Vaardigheden voor historisch denken en redeneren
Tijd en chronologie
Bij geschiedenis bestudeer je zaken uit het verleden. Om die
zaken met elkaar in verband te kunnen brengen, maak je
onderscheid tussen gebeurtenissen, verschijnselen en
ontwikkelingen. Ook breng je structuur aan in de tijd.
Gebeurtenis, verschijnsel en ontwikkeling
Een gebeurtenis vindt plaats op een bepaald moment en op
een bepaalde plek. Vergelijkbare gebeurtenissen die steeds
op een andere plek plaatsvinden, vormen samen een
verschijnsel. Er is daarbij sprake van een ontwikkeling zodra
in de omvang van het verschijnsel iets verandert.
Dat Columbus in 1492 Amerika ontdekt, is een gebeurtenis.
Immers: hij deed dat op een bepaald moment (1492) en hij
kwam op een bepaalde plaats aan land. De ontdekkingen
van Dias, Da Gama en anderen vormen bij elkaar een
verschijnsel, namelijk ‘de ontdekkingsreizen’. Dat
Oorzaak en gevolg
Historische gebeurtenissen, verschijnselen en
ontwikkelingen komen nooit uit de lucht vallen: ze maken
deel uit van een ingewikkeld netwerk van oorzaken en
gevolgen. Er zijn verschillende soorten oorzaken en gevolgen.
Soorten oorzaken
Directe en indirecte oorzaken
Directe oorzaken zijn onlosmakelijk verbonden aan een
bepaalde gebeurtenis, verschijnsel of ontwikkeling. Zonder
deze directe oorzaken zou een gebeurtenis, verschijnsel of
ontwikkeling niet, of op een heel andere manier, hebben
plaatsgevonden. Hoe dichterbij de gebeurtenis in tijd en/of
omgeving, hoe directer de oorzaak. Indirecte oorzaken
spelen vaak al langere tijd een rol.
Een voorbeeld: in de jaren direct voor de Franse Revolutie
mislukten de oogsten. Daardoor stegen de broodprijzen en
nam de onvrede toe. Die onvrede is een directe oorzaak van
de Franse Revolutie: zonder de toegenomen onvrede zou de
revolutie waarschijnlijk niet in 1789 uitgebarsten zijn. Dat
veel mensen ontevreden waren over een aantal aspecten
van de Franse samenleving, was al veel langer zo. Die
aspecten kun je zien als indirecte oorzaken van de revolutie.
Aanleiding (meest directe oorzaak)
De meest directe oorzaak, de druppel die de emmer doet
overlopen en daarmee de gebeurtenis in gang zet, noem je
de aanleiding.
verschijnsel zorgde voor ontwikkelingen, bijvoorbeeld dat
Europanen over steeds meer gebieden macht kregen.
Plaatsen in de tijd
Als hulpmiddel bij het chronologisch ordenen van
gebeurtenissen worden in schoolboeken de tien tijdvakken
gebruikt. Door de kenmerkende aspecten van de tijdvakken
juist in de tijd te kunnen plaatsen, kun je ook historische
gebeurtenissen, verschijnselen en ontwikkelingen
chronologisch ordenen. Een tweede hulpmiddel voor
chronologische ordening zijn de vijf periodes (Prehistorie,
Oudheid, Middeleeuwen, Vroegmoderne Tijd, Moderne Tijd).
Deze termen worden in Feniks, in veel bronnen én in je
eindexamen gebruikt. Je moet ze dus naast – en in
combinatie met – de tien tijdvakken kunnen toepassen.
Soorten gevolgen
Gevolgen op de korte termijn en gevolgen op de lange termijn
Sommige gevolgen zijn vrijwel onmiddellijk na een
gebeurtenis duidelijk. Toen de Luftwaffe in 1940 Rotterdam
bombardeerde, zag iedereen meteen gevolgen, zoals de
honderden doden en de enorme branden. Dat zijn gevolgen
op korte termijn. Dat Rotterdam, doordat het centrum
verdwenen was, met vrije hand een nieuw stadscentrum
kon ontwerpen en zo een heel moderne stad zou worden,
werd pas veel later duidelijk. Dat is een gevolg op de lange
termijn.
