104 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) .

2013

TOÅNG QUAN VEÀ GOÁM SÖÙ HIZEN, NHAÄT BAÛN

Nguyễn Thị Lan Anh*

Vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVI, khi ñaúng caáp voõ só coù nhieàu aûnh höôûng trong
xaõ hoäi Nhaät Baûn, hoï ñaõ saùng taïo ra nhieàu loaïi hình vaên hoùa, ngheä thuaät môùi
trong ñoù coù traø ñaïo. Goám söù laø nhöõng vaät duïng caàn thieát trong leã traø, ñieàu ñoù
ñaõ taïo ra nhu caàu lôùn ñoái vôùi maët haøng naøy. Theo ghi cheùp trong lòch söû, vaøo
thôøi kyø Sengoku (coøn goïi laø thôøi Chieán quoác, töø giöõa theá kyû XV ñeán giöõa theá kyû
XVI), phong caùch thieát keá hoa vaên treân ñoà söù Caûnh Ñöùc Traán danh tieáng cuûa
Trung Quoác ñaõ trôû thaønh khuoân maãu cho saûn phaåm söù Nhaät Baûn. Ñoù cuõng laø kyõ
thuaät cao caáp treân lónh vöïc saûn xuaát goám söù cuûa theá giôùi luùc baáy giôø. Beân caïnh
vieäc hoïc hoûi kyõ thuaät cheá taùc söù töø Trung Quoác vaø Trieàu Tieân, ngöôøi Nhaät cuõng
töï phaùt trieån ngaønh goám söù cuûa hoï theo höôùng ñoäc laäp. Khoâng laâu sau ñoù, ngheà
goám söù cuûa Nhaät Baûn phaùt trieån raát maïnh. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu trong nöôùc vaø
xuaát khaåu, raát nhieàu loø nung ñaõ ra ñôøi taïi Arita. Thôøi gian naøy, söù Nhaät Baûn
coù theâm phong caùch thieát keá môùi. Khoâng chæ ôû Arita, caùc tænh khaùc trong laõnh
ñòa Hizen (tænh Saga, Kyushu) ñaõ cho ra ñôøi nhöõng saûn phaåm söù ñaàu tieân trong
lòch söû goám söù Nhaät Baûn.
1. Khaùi quaùt veà goám söù Hizen
Lòch söû goám söù Nhaät Baûn caän theá(**) baét ñaàu vôùi doøng saûn phaåm goám traùng
men Karatsu ñöôïc saûn xuaát ôû tænh Hizen cuoái theá kyû XVI. Trong hai laàn tieán
quaân xaâm löôïc Trieàu Tieân (1592 vaø 1597), töôùng Toyotomi Hideyoshi (1536-
1598)(1) laø ngöôøi ñoùng vai troø to lôùn trong vieäc ñöa kyõ thuaät saûn xuaát söù môùi vaøo
Nhaät. Tuy tieáp caän cuøng moät kyõ thuaät saûn xuaát nhöng moãi ñòa phöông laïi ñöa
ra caùc saûn phaåm, loø nung coù caáu truùc rieâng cuûa mình. Saûn phaåm söù ñöôïc saûn
xuaát ñaàu tieân taïi Arita, Hizen ñaàu thôøi Momoyama (1573-1603). Kyõ thuaät saûn
xuaát phaùt trieån nhanh choùng trong suoát thôøi Edo vaø caøng phaùt trieån veà sau.
Sau naøy, ngöôøi ta quen vôùi caùi teân ñoà söù Imari, teân caûng xuaát khaåu söù Arita.
Saûn phaåm söù ñöôïc saûn xuaát trong theá kyû XVII taäp trung chuû yeáu ôû tænh Hizen.
Ñeán theá kyû XVIII, baét ñaàu truyeàn baù sang caùc vuøng khaùc. Caùc loø nung nhanh
choùng ñöôïc xaây döïng ôû Hizen (Saga vaø Nagasaki), Buzen (Fukuoka), Chikuzen
(Fukuoka), Higo (Kumamoto), Satsuma (Kagoshima). Sau ñoù kyõ thuaät saûn xuaát söù
truyeàn baù sang Bungo (Oita), Hyugaa (Miyazaki) vaø Chikugo (Fukuoka).
Thôøi ñieåm ñaùnh daáu moät böôùc ngoaët quan troïng trong quaù trình phaùt
trieån ñoà goám söù Nhaät Baûn laø “cuoäc chieán tranh ñoà söù” giöõa Nhaät Baûn vaø Trieàu
Tieân vaøo theá kyû XVI. Khoaûng ñaàu theá kyû XVII, caùc thôï goám cuûa Trieàu Tieân bò
Hideyoshi ñöa veà Nhaät ñaõ phaùt hieän ra cao lanh ôû Arita, ngay sau ñoù, hoï cho
ra ñôøi nhöõng saûn phaåm söù ñaàu tieân trong lòch söû Nhaät Baûn. Saûn phaåm söù Imari
ra ñôøi ñaàu tieân taïi phía baéc ñaûo Kyushu - sau naøy trôû thaønh moät trong nhöõng
trung taâm saûn xuaát ñoà söù noåi tieáng nhaát Nhaät Baûn - gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa
* Giaûng vieân Tröôøng Ñaïi hoïc Haø Noäi.
** Lòch söû Nhaät Baûn ñöôïc phaân chia thaønh caùc thôøi ñaïi: Thöôïng ñaïi - Trung coå - Trung theá - Caän
theá - Caän ñaïi - Hieän ñaïi. BBT.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 105

