Adapazari Itc Son Baski Hali

SAKARYA TİCARET VE SANAYİ ODASI YAYINLARI
ADAPAZARI’NDA TİCARİ HAYAT VE ÖNSÖZ

ADAPAZARI İSLAM TİCARET BANKASI
XX. yüzyıla girerken Osmanlıların Anadolu’daki ticarete yön veren şehirlerinin
Yazarlar başında gelen Adapazarı, Cumhuriyet dönemine de bu özelliğini sürdürmüştür. Adapaza-
Doç. Dr. Mustafa SARI rı iktisadına yön veren iki önemli kurumu Adapazarı İslam Ticaret Bankası ile Ticaret ve
Resül NARİN Sanayi Odası da şehrimizin iktisadi tarihine önemli izler bırakmışlardır.
Bu kitabın çıkış hikâyesi 2004 yılına kadar gitmektedir. O tarihlerde Adapazarı

Yayın Kurulu
Halk Kütüphanesi’nde bulduğumuz bir evrak vesilesiyle Banka ile ilgili bir makale yaz-
Mustafa YILDIRIM
maya karar vermiştik. Gayrettepe’deki merkez binasına gittiğimizde tasfiye süreci devam
Semih ÇOKAY
ediyordu. Bankanın arşivine de maalesef ulaşamamıştık. Osmanlı Arşivleri, İstanbul Tica-
Zafer BEKDEMİR
ret Odası Arşivi, İzmit’te bazı kurumların arşivleri, Gazete arşivleri ve şahsi arşivler der-
Hakan COŞAR ken makale tamamlanmış, 2006’da uluslararası bir sempozyumda bildiri olarak sunulmuş
Murat GÜLER ve 2007’de yayınlanmıştı. O tarihten itibaren de banka ile ilgili verileri bir kitap çalışması
yapmak üzere toplamaya devam ettik. Yani elinizdeki bu kitap, yaklaşık 17 yıllık bir çalış-
Kültür Komisyonu manın ürünüdür.
Oğuzhan DURAK
Murat GÜLER Osmanlı’nın ilk şahsi teşebbüs bankalarından biri olan Adapazarı İslam Ticaret
Ali CANDAN Bankası, 9 Mart 1913 tarihinde 13 kurucu üye tarafından şehrimizde kurulmuştur. Bu
Nihat CİNOĞLU kuruculardan biri olan Şumnulu Hacı Mehmet Hilmi Efendi, 31 Mayıs 1917 tarihinde
Vahap GÜN Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası’nı kurmuş, 23 Ekim 1919 tarihine kadar Bankanın
müdürlüğünün yanında ATSO’nun da başkanlığını yapmıştır. Adapazarı İslam Ticaret
Yayına Hazırlayan Bankası, Cumhuriyetin ilerleyen yıllarında Adapazarı Ticaret Bankası, Türk Ticaret Ban-
Derya ÇAKIR kası adlarını alarak, sadece Adapazarı ve çevresine değil, tüm Türkiye’nin güzide iktisat
Hakan KALMIŞ kurumlarından birisi olmuştur.
Şehirlerin simge haline gelen değerleri vardır. Bu bir yiyecek ya da bir yapı olabil-
Bilgisayar Uygulama: Dolunay Ofset diği gibi coğrafi işaret almış bir ürün, ya da tanınmış bir isim de olabilmektedir. Bu çerçe-
Basım: Sakarya Dolunay vede uzun yıllar şehrimizin simgesel değeri olan bu bankanın tanıtımına ve bilinirliğinin
arttırılmasına katkı sağlayan bu eseri okuyucu ile buluşturmaktan mutluluk duyuyoruz.
Matbaa Reklam San. Tic. Ltd. Şti.
Yenigün Mh. Ömer Sk. No:7/A 54100 Adapazarı/Sakarya Bu kitabı okuyucu ile buluşturan Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası Başkanı Akgün
ALTUĞ’a ve değerli yönetimine öncelikle teşekkür etmek istiyoruz. Arşivlerini bizimle
Tel : 0264 777 11 55 paylaşan Türk Ticaret Bankası eski çalışanlarına, Erkal ETÇİOĞLU’na ve Eyüp Talha
1. Baskı Sakarya Nisan 2021 KOCACIK’a teşekkürlerimizi sunarız.
ISBN: 978-605-137-812-1
Sertifika No: 50666
Mustafa SARI • Resül NARİN
Sakarya-2021
Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı İslam T caret Bankası 2 3 Adapazarı İslam T caret Bankası
D eğerli Okuyucular; D eğerli Okuyucular;
Geçmişten günümüze kadar görmekteyiz ki; Ticaretin tarihi, insanlar arası ilişkilerin başla-
pazara sahip ve egemen olan, ticareti elinde bulundu- dığı zamana değin kadar ulaşan bir geçmişe sahiptir.
ran toplumlar refahın oluşmasına, dolayısıyla da bilim Ticaret ve pazar anlayışının eski çağlardan beri var oldu-
ve sanatın gelişmesine önayak olmuşlardır. Bu bağ- ğunu ve hızla geliştiği de bilinen bir gerçektir.
lamda iktisadi faktörlerin oluşumunda bir şehrin nasıl
etkili olduğunun en güzel örneğini dönemin Adapa- Sakarya’mız da, geçmişinden bugüne kadar “Pa-
zarı şehri vermiştir. zar” olma özelliğini taşıyan, ve Adapazarı adını buradan
alan ticaretin merkezi olarak anılan özel bir kenttir.
Tarihinde Pazar yeri olarak meşhur olan bölge-
miz, bugün de sanayi alt yapısı, ticari kabiliyeti, tarım Sadece tüccarların değil, aynı zamanda doğudan
potansiyeli ve turizm değerleri ile de dikkatleri üzerine çeken güçlü bir kent kimliğine sahiptir. batıya ve batıdan doğuya bilgelerin, orduların, fikirlerin,
dinlerin ve kültürlerin de yolu olan İpekyolu’nun üzerinde olan bir kent olarak da, ticaret bizim
Biz biliyoruz ki; Küreselleşen dünyada küreselleşmenin tersi olarak yerelleşme hız ka- geçmişimizin odak noktasıdır. İlk özel müteşebbis bankasını kuran girişimcilik ruhu, bu geçmişin
zanmıştır. Küreselleşmenin başarıya ulaşması yereldeki başarıya bağlandığı için küreselleşme ile verdiği güç ve ilhamın da bir sembolüdür…
yerelleşme aynı paralelde ilerleme kaydetmiştir. Günümüzde küresel firmaların ticaret hacimlerini
geliştirmek için yerel politikaları referans aldığı da bu anlamda önemli bir örnektir. “Sözü senet olmak” anlayışı ile yapılan ilkeli ticaretin, başkenti olan ilimiz, aynı zamanda,
ilk ticaret bankasına ev sahipliği yapmış olmanın gururunu da yaşıyor.
Buradan yola çıkarak Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası olarak, Sakarya’nın, yerelde sahip
olduğu güçlü argümanların sürdürülebilir ve dinamik bir altyapıya kavuşarak küresel pazarın etkin Bizler de Sakaryalılar olarak bu ilhamın ve gücün mirasçıları olarak edindiğimiz ticaret
bir parçası olabilmesi için gayret ediyoruz. kabiliyetinin asıl sahiplerine vefamızı; gelişerek, çağın gerekliliği çerçevesinde değişime kanalize
olarak ve başlangıç noktamız ile geldiğimiz yer arasındaki süreci iyi analiz edip eksiklerimizi ta-
Sahip olduğumuz değerler, geçmişimizden bugüne kadar taşıdığımız güçlü yanlarımız, mamlayarak, büyüyerek, tarihimize yakışır nitelikte eşraflar yetiştirmeye devam ederek göstermeye
bizi geleceğe bir adım önde götürecektir. Sakarya ticarette tarihi bir markadır. Türkiye’de erişi- gayret ediyoruz.
lebilirliği en yüksek olan illerden biridir. Geçmişten günümüze Türkiye ekonomisinin geçirdiği
tüm dönüşümlerde önemli rol oynamıştır. Çünkü bizim şehrimizin adı Adapazarı… Ticaretin ata Bu doğrultuda elinizdeki kitabımız, Sakarya’nın ticaretteki yolculuğunun bir belgesi ola-
kentiyiz. rak geleceğe taşınacak özel bir yayın olarak hazırlanmıştır. Tarihçi Sn. Resul Narin ve Sn. Mustafa
Sarı’nın detaylı çalışmaları ile özenle oluşturulmuş bilgilerin toplamı olan bu kaynak kitap SAT-
Adapazarı İslam Ticaret Bankası ve Adapazarı’nda ticari yaşamın doğuşu ve gelişimi- SO’nun sizlere armağanıdır.
ni irdelememiz de, en güçlü yanlarımızdan olan eşraf kültürümüzü bugünlere tanıtmak içindir.
Şehirler eşraflarıyla bilinirler, bizim şehrimiz güçlü ticaret erbabının omuzlarında bugünlere Başta Tarihçi yazarlarımız olmak üzere kitabın hazırlanmasından elinize ulaşmasına ka-
gelmiştir. Sakarya’nın, rekabet üstünlüğünü elde etmesi ve bunu sürekli kılması noktasında itici dar emeği geçenlere teşekkür ederim.
gücümüzden biri de ticaret erbaplarımızdır.
Saygılarımla,
Elinizdeki kitabımız 1913 yılında Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nı ve akabinde 1917
yılında Odamızı kuran Sakarya eşrafımızdan buyana tüm ticaret erbabımıza bir vefa armağanıdır. Talip KURİŞ
Yazarlarımız; Sn. Resul Narin ve Sn. Mustafa Sarı’nın hassas çalışmaları ile kaleme alınmış olan Sakarya Ticaret ve
ilimiz adına önemli bir prestij kaynak olacağına inanıyorum. Bu kıymetli çalışmamızın hazırlan- Sanayi Odası Meclis Başkanı
masında emeği geçen yazarlarımız başta olmak üzere Yayın Komisyonumuz ve Kültür Komisyo-
numuz’un değerli başkanları ve üyeleri ile çalışma arkadaşlarıma katkılarından dolayı teşekkür
ederim.
A.Akgün ALTUĞ
Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası
Yönetim Kurulu Başkanı

İçindekiler İçindekiler
Kısaltmalar
Giriş .................................................................................................................................................................................... 9 Bölüm III ............................................................................................................................................................................... 91
Bölüm I ................................................................................................................................................................................ 14 ADAPAZARI TÜRK TİCARET BANKASI (1930-1950) ................................................................................................ 91
ADAPAZARI’NDA TİCARİ HAYAT VE BANKALAR ................................................................................................ 14 1930’lu Yılların Başı .............................................................................................................................................................. 91
Adapazarı’nda Ticari Hayat .................................................................................................................................................. 14 Bankanın 20. Yıldönümü Kutlamaları ................................................................................................................................... 103
Adapazarı’nın Kadim Gümrüğü ........................................................................................................................................... 21 Mevduat Koruma Kanunu ve Adapazarı Türk Ticaret Bankası ............................................................................................. 104
Osmanlı Devletinde Bankacılık ............................................................................................................................................ 22 Banka Hakkında Yalan Neşriyat ve Hükümetin Yardımı ....................................................................................................... 109
Adapazarı’nda Bankacılık ..................................................................................................................................................... 24 Bankanın Yeni Merkezi: Başkent Ankara ............................................................................................................................... 111
Adapazarı’nda Açılan İlk Banka Şubesi: Ziraat Bankası Adapazarı Şubesi ........................................................ 25 Adapazarı Türk Ticaret Bankası Kendisini Toparlıyor ........................................................................................................... 117
Osmanlı Bankası Adapazarı Şubesi .................................................................................................................... 25 Adapazarı Türk Ticaret Bankasının Adı Değişiyor ................................................................................................................ 128
Adapazarı Emniyet Bankası ............................................................................................................................... 28 Basında Türk Ticaret Bankasının Faaliyetleri ......................................................................................................................... 132
Bölüm II .............................................................................................................................................................................. 32 Türk Ticaret Bankası’nın 25. Yıldönümü ................................................................................................................................ 138
ADAPAZARI İSLAM (Türk) TİCARET BANKASI(1913-1930) .................................................................................. 32 II. Dünya Savaşı’na Girerken Türk Ticaret Bankası ............................................................................................................... 140
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın Kuruluşu .................................................................................................................... 32 II. Dünya Savaşı Yıllarında Türk Ticaret Bankası .................................................................................................................. 142
Bankanın Kuruluş Gayesi ..................................................................................................................................................... 34 Adapazarı’ndaki Banka Binası ............................................................................................................................................... 153
SATSO ve İslam Ticaret Bankası’nın Ortak Kurucusu: Şumnulu Hacı Mehmet Hilmi Efendi .......................................... 35 Bölüm IV
Banka’nın Komandit Şirket Dönemi .................................................................................................................................... 38 TÜRK TİCARET BANKASI (1950-2001) ......................................................................................................................... 158
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi .................................................................................................. 44 Demokrat Parti Dönemi (1950-1960) ................................................................................................................................... 158
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi Nizamnamesi ........................................................................... 49 1960-1980 Yıllarında Türk Ticaret Bankası ........................................................................................................................... 169
Milli Mücadele Döneminde Adapazarı İslam Ticaret Bankası ............................................................................................. 58 Türk Ticaret Bankası (1980-1994) ......................................................................................................................................... 185
Bankanın Merkez Dışındaki İlk Şubesi: İzmit ...................................................................................................................... 62 Bankanın Kapatılma Süreci .................................................................................................................................................... 196
Bankada ilk Dönem Sermaye Kullanımı ............................................................................................................................... 65 Sonuç ...................................................................................................................................................................................... 198
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi ........................................................................................................ 67 Kaynakça ................................................................................................................................................................................. 200
Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi ................................................................................................................. 71 Ekler ....................................................................................................................................................................................... 207
Banka’nın İstanbul Şubesinde Bir Dava Süreci .................................................................................................................... 75
Servet-i Fünun’a Göre 1929 Yılında Banka .......................................................................................................................... 82
Bankanın İkinci Müdürü: Ahmet Asım Bey ........................................................................................................................ 82
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın Fabrikaları ................................................................................................................... 85
Adapazarı Elektrik ve Sanayi Türk Limitet Şirketi ............................................................................................. 85
Banka’nın Adapazarı’ndaki Fabrikası: Adapazarı Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası ............................................... 88

Kısaltmalar
A. Ş. Anonim Şirket
a.g.e., adı geçen eser
GİRİŞ
a.g.m., adı geçen makale
ATSO Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası
BCA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
20. yüzyıla önemli bir birikim ile giren Adapazarı, bağlı olduğu İzmit sancağının hem nü-
BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu fus hem de iktisadi açıdan en parlak kazası durumundaydı. 1889 yılında açılan Ziraat Bankası
Adapazarı şubesi, 1907’de Osmanlı Bankası Adapazarı şubeleri, şahsi teşebbüs ve yerli sermaye ile
BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi 1913’te kurulan Adapazarı İslam Ticaret Bankası ve 1919’da açılan Adapazarı Emniyet Bankası
C. Cilt bölgenin nasıl bir iktisadi büyüklüğe sahip olduğu konusunda önemli ipuçları vermektedir.Şehirde
ticaretin merkezi Uzunçarşı’ydı. Unkapanı, Bakırcılar, Karaağaçdibi, Eski Mizan Çarşısı, Erenler
Çev. Çeviren Caddesi, Hükümet Caddesi, Soğanpazarı, Hendek Caddesi, Sabit Efendi Hanı, Pirinç Pazarı,
Demirciler Caddesi, Kunduracılar Çarşısı, Kömürpazarı gibi şehrin pek çok ticaret merkezi bulu-
DETA Demir ve Tahta Fabrikaları
nuyordu. Esnaf veya tacirler bu merkezlerde gruplar halinde çalışıyorlardı.
Ed. Editör
Osmanlı dönemi Adapazarı’nın ticari hayatında gayrimüslimler önemli bir yere sahipti-
Haz. Hazırlayan ler. Uzunçarşı’nın kuruluş ve gelişiminde gayrimüslimlerin katkısı elbette vardır. Bunun yanında
kaybedilen topraklardan gelen göçmenler şehrin ticari hayatını hem çeşitlendirmiş hem de çok
İTO İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Arşivi önemli katkılar sunmuşlardır. Özellikle Balkanlardan gelen göçmenlerin ticari hayattaki katkıları,
OVEL Ormancılık ve Endüstri Limitet Şirketi Türk Bankacılık tarihine Adapazarı’nın önemli bir iz bırakmasını sağlamıştır. Balkanlardaki ban-
kacılık tecrübesini Adapazarı’na taşıyan müteşebbis ruhlu Türk tüccarlar, yerli unsurlarla beraber
s. sayfa hem Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nı kurmuş hem de şehrin ikinci yerli ve milli bankası olan
Adapazarı Emniyet Bankası’nın kurulmasına vesile olmuşlardır.
SATSO Sakarya Ticaret ve sanayi Odası
“Adapazarı’nda Ticaret ve Adapazarı İslam Ticaret Bankası” isimli kitabımız dört bölüm-
TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi den oluşmaktadır. İlk bölümde öncelikle Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Adapazarı’nda ticari hayat;
TMSF Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu ardından Osmanlı Devleti’nde bankacılığın serüveni ve Adapazarı’nda bankalar anlatılmıştır.
TZDK Türkiye Zirai Donatım Kurumu Osmanlı Devleti döneminde Adapazarı’nda zengin orman varlığı, şehirde ağaç işi yapan
pek çok işletmenin kurulmasına vesile olmuştur. Şehrin en önemli ihracat kalemlerinden biri de
vd. ve diğerleri keresteydi. Ormanlar ve kurutulan bataklıklar yerlerini zamanla verimli tarım arazilerine bırak-
mıştır. Adapazarı, ticari hayatın yanında çok önemli bir tarım kenti idi. Bölgede üretilen ürünlerin
yay. yayınları
en büyük alıcısı her zaman başkent İstanbul olmuştur. Şehrin sahibi olduğu ekonomik büyüklük
Adapazarı Gümrüğü’nün kurulmasını sağlamıştır. Kadim sıfatına sahip Adapazarı Gümrüğü şe-
hirde bir bölgeye de “Gümrükönü” ismini vermiştir.
19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Adapazarı’na trenin gelmesiyle birlikte şehirdeki ticari
hayat daha da canlanmış ve tren ihraç ürünlerinin sevkinde kullanılan en önemli yol durumu-
na gelmişti. İstanbul pazarlarında Adapazarı ürünleri geniş yer tutmaktaydı. Öyle ki kapalı olan
Adapazarı-İstanbul tren hattının açılmasıyla şehirde patatesin fiyatı bir anda yüzde 25 ucuzlaya-
biliyordu.
20. yüzyılın başında Adapazarı, Osmanlı coğrafyasındaki en önemli tarım ve ticaret mer-
kezlerinden biri haline gelmişti. Bu birikim şehirde bankacılık faaliyetlerini de etkilemiştir. Ziraat
Bankası ve Osmanlı Bankası ilk şubelerinden birini Kocaeli sancağı merkezi olan İzmit’te değil de
Adapazarı’nda açmaları bununla birlikte şahsi teşebbüsle iki yerli ve milli bankanın da bu şehirde
kurulması Adapazarı’nın ekonomik büyüklüğünü gözler önüne sermektedir.

Adapazarı’ndaki ilk banka şubesi 1889 tarihinde açılan Ziraat Bankası şubesidir. Bu banka büyümesine zemin hazırlamıştı. Devlet içerisinde Osmanlı izlerinin silinmek istenmesi etkisini
kurulduktan bir sene sonra ilk şubelerinden birini Adapazarı’nda açmıştır. Şehirde kurulan ikinci Banka üzerinde de göstermiş ve “Osmanlı” kelimesi “Türk” kelimesi ile değiştirilerek 15 Mayıs
banka şubesi ise Osmanlı Bankası tarafından 1907 yılında hizmete açılmıştır. Osmanlı Bankası 1924 tarihinde Bankanın adı “Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi” olmuştur. 29
Adapazarı şubesinin şehirde Müslümanlara karşı uyguladığı olumsuz tutum, şehir ileri gelenle- Mart 1928 tarihinde de bir değişikliğe gidilerek Banka adındaki İslam kelimesi çıkarılmıştır. Bu
rinin şahsi ve milli imkânlarla Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nı kurmalarına vesile olmuştur. tarihten sonra ise bankanın adı “Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi” idi.
Adapazarı’nda yerli ve milli imkânlarla 1919 yılında kurulan Adapazarı Emniyet Bankası 1929 Dünya ekonomik bunalımı diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de etkisini göster-
tıpkı İslam Ticaret Bankası gibi Adapazarlı tüccar ve esnafın bir araya gelmesiyle açılmıştır. Bu mişti. Ülkede yaşanan ekonomik durumdan Adapazarı Türk Ticaret Bankası da etkilenmiş ancak
banka her ne kadar Bursa ve İnegöl’de iki şube açsa da bunun ötesine gidememiş ve Adapazarı banka devletin yardımı ile bu sıkıntılı süreci atlatabilmiştir.
İslam Ticaret Bankası gibi ulusal bir niteliğe geçememiştir. Osmanlı Devleti zamanında kurulan
ve milli bankalardan Cumhuriyet dönemine geçebilen 14 bankadan 2’si Adapazarı’nda kurulmuş- Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın Adapazarı’na katkısı gün geçtikçe artmaya devam et-
tu. Bu 14 bankadan 2000’li yıllara kadar faaliyetine devam edebilen 2 bankadan 1’i ise Adapazarı miş ve Adapazarı’nın elektrik işini Adapazarı Belediyesi ile birlikte yürütmek için 30 Temmuz
İslam Ticaret Bankası olmuştur. 1929 tarihinde Adapazarı Elektrik ve Sanayi Türk Limitet Şirketi kurulmuştu. Şirket 4 yıl ortak
çalıştıktan sonra Bankaya devredilmişti. 1936 yılında ise Banka, şirketi Belediye’ye geri devret-
Çalışmamızın ikinci bölümünde Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın kuruluşundan 1930 mişti.
yılına kadarki süreci anlatılmıştır. Türkiye’de yerli ve milli olarak kurulan ilk bankalardan biri
Adapazarı’nda, Adapazarı İslam Ticaret Bankası adıyla 9 Mart 1913 tarihinde kurulmuştur. Banka Adapazarı’nın ilk büyük fabrikası olan Adapazarı Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası’nı
Adapazarı’nda tamamen yerli sermaye ile kurulan bankanın kurucuları yerel tüccar ve 1933 yılında satın almıştı. Fabrikada, demir ve tahta üzerine iş yapılmış, maden kömürü sobaları,
girişimcilerden oluşuyordu. Bankanın faaliyet alanı ise bölgedeki ziraat ve ticaret kesimini finan- pulluklar, ziraat aletleri, mobilyalar, sıhhiye ve nakliye arabaları ve diğer harp malzemesi imal
se etmekti. edilmiştir. Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın bu fabrikası, Karabük Demir Çelik Fabrikaları bir
tarafa bırakılacak olursa, Türkiye’nin tekniği en gelişmiş demir endüstrisine sahip fabrikası oldu-
Küçük bir Anadolu kasabasında mütevazı yapısıyla kurulan Adapazarı İslam Ticaret Ban- ğu görülmektedir. 1943 depreminde enkaz haline gelen fabrika Türk Ticaret Bankası tarafından
kası, Türk bankacılık tarihinde çok önemli bir başlangıcı ifade etmektedir. Adapazarı’nda 9 Mart TZDK’ya satılmıştı.
1913 tarihinde fiili olarak faaliyete geçen banka, 14 Ocak 1914 tarihinde resmi olarak faaliyete
başlamış; ilk resmi muamelesini ise 26 Ocak 1914 tarihinde yapmıştır. Bankanın kuruluş yıldö- Kitabın üçüncü bölümünde bankanın 1930-1940 dönemi ele alınmıştır. 1930 yılına gelince
nümü kutlamaları genellikle 9 Mart tarihinde coşkuyla kutlanmıştır. Banka kurulduğu günden bankanın şube sayısı 20’ye çıkmıştı. Gün geçtikçe büyüyen Banka, 1933 yılında Üsküdar Bankası
itibaren yöre halkından çok büyük bir ilgi görmüş ve kısa sürede benimsenmiştir. Banka, sınırlı ile birleşmişti. Banka ayrıca sigorta işlerini de yürütmek için Ekim 1933’te İtimad-ı Millî Türk
imkânlarına rağmen I. Dünya Savaşı’nın iktisadî sıkıntılarına başarıyla karşı koymuştur. Sigorta Şirketi ile birleştirmiştir. 1937’de merkezi İstanbul’da olmak üzere kurulan Ürün Ticaret
Türk Ltd. Şirketi, 1938’de Ankara’da olan Ticaret Türk Anonim şirketi ve merkezi Bartın’da olan
Sakarya Ticaret ve Sanayi Odası ile Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın kuruluş yılları da Ormancılık ve Endüstri Ltd. Şirketi kurulmuştu.
birbirlerine çok yakındır. Bu iki kurum da İttihat ve Terakki yönetiminin milli iktisat zihniyeti-
nin Adapazarı’ndaki tezahürüdür. Adapazarı’nın varlıklı tacirlerinden biri olan Mehmet Hilmi 1934 yılında İstanbul’da çıkan bir ticaret gazetesi, Adapazarı Türk Ticaret Bankası hak-
Efendi, lider karakterli ve girişimci ruhluydu. Kendisi, Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın ku- kında gerçek olmayan, iftiraya varacak şekilde neşriyatta bulunmuştu. Nitekim Adapazarı Türk
rucularından biri olup; aynı zamanda bankanın kurucu müdürüdür. Mehmet Hilmi Efendi’nin Ticaret Bankası’nın mevduat sahipleri de bu haberler üzerine birdenbire ve toplu bir surette şu-
lider karakteri, 31 Mart 1917’de Adapazarlı tacirler ile birlikte Adapazarı’nda Ticaret ve Sanayi belere giderek paralarını çekmişlerdir. Bu durum, Bankanın sıkıntıya düşmesine neden olmuştu.
Odası’nı kurmasına ve ilk Başkan olarak görev almasına vesile olmuştur. Hükümet, sıkıntıya düşen millî bir müesseseye destek vererek ayakta kalmasını sağlamıştır.
1913 yılında komandit şirket olarak kurulan Banka, normal bankacılık hizmetlerinin ya- 1934 yılı Banka tarihi açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Bu tarihte Bankanın mer-
nında o dönemdeki pek çok yatırıma iştirak ederek yatırım ve ticari bankacılık faaliyetlerinde de kezinin Adapazarı’ndan Ankara’ya taşınması ile birlikte tamamen yerli imkânlarla kurulan Ada-
bulunmuştur. Bankacılık faaliyetleri hariç ilk ticari işletmesi 1917 yılında işletmeye başladığı Ada- pazarı Türk Ticaret Bankası artık ulusal bir mahiyet kazanıyordu. Bunun yanında eski merkez
pazarı’ndaki ham derinin işlendiği debbağhaneydi. Banka gün geçtikçe büyümeye devam etmiş binası ise Adapazarı şubesi olarak hizmet verecekti. 1934 yılında Bankanın 23 şubesi bulunuyordu.
ve 3 Nisan 1919 tarihinde Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi unvanını Banka, 1 milyon liralık sermaye artırımına gitmiş bu paranın 250 bin lirasını bir kanunla Maliye
almıştır. I. Dünya Savaşından alınan yenilgi ve Adapazarı’nın Yunan işgaline uğraması bankanın Bakanlığı, 250’şer bin İş ve Ziraat Bankaları, 150 bin Emlâk Bankası ve 100 bin lira Sümer Bank
faaliyetlerini büyük ölçüde aksatmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Adapazarı’ndaki işgal durumu nede- vererek katkı vermişlerdi.
niyle Adapazarı’nda bulunan Türk bankalarındaki evrak ve para mevcudunun geçici olarak Eski- 1935 yılında Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın İstanbul Tophane’de en az 300 kişinin ça-
şehir’e gönderilmesini emretmişti. 21 Haziran 1921 tarihinde Adapazarı’nın düşman işgalinden lıştığı bir tütün deposu bulunuyordu. Yine Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın da iştirakiyle 1936
kurtarılmasından sonra banka faaliyetine devam edebilmiştir. Milli Mücadele esnasındaki hizmet- yılında merkezi Bartın olmak üzere, Ormancılık ve Endüstri Limitet Şirketi adıyla kerestecilik ve
lerinden dolayı Adapazarı İslam Ticaret Bankası Müdürü Ahmet Asım Bey istiklal madalyası ile ormancılıkla ilgili bir şirket kurulmuştu. Banka, aynı sene ortak olarak Ankara Sigorta Şirketini
onurlandırılmıştı. kurmuştu. Bankanın Büyükderbent, Sapanca, Kütahya ve Bartın’da icarı altında ormanlar bulun-
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Adapazarı dışındaki ilk şubesini 22 Ocak 1922 tarihinde makta; bu ormanların hepsinde de fabrikalar bulunmaktaydı.
İzmit’te açmıştı. Ardından 1925 yılında Bolu ve İstanbul şubeleri açılmıştır. Açılmış ve bankanın
şube sayıları zamanla artmaya devam etmiştir. Cumhuriyet’in getirdiği olumlu koşullar bankanın