Directe en indirecte gevolgen
Filips II liet protestanten in de Nederlanden vervolgen.
Edelen dienden toen het Smeekschrift in: ze verzochten het
vervolgen van protestanten te matigen. De
plaatsvervangster van Filips II, Margaretha van Parma,
beloofde dat min of meer. Daardoor durfden protestanten
zich weer te laten zien en tijdens hagenpreken bijeen te
komen. Dat leidde tot de Beeldenstorm.
In dit verhaal zit een aantal oorzaak-gevolgrelaties
(streng beleid  Smeekschrift  matiging  hagenpreken 
­Beeldenstorm). Als in deze keten een gevolg meteen op een
oorzaak volgt, is het een direct gevolg. Zit er een stapje
tussen, dan heet het een indirect gevolg. Zo is de
Beeldenstorm een indirect gevolg van het Smeekschrift.  
 Vaardigheden voor historisch denken en redeneren
Bedoelde en onbedoelde gevolgen
Een gebeurtenis wordt vaak met een bepaalde bedoeling in
gang gezet. Iemand die een oorlog begint, wil deze winnen,
iemand die een winkel opent, wil winst maken. De bedoelde
gevolgen zijn meestal duidelijk zichtbaar. De onbedoelde
gevolgen zijn niet voorzien. Soms zijn deze onbedoelde
gevolgen gunstig, soms juist niet.
Oorzaken en gevolgen op verschillende soorten
gebieden
Je kunt onderscheid maken tussen sociaal-economische
oorzaken, politiek-bestuurlijke oorzaken en cultureel-
mentale oorzaken:
• Sociaal-economische oorzaken, gevolgen en
omstandigheden hebben te maken met economie
(handel, geld, hoe men aan voedsel komt, productie,
werkgelegenheid), of met sociale verhoudingen (hoe
mensen en groepen mensen met elkaar omgaan).
Economisch en sociaal gaan heel vaak samen. Als iemand
Continuïteit en verandering (discontinuïteit)
Soms leiden gebeurtenissen tot veranderingen. Zo’n veran-
dering heet discontinuïteit. Veranderingen herken je door
uit te leggen wat de situatie voor en na de verandering was.
Als situaties langere tijd hetzelfde blijven, is er sprake van
continuïteit. Vaak is bij gebeurtenissen en ontwikkelingen
sprake van zowel continuïteit als verandering. De Reformatie
veroorzaakte grote veranderingen in de kerk en in het geloof
(discontinuïteit). Maar niet alles veranderde: de invloed van
het geloof op het dagelijks leven van mensen was en bleef
groot (continuïteit).
Interpretatie van bronnen
Je werkt bij geschiedenis vaak met bronnen. Meestal zijn dat
beschrijvingen van (historische) gebeurtenissen,
verschijnselen, of ontwikkelingen. Die beschrijvingen zijn
afhankelijk van de persoon die ze heeft gemaakt. De tijd
waarin iemand leeft, de belangen die hij heeft, de kennis
waarover hij beschikt, het doel van zijn tekst… zomaar enkele
zaken die invloed hebben op de inhoud van de tekst. Bij het
interpreteren van een bron moet je met een aantal zaken
rekening houden.
313
door zijn werk of functie rijk is (economisch) dan heeft
hij ook vaak veel aanzien (sociaal): vandaar sociaal-
economisch.
• Politiek-bestuurlijke oorzaken, gevolgen en
omstandigheden gaan over de organisatie van het
bestuur en de verdeling van de macht binnen de
samenleving. Hoe is het bestuur geregeld en hoe worden
beslissingen genomen? Op welke manieren kunnen
mensen invloed uitoefenen op die beslissingen? Hoe
macht is verdeeld en hoe en door wie beslissingen
worden beïnvloed, heeft vaak invloed op gebeurtenissen.
• Bij cultureel-mentale oorzaken, gevolgen en
omstandigheden gaat het over hoe mensen hun leven
zin geven. Daaronder vallen alle uitingsvormen van
mensen (kunst, boeken, muziek, kleding, uitgaan). Ook
godsdienst (of religie, geloof) valt hieronder. Godsdienst
is een onderdeel van cultuur en kan de mentaliteit van
mensen beïnvloeden, vandaar dat godsdienstige zaken
ook als cultureel-mentaal worden gezien.