Li Sampei, ngöôøi thôï goám Trieàu Tieân ñaõ phaùt hieän ra ôû ñaây moät loaïi ñaát cao lanh
mòn coù khaû naêng chòu nhieät, nung ôû ñoä löûa cao (treân döôùi 1.3000C) cho ra chaát
söù. Töø ñaây, cuõng baét ñaàu môû ra thôøi kyø nôû roä cuûa ñoà söù ña saéc cao caáp cuûa Nhaät
Baûn. Vôùi nhöõng hoa vaên trang trí maøu lam treân neàn traéng vaø nhöõng kieåu daùng
raát aán töôïng, ñoà söù ñaõ nhanh choùng trôû thaønh nhu caàu treân toaøn nöôùc Nhaät. Ban
ñaàu, coù theå nhaän thaáy roõ söï aûnh höôûng cuûa söù Trieàu Tieân, nhöng sau ñoù ngöôøi
Nhaät ñaõ tìm hieåu kyõ thuaät cuûa Trung Quoác, hoï ñaõ aùp duïng vaø caûi tieán ñeå naâng
cao chaát löôïng saûn phaåm noäi ñòa moät caùch roõ reät. Moät ngheä nhaân teân laø Sakaida
Kakiemon ñaõ thaønh coâng trong vieäc phoái troän caùc toâng maøu ñoû vaø cam nhaït ñeå
laøm noåi baät maøu saéc cuûa caùc hoa vaên, hoïa tieát treân neàn men maøu traéng söõa.
Beân caïnh vieäc hoïc hoûi kyõ thuaät cheá taùc söù töø Trung Quoác vaø Trieàu Tieân,
ngöôøi Nhaät cuõng töï phaùt trieån ngaønh goám söù cuûa hoï theo moät höôùng ñoäc laäp.
Ñeå ñaùp öùng nhu caàu trong nöôùc vaø xuaát khaåu, raát nhieàu loø nung ñaõ ra ñôøi taïi
Arita. Thôøi ñieåm naøy, söù Nhaät Baûn coù theâm phong caùch thieát keá môùi mang teân
Kakiemon. Sau khi goám söù ñöôïc cheá taïo taïi tænh Saga, caùc loø goám Nabeshima,
Kakiemon, Imari ñaõ ñöôïc döïng leân ñeå cheá taïo loaïi goám söù naøy.
Khi goám söù ôû Arita phaùt trieån, tænh Saga baét ñaàu ñöa ra chính saùch baûo
veä ñoài nuùi vaø röøng vì caùc loø goám söù ñaõ söû duïng quaù nhieàu nguyeân lieäu thoâ daãn
ñeán röøng bò taøn phaù nhieàu. Vì vaäy, thôøi kyø naøy chæ coù moät soá thôï goám ñöôïc
pheùp tham gia saûn xuaát. Beân caïnh ñoù, chính quyeàn cuõng giôùi haïn chæ trong 13
khu vöïc coù theå xaây döïng loø nung goám söù. Maëc duø caùc chính saùch ñöa ra coù baát
lôïi cho söï phaùt trieån caùc loø goám, nhöng goám söù Hizen vaãn phaùt trieån vaø khoâng
ngöøng thay ñoåi caáu truùc loø goám, kyõ thuaät nung, thieát keá hình daùng saûn phaåm...
ñeå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu phaùt trieån cuûa thôøi ñaïi.(2)
Neáu so saùnh vôùi caùc loaïi hình goám söù khaùc cuûa Nhaät Baûn, thì goám söù Imari
coå (Ko-imari) hay coøn goïi laø Imari saûn xuaát trong theá kyû XVII vaø XVIII, laø saûn
phaåm phong phuù veà loaïi hình, ña daïng veà maøu saéc. Beân caïnh ñoù Imari coøn ñöôïc
coi laø “baùu vaät” cuûa thôøi kyø Edo (1615-1868) vaø noåi tieáng ôû nöôùc ngoaøi. Kyõ thuaät
saûn xuaát söù du nhaäp töø nöôùc ngoaøi vaø ñaõ ñöôïc caùc ngheä nhaân ôû tænh Hizen, phía
baéc Nhaät Baûn phaùt trieån ña daïng. Ñoà söù Imari truyeàn thoáng ñöôïc hình thaønh
nhanh choùng vôùi söù xanh coâban ñöôïc bieát ñeán döôùi caùi teân Sometsuke (söù hoa
lam) vaø Akae (söù maøu - hoa vaên treân söù ñöôïc trang trí vôùi hoïa tieát coù maøu saéc).
Caû hai loaïi saûn phaåm naøy ñöôïc saûn xuaát cho caû thò tröôøng trong nöôùc vaø quoác teá.
Hieän nay, goám söù Nhaät Baûn noùi chung, goám söù Hizen noùi rieâng, ñöôïc xem
laø moät trong nhöõng saûn phaåm quyù hieám ñöôïc giôùi söu taäp coå vaät öa chuoäng bôûi
daùng veû sang troïng vaø ñöôøng neùt hoa vaên tinh teá cuûa noù. Quaù trình phaùt trieån
cuûa goám söù Nhaät Baûn cho thaáy söï aûnh höôûng saâu saéc cuûa Trung Quoác vaø Trieàu
Tieân, nhöng qua ñoù cuõng cho thaáy caûm quan ngheä thuaät vaø loái soáng cuûa ngöôøi
Nhaät ñaõ giuùp hình thaønh moät ngheä thuaät ñoäc ñaùo vaø moät ngaønh coâng nghieäp
phaùt trieån.
2. Nguyeân lieäu vaø quy trình saûn xuaát
2.1. Nguyeân lieäu
Naêm 1897, Justus Brinckmann, moät nhaø nghieân cöùu veà ngheä thuaät Nhaät
Baûn, ñaõ ñöa ra nhaän xeùt raèng ñaát seùt laø ñieåm chuù yù ñaàu tieân cuûa ngheà goám söù
106 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013

