Epoka

1. Rzeczpospolita u schyłku XVI wieku

 za świetność „złotego wieku” złożyły się dwa zasadnicze czynniki: koniunktura gospodarcza i pomyślna
sytuacja polityczna
 koniunktura gospodarcza: wejście Polski na zachodnioeuropejski rynek handlowy w charakterze wielkiego
eksportera zboża oraz bydła, wzbogacenie szlachty, bogatszego mieszczaństwa i niektórych chłopów
 dzięki wzbogacaniu się magnatów i szlachciców mogli sobie oni pozwolić na podróże do zagranicznych
uniwersytetów oraz finansowanie życia kulturalnego
 koniunktura polityczna: sejm złożony ze szlachty rządził państwem wspólnie z królem, decydował o poborze
podatków, wpływał na treść ustaw, zaciągnięcie wojska
 w XV i XVI w. szlachta wywalczyła sobie liczne przywileje osobiste – bez wyroku sądu nie można jej więzić ani
pozbawić własności ziemskiej oraz nihil novi
 brak wojen domowych
 układ wiedeński (1515) zabezpieczył Polskę przed aliansem habsbursko-moskiewsko-krzyżackim
 traktat krakowski (1525) położył kres wojnom z państwem krzyżackim
 Polsce udało się uniknąć bezpośredniego starcia z imperium osmańskim, w 1533 zawarto z Turcją „wieczysty
pokój” przestrzegany do początku XVII w.
 walki z Moskwą toczone były na peryferiach państwa polsko-litewskiego lub poza jego granicami
 międzynarodowe sukcesy Polski: znaczący wpływ poezji Kochanowskiego na literaturę piękną innych
krajów, teoria heliocentryczna Kopernika jako podstawy nowożytnej astronomii
 wewnętrzne sukcesy i niepowodzenia: nie udało się zupełnie scalić państwa po rozbiciu dzielnicowym,
stworzyć silnej armii, zasobnego skarbu lub sprawnych form prawnych, ale nie należy lekceważyć rozwoju
parlamentaryzmu oraz nadania praw elekcyjnych całej szlachcie (8-10% ogółu ludności)
 śmierć Zygmunta Augusta (1572) zapoczątkowała okres wolnej elekcji i spowodowała późniejszy kryzys
władzy ustawodawczej i wykonawczej
 na sejmach zaczęła funkcjonować zasada jednomyślności
 król skupiał w swoich rękach na tyle dużą władzę, że dysponował rozdawnictwem urzędów i dóbr oraz
decydował o nominacji biskupów, Stefan Batory dokonał jednak posunięć osłabiających aparat państwowy
 szereg ujemnych zjawisk życia politycznego za panowania Batorego, silnie odcisnął się na rządach Zygmunta
III Wazy – niepopularność króla wśród szlachty, starcia władcy z izbą poselską, podporządkowanie kwestii
wewnętrznych polityce zagranicznej

2. Między „złotą wolnością” a „tyranią”

 u schyłku XVI w. coraz więcej głosów wskazuje na potrzebę usprawnienia sposobu sejmowania,
zabezpieczenia skarbowi stałych dochodów w postaci regularnie uchwalanych podatków oraz powołania
stałej armii
 niebezpiecznie rosło znaczenie sejmików, za czasów Zygmunta III Wazy coraz częściej orzekały one o
wysokości i sposobie rozdziału podatków oraz o tym, czy w ogóle należy je pobierać
 postępująca decentralizacja życia politycznego i jego uzależnienie od miejscowych ośrodków władzy
 senat rozbity na stronnictwo regalistyczne oraz przedstawicieli opozycji, sejmy za czasów Batorego
rozchodziły się bez podjęcia jakichkolwiek decyzji (1576, 1582, 1585), a za czasów Zygmunta III Wazy tylko
jeden z ośmiu (1593), które odbyły się w pierwszym dziesięcioleciu jego rządów, przyniósł rezultaty
 rodziło się przekonanie, że poszerzanie kompetencji izby poselskiej ogranicza władzę królewską i szkodzi
interesom Rzeczpospolitej
 po wyrażonym na „sejmie inkwizycyjnym” w 1592 roku powszechnemu niezadowoleniu, Zygmunt III Waza
zaprzeczył zamiarom abdykacji i obiecał bez pozwolenia nie odjeżdżać do Szwecji, co tylko zwiększyło
podejrzliwość i nieufność w stronę króla
 w efekcie rozwijała się antyregalistyczna propaganda: liczne najazdy, gwałty, rozboje oraz zburzenie zborów
różnowierczych w Krakowie
  w ramach reakcji na dążenie Zygmunta III Wazy do zwiększenia władzy monarszej, jeden z publicystów
szlacheckich pisał, iż każdy władca Polski będzie zmierzał do absolutum dominium kosztem przywilejów
szlachty („nie masz bowiem żadnego, który by nie miał myśli o zgwałceniu praw i swobód naszych”)
 zwiększenie władzy monarszej faktycznie było jedynym sposobem na wyjście z kryzysu władzy
ustawodawczej i wykonawczej, który przeżywała Rzeczpospolita u schyłku XVI wieku, jednak król polski nie
odnalazł w tej kwestii wsparcia w miastach