Soorten veranderingen
Net als bij oorzaken en gevolgen zijn er verschillende soor-
ten veranderingen. Er zijn bijvoorbeeld snelle, plotselinge
veranderingen (revoluties) en langzame, geleidelijke veran-
deringen. Een verandering kan heel veel invloed hebben of
juist heel weinig. De gevolgen van een verandering kunnen
van korte duur zijn maar ook nog vele decennia voortduren.
Verandering op verschillende soorten gebieden
Ook veranderingen kun je verdelen in sociaal-economisch,
politiek-bestuurlijk en cultureel-mentaal. De uitleg van deze
termen vind je onder het kopje Oorzaken en gevolgen op
verschillende soorten gebieden.
Standplaatsgebondenheid
Standplaatsgebondenheid houdt in dat de ideeën van
mensen beïnvloed worden door de tijd waarin ze leven en de
plaats waar ze wonen. Ook zaken als de opleiding, het geloof,
de leeftijd en de ideeën van de maker beïnvloeden zijn
denken. Ook de mensen van wie jij overgeleverde ideeën
(bronnen) leest, waren standplaatsgebonden. Daardoor
leren bronnen ons veel over de idealen, gewoonten en
cultuur van de tijd waarin de bron werd gemaakt en van de
groep mensen waar de maker bij hoorde. 
314 Vaardigheden voor historisch denken en redeneren
Motieven
Bij historische gebeurtenissen, verschijnselen en
ontwikkelingen zijn mensen betrokken. Die mensen hebben
niet altijd dezelfde motieven (beweegredenen). Iemand die
uit armoede als matroos aanmonstert op een VOC-schip
heeft andere motieven voor de reis naar Indië dan een
wetenschapper die meereist om in Indië onderzoek te
verrichten. Door de motieven van mensen te beredeneren,
krijg je vaak meer inzicht in de redenen waarom mensen
doen wat ze doen. Ook helpt het bij het beoordelen van de
bronnen die mensen achterlaten.
Bron en vraagstelling
Als je historisch onderzoek doet, formuleer je een onder­
zoeksvraag. Vervolgens zoek je bronnen die je helpen die
vraag te beantwoorden. Je kunt een onderzoek ook doen
vanuit een veronderstelling: een hypothese. Bijvoorbeeld:
“De Chinezen deden, anders dan de Europeanen, nauwelijks
aan ontdekkingsreizen. Dat komt doordat de Chinezen geen
goede schepen hadden.” Je zoekt vervolgens bronnen die
bewijzen dat je hypothese klopt, of juist niet klopt. Kortom,
bronnen zijn bij historisch onderzoek enorm belangrijk. Maar
niet alle bronnen zijn even geschikt voor je onderzoek. Voor
je een bron gebruik, moet je nadenken over de betrouw­baar­
heid, de representativiteit en de bruikbaarheid van de bron.
Betrouwbaarheid
Niet alles dat wordt opgeschreven, is even betrouwbaar. In
onze tijd worden soms dingen opgeschreven die niet juist
zijn en vroeger was dat niet anders. Als je onbetrouwbare
bronnen gebruikt in een historisch onderzoek, baseer je je
onderzoek op zaken die niet kloppen. Daarom is het erg
belangrijk dat je je afvraagt hoe betrouwbaar een bron is.
Om dat te bepalen, stel je enkele vragen:
• Hoeveel tijd zit er tussen de beschreven gebeurtenis en
het schrijven van de bron?
• Hoe is de maker van de bron aan zijn informatie gekomen?
– Is hij een ooggetuige? Zo ja, heeft hij dan wel een goed
overzicht gehad over de gebeurtenissen die hij
beschrijft? Iemand die een veldslag meemaakt, is druk
aan het vechten en weet daarom wellicht helemaal
niet wat er aan de andere kant van het veld gebeurt.
– Heeft hij zijn informatie van anderen? Weet je van
wie? Hoe betrouwbaar zijn die bronnen?
• Had de maker van de bron een bepaalde bedoeling met
de informatie in de bron? Schreef hij het voor zichzelf
(dagboek), of voor anderen? Indien dat laatste, wil hij die
anderen met zijn tekst alleen informeren, of wil hij hen
ook ergens van overtuigen?