Nhaät Baûn. Ñieàu naøy cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc ñeà cao nhöõng ngöôøi thôï goám ñaàu
tieân cuûa Nhaät Baûn.
Lòch söû cuûa moät ñaát nöôùc bò aûnh höôûng bôûi ñieàu kieän töï nhieân cuûa nöôùc
ñoù, vaø caâu chuyeän veà goám söù Nhaät Baûn cuõng ñaõ chæ roõ nhöõng ñieåm naøy. Nhôø
coù caáu taïo ñaëc bieät cuûa ñòa hình phaàn lôùn laø ñoài nuùi, Nhaät Baûn coù moät löôïng
ñaát seùt doài daøo cho ngaønh goám söù. Haàu heát trong ñaát seùt thöôøng coù caùc thaønh
phaàn alumino silicate, chaát gaén keát khi öôùt. Nguyeân lieäu naøy ñöôïc hình thaønh
qua söï phaân giaûi cuûa ñaát nguyeân thoå, ñaù granite vaø ñaù gneiss treân beà maët cuûa
Traùi ñaát. Coù hai loaïi ñaát seùt ñöôïc caáu taïo do ñaát nguyeân thoå: ñaù vaø cao lanh.
Ñaù ñöôïc hình thaønh neân töø ñaù nuùi löûa (ví duï nhö ñaù trachyte vaø ñaù rhyolite)
bò phaân huûy döôùi nhieät ñoä cao. Haàu heát ñoài nuùi ôû Nhaät Baûn ñeàu laø ñaù granite
vaø chính loaïi ñaù naøy trong khi bò phong hoùa ñaõ taïo ra ñaát cao lanh töï nhieân.
Ñieàu quan troïng ñaàu tieân ñeå hình thaønh neân caùc loø goám laø nguoàn ñaát seùt laøm
goám. Nhöõng trung taâm saûn xuaát goám thôøi coå thöôøng laø saûn xuaát treân cô sôû
khai thaùc nguoàn ñaát taïi choã. Trong khi ôû caùc nöôùc khaùc, ngöôøi thôï goám phaûi
vaát vaû tìm kieám ñaát seùt ôû nhieàu nôi khaùc nhau ñeå saûn xuaát thì ôû Nhaät Baûn
ngöôøi ta coù theå coù ñaát seùt ôû ngay khu saûn xuaát cuûa mình. Ñoù laø ñieàu kieän ñeå
xuaát hieän loø nung sôùm nhaát. ÔÛ Nhaät, khoâng gaëp vaán ñeà veà ñaát seùt vaø nguyeân
lieäu ñeå saûn xuaát goám söù nhöng coù moät khoù khaên lôùn laø luoân phaûi thay ñoåi vò
trí loø nung do caïn kieät chaát ñoát.
Chính vì cao lanh thöôøng ñöôïc tìm thaáy ôû chaân ñoài nuùi neân teân goïi cuûa
nhieàu loø nung goám söù cuûa Nhaät coù yù nghóa “ñoài nuùi”, ví duï nhö Kutani (9 thung
luõng)... Ñoù cuõng laø lyù do caùc loø nung cuûa Nhaät ñöôïc xaây döïng theo caùc nhoùm
chöù khoâng xaây ñôn leû. Nhieàu loø saûn xuaát cuøng moät loaïi saûn phaåm gioáng nhau
do duøng moät loaïi nguyeân lieäu nhö nhau.(3)
ÔÛ Nhaät, ñaát seùt nguyeân thoå (primaly clays) vaø ñaát seùt haïng hai (simple
secondary clays) thöôøng ñöôïc laáy töø vuøng ñoài nuùi, trong khi ñoù ñaát seùt deã noùng
chaûy (ñaát seùt thöôøng nung ôû nhieät ñoä thaáp ñeå taïo ra saûn phaåm goám) coù theå tìm
ñöôïc ôû bình nguyeân baèng phaúng. Thôï goám coù theå deã daøng tìm ñöôïc ñaát seùt ôû doïc
bôø soâng, söôøn ñoài, hay ôû döôùi luøm tre, döôùi hoá, ñaëc bieät laø treân nuùi.
Saûn phaåm goám söù cuûa Nhaät Baûn thöôøng ñöôïc saûn xuaát theo nhoùm. Thôøi
Edo, caùc ngheä nhaân noã löïc saûn xuaát goám söù nhö moät ngheä thuaät chöù khoâng ñaët
naëng muïc ñích kinh doanh. Hoï ñöa ra caùc saûn phaåm môùi vôùi noã löïc cao nhaát
cuûa mình khoâng phaûi vì tieàn maø vì söï ñam meâ. Trong thôøi gian naøy, coù loø saûn
xuaát nhoû leû cuûa gia ñình, coù loø saûn xuaát quy moâ lôùn cuûa ñòa phöông, nhöng coâng
ñoaïn nung cuoái cuøng thoâng thöôøng ñöôïc hoaøn thieän ôû loø nung chung.
2.2. Kyõ thuaät taïo hình vaø quy trình saûn xuaát
Trong ñaát nguyeân lieäu thöôøng coù laãn taïp chaát, ngoaøi ra tuøy theo yeâu caàu
cuûa töøng loaïi goám khaùc nhau maø coù theå coù nhöõng caùch pha cheá ñaát khaùc nhau
ñeå taïo ra saûn phaåm phuø hôïp. Tuøy theo saûn phaåm maø coù caùch laøm khaùc nhau,
tuy nhieân taát caû moïi saûn phaåm ñeàu coù moät quy trình chung:
Xöû lyù ñaát seùt  Taïo hình saûn phaåm  Phôi khoâ
Nung laàn ñaàu  Trang trí  Traùng men  Nung laàn cuoái
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 107

Sau khi laáy ñaát seùt treân nuùi veà phaûi xöû lyù vaø laáy ra taïp chaát. Thoâng thöôøng
coù ba böôùc ñeå xöû lyù ñaát seùt, tuy nhieân coù theå döïa vaøo chaát löôïng cuûa ñaát seùt
khai thaùc ñöôïc vaø hieäu quaû mong muoán ñaït ñöôïc cuûa ñaát seùt ñeå tieán haønh caùc
böôùc caàn thieát. Thöù nhaát, coù theå duøng tay nhaët ñaát ñaù, taïp chaát khoâng caàn thieát
ra ngoaøi. Coù theå ñaát naøy laø ñaát laâu naêm tröôùc khi ñöôïc ñöa vaøo söû duïng. Thöù
hai, ñaát seùt ñöôïc nhaøo troän kyõ. Thöù ba, cho ñaát seùt vaøo nöôùc ñeå taïp chaát laéng
xuoáng döôùi.
Ñeå ñaát ñöôïc ñoàng nhaát thì caàn nhaøo troän thaät kyõ. Coù theå duøng maùy ñeå
troän, tuy nhieân caùc thôï goám phaàn lôùn vaãn duøng chaân ñeå nhaøo troän ñaát seùt.
Tröôùc khi taïo hình saûn phaåm, ñaát ñöôïc chia thaønh caùc phaàn nhoû ñeå nhaøo troän
vöøa taïo ra söï ñoàng nhaát vöøa coù theå ñaåy khoâng khí beân trong ra ngoaøi. Ñaát seùt
ñeå laøm goám söù coù nhieàu chuûng loaïi khaùc nhau. Coù moät thaønh phaàn quan troïng
laø acid silicic, thaønh phaàn naøy khi nung seõ chuyeån sang tính chaát thuûy tinh. Vì
ñaát duøng ñeå saûn xuaát söù chöùa raát nhieàu acid silicic, neân saûn phaåm thöôøng coù beà
maët nhaün boùng. Coøn ñoái vôùi ñaát ít thaønh phaàn acid silicic thì khoâng coù ñoä saùng
trong vaø chæ laø nguyeân lieäu ñeå saûn xuaát goám.(4)