3. Regaliści i opozycja
 Zygmunt III Waza mógł odwołać się tylko do magnaterii świeckiej i duchownej, chciał pozyskać ich poparcie
przez rozdawanie dóbr i urzędów (zwerbował takich stronników jak Lew Sapieha kanclerz wielki litewski,
Mikołaj Krzysztof Radziwiłł wojewoda wileński, Hieronim Gostomski wojewoda poznański, Zygmunt Gonzaga
Myszkowski marszałek koronny oraz większość biskupów, m.in. prymas Stanisław Karnkowski, kardynał Jerzy
Radziwiłł biskup krakowski, Hieronim Rozrażewski biskup kujawski, Bernard Maciejowski biskup łucki oraz
grupy jezuitów: spowiednik królewski Bernard Gołyński oraz kaznodzieja króla Piotr Skarga)
 stronnictwo regalistyczne (zwolennicy władzy królewskiej) powoływało się na krąg rzeczników reformy
państwa w duchu absolutystycznym: Andrzej Bobola, Jan Tarnowski, Marcin Szyszkowski, Feliks Kryski
 brak zgody wśród regalistów jeśli chodzi o program polityczny Zygmunta III Wazy: niechęć do Habsburgów,
swobód szlacheckich, osłabiania władzy centralnej
 opozycja antykrólewska w postaci zwolenników Zamoyskiego również była rozbita
 Zamoyski postulował częściową reformę sposobu sejmowania, utrzymanie dobrych stosunków z Turcją i
unikanie zbliżania się z Habsburgami, zachowanie pokoju wyznaniowego oraz „obwarowanie” konfederacji
warszawskiej
 reformacja nie stworzyła odrębnego programu polityczno-społecznego, postulaty zawarła w ideologii ruchu
egzekucyjnego

4. Kontrreformacyjny model państwa

 dwa przeciwstawne poglądy w kwestii stosunku Kościoła do państwa:
o papalizm – rządy świeckie otrzymały swą władzę od papieża; monarcha to urzędnik kościelny, więc
ojciec święty może pozbawić tronu każdego władcę
o przeciwnicy papalizmu – władza duchowna i świecka to równorzędne potęgi, jednakowo
pochodzące od Boga i mające własne sfery działania
 oba poglądy były zgodne względem tego, że obowiązkiem państwa jest ściganie heretyków oraz wrogów
istniejącego porządku społecznego
 ze względu na reformacje ścigane dawniej grupy heretyckie przekształciły się w jawne organizacje kościelne,
korzystające z pomocy państwa
 przedstawiciele radykalnej reformacji krytykowali państwo feudalne oraz głosili, że nie jest to organizacja, w
które „dobrzy chrześcijanie mogliby pełnić jakiekolwiek funkcje; dlatego też sekty wyznające podobne
poglądy (anabaptyści, antytrynitarze) były w wielu krajach prześladowane prze protestantów i katolików
 po nocy św. Bartłomieja (1572) publicyści kalwińscy i jezuiccy doszli do wspólnych wniosków:
monarchomachowie twierdzili, że ich współwyznawcy mają prawo do zbrojnego oporu wobec władcy, który
usiłuje narzucić im katolicyzm; jezuiccy pisarze utrzymywali, że katolikom wolno obalić króla-heretyka, jako
niegodnego swego urzędu tyrana
 papiestwo w XVI wieku popierało silną władzę monarszą, ponieważ sądziło, że tylko ona jest w stanie szybko
pokonać herezję oraz zapewnić katolicyzmowi wyłączność wyznaniową w państwie
 teolodzy zdecydowanie przyznawali papieżowi prawo do ingerencji w sprawy świeckie oraz detronizacji
króla-heretyka: jedni wyprowadzali to prawo z teorii papistów, drudzy z obowiązku władzy duchownej do
dbania o zbawienie wiernych
 antyromanizm kościelny wyrażał się w praktycznych zabiegach duchowieństwa o rozszerzenie autonomii
kościelnej oraz w postaci dzieł teologicznych uzasadniających te dążenia
 antyromanizm świecki polegał na przeciwstawieniu się ingerencji papieża w wewnętrzne sprawy państw
oraz dążeniu do rozciągnięcia kontroli monarchy również na życie kościelne i kwestie wyznaniowe
5. Stronnictwo „polityków” na zachodzie Europy
 „politycy” – ludzie stawiający interesy polityczne państwa oraz dobro wszystkich jego obywateli ponad
interesami Kościoła; poglądy narodziły się we Francji
 podstawowym zadaniem państwa nie jest niwelowanie różnic wyznaniowych, lecz zapewnienie spokojnego
życia wszystkim obywatelom oraz poszanowania dla władzy centralnej
 do francuskich „polityków” należeli zarówno hugenoci, np. słynny publicysta Filip Duplessis-Mornay, jak i
katolicy, np. wybitny pisarz polityczny Jan Bodin
 „politycy” często przywoływali przykład Polski – pozycja Rzeczypospolitej świadczyła, że tolerowanie różnych
wyznań w jednym państwie nie szkodzi jego potędze
 Jan Bodin rozdziela sprawy polityczne od kwestii religijnych, potępia stosowanie przymusu w kwestii wiary
(tolerancja wyznaniowa) – mądrość polityczna zakazuje monarsze stosowania gwałtownych metod
 w dziele Les six livres de la République (Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej) Bodin pochwalał absolutną władzę
centralną niepodlegającą żadnym ograniczeniom z zewnątrz, za najlepszą władzę uważał monarchię
 Bodin zdecydowanie rozróżnia monarchię absolutną od tyranii – prawa monarchy są zgodne z prawami
natury oraz ograniczane przez iura (prawa boskie), natomiast tyran „depcąc prawa natury” traktuje
poddanych „jak swych niewolników, a majątek drugiego jak swój”
 polska publicystyka nie powołuje się bezpośrednio na Bodina, jednak w praktyce jego koncepcje zostały
przejęte przez regalistów oraz katolickich zwolenników zgody wyznaniowej w Polsce