1936 yılına gelindiğinde Banka küçülmeye gitmiş ve 10 şubesini kapatmıştı. Kapatılan bu Türk Ticaret Bankası 2 Eylül 1994 tarihinde geri dönüşü olmayan bir yola girmişti. Bu ta-
şubelerden ikisi Hendek ve Geyve şubeleriydi. Adapazarı’nda kurulan ve şehrin ismini de adında rihte Bankalar Kanunu’nun 64. maddesine göre Hazine’nin kontrolüne ve yönetime geçen banka,
kullanan banka, 1937 yılında adını değiştirmiş ve bundan sonra bankanın adı “Türk Ticaret Ban- bu tarihten itibaren rehabilitasyon sürecine girmiştir. Bu süreçte 400’ü aşkın şubesi bulunan banka
kası” olarak değiştirilmiştir. Böylece Banka merkezini Ankara’ya taşınması ile epey yol kat ettiği zamanla şube sayısını da azaltmaya başlamıştır. Nitekim 1994 Mart ayında 313 şubesi, 6.000 bini
ulusal bir banka olma yolunda emin adımlarla ilerlemeye devam etmiştir. aşkın personeli bulunurken, 1995 Mart ayında ise şube sayısı 289’a, personel sayısı ise 5.338’e
düşmüştür.
Banka Türk bankacılık tarihinde ilklere de imza atmıştır. Türkiye’de ilk kez mevduat hesap-
larında aylık faiz verilmesi sistemini uygulayan Türk Ticaret Bankası, 1938 yılı Nisan ayında yine Banka sermayesinin %85.022’lik kısmı 1995 yılında Banka çalışanları tarafından kurulan ve
ilk kez olmak kaydıyla “gece kasası” sistemini getirmiştir. Yine 1960’lı yıllardan itibaren uygulan- idare edilen Türk Ticaret Bankası Munzam Sosyal Güvenlik, Emekli ve Yardım Sandığı Vakfı’na
maya başlanan bilgisayar sistemi ile otomasyona geçen ilk Türk bankası olma özelliğine sahiptir. geçmiştir. Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurumu (BDDK), 29 Ağustos 1997 tarihinde
yaptığı olağanüstü genel kurulda bankanın %84.52’sinin 6 Kasım 1997’de Fon’a geçirilmesine ka-
1939 yılı sonlarında II. Dünya Savaşı’nın başlaması dünyadaki pek çok ekonomiyi olduğu rar verdi. Nisan 1998’de ise Merkez Bankası Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Türk Ticaret Ban-
gibi Türkiye ekonomisini de etkilemişti. Ancak Türk hükümetinin bankalara yaptığı yardım ile kası’ndaki %84.52 hissesini satışa çıkarmıştır. 4 Ağustos 1998 tarihinde yapılan ihaleye en yüksek
bu ilk sarsıntıdan Türk Ticaret Bankası’nın da az bir sıkıntı ile kurtulduğu görülmektedir. Türk teklifi veren Korkmaz Yiğit, Türk Ticaret Bankası’nın yeni sahibi olmuştu. Ekim 1998’de Merkez
Ticaret Bankası’nın savaş yıllardaki sarsıntı atlatmak için şubelerinin bir kısmını kapattığı da gö- Bankası bazı usulsüzlüklerin olduğu gerekçesiyle Türkbank’ın Korkmaz Yiğit’e satışının durdurul-
rülmektedir. Bir zamanlar 25 şubeye sahip banka, 1943 yılı itibariyle şube sayısını 8’e düşürmüştü. ması için Cumhuriyet Savcılığı’na suç duyurusunda bulunmuş, bankanın satışı da iptal edilmiştir.
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın 1913 tarihinde kurulduğu ilk bina, 1943 yılında Ada- BDDK, Türk Ticaret Bankası’nın bankacılık yapma yetkisini 1 Temmuz 2001 tarihinden itibaren
pazarı ve Hendek’te meydana gelen 6.6 şiddetindeki deprem nedeniyle yıkılmıştı. Bina depremde kaldırılacağını açıklamış, Bankasının tasfiye süreci ise Ağustos 2002’de başlamıştı.
yıkıldıktan sonra bir süre Adapazarı’nda yeni bina yapımı için beklenmiş ve nihayetinde 29 Kasım
1947 günü yıkılan binanın arsasında yeni binanın temeli atılmıştı. Türk Ticaret Bankası’nın doğ-
duğu yer olan Adapazarı şubesinin yeni binası (günümüzde de var olan) 4 Temmuz 1949 tarihinde
açılmıştı.
Kitabımızın dördüncü bölümü 1950 yılından kapandığı 2001 yılına kadar geçen dönemi
anlatmaktadır. Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle özel sermaye birikimi artmıştı. Bu dönem
özel bankacılığın geliştiği bir dönem olmuştur. Diğer bankalar gibi Türk Ticaret Bankası’nın da bu
dönemde gelişimini hızlanmıştır. 1960 yılına gelindiğinde bankanın sadece İstanbul’da 34 şubesi
bulunuyordu. Türkiye’deki toplam şube sayısı ise 92’ye çıkmıştı.
Kültür ve sosyal hizmet işleriyle de ilgilenen banka, “Türk Futbol Tarihi” isimli kitabı 12
Nisan 1960 tarihinde yayımlamıştı. Yine bankanın kültürel hizmetleri arasında çocuk tiyatrosu,
ilkokullar arası folklor şenlikleri ve çocuk mecmuası çalışmaları bulunmaktaydı.
1967 yılı Türk Ticaret Bankası’nın 54. kuruluş yıl dönümüydü. Bu sebeple bankanın kuruluş
yeri Adapazarı’nda bir tören düzenlenmesine karar verilmiştir. Törene bankanın yönetim kurulu,
üyeler ve diğer yöneticiler katılmışlardı. Törenden sonra katılımcılar, kurucuların kabirlerini ziya-
ret etmişler; Türk Ticaret Bankası Yönetim Kurulu da bu haftaya mahsus olmak üzere Adapaza-
rı’nda toplanmıştı.
1968 yılında Türk Ticaret Bankası’nın şube sayısı 124’e, 1970 yılı sonunda ise 169’a yüksel-
miştir. Bankanın şube sayısındaki artışa paralel olarak, personel adedi de yıldan yıla artan bir seyir
göstermiştir. Bankada çalışmakta olan personel sayısı, 1970 yılın sonunda 3.022 kişiyi bulmuştur.
1976 yılında bankanın şube sayısı 311’e ulaşmıştır. Personel adedi 5.682 kişiye yükselmişti. Banka
emeklileri için 13 Mart 1978 tarihinde “Türk Ticaret Bankası Emeklileri Yardımlaşma Derneği”
kurulmuştu.
1988 yılı itibariyle Türk Ticaret Bankası 407 şubesi, yurt dışındaki temsilcilikleri ve 8.000’i
ulaşan personeliyle 75. kuruluş yıldönümünü kutluyordu. Faaliyetlerini Ekim 1992 tarihine kadar
İstanbul Bahçekapı’da yürüten Türk Ticaret Bankası, bu tarihte İstanbul Gayrettepe’deki çağdaş
hizmet binasına taşınmış ve tasfiye edilene kadar burada müşterilerine hizmetini sürdürmüştür.

BÖLÜM I
ADAPAZARI’NDA TİCARİ HAYAT VE BANKALAR
Adapazarı’nda Ticari Hayat

Osmanlılar, Adapazarı’na 1305-1329 arasında yerleşmişlerdir. Osmanlı Beyliği kurulmadan
evvel de Adapazarı civarında Türkler bulunmaktaydılar. Dolayısı ile Osmanlının ilk yayılma coğ-
rafyasında Adapazarı önemli bir yere sahiptir. Beşköprü’de, Osman Gazi döneminde Gazi Akça
Koca’nın İzmit’e akın merkezi olan bir komuta merkezi bulunuyordu.1
Adapazarı bölgesi Osmanlı hâkimiyetine girdiği dönemden itibaren Kocaeli sancağı Adapazarı Çark 1901
sınırlarında yer almıştır. Osmanlı Devleti zamanında idari sınırların aynı yıl içerisinde dahi değiş-
tiği görülmektedir. Adapazarı’nın bağlı olduğu Kocaeli vilayeti, Hüdavendigar, Bolu ve Cezayir-i
Bahr-i Sefid gibi eyaletler de zaman zaman yer değiştirmiştir. Mehmet Eröz, Adapazarı’nın kuruluşunda “PAZAR”ın rolünü şöyle ifade eder:
“Bugünkü şehrin nüvesini teşkil eden (Ada köyü veya Nahiyesi), bir iktisadî ve içtimaî merkezdir.
Osmanlı coğrafyasında şehirlerin kuruluşunun çok klasik bir örgütlenmesi vardır. Merke- Her hafta kurulan pazara, civar köyler ve göçebe aşiretler halkı gelir, mahsullerini satar, sosyal
zinde cami, onun etrafında çarşı ve onun da etrafında mahalleler bulunur. Bu anlamda Adapaza- mübadele, insanlar ve cemaatler arası sosyal ve kültürel alışveriş, köy veya nahiyeyi yavaş yavaş
rı’nda da durum bundan farklı değildir. Merkezde Orhan Cami, onun etrafında Uzunçarşı ve ma- canlı bir merkez haline getirmiş, inkişafına zemin hazırlamıştır.”4
halleler… Adapazarı’nda meslek erbabı olan işletme sahipleri, çeşitli adlar altında belirli çarşılarda
ve nüfusun dinsel çeşitliği çerçevesinde şehir içinde dağılım göstermişlerdir.2 Adapazarı yöresinin zengin ve değerli ormanlara sahip olması, Adapazarı’nda ağaç endüst-
Adapazarı adının “Ada” ve “Pazar” kelimelerinin kaynaşmasından meydana geldiği kabul risine dayalı çeşitli sanayi kollarının kurulmasını sağlamıştır.5 Orman ürünlerinin pazarlanmasıyla,
edilmektedir. Buradan da bu şehrin nasıl bir iktisadi teşebbüs sonucu ortaya çıktığı anlaşılabilmek- bölgede önemli sermaye birikimi sağlanmıştır. Ormanlar yerini zamanla verimli tarım arazilerine
tedir. “Ada” kelimesi, Sakarya Nehri’nin geçmişte günümüze göre daha coşkun akması ve bölgeyi bırakmış, Kırım ve Kafkasya’dan gelen göçmenler bu bölgelere yerleştirilmiştir.6 Yeni gelen göç-
ikiye ayırmasından dolayı verilmiş bir addır. 16. yüzyılda buraya Ada kazası deniliyordu. Günü- menlerle nüfus artmış ve şehirde yeni köyler kurulmuştur.7 Bu gelişmelerle birlikte 1869’da elediye
müzde dahi “nereye gidiyorsun?” sorusuna Adapazarlılar genellikle Ada’ya cevabını verirler. Şeh- teşkilatı kurulmuştur.8 Gün geçtikçe gelişme gösteren Adapazarı kazası zamanla Akyazı, Hendek,
rimizin adının ikinci bölümü yani “Pazar” kelimesi ise şehrin önemli bir ticari merkez olmasından Sapanca, Karasu, Kocaali, Serdivan, Erenler bölgelerini de içine alan bir kaza merkezine dönüş-
dolayı verilmiştir. Bölgede kurulan önemli pazarlar şehrin adının oluşmasında da etken olmuştur. müştür.
Başka bir ifadeyle Adapazarı adının son kısmı, yerleşmenin önceleri bir pazar yeri olarak kuruldu- Adapazarı’nın bulunduğu coğrafi konum da şehrin gelişmesine katkıda bu bulunmuştur.
ğunu, adının ilk kısmı ise bu pazarın kuruluş yerini ifade eder. Bu noktada Osmanlı Devleti’nin en kalabalık nüfusunu barındıran İstanbul, her zaman Sakarya
Adapazarı’nda her meslek erbabı belirli yerlerde toplanırlardı. Zamanla Türk, Ermeni ve ticaretini etkileyen en önemli pazar olmuştur. Sakarya’da üretilen meyve, sebze, süt ürünleri, ağaç
Rumların bir arada ticaret yaptığı bu pazarlar daimi bir hal almış ve halk buralara yerleşmeye ürünleri ve diğer ticari mallar İstanbul pazarlarında yer bulmuştur.9
başlamıştır.3
4 Mehmet Eröz, “Adapazarı’nın Teşekkülü”, 1966-1967 Ders Yılı Sosyoloji Konferansları 7. Kitap, İstanbul Üniversitesi Neşriyatı, No:1271, İstanbul
1967, s. 63.
5 Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul 2000, s. 223; Cumhuriyetimizin 75. Yılında Sakarya, Yay. Haz.: Celal Dinçer, Ekrem Kaymaz, Sa-
1 Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1, İstanbul, 2014, s.43-45. karya Valiliği Yayınları, Sakarya, 1998, s.103.
2 Kenan Göçer, “Şark Ticaret Yıllıklarına Göre Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Adapazarı’ndaki İşletmecilerin Değişimi”, Geçmişten Günümüze Sakarya 6 BOA, Y.A.RES, 110/14; BOA, Y. PRK. MYD. 17/6.
Sempozyumu, Adapazarı 2018, s. 252. 7 Metin Tuncel, “Adapazarı”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt:1, İstanbul, 1988, s. 354.
3 Metin Tuncel, “Türkiye’de Yeni Şehirler Adapazarı Örneği”, 1. Sakarya ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Adapazarı, 1999 s. 2; Muzaffer 8 Tuncel, “Türkiye’de Yeni Şehirler Adapazarı Örneği”, s. 3.
Erendil, Türlü Yönleri ile Sakarya İli, İstanbul 1982, s. 57-58. 9 Erendil, Dünden Bugüne Sakarya İli, İstanbul 1990 s. 86.

Bölgede küçük ırmakların suyu ile çalışan birçok un değirmeni vardı. Sakarya ili toprak- hayatın aktif olduğu bir mahalleydi. Bu dönemde Adapazarı’nda 4 boyahane, 130 işçiyi barındı-
larının zengin su kaynakları nedeniyle bölgede balıkçılık da yapılmıştır. O dönemlerde bölgede ran 2 ipek ipliği fabrikası bulunuyordu. Şehrin büyük pazarı Pazartesi günleri kuruluyordu. 1893
madencilik de yapılmaktaydı. Sakarya ilinin mermer zenginliği Osmanlı padişahlarına, özellikle yılında Adapazarı’nın ihracatı 12 milyon frank ithalatı ise 2 milyon franktı.14
Sultan II. Abdülhamit’e gelir kaynağı olmuştu. Bu maden, 23 Kasım 1908 (23 Teşrinisani 1324)’de
hazinenin sorumluluğu altına alınmıştır.10
Adapazarı coğrafi konumu itibariyle önemli bir transit merkezidir. Bolu ve civarının Kara-
deniz’e inmeyen bütün nakliyatı buradan geçmektedir. Bu hattaki tek nakil aracı ise, öküz ve man-
da arabalarıdır. Bu arabalar Adapazarı-Bolu hattında devamlı olarak işlemekteydi.11 19. yüzyılın
sonlarından itibaren Adapazarı ve çevresinde artmaya başlayan zirai ve madeni üretim, bu kaza ile
çevre kaza ve vilayetleri bağlayan yolların önemini de arttırmıştı.
1920’li yıllarda Adapazarı-Uzunçarşı
1910’lu yıllar, Adapazarı Uzunçarşı (Resül Narin Arşivi) Adapazarı, 19. yüzyılın sonlarına doğru at yetiştiriciliğinde önemli merkezlerden biri olma-
ya başlamıştı. At yetiştiriciliği Adapazarı’nda bir program dâhilinde yapılan bir aktivite idi. Devlet,
19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Adapazarı kazasının en önemli ihracatı ke- yetiştirmek üzere halka başta Macar cinsi aygır ve kısrakları olmak üzere, birçok cinste kısraklar
reste üzerine idi. Kereste kaza içinde Karasu, Sapanca, Süleymaniye, Hendek ormanlarından ha- vermiş, bunların yetiştirilmesine ön ayak olmaya çalışmıştı.15
zırlanırdı. Orman idaresi bu bölgeden yıllık 20-25 bin lira vergi almaktaydı. Buradan elde edilen
ihracat miktarının 90-100 bin lira olduğu anlaşılmaktadır. Kereste ihracatı İtalya ve Yunanistan’a, Adapazarı’nda yukarıda anlatılan ekonomik faaliyetlerin dışında, “alaturka” denilen yarım
İskenderiye ve Beyrut’a yapılmaktaydı. İtalya’ya tren yolları için travers Karasu ormanlarından ay biçiminde iç içe geçme kiremitler imal edilip satılırdı. Yörede pek çok yerde ipekböceği yetiş-
gönderilmekteydi. Yunanistan’a fıçı ve dolaplar için gürgen ihraç edilmekteydi. tirilmekte, keten ve pamuklu kumaş dokunmaktaydı. Şehirde üretilen ketenli dokumalar İzmit
ve İstanbul’a satılarak önemli gelir sağlanmaktaydı. 19. yüzyıl sonunda Adapazarı’nda dokunan
Kereste dışında ihracat ürünleri 400.000 liralık hububat, 180.000 liralık tiftik, 130.000 lira- ketenli dokuma miktarı yılda 400.000 parçayı bulmaktaydı.16 Adapazarı’nın iktisadi ve hinterlant
lık afyon, 100.000 liralık tütün, 80.000 liralık mangal kömürü, 80.000 liralık ipek kozası, yumurta, durumunu göz önüne alan zamanın demiryolları idaresi, Arifiye’den kasabaya bir bağlantı inşa
taze üzüm, elma, armut, keten bezi, soğan, sarımsak, susam yağı, kereste, canlı hayvan ve deriden ettirmiştir. 2 Haziran 1890’da, ilk tren Adapazarı İstasyonu’na girmiştir.17
oluşmaktaydı.
Trenin Adapazarı’na gelmesi şehrin ekonomik büyüklüğünü gün geçtikçe arttırmıştır.
Adapazarı Ovasının arazisi verimli olduğundan her cins mahsul yetiştirilebiliyordu. Mısır, Şehirde üretilen malların özellikle İstanbul ve yurtdışı pazarlarına ulaşması tren vasıtasıyla daha
buğday, arpa, çavdar, yulaf, patates çokça yetiştirilerek fazlası ihraç edilirdi. Özellikle Adapazarı da kolaylaşmıştı.
çevresi ziraatta çok ilerlemişti. Senelik 2 milyon kıyye12 tutan patates cins bakımından pek iyi olup,
çoğu İstanbul’a gönderilirdi.13
1890’lı yıllara gelindiğinde Adapazarı’nın merkezinde büyük bir çarşı bulunuyordu. Bu çar-
şının merkezi de Uzunçarşı idi. Bu çarşıdaki 1.000 dükkânın dağılımı da şöyleydi: 280 çeşitli
mal satanlar, 200 aktar, 120 kasap ve helvacı, 100 tuhafiyeci, 80 yerli ayakkabı satıcısı, 20 Avrupa
kullanımına yönelik ayakkabı satıcısı, 15 kunduracı, 40 kahvehane, 40 bakırcı, 30 demirci, 25 döviz
bürosu, 23 terzi, 20 fırın ve pastane ve 5 de eczane bulunuyordu. Karaağaçdibi Mahallesi de ticari
10 Erendil, Dünden Bugüne Sakarya İli, s. 91. 14 Vital Cuinet, İzmit Mutasarrıflığı, Çev. Pelin Koç, İstanbul 2012, s. 49-51.
11 Haluk Selvi, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Adapazarı ve Çevresi (1908-1918)”, Sakarya İli Tarihi Cilt:1, Sakarya 2005, s. 468-469. 15 BOA. ŞD. 1564/16 lef.3.
12 Kıyye, Okka, 400 dirheme karşılık gelen ve 1,282 kilograma karşılık gelen bir ağırlık ölçüsüdür. 16 Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 9, İstanbul 1982-1983, s. 6461; Dinçer, Cumhuriyetimizin 75. Yılında Sakarya, s. 103.
13 Selvi, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Adapazarı ve Çevresi (1908-1918)”, s. 462. 17 Enver Konukçu, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, 1. Sakarya ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Adapazarı 1999, s. 16.

1913’te Adapazarı’nda on iki ipek fabrikası işliyordu.25 Bunların onu, bütünüyle, Ermeni-
lere aitti. İkisi Müslümanların ise de bunlar da yine Ermenilerle ortaklık etmişlerdi. Kazanın bu
fabrikalara yetiştirdiği koza ürünü, yılda beş yüz bin ile altı yüz bin kilo arasında bulunuyordu.26
1915 yılında Adapazarı kazasında Akçukur ve Kara Tekeli köylerinde bulunmuş simli kur-
şun, kalemin ve bakın madeni imtiyazı doksan dokuz sene müddetle bazı şartlarla Avusturyalı
Robert Kaulla’ya ihale edilmişti.27
Birinci Dünya Savaşı, Adapazarı’ndaki iktisadi hayatı da etkilemişti. Sınırlı emek arzı tarım
kesiminde belirgin bir ücret artışına sebep olmuştu. Adapazarı yöresinde 1913 yılında ücretler 10-
15 kuruş arasında değişirken, 1917 yılı Temmuz ayında orakçı için 60 kuruş, demetçi için 80-85
kuruş, çapacı için 20 ve çiftçi için 100-150 kuruş gündelik ödenirdi.28
Adapazarı ve yöresi iktisadi önemi dolayısıyla gerek gayrimüslimlerin, gerekse yabancıların
her zaman ilgisini çekmişti. Rum, Ermeni ve Musevi gayrimüslimlerin yanı sıra Bulgarlar da böl-
genin imkânlarından yararlanmaya çalışmışlardı. De Budsky adlı bir Duyûn-ı Umumiye müfettişi
büyük bir çiftlik satın alarak Arifiye’ye yerleşmiş, Thomson adlı bir İngiliz de aynı yerde modern
bir yağhane kurmuştu. Birinci Dünya Savaşı öncesinde Adapazarı’na ait bazı istatistikî bilgiler
gerek şehrin nüfusu, gerekse iktisâdi durumu hakkında bilgiler vermektedir. Buna göre Adapaza-
rı’nda 51 mahallede 5681 mesken, 1280 dükkan, 2 sanathane, 25 böcekhane, 4 değirmen, 3 ipek
fabrikası, 5 kiremithane, 10 otel ve 19 han bulunuyordu.29
1930 yılı Adapazarı Tren İstasyonu(Resül Narin Arşivi)

20. yüzyılın başında 25.000’i aşan merkez nüfusuyla Adapazarı önemli bir tarım ve ticaret
merkezi halini almıştır. Osmanlı Devleti’nin en kalabalık nüfusunu barındıran İstanbul her zaman
Sakarya ticaretini etkileyen en önemli pazar olmuştur. Sakarya’da üretilen meyve, sebze, süt ürün-
Adapazarı’nda 1906 nüfus sayımına göre 97.425 kişi, 1914 nüfus sayımına göre ise 102.051 leri, ağaç ürünleri ve diğer ticari mallar İstanbul pazarlarında yer bulmuştur. 30
kişi yaşamaktaydı.18 I. Dünya Savaşı öncesi hazırlanan son devlet salnamelerine göre 1911 ve
1912 yıllarında Adapazarı’nda 4 nahiye (Hendek, Karasu, Sapanca ve Akyazı) ve 304 köy bulu- Hendek Caddesi’nde 1911 yılında kurulmuş Mustafa Efendi değirmeni ile 1915 yılında
nuyordu.19 Kazanın 1911’de Kaymakam’ı Sırrı Bey, Naib’i Ahmed Efendi idi.20 1912 yılında ise kurulmuş Tayyar Bey’e ait değirmen bulunmaktaydı. Subaşı Mahallesinde 1911 yılında kurulmuş
Kaymakam’ı Fevzi Bey, Naib’i ise Ahmed Seyyid Efendi idi.21 Ananya değirmeni emvâl-ı metrukedendi (terk edilmiş mal). Subaşı Mahallesi’nde Sipahizâde
Ahmet Bey’e ait altmış çarklı bir mensucat fabrikası mevcuttu. 1915 yılında önce koza fabrikası
1913 yılında Adapazarı kazası; merkez nahiyesiyle, Akyazı, Karasu, Sapanca ve Hendek olarak kurulmuş, 1920 yılında mensucat fabrikasına dönüştürülmüştü. Adapazarı’nda daha önce
nahiyelerine bölünmüştür. Bunlardan merkezin, mahalleleriyle beraber 154, Akyazı’nın 60, Kara- faaliyet gösterdikleri kaydedilen konserve fabrikası ve yağhaneler 1923 yılında artık çalışmıyor-
su’nun 50, Sapanca’nın 35, Hendek’in 69 toplam 368 köyü vardı.22 lardı.
Adapazarı’nın muhtelif yerlerinde un fabrikaları bulunuyordu. Bu fabrikalardan biri- Adapazarı tarımında en önemli yeri patates üretimi tutuyor, yılda 2000 vagon patatesin ih-
nin 1907 yılındaki ortağı İzmid mebusu Anastas Efendi idi.23 Bölgede ipek böcekçiliği yaygın raç edildiği oluyordu. İstanbul’da patates fiyatları Adapazarı-Haydarpaşa demiryolunun açık veya
yapıldığından pek çok ipek fabrikası bulunuyordu. 1904 yılında Bagos Efendi, 1905 yılında kapalı olmasına göre değişiyordu. 21 Ekim 1921’de kapalı olan hattın tekrar ulaşıma açılmasıyla
Takzu Araşciyan, 1907 yılında Takfor Aşcıyan önemli ipek fabrikatörlerindendi.24 patates %25 ucuzlamış, okkası toptan 5 kuruşa kadar düşmüştü. Kocaeli ilinde toplam 13.708 dö-
nüm olan patates ekim alanının 12.618 dönümü Adapazarı kazasındaydı. İlin toplam 1.482.650
kg olan üretiminin 1.455.000 kg’ı Adapazarı’na aitti. Adapazarı, ilin bakla üretiminin yarısından
fazlasını sağlıyor, mısır üretiminde ve İstanbul’un meyve ihtiyacını karşılamakta önemli bir yer
tutuyordu. Ayrıca Hendek ve Düzce’nin tütünü, Mudurnu yöresinin yumurta ve tavuğu Adapazarı
yoluyla naklediliyordu.31
18 Mustafa Sarı, Bahadır Ünal, “Adapazarı’nda Gökçeören Bataklığını Kurutma Çalışmaları ve Muhacirlerle Yaşanan Sorunlar (1890-1908)”, Aka-
demik İncelemeler Dergisi ( Journal of Academic Inquiries) Cilt: 9, Sayı: 2, Yıl: 2014, s. 140.
19 1911 ve 1912 yıllarında yayınlanan Devlet salnamelerine göre İzmit sancağına bağlı olan kazaların köy ve nahiye sayılarında bir değişiklik olma-
mıştı. İzmit sancağının kazaları: Merkez İzmit, Adapazarı, Geyve, Yalova, Karamürsel ve Kandıra idi. Toplam 6 kaza içerisinde 1299 köy ve 12 nahiye
bulunuyordu. Sancak içerisindeki köy ve nahiye dağılımı ise şöyleydi: Merkez İzmit’te 181 köy ve 2 nahiye, Adapazarı’nda 304 köy ve 4 nahiye, Geyve’de
142 köy ve 2 nahiye, Yalova’da 47 köy, Karamürsel’de 97 köy ve 1 nahiye, Kandıra’da 528 köy ve 3 nahiye bulunuyordu. Salname-i Devlet-i Âli Osman, 25 Tanin, 17 Zilhicce 1331/17 Kasım 1913.
Altmış altıncı sene, Dersaadet, Selanik Matbaası 1327, s. 835-837; Salname-i Devlet-i Âli Osman, Altmış yedinci sene, Dersaadet, Selanik Matbaası, 1328, 26 Tanin, 8 Teşrinisani 1329/1 Kasım 1913.
s. 847-849. 27 Takvim-i Vekayi, no: 2202, 1 Haziran 1331 (14 Haziran 1915), s.1.
20 Salname-i Devlet-i Âli Osman, Altmış altıncı sene, s. 385. 28 Zafer Toprak, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, İstanbul 2016, s.208.
21 Salname-i Devlet-i Âli Osman, Altmış yedinci sene, s.847. 29 Sabahattin Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, İktisat Fakültesi Mecmuası, Sabahaddin Zaim’e Armağan Özel Sayısı, 1994/B-3 C-1-4,
22 Tanin, 15 Zilhicce 1331 (15 Kasım 1913). İstanbul, 1996, s.742-743.
23 BOA. DH. EUM. 3. Şb. 19/12. 30 Erendil, Dünden Bugüne Sakarya İli, s. 86.
24 BOA. DH. MKT. 1005-43; BOA. ŞD. 1592/8; BOA. DH. MKT. 863/63; BOA. BEO. 2657/199218. 31 Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s.747-749.