Hình 1: Ñaát seùt ñöôïc nhaøo troän kyõ tröôùc khi taïo hình. AÛnh taùc giaû.
Phöông phaùp taïo daùng coå truyeàn cuûa thôï goám Nhaät Baûn laø laøm baèng tay
treân baøn xoay. Sau khi ñaõ nhaøo troän ñaát thaät kyõ, ñaát seùt ñöôïc ñöa leân baøn xoay
ñeå taïo hình. Baøn xoay laø moät duïng cuï tieâu bieåu trong vieäc taïo hình caùc saûn
phaåm goám söù. Khi baøn xoay quay, coù theå keùo ñaát ñeå taïo hình tuøy theo muïc ñích
cuûa mình. Coù hai loaïi baøn xoay taïo hình: baøn xoay taïo hình baèng chaân vaø baøn
xoay taïo hình baèng tay. Nhaät Baûn söû duïng baøn xoay baèng tay gioáng kyõ thuaät
cuûa Trung Quoác, coøn baøn xoay baèng chaân ñöôïc du nhaäp vaøo töø Trieàu Tieân. Hieän
nay, baøn xoay ñieän trôû neân phoå bieán hôn caû.
Trong khaâu taïo daùng, ngöôøi thôï goám söû duïng phoå bieán loái vuoát tay, be
chaïch treân baøn xoay. Thôï ngoài treân moät caùi gheá cao hôn maët baøn roài duøng chaân
quay baøn xoay vaø tay vuoát ñaát taïo daùng saûn phaåm. Ñaát tröôùc khi ñöa vaøo baøn
xoay ñöôïc voø cho thaät nhuyeãn, cuoán thaønh thoi roài luyeän ñeå thu ngaén laïi. Sau
ñoù ngöôøi ta ñaët vaøo giöõa baøn xoay, voã cho ñaát dính chaët roài laïi neùn vaø keùo cho
ñaát nhuyeãn deûo chuû yeáu baèng hai ngoùn tay beân phaûi. Sau quaù trình nhaøo troän
ñaát ñeán möïc ñoä caàn thieát, ngöôøi thôï seõ ñònh hình saûn phaåm. Ngöôøi thôï “ñaép
naën” goám laø ngöôøi thôï coù trình ñoä kyõ thuaät vaø myõ thuaät cao. Coù khi hoï taïo moät
saûn phaåm goám hoaøn chænh, nhöng cuõng coù khi hoï taïo töøng boä phaän rieâng reõ cuûa
moät saûn phaåm vaø sau ñoù tieán haønh chaép gheùp laïi. Hieän nay theo yeâu caàu saûn
108 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013

xuaát goám coâng nghieäp hay myõ ngheä, ngheä nhaân goám coù theå taïo moät saûn phaåm
maãu ñeå ñoå khuoân thaïch cao phuïc vuï cho vieäc saûn xuaát haøng loaït.

Hình 2: Baøn xoay chaân. AÛnh taùc giaû. Hình 3: Baøn xoay ñieän. AÛnh taùc giaû.

Ngoaøi caùch taïo hình treân baøn xoay, caùc thôï goám coøn coù nhieàu caùch taïo
hình khaùc nhau ví duï nhö taïo hình saûn phaåm goám theo khuoân in (khuoân thaïch
cao hay khuoân goã) ñöôïc tieán haønh nhö sau: ñaët khuoân giöõa baøn xoay, ghim chaët
laïi, laùng loøng khuoân roài neùm maïnh ñaát in saûn phaåm giöõa loøng khuoân cho baùm
chaéc chaân, veùt ñaát leân lôïi vaønh, quay baøn xoay vaø keùo caùn tôùi möùc caàn thieát ñeå
taïo saûn phaåm. Caùch taïo daùng naøy trong cuøng moät luùc coù theå taïo ra haøng loaït
saûn phaåm gioáng nhau, raát nhanh vaø giaûn tieän.
Sau khi taïo hình saûn phaåm, thôï goám tieán haønh phôi saûn phaåm moäc sao
cho khoâ, khoâng bò nöùt neû, khoâng laøm thay ñoåi hình daùng cuûa saûn phaåm. Bieän
phaùp toái öu maø xöa nay vaãn thöôøng söû duïng laø hong khoâ hieän vaät treân giaù vaø
ñeå nôi thoaùng maùt. Khi caàn söûa laïi saûn phaåm moäc cho hoaøn chænh, ngöôøi thôï
goám ñaët saûn phaåm vaøo baøn xoay roài vöøa xoay baøn xoay vöøa ñaåy nheï vaøo chaân
voùc cho caân. Ngöôøi thôï goám tieán haønh caùc ñoäng taùc caét, goït choã thöøa, boài ñaép choã
khuyeát, chaép caùc boä phaän cuûa saûn phaåm (nhö voøi aám, quai taùch...), khoan loã treân
caùc saûn phaåm, tæa laïi ñöôøng neùt hoa vaên vaø thuaät nöôùc cho mòn maët saûn phaåm.
Theo yeâu caàu trang trí, coù theå ñaép theâm ñaát vaøo moät vaøi vuøng naøo ñoù treân
saûn phaåm roài caét tæa ñeå taïo hình, coù khi phaûi khaéc saâu caùc hoïa tieát trang trí
treân maët saûn phaåm. Sau khi saûn phaåm moäc ñaõ hoaøn chænh, ngöôøi thôï goám coù
theå nung sô boä saûn phaåm ôû nhieät ñoä thaáp roài sau ñoù môùi ñem traùng men hoaëc
tröïc tieáp traùng men leân saûn phaåm moäc roài môùi nung. Saûn phaåm moäc tröôùc khi
ñem traùng men phaûi ñöôïc laøm saïch buïi baèng choåi loâng. Nhöõng saûn phaåm maø
xöông goám coù maøu tröôùc khi traùng men phaûi coù moät lôùp men loùt ñeå che bôùt maøu
cuûa xöông goám, ñoàng thôøi cuõng phaûi tính toaùn tính naêng cuûa moãi loaïi men ñònh
traùng neân töøng loaïi xöông goám, noàng ñoä men, thôøi tieát vaø möùc ñoä khoù cuûa xöông
goám... Kyõ thuaät traùng men coù nhieàu hình thöùc nhö phun men, doäi men treân beà
maët coát goám côõ lôùn, nhuùng men ñoái vôùi loaïi goám nhoû nhöng thoâng duïng nhaát
laø hình thöùc laùng men ngoaøi saûn phaåm.
Ngöôøi thôï goám tieán haønh tu chænh laïi saûn phaåm laàn cuoái tröôùc khi ñöa
vaøo loø nung. Tröôùc heát phaûi xem kyõ töøng saûn phaåm moät xem coù choã naøo khuyeát
men thì phaûi boâi queät men vaøo caùc vò trí aáy. Sau ñoù hoï tieán haønh caïo boû nhöõng
choã dö thöøa men.
Trang trí hoïa tieát coù hai loaïi: trang trí tröôùc khi traùng men vaø trang trí
sau khi traùng men. Tuøy thuoäc vaøo töøng phöông phaùp trang trí hoïa tieát maø caùch
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 109