6. Program polskiej kontrreformacji

 w celu osiągnięcia pełnej restytucji katolicyzmu oraz wykorzenieniu różnowierstwa, Kościół podporządkował
zarówno metody postępowania jak i program polityczny
 kontrreformacja nigdzie nie uznała oficjalnie absolutyzmu jako obowiązującego dla wszystkich krajów
katolickich, jednak popierała plany wzmocnienia władzy monarszej w Polsce, ponieważ królowie elekcyjni
byli katolikami, a wśród szlachty pojawiali się różnowiercy
 kontrreformacyjny ideał władcy był jednak w oczach izby poselskiej klasycznym typem tyrana
 społeczny program obozu kontrreformacji również budził sprzeciw szlachty – Kościół podburzał katolickie
pospólstwo i plebs przeciwko różnowierczemu patrycjatowi; szlachta skarżyła się, że jezuici buntują
przeciwko niej katolickich poddanych
 szlachta zdawała sobie sprawę z tego, że rządy absolutne doprowadzą do zmniejszenia jej władzy nad
niższymi warstwami społecznymi, które będą korzystać z protekcji króla
 u schyłku XVI wieku Krzysztof Warszewicki wiązał z modelem monarchii absolutnej poprawę doli chłopów
oraz zapewnienie im ochrony państwa przed samowolą ze strony szlachty
 na początku XVII wieku działacze kontrreformacji – Mateusz Bembus i Marcin Śmiglecki – postulują
ograniczenie pańszczyzny do 3-4 dni tygodniowo, niepodwyższanie czynszów i należności w naturze oraz
zapewnienie chłopu prawa do wolnego odejścia ze wsi; spotkało się to z dużym sprzeciwem szlachty

7. Walka z konfederacją warszawską

 postępy kontrreformacji były hamowane też przez akty prawne unieważniające antyhusyckie i
antyheretyckie ustawy z pierwszej połowy XV wieku
 na sejmie 1562-1563 zostaje uchwalona konstytucja sejmowa, która zabrania władzy świeckiej egzekucji
orzeczeń trybunałów kościelnych, wydawanych w sprawach o herezję, spory duchowieństwa ze szlachtą
 w styczniu 1573 roku uchwalono konfederację warszawską, która chroniła różnowierców przed władcą oraz
innymi członkami szlachty
 konfederacja brała pod uwagę jedynie możliwość naruszenia pokoju wyznaniowego ze strony zwierzchności,
nie ze strony osób prywatnych, nie przewidziano więc kar za ich zamachy na mienie i życie protestantów oraz
świątynie (tzw. zbory) kalwińskie, luterańskie czy ariańskie
 konfederacja nie określiła również, jak ma wyglądać współżycie Kościoła i szlachty w kwestiach materialnych
 w celu załatania tych luk prawnych posłowie kalwińscy i ariańscy domagali się „obwarowania konfederacji”,
jednak kontrreformacja uniemożliwiła im to na stałe pismami wykonawczymi
 w 1591 tumult wyznaniowy podpalił zbór w Krakowie oraz w tym samym roku zbór wileński, później
ograbiono świątynię braci czeskich w Poznaniu (1596) – sprawcy uchodzili bezkarnie
  na zjazdach różnowierczych w Chmielniku i Radomiu (1591) oraz na synodzie generalnym w Toruniu (1595)
protestanci starali się zjednać sobie sojuszników, znajdują ich w obozie stronników Zamoyskiego
 na synodach w Brześciu litewskim (1595, 1596) biskupi wyznania greckiego uznali zwierzchnictwo papieża za
cenę zachowania swych przywilejów i dopuszczenia do senatu, jednak przeciwko ugodzie brzeskiej
wypowiedziała się znaczna część społeczeństw ruskiego
 pod koniec XVI wieku dyzunici szukają dróg legalnego oporu, powoływali się na konfederację warszawską,
która nie wymieniała z nazwy żadnego wyznania – obejmowała wszystkich chrześcijan różniących się
wyznaniem, dopiero w XVII pojęcie dissidentes in religione (różniący się w wierze) zaczęto stosować tylko do
niekatolików

8. Propaganda antyróżnowiercza
 nadal działały szkoły i drukarnie różnowiercze, odbywały się nabożeństwa kalwińskie, luterańskie i ariańskie,
gromadziły się synody
 kontrreformacji próbowała obalić konfederację za pomocą kazań i druków ulotnych, drogą zakulisowych
intryg i ataków – umiejętnie prowadzona propaganda
 rozwój sztuki drukarskiej umożliwiał publikację dużej liczby stosunkowo niedrogich książek, reformacja
spowodowała powstanie większej ilości ośrodków typograficznych
 zarówno stronnicy reformacji jak i katolicy sięgali po literaturę, malarstwo, teatr, muzykę
 w propagandzie o sukcesie pisarza decydowało sugestywne i uporczywe powtarzanie postulatów, dlatego też
Piotr Skarga zyskał znaczy rozgłos wśród współczesnych swymi atakami na różnowierców oraz broniącą ich
konfederację warszawską