Adapazarı’nın sosyo-ekonomik olarak gelişmesinde özellikle 19. yüzyıl çok etkili bir dönem Adapazarı’nın Kadim Gümrüğü
olmuştur. Bu yüzyılda kazanılan birikim 20. yüzyıla girerken Adapazarı’nı bir cazibe merkezi ha-
line getirmiştir. Öyle ki Osmanlı Devleti’nin nüfus kayıtları da Adapazarı’ndaki gelişmenin bir Adapazarı’nın sahibi olduğu ekonomik zenginlik bölgede bir gümrüğün de kurulmasına
kanıtı olacak niteliktedir. Adapazarı’nın sahibi olduğu birikimle, Türkiye’deki şahsi teşebbüs ve vesile olmuştur. Osmanlı coğrafyasında Adapazarı gibi il merkezi olmayan, iktisadi büyüklüğü ve
sermaye ile teşkil edilen ilk milli bankalardan biri olan “Adapazarı İslam Ticaret Bankası” 9 Mart kapasitesi nedeniyle önem kazanan bölgelerde kara gümrükleri vardı.
1913 tarihinde, Adapazarı’nda kurulmuştur.32 Küçük gümrükler genellikle yakınındaki büyük gümrüklere bağlanır ve bir ferman gönde-
rilmesi yahut iltizama verilmesi gibi durumlarda yalnız büyük gümrüğün adı yazılır, diğerleri için
“ve tevâbii gümrükleri” denmekle yetinilirdi. Adapazarı Gümrüğü de uzun yıllar İstanbul Gümrü-
ğü’ne bağlı idi. Arşiv kayıtlarında bu durum genellikle “İstanbul Emtia Gümrüğü mülhakatından
Adapazarı Gümrüğü” olarak geçmektedir.
Tanzimat’tan sonra kurulan kara gümrükleri 1843’te kaldırıldı; fakat eskiden beri mev-
cut olduğu için “kadîm” adıyla anılan gümrükler çalışmalarını sürdüler. Kadim olup devam eden
gümrükler içerisinde Adapazarı Gümrüğü de yer almaktaydı.
Kadim sıfatıyla anılan yani geçmişi eskiye dayanan Adapazarı Gümrüğü, Osmanlı Devleri
içerisindeki diğer kara gümrüklerine göre çok daha sonra lağvedilmiştir. Bu gümrük dolayısı ile
bugün Adapazarı’nda Uzunçarşı, Çark Caddesi, Atatürk Bulvarı, Ankara Caddesi’nin kesişme
noktasından güneye doğru olan bölgenin ismi “Gümrükönü Caddesi” idi.33
Adapazarı Gümrükönü, 1950’li yıllar
Adapazarı 1901 bir bölgeye ismini veren meşhur Karaağaç(Resül Narin Arşivi)
32 Mustafa Sarı, Resül Narin, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Adapazarı İslam Ticaret Bankası”, I. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu 33 Resül Narin, “Osmanlı Devleti’nde Bir Ticaret Şehri: Adapazarı ve Gümrüğü”, Arşiv ve Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Atilla Çetin’e
Bildirileri, Cilt: II, Kocaeli 2006, s. 941. Armağan, Sakarya, 2016, s. 259-268.

Osmanlı Devleti’nde Bankacılık Kuruluşları sırasında da her türlü yardım ve kolaylığı sağlayarak Osmanlı para piyasasını ve kredi
kurumlarını millileştirmeyi amaçlamıştır.44
Bankacılık, tasarruf sahipleriyle ek kaynaklara gereksinim duyan özel ve kamu kuruluşları
arasındaki ilişkileri düzenleyip, bu kaynaklarda akıcılığı sağlayan, kısa süreli fonları uzun süreli Bu politikalar sonucunda gücünü artıran Müslüman-Türk eşraf-çiftçi-tüccar, milli bankalar
sayesinde yabancı ve gayr-i Müslim tüccar karşısında pazarlık gücünü artırmış, daha önce tefeciye
fonlara dönüştüren sistemdir.34 Osmanlı Devleti’nde bankacılığın gelişimi üç aşamalı bir süreçte
gerçekleştiği kabul edilmektedir. Bunlar: “borçlanma bankacılığı dönemi”, “yabancı sermayeyi des- kaptırdığı malını yüksek fiyatla piyasaya sürebilmiştir. Böylece, o günlere kadar yabancıların ve
tekleyen bankacılık dönemi” ve “milli bankacılık dönemi”dir.35 gayr-i Müslimlerin tekelinde olan para piyasası zamanla Müslüman-Türk eşrafın eline geçmiştir.45
Borçlanma dönemi bankacılık faaliyetleri, Bank-ı Dersaadet’in (İstanbul Bankası) Alleon Bu şekilde taşrada kurulan milli bankalardan bazıları şunlardır: Konya İktisadi Milli Ban-
ve Baltazzi adında iki Galata bankeri tarafından kurulması ile başlamıştır. Osmanlı toprakların- kası (1911), Adapazarı İslam Ticaret Bankası (1913), Emvali Gayrimenkule ve İkrazat Bankası
da banka adını taşıyan ilk kurum olan bu oluşum 1852 yılında tasfiye edilmiştir.36 Osmanlı mali (1914), Milli Aydın Bankası (1914), Karaman Milli Bankası (1915), Akşehir Bankası (Akşehir
idaresi bu başarısız teşebbüsten sonra, bütçe açıklarını kapatmak için yabancı mali kuruluşlara İktisadi Osmani Şirketi) (1916), Kayseri Milli İktisat Bankası (1916), İtibari Milli Bankası (1917),
yönelmiş, böylece yabancı sermayeyi destekleyen bankacılık dönemi başlamıştır. En büyüğü Os- Manisa Bağcılar Bankası (1917) ve Adapazarı Emniyet Bankası (1919).46
manlı Bankası olan bu bankaların temel kâr kaynakları ve faaliyet alanları yüksek faizlerle devlet
borçlanmaları olmuş ve faaliyetlerini, başına buyruk olarak ve sadece yüksek kâr amacı güderek İktidarın sunduğu uygun koşullara rağmen, bu bankaların çoğunluğu ülkede faaliyette
yürütmüşlerdir.37 Bu oluşum da devletin ve toplumun genel ihtiyaçlarına cevap vermemiştir. bulunan yabancı bankaların karşısında rekabet edemeyerek faaliyetlerine son vermişlerdir.
Nitekim 1911-1922 yılları arasında kurulan milli bankalardan on dördü Cumhuriyet dönemine
Osmanlı Devleti’nde Mithat Paşa, köylü halkı tefecilerden kurtarmak için 1861’de Niş’te ulaşmış ve bunlardan ancak ikisi 2000’li yıllara kadar faaliyetlerini sürdürebilmişlerdir.47 Bu iki
bir zirai kredi sandığı kurdurmuş ve bütün ülkeye yayılan bu sandıklar 1888’de birleştirilerek Zi- banka “Milli Aydın Bankası-Tarişbank” ile bu çalışmanın konusunu oluşturan ve “Türk Ticaret
raat Bankası’na dönüştürülmüştür.38 Mithat Paşa tarafından kurulan diğer milli banka ise İstanbul Bankası A.Ş. (Türkbank)” olarak faaliyetini sürdüren “Adapazarı İslam Ticaret Bankası”dır.
Emniyet Sandığı’dır. Bu banka, 1868 yılında, geniş halk topluluklarına tasarruf alışkanlığını ka-
zandırarak halkın elinde dağınık halde bulunan paraları bir araya getirmek ve bu biriken paralarla
bürokrat, asker, esnaf ve zanaatkarları desteklemek amacıyla kurulmuştur.39 İyi niyetlerle kurulan
bu iki banka, halkın eline geçen bu kredileri bilinçsiz kullandıklarından dolayı kuruluş amaçların-
dan sapmışlardı.40
Osmanlı Devleti’nde milli bankacılığa geçiş, İttihat ve Terakki Partisi’nin iktidara gelme-
sinden sonra “milli iktisat” politikasını takip etmesiyle gerçekleşmiştir.41 II. Meşrutiyet’ten itibaren
Milli İktisat düşüncesi etrafında birleşen Osmanlı aydınları, savaş yıllarında fikirlerini basın yoluy-
la daha çok insana duyurmayı ve kamuoyu üzerinde etkinliklerini artırmaya çalıştılar. Müslüman
Türk unsurunun iktisadi faaliyete aktif olarak katılması dönemin aydın ve yazarlarının birleştikleri
ortak noktaydı. Osmanlı Devleti için kurtuluş yolu bu unsurun girişimci olması, ticaret, bankacılık
ve sanayi ile uğraşmasından geçiyordu.42
İttihatçılar kredi kurumlarının ülke ekonomisinde oynadıkları rolü görmüş ve özellikle
yabancı sermayenin etkin olduğu bu alanın kontrol altına alınması gereğini kavramışlardı. İttihat
ve Terakki Partisi vilayetlere gönderdiği bir genelgede: “millet bir uzviyete benzetilince bu uzvi-
yetin kanı itibar (kredi) dediğimiz şeydir ve millete bir kalp gibi bütün itibarları gibi toplayıp dağıtan
müessese ise bankadır” denilmiş ve taşra örgütlerinden yerel kredi kurumları oluşturmaları istenmiş-
tir.43
İttihat ve Terakki Partisi, benimsemiş olduğu “milli iktisat” politikası doğrultusunda milli
bankalara ön ayak olmuş, üyelerine bu noktada tavsiyelerde bulunmuş ve onları özendirmiştir.
34 Derya Bozoklu, “Atatürk Döneminde Bankacılık Sistemi ve Gelişimine Genel Bir Bakış”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XIX, Mart
2003 / Sayı: 55, s. 271. 1910’lu yıllar Adapazarı-Uzunçarşı’da esnaflar (Resül Narin Arşivi)
35 Hüsnü Erkan, Sabri Yetkin, Özlem Yıldırır, Oktay Gökdemir, N. Oğuz Altay, Milli Aydın Bankası T.A.Ş, Tarişbank Tarihi, İzmir 1993, s. 6-7.
36 Burhan Ulutan, Bankacılığın Tekâmülü, Ankara 1957, s. 141-142; Selim Tarhan, Tarihte Bankacılık, Ankara 1986, s. 62.
37 Oya Silier, “1920’lerde Türkiye’de Milli Bankacılığın Genel Görünümü”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973,
Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 1975, s. 489; Erkan, Milli Aydın Bankası T.A.Ş, s. 7.
38 Tarhan, Tarihte Bankacılık, s. 72; Ulutan, Bankacılığın Tekâmülü, s. 160; Ziraat Bankası hakkında daha detaylı bilgi için bakınız: Nurettin Hazar,
T. C. Ziraat Bankası (1863-1983), Ankara 1986.
39 Tarhan, Tarihte Bankacılık, s. 75; Ulutan, Bankacılığın Tekâmülü, s. 164-165. 44 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Ankara 1982, s. 164.
40 Haydar Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi, İstanbul 1997, s. 144-145. 45 Gündüz Ökçün, “1909-1930 Yıları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar, 8-10
41 Orhan Avcı, “İttihat ve Terakki Partisi Devrinde İzlenen İktisadi Politikalar (1908-1918)” , Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Askeri Tarih ve Haziran 1973, Ankara 1975, s. 458-459; Toprak, İttihat - Terakki ve Cihan Harbi 1914 - 1918, s. 79.
Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, yıl: 21, Şubat 1996, sayı: 40, Ankara 1996, s. 165. 46 Bu bankalar hakkında daha geniş bilgi için bakınız: Ökçün, “1909-1930 Yıları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, s. 415-458;
42 Ufuk Gülsoy, Bayram Nazır, Türkiye’de Ticaretin Öncü Kuruluşu İstanbul Ticaret Odası 1923-1960, İstanbul 2012, s. 33. Hamit Tahsin, Remzi Saka, Sermaye Hareketi, İstanbul, 1930, s. 353-426.
43 Zafer Toprak, İttihat - Terakki ve Cihan Harbi 1914-1918, İstanbul, 2003, s. 47-48. 47 Erkan, Milli Aydın Bankası T.A.Ş, Tarişbank Tarihi, s. 8.

İslam Ticaret Bankası ve 1919 yılında kurulan Adapazarı Emniyet Bankası yerli sermaye ile ku-
rulan yerel bankalar olmuşlardır. Bu iki banka da bölgenin iktisadi ihtiyaçlarından doğmuş kendi
öz bankasıdır.50 1927 yılında Adapazarı’nda bulunan bankalar: Adapazarı İslam Ticaret Bankası,
Emniyet Bankası Merkezi, Osmanlı Bankası ve Ziraat Bankası idi. 51 1929 tarihinde de bu banka-
lar varlıklarını sürdürmüşlerdir.52
Osmanlı’dan Cumhuriyet’e faaliyete geçen pek çok banka, ilk şubelerinden birini Ada-
pazarı’nda kurmuştur. 1925 yıllından sonra bankalar, bölgelerindeki ticaret ve sanayi odalarına
kayıtlı olmak zorundaydılar. Özellikle meclis kararları gibi bazı faaliyetlerinde ticaret ve sanayi
odalarına bildirim yapmak zorundaydılar. Bu durum Adapazarı’ndaki bankalar için de geçerliydi.
Adapazarı’ndaki bankalar ATSO’ya kayıtlı olmak zorundaydılar.
Adapazarı’nda Açılan İlk Banka Şubesi: Ziraat Bankası Adapazarı Şubesi
Osmanlı Devleti’nde milli bankacılığa geçiş, ünlü devlet adamı Mithat Paşa’nın girişimle-
riyle gerçekleşmiştir. Adapazarı’ndaki istasyona da adını veren Mithat Paşa, köylü halkı tefeciler-
den kurtarmak için 1861’de Niş’te bir zirai kredi sandığı kurdurmuş ve bütün ülkeye yayılmasını
sağlamıştı. 15 Ağustos 1888’de bu sandıkların yerine, işlevlerini üstlenecek modern finans kurulu-
şu olarak Ziraat Bankası resmen kurulmuş, o tarihte faaliyette bulunan sandıklar da banka şube-
lerine dönüştürülerek faaliyete başlamıştır. Bu adımla birlikte, teşkilatlı tarımsal kredi tarihimizde
yeni bir dönem başlamıştır.53
1888 yılında kurulan Ziraat Bankası’nın Adapazarı şubesi 1889 tarihinde açılmıştır. Bu
bankanın açılan ilk şubelerinden biri Adapazarı şubesi idi. 1909 yılında Ziraat Bankası’nın Adapa-
zarı Şubesinin müdürü Hacı Efendi54, 1912 yılında Kevork Efendi idi.55 1913-1923 yılları arasın-
da bu görevi Mustafa Hulusi Efendi üstlenmişti.56 Kendisi İzmir İktisat Kongresi’nde Adapazarı
Banka mümessili olarak bölgesini temsil etmiştir. 1933 yılında Adapazarı Şubesinin sermayesi
100.000 Lira idi. 57
Banka 1920 senesinde satın aldığı binayı tamir ettirdikten sonra buraya taşınmış ve Ada-
Bankanın 1919 yılında tedavüle çıkarılan nama muharrer hisse senedi(Resül Narin Arşivi)
pazarı’ndaki faaliyetleri daha da hızlandırmıştır. Ziraat Bankası, 2021 yılı itibariyle 132 yıldır
Adapazarı’nda Bankacılık Adapazarı’nda hizmet vermektedir.
Kocaeli sancağının en büyük nüfus ve ticari büyüklüğe sahip şehri olan Adapazarı ban- Osmanlı Bankası Adapazarı Şubesi
kacılık konusunda oldukça ileri düzeydeydi. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Adapazarı bu konuda
Kırım Savaşı sonrası 1856-1875 yılları arasında, Osmanlı Devleti’ne borç vermek ya da borç
Anadolu şehirleri içerisinde ilk sıralarda yer alıyordu. 1889 yılında Ziraat Bankası Adapazarı Şu-
bulmak amacıyla bir yabancı bankanın kurulması gereği ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti’nin
besi, 1907 yılında Osmanlı Bankası Adapazarı Şubesi, 1913’te Adapazarı İslam Ticaret Bankası,
daha çok İngiliz sermayesi kanalıyla borçlanmaya yönelmesinin de etkisiyle, bir İngiliz girişimi
1919’da Adapazarı Emniyet Bankası bu durumu kantılar niteliktedir.
olan Osmanlı Bankası (Bank-ı Osmani) İngiltere Kralı’nın izni ile 1856 yılında kuruldu.58
Osmanlı Devleti zamanında kurulan milli bankalardan Cumhuriyet dönemine geçebilen
14 bankadan ikisi milli ve yerli sermaye ile Adapazarı’nda kurulmuştu. Bu 14 bankadan 2000’li
yıllara kadar faaliyetine devam edebilen iki bankadan biri ise Adapazarı İslam Ticaret Bankası
olmuştur. 1907 yılında Osmanlı Bankası’nın Adapazarı’nın idari taksimat açısından o dönemde
bağlı olduğu İzmit’te değil de Adapazarı’nda şube açması ve İzmit’te açılan ilk bankasının 1922’de
50 Türk Yolu, 7 Eylül 1926, Sayı 50, s.3.
Adapazarı İslam Ticaret bankası şubesi olması, bu kentte ilk yerli bankasının da 1927’de araların- 51 Türk Ticaret Salnamesi 1926-1927, İktisadi Tetkikat, Neşriyat ve Muamelat Türk Anonim Şirketi, Halk Matbaası, İstanbul, 1926, s. 377.
da Adapazarılı girişimcilerin de yer aldığı bir grup tarafından açılabilmesi Adapazarı’nın iktisadi 52 1929 yılında Osmanlı Bankası’nın Müdürü Mehmet Namık Bey, Ziraat Bankası’nın Müdürü Behçet Bey, Emniyet Bankası’nın Müdürü Mustafa
Bey, Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın müdürü ise Asım Bey idi. Annuaire Oriental Oriental Directory Adressbuch des Orients 1929, s.1005.
açıdan büyüklüğünü gösteriyor olsa gerek.48 53 Münir Kutluata, Sakarya’da, Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1972, s. 6; Kazgan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk
Bankacılık Tarihi, s. 144-145; Tarhan, Tarihte Bankacılık, s.72; Ulutan, Bankacılığın Tekâmülü, 1957, s. 160.
Adapazarı’nın iktisadi hayatın getirdiği zenginlik bankaların da ilgisini çekmiş ve 1889 54 Annuaire Oriental du Commarce De L’Iedustrie De L’Administration Et De La Magistrature, 1909, s.1679.
55 Annuaire Oriental Commerce, industrie administration, magistrature de l’Empire Ottoman. 32ème année 1912 Hégire 1330- Année financière 1328, s.
yılından itibaren Adapazarı’nda çeşitli banka şubeleri açılmıştır. 1909 yılında Adapazarı’nda iki 1362.
banka şubesi mevcuttu. Bu bankalar, Osmanlı Bankası ve Ziraat Bankası idi.49 1913 yılına gelin- 56 Annuaire Oriental, Commerce, Industrie, Administration, Magisture de l’Orient 1913, s.1373; Annuaire Oriental, 1921 Commerce, Industrie, Ad-
ministration, Magistrature Oriental Directory, 1921, s.1244; Annuaire Oriental, Oriental Directory. Commerce, Industrie, Administration, Magisture. 1922,
diğinde Adapazarı merkezli bankalar da kurulmaya başlamıştır. Bu tarihte kurulan, Adapazarı Editeur-Propriétaire: Alfred Rizzo, Stambool, s. 1194.
48 Resül Narin, Ada’dan Pazar’a Sakarya, Sakarya 2015, s. 171. 57 Ali Rıza (Oda Başkâtibi), Ada Pazarı Ticaret ve Sanayi Odası Sevgili Cumhuriyetimizin 10 uncu Yıl Dönümü Kutlama Mecmuası, İmamoğlu Fevzi
49 Annuaire Oriental du Commerce De L’Industrie De L’Administration Et De La Magistrature, The Annuaire Oriental&Printing Company Limited Matbaası, İstanbul 1933, s. 22.
1909, Constantinople, s.1679. 58 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2018, s. 86.

Başlangıçta ticari banka olarak faaliyete geçen Osmanlı Bankası 1863 yılında Fransızların
da sermayedar olmasıyla Bank-ı Osmanî-i Şahane adını almış ve devlet bankası işlevini üstlen-
miştir. Osmanlı Bankası, hem bir merkez bankası gibi hareket etmiş hem de o dönemdeki birçok
yatırıma iştirak ederek yatırım ve ticari bankacılık faaliyetlerinde bulunmuştur.59
Bankanın imtiyaz sözleşmesindeki ilk maddede devlet bankası olduğu ifade edilmiştir. Fa-
aliyet süresi 30 yıl olmak üzere 2.700.000 sterlin sermayeyle kurulan banka, imtiyaz sözleşmesi
uyarınca Osmanlı hukukuna tabi idi. Ancak bankanın idaresi ve denetimi, tüzüğü gereği Londra
ve Paris’teki komitelerin tekelinde kalmıştır.60
Amat Raoul, Osmanlı Bankası, Adapazarı -1913 Pardicaris Philippe, Osmanlı Bankası Adapazarı-1920
Adapazarı Osmanlı Bankası Şubesi 1928 (Resül Narin Arşivi)
Osmanlı Bankası’nın Adapazarı şubesi 1907 yılında açılmıştı.61 Bu şubenin 1933 yılında
sermayesi 10.000 lira idi.62 1909 yılında Osmanlı Bankası’nın Adapazarı Şubesi müdürü Ben-
sasson, kontrolörü Hanemoğlu, kasiyeri Bavend, muhasebecisi Stavridis, mağaza sorumlusu ise
Jacodivis idi.63 Bensasson Efendi 1922’ye kadar bu görevi sürdürmüştür.64 1913’te Amat Raoul
bankada görevliydi. 1920’de Barisaac Robert ve Pardicaris Philippe, 1928’de Osman Hikmet Bey
görev almışlardı.
1907 yılında Osmanlı Bankası’nın Adapazarı’nın idari taksimat açısından o dönemde bağlı
olduğu İzmit’te değil de Adapazarı’nda şube açması Adapazarı’nın iktisadi açıdan büyüklüğünün
bir sonucudur.
59 Sudi Apak, Arzu Tay, “Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıldaki Finansal Sisteminde Osmanlı Bankası’nın Yeri ve Faaliyetleri”, Muhasebe ve Finans
Tarihi Aaştırmaları Dergisi, Yıl:2, Sayı:3, Temmuz-2012, s. 64.
Poulides A. Osmanlı Bankası, Adapazarı -1920 Osman Hikmet, Osmanlı Bankası, Adapazarı -1928 60 Kaya Bayraktar, “Osmanlı Bankasının Kuruluşu” C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 2002, s. 80.
61 Apak, “Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıldaki Finansal Sisteminde Osmanlı Bankası’nın Yeri ve Faaliyetleri”, s. 103.
62 Ali Rıza, Ada Pazarı Ticaret ve Sanayi Odası, s. 22.
63 Annuaire Oriental du Commarce De L’Iedustrie De L’Administration Et De La Magistrature, 1909, s.1679.
64 Annuaire Oriental, Commerce, Industrie, Administration, Magisture de l’Orient 1913, s.1373; Annuaire Oriental, 1921 Commerce, Industrie, Administ-
ration, Magistrature Oriental Directory, 1921, s.1244; Annuaire Oriental, Oriental Directory. Commerce, Industrie, Administration, Magisture. 1922, s.1194.

Adapazarı Emniyet Bankası 1926 yılında yayınlanan Türk Ticaret Salnamesi’ne göre bu tarihte Adapazarı’nda 4 banka
bulunuyordu. Bu bankalar Adapazarı Emniyet Bankası, Adapazarı İslam Ticaret Bankası ile Zi-
Adapazarı İslam Ticaret Bankası, 1 Nisan 1919 tarihinde Adapazarı’nda kendisinden sonra raat ve Osmanlı bankalarıydı.68
kurulan ikinci ve son mahalli banka olan Adapazarı Emniyet Bankası’na örnek teşkil etmiştir.65
Adapazarı’nda yerli imkânlarla kurulan ikinci banka olan Adapazarı Emniyet Bankası, 2
Adapazarı Emniyet Bankası, 1919 yılında 57 kurucunun iştiraki ile 200.000 lira sermaye ile Mayıs 1928 tarihine gelindiğinde Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal imzasını taşıyan bir kararname
komandit şirket şeklinde kurulmuştur. Kuruluşunda önemli hizmetleri geçen kişiler: Tunusluzâde ile anonim şirket haline getirilmiştir. Kararnameye göre 25 yıllığına kurulan şirketin merkezi Ada-
Sefer, Arapzâde Sait, Diyarbekirlizâde Hafız Cafer ve Hersekli Kazım Cafer Efendiler yer almak- pazarı olacaktı. Her biri 10 Türk lirası kıymetinde 20.000 hisseye bölünmüş 200.000 Türk lirası
tadırlar. Banka, kuruluşundan itibaren 9 yıl komandit şirket olarak ve tek şube halinde faaliyetine sermaye ile teşkiline teşebbüs olunan bankanın adı “Adapazarı Emniyet Bankası Türk Anonim
devam etmişti.66 Şirketi” olarak kabul edilmiştir.69
1925 yılında Adapazarı Emniyet Bankası’nın sermayesi 100.000 Türk lirası, ihtiyat akçesi Adapazarı’nda banka merkezi Uzunçarşı’da olup,70 adresi şu şekildedir: Adapazarı Banka-
681.166 idi. Bankanın şirket kaydı şöyleydi: “Arapzade Sait, Hersekli Şakir ve Kazım kardeşler, lar Caddesi no:30.71 1926-1929 yılları arasında bankanın müdürü olan Mustafa Efendi aynı za-
Tunusluzade Sefer ve Ortakları” Bankanın yönetim kurulu ise şöyleydi: Reis Zekeriyazade Yu- manda Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası’nın Kongre Murahhasıydı.72 Bölgesel nitelikte kurulan
suf Bey, Müfettiş Hersekli Şakir Hamza Bey, Müdürü Mustafa Hulusi Efendi, Veznedar İhsan Emniyet Bankası, Şirket şeklini aldıktan sonra 1929’da İnegöl’de, 13 Ağustos 1930’da da Bursa’da
Efendi, Aza Mustafa Beyzade Hafız Ahmed Bey, Kandıralı Yamakzade Şevket Bey, Manifatu- yeni şubeler açılmış73 fakat bu şubelerin faaliyetleri uzun ömürlü olmamıştır.
racı İstanbullu İsmail Hakkı Efendi idi. Banka bütün banka işleri ve ticaretle iştigal etmekteydi.
Bankanın merkezi Adapazarı’ndaydı ve Uzunçarşı’da kendi binasında hizmet veriyordu. Telefon Emniyet Bankası 27 Mayıs 1929 tarihinde genel kurul toplantısını yapmış ve hissedarlarına
adresi olarak da “Adapazarı Emniyet” olarak geçmekteydi. Bu dönemde sadece Türkiye dâhilinde %18 temettü dağıtılmasına karar verilmişti.74 Vakit gazetesinde yer alan bir ilanda 23 Haziran
muamele ve İstanbul İtibar-ı Milli Bankası ile iş yapıyordu. 67 1930 tarihinde bankanın Sandıklı şubesinin açıldığı yazılmasına rağmen bu şube ile ilgili başka
hiçbir kayda rastlanmamıştır.75
13 Ağustos 1933 tarihli Resmi Gazete’den anlaşıldığına göre Adapazarı Emniyet Bankası
bu yıl içerisinde Borsa’da işlem görüyordu. Borsa ve Osmanlı Bankası Komiserliği tarafından alı-
nan karar şöyle resmi bir nitelik kazanıyordu:
“(Adapazarı Emniyet Bankası) Türk Anonim Şirketi tarafından çıkarılmış olan her
biri 10 Türk lirası itibarî kıymeti haiz 40.000 hisse senedinin Borsa resmî kaydına
tescil ve muamele salonunda alınıp satılmasına müsaade edilmiş olduğu ilân olunur.”76
Adapazarı Emniyet Bankası’nın hissedarlar heyeti belli dönemlerde toplanırlardı. Bu top-
lantılardan biri 24 Şubat 1934 tarihinde Adapazarı Belediye Oteli’nde gerçekleşmişti.77 1935
yılındaki toplantı yine Adapazarı Belediye Oteli’nde, 21 Mart Perşembe günü yapılmıştır.78 Bu
toplantıda şu kararlar alınmıştı:
“1-Ruznamenin birinci ve ikinci maddeleri mucibince 1934 senesi bilânçosu ile kâr
ve zarar hesabının tasdiki ve İdare Meclisi ve Murakabe Heyeti ile Müdürlerin ibrası.
2-Beher on liralık hisse senedine yüzde on temettü tevzii ve temettüün 1 Nisan 1935
tarihinde tevziine başlanması hakkındaki teklifin kabul ve tasdiki.
3-Müddeti hitam bulan İdare Meclisi azasından Doktor Süleyman’ın yeniden azalığa
intihabı ve vefat eden Nazif Oğlu İbrahim’in yerine muvakkaten seçilmiş olan aza
Hendekli Şevketin asaletinin tasdiki ve Keresteci Osman Oğlu Talibin vefat eden
Murahhas aza Mustafa Hulûsi’nin yerine müceddeden intihabı”.79
68 Türk Ticaret Salnamesi 1926-1927, s. 375.