laøm khaùc nhau. Vôùi caùc saûn phaåm Sometsuke (söù hoa lam), hay saûn phaåm Yurie
thì thoâng thöôøng ñöôïc trang trí hoïa tieát tröôùc khi traùng men. Vôùi caùc maøu treân
beà maët nhö coâban, ñoàng, saét, sau khi nung ôû nhieät ñoä cao seõ cho maøu xanh, ñoû
vaø naâu saãm.
Coâng ñoaïn cuoái cuøng ñeå hoaøn taát saûn phaåm laø ñöa vaøo loø nung. Coâng ñoaïn
naøy raát quan troïng vì noù quyeát ñònh saûn phaåm cuoái cuøng. Cuøng laø moät loaïi saûn
phaåm nhöng tuøy theo caùch nung seõ ñöa ra maøu saéc khaùc nhau.
3. Söï bieán ñoåi cuûa goám söù Hizen
3.1. Caáu truùc loø goám
Thôøi tieàn söû, thôï goám thöôøng cho saûn phaåm vaøo ñuïn rôm hay moät hoác
ñaát vaø phuû rôm raï ñeå nung. Loø nhoû duøng ñeå nung goám ñöôïc du nhaäp vaøo Nhaät
Baûn töø ñaïi luïc vaøo cuoái theá kyû XVII ñaàu theá kyû XVIII. Chieác loø naøy laø goác cuûa
loø nung thaáp sau naøy. Loø nung thaáp coù theå söû duïng phuø hôïp cho taát caû caùc saûn
phaåm töø khoâng traùng men, traùng men hay phuû men. Loø nung thaáp thöôøng coù
hình truï vaø coù moät cöûa loø nhoâ ra. Giai ñoaïn sau, hoïc kyõ thuaät cuûa Trieàu Tieân, loø
baàu (hay coøn goïi laø loø roàng) phoå bieán trong caùc trung taâm saûn xuaát. Loø baàu laø
moät daõy goàm 4 hay 5 khoang keát noái vôùi nhau doïc treân söôøn ñoài. Baàu loø coù voøm
cuoán lieân tieáp töïa nhö nhöõng maûnh voû soø uùp noái vôùi nhau. Ngöôøi ta duøng gaïch
chòu löûa ñeå xaây döïng voøm cuoán cuûa loø. Loø daøi khoaûng 13 meùt coäng vôùi ñoaïn ñeå
xaây oáng khoùi ôû phía ñuoâi daøi 2m thì toaøn boä ñoä daøi cuûa loø tôùi 15m. Ñoä nghieâng
cuûa truïc loø khoaûng 12-150. Nhieät ñoä cuûa loø baàu coù theå ñaït tôùi 1.3000C.
Loø goám Hizen coù caáu truùc khaù khaùc so vôùi caùc loø goám thôøi kyø caän theá ôû
Nhaät Baûn. Caùc loø ñöôïc xaây caát treân nuùi, söû duïng maët nghieâng cuûa ñòa hình keát
hôïp vôùi kyõ thuaät môùi töø luïc ñòa. Caùc loø nhoû thöôøng coù khoaûng 5 hay 6 khoang ñeå
nung saûn phaåm, coøn caùc loø lôùn hôn coù theå coù tôùi 30 khoang. Caùc khoang cuûa loø
nung ñöôïc bao quanh bôûi caùc maùi voøm hay coøn goïi laø baàu, nhôø vaäy caùc khoang naøy
trôû neân roäng hôn, neân coù theå saûn xuaát ra caùc saûn phaåm coù kích thöôùc lôùn hôn.(5)
Cuoái theá kyû XVII, gaïch ñaát seùt ñaõ ñöôïc ñöa vaøo xaây döïng loø goám neân caùc
khoang trong loø nung ñöôïc xaây roäng hôn. Cuoái thôøi kyø Edo, kích thöôùc cuûa caùc
loø goám ôû Hasami vaø Arita ñaït tôùi 100m vôùi chieàu roäng cuûa caùc khoang leân tôùi
8m. Cuøng vôùi söï phaùt trieån ña daïng veà kích côõ, chuûng loaïi cuûa saûn phaåm, caùc loø
goám Hizen ñaõ thay ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi yeâu caàu cuûa thò tröôøng. Ñeán theá kyû XIX,
loø nung cao hôn, caùc khoang heïp hôn. Caáu truùc loø nung phuø hôïp vôùi caùc saûn
phaåm söù traéng, söù xanh hay naâu ñoàng. Vieäc söû duïng cuûi, goã ñeå ñoát loø nung saûn
phaåm daãn ñeán nguoàn nguyeân lieäu caïn kieät, vì theá giaù caû cuûa cuûi goã taêng. Caùc
thôï goám ñaõ chuyeån sang duøng than vaø ñoù cuõng laø lyù do hoï chuyeån sang duøng loø
oáng xaây baèng gaïch vaø coù oáng khoùi, tieâu bieåu laø loø oáng daøi hay caùc khoang ñôn leû.
Ngoaøi loø baàu, loø phoå bieán cuoái theá kyû XVII ñaàu theá kyû XVIII, ngöôøi thôï
goám coøn söû duïng caùc loaïi loø khaùc nhö loø ñaøn, loø hoäp (hay loø ñöùng), loø con thoi
(loø gas), loø tuynen (loø haàm, loø lieân tuïc)...
- Loø ñaøn xuaát hieän vaøo giöõa theá kyû XIX. Loø ñaøn coù baàu loø daøi 9m, roäng
2,5m, cao 2,6m ñöôïc chia thaønh 10 bích baèng nhau. Vò trí phaân caùch giöõa caùc
bích laø hai coät. Cöûa loø roäng 0,9m, cao lm. Bích thöù 10 goïi laø bích ñaäu thoâng vôùi
110 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013