Piotr Skarga jako kaznodzieja królewski

1. Działalność Skargi przed rokiem 1588
 ur. w lutym 1536 w Grójcu, wnuk Jana Powęskiego, który pochodził ze wsi Powązki
 ojciec Piotra Skargi – Michał – otrzymał od książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza, rolę z łąkami i prawo
do budowy młyna; zajmował się on też sprawami sądowymi, co wyrobiło mu przydomek Skarga
 w 1593 brat Piotra ubiegał się o dyplom potwierdzający szlachectwo Skargi, który udzielono mu z uwagi na
zasługi szlacheckie, mimo wątpliwego pochodzenia rodziny
 w wieku ośmiu lat Piotr stracił matkę, a w wieku dwunastu ojca i pozostawał na utrzymaniu starszego brata
 ukończył szkołę parafialną w Grójcu, w 1552 rozpoczął studia na Akademii Krakowskiej, gdzie po trzech
latach studiów otrzymał tytuł bakałarza na wydziale filozoficznym
 w 1555 objął kierownictwo szkoły parafialnej przy kolegiacie św. Jana w Warszawie, gdzie później będzie
wygłaszał swoje kazania
 w 1560 roku wyjechał do Wiednia wraz ze swoim wychowankiem Janem Tęczyńskim (synem wojewody
lubelskiego Andrzeja) i po dwóch latach powrócił do kraju
 przebywał na dworze biskupa kujawskiego Jakuba Uchańskiego skąd przeniósł się do Lwowa, gdzie otrzymał
święcenia kapłańskie i zdobył rozgłos jako kaznodzieja katedralny
 w 1567 przeniósł się na dwór Jana Krzysztofa Tarnowskiego w Gorliczynie, gdzie podjął decyzję o wstąpieniu
do zakonu jezuitów
 w styczniu 1569 wyjechał wraz z przyjacielem Szymonem Wysockim do Rzymu, po dwóch latach powrócił do
kraju i objął stanowisko wykładowcy i kaznodziei w kolegium jezuickim w Pułtusku
 w 1573 przeniesiono go do Wilna, gdzie został wicerektorem, a w 1579 rektorem kolegium jezuickiego
 w Wilnie został też profesem, czyli rzeczywistym członkiem zgromadzenia jezuitów, ten stopień osiągali tylko
najbardziej czynni i zasłużeni członkowie zakonu; profesi oprócz trzech zwykłych ślubów zakonnych po
ukończeniu nowicjatu, dodawali czwarty: bezwzględne posłuszeństwo papieżowi
 napisał rozprawy wymierzone w kalwinistów: Pro Sacratissima Eucharistia… (1576), Siedem filarów, na
których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakramencie Ołtarza (1582) oraz Artes duodecim
sacramentariorum (1582)
 dziełem O jedności Kościoła Bożego pod jednym Pasterzem (1577) włączył się do zabiegów o unię Kościoła
rzymskokatolickiego z prawosławnym – całą winę za rozłam przypisywał „zwolennikom Kościoła
wschodniego) wyzywając ich do podporządkowania się papieżowi i do porzucenia swych obrzędów na rzecz
 łacińskich; drugie wydanie (1590) ukazało się ze zmienionym tytułem (O rządzie i jedności Kościoła Bożego
pod jednym pasterzem i o greckim i ruskim od tej jedności odstąpieniu) bez drugiego warunku
 Żywoty świętych (1579) ukazały się w aż siedmiu wydaniach za życia Skargi, były bardziej znane od Kazań
sejmowych, były dostosowane do potrzeb kontrreformacji, na koniec każdego z żywotów umieszczano
krótkie wyliczenie nauk głoszonych przez świętych „przeciwnych dzisiejszym heretykom”
 w 1579 Stefan Batory zatwierdził aktem fundacyjnym utworzenie w Wilnie akademii, nadał jej te same prawa
i przywileje, z których korzystała Akademia Krakowska
 w 1580 otwarto uczelnie, a jej rektorem został Piotr Skarga
 Skarga wyjeżdżał często do Połocka i Inflant z misją, jednak jedyną szansę na rekatolizację Inflant widział w
zastosowaniu przymusu wobec luterańskiego mieszczaństwa oraz umiejętnej propagandzie misyjnej wśród
chłopów; Jezuici prowadzili działania w językach miejscowych: łotewskim i estońskim
 w 1584 został przeniesiony do Krakowa, gdzie został przełożonym domu zakonnego św. Barbary
 w tym samym roku założył w Krakowie Arcybractwo (zrzeszenie kilku bractw) Miłosierdzia, które
przychodziło z pomocą ubogim; założone z jego inicjatywy Bractwo św. Łazarza opiekowało się i nadzorowało
żebraków
 w 1588 dla przeciwdziałania lichwie założył tzw. Komorę Potrzebnych (Montium Pietatis) – był to rodzaj
banku i lombardu, który udzielał bezprocentowych pożyczek pod zastaw
 poświęcił kilka pism zwalczaniu ustawy warszawskiej, a w Upominaniu do ewangelików (1592), Procesie
konfederacyjej (1595) czy Procesie nad konfederacyją (1596) poddał ostrej krytyce tolerancję wzywając do
unieważnienia konfederacji warszawskiej
 w Upominaniu do ewangelików usprawiedliwiał dokonane w 1591 roku zburzenia zborów krakowskich,
bagatelizując całą sprawę
 sugestywne słowa Skargi podkopały spokój wyznaniowy w państwie, pojawiał się głosy, że Procesie nad
konfederacyją podburza do wojny domowej; zaniepokojenie było tym większe, że Skarga należał jako
kaznodzieja królewski do grona najbliższych i wpływowych doradców Zygmunta III Wazy

2. Kaznodzieje nadworni
 propaganda kontrreformacji kładła duży nacisk na żywe słowo, stąd popularność kaznodziejów, którzy
poświęcali się bieżącym sprawom politycznym i zagadnieniom ogólnopaństwowym, wybitniejsi mówcy 2 poł.
XVI wieku to m.in.: Leonard Słończewski, Klemens Ramułta, Łukasz Lwowczyk, Melchior z Mościsk
 drukiem ukazały się kazania: Marcina Białobrzeskiego, Jana Dymitra Solikowskiego, Mikołaja z Wilkowiecka,
Jakuba Wujka, Józefa Wereszczyńskiego, Stanisława Sokołowskiego, Hieronima Powodowskiego
 były to przede wszystkim kazania wygłaszane na sejmach w trakcie obrad
 w XVI wieku sejm polski nie posiadał własnego budynku i obradował na zamku królewskim, nie istniał
również urząd kaznodziei sejmowego i nie znano właściwie formy kazań sejmowych
 na początku i końcu obrad odbywały się nabożeństwa w katedrze wawelskiej (Kraków) lub katedrze św. Jana
(Warszawa), gdzie również słuchano kazań
 za czasów Stefana Batorego zaczęto powierzać głoszenie kazań kaznodziejom królewskim: nadworny teolog
Stanisław Sokołowski (piętnował samowolę magnaterii i anarchizację życia politycznego) oraz polemista
antyariański Hieronim Powodowski
 Hieronim Powodowski – delegat duchowieństwa, głosił kazania na sejmach w Toruniu (1576), Warszawie
(1578) i Krakowie, za główne źródło nieszczęść wymieniał tolerancję, atakował konfederacje warszawską;
ostatnie kazania Propozycja z wyroków Pisma św. Zebrana na sejm… (1595) ukazały się dwa lata przed
Kazaniami sejmowymi – liczne podobieństwa utworów, zarówno w poglądach jak i tematyce