69 BCA. 30.18.1.1/28.27.8.
70 Türkiye Salon ve İlanat Gazetesi, İkinci Sene, numro: 19, Haziran 1926, s.17.
71 Cumhuriyet, 21 Mayıs 1947, s.6; Resmi Gazete, Sayı: 6243, 27 Şubat 1946.
Ekim 1925, Türkiye Salon ve İlanat Gazetesi’nde Adapazarı Emniyet Bankası Reklamı Adapazarı Emniyet 72 Resül Narin, Satso İle 1 Asır, Sakarya 2017, s. 73-74.
73 Milliyet, 23 Ağustos 1930, s.6.
74 Milliyet, 4 Mayıs 1929, s.3.
65 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tahsin, Sermaye Hareketi, s. 266-268.; Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 20-24; Talat Tarkan, 75 Vakit, 24 Haziran 1930, s.6.
Adapazarı İlçesi, Adapazarı 1937, s. 45. 76 Resmi Gazete, Sayı:2476, 13 Ağustos 1933.
66 İktisadi Uyanış, Yıl:5, Seri:2, Sayı: 25, Şubat-1950, s.94; Ekrem Keskin, Emre Alpan İnan vd., 50. Yılında Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye’de 77 Resmi Gazete, Sayı: 2619, 3 Şubat 1934.
Bankacılık Sistemi 1958-2007, İstanbul 2008, s.241. 78 Resmi Gazete, Sayı: 2942, 28 Şubat 1935.
67 Türkiye Salon ve İlanat Gazetesi, Birinci Sene, numro: 11, Teşrinievvel 1341/Ekim 1925, s.2. 79 Resmi Gazete, Sayı: 2965, 31 Mart 1935.

1943 Adapazarı depreminin olumsuz neticeleri sonrasında 1945’te İnegöl, 1959 yılında da
çeşitli imkânsızlıklar nedeniyle Bursa şubesinin faaliyetlerine son verilmiştir. Gün geçtikçe duru-
mu zayıflayan Adapazarı Emniyet Bankası’nın içinde bulunduğu şartlar, 1960 yılı idare meclisi
raporunda açıkça görülmektedir:
“Geçen seneki raporumuzda, Bursa şubemizin faaliyetinin tamamen tatil edildiğini

ve kalan aktifinin merkeze intikal ettirildiğini arz etmiştik. Takip edilerek kısmen
intaç edilmiş kısmen de adlî safhaya intikal ettirilmiş olan aktiflerin tasfiyesine çalı-
Milliyet, 23 Ağustos 1930, Emniyet Bankası reklamı
şılmaktadır.
1934 yılında yatırılmış sermayeleri 100.000 Lira ve üzeri olan 29 bankadan ikisi Adapaza-
rı bankaları olan Adapazarı Emniyet Bankası ve Adapazarı Türk Ticaret Bankası idi.80 Adapazarı Bünyemize göre, bir çok tahditlerle karşılaşmış ve sırf bankacılık alanında feragat ve
Emniyet Bankası’nın 1937 yılı net karı 38.000 liraydı ve her hisseye de yüzde 9 gelir paylaşımı fedakârlıklarla çalışmış olmamıza rağmen, müsbet bir netice elde edilmesine imkân
kabul olunmuştu.81 sağlanamamış ve zarurî duraklamalarla geçen zamanlardan dolayı kâr elde edileme-
miştir.
Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası’nın 5 Haziran 1939 tarihli ilanında Adapazarı Emniyet
Bankası’nın odaya kaydı şu şekilde zikredilmiştir: “Bölgemiz îlçebaylığı makamından odamıza Yılın son devresinde, gerek plâsman ve gerekse mevduat faizleri arttırılmış ise de,
mevdu 2279 sayılı Ödünç Para Verme İşleri Kanunu mucibince Adapazarı Emniyet Bankası Türk piyasada esaslı bir faaliyet olamaması yüzünden, mevduat artışı olamamış, mevduat
Anonim Şirketine aid beyanname sureti odamızca kayıd ve tescil edilmekle kanunî ticaretin me- ekşitmemesi hususundaki gayretlerimizle, tabiî olarak plâsman artımına da maddî
vad-ı mahsusasına tevfikan aynen aşağıda ilân olunur.”82 imkân bulunamamıştır.
1928 yılındaki hukukî bünyede yapılan değişiklikten sonra takip edilen büyüme politika- Önümüzdeki yıl piyasada vâki olacağı kanaatında bulunduğumuz, canlılık sayesinde
sının neticesi olarak, iki defa sermaye artırımına gidilmiştir. Birinci sermaye arttırma kararı 1930 daha iyi bir neticeye varılabilmek imkânı melhuzdur.”
yılında alınmış, sermayenin 400.000 Liraya çıkarılması öngörülerek her yıl belirli miktarlarda ilâ-
velerle sermaye 1948 yılında istenen miktara ulaşmıştır. İkinci sermaye artırımı kararı da 1953’te 1962 yılında bankanın genel müdürlüğünü Refik Gökçek yapmakta idi.83 Yine Namık
alınmış, yıldan yıla peyderpey yapılan ilâvelerle sermaye 1957 yılında 600.000 Liraya çıkarılmıştır. Yazal da bankanın müdürlüğünü yapan isimlerdendi.84
Ne var ki, banka ikinci sermaye artırımından sonra da arzuladığı gelişmeyi gösterememiştir.
Adapazarı Emniyet Bankası, Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın kuruluşuna benzer sebep
ve amaçlarla kurulmuş olmasına rağmen, Adapazarı İslam Ticaret Bankası gibi ulusallaşamamış,
mahalli bir banka olarak kalmıştır. Gün geçtikçe zarar etmeye başlayan banka, 30 Eylül 1971
tarihinde yapılan olağanüstü genel kurul kararı ile tasfiye yoluna gitmiştir.85
Adapazarı Emniyet Bankası Esas Mukavelenamesi, İstanbul, 1928

Adapazarı Emniyet Bankası -1960
83 Ekrem Keskin, Emre Alpan İnan vd., 50. Yılında Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye’de Bankacılık Sistemi 1958-2007, İstanbul, Kasım-2008, s.255.
80 Resmi Gazete, Sayı: 2886, 22 Aralık 1934. 84 Milliyet, 30 Eylül 1972, s.8.
81 Son Posta, 22 Mart 1938, s. 12. 85 Narin, Ada’dan Pazar’a Sakarya, s.174; Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 20-24; Keskin, İnan, 50. Yılında Türkiye Bankalar
82 Resmi Gazete, Sayı:4254, 10 Temmuz 1939. Birliği ve Türkiye’de Bankacılık Sistemi 1958-2007, s.241.

BÖLÜM II
Adembeyzâde İbrahim Bey Sipahizâde Hamit Bey Numan Beyzâde Hacı Numan Bey
ADAPAZARI İSLAM (TÜRK) TİCARET BANKASI (1913-1930)
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın Kuruluşu

Türkiye’de şahsi teşebbüs ve özel sermaye ile kurulan ilk bankalardan biri olan Adapazarı
İslam Ticaret Bankası, 9 Mart 1913 tarihinde Adapazarı’nda kurulmuştur.86 Bankanın komandit
şirket olarak tescili ise 14 Ocak 1914’tür. Banka ilk resmi muamelesini de 26 Ocak 1914 tarihinde
yapmıştır.87 Bankanın kuruluş hikayesi şu şekildedir: Bankanın kurulduğu tarihlerde, Adapaza-
rı’nda Osmanlı Bankası’nın bir şubesi bulunuyordu.88 Ermeni kökenli bir Osmanlı vatandaşı olan
şube müdürü, Türk tüccarlarına kredi vermezken, yegâne müşterileri durumundaki Türk olmayan
tüccarlara ise oldukça cömertti.89 İstanbul’da bulunan bankanın merkezine sorunlarını ulaştırdık-
ları halde hiçbir sonuca ulaşamayan ve tefecilerin ağır koşullarından bunalan tüccar ve esnaf, be-
lediye reisinin başkanlığında bir araya gelerek, uygun şartlarla kredi temin etmek, piyasada istikrar
sağlamak ve milli ticaretin gelişmesine yardımcı olmak düşüncesiyle, bir banka kurma fikrini or- Naib Seyyid Ahmet Efendi Diyarbekirlizâde İbrahim Efendi Şumnuluzade Hacı Mehmet Hilmi Efendi
taya atmışlardır.90
Bu fikirler etrafında birleşen Adapazarı’nın esnaf ve tüccarları bir araya gelerek sermaye ve
emeklerinin bir kısmını birleştirmeye ve şirket şeklinde bir banka kurmaya karar vermişlerdir. Bu
karar ile ilk ana sözleşmeyi 1 Kânunusani 1329 (14 Ocak 1914) tarihinde imzalayan 13 kurucu
üye şu şahıslardan oluşmaktadır: 91
- Bosnavi Hacı Adembeyzâde İbrahim Bey (Karasu Nahiyesi Belediye Reisi)
- Sipahizâde Hamit Bey (İpek ve koza taciri; Şirket müfettişi)
- Numan Beyzâde Hacı Numan Bey (Zahire ve un taciri)
- Naib Sabık Seyyid Ahmet Efendi (Eski naib)
- Hacı Ali Fevzizâde Hacı Rıza Efendi Salimzâde Ethem Efendi Mehmet Ziyaettin Efendi Mustafa Nuri Efendi
- Diyarbekirlizâde İbrahim Efendi (Zahire taciri)

- Şumnuluzâde Hacı Mehmet Hilmi Efendi (Toptan bakkaliye ticareti)
86 Ahmet İhsan, “Küçük Bir Türk Kasabasında Çalışkan Bir Türk Müessesesi”, Resimli Uyanış Servetifünun, 21 Teşrinisani/Kasım 1929, s. 827;
Gülten Kazgan, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul, 2017, s.194.
87 Adapazarı İslam Ticaret Bankası - Türk Anonim Şirketi 15 Mayıs 340 Tarihinde Suret-i Adiye ve Fevkalade Akd-i İctima Eden Hissedaran Heyet-i
Umumiyesi, İstikbâl Matbaası, Adapazarı, 1340, s. 3.
88 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 26; Narin, Satso İle 1 Asır, s. 98.
89 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 25-26.
90 Ertan Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), İstanbul 1969, s. 9; Mustafa Atalay, Türk Milli Bankacılığı Hafızağazâde Bekir Efendi İsmail Hakkı Efendi
(Bankacılık ve Tarihçesi), Ankara 1954, s. 3.
91 Ökçün, “1909-1930 Yıları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, s. 436.

- Seyyid Agiç Ahmet Nazmi Efendi92 Zafer Toprak Bankanın kuruluşunu şöyle aktarmaktadır. “Rivayete göre Osmanlı Bankası
Adapazarı Şubesi’nin Türk tüccara kredi açmadan önce Hristiyan bir tacirin kefil olmasını şart koşması
- Hacı Salimzâde Ethem Efendi (Zahire ve un taciri)93 üzerine yöre tüccarından Numan, Hamit, İbrahim Nuri İsmail Hakkı ve Mustafa Nuri Beyler bir araya
- Hacı Haffızzâde Mehmet Ziyaettin Efendi (Manifatura taciri)94 gelerek bu bankayı kurmuşlardı.”100
- Hasanzâde Mustafa Nuri Efendi (Manifatura taciri)95 Bankanın kuruluşunu, ülkenin ekonomisi üzerindeki yabancı hâkimiyetine karşı, başarı
ile sonuçlanmış, milli ve ferdi hareketlerden biri olarak nitelendirmek mümkündür.101 Söz konusu
- Hafızağazâde Bekir Efendi (Emlak sahibi; otel işleticisi) teşebbüsü Prof. Dr. Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu “Adapazarı bankacılığının başlangıcı sıradan bir
başlangıç değildir. Ekonomik bir hareket olmaktan ziyade sosyal manası olan bir tezahür bir reaksiyon
- Ethem Ustazâde İsmail Hakkı Efendi (Komisyonculuk ve yumurta ticareti)
davranışı karşısındayız. Sonra da Türkiye çapında orijinal bir hareket”102 şeklinde değerlendirmiştir.
Adapazarı İslam Ticaret Bankası, İttihat ve Terakki’nin milli bir iktisat, milli bir
burjuvazi oluşturma hedefi çerçevesinde kurulmuştu. Zira Bankanın kurucularından ve yönetim SATSO ve İslam Ticaret Bankasının Ortak Kurucusu: Şumnulu Hacı Mehmet Hilmi
kurulu mensuplarından Hacı Numan Bey, Adapazarı’nda II. Meşrutiyetin ilanıyla kurulan İttihat Efendi
ve Terakki şubesinin başkanı, yine kuruculardan Sipahizade Hamit Bey de veznedarı bulunuyor-
lardı.96 Küçük bir Anadolu kasabasında, aynı amaç uğruna bir araya gelen müteşebbislerin kurduğu
Adapazarı İslam Ticaret Bankası yukarıda da belirtildiği üzere Adapazarı’nda ticari hayata yön
Bankanın Kuruluş Gayesi veren 13 kişi tarafından kurulmuştur. Bu müteşebbislerden biri olan Şumnulu Hacı Mehmet Hilmi
Türk Bankacılık tarihinde olduğu gibi Türkiye İslami finans tarihinde önemli bir yere sahip Efendi, 1 Temmuz 1864 tarihinde Trabzon’un Of ilçesinde doğmuştur. Babası Mustafa Efendi,
olan Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın kuruluş dönemini Gazeteci yazar Mümtaz Apaydın Annesi ise Zeynep Hanım olup kendisi Cevahir Sülalesindendir.
şöyle ifade ediyor: Bu çalışmaya başladığımızda Hilmi Efendi’nin geçmişini Şumnu’da aradık. Lakin Sakarya
Ticaret ve Sanayi Odası Eski Başkanı Fethi Sarıoğlu’nun bir buluşu gerçeği ortaya çıkarmıştır.
“O zamanın en mühim ticaret merkezlerinden biri olan Adapazarı’nda beş on
Sarıoğlu’nun bulduğu soy kütüğü Şumnulu Mehmet Hilmi Efendi’nin hayat hikâyesini büyük
tane Türk ve Müslüman tüccar var. Adapazarı o zaman patates, mısır, meyve gibi
ölçüde ortaya çıkarmıştır.
gıda maddeleri istihsal ve ihraç eden bir şehir. O tarihte Adapazarı’nda Osmanlı
Bankası’nın bir şubesi var. Bu şubenin müdürü de bir Ermeni... Şubat ayı bilhassa Mehmet Hilmi Efendi, iş dolayısı ile Şumnu’ya göç etmiş ve oraya yerleşmişti. Adapaza-
patates mübayaa mevsimi olduğundan tüccarların işlerini görebilmeleri için ban- rı’nda kullandığı ve daha sonra ailesinin de soyadı kanunu ile kullanacağı lakabı da Of ’tan göç
kadan kredi almaları lazım... Muhitteki gayri Türk tüccarlara bol bol kredi açan ettiği ve uzun süre kaldığı bu bölgeden kalmıştır. Eşi Emine Hanım 1 Temmuz 1884 tarihinde
Osmanlı Bankası’nın Ermeni müdürü o sene Türk tüccarlarından krediyi kesiyor. Şumnu’da doğmuştur. Emine Hanım ile burada tanışmış ve evlenmiş, Osmanlı Devleti’nin Bal-
Buna hiçbir mantıki sebep yok... Nihayet aralarında bir toplantı yaparak dertlerine kanlardaki toprak kayıpları ile birlikte Şumnu’dan Adapazarı’na göç etmişlerdi. Mehmet Hilmi ve
bir çare aramaya karar veriyorlar... Bir kısım tüccarlar belediye reisinin başkanlığı Emine Hanım’ın iki kızı dünyaya gelmiştir. 1900 yılında doğan Hatice ve 1903 tarihinde doğan
altında bir toplantı yapıyorlar. Ve bankanın kurulmasına karar veriyorlar” 97 Zehre hanımlar Adapazarı’nda doğmuştur.
Bankanın, kurucularından ikisinin de adını taşıyan Türkçe ve Fransızca unvanı şöyley- Hilmi Efendi ailesiyle birlikte, Adapazarı’na yerleştikten bir süre sonra burada toptan bak-
di: Hacı Adembeyzâde İbrahim ve Sipahizâde Hamit ve Şürekâsı Adapazarı İslâm Ticaret Banka- kaliye ticareti yapmaya başlamıştı. Lider karakterli ve girişimci ruhlu Mehmet Hilmi Efendi, Ada-
sı-Banque İslamique d’Ada-Bazar.98 Bankanın adına “İslam” kelimesinin konulması, kuruluşunun pazarı’nın varlıklı tacirlerinden birisi haline gelmişti. Kendisi Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın
sırf ticari gayelerden hareketle vücut bulmuş olmadığını göstermektedir. Bankanın 1926 yılı idare kurucularından biri olmasının yanında bankanın kurucu müdürüdür. 23 Ekim 1919 tarihine kadar
meclisi raporundan anlaşıldığına göre bankayı Hıristiyanların kurmuş oldukları Adapazarı Ban- bu görevini 6 yıl yerine getirmiştir. Mehmet Hilmi Efendi’nin lider karakteri, 31 Mart 1917’de
kası’ndan ayırmak amacıyla bankanın adına “İslam” sıfatı konulmuştur.99 Adapazarlı tacirler ile birlikte Adapazarı’nda Ticaret ve Sanayi Odası’nı kurmasına ve ilk başkan
olarak görev almasına vesile olmuştur. Kendisi aynı anda hem Adapazarı İslam Ticaret bankası
hem de Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası yöneticiliğini birlikte yürütmüştür.
Mehmet Hilmi Efendi, Oda’nın başkanlığını 1923 yılına kadar sürdürmüştür. O zamanlar
Ticaret ve Sanayi odalarına kayıt zorunluluğu yoktu bu nedenle odanın gelirleri de azdı. Buna
92 Bu şahsın ismi kaynakların çoğunda Seyyid Elhaç Ahmet Nazmi Efendi şeklinde geçmesine rağmen 1 Kânunusani 1329 (14 Ocak 1914)’daki ilk
rağmen Mehmet Hilmi Efendi oda yöneticiliğini uzun süre devam ettirebilmiştir.
ana sözleşmeden anlaşıldığı üzere adı geçen kişinin gerçek ismi Seyyid Agiç Ahmet Nazmi Efendi’dir.
93 Silistreli Salimzade Ethem (Bayraktar), 01.07.1871 tarihinde Silistre’de doğdu. 3 oğul bir kız babası idi. Kaynak kişi: Selim Bayraktar.
94 Bankanın ikinci devre idare meclisi reisidir. Bkz: Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s.744.
95 20 yıldır manifatura tacirliği Mustafa Nuri Bey, üç günlük bir rahatsızlık sonrasında 16 Ağustos 1929 tarihinde İstanbul’da vefat etmiştir. Cenazesi
17 Ağustos 1929’da Dizdariyedeki evinden kaldırılarak Eyüp aile kabristanlığına defnedilmiştir. Milliyet,17 Ağustos 1929, s.2; Milliyet 18 Ağustos 1929,
s.3. 100 Toprak, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, s. 108.
96 Sabahattin Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, İstanbul, 2009, s.34. 101 1922 yılı idare meclisi raporunda bankanın kuruluş amacı şöyle dile getirilmiştir: “Müessesemizin 10 sene Evvel Teşkiline saik olan zevat bittabi
97 Mümtaz Apaydın, “Türk Ticaret Bankası Kırk Yaşında”, Kemalist Türkiye Gazetesi, İstanbul 1954, s. 5-6. hatırlarlar ki şirketimiz tüccar ve esnafı mukaddema piyasamızı tahtı tahkim ve istilalarında bulunduran ecanip sermayesinin ve vatansız muhtekirlerin muraba-
98 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 31; Bankaya bu ismi Numan Beyzâde Hacı Numan Bey tarafından verilmiştir. Daha ha ve ihtikârından kurtarmak ve az faizle İslam tüccara ikrazat yaparak milli ticaretin inkişafına yardım maksadıyla teşekkül etmiştir.” Ayrıntılı bilgi için bkz.
ayrıntılı bilgi için bakınız: Erol Toy, Bal Tutanlar, İstanbul 1976, s. 64. Erdener. Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 9.
99 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 27-28; Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), 102 Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Adapazarı’nın Şehirleşmesi ve Sosyolojik Problemleri - Urbanization of Adapazarı Its Sociological Problems, İstanbul
s. 17; Ökçün, “1909-1930 Yıları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”, s. 460. 1968, s. 40.

17-21 Şubat 1923 tarihleri arasında gerçekleştirilen İzmir İktisat Kongresi’nde Şumnulu
Mehmet Hilmi Efendi, Adapazarı Şirketler Mümessili olarak Adapazarı’nı temsil etmişti. Meh-
met Hilmi Efendi, buradaki görevini yerine getirdikten sonra Adapazarı’na dönmüş, ancak ne-
redeyse 1 ay sonra aniden ateşli bir hastalığa yakalanmış, 4 gün hasta yattıktan sonra 9 Ramazan
1341 (25 Nisan 1923) tarihinde Adapazarı’nda vefat etmiştir. Sadece Adapazarı tarihi için değil
ülke tarihimize de adını altın harflerle yazdıran Mehmet Hilmi Efendi erken denilebilecek bir
yaşta, 59 yaşında hayata gözlerini yummuştur. Mezarı Erenler kabristanlığında bulunmaktadır.103
Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası Binası, 19341
1 Son Posta,
Posta, 8 Kasım 1934, s.4-3. 103 Narin, Satso İle Bir Asır, s. 37-41.

Banka’nın Komandit Şirket Dönemi
Bankanın komandit şirket104 olarak kuruluşunda kurucular tarafından tanzim olan ilk mu-
kavelenamenin metni şu şekildedir:
“Umumi: 44
Hususi: 1
Yevmiye: 51
Tanzim edilmekte bulunan otuz beş maddelik nizamnâme mucibince bir taraftan ‘Hacı
Âdem Beyzâde İbrahim ve Sipahizâde Hamid, Numan Beyzâde Hacı Numan’ Beyler
(eski naib) Seyyid Ahmed, Hacı Ali Fevzizâde Hacı Rıza, Diyarbekirlizâde İbrahim,
Şumnulu Hacı Mehmed Hilmi, Seyyid Agiç Ahmed Nazmi, Hacı Salimbeyzâde Ethem,
Hacı Hafızzâde Mehmed Ziyaüddin, Hasanzâde Mustafa Nuri, Hafız Ağazâde Bekir
Ethem Ustazâde İsmail Hakkı efendiler aralarında kolektif yani yekdeğerimize malları-
mızla ve şirket taahhütleri borçları ve zarar ve ziyanlarını kendi taraflarından konacak
sermayeden fazlası için de tazmine amade ve mes‘ul olmak; diğer taraftan (komanditer)
yolu ile hissedar kabul etmek usulü şer’i dairesinde ikraz ve istikraz ve lüzumunda mali,
ticari, sınai, madeni, emvâl-i menkule ve gayr-i menkuleye ait bütün mu‘amelât ile iştigal
eylemek ve müddeti 1 Şubat 1929 tarihinden itibaren 12 seneden ibaret olmak üzere Hacı
Adembeyzâde İbrahim Sipahizede Hamid ve Şürekası Adapazarı İslam Ticaret Bankası
namı ile eshamlı bir komandit şirket teessüs eylemiştir. Sipahizâde Hamid Bey müfettiş,
Şumnulu Hacı Mehmet Efendiyi müdür, Diyarbekirlizâde İbrahim Efendiyi veznedar
olarak intihab ve tayin eyledik. Umumi mu’amelâtta şirket müdürü Hacı Mehmed Hilmi
Efendiye ve nakde ait mesâilde sandık emini İbrahim Efendi ile birlikte imzaya ve müdür
bulunmadığı zamanlar Hamit Bey’in vekâletine selâhiyet-i kâmile vermiş olduğunuzdan Kuruluş Mukavelenamesi
iş bu mukâvelename iki nüsha olarak tanzim ile birisinin esas olarak saklanması diğerinin
tasdikten sonra mes‘ul şeriklere verilmesi için Adapazarı noterliğine i’ta kılındı. 1 Kânu-
nusani 1329” 105
Bu ilk mukavelenameden anlaşıldığına göre yönetimde Sipahizâde Hamit Bey müfettiş,
Şumnuluzâde Hacı Mehmet Hilmi Efendi müdür, Diyarbekirlizâde İbrahim Efendi veznedar
olarak görev yapmaktaydı. Bankanın sandık emini ise İbrahim Efendi (Etçioğlu) idi.106 Kolek-
tif sorumluluk esasına göre ortaklar, şirkete malları ve şirket taahhütleri, borçları, zararları kendi
taraflarından konacak sermayeden fazlası için de zarar ve ziyan ödemeye sorumluydular. Diğer
taraftan komanditer yolu ile hissedar kabul etmek, borç almak, borç vermek, mali, ticari, menkul
ve gayrimenkul işlere ait bütün kayıt ile meşgul olmak zorundaydılar.107
104 Komandit şirket: Ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacı ile kurulan ve alacaklılara karşı ortaklardan bir veya bir kaçının
sorumlulukları sınırlanmamış, diğer ortak ve ortakların sorumlulukları ise belli bir sermaye ile sınırlanmış olan firma. Ortaklardan sorumlulukları sınırsız
olanlara komandite ortak, sorumlulukları koydukları sermaye ile sınırlı olanlara komanditer ortak denir. Komandite ortakların gerçek kişilerden olması
gerekirken, komanditer ortaklar gerçek kişi yâda tüzel kişi olabilir. Şirketi yönetenler komandite ortaklardır. Komandite ortaklar yılsonunda şirket hesap-
larını inceleyebilir ve kardan pay alırlar. Zarara iştirakleri sermaye miktarı ile sınırlıdır. Komandit ortaklığın kurulabilmesi için ortaklar tarafından yazılı
şekilde hazırlanan sözleşmenin imzalarının noterce onaylandıktan sonra, şirket merkezinin bulunduğu yerdeki ticaret siciline tescil ve ilan ettirilmesi
gerekir (Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, İstanbul 1991, s. 160).
105 Kuruluşundan Bugüne Türkbank - Türk Ticaret Bankası Broşürü, s. 6; Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 29. Kuruluş mu-
kavelenamesinden de anlaşılacağı üzere banka 1 Kânunusani 1329 yani, 14 Ocak 1914 tarihinde resmi olarak kurulmuştur. Fakat elimizdeki kaynakların
neredeyse tamamına yakını bankanın kuruluş tarihini 14 Ocak 1913 tarihi olarak vermektedir. Görüldüğü üzere bu tarih bu tarih kaynaklarda yanlış
olarak gösterilmiştir. İstisna olarak Gündüz Ökçün 1 Ocak 1914 tarihini vermiştir (Ökçün, “1909-1930 Yıları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan
Bankalar”, s. 436).
106 İbrahim Efendi güvenirliliği sayesinde muhtemeldir ki bir kasası dahi olmayan bankadan günlük toplanan paraları her akşam bankaya yakın olan
evine götürüp bir beze döker ve sayar, ertesi gün tekrar bankaya geri götürürdü (İbrahim Efendi’nin torunları ile yapılan 21 Mart 2004 tarihli görüşmeden
bir alıntı). Sandık Emini: Devlete ait para ve menkul kıymetleri alıp veren ve elinde tutan ve bunların alınıp verilmesinden ve saklanmasından mesul olan
memur hakkında kullanılır bir tabirdir. Şimdi bunun yerine «Veznedar » denilir (Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt.
Bankanın ilk Sandık Emini İbrahim Etçioğlu (Erkal Etçioğlu Arşivi)
III, İstanbul 1993, s. 122).
107 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 11.