buoàng thu khoùi qua 3 cöûa heïp. Ñeå giöõ nhieät, bích loø keùo daøi vaø oâm laáy buoàng thu
khoùi. Maët döôùi cuûa caät loø gaàn nhö baèng phaúng coøn maët treân hình voøng khum.
Hai beân caät loø töø bích thöù 2 ñeán bích thöù 9 ngöôøi ta môû hai cöûa nhoû hình troøn,
ñöôøng kính 0,2 meùt goïi laø caùc loã gioøi ñeå neùm nhieân lieäu vaøo trong bích. Rieâng
bích ñaäu ngöôøi ta môû loã ñaäu (roäng hôn loã gioøi nöûa meùt). Nhieät ñoä loø ñaøn coù theå
ñaït ñöôïc 1.250-1.3000C.
- Loø hoäp hay loø ñöùng: Loø coù kích côõ nhoû, beân trong xaây baèng gaïch chòu löûa
gioáng nhö xaây töôøng nhaø. Loø môû hai cöûa, keát caáu ñôn giaûn, chieám ít dieän tích,
chi phí xaây loø khoâng nhieàu, tieän lôïi cho quy moâ gia ñình. Vì theá haàu nhö gia
ñình naøo cuõng coù loø goám, thaäm chí moãi nhaø coù ñeán 2, 3 loø. Nhieät ñoä loø coù theå
ñaït 1.2500C.
- Loø con thoi (hay loø gas), loø tuynen (loø haàm, loø lieân tuïc): Trong nhöõng
naêm gaàn ñaây, xuaát hieän theâm nhöõng kieåu loø hieän ñaïi laø loø con thoi, hoaëc loø
tuynen, vôùi nhieân lieäu laø khí ñoát hoaëc daàu. Trong quaù trình ñoát, nhieät ñoä ñöôïc
theo doõi qua hoûa keá, vieäc ñieàu chænh nhieät ñoä maø thöïc chaát laø quaù trình taêng
giaûm nhieân lieäu ñöôïc thöïc hieän baùn töï ñoäng hoaëc töï ñoäng, coâng vieäc ñoát loø trôû
neân ñôn giaûn hôn nhieàu.
Hieän nay, thôï goám vaãn söû duïng nhieàu loaïi loø nung khaùc nhau: loø nung
ñieän, loø nung gas, loø nung duøng chaát ñoát, loø nung duøng than. Moãi loø nung khaùc
nhau seõ coù caùc coâng ñoaïn thöïc hieän vaø caùc saûn phaåm khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo
chuûng loaïi vaø muïc ñích saûn xuaát.
Nhìn chung, caùc loø nung goám söù Hizen ñöôïc xaây caát ôû nhöõng nôi heát söùc
thuaän lôïi, ñoù laø vuøng ñoài nuùi, nôi coù nguyeân nhieân lieäu phong phuù, nôi gaàn keà
soâng nöôùc thuaän tieän cho vieäc chuyeân chôû saûn phaåm söù Hizen ñi tieâu thuï ôû
trong vaø ngoaøi nöôùc.
3.2. Kyõ thuaät nung
Kyõ thuaät taïo hình vaø nung goám söù ôû caùc vuøng vaø caùc thôøi ñaïi khaùc nhau.
Ñoái vôùi goám söù Hizen, trong thôøi gian ñaàu caùc duïng cuï coù hình thaúng ñöùng, deïp
vaø caùc saïp nung ñoà goám ñöôïc duøng nhieàu. Ngoaøi ra coøn coù phöông phaùp duøng
caùt hay ñaát seùt laøm ñeäm loùt cho caùc saûn phaåm khi nung. Phöông phaùp naøy coù
moái gaén keát vôùi kyõ thuaät cheá taùc cuûa Trieàu Tieân. Giöõa theá kyû XVII, coù moät cuoäc
caûi caùch lôùn vaø ñaõ söû duïng phöông phaùp choàng caùc saïp nung leân nhau khi nung.
Phöông phaùp saûn xuaát vaø hình daùng cuûa duïng cuï ñaõ ñöôïc thay ñoåi. Phöông
phaùp môùi trôû neân phoå bieán roäng raõi. Phöông phaùp choàng caùc saïp nung ñeå nung
moät luùc ñaõ ñöôïc söû duïng trong giai ñoaïn naøy vaø caùc saïp nung chieám moät vai troø
quan troïng trong khi nung caùc saûn phaåm cao caáp.
3.3. Hình daùng saûn phaåm
Goám söù Hizen ñaõ coù caûi caùch ñeå phuø hôïp vôùi thò hieáu vaø khoâng ngöøng phaùt
trieån theo töøng giai ñoaïn. Caùc saûn phaåm phong phuù veà hình daùng, ña daïng veà
chuûng loaïi, trong ñoù caùc saûn phaåm baùt söù Hizen coù moät böôùc ngoaët ñaùng keå veà
söï caûi caùch naøy.
- Giai ñoaïn 1610-1630: Haàu heát caùc baùt ñeàu coù hình troøn, hình truï. Caùc hoïa
tieát trang trí ôû giöõa coù moät lôùp men neàn maøu xanh coâ ban. Nhöõng chieác baùt hình
truï ñöôïc trang trí caùc hoïa tieát hoa coû vaø hoa vaên hình soùng nöôùc ôû xung quanh.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 111

