Zdziwienie jest bodźcem poznania. Dziwiąc się, uświadamiamy sobie swoją niewiedzę.

Zaczynamy szukać wiedzy, ale takiej, która byłaby „wiedzą dla wiedzy”, nie „wiedzą
przeznaczoną do jakiegoś pospolitego użytku”. (K. Jaspers, Wprowadzenie do filozofii)

Przeczytaj z Legutki Tales, Anaksymander, Anaksymenes

Przeczytaj Empedokles, Anaksagoras

Tales z Miletu (640-545)

Informacje biograficzne
 Mógł zajmować się kupiectwem. Podróżował do Egiptu, gdzie zdobywał wiedzę z
zakresu astronomii i matematyki od tamtejszych kapłanów; prawdopodobnie również
do Babilonii. Dysponował znacznymi zasobami materialnymi.
 Grecy nie imitowali mądrości, wpływów egipskich, ale je twórczo interpretowali i
przekształcali.
 Diogenes Laertios pisze o nim: „był pierwszym który…”; uznawany za 1 z 7 wielkich
mędrców starożytności; w tym gronie byli przede wszystkim prawodawcy i myśliciele
formułujący sentencje dotyczące życia moralnego.
 Zanim zajął się „badaniem przyrody”, zajmował się publiczną działalnością, polityką;
doradzał polis Azji mniejszej w sytuacji rosnącego zagrożenia ze strony Perskiej,
zachęcał do stworzenia federacji.
 Miał zmysł inżynierski, stosował go w działaniach militarnych, podobno nadzorował
prace zmiany biegu rzeki.
 Był zatem znakomitym praktykiem osadzonym w rzeczywistości i jej problemach, jak
i teoretykiem zdolnym do abstrakcyjnego myślenia.

Teza o wodzie (hyle)

 Wodę uznał za coś wyróżnionego, ale niekoniecznie nazwał ją arche (to anachronizm
Arystotelesowski – późniejsi filozofowie narzucili na myśl Talesa swój aparat
pojęciowy). Początek, determinant. Woda jest podstawą (podporą) rzeczywistości,
źródłem i kresem, w różnych stanach. Świat jest efektem transformacji zasady.
 Argument biologiczny: w wielu przypadkach, gdy mowa o wzroście, życiu,
powstawaniu, ocieplaniu, to zawsze dzieje się to w obecności wody. W tym sensie
woda to początek, źródło życia. Ziemia również spoczywa na wodzie i „żywi się” nią,
jak ziarno chłonie wilgoć.
 Argument fizyczny: rzeczy fizyczne nie mogą powstawać i spoczywać w powietrzu, w
takim razie unoszą się na wodzie (np. kawałek drewna); podobnie i Ziemia. Woda jest
fizyczną podstawą. Stabilność fizyczna.
 Tales uzasadnia swoje tezy, odwołując się do empirycznej obserwacji przyrodniczych
zjawisk.
 Legutko: „Nie ma więc powodu, by przypisywać Talesowej tezie o wodzie więcej niż
to, co wynika z głównego cytatu z Arystotelesa. Najprawdopodobniej autorzy, którzy
 o niej pisali, powtarzali jego pogląd, ignorując fakt, że ten przypisał go całemu
nurtowi, nie zaś Talesowi”.
 W kontekście starożytnych Greków lepiej niż o materializmie, mówić o fizykalizmie.
Wszystko jest ciałem.

Bogowie, dusza, świat (psyche – dzoe)

 Nieuchronny związek: ruch (thymos) –życie, dusza (psyche). Ruch jest wewnętrzną,
immanentną własnością materii.
 Boskość substratu – nieśmiertelność, wieczność.
 w kontekście wody jako źródła życia: a co z przyrodą nieożywioną? Dlatego postulat
duszy np. w kamieniu – ona uzasadnia także istnienie kamienia.
 „magnes i bursztyn mają swoją duszę” – dusza ma związek z ruchem i jest zmieszana
ze światem (interpretacja Arystotelesa); magnes i bursztyn powodują jakiś ruch, co
wskazuje na tkwiące w nich jakieś życiowe siły; dusza to czynnik aktywny.
 „rzeczy są pełne bogów” – Tales starał się swoje obserwacje zamknąć w
dotychczasowej terminologii, bo nie miał innej możliwości, aparatu pojęciowego;
problem koncepcyjny i językowy: hipoteza wody nie ogarniała wszystkich zjawisk, to
co wykraczało poza klucz zostało przypisane „bogom”, ale w innym rozumieniu
(nowe znaczenie starych słów); Tales zatem odchodzi od animizmu.
 po raz pierwszy powiedziano o bogach, co nie wynikało z rozpowszechnionych
wyobrażeń o nich; kategorie duszy i bogów pierwszy raz nie tłumaczyły się same
przez się, ale w kontekście teorii przyrody.

Matematyka i astronomia
 przewidział zaćmienie słońca w 585r.
 umiał obliczyć wysokość piramid i odległość statku od lądu
 autor matematycznych odkryć (np. średnica dzieli koło na 2 równe części, twierdzenie
o proporcjach)

Podsumowanie
 postawione przez niego pytanie (choć dokładnie nie wiemy, jak ono mogło brzmieć)
uczyniło go inicjatorem pierwszego w historii nurtu filozoficznego.

 Interesowało go zagadnienie powstania, rozwoju i istnienia świata.
 Był indukcjonistą (choć na wyrost) – ze skromnego materiału zmysłowego
wyprowadzał śmiałe konkluzje.