Bankanın kurucular listesi, Adapazarı’nın iç ve dış göçlerle nasıl renkli ve çeşitli bir Adapazarı İslam Ticaret Bankası 100 Lira
nüfus yapısı kazanmış olduğunu göstermektedir. Göç kaynağı itibariyle Bosna, Şumnu, Silistre,
Niğbolu ve Diyarbakır gibi bölgelerden gelip Adapazarı’na yerleşmiş olanların da içinde bulundu- Adapazarı Tüccarından Arabzade Said Efendi 100 //
ğu bu müteşebbis zümre; ilmiye, esnaf, itibarlı tüccar gibi meslek gruplarındandı. O devir Türki- Adapazarı Tüccarından Sipahizade Hamid Bey 50 //
ye’sinin kendi şahsi gayretleriyle bir kasaba burjuvazisi manzarası da gösteren bu kurucular heyeti,
dağınık şahsi varlıklarını bir araya getirerek gayrimüslim zümreyi himaye eden bir banka şubesine Adapazarı Tüccarından Motozade Hüseyin Efendi 50 //
karşı bilinçli bir reaksiyon hareketi göstermiştir.108
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Müdürü Hacı Numan Bey 10 //
Erdener’in aktarımına göre Bankanın sermayesi, kurucu ortaklarca haftada beşer kuruş
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Veznedarı Edhem Efendi 10 //
ve üç ayda bir, yirmi yedi kuruş ödenerek biriktirilmiş ve beheri 1472 kuruş değerinde 1.000 hisse
çıkarılmak suretiyle 1.472.000 kuruş (13.629,63 Osmanlı Lirası) sermaye ile banka faaliyete geçi- Adapazarı Tüccarından Sakulzade Rıfat Bey 15 //
rilmiş ve 12 seneliğine kurulmuştur.109 Bu ilk sermayenin tedarik şekli, bankanın nasıl zor şartlar
altında kurulduğunu gösterir. 1924 tarihli genel kurul toplantı raporunda sermeye oluşumu şöyle Adapazarı Tüccarından Şakir Efendi 10 //
anlatılmıştı: Adapazarı Tüccarından Ethem Ağazade Hakkı Efendi 5 //
“Müessesemizin ilk sermayesi (1)329(1913) senesi rayiciyle 1.472.000 kuruş yani Adapazarı Muhasebe-i Hususiye Me’muru Hacı Şükrü Efendi 5 //
13.629,63 lira idi. İşbu meblağ müesseslerden ikişer hisse bedeli 2.944 kuruş de-
faten ve diğer hissedarlardan hafta da beşer kuruşluk taksitlerle dört sene de top- Adapazarı Mukataad Binbaşı İsmail Hakkı Efendi Hanımı Fatma Hanım 2 //
lanacak ve dört senenin hitamı kadarda temettuat sermayeye inzimam edecekti.
Bidayette 2.008 lira olan sermaye birinci sene nihayetinde 8.500 liraya ikinci sene Adapazarı Mehmed Ziyaeddin Efendi Mahdumu Hüsameddin Efendi 1 //
de 16.174 liraya, üçüncü sene de 71.588 liraya, dördüncü sene de maa ticaret 87.660 Adapazarı Mehmed Ziyaeddin Efendi Kerimesi Şerife Hanım 1 //
liraya baliğ olmuş ve bir kısım tüccara tevziinden sonra 74.545 lira sermaye-i ano-
nime devr olunmuştur”.110 İslâm Ticaret Bankası küçük bünyesine ve sınırlı imkânlarına rağmen I. Dünya Sava-
şı’nın iktisadî sıkıntılarına başarıyla karşı koydu. Hatta savaş sırasında başvurulan dâhili istikraz
Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Türkiye’de, küçük sermaye sahipleri tarafından kurulan çabalarına katkıda bulunmaktan geri kalmadı. Mayıs 1918’de halktan üç gün içinde 50.000, İslam
ilk milli bankalardan birisi olması nedeniyle Türk bankacılık tarihinde çok önemli bir başlangıcı Ticaret Bankası’ndan (daha sonra Türk Ticaret Bankası) ise 22.000 liralık bir katılım sağlanmış-
ifade etmektedir. Adapazarı’nda 9 Mart 1913 tarihinde fiili olarak faaliyete geçen banka, yöre hal- tı.114
kından çok büyük bir ilgi görmüş ve kısa sürede benimsenmiştir. Adapazarı İslam Ticaret Bankası
mütevazı bünyesi ve sınırlı imkanlarına rağmen Birinci Dünya Savaşı’nın oluşturduğu çeşitli ve Bu konuda 8 Mayıs 1918’de banka tarafından Tanin gazetesine çekilen telgraf metni
büyük güçlüklere karşı koyabilmiş ve 1 Ekim 1919 tarihine kadar geçen beş sene sekiz aylık süreç- şöyleydi:
te sermayesini 74.545, mevduatını da 48.476 liraya yükseltmiş ve komandit şirket olarak çalıştığı
bu müddet zarfında hissedarlarına %162.5 kar sağlamayı başarmıştır.111 “Adapazarı 8 Mayıs
Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Adapazarı’nda bankacılık faaliyetlerinin yanı sıra gelir Nefs-i kasaba ahalisi istikraz-ı dâhiliye üç gün zarfında 50.000 lira kaydolunmuştur.
getirici ticari faaliyetlere de girmişti. Tanin gazetesinin 25 Şubat 1917 tarihli haberine göre, Ada- Bu meyanda İslâm Ticaret Bankası 22.000 liralık hisse iştira eylemiştir. Umumun
pazarı İslam Ticaret Bankası 2000 lira harcayarak bir dabbağhane (ham derinin işlendiği tesis) rağbet ü hahişi pek ziyadedir».115
açmıştı. Haberde belirtildiğine göre bu tesis Fransız mallarının sağlamlığı ve güzelliğinde köse- 9 Haziran 1918 tarihinde bankanın kurucularından ve idare meclisi üyesi olan Bos-
le üretmeye başlamıştı.112 Bu debbağhane Banka’nın Adapazarı’nda işlettiği ilk işletmeydi. Yıllar nalı Seyyid Agiç Ahmet Nazmi Efendi Ticaret ve Ziraat Nezareti’ne verdiği dilekçeyle ihracını
geçtikçe Banka, çeşitli sektörlerde farklı işlemlere de ortak ya da sahip olmuştur. istemiştir. Bu dilekçe üzerine alınan kararda adı geçen şahsın istifası 7 Temmuz 1918 tarihinde
1918 yılında İstanbul’da büyük bir yangın çıkmıştı. Bu yangında zarar görenler için Ada- onaylanmıştır.116
pazarı İslam Ticaret Bankası da yardım kampanyası düzenlemişti. Bu doğrultuda 359 lira toplan-
mıştı. Bu para İstanbul Yangın Mağdurları Komisyonu’na gönderilmişti. Bu tutarı veren isimler ve
verdikleri tutarlar şöyleydi:113
108 Fındıkoğlu, Adapazarı’nın Şehirleşmesi ve Sosyolojik Problemleri, s. 40.

110 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s. 3-4.
111 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 13. 114 Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, s. 2.
112 Tanin 25 Şubat 1917. 115 Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s.743.
113 BOA. BEO. 4519 /338897. 116 BOA. MV. 1263/35-lef:8.

Adapazarı Ticaret Bankası
Yönetim Merkezi-1929
Banka Merkezi Vezne
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi ait mu’amelenin ifası hususunun Ticaret ve Ziraat Nezareti’ne hususi bi’t-tezekkür
kaleme alınan irade-i seniyye layihası sâlifü’l-beyan mazabata ve melfuzuyla arz ve
5 Ağustos 1919 tarihine kadar eshamlı komandit şirket şeklinde faaliyette bulunan banka- takdim kılınmağla kat‘iyye-yi ahvalde.”
nın bünyesinde, bu tarihte ilk önemli değişiklik yapılarak, kurucuları dışındaki fertlerin de iştira-
kini sağlamak maksadıyla, müessese Anonim Şirket haline getirilmiştir. 9 Haziran 1918 Ticaret 3 Nisan 1919 tarihinde Ticaret ve Ziraat Nezareti’nden bankaya 50 sene müddet ile
ve Ziraat Nezareti’nin Şûra-yı Devlet’e gönderdiği yazıda Adapazarı İslam Ticaret Bankası Os- Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi unvanıyla ruhsat verilmesi istenmiş,
manlı Anonim Şirketi Nizamnamesinin takdim edildiği anlaşılıyordu.117 7 Temmuz 1918’de Bos- bunun üzerine de “Adapazarı’nda mukim Bosnavî Hacı Adem Beyzâde İbrahim Efendi ve refîkası ta-
navi Hacı Âdem Beyzade İbrahim Efendi ve ortakları merkezi Adapazarı’nda bulunmak, dâhili rafından bir şirket teşkiline Şûra-yı Devlet ve Meclis-i Vükelâ kararıyla ruhsat verilmiştir”121 denilerek
nizamnamesinin birinci maddesinde belirtilen işlerle meşgul olmak, 50 yıl süre ve 100 bin lira bankaya anonim şirket ruhsatı verilmiş ve bankanın unvanı da “Adapazarı İslam Ticaret Bankası
sermaye ile çalışmak üzere “Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi” unvanı Osmanlı Anonim Şirketi” şeklinde değiştirilmiştir.122 Bu vesileyle banka merkezinde 1 Ekim çar-
altında bir şirket teşkil etmek istemişlerdi. Sadaret’ten konu hakkında Ticaret ve Ziraat Bakanlığı şamba günü bir tören düzenlenmiştir. Hükümet memurlarının, mahalli eşrafın ve gayrimüslim
tarafından gerekenin yapılması istenmişti.118 Bu yazışmalar üzerine 20 Ocak 1919119 ve 23 Ocak ileri gelenlerin katıldığı törende yönetim kurulu üyesi Hacı Numan Bey bankanın dört yıllık çalış-
1919 tarihlerinde toplanan Şura-yı Devlet bankanın anonim şirket nizamnamesini onaylamıştır.120 ma hayatı ve gelişme aşamaları hakkında bir konuşma yapmıştı. Banka müdürü Asım Bey şirketin
mali durumu ve gelecekteki çalışmaları, anonim şirketlerin mahiyeti ve diğer şirketlerle karşılaştı-
rılması konularında açıklamalarda bulundu. Tören, belde kadısı Osman Cevdet Efendi’nin duası
ile son bulmuştur.123
Bankanın anonim şirket haline dönüşmesi üzerine şirket nizamnamesinde ve Takvim-i Ve-
kayi’de yayınlanan ana sözleşmesinde komandit şirketinin kurucularından diğer on kurucu üye yer
aldığı halde Naib-i Sabık Seyyid Ahmet Efendi, Hacı Ali Fevzizâde Hacı Rıza Efendi, Seyyid
Agiç Ahmet Nazmi Efendiler anonim şirketin kurucusu olarak belirtilmemişlerdir.124
Anonim şirket nizamnamesinin üçüncü maddesinde “şirketin merkezi Adapazarı’nda olacak
ve Osmanlı ülkesinin diğer yerlerinde ve yabancı ülkelerde dahi şubeleri bulunabilecektir”125 denile-
rek bankanın bölgesel olmaktan çıkarak ulusal bir kimliğe bürünmesi yolunda önemli bir adım
atılmıştır. Bununla birlikte ilerleyen yıllarda ülkenin değişik mahallerinde şubeler açıldığı halde
nizamnamede yer almasına rağmen ülke toprakları dışında ancak 1980’li yıllarda şube açılabil-
miştir.
Anonim şirkete tahvil sırasında bankanın sermayesi de 100.000 Osmanlı Lirası’na çıkarıl-
mış, arttırılan sermaye beşer Osmanlı Lirası kıymetinde 20.000 hisseye bölünmüştür. İdare Mec-
lisi azalarından her birinin en azından 100 hisse senedine sahip olması gerektiği şirket nizamna-
mesinde belirtilmiştir. İdare Meclisi, şirketin işleri ve muamelelerinin idaresinden ve mallarının
tasarrufundan sorumluydu. Yönetim kurulu her sene Mayıs ayında Adapazarı’nda toplanırdı. İdare
Meclisi vekâleten veya asaleten en az 20 hisseye sahip olan hisse sahiplerinden oluşacaktı.126
Şirketin senelik maliyesi Mart ayının başında başlayıp Şubat ayının son günü sona eri-
yordu. Şirketin bir yıllık net kazancı olan hisselerin tamamı, birinci hisse karı olarak ödenmiş
BOA. MV. 250/92 (3 Nisan 1919). sermayeye % 5 aktarılır, ikinci olarak ihtiyat akçesi teşkil etmek üzere adı geçen karların % 10’u
borç verildikten sonra geri kalan kısmı gelecekte taksim olunurdu. Taksimat şöyleydi: idare meclisi
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi unvanıyla bir şirket teşkili için azalarına % 10, müfettişlere % 1, müdür ve idari memurlara % 5, idare meclisinin uygun gördüğü
İbrahim Efendi ile refiklerine izin verilmesi. Belgenin tam metni şu şekildedir: kamu ve hayır işlerine % 4 ve kurucu hissesi olarak % 15 ödenir. Geriye kalan % 65’lik ikinci hisse
“Şura-yı Devlet, Mâliye ve Nâfia dairesinin tanzimle heyet-i umûmisinden zeylen kâr olarak dağıtılır. Kurucu hissesi miktarı 1.100 adetti.127
takdim olunup melfuzlarıyla meclis-i bigânemizde mutalâ‘â olunan mazbatalarda Banka Anonim Şirket olduktan sonra % 5, 7, 12, 14’lük kârlar dağıtmıştır.128 Adapazarı İs-
gösterildiği üzere merkezi Adapazarı’nda olarak nizamnâme-i dâhilîsinin birin- lam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi’nin 1 Ekim 1919 tarihinden 29 Şubat 1920 tarihine
ci maddesinde musarrih-i hususat ile iştigal etmek şartıyla elli sene müddet ve yüz kadar beş aylık kâr ve zarar hesabı ile beş aylık ilk sene bilançosu aşağıda verilmiştir:129
bin lira sermaye ile “Adapazarı İslam Osmanlı Anonim Şirketi” unvanıyla teşkiline
ruhsat i‘tası Adapazarı’nda mukim Bosnavi Hacı Âdem Beyzâde İbrahim Efendi 121 BOA, MV. 250/92.
ile rüfekası tarafından istida edilmesini şirketin nizamnâme-i dâhili layihasınca icra 122 Takvim-i Vekayi, 11 Eylül 1335, s. 6-7.
123 Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s. 744.
kılınan ta‘dilat ve tashîhât muvaffak görünmüş olduğundan mezkûr şirketin teşkiline 124 BOA. MV. 1263/35-2; Takvim-i Vekayi, 11 Eylül 1335, s. 6-7.
125 Takvim-i Vekayi, 11 Eylül 1335, s. 6-7.
117 BOA. MV. 1263/35-lef:10.
118 BOA. BEO. 4565/342349-1.
119 BOA. MV. 1263/35-lef:1/1.
128 Ahmet İhsan, “Küçük Bir Türk Kasabasında Çalışkan Bir Türk Müessesesi”, s. 827.
120 BOA. MV. 1263/35-lef:9/1.

Masraf, zarar ve safi temettü Kâr
Cinsi Osmanlı Cinsi Osmanlı
Lirası Lirası
11 3860 İcar, vergi ve idare masrafı 31 5064 İfrazat faizi ve komisyonu
08 550 Demirbaş eşya ve tesisatı imha 10 1732 Çek tahsil ve havale ücreti
akçesi ve hukuk müşavirliği
tahsisatı. 97 364 Emtia ve tabakhane temettü’u
97 1014 Emanetler ve kredi faizleri ve 59 464 Komisyon ve arz ücreti
çek ücreti tahsilatı.
37 383 Muhtelif muamelat temettü
61 196 Emtia zararı
57 3386 Safi temettü
34 8008 Yekûn 34 8008 Yekûn
1919 senesi ilk beş aylık Kar ve Zarar Hesabı
Mevcutlar ve Alacaklar Sermaye ve Borçlar

Cinsi Osmanlı Cinsi Osmanlı
Lirası Lirası
10.275 Hisse sentleri 100.000 Anonim sermayesi
28 17.248 Kasa 15.025 Komandit sermayesi
92 5.693 Mevduat 06 18.624 İzmit şirketinden müdevver
25 9.223 Esham ve tahvilat sermaye
Bankanın 1919 yılında tedavüle çıkarılan nama muharrer hisse senedi
69 100.744 Senetler, çek ve bilançolar 64 26.711 Cari hesaplar
42 16.389 Cari hesaplar 07 14.586 Emanetler
09 9.138 Genel mallar 38 6.405 Borç senetleri, havale ve borçlar
30 3.149 Demir baş eşya ve malzeme ve
tesisat 56 2.091 Geçici Hesaplar
94 11.045 Alacaklar 90 28.018 Nazım hesaplar
16 6.547 Geçici Hesaplar 76 1.623 Komandit şirket temettüâtı
90 28.018 Nazım hesaplar 57 3.386 Anonim şirket temettüâtı
94 216.476 Yekûn 94 216.472 Yekûn
1919 senesi ilk beş aylık Bilançosu
Bilançodan anlaşılacağı üzere sene sonunda nakit olarak merkez kasada 17.248 lira mev-
cuttur. Buna dâhili istikraz ve bazı müesseselerin tahvilleri eshamı bedeli 8.222 lira, bankalarda
mevduatı 5.694 lira, 100.744 lira kıymetinde senetler ve çek, 16.389 lira cari hesaplar zimmetler
bakiyesi, 9.138 lira emtia, 3.149 lira demirbaş eşya ve malzeme, 11.045 lira hisse bedelleri vesaire-
den alacaklar, 34.566 lira muhtelif hesap bakiyeleri, 10.275 lira satılmayan bedelleri eklendiğinde
bilançonun alacaklar ve mevcudat kısmının 216.472 lira 94 kuruş olduğu görülür.130
Anonim şirkete dönüldükten sonraki beş aylık mali senenin sonunda sermaye 109.734 lira-
ya, bunu müteakip 1921 senesi Şubat ayı sonunda 129.350 liraya 1922 senesi Şubatında 131.450
iraya ve 1923 senesi Şubatında 132.187 liraya ve 1924 senesinde de 154.480 liraya ulaşmıştır.131
130 Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Osmanlı Anonim Şirketi 1 Teşrinievvel 335 Tarihinden 29 Şubat 336 Tarihine Kadar Muamelata Müteallik Meclis-i
1919 tarihli hisse senedi İdare ve Müfettiş Raporları ve Bilanço Hissedaran-ı Heyet-i Umumiye İçtimaı: 14 Mayıs 1336, İstikbal Matbaası, Adapazarı 1336, s. 4.
131 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s. 4.

Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi Nizamnamesi
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi’nin 5 Nisan 1919 tarihli şirket
nizamnamesi 9 fasıl ve 47 maddeden oluşmaktadır.132
Birinci fasılda şirketin kuruluş, maksat, isim ve merkezinin açıklandığı ilk dört maddeye yer
verilmiştir.
Birinci maddede şirketin ticari senet ve eshamı ile genel olarak taşınabilir mallar mukabilin-
de borç para alıp vermek ve gerektiğinde mali, ticari, sınai ve zirai her türlü teşebbüsler ve taahhüt-
lere yalnız veya ortak girişmek gibi banka muamelelerini ifa etmek için kurulduğu belirtilmiştir.
Bunun için aşağıdaki isimlerce bu şirket kurulmuştu.
Bosnalı Hacı Âdem Beyzade İbrahim
Sipahizade Hamid
Numan Beyzade Numan
Hacı Salim Ağazade Ethem
Diyarbekirlizade İbrahim
Hacı Hafızzade Mehmed Ziyaettin
Şumnulu Hacı Mehmed Hilmi
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın 1919 yılı hisse senedi
Hafız Ağazade Bekir
Manifaturacı Mustafa Nuri
Edhem Ağazade İsmail Hakkı Bey
Bu nizamnamede imzası olan 10 kişi, kurucu 13 müteşebbis arasında yer alıyordu. Nizam-
nameden anlaşıldığına göre, kurucu üç üye çeşitli nedenlerle banka yönetiminden ve ortaklıktan
ayrılmıştı. Kurucular arasında yer alıp nizamnamede imzası olmayanlar Naib Sabık Seyyid Ahmet
Efendi (eski naib), Hacı Ali Fevzizâde Hacı Rıza Efendi ve Seyyid Agiç Ahmet Nazmi Efendi idi.
Nizamnamenin ikinci maddesinde Şirketin unvanı “Adapazarı İslam Ticaret Bankası Os-
manlı Anonim Şirketi” olacağı belirtilmiş ve bankanın nizamnamesinin bütünüyle Osmanlı Dev-
leti’nin kanun ve nizamına göre uygulanacağı ifade edilmiştir.
Üçüncü ve dördüncü maddede ise; şirketin merkezinin Adapazarı olduğu vurgulanmış,
ilerleyen zamanda bankanın farklı şubeler açmak durumunda kalması halinde şubelerin nerede
ve ne şekilde açılacağı konusuna açıklık getirilmiştir. Şubeler, Osmanlı ülkesinde Müslüman
veya gayrimüslim fark etmeksizin her etnik unsurun yaşadığı mahalde açılabilecekti. Buradan,
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi’nin yerel değil, ulusal çapta bir banka
olduğu açıkça görülmektedir. Şirket içinde meclis idare kurulu oluşturulmuştur. Yani, bütün ka-
rarlar idare meclisinden geçmek zorundaydı. Şirketin farklı mahallerde şube açmaya karar vermesi
ise Osmanlı Ticaret Bakanlığı’ndan alınacak izinle gerçekleşebilirdi. Şirketin müddeti ise kuruluş
tarihinden itibaren 50 sene olacaktı.
132 Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi Dâhili Nizamnamesidir, Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, İstanbul,
1336; BOA. A.}DVN. MKL. 66/15.

başkan ve başkan vekili ile yönetim kurulu üyeleri imzaladıktan sonra şirketin resmi mührü ile
damgalanmasının zorunlu olduğu belirtilmiştir.
Yedinci maddenin devamında, şirket hissedarlarının satış, hibe ve veraset işlemleri üzerinde
durulmuştur. Şirket hissedarlarının, yönetim kurulu kararı olmadan kendi hisselerini herhangi bir
şekilde satış, hibe veya veraset yapamayacağı ifade edilmiştir. Hissedarlardan biri kendi hissesini
satış, hibe veya veraset yoluyla başka birine intikal etmek isterse idare meclisi kararıyla hissenin,
piyasa fiyatı üzerinden şirketçe satın alınması mecburiydi. Böylece yabancı bir hissedarın şirkete
ortak olması önlenmiştir. Her bir şirket hissedarının adı ve unvanının yazılı olduğu ayrı bir defter
tutulacaktı. Bu defterde; sahip olduğu hisselerin miktarı, satış, ferağ ve intikal beyanları ile ilgili
evraklar yönetim kurulu başkanı ve üyelerinden biri tarafından altlı üstlü imzalanmış şekilde tas-
diklenecekti. Ayrıca, her bir hisse senedi için beş kuruş masraf bedeli alınması kararlaştırılmıştır.
Sekizinci maddede hisse senetleri sahiplerinin şirket üzerindeki durumlarına açıklık geti-
rilmiştir. Buna göre, hissedarlar şirket üzerinden borçlanamayacak, borçlarını da şirketin hisseleri
üzerinden tedarik edemeyeceklerdi. Çünkü hisseler yeterli şekilde bölünmemişti. Şirketin idari iş-
lemleri genel kurul üzerinden yürütülüyordu. Bu kurulun kararı olmadan hiçbir işlem yapılamazdı.
Hissedarların veraset işlemleri, alacaklıları, hacizleri ve borçları hiçbir şekilde şirket kasasından
karşılanamaz, böyle bir şey talep dahi edilemezdi. Hissedarlar şirketin idaresinde başına buyruk
bir karar alamaz, uygulayamazdı. Böyle bir olayın gerçekleşmesi durumunda şirket yönetim kurulu
toplanacak ve kurul kararı neyse aynen uygulanacaktı.
Nizamnâmenin dokuzuncu maddesinde, alacak vereceklerin gecikmeden günü gününe dü-
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın 1919 yılı hisse senedi zenli olarak yapılmasına gayret gösterilmesi vurgulanmıştır. Vakti geldiği halde ödemesini gecik-
Nizamnamenin ikinci faslı sermaye ve hisse senetleri ile ilgili 6 maddeyi içeriyordu Bir tiren kişilere uyarı mektubu dahi gönderilmeye ihtiyaç duyulmadan, taksit gününden itibaren se-
banka için en önemli meselelerden biri sermayedir. Beşinci maddede; şirketin toplam sermayesinin nelik yüzde 9 faiz uygulanacaktı. Şirket bu yöntemle borçların zamanında ödenmesini sağlamaya
100.000 Osmanlı Lirası olduğu ve bunun eşit hisselere bölündüğü, her hissenin ise beş Osmanlı çalışmıştır.
Lirası değerinde olacak şekilde 20.000 hisseye ayrıldığı detaylı şekilde anlatılmıştır. Yönetim Taksitlerini zamanında ödemeyen kişilere bankanın uygulayacağı yüzde 9’luk faiz, şüphesiz
kurulu üyeleri, sahip oldukları sermayeyi en fazla bir kat artırma yetkisine sahip olacaktı. Böyle bir bu şahısları rahatsız edecek ve hatta bankayı dava edecek veya hisselerini satmaya kalkışacaklardı.
niyet hâsıl olduğunda Osmanlı Hükümeti’ne malumat verilecek, onay alınacaktı. Ayrıca, Şirketin Şirket, böyle bir hadisenin yaşanabileceğini öngörerek nizamnâmenin onuncu maddesinde gere-
ihraç edeceği hisse senetlerinin numuneleri yönetim kurulunun onayıyla tasdiklenerek Osmanlı ken önlemleri almaya çalışmıştır. Borcunun taksitini zamanında ödemeyen kişilerin senet numa-
Ticaret Bakanlığı’na bildirilecekti. raları satışa çıkarılacak ve bu durum gazeteler vasıtasıyla kamuoyuna ilan edilecekti. İlandan 15
Altıncı maddede, hissedarlara vadesinde ödenmeyen para ve krediler olması durumunda ne gün sonra şirket hiçbir ihtar ve adlî kuruma mecbur olmadan zarar ve ziyanı sahibine ait olmak
gibi işlemlerin gerçekleşeceği, sürecin nasıl yürütüleceği hakkında genel bilgiler verilmiştir. Hisse- üzere İstanbul ve diğer borsalarda hisseleri sattıracaktı. Bu sebepten dolayı eski senetler iptal olu-
darların ortaklığı, şirket sermayesinin en az yüzde 10’unu veya tamamını ödedikten sonra kesinlik nacak ve yeni müşterilere eski senetlerin numaralarını da kapsayan yeni senetler verilecekti. Satılan
kazanmış olacaktır. Ortaklık kesinleşmeden hissedarların hiçbirine tasdikli senetler verilmeyecek- senedin parası ile hissedarın şirkete olan borcu ödenecekti. Borç ödendikten sonra elde fazla para
ti. Sermayenin tamamının ödemesiyle birlikte yönetim kurulundaki hissedarlarda bulunan geçici kalırsa o da şirkete kalacaktı.
senetler aslına dönüştürülecekti. Nizamnamenin üçüncü faslında şirketin iç işleyişi, detaylı olarak anlatılmıştır. On birinci
Nizamnamenin birçok yerinde yerli ve milli vurgusu yapılmıştır. Altıncı maddenin deva- maddede, meclisin merkez yönetim kurulunun altında görev yapacak diğer birimler ve bunların
mında şirketin tüm resmi yazışmalarının Türkçe yapılacağı ve hisselerin Osmanlı Devleti sınır- yetki, görev süreleri gibi meselelere açıklık getirilmiştir. Buna göre; en az 5, en fazla 9 kişiden bir
ları içinde bulundurulmasının şart olduğu yazılmıştır. Ayrıca, ilerleyen zamanda şirketin yabancı icra ve teftiş kurulu oluşturulacak ve bunlar idare meclisine bağlı olacaktı. Şirketin, İdare Meclisi
sermayedarların eline geçmemesi, daima yerli ve milli vasfını koruması için “Osmanlı vatandaşı Heyeti adı verilen yani Merkez Yönetim Kurulu üyelerinin görev süreleri üçer sene olacaktı. Ancak
olmayan hiç kimse hisse satın alamaz” ibaresi eklenmiştir. kurucu meclis, sadece bir kereye mahsus beş yıl görev yapacak, ondan sonra göreve gelen meclis
idare heyeti üçer yıl görev yapacaktı. İlk beş sene görev yapacak meclis idare heyeti, şirketin mer-
Şirket yönetimi; nizamnamede, sermayenin düzenli olarak ödenmesi konusuna da kez yönetim kurulu tarafından tayin edilecekti.
değinmiştir. Sermayenin ilk taksiti ödendikten sonra geriye kalan miktar, şirketin ihtiyaçlarına
göre meclis kararıyla başkent İstanbul veya diğer şehirlerde çeşitli dillerde çıkan gazetelerde en az On ikinci maddede, şirketin alt birimlerinde görev yapacak olan kurul üyelerinin görev sü-
otuz gün öncesinden ilan edilecekti. releri ve buna bağlı hususlarda bazı kurallara açıklık getirilmiştir. Beş yıllığına seçilen ilk üyelerin
görev süreleri son bulduktan sonra Merkez Yönetim Kurulu tarafından seçilecek yeni üyelerin ilk
Yedinci maddede, şirket hisse senetlerinin hangi usulde olacağı konusuna açıklık getirilmiştir. seçimi kura ile belirlenecekti. Sonraki senelerde Merkez Yönetim Kurulu tarafından kura usulüyle
Şirketin hisse senetlerinin matbu yazılı, koçanlı bir defterde tutulacağı, alınan her kararın sırasıyla, belirlenecek olan üyeler kıdemlerine göre sıralanacaktı. Yani buradan anlaşılacağı üzere, icra ve tef-