- Giai ñoaïn 1630-1650: Nhöõng chieác baùt khoâng traùng men phía döôùi ñaõ
xuaát hieän trong thôøi gian naøy. Ñoù laø nhöõng chieác baùt hình troøn vaø laø ñaëc tröng
cuûa doøng Seto, Mino vaø Karatsu. Haàu heát caùc saûn phaåm coù maøu xanh lam, tuy
nhieân cuõng coù theå thaáy moät soá saûn phaåm ñöôïc traùng men maøu traéng, maøu ghi.
- Giai ñoaïn 1650-1680: Ngöôøi ta baét ñaàu saûn xuaát nhöõng chieác baùt lôùn vôùi
loái veõ trang trí hoa vaên hình soùng nöôùc ôû trong loøng baùt vaø hình roàng phöôïng
ôû phía beân ngoaøi. Ngöôøi ta cho raèng caùc saûn phaåm naøy saûn xuaát ñeå xuaát khaåu.
Trong thôøi kyø naøy caùc loaïi baùt coù mieäng thaúng ñöùng hình truï khoâng ñöôïc saûn
xuaát nöõa.
- Giai ñoaïn 1690-1740: Caùc saûn phaåm söù ñöôïc saûn xuaát nhieàu vôùi caùc hoïa
tieát ñöôïc trang trí treân beà maët cuûa baùt, bình.
- Giai ñoaïn 1750-1790: Ngöôøi ta baét ñaàu saûn xuaát nhöõng chieác baùt coù naép
vôùi lôùp men traùng beân trong maøu xanh coâban coøn beân ngoaøi coù maøu xanh ngoïc.
Thôøi kyø naøy caùc baùt nhoû hình troøn vaø hình truï ñöôïc duøng cho ñoà uoáng.
- Giai ñoaïn 1790-1820: Nhöõng chieác cheùn hình troøn vaø hình truï duøng cho
ñoà uoáng ñöôïc saûn xuaát vôùi soá löôïng lôùn.
- Giai ñoaïn 1820-1860: Nhöõng chieác baùt coù naép ñaäy ñöôïc trang trí caùc
ñöôøng vieàn beân trong trôû neân phoå bieán vaø caùc saûn phaåm nhoû vôùi lôùp men maøu
xanh coâban ñöôïc söû duïng chính cho caùc duïng cuï ñöïng ñoà uoáng.(6)
Nhìn chung, goám söù Hizen ñöôïc thay ñoåi hình daùng, maãu maõ thieát keá ñeå
phuø hôïp vôùi nhu caàu chung cuûa thò tröôøng nhöng vaãn gìn giöõ ñöôïc neùt ñoäc ñaùo
rieâng mang “caùi hoàn Nhaät Baûn” cuûa mình.
Trong suoát theá kyû XVII, vieäc buoân baùn ñoà söù cuûa Nhaät Baûn ñaõ phaùt trieån,
cung caáp cho ngöôøi chaâu AÂu giaøu coù nhöõng saûn phaåm maøu saéc vaø hình daùng kyø
laï ñeå trang trí cho caùc laâu ñaøi vaø cung ñieän cuûa hoï. Ñoà söù Nhaät Baûn luùc ñaàu ñöôïc
ngöôøi chaâu AÂu tìm kieám vôùi muïc ñích ñeå buø vaøo söï giaûm suùt veà saûn löôïng ñoà söù
Trung Quoác. Giöõa theá kyû XVII vaø ñaàu theá kyû XVIII, ñoà goám söù Trung Quoác laïi
laán aùt, song ñoà söù Hizen ñaõ ñeå laïi moät daáu aán ñoäc ñaùo veà kieåu daùng ñoái vôùi lòch
söû thieát keá maãu goám söù cuûa ngöôøi chaâu AÂu, thaäm chí ñaõ xuaát hieän moát trang trí
noäi thaát kieåu Nhaät Baûn. Ñoà söù Nhaät Baûn ñaõ haáp daãn ngöôøi chaâu AÂu bôûi maøu
saéc, kyõ thuaät gia coâng tæ mæ vaø coâng phu maø hoï chöa töøng thaáy tröôùc ñaây khi
ngaém nhìn noù, ñaõ ñeå laïi cho phöông Taây moät caûm nhaän saâu saéc veà ngheä thuaät
thuû coâng truyeàn thoáng Nhaät Baûn. Hôn theá nöõa, hieän nay, goám söù Nhaät Baûn
ñöôïc xem laø moät trong nhöõng saûn phaåm quyù hieám ñöôïc öa chuoäng bôûi daùng veû
sang troïng vaø ñöôøng neùt hoa vaên tinh teá cuûa noù. Ñeå ñaït ñöôïc ñieàu naøy, goám söù
Hizen coù nhöõng ñaëc tröng maø khoâng phaûi loaïi goám söù naøo cuõng coù ñöôïc:
- Nguyeân lieäu: nguyeân lieäu cuûa goám söù Hizen ñöôïc khai thaùc taïi choã, trong
khi ñoù caùc doøng goám söù khaùc phaûi khai thaùc nguyeân lieäu töø nhieàu nguoàn khaùc
nhau. Hôn nöõa, laõnh ñòa Hizen ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi ban cho chaát ñaát toát ñeå
cho ra doøng saûn phaåm mang ñaëc tröng rieâng, ví duï nhö doøng söù Mikawachi vôùi
ñoä traéng hoaøn haûo maø khoâng coù saûn phaåm naøo saùnh ñöôïc...
- Chuûng loaïi: soá löôïng loaïi hình khoâng nhieàu, chuû yeáu laø baùt, ñóa, bình
röôïu, bình hoa nhöng phoå bieán roäng raõi vì saûn phaåm phuø hôïp vôùi thò hieáu cuûa
ngöôøi Nhaät Baûn vaø nöôùc ngoaøi.
112 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013

- Loø nung: Ñöôïc nung trong caùc loø chuyeân duïng ñaït tyû leä cao, ñaûm baûo chaát
löôïng nhö loø baàu, loø tuynen...
Vôùi nhöõng ñaëc ñieåm noåi troäi cuûa mình, goám söù Hizen tuy ra ñôøi muoän,
chuûng loaïi khoâng nhieàu nhöng ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu trong nöôùc vaø phoå bieán
roäng raõi ôû Ñoâng Nam AÙ. Ngaøy nay, goám söù Hizen vaãn laø coå vaät quyù giaù maø
nhieàu nhaø nghieân cöùu tìm kieám.
NTLA

Söu taäp
goám söù Hizen
cuûa PGS, TS
Nguyeãn Vaên Kim,
Tröôøng Ñaïi hoïc
Khoa hoïc Xaõ hoäi
vaø Nhaân vaên,
Ñaïi hoïc Quoác gia
Haø Noäâi.