3. Skarga na królewskim dworze

 po śmierci Batorego Skarga stanął w opozycji do sympatii politycznych własnego zakonu (arcyksiążę
Maksymilian) – wspierał obóz Zamoyskiego; gdy Maksymilian przesłał Skardze list z prośbą o agitacje na
ambonie, kaznodzieja przekazał list Zamoyskiemu
 po przybyciu szwedzkiego królewicza Zygmunta do Gdańska oraz zwycięstwie pod Byczyną (1588) Skarga
wygłosił kazanie piętnujące Habsburgów, którego zakon nie pozwolił wydać drukiem, zarzucając mu
niewdzięczność i podburzanie ludzi przeciwko Maksymilianowi
  Skarga widział same zalety w nowo wybranym królu, Zygmuncie III Wazie; za uznanie król odpłacił się
Skardze powołując go w styczniu 1588 roku na swój dwór jako kaznodzieję
 spowiednikiem został Bernard Gołyński, również jezuita podporządkowany Skardze
 król hojnie obdarowywał kolegia jezuickie, ufundował zakonowi kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie
 mimo propagandy różnowierczej nie udał się obalić konfederacji warszawskiej, królowi pozostała tylko jedna
droga pośrednia – rozdawanie dóbr i urzędów wyłącznie katolikom (od 1591), była to „zasługa” jezuitów
 biskup Paweł Piasecki pisał, że pierwsze miejsce na dworze króla zajmowali spowiednik i kaznodzieja, w czym
widział źródło wszystkich popełnianych błędów
 wpływowość Skargi potwierdzał kronikarz zakonny Jan Wieleicki
 król był zmuszony oddawać niektóre urzędy różnowiercom: rody Potockich, Leszczyński czy kalwińska gałąź
Radziwiłłów, jednak działalność Skargi i tak przysporzyła Kościołowi wielu możnych konwertytów
 argumentację na temat obowiązku władcy do obrony interesów kościoła czerpał z dzieła Bellarmina De
controversiis christianae fidei, wzbogaconą o przykłady z życia politycznego zawarł w Kazaniach na niedziele i
święta (1595)
 pracował na rzecz unii oraz w otoczeniu biskupa Bernarda Maciejowskiego, który przybył na synod w
Brześciu litewskim (1596); Skarga napisał przemowę posłów królewskich do przeciwników tej ugody
 zaniepokojenie stanem Rzeczypospolitej u Skargi osiągnęło szczyt po burzliwych obradach sejmu (10 lutego-
25 marca 1597) w Warszawie – celami sejmu była poprawa sposobu obrad oraz debata nad sposobem
zabezpieczenia Polski przed zbliżającym się niebezpieczeństwem tureckim
 postulaty programu regalistów: przestrzeganie egzekucji uchwał sejmowych, wzmocnienie autorytetu sejmu,
uchwalenie podatków na zaciąg wojska i naprawę twierdz, połączone z nieustępliwością w sprawach
wyznaniowych, wydały najgorsze możliwe rezultaty
 obrady toczyły się wśród nieustannych kłótni, istna burza wybuchła gdy 19 marca 1597 nie został uchwalony
gotowy projekt konstytucji przeciwko tumultom wyznaniowym popierany przez Zamoyskiego, na skutek
sprzeciwu senatorów duchownych
 nieustanne skargi przeciwników unii na stosowaną wobec nich przemoc
 sejm w trakcie tych obrad nie zajął się postulowaną reformą obrad ani nie uchwalił podatków koniecznych
dla bezpieczeństwa państwa
 na niepomyślny przebieg sejmu wpłynęła również błędna polityka regalistów – nieustępliwość w sprawach
wyznaniowych popychała różnowierców i prawosławnych do opozycji; nie rozumiał tego jednak entuzjasta
unii brzeskiej i zagorzały przeciwnik konfederacji warszawskiej, jakim był Piotr Skarga
 prawdopodobnie właśnie pod wrażeniem przebiegu sejmu 1597 napisał słynne Kazania sejmowe, które
ukazały się jako dodatek do drugiego wydania Kazań na niedziele i święta

Kazania sejmowe
1. Treść kazań
 Skarga w kazaniach wyraża pogląd, że tylko przywrócenie jedności wiary może zapewnić pomyślny rozwój
państwa polskiego, a lekarstwo na choroby życia społecznego to wzmocnienie władzy królewskiej i
odbudowania cnót obywatelskich; miłość chrześcijańska=miłość do ojczyzny
 kazanie pierwsze – rozróżnienie mądrości boskiej (pochodzącej z nieba) i ziemskiej (bydlęca/diabelska),
pierwsza odpowiadała poglądom zwolenników kontrreformacji, druga poglądom „polityków”
 kazania od drugiego do ósmego – sześć najgroźniejszych chorób nękających Rzeczpospolitą: brak miłości
ojczyzny, „niezgody i roztyrki sąsiedzkie”, tolerowanie w kraju herezji, osłabianie władzy monarszej,
niesprawiedliwe prawa oraz „grzechy i złości jawne”
 kazanie ósme – „grzechy i złości jawne”, czyli naruszanie przywilejów kościelnych oraz praw publicznych
 kazanie drugie – dobra, które obywatele otrzymują za sprawą Rzeczypospolitej: możliwość wyznawania
prawdziwej wiary katolickiej, która z powodzenie odpiera ataki „herezji”, władza królewska godząca się ze
„złotą wolnością”, dobrobyt materialny oraz pokój z sąsiadami – zestawienie obecnego rozkwitu potęgi
Rzeczypospolitej oraz szczęścia obywateli z grożącą jej państwu zagładą; odwołania do pisma świętego oraz
dziejów starożytnych
  kazanie trzecie – niszczące państwo niezgody wewnętrzne, argumenty za zgodą: wiara w jednego Boga,
podleganie wspólnemu władcy i temu samemu prawu; groźne konsekwencje niezgody: zagrożenie wojną
domową, którą wykorzystają nieprzyjaciele Polski, nastąpi rozpad RP, a język i naród polski ulegnie zagładzie
 kazanie czwarte i piąte – tolerowanie herezji: podstawą potęgi państwa i jego pomyślnego rozwój stanowi
jedność wiary oraz poszanowanie dla jego kapłanów; przykłady ze Starego Testamentu, pierwszych wieków
chrześcijaństwa i współczesnej polityki
 kazanie szóste – nieszczęścia wynikające z ograniczenia władzy królewskiej; odwołania do Pisma św. z
dziejów narodów pogańskich, opinie ojców Kościoła i poglądy filozofów starożytnych; swoje liczne przywileje
szlachta zawdzięcza dobrej woli królewskiej, jednak z czasem zaczęła ich nadużywać; kolejne źródła
osłabienia RP: dochody z królewszczyzn służą dzierżawcom szlacheckim zamiast wpływać do skarbu państwa,
złe funkcjonowanie sejmu
 kazanie siódme – niedobre prawa: prawa królewskie i RP powinny mieć na uwadze dobro obywateli i interes
państwa, a w Polsce źli urzędnicy nie bronią powagi praw i nie przestrzegają ich realizacji; „dobre prawa
ludzkie nie mogą stać w sprzeczności z boskimi” – obrona katolicyzmu
 kazanie ósme – bezkarność mnożących się w Polsce występków przeciwko prawom Kościoła, przywilejom
duchowieństwa oraz innym obywatelom; grzechy: tolerancja, zagarnianie kościołów katolickich przez
protestantów, brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości, ucisk chłopów, rozpowszechnienie się lichwy,
marnotrawienie pieniędzy i skąpienie ich potrzebującym, grabież dóbr publicznych, bogacenie się szkodą RP
 Kazania sejmowe kością się optymistycznym akcentem „kojącym czytelnika i wlewającym weń nadzieję na
możliwość ocalenia”