tiş kurulunu oluşturan ve ilk beş sene görev yaptıktan sonra üçer yıl görev yapmaya devam edecek Yirminci maddeye göre, Merkez Yönetim Kurulu şirketin işleri, muameleleri, tekrarlanan
olan bu üyeler, tekrar seçilebileceklerdi. Üçer yıl arayla aynı üyelerin birden fazla kez atanmasının kabulleri, icra vasıtasıyla müdürleri azledebileceği gibi mahsus maddeler mucibince haiz olduğu
önünde engel olmadığı aşikârdır. iktidarı kısmen veyahut tamamen azasından bir veya birkaç şahsa vekâleten bırakabiliyordu. Cari
işleri görmek ve düzeltmek için bir veya birkaç kişiyi vekil edebiliyorlardı. Yirmi birinci maddede
Şirketler için hayati önem arz eden hususlardan biri de toplantılardır. On üçüncü maddede Şirketin Merkez Yönetim Kurulu net geliri kendilerine tahsis edilecek hisselerden başka, mecliste
bu konuya açıklık getirilmiştir. İdare Meclisi adı verilen Merkez Yönetim Kurulu 15 günde bir hazır bulunacakları günler için hissedarların takdir ve tayin edeceği ücreti kabul edeceklerdi.
muhakkak toplanacaktı. Toplantılar şirketin ana merkezinde yani Adapazarı’nda yapılacaktı. Top- Toplantıda hazır bulunmayan üyelere o toplantı için huzur hakkı verilmeyecektir.
lantıların disiplin içinde ve itibarlı olması için tüm üyelerin katılımı zorunlu olacaktı. Yönetim
Kurulu’nun aldığı kararlar üyelerin oylarıyla belirlenecekti. Oy çoğunluğunu sağlayamayan karar-
lar yönetim kurulu tarafından reddedilecekti. Herhangi bir karar üyeler tarafından eşit oylanırsa
bu karar ileriki bir tarihte yeniden görüşülmek üzere ertelenecekti. Üyeler tarafından herhangi bir
kararda kabul edilmeyen oyların çoğunluk olması durumunda ise bu karar reddedilecekti.
On dördüncü maddede, toplantı tutanakları ve bu tutanakların nasıl, ne şekilde ve kim-
ler tarafından kayıt altına alınıp arşivleneceği hakkında malumat verilmektedir. Merkez Yönetim
Kurulu’nda konuşulan her mesele, reddedilen veya alınan her kadar sekretarya tarafından kayıt
altına alınacaktı. Toplantılar; başkan, başkan vekili ve yönetim kurulu üyeleri tarafından imzalanıp
tutanak tutulacaktı. Tutanağın aslı veya aslı gibidir hüviyetindeki belgesinin geçerli olabilmesi için
başkan, başkan vekili veya üyeler tarafından imzalanması gerekmekteydi.
On beşinci maddede Şirketin Merkez Yönetim Kurulu üyelerinin her birinin en az 100
hisse senedine sahip olmasının gerekli olduğu ifade edilmiştir. En az 100 hisse senediyle şirkete
ortak olan hissedarlar bu hisselerini şirketin hazinesine bırakacaktı. Hissedarlar şirket içinde görev
yaptığı sürece bu hisseler kasada kalacak ve satışı mümkün olmayacaktı. Aynı zamanda bunlar için
imzalı, mühürlü tutanak tutulacak ve üzerine de “Satışı yasaktır” damgası vurulacaktı.
On altıncı maddede; yönetim kurulu üyelerinin izin, hastalık, ölüm veya başka sebepler-
den dolayı görevini yürütememesi, ara vermesi gibi meseleler hakkında bilgilendirme yapılmıştır.
Merkez Yönetim Kurulu’ndan birinin vefatı ya da istifası söz konusu olursa veya daha farklı bir
sebepten dolayı herhangi bir üyenin yeri boş kalırsa yönetim kurulu buraya geçici üyeler atayabile-
cekti. Mevcut asil üyelerin tekrar geri dönmesiyle birlikte geçici üyelerin durumuna şirket yönetim
kurulu karar verecekti.
On yedinci maddede; şirketin yönetim kurulu başkanlığı seçim sürecinde işlerin nasıl yü-
rütülmesi gerektiği hakkında beyanat verilmiştir. Buna göre, Merkez Yönetim Kurulu her sene
seçim kararı alabilir, başkan veya başkan yardımcısı seçebilirdi. Eğer her sene seçim olursa, seçim
dönemlerinde işlerin aksamaması için yönetim kurulu tarafından bir başkan vekili atanacaktı ve bu
vekil, seçim sürecinde şirketi idare edecekti.
On sekizinci maddede; üyelerden biri veya birkaçı toplantı veya seçim dönemlerinde geçici
olarak başka yerde bulunması sebebiyle toplantıya katılamazsa, gitmeden önce yönetime bildirmek
şartıyla kendilerine vekâlet etmek üzere başka bir üye arkadaşını tayin edebilecekti. Yerine vekâlet
eden üye ise hem kendi yerine hem de vekâlet veren kişi yerine en fazla iki oy kullanabilecekti.
Şirket yönetim kurulunun genel olarak hangi işlemlere bakacağı hakkında on dokuzuncu
maddede geniş malumat verilmiştir. Meclisin yani merkez yönetim kurulunun, şirketteki bütün iş-
lemlerde mutlak vekil olduğu vurgulanmıştır. Bu ifadelerden, yönetim kurulundan habersiz şirket
içinde hiçbir işlemin yapılamayacağı, yönetim kurulunun mutlak yetkili olduğu aşikârdır. Bunun,
şirketin menfaatlerine en uygun vaziyet olduğunun üzerinde durulduktan sonra yönetim kurulu-
nun hangi işlemlerden sorumlu olduğu tek tek belirtilmiştir. Yönetim Kurulu, memur, hizmetli ve
bütün personelin işe alımı, tayin, azil, becayiş, aylık ve senelik bilançonun hesaplanması, hasılat,
maaşlar, müfettiş raporları, gelir-gider tabloları, muhasebe işlemleri, aidatlar, şirket giderleri, mü-
fettiş raporları, ihtiyat akçesi miktarları gibi işlemlerden sorumluydu.
1929 yılı Bankanın İzmit şubesi ve çalışanları

Dördüncü Fasıl 12 madde içermekteydi. Yirmi ikinci maddede, olağan toplantıları düzenli Yirmi sekizinci maddede; yönetim kurulunda alınan kararların oy çokluğuyla belirlendiğine
olarak organize eden merkez yönetim kurulu, hissedarların toplamı makamında bulunabileceği dikkat çekildikten sonra müzakere olunacak cetvelin yani evrakların yönetim kurulu tarafından
ifade edilmekteydi. Yirmi üçüncü maddede; yıllık bilançoyu hesaplamak için şirketin her yıl genel tanzim edildiği beyan ediliyor. Bu evraklarda yer alan maddeler, yönetim kurulunun teklifi ile
bir toplantı gerçekleştirdiğinden bahsedilmiştir. Buna göre; şirketin merkez yönetim kurulu, genel taşıdıkları hisselerin bedeli şirket sermayesinin en az yüzde 15’ine ulaşan hissedarlar tarafından
merkez binasında her sene mayıs ayının sonunda bir araya gelerek bir yıllık mali bilançoyu değer- toplantı gününden en az on gün önce vuku bulacak tekliflerden ibaret olacaktır. Bu tekliflere dâhil
lendirdikleri ifade edilmiştir. olmayan hususlar genel kurulda müzakere olunamazdı.
Ayrıca, şirket hissedarları ve üyelerinin gerektiği takdirde toplantılarına merkez yönetim Yirmi dokuzuncu maddede, şirketin mali işlerinin nasıl düzenleneceği ve kim tarafından
kurulunu davet edebileceği, şirket sermayesinin yüzde 20’sini elinde bulunduran hissedarlardan denetleneceği hakkında beyanat verilmiştir. Şirketin mali idaresini düzenlemek için bir müfettiş
herhangi birinin acil toplantı talebi olduğunda derhal; merkez yönetim kurulu, üyeler ve hissedar- görevlendirilmiştir. Devamında müfettişin nasıl atanacağı konusuna açıklık getirilmiştir. Müfettiş,
ların hazır bulunduğu bir toplantı organize edilmesinin mecburi olduğu ve şirket toplantılarına ilk sene ve gelecek yıllarda merkez yönetim kurulu tarafından seçilecekti. Ayrıca müfettiş, senede
Ticaret Bakanlığı tarafından bir koordinatör gönderildiği belirtilmiştir. Buna göre; her mayıs ayı en az dört defa şirketin bütün defterlerini, kayıtlarını ve kasasını yani gelir gider tablosunu tatbik
sonunda merkez yönetim kurulu tarafından şirketin genel merkez binasında gerçekleşecek top- ve teftiş edecekti. Sene sonunda yönetim kurulu tarafından kendisine verilecek bütün hesapları ve
lantıların en az yirmi gün önceden Osmanlı Ticaret Bakanlığı’na bildirilecek ve toplantıda Ti- şirketin bütün muamelâtı hakkında bir rapor hazırlayarak merkez yönetim kuruluna sunacaktı.
caret Bakanlığı’ndan bir komiser veya koordinatör hazır bulundurulacaktı. Senelik toplantılarda
yönetim kurulu üyeleri, müfettiş raporları, toplantı tutanakları ve toplantıda hazır bulunan üyeler Otuzuncu maddede; her sene toplanan şirket genel kurulu şirketin işlerine dair her sene
ile hissedarların isimleri tablo şeklinde düzenlenerek her birinden dörder nüsha Osmanlı Ticaret idare meclisi tarafından takdim olunan layiha ile hesaplara dair müfettiş tarafından verilen raporu
Bakanlığı’na gönderilecekti. dinleyip hesapları müzakere ederek kabul veya reddeder ve hisse karlarını tayin ederdi. Değişimi
iktiza eden idare meclisi azasının yerine diğerini tayin eder ve şirketin bilcümle işleri hakkında
Yirmi dördüncü maddeye göre Heyet-i Umumiye adı verilen şirketin kurucu merkez yöne- müzakere ile karar alınırdı. İdare meclisi icap ederse iktidarını genişletebilirdi. Genel kurulda asa-
tim kuruluna asaleten veya vekâleten girebilmenin tek yolunun en az yüzde yirmilik hisseye sahip leten veya vekâleten şirket sermayesinin en az üçte ikisine eşit hisselere sahip kişiler mevcut olup
olan hissedarlardan biri olmaktı. Bu üyeler, her yüzde yirmi hisse için bir adet oy kullanabilecekti. bunların çoğunluğu sağlanmadıkça sermayenin tezyidine karar verilemezdi.
Yirmi beşinci maddede; eğer şirket halka açık bir program icra ederse, davetiyeler en az bir ay ön-
ceden hazırlanarak davetlilere ulaştırılacak ve altıncı maddede de beyan edildiği gibi yerel ve ulusal Otuz birinci maddede; yönetim kurulu tarafından alınan kararların bir defterde kaydedi-
bütün gazetelere gönderilecekti. leceği ifade edilirken sadece yönetim kurulu başkanı, oy toplamaya mecbur olan üyeler ve kâtip
tarafından imzalanabileceği söylenmektedir. Toplantılarda, hissedarların bilgileri ile ikametgâh-
Yirmi altıncı maddeye göre Genel Kurul gerek asaleten ve gerek vekâleten şirket serma- larının da yazılı olduğu hisse miktarlarını belirten evrakların yönetim kurulu üyeleri tarafından
yesinin dörtte bir hisse senedine sahip hissedarları hazır bulunur ise teşekkül etmiş sayılacaktı. imzalanıp arşivlenecekti.
Genel Kurul, kurulda hazır bulunacak hissedarların sahip oldukları hisselerin dörtte bire tekabül
edip etmediğini öğrenmek için hisse senetlerini on gün zarfında idare meclisi tarafından belirle- Otuz ikinci maddede; heyetin ihtiyaçları ve diğer işlemler merkez yönetim kurulu tara-
necek mahalle muvakkat makbuz mukabilinde teslim etmelerini davetiyelerde ihtar edecekti. Bu fından veya yönetimdeki en yaşlı ve en kıdemli üye tarafından imzalanarak onaylanacaktı. Otuz
makbuzlar hisse adetlerini ve hissedarların isimlerini içerecekti. Toplantıda duhuliye varakası yani üçüncü maddede; yönetim kurulunun aldığı kararların ne denli geçerli olduğu üzerinde durulmuş-
katılım parası toplanacaktı. tur. Buna göre; şirket nizamnamesine bakılarak yönetim kurulu tarafından verilecek olan kararlar,
muhalif oy kullanan hissedarlar için dahi mecburen kabul etme zorunluluğu bulunmaktaydı.
Heyetin ilk toplantısında hazır bulunan hissedarların asaleten veya vekâleten kefil oldukları
hisse senetlerinin miktarı yeterli olmadığı zaman yönetim kurulu ikinci defa olarak toplantıya Beşinci Fasıl sadece bir maddeden oluşmaktaydı. Burada senelik hesaplar ve müfredat def-
çağırılacaktı. Ancak ikinci toplantıda hissedarlar ne miktarda hisseye sahip olursa olsun toplantı teri konu edilmişti. Bu fasıldaki otuz dördüncü maddede; şirketin yıllık maliyesi Mart ayından
kesin olarak yapılacaktı. İlk toplantıda görüşülemeyen konular ikinci toplantıda yeniden gündeme itibaren hesaplanmaya başlayacak ve Şubat ayının son günü bir yıllık mali tablo ile sona erecekti.
gelecek ve karara bağlanacaktı. Böylece şirketin aldığı karar geç de olsa uygulanmış olacaktı. Birin- Fakat şirketin kuruluş yılında sadece bir kereliğe mahsus olarak, şirketin kurulduğu günden iti-
ci ve ikinci toplantı aralığı 20 günden az olmayacaktı ve ikinci toplantının daveti on gün önceden baren mali tablo hesaplanmaya başlanacak ve şubatın son günü sona erecekti. Ayrıca; merkez
ilan edilecekti. yönetim kurulu her sene şubat sonu itibariyle sona erecek olan şirketin mali yıllık tablosunu, kâr
ve borçların tutulduğu defteri inceleyecek ve düzenleyecekti. Bu defterler, yıllık yönetim kurulu
Yirmi yedinci maddede, toplantıya kimin liderlik edeceği konusuna netlik kazandırılmıştır. toplantısından 40 gün önce müfettişler tarafından incelenecek ve senelik genel kurulda yönetim
Merkez yönetim kuruluna, yönetim kurulu başkanı başkanlık edecekti. Başkan olmadığında baş- kuruluna sunulacaktı. Merkez yönetim kurulu üyeleri ve bütün hissedarlar bu defteri inceleme
kan yardımcısı, her ikisi olmadığında ise yönetim kurulu üyeleri içinden en kıdemli kişi toplantıya hakkına da sahip olacaktır.
başkanlık edecekti. Devamında ise, yönetim kurulu seçimlerinin nasıl ve kimler tarafından ger-
çekleştirileceği hakkında bilgilendirme yapılmaktadır. Buna göre, merkez yönetim kurulu içinde Altıncı Fasıl ise şirket karının taksimi ve anapara hakkındaydı. Bu fasıldaki otuz birinci
en fazla hisseye sahip olan iki üye oy toplama hizmetini yapacaktı. Kâtip üyeler de bu kişiler ta- maddeye göre; şirketin yıllık kazancından önce bir kereliğe mahsus olarak bütün hisselerin ka-
rafından belirlenecekti. Günümüzde buna “Dîvân” adı verilmektedir. Yani yönetim kurulu içinde zanç bedeli düzenlenerek sermayeye yüzde 5 miktarında eklenecekti. Aynı yıl içinde ikinci defa
en fazla hisseye sahip iki üye “Dîvân” teşekkülünün doğal adayıdır. Seçim, bu kişiler tarafından ihtiyat akçesi vermek üzere kar payının yüzde 10’u hesaplandıktan sonra geri kalan kısmı taksim
gerçekleştirilir. edilecekti. İdare meclisi azalarına yüzde 10, müfettişlere yüzde 1, müdürlere ve idari memurlara
yüzde 5, meclis idaresinin yani yönetim kurulunun uygun gördüğü kişilere yüzde 4 kazanç veri-
lecekti. İdare meclisinin uygun gördüğü milli işlere ve hayır işlerine, yüzde 15’i beş sene boyunca

satılmamak ve bu müddet esnasında da nama muharrer bulunmak şartıyla kurucu hakkı olarak Kırk beşinci maddede, şirket nizamnamesini, şirketi temsil eden veya bu işe talip olan birisi,
ihraç edilen kıymeti itibariyle 1.100 adet hisse senedi sahiplerine eşit olarak taksim olunacaktı. nizamnameye ait elli nüshayı bir defaya mahsus olmak üzere Ticaret Bakanlığı’na gönderecekti.
Kalan yüzde 65, ikinci hisse kazancı olarak diğer hissedarlara dağıtılacaktı.
Kırk altıncı maddede, daha önceki maddelerde de belirtildiği gibi şirketin istatistiği yani
Yedinci Fasıl İhtiyat Akçesi ile ilgiliydi ve üç maddeyi içeriyordu. Otuz altıncı maddede; bir mali tablosu her sene sonu müfettişler tarafından hesaplanıp yönetim kurulunca onaylandıktan
önceki maddede bahsedilen ihtiyat akçesi senelik gelirden ayrılan meblağların birikiminden elde sonra Ticaret Bakanlığı’na sunulacaktı.
edilecek ve olağandışı harcamalara karşılık tutulacaktı. Ayrıca bu paranın miktarı şirketin toplam
sermayesinin sadece yüzde 1’ine eşit olduğunda ihtiyat akçesi ifraz olunmayacaktı. Ancak ihtiyat Kırk yedinci maddede ise; otuz beşinci maddedeki bir eksiklik tamamlanmıştır. Otuz be-
akçesi sermayenin yüzde 20’sine denk olduktan sonraki harcamaların icrası ve miktarı bu orandan şinci maddede ihraç edileceği beyan edildiği takdirde, mezkûr maddede belirli oranda yüzde on
aşağı düşerse gelirden kesinti olacaktı. Otuz yedinci maddede; senelik hasılat hisse başına senelik beş gelirden olacaklardı.
yüzde 5, birinci gelir faizi veya gelir hissesi itasına yeterli gelmediğinde eksiği ihtiyat akçesinden
ikmal edilecekti. Otuz sekizinci maddede, şirketin iflası, kendisi feshetmesi veya vaktinden evvel
kapanması halinde neler yapılacağı hakkında bilgi verilmiştir. Eğer böyle bir durum olursa, şir-
ketin taahhüdü altındaki her şey yerine getirilecek, hiçbir şey havada kalmayacaktı. Geriye kalan
meblağ, gerek şirket maliyesinin fazlalığından oluşsun, gerekse ihtiyat sermayesinin kalanından
olsun şirket sermayesinin iadesine hizmet edecekti. Bu paralardan şirketin bütün borcu ödendiği
takdirde hala elde fazlalık kalmışsa bunun yüzde 10’u şirket memurlarına, hizmetlilerine ve hisse-
darlara bölünecektir.
Dört maddeden oluşan Sekizinci Fasıl şirketin süresi, feshi ve muamelelerini sonlandırması
hakkındaydı.
Otuz dokuzuncu maddede; idare meclisi her ne vakit ve her ne sebeple olursa olsun genel
kurul toplantıya davetle şirketin süresinin uzatmasını veya sermayesinin bir mislinden fazla arttı-
rılmasını veya sonlandırma ve tesviye muamelelerini veyahut başka şirketle birleşmesini teklif ede-
bilirdi. Şu kadar ki süre uzatımı veya bir mislinden fazla sermayesinin arttırılması, gerekirse şirke-
tin başka şirketle birleşmesi ve tahvil ihracı ve kurucu hisselerinin hepsine tahsis olunan miktarın
eksiltilmesi ve değiştirmemek şartıyla şirketin menfaatini temin edecek surette bu nizamnamenin
maddelerinin değiştirilmesi hükümetin belirlediği kurallara uygundur. Kırkıncı maddede; Şirket
eğer sermayesini kaybeder yani iflas ederse şirketin feshine veya devamına karar vermek merkez
yönetim kuruluna aittir. Yönetim kurulu derhal toplanarak şirketin geleceğini tayin edecekti.
Kırk birinci maddede; şirketin zamanı dolduktan sonra veya süresi dolmadan fesih olunca
toplantı yapan genel kurul şirketin tasfiye muamelelerine ve hesaplarına karar verecek ve hesap-
ların tasfiyesi için bir veya birkaç memur tayin edecektir. Genel kurul şirketin mevcut olduğu za-
manlarda olduğu gibi hesapların tasfiyesi esnasında dahi iktidar ve salahiyetini kullanmaya devam
edecektir. Hesapların tasfiyesine memur olanlar genel kurul kararı ve merkezi hükümetin izniyle
fesih olunmuş şirketin hukuk, senetler ve taahhütlerini diğer bir şirkete veya bir kimseye devir
veya ferağ edebileceklerdir. Sekizinci fasılda geçen maddelerde gösterilen hususlara karar vermek
üzere davet edilecek genel kurul tarafından şirket sermayesinin en azından yarısına denk hisse
senetlerine sahip hissedarlarının hazır olmadığı bir toplantıda alınacak kararların geçerli olmadığı
kırk ikinci maddede belirtilmişti.
Dokuzuncu ve son fasıl çeşitli 5 maddeyi içeriyordu. Kırk üçüncü maddede; daha önce-
ki altıncı ve onuncu maddede de belirtildiği gibi şirketin kuruluşuna hükümet tarafından onay Banka’nın Adapazarı merkez binası
verildikten sonra bir ay içinde bu olay resmi gazete Takvim-i Vekâyi ve diğer basın mecralarında
yayınlanması gerekliliğinden bahsedilmiştir. Aynı zamanda şirketin mali tablosuna ait evraklar,
aylık ve yıllık olağan yönetim kurulu toplantıları başkent İstanbul ve taşradaki basın bültenlerinde
duyurulacaktır.
Kırk dördüncü maddede; Şirketin ihraç edeceği hissedarın bütün kayıtlarının yazılı olduğu
tarifnamede, şirketin kuruluşunu, süresini kurucuların isimlerini, sermayedarların sermaye mikta-
rını ve sermaye artış miktarını da beyan etmesi gerekiyordu.