Anaksymander z Miletu

Informacje biograficzne
 Był uczniem i następcą Talesa, młodszy on niego o kilkanaście lat.
  Możliwe, że wynalazł gnomon oraz odkrył zaćmienia i równonoc (choć mógł to
uczynić już Tales); sporządził też mapę Ziemi.
 Był pierwszym filozofem piszącym (dzieło peri physeos – choć taką nazwę
przypisywano wszystkim ówczesnym dziełom traktującym o przyrodzie ogólnie).

Apeiron
 dosł. „to, co nieograniczone” (od peres – granica) ; ale według innych interpretacji
również: to, czego nie da się przemierzyć od początku do końca (od czasowników
perao – przemierzać, peraino – skończyć, peiro - próbować
 arche (choć prawdopodobnie jeszcze nie użył tego pojęcia) ma cechy
o JEDNOŚĆ – poszukując prawdziwego źródła rzeczywistości, trzeba wyjść
poza mnogość żywiołów, tego co obserwowalne w świecie. Nie jest to żaden
„piąty żywioł”. Źródło musi być ponad to, czymś więcej niż każde z nich i
wszystko razem wzięte; apeiron to początek i kres wszystkich rzeczy. To
pewnego rodzaju mieszanina elementów sprzecznych. Widzimy tu jednak
problem: jak pogodzić jedność z wielością. Problem ten dopiero będzie
podejmowany przez kolejnych myślicieli. Niemniej jednak zasługą
Anaksymandra jest fakt, że próbuje wyjść poza wielość
o RUCHOME – ruch jest stałą i odwieczną cechą rzeczywistości; jest wpisany w
naturę świata; nie ma potrzeby odwoływania się do dusz i bóstw (krok dalej
niż Tales); światy i nieba pojawiają się jedne po drugich (koncepcja światów
konsekutywnych); proces, w wyniku którego z apeironu oddzielają się
sprzeczności; nie ma mowy o przechodzeniu przeciwieństw jedne w drugie (są
niesprowadzalne do siebie), jednym jest tylko apeiron. Dwojaki sens
wyrażenia ‘ruchome’ 1. Odnosi się do sprzeczności i dalszych ich skutków –
powstawanie i ginięcie bytów; 2. Odnosi się do samego apeironu – sam nie
jest ruchomy (intuicja trochę sprzeczna z innymi twierdzeniami), ale stanowi
zasadę ruchu, generując w ten sposób wyodrębnianie się sprzeczności.
o NIEOGRANICZONE – 1. Niewyczerpalność zewnętrzna - nieskończony i
niewyczerpalny zapas materii (substratu), tak, aby proces powstawania nigdy
się nie zatrzymał; 2. Niewyczerpalność wewnętrzna - nieskończony rezerwuar
sprzeczności, albo raczej energia regenerująca element, który „przegrał” w
poprzednim starciu przeciwieństw (np. ciepło może odrodzić się po zimie);
nieograniczona moc generowania jakości; w nim sprzeczności jeszcze nie są
zaznaczone; niewyczerpalność jest zasadą harmonii i ładu wewnętrznego.
 Siła sterująca
o Apeiron wszystkim steruje – utrzymuje świat w istnieniu, zwycięstwo któregoś
z przeciwieństw nie kończy się zagładą świata.
o Proces wyłaniania się i ginięcia odbywa się zgodnie z koniecznością, w sposób
nie arbitralny, a uporządkowany: „za wyrządzoną niesprawiedliwość oddają
sobie one nawzajem zadośćuczynienie i odpłatę wedle wyznaczonego czasu”.
o Anaksymandra ciekawi porządek czasowy tych zmian (porządek przestrzenny
jest efektem równoważących się sił) – bo w tym wymiarze nie ma równowagi
 – gdy jedno zwycięża, drugie ginie. To sytuacja niesprawiedliwości, krzywdy
(adikia) – tryumf jednego jest krzywdą drugiego. Odpłata jest czasowo
bezwzględnie egzekwowana, krzywdy są wyrównane. Coś łączy apeiron z
boskością, ale nie dochodzi tu do personalizacji.

Filozofia przyrody
Kosmologia
 Świat wyłonił się z tego co wieczne – aidionu (nie bez problemów można utożsamić z
apeironem). Zawiera on zdolność płodzenia (to gonimon) tego, z czego dopiero
zaczęły wyłaniać się sprzeczności.
o „Biologiczne” rozumienie gonimonu – to pewnego rodzaju zarodek, który ma
się rozwijać.
o „Fizyczne” rozumienie gonimonu (bardziej prawdopodobne) – proces fizyczny
inicjujący dalsze etapy rozwoju przypominający ruch wirowy.
 PIERWSZA FAZA: Pierwszy podział na to co gorące (ogień – kula ognista) i zimne
(powietrze – otoczone przez kulę); następnie suche (ogień) i wilgotne (powietrze).
Ziemia i stan płynny (morza, rzeki) powstaje w interakcji pomiędzy tymi składnikami.
 DRUGA FAZA: Kula ognista rozszerza się, coraz bardziej, aż wybucha. W wyniku
tego powstają obręcze ognia otoczone powietrzem. Są to ciała niebieskie
 Układ ciał niebieskich: w środku ziemia, następnie ogniste obręcze (kolejność:
gwiazdy stałe – każda jest odrębną obręczą, Księżyc, Słońce – zgodnie z
„nasyceniem” ogniem)
 Ziemia ma kształt cylindra o szerokości 3x i wysokości x – harmonijna struktura
wszechświata oparta na wielokrotności liczby 3. Proporcja wielkości Ziemia –
gwiazdy – Księżyc – Słońce to 1:9:18:27. Góra cylindra jest wklęsła – tu żyją ludzie.