2. Program polityczny Kazań sejmowy

 władza monarsza – postulaty odbudowania dwóch najważniejszych źródeł potęgi państwa: niepodzielności
władzy monarchy w sprawach świeckich i niepodzielności władzy Kościoła katolickiego w kwestiach wiary
 odżegnywanie się od pochwały absolutum dominium – uważano, że taka forma rządów równała się z
najgorszą tyranią i despotyzmem i panowała jedynie na Wschodzie Europy
 monarcha jest wyłącznym źródłem prawa i nikt nie może mu się sprzeciwiać
 Skarga zaczerpnął swoje poglądy na władzę monarszą od Roberta Bellarmina oraz polskiego pisarza
Krzysztofa Warszewickiego (dzieło Paradoxa – pochwała absolutyzmu hiszpańskiego)
 izba poselska i senat – władza ustawodawcza izby poselskiej jest niebezpiecznym nadużyciem wynikającym z
samowolnego rozszerzania przez szlachtę swoich przywilejów (Skarga zupełnie ignoruje fakt, że szlachta
sama wyznaczyła sobie tak rozległe przywileje)
 do kompetencji izby poselskiej powinno należeć jedynie wypowiadanie się w sprawach poboru nowych
podatków – powrót do czasów Kazimierza Jagiellończyka, gdy wspomagany przez radę król zasadniczym
źródłem władzy
 podniesienie autorytetu senatu – widza prawnicza reprezentowana przez senatorów oraz duże
doświadczenie polityczne kwalifikuje ich do roli najbliższych doradców króla
 zasiadająca w senacie magnateria reprezentuje bogatą mądrość polityczną, której brakowało szlachcie;
magnateria (katolicka) ma być narzędziem do umocnienia pozycji króla
 krytyka szlachty – ludzie młodzi, prości, podejrzani w cnocie, pozbawieni doświadczenia i wiedzy politycznej
przeciwstawiani są senatorom; Skarga kwestionuje moralne i umysłowe kwalifikacje szlachty do
współzarządów w państwie i nazywa ten stan „orackim”, żołnierskim
 niechęć Skargi mogła wywodzić się z tego, że ruch reformacyjny znalazł wśród szlachty najwięcej
zwolenników i protektorów
 stan szlachecki określa jako „pospólstwo, oracze, prości i nieuczeni” i przypisuje im skłonność do buntów, ich
anarchiczne usposobienie i wygórowane aspiracje już od XV wieku podkopują równowagę społeczną
 Skarga wyróżnia pięć stanów” duchowny, senatorski, żołnierski (szlachta), miejski i kmiecy
 szachcie powinno się odebrać większość uzyskanych w XV w. przywilejów, zwłaszcza neminem captivabimus
oraz udział w wolnej elekcji (którą Skarga chciałby w ogóle znieść)
 obrona chłopów – szlachta nadużywa swojej władzy nad chłopami, sądownictwo patrymonialne, które
zdawało chłopów na niełaskę szlachty, powinno zostać zniesione
  troska o chłopów była spowodowana m.in. interesami kościoła, ponieważ chłopi polscy opierali się na
propagandzie reformacyjnej; często była im narzucana religia władcy folwarku w myśl zasady: cuius regio,
eius religio (‘czyja władza, tego religia’)

3. Rzeczywistość i utopia w Kazaniach sejmowych

 dzieło na pograniczu dwóch gatunków: traktat polityczny (wyrażanie tendencji reformatorskich, które
nurtowały stronnictwo regalistyczne) i kazanie (za punkt wyjścia obowiązujące w danej epoce interpretacje
Biblii oraz nakreślony w Starym Testamencie ideał państwa teokratycznego
 Skarga jako zakonnik próbował zastosować do polskiego życia politycznego dyscyplinę niemalże klasztorną
oraz obowiązujące w niej zasady hierarchii
 wzorem było państwo kościelne, w którym panował klasyczny absolutyzm, Skarga formułował utopijny ideał
ustrojowy, a nie rozłożony na etapy program realistycznego działania
 nikłe szanse realizacji miały również postulaty radykalnej zmiany polityki zagranicznej – naruszenie
trwającego przez cały XVI wiek pokoju z Turcją w imię przystąpienia do papieskiej ligi antyottomańskiej
 Skarga zakładał, że szlachta dobrowolnie zgodzi się zrezygnować z rządów i nie wykorzysta swojej siły
bojowej do walki z tendencjami absolutystycznymi
 niepopularność koncepcji Skargi wynikała również z oparcia szlachty na programie sojuszu z Habsburgami,
katolików nie przekonywała pochwała absolutyzmu, a różnowierców i prawosławnych oburzało
kwestionowanie przez Skargę konfederacji warszawskiej