Milli Mücadele Döneminde Adapazarı İslam Ticaret Bankası “Uhdeme tahmil ve tevdi olunan vazife-i teftişiyeyi kemal-i dikkatle ifa edildiği arz
ile kesb-i fahr eylerim. Müessesenin anonim şirketine tahvili tarihinden Şubat 336
Ülkenin Birinci Dünya Savaşı dolayısıyla düşmüş olduğu müşkül duruma rağmen ayakta gayesine kadar bankada mevcut nukud, esham, tahvilat vesaire tarafımdan tetkik ve
kalmasını bilen banka, oluşturulan birçok teşebbüse de örnek teşkil etmiştir. Bu durum 1924 yılı teftiş edilerek cümlesinin defterlerdeki kuyud ile mutabık olduğu görüldüğü gibi
İdare Meclisi raporlarında şöyle dile getiriliyordu: meclis-i idare tarafından ve vakt-u zamanıyla ita edilen bilanço, kar ve zarar hesabı
“Müessesemiz 1329(1913) tarihinde muameleye başlamıştır. Bu tarihte banka mu- ve bankanın zimmet ve matlubu ile cümle taahhüdatı nazar-ı tetkik ve teftişten ge-
amelatı ile meşgul olmak üzere halkın teşebbüsüyle vücut bulmuş bir şirket henüz çirilmiş ve cümlesinin kuyudat ve muamelatında intizam tam müşahede edilmiştir.
mevcut değildi. Mali müessesat-ı milliyemiz başında bulunan İtibari Milli Bankası Binaenaleyh bilanço, kar ve zarar hesabıyla meclis-i idare tarafından vakıa olan teklif
10 Kânunusani 1333 (10 Ocak 1918) tarihinde teşkil olunduğu gibi Konya’da ve dairesinde temettuatın suret-i taksimini tasvip buyurmanızı teklif eylerim.”137
Anadolu’nun diğer birkaç şehrinde ve kasabamızda diğer bankaların tarihi teşek- Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın gelişimini hızlandırmak maksadıyla yapılan sermaye
külleri 1331 (1915) den sonraya ve ekseriyetle 1334-1335 (1918-1919) senelerine artırımının ve bünye değişikliğinin olumlu etkileri beklendiği sırada, 1920 yılı başlarında Adapa-
tesadüf etmektedir… Türk Vatanında en kıdemli bir müessese-i milliye-i maliyeye zarı ve çevresinde çıkan olaylar, Adapazarı’nın Yunan işgaline uğraması138 ve bu halin uzun süre
malikiyetle ve bu hususta başkalarına numune ve cesaret vermekle iftihar edebiliriz. devam etmesi, bankanın faaliyetlerini büyük ölçüde aksatmıştır. Adapazarı bölgesi kritik duruma
Asırların görmediği bin türlü hadisat ve inkılabat ile dolu olan geçen senelerin girince, Mustafa Kemal Paşa 28 Temmuz 1920 tarihinde İçişleri, Maliye, Milli Savunma Ba-
büyük tehlikelerini atlanmış bulunan müessesemiz memlekete hidmet yolunda ha- kanlıklarına ve Batı Cephesi Komutanlığına çektiği telgraflarla, askeri bakımdan durumu önem
yat ve tekâmül kudretini göstermiş bulunuyor… Umumi tevcih ve itimadın layıkla kazanan Adapazarı’nda bulunan Türk bankalarındaki evrak ve para mevcudunun geçici olarak
tezahrüne mani olan ahval-ı harbiye ve memleket muhabbetiyle ve milli iktisad Eskişehir’e gönderilmesini emretmiş ve bu emir yerine getirilmiştir.139 Merkez şube, Yunan istilası
icabatıyla gayr-i kabil telif bazı telefat olsa idi müessesemiz sermayesi daha az za- kalkıncaya kadar Eskişehir’de kalmıştır. Bu nakil sırasında bankanın bazı emtia ve varlıkları İzmit
manda bu miktarın iki misline baliğ olacağı kaviyyen memuldü.”133 Osmanlı Bankası’na bırakılmış, orada da düşman kuvvetleri tarafından el konulmuştur.140 Fakat
Adapazarı’nda İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi’nin 1 Ekim 1919’dan 29 Adapazarı ve çevresinin 21 Haziran 1921 tarihinde düşman işgalinden kurtarılmasından sonra,
Şubat 1920 tarihine kadar birinci mali yılına ait idare meclisi raporuna göre 6 Şubat 1920 tari- banka tekrar Adapazarı’nda faaliyetine devam edebilmiştir.
hinde hissedarlar olağanüstü toplanmışlardı. Burada “hisse kaydında şayan-ı memnuniyet bir mu- 1 Mart 1920 den 28 Şubat 1922 tarihine kadar bankanın maruz kaldığı şartlar, İdare
vaffakiyete mazhar olmuştur.” denilmişti. Ekim başında sermaye toplamı 75.000 liradan ibaret iken Meclisi’nin aynı yıla ait 30 Haziran 1922 tarihli faaliyet raporunda şöyle anlatılmaktadır:
Şubat sonundan evvel sermaye toplamı 123.374 liraya ulaşmıştır. Bu sermayenin 89.325 lirası
anonim hisselerinden, 15.025 lirası henüz tebdil edilmeyen komandit cüzdanlarından ve 18.624 “1336 senesi Mart’ının 26 ıncı (26 Mart 1920) günü Adapazarı’nın düş-
lirası İzmit Terakki Ticaret şirketinden yeni bilançoya geçirilen hesaptan ibaretti.134 man istila felaketine maruz kalması ve bu meş’um devrenin aylarca devamı şirketi-
mizin ikinci sene-i maliye içtimaı umumisinin miadında inikadına mani olmuştur.
1 Ekim 1919’dan önceki bankanın komandit kısmına ait yedi ayında 633 kişiye 194.788 Mütarekeden sonra vatan istiklali uğrunda Anadolu’nun giriştiği kutsal milli direnişe
lira seneden borç verilmişken 1 Ekim’den itibaren bey ay zarfında 784 kişiye 221.157 lira borç karşı ve memleket ve millet için zararlı olan ters düşüncelerin çok çarpıştığı bölgede
verilmişti. Geçen yedi ayın çek muamelatı 124.153 lira olduğu halde son beş ayınki 139.062 liray- bulunması itibariyle, kasabamızın karşı karşıya kaldığı olaylar, birinci mali hissedarlar
dı. Banka bu zor dönemde dikkate değer bir başarı yakalamış ve gelişimini sürdürmüştü. Önceki toplantısından sonra kuruluşumuzu da dolaylı olarak etkilemiştir. Bu nedenle banka
sene Banka merkezinin (Adapazarı) gayrisafi temettuatı 7.446 lira, İzmit şubesininki 562 lira ve işleri durdurulmuş ve Milli Hükümetin emri ile Eskişehir’e nakledilmiştir. 1337 se-
toplamı 8.008 liraydı. Gayrisafi temettuattan şubenin 562 ve merkezin 2.510 lira idare masrafıyla ne-i maliyesi düşman istilası ile başlamış ve istila devresinde ve ondan sonra meclisi
1550 lira tevdiat ve kredi faizleri, emtia zararları ve imha akçeleri mahsup edildiğinde Bankanın idare azalarının ve memurinin Adapazarı’nda bulunamaması ve bilahare müstahde-
beş aylık net temettü 3.386,57 liradır.135 minin askere alınması uzun müddet bankayı mesdut bırakmıştır. Bu sebep tahtında
Bankanın İdare Meclisi azalarından olan Bekir Efendi 1919 yılı içerisinde vefat etmişti. müessesemiz tüccarı vekayeten hicret zamanları faizini affetmiştir. Müdür ve muha-
Onun yerine Ali Rıza Efendi bu göreve getirilmişti. 1919-1920 yılını içeren raporuna göre bu dö- sebecimizin tecilinin yaptırılamaması da sene sonuna kadar matlup olan faaliyetten
nemde Banka İzmit ve Düzce’de şube açmış ve bazı ticari teşebbüslere de girişmişti.136 Bu durum- müessesemizi mahrum etmiştir. Aynı sebep tahtında şubelerimiz de kısmen mes-
da da gelecek yıl daha iyi bir büyüme yakalanacağı düşünülmüştü ancak savaş koşulları şubelerin dut ve kısmen atıl kalmıştır. Geçen Kânunusani iptidasında başlayan muamelemiz
faaliyete geçememesine veya kısa süreli faaliyetleri sonrasında kapanmalarına neden olmuştu. bankanın vikayeyi itibar ve şahsiyeti için emanet ve mevduatın bir an evvel red ve
iadesine inhisar eylemiş ve bir buçuk ay zarfında 50.000 lira derecesinde bir tediyet
13 Nisan 1920 tarihinde Adapazarı İslam Ticaret Bankası Müfettişi Ahmet Hamdi Bey, yapılmıştır.”
banka ile ilgili raporunda şöyle yazıyordu:
137 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1336, s.6.
138 Yunan ordusu ve buna bağlı Rum ve Ermeni çeteleri tarafından işgalin gerçekleştiği 26 Mart-21 Haziran 1921 tarihleri arasında Adapazarı
kazasına ait 25 mahalle ile 45 köyde toplam 415.176 lira kıymetinde bina ve yapı, 2.250.000 lira kıymetinde mal ve mülk tamamen yakılmıştır. Kısmen
yakılıp gasp edilen mal ve eşyanın kıymeti 2.360.400 liradır. Bundan başka 2.136.320 lira kıymetinde 334.400 kilo buğday, 132.130 kilo arpa, 188.000
kilo yulaf, 324.500 kilo mısır, 15.930 kilo çavdar ile 127.050 lira kıymetinde 850 at, 28.000 lira kıymetinde 288 katır, 5.100 lira kıymetinde 102 merkep,
133 Adapazarı İslam Ticaret Bankası - Türk Anonim Şirketi 15 Mayıs 340 Tarihinde Suret-i Adiye ve Fevkalade Akd-i İctima Eden Hissedaran Heyet-i 1.689.900 lira kıymetinde 12.760 öküz, 1.418.000 lira kıymetinde 11.300 inek, 855.000 lira kıymetinde 75.000 koyun, 21.700.000 lira kıymetinde ticaret
Umumiyesi, s. 2-3. eşyası ve 12.970.765 lira nakit para çalınmıştır. Zekeriya Türkmen, “Yunan İşgali Döneminde Adapazarı Kazası (26 Mart-21 Haziran 1921)”, Geçmişten
134 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1336, s.2-3. Günümüze Sakarya Sempozyumu, Adapazarı 2018, s. 464.
135 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1336, s.3-4. 139 Türk İstiklal Harbi İdari Faaliyetler (15 Mayıs 1919- 2 Kasım 1923), C. VII, Ankara 1975, s. 92.
136 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1336, s.5. 140 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 31.

Adapazarı’nda Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti 4 Mart 1920 tarihinden sonra kurulmuştu.141 Adapazarı Ermenileri de Türkiye’nin diğer yörelerinde olduğu gibi toplumun en müreffeh
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın kurucuları veya çalışanları da Milli Mücadele’yi destekle- kesimini oluşturuyor, sosyal açıdan da bir ayırıma tabi tutulmuyorlardı. İslam Ticaret Bankası’nın
mişler ve Millî Mücadelenin başlangıcında Adapazarı’nda Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nde görev kurucularından Sipahizâde Hamit Bey, Agop Efendiyle kurup işlettiği ipek fabrikasında Erme-
almışlardır. Bunlar arasında Sipahizade Hamit ve Âsim (İslâm Bankası - Türk Ticaret Bankası niler istihdam ediliyordu.144 Daha sonraki süreçte Tehcir suçlusu olarak İstanbul’da yargılanan
Müdürü) özellikle geçmektedir. Adapazarı’nda Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nde görev alan diğer Hamit Bey Harp Divanındaki ifadesinde özetle şöyle demişti:
isimler: Kaymakam Tahir Bey (Barlas), Fuat Bey, Çerkez Sait Bey, Koçzade Mahmut Bey: tüccar-
dan Hasan Cavit Bey, Arapzade Cevat Bey (Cevat Adapazarlı), Metozade Hüseyin Bey ile yine Adapazarı Rüştiyesinden mezun olup, muhtelif memuriyetlerde bulundum. 20 (veya
bu yolda faaliyet ve girişimleriyle ünlü, Belediye Başkanı Fahri, Müderris Harun (Harun Hoca), 22) yıldır ticaretle meşgulüm. Zahirecilikle başladığım iş hayatında ilk sermayem 300
eşraftan Yakup Ağazade Âdil, Âbidinzade Mehmet Faik, Davavekili Haydar ve Şerif. Ekremzade liraydı. Agop Efendiyle ortak ipek fabrikası çalıştırdım. Peynir yaptırmak gibi işlerle
İbrahim, Malmüdürü Isa Mansur ve Kâzım (Berköz), Ahmet (Aytaç), Sırrı (Bellioğlu, eski Kay- uğraştım, aşar aldım. Savaştan önce tüm servetim 2000 lirayken, şimdi 30 000 liralık
makam), Mehmet Sıtkı, Ömer, Fikri, Necmettin (Fabrika Müdürü), Ali Bey (Rehber-i Terakki bir servetin sahibiyim. 23 dükkanım vardır. 1329’da (1913) kurulan İslam Ticaret
Okulu Müdürü), Fuat Bey (Carım, Adapazarı eski Kaymakamı), Hafız Abdullah Efendi (Tüccar, Bankası’nın kurucularından ve müfettişi oldum. Bankanın komandit şirket statü-
Milletvekili) idi.142 teşkil edilen kuvvetin başına Metozade Hüseyin Bey getirilmiştir.143 sünden anonim şirket statüsüne dönüşmesi üzerine 20 hisse almaya mecbur oldum.
Meşrutiyetin ilanında (1908) ittihat ve Terakki Cemiyeti’ne katıldım. Hacı Numan
Adapazarı’nda Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurucularından olan Sipahizade Hamit Bey Bey başkan, ben veznedardım. O zaman partide Ermeni, Rum ve Museviler de vardı.
Ermeni bir ortak ile kurduğu ipek fabrikası nedeniyle sıkıntılar yaşamıştı. Fuat Bey’den sonra 1328’de (1912) kulüp kapandı. Daha sonra açıldıysa da savaş nedeniyle hiçbir faaliyet
Adapazarı kaymakamlığına Recai Nüzhet Bey atanmıştı. Bu göreve atanmasının nedeni, kendi- olmadı. Tehcir sırasında Adapazarı’ndaydım. İbrahim Bey adında biri gelerek kimde
sinin Adapazarı ve yöresinde türeyen çetelerin tenkilini kesinlikle üstlenmiş olmasıydı. Pek uzun silah varsa üç güne kadar teslim etmesini ilan etti. Adapazarı’ndaki Ermenileri trenle
sürmeyen kaymakamlık görevi esnasında Adapazarı eşrafından ve İslam Ticaret Bankası’nın ku- sevk etti. Civar köylerdeki Ermeniler de daha sonra sevk edildiler. Tehcir işlemin-
rucularından olan Sipahizâde Hamit Bey’i tehcir suçlusu olarak tutuklatıp İstanbul’a gönderdi. de bir rolüm olmadığı gibi, bir Ermeni ailesini evimde muhafaza ettim. İbrahim
Bey’in maiyetindekileri tanımıyorum. Fabrikamda hep Ermenileri istihdam ettim.
Tehcir edilen Ermenilerin çoğu dönmüştür Emvali metrukeden aldıklarımı müza-
yedeyle aldım. Bunlar hatırladığıma göre bir balya ipekle, bazı ufak tefekten ibaretti.
Sahiplerini bilmiyordum. Emvali metruke komisyonu ilk olarak Servet Efendinin
başkanlığında oluşturulmuştu. Aldığım 10-15 ev çok harap oldukları için müzayede
fiyatından fazla etmezler. Adapazarı’na atanan Kaymakam Recai Bey beni kendisiyle
görüşmeye davet etti. Ertesi gün fabrikaya giderken bir polisin beni kaymakamın
çağırdığını söylemesi üzerine, kaymakamlıkta tutuklanıp gönderildim. Daha önce
Şevket adında biri tevkif edileceğimi haber vermiş, buna engel olmak için 1000 lira
istemişti. Adapazarı’nda Kayaoğlu Petro’yu tanımıyorum. Herkesin aleyhinde bu-
lunmakla tanınmış, İslam mezarlığı kenarında kurduğu fabrikasına mezarlıktan yol
açmasına engel olduğum için bana küskün olduğunu biliyorum. Kardeşi Yorgi’yle bir
alışverişim yoktur. Bir dükkânı olmadığından, kendisini dükkânında darp ve tehdit
ettiğim iddiası doğru değildir. Tenekecioğlu Şikon ile bazı ortak işlerim oldu. Ken-
disini bazı işlerde ücretli olarak istihdam ettim. Boşnak Hacı Ömer Efendi ile ticari
münasebette bulundum.145
Milli mücadele esnasındaki hizmetlerinden dolayı pek çok Adapazarlı gibi Banka yöneti-
cileri de istiklal madalyası ile ödüllendirilmişti. Adapazarı İslam Ticaret Bankası Hukuk Müşaviri
Babaeskili Şerif Bey ve Adapazarı İslam Ticaret Bankası Müdürü Ahmet Asım Bey TBMM’nin
18 Mayıs 1926 tarihinde aldığı karar gereği Beyaz Şeritli Madalya ile onurlandırılmışlardı.146
Banka, Osmanlı Devleti’nin savaşa sürüklenmek üzere olduğu günlerde hissedarlarına “se-
ferberlik dolayısıyla Borçların Ertelenmesi Kanunu’na göre mevduat sahiplerine % 5 ödeme yapıl-
ması zorunluluğuna rağmen, borçluların % 20 ile % 30 civarındaki ödemelerinden alınan cesaretle
bu oranın % 80’e çıkarıldığı, bankalar ile olan hesapların tamamen ödenmesi dolayısıyla meşru
mazereti olmayan hissedarların geciken haftalıklarını düzenli olarak ödemeleri” çağrısında bu-
lunmuştu. Yine aynı tarihli diğer bir duyuruda Amerika Standard Oil kumpanyasının Adapazarı,
Hendek, Düzce, Bolu gaz bayiliğinin alındığı, deve markalı gazların Batum gazı ayarında, hatta
Sipahizade Hamit ve Ailesi 1928
141 Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, s. 50. 144 Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, s.10.
142 Erendil, Dünden Bugüne Sakarya İli, s. 125. 145 Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, s.10-11.
143 Yusuf Çam, Milli mücadelede İzmit Sancağı, Kocaeli, 2014, s.39-40. 146 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, Cilt 25, İçtima 102, 18 Mayıs 1926, s. 8.

Adapazarı İslam T caret Bankası 60 İzmit Şube Binasının Açılışı 23 Temmuz 1933 61 Adapazarı İslam T caret Bankası
yıllık karının % 20 daha fazla olduğu, satın almak isteyenlerin bankaya başvurmaları bildirilmiş- İzmitli bir grup girişimci, daha sonra uzun yıllar Belediye Başkanlığı yapacak olan Aktar
ti. İslam Ticaret Bankası, tarımın modernleştirilmesi çabalarına da katkılar yapmış, 1921 yılında Kemal (Öz) önderliğinde “Esnaf Bankası” adı ile bir banka kurmaya kalkıştılar. Başlıca nedeni
Mükellefiyet-i Ziraiyye Kanunu çerçevesinde bir traktör getirtme girişiminde bulunmuştu. 1922 de İzmit’te kurulan Terakki Ticaret Anonim Şirketi’nin Adapazarı İslam Ticaret Bankası’na ka-
yılında Adapazarlı bazı gençler tarımı modernleştirmek amacıyla “Çiftçiler Birliği” adıyla 5000 tılırken anlaşmaya uyulmamasıydı. 26 Ocak 1927 tarihinde 50.000 TL sermayeli Kocaeli Halk
lira sermayeli bir şirket kurmuşlardı. Şirket bir traktörle, bir harman makinesi satın almış ve seçilen Bankası Türk Anonim Şirketi kuruldu. Bankanın müdürlüğüne Adapazarı İslam Ticaret Bankası
bir çiftlikte uygulamaya başlamıştı.147 İzmit şubesi eski müdürü Edip Bey atanmıştı.150
Bankanın Merkez Dışındaki İlk Şubesi: İzmit 1930’ların başında inşa edilmeye başlayan Türk Ticaret Bankası İzmit Şubesi binası, Cum-
huriyet’in 10. yıl dönümünde inşaatının bitirilmesi üzerine faaliyete geçmiştir.151 Cumhuriyetin
Osmanlı Devleti, zamanında idari sınırların aynı yıl içerisinde dahi değiştiği görülmekte- kutlama şenliklerinde ışıklandırılan yapı, kutlama programının önemli bir bölümünü teşkil et-
dir. Adapazarı’nın bağlı olduğu Kocaeli sancağı, Hüdavendigar, Bolu ve Cezayir-i Bahr-i Sefid mişti. 23 Temmuz 1933 tarihinde resmi açılışı yapılan bu yapı, yakın tarihte bir süre Kocaeli Spor
gibi eyaletler de zaman zaman yer değiştirmiştir. Önceleri bir köy, sonra nahiye, kaza, bir şehir ve Lokali olarak kullanılmıştır. Yapı. 1959 yılında onarılarak, cephesindeki camları büyütülmüştür.152
günümüzde bir vilayet merkezi olan Adapazarı, 20. yüzyıla gelindiğinde Kocaeli sancağının bir
kazası olarak geçmesine rağmen, sancak merkezi olan İzmit’ten, nüfus, ekonomik yapı gibi birçok
unsuruyla önde olmuştur.148
Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminden itibaren Adapazarı, Kocaeli sancağı sınırları içe-
risinde yer almıştır. Ekonomik hayat içerisine İzmit ve Adapazarı ekonomileri pek çok alanda iç
içe geçmiş durumdaydı. Adapazarı ürünlerinin sevkinde coğrafi konumu gereği İzmit önemli bir
yere sahipti. Osmanlı topraklarında kurulan ilk milli bankalardan biri olma özelliğine sahip olan
Adapazarı İslam Ticaret Bankası büyüme yoluna giderek yeni şubeler açma yoluna gitmişti. Bun-
ların ilki İzmit şubesiydi.
Adapazarı İslam Ticaret Bankası İzmit Şubesi’nin açılışı Milli Mücadele dönemindeki sa-
vaş ortamına denk düşmektedir. Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Adapazarı dışındaki ilk şubesi-
ni 22 Ocak 1922 tarihinde İzmit’te Hürriyet Caddesi’nde açmıştı.149
İzmit Şube Binasının Açılışı 23 Temmuz 1933
Bankanın İzmit şubesi çalışanları
147 Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, s.33-34.

148 Resül Narin, “Osmanlı Devleti’nin Bir Ticaret Şehri: Adapazarı ve Gümrüğü” Arşiv ve Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Atilla Çetin’e 150 F. Yavuz Ulugün, “Kocaeli (Halk) Bankası”, Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Cilt 2, s.768, 771.
Armağan, Ed. Turgut Subaşı, Adapazarı, 2016, s. 260. 151 Türk Yolu, 12 Ocak 1939.
149 Hüseyin Erol, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, Kocaeli 2013, s. 24; Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Ban- 152 Oya Şenyurt, 1923-1960/ İzmit Cumhuriyet’in Tanıkları Binalar ve Kentten Haberler, TMMOB Mimarlar Odası Kocaeli Şubesi Yayınları, İstan-
kası), s. 16,17, 38. bul, 2010, s.36; Oya Şenyurt, “1923-1960 Yılları Arasında İzmit’te İnşa Edilen Yapılar ve Kentin Gelişimine Katkıları”, Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi
Sempozyumu, Cilt:3, Kocaeli 2015, s. 1669.

1914 yılı sonunda 4.885 lira borç vermede kullanılmaktaydı. 1915 senesinde 6.892 lira borç
verilirken 6.350 lira emtia alımında kullanıldı. 1916 senesi sonunda 6.013 lira çek ve senetlere,
7.591 lira emtiaya, 1.962 lira dabbağhaneye (ham derinin işlendiği tesis) yatırım yapılmıştı. 1917
senesinde 29.222 lira çek ve senetlere, 22.084 lira emtiada, 13244 lira debbağhanede kullanılmıştı.
1918 senesi sonunda 59.799 lira çek ve senetlere, 11.220 lira esham ve tahvilatta, 6642 lira emtia
ve debbağhanede, 24.699 lira kasada bulunmaktaydı. Anonime devrinde şirketin bilançosu serma-
yesinden 6.370 lira eshamda, 6073 lira kasada, 84.788 lira çek ve senetlerde, 1.151 lirada emtiada
bulunduğunu gösteriyordu.
Bankanın anonim şirkete döndüğü 1919 yılı mali senesi sonunda 117.134 lira çek senetler
ve cari hesaplarda, 8.222 lira eshamda, 17.248 lira kasada 5.693 lira bankada, 9.138 lira emtiada
görünüyordu. 1920 senesinin olağanüstü dönemi içinde bankanın sermayesi büyük oranda em-
tiaya intikal etmiş ve durum şu şekli almıştı: 84.456 lira borç vermede, 99.651 emtia, 8.222 lira
esham, 41.571 lira kasada mevcut nakit, 18.000 bankaya emanet edilmiş meblağ vardı. Buna göre
sermayenin yarısı kullanılmaz bir haldeydi. Çünkü o dönemde savaş koşullarından dolayı ticaret
tamamen durmuştu.
1921 senesi sonunda 68.789 lira borç vermede, 51.633 lira emtiada 23.231 kasada, 2779 lira
bankada bulunuyordu. 1922 senesinde 90.030 lira borç vermede, 50.456 lira emtiada, 9.760 lira
eshamda, 19.395 lira kasada, 2.299 bankaya konulmuştu. 1923 senenin mali vaziyetine gelince:
153.617 lira borç vermede, 34.847 lira ipek vesaire emtiada. 12.535 lira esham ve tahvilatta, 7.799
lira taşınmaz mallarda, 16.353 lira kasalarda bulunmaktaydı. Borç verilip vadeleri geçtiği halde
ödeme yapmayanlar mahkemeye verilmiş bir kısım senetler ile emtiadan oluşan alacaklar ilave
edilirse borç verilen tutar yekûnu 160.000 lirayı bulmaktaydı. 1924 yılında Banka sermayesinin
30.000 lirası İzmit’te, 25.000 Düzce’de, 22.500 lirası Hendek’te kullanılmaktaydı. Merkez serma-
yesi ise 85.000 liraydı.153
Osmanlı Bankası gibi büyük ve milyonlarca lira sermayeli bir bankanın kârı yüzde elliden
yukarı pek nadiren çıkmış ve bu dönemde yüzde dokuzu geçmemiştir. Savaş yıllarında birçok mü-
essese kar vermemekteydi. İtibar-ı Milli Bankası gibi bir müessese 1918 senesinden kar vereme-
mişti. Anadolu’daki müesseselerin çoğunluğu dahi kar verememişti. Kar dağıtan iki müessesenin
karı da yüzde altı ile on beş arasındaydı. Adapazarı İslam Ticaret Bankası ise ilk sene üç ay için %
18, 1915 senesinde % 50, 1916 senesinde % 23.5, 1917 senesinde % 156, 1918 senesinde % 14.5
ve sonrasında fevkalade savaş durumuna rağmen geçen senelerde vuku bulan bazı zarar hesabıyla
yüzde onu bulan temettuattan bir kısmı ihtiyata aktarılırken yüzde beş nispetinde tevziat yapmıştı.
1922’de 7.678 lira kara mukabil 1923’te 14.700 lira net kar hâsıl olmuştu.154
Bankanın İzmit Şubesi 1930’lar (Prof. Dr. Emre Dölen Arşivi)

Bankada ilk Dönem Sermaye Kullanımı
153 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s.4-6.
154 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s.8-9.

Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi’nin 1 Mart 339 (1923)tarihin- Adapazarı İslam Ticaret Bankası – Türk Anonim Şirketi’nin 1 Mart 339(1923) den 29
den 29 Şubat 340(1924) tarihinde kadar beşinci mali senesi bilançosu şöyleydi:155 Şubat 340 (1924) tarihine kadar beşinci mali senesi ait kar ve zarar hesabı şöyleydi:
Mevcutlar ve Alacaklar Sermaye ve Borçlar Zimmet Alacaklar
Kuruş Türk lirası Açıklama Kuruş Türk lirası Açıklama Kuruş Türk Açıklama Kuruş Türk lirası Açıklama
22.000 Hisse senetleri 150. 000 Anonim sermayesi lirası
29 16.353 Kasa 3.715 Komandit şirketten müdevver ser- 50 2.035 Merkezin üç şubenin icar ve vergi- 61 22.734 İfrazat faiz
maye bakiyesi leri komisyonu
12.535 Esham ve tahvilat 51 6.017 İzmit Terakki Ticaret şirketinden 80 7.436 Merkezin üç şubenin idare masrafı 47 1.984 Çek tahsil ve havale
müdevver sermaye ücreti
56 7.799 Emval-i gayrimen- 35 16.749 Hendek-Düzce tütün müstahsille- 68 1.048 Kırtasiye, posta ve telgraf, tenvir, 25 2.849 Meskûkât ve tahvilat
kule ri şirketinden müdevver sermaye tashin ve müteferrika masrafları karı
87 139.001 Senetler, çek ve po- 44 33.781 Cari Hesaplar 25 1.086 Mahkeme masrafları, hukuk müşa- 7 785 Komisyon ve arziye
liçeler virliği ve hakk-ı huzur ücreti
56 14.936 Cari hesaplar 42 21.347 Tevdiat 50 494 Tesisat imha akçesi 47 610 Emtia karı
77 34.847 Emtia-i umumiye ve 8 14.140 Banka hesap cariyesi 7 2.452 Tediyat ve kredi faizleri 59 290 Muhtelif muamelat-ı
iştirakler temettuu
67 5.339 Demirbaş eşya, mal- 16 4.182 Muhtelif borçlar 67 14.700 Merkez ve şubatın temettu safiyesi
zeme ve tesisat 46 29.254 Yekûn 46 29.254 Yekûn
48 16.016 Alacaklar 3 15.823 Geçici Hesaplar
94 14.956 Geçici Hesaplar 47 7.462 Hesabat-ı nazıma Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi
47 7.462 Hesabat-ı nazıma 35 2.855 Sinin-i sabıka temettuatı Cumhuriyet’in ilanına kadar faaliyetlerini Adapazarı ve İzmit çevresinde yürüten banka,
13 475 İhtiyat akçesi asıl gelişimini Cumhuriyet’in ilanından sonra göstermiştir. Cumhuriyet’in getirdiği olumlu koşul-
67 14.700 339 senesi temettuatı lar Bankanın büyümesine zemin hazırlamış ve Banka, yıldan yıla büyüyen bir ivme yakalamıştır.
Devlet içerisinde Osmanlı izlerinin silinmek istenmesi etkisini Banka üzerinde de göstermiş ve
61 291.249 Yekûn 60 291.249 Yekûn Bankanın unvanı 15 Mayıs 1924 tarihinde “Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi”
olarak değiştirilmiştir.156 Bankanın adındaki “Osmanlı” kelimesi yerine “Türk” kelimesi konmuştur.
1924 yılında Banka İzmit’ten Düzce’ye kadar olan bölgede bir merkez ve üç şubeden olu-
şan bir teşkilatla çalışmaktaydı. 150.000 lira sermaye ile bu kadar geniş bir sahada çalışmak hatta
İstanbul, Bolu ve Geyve gibi bölgelerdeki müşterilerinin taleplerini temin etmekteydi.157

Adapazarı Bankası
İstanbul şubesi
memurlar-1929
156 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 10.