Representativiteit
Stel, een edelman in de middeleeuwen schrijft een brief
waarin hij stelt dat horigheid moet worden afgeschaft.
Veruit de meeste edelen zouden dat met hem oneens zijn
geweest. Dat maakt dat het stadpunt van de edelman niet
representatief is voor het standpunt van de adel in het
algemeen. Een standpunt dat door weinig mensen gedeeld
wordt, is minder representatief dan een standpunt dat door
velen gedeeld wordt.
Je kunt ook kijken of een bron representatief is voor een
specifieke groep. Stel, je doet onderzoek naar dagboeken die
Nederlanders in de oorlog bijhielden. Je vindt een
dagboektekst waarin de invasie van Nederland door de
Duitsers wordt toegejuicht. De meeste Nederlanders zagen
dat anders, dus dit standpunt is niet representatief voor het
standpunt van de Nederlanders. Maar het is misschien wél
representatief voor het standpunt van de meeste NSB-ers.
Bruikbaarheid
Als een bron nuttig is om je onderzoeksvraag te
beantwoorden, of de juistheid van je hypothese te bewijzen,
dan is die bron bruikbaar. Stel dat jij onderzoek doet naar de
wijze waarop Lodewijk XIV regeerde. Je vindt een bron over
de terugkerende oorontsteking die Lodewijk als kind had.
Hoewel de bron over de juiste persoon gaat, is de bron toch
niet goed bruikbaar voor je onderzoek. Een kinderziekte
heeft immers weinig of niets te maken met de wijze waarop
Lodewijk later regeerde.
Of een bron bruikbaar is, hangt dus af van de vraag die je
stelt, of van de hypothese die je wilt bewijzen.
Daarnaast is een bron minder bruikbaar als de bron
• minder betrouwbaar is, of
• minder representatief is.
 Vaardigheden voor historisch denken en redeneren
Betekenis geven aan en oordelen over het verleden
Hoe een bepaalde historische gebeurtenis, ontwikkeling of
verschijnsel wordt beoordeeld, kan in de loop van de tijd
veranderen. Dat komt doordat de interesses, normen en
waarden van de mensen die ernaar kijken, veranderen. De
kolonisatie van Nederlands-Indië werd bijvoorbeeld lang
gezien als een knap staaltje werk: Nederland kon trots zijn
op haar koloniale prestaties! Later oordeelden veel mensen
juist negatief. De kolonisatie van Nederlands-Indië was een
vorm van onderdrukking, meenden zij, en onderdrukking is
niets om trots op te zijn!
Ook kan een historische gebeurtenis, ontwikkeling of
verschijnsel door verschillende groepen mensen die in
dezelfde tijd leven, verschillend worden beoordeeld. Is het
feit dat Hollanders en Zeeuwen vroeger in slaven handelden,
een reden om nu, in onze tijd, excuses te eisen? Of is dat
nergens voor nodig? De meningen zijn verdeeld.
Rekening houden met de eigen
standplaatsgebondenheid
Wat mensen vroeger dachten en deden, lijkt voor ons soms
vreemd en onbegrijpelijk. Ook wij hebben immers onze
315
standplaatsgebondenheid, die ons oordeel beïnvloedt. Als je
historisch redeneert, moet je je eigen normen en waarden
zoveel mogelijk proberen te negeren. Je moet dus niet
oordelen op basis van wat jíj vindt, maar op basis van wat
men in die tijd en op die plaats vond.
Door je zo in te leven in het verleden, kun je proberen te
verklaren waarom mensen in een bepaalde tijd tot hun
daden kwamen. Zo kun je hen proberen te begrijpen vanuit
hun eigen tijd en plaats.
Afloopkennis buiten beschouwing laten
Wij kijken met de kennis van nu terug in de tijd. Wij weten
waar het bewind van Hitler toe zou leiden. Dat noem je
‘afloopkennis’. Doordat wij afloopkennis hebben, kan het
voor ons onbegrijpelijk lijken dat veel Duitsers Hitler actief
steunden. Maar de mensen die begin jaren dertig op Hitler
stemden, hadden de afloopkennis niet. Als je oordeelt over
hun steun aan Hitler, moet je daarmee rekening houden.