4. Państwo i Kościół w koncepcjach Skargi

 nawiązanie do poglądów średniowiecznych papalistów, którzy przyznawali papieżowi pełnię władzy
świeckiej, którą królowie mieli otrzymywać wyłącznie za pośrednictwem Rzymu
 podstawowym zadaniem katolickiego monarchy jest obrona interesów Kościoła – tylko silna władza
centralna była w stanie doprowadzić do przywrócenia jedności wyznaniowej w państwie
 konfederacja warszawska pozwala na istnienie w Polsce również ateistów, co utrwala brak jedności
wyznaniowej w państwie i podkopuje jego zasadnicze fundamenty; chroni ona zwolenników radykalnych
sekt religijnych i przynosi poważną szkodę interesom państwa, ponieważ chronieni są przez nią heretycy,
którzy z natury nie mogą być dobrymi obywatelami
 przekreślenie uchwał konfederacji warszawskiej leży zarówno w interesie Kościoła, jak i państwa
 mistrzowie Skargi (Bellarmin i Jakub Wujek) postulowali zabijanie heretyków, lecz Skarga pozostawia tę
kwestię w zawieszeniu
 pełna zgodność interesów RP z interesami Kościoła, jako nadrzędnej organizacji, prowadzącej ludzi przy
pomocy władzy świeckiej do zbawienia
 w Kościele i państwie powinna panować zasada bezinteresownej służby Bogu i ojczyźnie (wspólnota
wszystkich obywateli, połączonych tożsamością miejsca zamieszkania, więzią języka i pochodzenia)
 Polska jako najdalej wysunięta na Wschód placówka chrześcijaństwa, Skarga utożsamiał tę religię z
katolicyzmem i przyłączał się do zwolenników teorii przedmurza, chroniącego Europę od inwazji „pogańskiej”
 Wieszczenie możliwego upadku RP stanowiło przejaw ówczesnej mody literackiej, powstałej po wpływem
retoryki rzymskiej (Cycero) i Starego Testamentu
 Skarga uważał, że Bóg może ukarać Polskę zagładą ze względu na panującą tolerancję religijną

5. Kazania w opinii współczesnych i potomnych

 w 1597 w drukarni Andrzeja Piotrkowczyka wyszło drugie wydanie Kazań na niedziele i święta całego roku z
dodatkiem Kazań sejmowych
 wydane później Kazania o siedmi sakramentach (1600) zawierały dokładny przedruk pierwszej edycji
 rokosz Zebrzydowskiego przyniósł załamanie się planów reformy państwa w duchu absolutystycznym, po
rokoszu władze zakonne rezygnują z popierania danych koncepcji politycznych: jezuici coraz częściej
występują jako chwalcy „złotej wolności” lub rezygnują z poruszania problematyki ustrojowej
 na polecenie przełożonego zakonu Piotra Fabrycego, trzecie wydanie Kazań (1610) ukazał się bez kazania
szóstego O monarchijej i królestwie, ta edycja służyła za podstawę następnego wydania (1738)
 usunięto również te fragmenty kazań, które piętnowały organicznie władzy królewskiej lub zawierały ostry i
napastliwy ton wobec posłów szlacheckich
  kazania nie zostały wykorzystane przeciwko jezuitom ani Skardze, wręcz przeciwnie – Skarga opuścił dwór
królewski dopiero na krótko przed śmiercią, która nastąpiła 27 września 1612
 jedyna wzmianka o Kazaniach za życia Skargi to przytoczenie rozmowy Skargi z Fryderykiem Bartschem
(spowiednikiem króla) w przedmowie do broszury Wzywanie do pokuty obywatelów Korony Polskiej i W.
Księstwa Litewskiego (Wilno 1610)
 „karierę pośmiertną” Skargi oraz Kazań sejmowych, będących w XIX wieku jego najgłośniejszym utworem,
należy przypisać rozbiorom oraz długiemu okresowi niewoli narodowej
 na ocenie Kazań sejmowych zaważyły przede wszystkim opinia Adama Mickiewicza (prelekcja poświęcona w
całości Skardze w Collège de France) oraz artystyczna wizja Jana Matejki (obraz Kazania Skargi)

6. Spór o charakter Kazań sejmowych

 dzięki badaniom Bergi i Kota wiadoma, że Kazania sejmowe postały już po zakończeniu sejmu 1597, a sam
fakt, że osią przewodnią jest omawianie sześciu najgroźniejszych chorób RP świadczy, iż nie mamy do
czynienia ze spisywanym na żywo testem, ale z ułożonym w przemyślany i logiczny sposób traktatem
politycznym
 tylko jedno kazanie Skargi na sejmie jest poświadczone źródłowe – rozpatrywanie sporu między jezuitami a
Ryżanami w 1591 roku
 brak świadectw współczesnych charakteryzujących oratorskie wystąpienia Skargi w roli kaznodziei
królewskiego – w naukowych ocenach historyczno-literackich Skarga jest dostępny jedynie jako pisarz
 Kazanie sejmowe nie były nigdy rzeczywiście wygłaszane