(AÛnh chuïp cuûa

taùc giaû Lan Anh).
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (100) . 2013 113

CHUÙ THÍCH
(1) Töôùng quaân thôøi kyø Chieán quoác, laø ngöôøi coù coâng thoáng nhaát Nhaät Baûn. Thôøi kyø naém quyeàn
cuûa oâng ñöôïc goïi laø thôøi kyø Momoyama.
(2) Hazel H.Gorham, Japanese and Oriental ceramic, Charlies E, Tuttle company, Inc, 1971.
(3) Takeshi Nagatake, Classic Japanese Porcelain - Imari and Kakiemon, Kodansha
International, p. 39.
(4) 九州陶磁文化官, [古伊万里の道], 佐賀県芸術文化育成基金, p. 75.
(5) Nicole Rousmaniere, Earth and Fire, The Kyushu Ceramic Museum, p. 146.
(6) Nicole Rousmaniere, Earth and Fire, The Kyushu Ceramic Museum, 1995.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Hazel H.Gorham (1971), Japanese and Oriental ceramic, Charlies E. Tuttle company, Inc.
2. G. B. Samson (1981), Japan: A short culture history, Charles E. Tuttle Company.
3. Nicole Rousmaniere (1995), Earth and Fire, The Kyushu Ceramic Museum.
4. Takeshi Nagatake (2003), Classic Japanese Porcelain - Imari and Kakiemon, Kodansha
International.
5. Richard L. Wilson, Inside Japanese Ceramic - A Primer of materials, techniques and tradition,
Weatherhill Inc, 1995.
6. 神埼宣武 (1995) (No 757) “うつわを食らう・日本人と食事の文化" 日本放送出版協会
7. 家庭栄養研究会 (2008) No 1 “食文化を伝える食器" 食べ物の通信
8. 矢部良明 (1992) “日本の焼き物の史入門” 新潮社
9. 矢部良明 (2003) “日本のやきものの史” 美術出版社
10. 高嶋廣夫 (1996) “陶磁器の科学・焼き物の未来のために” 内田老鶴圃出版社
11. 九州近代陶磁学会 (2010) “世界に輸出された肥前陶磁器” 株式会社三光
12. 日本貿易陶磁研究会 (1998) “貿易陶磁研究N1-N5” 六一書房
13. 九州陶磁文化官 (2000) “古伊万里の道” 佐賀県芸術文化育成基金
14. 監修 (1998) “き物のある生活” 株式会社小学館
TOÙM TAÉT
Baøi vieát giôùi thieäu nhöõng neùt khaùi quaùt veà nguoàn goác vaø quaù trình phaùt trieån cuûa goám söù Hizen
(Nhaät Baûn) vaøo cuoái theá kyû XVI. Theo söû saùch, vaøo thôøi kyø naøy, phong caùch thieát keá hoa vaên treân
ñoà söù Caûnh Ñöùc Traán danh tieáng cuûa Trung Quoác ñaõ trôû thaønh khuoân maãu cho saûn phaåm söù Nhaät
Baûn. Beân caïnh vieäc hoïc hoûi kyõ thuaät cheá taùc söù töø Trung Quoác vaø Trieàu Tieân, ngöôøi Nhaät cuõng töï
phaùt trieån ngaønh goám söù cuûa hoï theo höôùng ñoäc laäp. Ñeå ñaùp öùng nhu caàu trong nöôùc vaø xuaát khaåu,
ngaønh coâng nghieäp goám söù cuûa Nhaät Baûn phaùt trieån raát maïnh, nhieàu loø nung taäp trung taïi vuøng Arita
vaø caùc tænh khaùc trong laõnh ñòa Hizen (tænh Saga, Kyushu). Trong suoát theá kyû XVII, goám Nhaät Baûn
xuaát khaåu maïnh sang thò tröôøng chaâu AÂu, maët haøng chuû yeáu laø nhöõng saûn phaåm goám söù maøu saéc,
hình daùng kyø laï ñeå trang trí cho caùc laâu ñaøi vaø cung ñieän cuûa nhöõng gia ñình quyù toäc giaøu coù. Hieän
nay, goám söù Hizen ñöôïc xem laø moät trong nhöõng saûn phaåm quyù hieám ñöôïc öa chuoäng bôûi daùng
veû sang troïng vaø ñöôøng neùt hoa vaên tinh teá cuûa noù maø khoâng phaûi loaïi goám söù naøo cuõng coù ñöôïc.
ABSTRACT
OVERVIEW OF HIZEN PORCELAIN (JAPAN)
The article introduces generally about the origin and development process of Hizen
porcelain (Japan) in late sixteenth century. According to historical records, during this period,
the style of pattern design of Jingdezhen reputable porcelain of China has become the modal for
porcelain products in Japan. Aside from learning techniques of porcelain manipulation from China
and Korea, the Japanese themselves developped their ceramic industry independently. To meet
domestic demand and ability to export, porcelain industry in Japan strongly developped, with a
lot of kilns built in the town of Arita and other provinces in Hizen region (Saga Province, Kyushu).
During the seventeenth century, Japanese porcelain was strongly exported to the European
market, mainly products of strange colors and shapes to decorate castles and palaces of wealthy
aristocrat family. Nowadays, Hizen porcelain is considered one of rare and unique products to be
loved for its luxurious appearance and subtle pattern which is rarely found in any kind of ceramics.