Wartości artystyczne kazań sejmowych

1. Znaczenie retoryki w literaturze polskiej XVI wieku
 retoryka, teoria ustalona w starożytności (Arystoteles, Cyceron, Kwintylian), ars bene dicendi (sztuka
dobrego mówienia) obejmowała trzy podstawowe działy: naukę o inventio (wynajdywaniu źródeł i
dowodów), compositio (naukę o logicznym rozplanowaniu myśli) i elocutio (naukę o wysłowieniu,
pokrywającą się mniej więcej z nowożytną stylistyką)
 przed wynalezieniem druku ważną rolę odgrywały dwa dalsze działy retoryki: memoria (opanowanie
pamięciowe tekstu) oraz actio (sposoby artystycznego wygłoszenia)
 celem teorii retorycznej była perswazja, czyli jawne lub ukryte poruszenie, pouczenie i zachwycenie (docere,
movere, delectare) słuchacza lub czytelnika
 retoryczna organizacja wypowiedzi zmierzała do wywarcia określonej przez autora tekstu impresji na
czytelniku lub słuchaczu
 hegemonia retoryki w polskiej literaturze renesansowej i barokowej rozpoczęła się w dydaktyzmie, w
eksponowaniu pragmatyzmu, użyteczności społecznej słowa
 w literaturze drugiej połowy XVI w. dominują te rodzaje i gatunki literackie, które eksponują cele utylitarne
reprezentowanej przez pisarza grupy społecznej – epistolografia, historiografia, oratorstwo (świeckie i
kościelne), dialog polemiczny, polityczny, proza dydaktyczna
 pod koniec XVI w. dominująca w piśmiennictwie polskim była literatura religijna w formie kazania

2. Kazania sejmowe jako gatunek literacki

 swoje Kazania sejmowe Skarga sam zalicza do kazań przygodnych w przedmowie autorskiej do Kazań o
siedmi sakramentach (Kraków 1600)
 Kazania stanowią religijno-polityczną wersję „upominania” do pokuty
 Retoryczno-propagandowy cel całej twórczości Skargi, zmierzał on konsekwentnie do poruszenia woli i
zmiękczenia serca odbiorcy
 Skarga-pisarz świadomie dążył do rozwinięcia i rozbudowania emotywnej sfery retorycznej perswazji
(movere); programem tym przesycona jest proza Kazań sejmowych oraz główne trzy struktury retoryczne
utworu: tematyczna, kompozycyjna i językowo-stylistyczna
 struktura tematyczna („inventio” retoryczna) – głównym tworzywem inwencyjnym każdego typu kazania w
każdej epoce były przede wszystkim teksty biblijne
 w epoce potrydenckiej istniała poczwórna metoda interpretacji Pisma św. polegająca na wyjaśnieniu sensów
biblijnych w sposób: dosłowny, alegoryczny, moralny i mistyczny; w wieku XVI dominuje w teologii i
kaznodziejstwie interpretacja literalna (figuralna)
 w strukturze tematycznej Kazań sejmowych występuje znaczna przewaga Starego testamentu, są one w
większości interpretowane literalnie; rzeczywistość społeczno-polityczna RP, występujące w niej sporne
zjawiska polityczno-wyznaniowe są wyjaśniane, korygowane i programowane tzw. realizmem biblijnym
 interpretacje Starego Testamentu uzupełniał Skarga poglądami potrydenckich teologów polemicznych,
zarówno radykalnych (Bellarmin), jak i umiarkowanych (Molanus, Becanus) oraz ówczesnych dziejopisów
kościelnych (Baroniusz)
 treści kazań nie patronowała polska rzeczywistość społeczno-polityczna, lecz biblijno-teologiczny
uniwersalizm – nie w strukturze tematycznej tkwi siła artyzmu Kazań
 struktura kompozycyjna (retoryczna „compositio”) – strukturę kompozycyjną warunkuje warstwa
tematyczna; struktura: wstęp (exordium), opowiadania (narratio), dowodzenie (argumentatio), polemika
(coniutatio) i zakończenie (epilogus)
 dwutorowa kompozycja: cały utwór, składający się z ośmiu kazań, zachowuje charakter jednolitego „kazania”
– traktatu (kazania I i II – wstęp, kazanie II i III – opowiadanie, kazanie IV i V – dowodzenie, kazania VI i VII –
polemika, kazanie VIII – zakończenie)
 drugi tor retorycznej kompozycji przebiega przez poszczególne kazania, które Skarga kształtuje w formie
miniaturowych całości retoryczno-oratorskich – złudzenie, że utwór składa się z oddzielnych kazań
 struktura językowo-stylistyczna – teoria retoryki zakłada cztery zalety wysłowienia: poprawność językowa
(latinitas), jasność (perspicuitas), ozdobność (ornatus) i stosowność (aptum)
 jasność i poprawność językowa ówczesnej prozy kaznodziejskiej pozostawała w bezpośrednim związku z
naturalnym doskonaleniem filologicznym kaznodziejów-pisarzy, zaangażowanych w doktrynalnych
polemikach
 stosowność i ozdobność – widoczna jest indywidualność pisarska Skargi: bogactwo porównań (prostych i
złożonych), dokładny dobór frazeologii ludowej, zwłaszcza porównań z codziennego życia gospodarskiego
 dominanta stylistyczna kazań: rozbudowane konstrukcje retoryczne, oparte na zróżnicowanej i urozmaiconej
harmonii składniowej (paralelizm syntaktyczny) oraz rytmice równych odcinków (tzw. kolonów), liczne figury
stylistyczne i semantyczne – dzięki temu ustna recytacja wyjątkowo oddziałuje estetycznie na odbiorców
 podsumowanie – Skarga to urodzony i wykształcony retor, pisarz programowy, przekazujący na kartach
swoich dzieł stanowisko nie tylko własne, lecz również instytucji, którą reprezentował
 był przede wszystkim pisarzem kościelnym i kaznodzieją królewskim, dlatego ważniejsza była strona etyczno-
doktrynalna niż estetyczna
 wąski krąg tematyczny zadecydował o głównej tendencji stylu Skargi, wyrażającej się w uporczywym dążeniu
do wyczerpania jednego tematu za pomocą niezliczonej liczby środków retorycznych
 Skardze wyraźnie nie odpowiadał typ kazania wyjaśniającego (postylnego), które zawiera wykład
dyskursywny, ale był mistrzem broszury oraz pism ulotnych i właśnie w takich utworach wyraził się jego
kunszt literacki