155 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s.22-23. 157 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s.6-7.

17 Şubat 1925 tarihinde bankanın Bolu şubesi açılmıştır.160 Daha sonra 1 Ekim 1919’de
açılan fakat kısa bir süre sonra kapatılan İstanbul şubesi, 50.000 lira sermaye tahsis ile 15 Temmuz
1925’te tekrar açılmıştır.161 İstanbul şubesinin açılışıyla ilgili Adapazarı Ticaret Bankası Türk Ano-
nim Şirketi Merkezi tarafından yazılan bir yazıda:
“... 1336 (1920) senesinden beri İzmit, Düzce, Hendek şubelerine ilaveten iş bu ka-
sabalarla ilişkili tüccar ve esnafın muamelelerini kolaylaştırmak arzusuyla müessese-
mizin, tacir ve alakadarlarımızın yardımımıza istinaden İstanbul’da yeni postahane
karşısında Atina Bankası’nı kiralama ile İstanbul’da bir şube açılmıştır. Şubenin ev-
rak ve vesikasıyla vezne muamelelerinde aşağıda imzaları bulunan müdür Nail Bey
ile Veznedar İsmail Bey muhasebe ve muhabere evrakında Nail Bey ile muhasebeci
Osman Galip Bey’in müştereken imza etmeleri meclis-i idare kararı cümlesinden
bulunmakla keyfiyetin dikkate alınması ve müteşekkiri bulunduğumuz itimat ve te-
veccühün şubemiz hakkında da ibrazı ile kolaylıklar göstermek ve yardım buyurul-
ması rica olunur”162 deniliyordu.
Adapazarı Bankası İdare Meclisi Heyeti-1929
1924 senesi Şubatı sonunda Bankanın merkez ve şubelerinin kasalarında 16.353,29 lira,
esham ve tahvilat bedeli 12.535 lira, bankaya ait kargir bina ve bitişiğindeki dükkân ve araziler be-
deli 7.799,56 lira, merkez ve şubelerde senet ve çekle alacaklar 139.001,87 lira, cari hesap suretiyle
alacaklar 14.936,56 lira, müşterek iplikler ve emtia bedeli 34.847,77 lira, günü geçmiş senetler-
den ve emtia bedeli vesaireden mütevellit alacaklar ve maliyede emanet 16.016,48 lira, demirbaş
eşya ve malzeme ve tesisatta 5.339,67 lira, geçici hesaplarda 14.956,94 lira, kayyum emaneti ve
senetler bedeli olarak düzenli hesaplarda 7.462,47 lira, komandit ve şirket cüzdan ve hisseleriyle
tebdil edilmeyen hisseler bedeli 22.000 lira olmak üzere bilançonun mevcudat ve alacaklar yekûnu Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi, 5 liralık hisse senedi, 1927
291.249,61 liraydı.
Bankanın 1925 yılındaki 200.000 liralık sermayesinin 175.000 liralık kısmı ödenmiş du-
Sermaye ve borçlar kısmında 150.000 lira anonim sermayesi, 3.715 lira komandit- rumdaydı. Ödenmiş sermayenin merkez ve şubelere taksimi şöyleydi: İzmit, Düzce ve Hendek
ten müdevver ve henüz tebdil edilmeyen cüzdanlar bedeli, 6.017,51 lira İzmit Terakki Ticaret şubelerine 25.000’er lira, merkez şubesine 50.000, İstanbul şubesine 50.000 lira şeklindeydi. Şube-
Şirketi’nden müdevver sermaye bakiyesi, 16.749,35 lira Hendek Tütün Şirketi’nden müdevver lerinde toplanan bankanın kazanç vergisi 520 lira idi. Bu tarihte bankanın şubeleri: İstanbul, İzmit,
sermaye, 33.781,44 lira cari hesap şeklinde mevduat, 21.347,42 lira muayyen vadeli tevdiat ve Düzce, Hendek idi. Muhabirleri ise: İstanbul, Konya ve İzmit bankaları idi.163
emanet, 14.140,08 lira banka cari hesabı, 4.182,16 lira muhtelif borçlar, 15.723,03 lira geçici he-
saplarda, 7.462,47 lira emanet kısım ve senetlerin mevdularına ait nazım hesaplar, 2.855,35 henüz 7 Ağustos 1925 tarihinde şirketin yönetim kurulu aşağıdaki gibiydi:
sahipleri tarafından alınmayan kârlar, 475,13 lira ihtiyat akçesi ve geçen sene saf kâr 14.700,67
lira olmak üzere 291.249,61 lira olup mevcutlar ve alacaklar kısmına uygundu.158 1 Mayıs 1924 - Meclis-i İdare Reisi: Adapazarı tüccarından Sipahizâde Hamit Bey
tarihinde Bankanın İdare Meclisi Reisi Numan Bey’di.159 - Meclis-i İdare Reisi müfettişi: Adapazarı tüccarından Hacı Numan Bey
161 İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Arşivi, Sicil No: 2883-1, 15 Temmuz 1341.
158 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s.12-13. 162 İTO, Sicil No: 2883-1, 15 Temmuz 1341; İTO, Sicil No: 2883-1, 19 Temmuz 1925.
159 Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1340, s.20. 163 İTO, Sicil No: 2883-1-b6; İTO, Sicil No: 2883-1, 2 Kasım 1926.

- Meclis-i İdare Reisi vekili Adapazarı da’va vekillerinden Şerif Bey
- Aza: Adapazarı tüccarından Diyarbekirlizâde Hayri Bey
- Aza: Adapazarı tüccarından Hacı Salimzâde Ethem Efendi
- Aza: Adapazarı tüccarından Göncüzâde Şevket Bey
- Aza: Adapazarı tüccarından İbrahim Ağazâde İsmail Hakkı Bey
- Aza: Adapazarı İslam Bankası Umum Müdürü Ahmet Asım (Ardaman) Bey
- Merkezde müdür Ahmet Asım, veznedar Fikri, muhasebeci Feyzullah Beyler İstanbul
şubesinde müdür Nail, veznedar İsmail, muhasebeci Osman Galip Beyler idi.164
Adapazarı İslam Ticaret Bankası da diğer pek çok banka gibi çeşitli yayın organlarında
reklam vermekte idi. 27 Ağustos 1925 tarihli Servet-i Fünun dergisinde verilen ilanda şöyle deni-
liyordu:
“Adapazarı İslam Ticaret Bankası Türk Anonim Şirketi
Milli ve mahalli sermaye ile 329/1913 senesinde Adapazarı’nda komandit şirketi
olarak teşkil edip 1 Teşrinievvel 335 tarihinde anonim şirketine tahvil olunan İslam
Ticaret Bankası
İzmit, Düzce, Hendek kasabalarında mevcut şuabâtına ilaveten
İstanbul’da yeni postahane karşısında sâbık Atina Bankası binasında bir şube küşad
etmiştir.
Serveti Fünun, 27 Ağustos 1925
Maksadı teşkili tüccar ve esnafa sermaye hususunda ve banka muamelatında ibraz-ı
teshîlât eylemek olduğu için esham ve tahvilat, emtia gibi teminat mukabili ve senet Gelişimine uygun olarak bankanın sermayesi 1926 senesinde 200.000 liradan 500.000 li-
iskontosu ile her nevi ikrâzât, hesap cari küşadı, müsait şerait ve faizle vadeli ve va- raya çıkarılmış, arttırılan sermayenin 200.000 liralık kısmına ait hisse senetleri 3 ay içinde halka
desiz mevduat kabulü ve tasarruf sandığı muamelatı; muhtelif mahallerde ezcümle satılarak bedeli tamamen tahsil edilmiştir.166
İzmit, Düzce ve Hendek ve Adapazarı için telgraf ve mektup havalesi kabulü; çek, Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi
poliçe ve kambiyo işleri, komisyon, sigorta ve sair her nevi banka muamelesi, esham
ve tahvilat bey’ ve şirası ve tahsilatı hususlarında ticaret erbabının her sınıfı müesse- 1926 senesi idare meclisi raporunda vatandaşların bankaya karşı göstermiş olduğu yakın ilgi
seden imkân derecesinde ve kudreti nispetinde mazhar-ı teshilat olacaklarına emin ve itimat şu şekilde belirtilmektedir:
olabilirler.
“Ulaştığımız neticenin tüccar ve halkımızın izhar buyurdukları teveccüh ve itimat
Müessesemiz, on iki seneyi geçen hayatında her sene bilançosunu kar ile kapatmış sayesinde hâsıl olduğunu kemali fahur ve şükranla beyan ederiz. Filhakika gerek hisse
ve tarih-i teşkilinde sermaye vaz’ edenlere mevzu sermayelerine nazaran on iki misli- kaydında, gerek şubatın küşadında ve mevduatın tezayüdünde her yerde tüccarın ve
ne karib temettü tevzi eylemiştir. Sermaye tezyidi hesabıyla mevki’ fürûhta çıkarılan halkın ve memurinin her suretle mazharı muaveneti olduk.”
hisse senedatının mahdûd miktardan ibaret bakiyesi İstanbulda da kayıt ve fürûht
edilmektedir. İştirayı arzu edenlerin şubeye müracaatları mercûdur. Telefon: İstan- Yine aynı raporda bankanın unvanında yapılması düşünülen değişikliğin sebebi şöyle açık-
bul-2042” 165 lanmaktadır:
“Bu sene Heyet-i Umumiye fevkalade olarak içtimaa davet edilmiştir ki ruznameden
anlaşılacağı veçhile maksadımız 1329 senesinde Hıristiyanların teşkil ettiği Ada-
pazarı Bankasından tefrik için bankamız unvanına konulan ‘İslam’ sıfatına lüzum
kalmadığından İslam kelimesini ceybi, milletimize izafeten ‘Türk’ kelimesiyle tebdili
ve şirket unvanının Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi kabildir.” 167
164 İTO, Sicil No: 2883-1, 7 Ağustos 1925. 166 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 17.
165 Serveti Fünun, 27 Ağustos 1341, sene 34, no 1515-41, s.116. 167 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 17.

Bu görüşe uygun olarak 29 Mart 1928 tarihinde yapılan dokuzuncu sene-i maliyesinde 1927 Senesi Bilançosu
alınan kararla bankanın unvanı: “Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi” şeklini almıştır.168 Mevcutlar ve Alacaklar Sermaye ve Borçlar
Bu durum, 27 Kasım 1929’da Adapazarı Türk Ticaret Bankası İstanbul Şubesi’nden İstanbul Ti-
Kuruş Türk Lirası Açıklama Kuruş Türk Lirası Açıklama
caret Odası Riyaseti Aliyesine gönderilen yazıda şu şekilde dile getirilmiştir:169
20 124.508 Vezne mevcudu 500.000 Sermaye
“İcra vekilleri heyet-i celilesinin 17 Nisan ve 12 Eylül 1929 tarihlerindeki içtimala-
11.585 Hisse senetleri 15 16.979 Şirketler müdürâtı
rında kabul edilen ve Cumhuriyeti riyaset-i celilesinin âli tasdikine iktiran eyleyen
ve 6 Teşrinisani 1929 tarihinde Adapazarı’nda tescil ve 18 Teşrinisani 1929 tari- 5.289 Esham ve tahvilât 74 558.799 cari hesaplar
hinde ilan olunan esas mukavelename tadilatına nazaran bankamızın unvanı olan 14.250 Emvâl-i gayr-i menkule 61 314.382 Vadeli mevduat
(Adapazarı İslam Ticaret Bankası-Türk Anonim Şirketi) tebdil ve: (Adapazarı Türk
Ticaret Bankası-Anonim Şirketine) tahvil edilmiş olmakla şubemizin de unvanı 94 399.517 Cari hesaplar 26 53.644 Bankalar ve muhabirler
ticarisinin ba’dema (Adapazarı Türk Ticaret Bankası-Anonim Şirketi İstanbul Şu- 17 971.753 Senet, çek ve poliçeler 51 143.191 Muhtelif hesaplar ve se-
besine) tahavvül ettiğinin nazarı dikkate alınması ve keyfiyetin kayt ve işareti ma’al nin-i sabıka temettüâtı
ihtiram rica olunur.” 06 22.041 Demirbaş eşya ve tesisât 01 1.806.614 Nazım hesaplar
Yine aynı yıl bazı ülkelerde bankaların, müşterilerine güven vermek için emlak sahibi ol-
malarının zorunlu tutulmalarından hareketle banka ihtiyatlarının mülke dönüştürülmesi yoluna 17 178.400 Muhtelif hesaplar 56 16.261 İhtiyad akçesi
gidilmişti. Bankanın 1928 yılında yapılan hissedarlar genel kurulunda yabancı ülkelerde şube açı- 01 1.806.614 Hesebât-ı nazime 71 124.085 927 senesi temettü’ü
labilmesi için tüzük değişikliği önerilmiş, yine sermayenin her biri 5 liralık nama yazılı 200.000 55 3.533.957 Yekûn 55 3.533.957 Yekûn
hisseden oluşacak şekilde 1.000.000 liraya çıkarılması, memur ve hizmetlilere verilen temettünün
% 10’unun da diğer % 90’la birlikte hissedarlara verilmesi yönünde öneriler yapılmıştı.170 Alınan
kararla da aynı yıl bankanın sermayesi 500.000 liradan 1.000.000 liraya çıkarılmış ve beheri 5 Türk
Lirası kıymetinde muharrir 200.000 hisseye bölünmüştür. Şirketin hisse senetleri 1, 5, 10 ve 20
adedi bir arada olmak üzere meclis-i idarece uygun görüldüğü miktarlarda dört tertipte bulunu-
yordu.171 1927 yılı kâr ve zarar hesabı ve bilançosu aşağıdaki gibidir:
1927 senesi Kar ve Zarar Hesabı
Zimmet Alacak
Kuruş Türk Lirası Açıklama Kuruş Türk Lirası Açıklama
14 56.581 Merkez ve şubelerin idare 85 230.140 İkrazât-ı faiz ve
masrafı komisyonları
84 14.592 Merkez ve şubelerin icar 04 20.020 Çek tahsil ve havale ücretleri
ve vergileri Servet-i Fünun, 2 Ocak 1927172 Servet-i Fünun, 5 Ocak 1928173
10 12.941 Kırtasiye, posta ve telgraf, 87 1.313 Tahvilât faizi ve temettü’ü
tenvir nushin ve müteferri- 1927 yılı sonunda banka veznelerinde 124.508 lira bulunuyordu. Mevcut çekler ve senetler
ka masrafları 971.753, cari hesaplar şeklindeki ikrazat 399.517 liraydı. Cari hesap şeklindeki mevduat 557.799,
muayyende vadeli mevduat 314.382, 1927 yılı safı temettü toplamı 124.085 lira olup, aynı yıl milli
25 7.157 Muhakeme masrafı ve fev- 98 22.264 Taahhütler ve sigorta komis-
bankalardaki mevduat toplamı 12.704.813, yabancı bankalarda ise 4.150.282 lirayı bulmaktaydı.174
kalade masraflar yonu
79 2.923 Demirbaş eşya ve te’sisat-ı 423 Muhtelif temettüât Cumhuriyet dönemi ekonomisindeki gelişmelere paralel olarak Adapazarı Türk Ticaret
imha akçesi Bankası’nın faaliyetleri de artmıştır. İzmit, Bolu ve İstanbul şubelerinin yanında 3 Mart 1927’de
83 55.885 Tevdiat ve kredi faizleri Eskişehir şubesi açılmıştır.175
81 124.085 Merkez ve şubelerin te- Şirketin 1928 yılındaki dokuzuncu sene-i maliyesinde şirket nizamnamesinin 34 maddesi
mettüat-ı safiyeleri kısmen veya tamamen değiştirilmiştir.176 Değiştirilen önemli maddeler şunlardır:
65 274.167 Yekûn 65 284.167 Yekûn
168 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 33. 172 Servet-i Fünun, 2 Ocak 1927, sene 35, no 1586-112, s.63.
169 İTO, Sicil No: 2883-1, 27 Kasım 1929. 173 Servet-i Fünun, 5 Ocak 1928, sene 36, no 1638-164, s.58.
170 Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s. 744. 174 Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s. 744.
171 Adapazarı İslam Ticaret Bankası-Türk Anonim Şirketi Dokuzuncu Sene-i Maliye, İstikbal Matbaası, Adapazarı 1928, s. 3. 175 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 38.
176 Dokuzuncu Sene-i Maliye, s. 3-7.

- Nizamnâmenin birinci maddesine maksada müteallik mevâd meyânına (mahsulat-ı dahi- Sene Tesisat Amortismanlar Saf kâr Masraflar
liyenin satışına tavassut ve umum i piyasalarda revacı temine delalet) fıkrasının ilavesi.
1926 10.534 1.351 72.213 47.787
- İkinci maddede şirketin unvanında mukayyed (İslam) kelimesinin tebdili ve unvanının 1927 22.041 2.923 126.085 81.271
(Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi) suretinde tadili 1928 29.269 4.420 149.714 128.694
- Üçüncü maddenin (şirketin merkezi Adapazarı’dır. Meclis-i idare kararıyla şirket Türkiye Bankanın 1928 yılındaki murakıpları şu isimlerden oluşmuştu: Maraş mebusu Nurettin,
Cumhuriyetinin sair bir mahalinde veya memâlik-i ecnebiyede dahi şu’be açabilir) suretinde tadili Adapazarı Belediye Reisi Reşat, tüccardan Müezzinzâde Ahmet Behçet.179
ve eski maddede musade fıkrasının tay olunması.
- Beşinci maddenin ilk fıkrasının (şirketin sermayesi bir milyon Türk Lirasından ibaret olup
beheri beş Türk Lirası kıymetinde nâme-i muharrir iki yüz bin hisseye munkasımdır) suretinde
ta’dili ve madde nihayetine (şirketin hisse senedâtı birlik ve beş on ve yirmi adedi bir arada olmak
üzere meclis-i idarece tensip edilecek miktarlarda dört tertipte tabi’ olunacaktır) fıkrasının ilavesi.
- Altıncı maddede (şirketin sermayesinin tamamı imza ve yüzde onu istihsal olunduktan
sonra) fıkrasının kanunu mucibince (yüzde yirmi beşi istifa olunduktan sonra) şekline kalbi ve
ilanat fıkrasına (Ankara) kelimesine ilavesi.
- Yedinci maddenin ikinci fıkrasının (hisse senedâtının ferağında ahire hibesinde keyfiyetin
evvela meclis-i idarece tedkiki ve şirket defâtirine kayd ve tescili zımnında beyanname a’zası la-
zımdır) şeklinde tadili ve kanuna gayr-i muvafık olan üçüncü fıkranın tayy edilmesi ve maddenin
sonunda tabiye masrafının beş kuruştan on kuruşa iblağı.
- On üçüncü maddenin hisse satışına aid fıkrasının (borsalarda veya müzayede mahallerin-
de) suretinde tadili.
- Meclis-i idare azasının miktarına aid on birinci maddenin beşten dokuza kadar kaydının
(yediden on bire kadar) şekline kalbi.
- Otuz beşinci maddede yüzde beş birinci temettu’ miktarının altıya iblağı ve iş bu madde
nihayetine şu fıkranın ilavesi: Ancak meclis-i idare hisselerini satacak müessillerin taleb ve muvaf-
fakiyetiyle her müessis hisse senedine ait son yedi senelik temettü’ün yükünden aşağı olmayan bir 1930 yılı Banka Binası (Resül Narin Arşivi)
bedel-i de’diye etmek şartıyla müessis hisse senetlerine banka namına iştira eder mubayaa edilen
müessis hisse senetlerinin temettüatı bunların etfasına hasır ve tahsis olunur etfa edilen müessis Banka’nın İstanbul Şubesinde Bir Dava Süreci
hisselerin temettuatı ihtiyat akçesine zımmedilir.
1926 yılı içerisinde Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın İstanbul şubesi bir yolsuzluk olayı
- Meclis-i idare azalarının şirketle mutad banka muamelatında devamlarına musaade itası.” ile gündeme geliyordu. Bankanın İstanbul şubesinde çalışan iki memur 2.000 Liralık yolsuzluktan
suçlanıyorlardı.
Bu değişikliklerle 29 Mart 1928 tarihinde resmen bankanın unvanından “İslam” kelimesi
çıkartılmış ve bankanın ismi Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi olmuştur. Dönemin gazetelerinden olan Son Saat gazetesi konuyu okuyucularına “5.000 Liraya
3.000 Liralık Makbuz! Adapazarı İslam Ticaret Bankası, İki Memurini 2.000 lirasının ziyanından
1928 yılına gelindiğinde bankanın İstanbul, İzmit, Bolu, Eskişehir, Düzce, Hendek, Gey- mesul tutuyor” başlığı ile ulaştırıyordu.
ve ve Bozüyük’te şubeleri ve muhtelif şehir ve kasabalarda muhabirleri bulunuyordu.177 Böylece
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, mahalli bir banka olmaktan çıkarak yurt çapında mali bir kurum Dava ile İstanbul ikinci ceza mahkemesi ilgileniyordu. Bankanın İstanbul şubesi veznedarı
haline gelmişti. Bankanın 1926, 1927, 1928 yılları bilanço durumu şöyledir:178 Abdülrahman Fıtri Beyle tahsildarı Ali Rıza Efendi aleyhlerindeki emniyeti suiistimal ile suçla-
nıyordu.
Sene Kasa Mevcudatı Mevduat İkrazlar Bilanço Yekûnu Dava, 28 Kasım 1926 cumartesi günü akşamı İş Bankasına veznedar tarafından tahsildar
vasıtasıyla 5000 lira gönderildiği mevzubahis olmasına karşı, mukabilinde alınan makbuzun 3000
1926 29.994 569.182 844.780 1.413.464 lira verildiğini teyit etmesi üzerine açılmıştır. Muhasebe kâtiplerinden Nazif Bey tarafından mu-
1927 124.568 971.182 1.371.271 3.533.957 amele gününden bir gün sonra fark edilen bu nokta üzerine, bankaca tetkikat yapılmış, nihayet
1928 262.106 1.354.713 1.888.416 4.377.401 gerek parayı veren veznedar Abdurrahman Fıtri Bey gerek götüren tahsildar Ali Rıza Efendi, 2000
liranın eksik olmasında mesul tutulmuştur.
177 İTO, Sicil No: 2883-1, 2 Eylül 1928.
178 Tahsin, Sermaye Hareketi, s. 259. 179 Özel, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, s. 745.

İta fişi ile makbuz arasındaki farkın göze çarpmasıyla açığa vurulan bu meselede iki kaydetmiş, mumaileyhin müdafaası meselenin bir hukuki hadise olduğunda karar
memurdan hangisinin etkisi bulunduğu henüz meçhuldü. Bu konuda sorulan sorular: Veznedar, kılmıştır.”
tahsildara 2000 lira mı verdi? Yoksa tahsildar, veznedardan 5000 lira aldı da İş Bankası veznesine
3000 lirasını mı teslim etti? Veyahut işin içinde her ikisinin de parmağı mı var? Nihayet son bir Nihayetinde tahsildar Ali Rıza Efendi’nin vekili kendi müvekkilinin suçsuzluğunu anlatmış
ihmal de her iki memurun herhangi bir suretle bir suiistimale mi uğradılar? ve neticede mahkeme kararını bildirmek için ileri bir tarihe ertelenmişti.182
İki memurun mahkemesi, Şubat ayı ile birlikte ikinci ceza mahkemesinde sonuna getirilmiş
bulunmaktaydı. Son celsede, savunmaya hazır olunmuş, dava ile alakadar birçok banka memurları
dinleyiciler arasında bulundukları halde, sanık vekilleri müdafaalarını yapmışlardı.180
Önce Fıtri Bey’in avukatı söz almış ve Banka muameleleri için memurlara karşı bir güven
göstermeleri zaruri bulunduğundan nakil kıyafetinin en sona kalan bir iş olduğundan bu iş için
senet almaya lüzum görülmediğinden bahsederek sözlerine şöyle devam etmiştir:
“Zaman olur ki bir banka, diğer bir bankadan 100-150 bin lira tahsiline mecbur olur.
Bir araba gönderilir. Paralar sayılıp yükletilir. Eğer bunları teker teker saymak ve
imza almak lazım gelse, birçok memurla uzun bir güne ihtiyaç hâsıl olur. Bir banka
veznedarı, günde kim bilir kaç tane 5000 lira gönderir. Bu, bir bakkalın fasulye tart-
ması kabilindendir. Günde 30-40 bin lira alıp veren bir adamın elinde, bu 5000 lira,
ehemmiyete haiz bir meblağ değildir.
Davacı tarafı, zayi olan parayı müvekkilim Fıtri Beyin borsada kaybettiğini iddia edi-
yor. Hâlbuki müvekkilimin borsada hava oyunu oynaması ne şahitlerle ne de başka
bir suretle tahkik etmiştir.
Sonra, İş Bankasından gelen makbuzu, müvekkilim Fıtri Beyin, 24 saat sakladığı
iddiası var. Bu makbuz, cumartesi akşamı geç vakit gelmiş, müvekkilim ertesi pazar
günü muhasebeye tevdi etmiştir. O gün bilerek geç geldiği söyleniyor. Doğru değildir.
Diğer taraftan o gün bütün işlerinde fevkaladelik olması, düzenli çalışmayı temin
noktasından çabalamasının bir tezahürüdür. Başka hiç bir manası yoktur.
Bankanın müdürü, huzurunuzda “bu işin duyulmasını banka için nahoş gördü. On-
dan dolayı kendisine, aylığına zam edeceğimizi, bunu yavaş yavaş ödemesini teklif
ettik” demiştir.
Müvekkilim, bunu kabul etmemiş, şüphe altında kalmağa, mahkeme huzurundan
alnı açık çıkmağı tercih etmiştir.
Veznedar Abdurrahman Fıtri Bey’in avukatı neticede görünürdeki durumun Fıtri Beyden
ziyade Ali Rıza Efendiyi müşkül bir vaziyette bıraktığını iddia etmiş, müteakiben, diğer vekil Be-
sim Şerif Bey, etraflı bir mukaddimeyi müteakip, şöyle devam etmiştir:
“Bu hukuki bir hadise midir, yoksa ceza faslı mı? Filhakika, ortada bir zayi var. Fakat
beraet-i zimmet asıldır.181
Evvela müvekkilimin, bu parayı saklama, tasarruf veya istimlak ettiği, ispat edilmeli-
dir. Müddei vekil, evvela saklama, sonra istimlak iddiasında bulundu. Çelişkiye düş-
tüler. Acaba hangi iddiayı benimsiyorlar?
Mumaileyh, müvekkilim Fıtri Beyin daha evvel kaybetmiş olduğu iddia edilen bir
250 liradan bahis ile müvekkilimin şüpheli bulunduğuna işaret etmiş, mevzubahis
makbuzdaki kaydın gözünden kaçmış olması ihtimalini ileri sürmüş ve nihayet mü-
vekkilimin namus ve faziletini İstanbul’un en tanınmış tüccarlarının şahit olduklarını Son Saat Gazetesi, 3 Şubat 1926
180 Son Saat, 3 Şubat 1926, s.1.

181 Beraet-i zimmet asıldır: kişinin aksine bir delil bulununcaya kadar borçsuzluğunun esas olması. 182 Son Saat, Birinci Sene, Numro, 317, 3 Şubat 1926, s.4.

Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal imzası ile yayınlana bir kararname bankanın bu dö- Türkiye’yi de geniş çapta etkileyen 1930’lu yılların başındaki dünya ekonomik krizi sonucu
nemdeki durumunu şöyle anlatıyor: tarım sektöründe gelirlerin düşmesi ve ticari faaliyetlerin azalması nedeniyle oluşan umumi ikti-
sadi buhran, tek şubeli yerel bankaların kapanmasına sebep olmuştur.185 Türkiye’de pek çok şubesi
“Matlubat sahiplerinin mevduatını çakerlerinden dolayı sıkıntılı vaziyete düşen bulunan Adapazarı Türk Ticaret Bankası bu krizden etkilenmiş ama bu etki Bankayı kapatma
Adapazarı Türk Ticaret bankasının muamelâtı üzerinde Millî bankalar müdürleri- durumuna getirmemiştir.
nin iştirakile yapılan tetkikat neticesinde; Bankanın buhranlı vaziyete düşmesinin
su-i niyetten veya usulsüz muamelâttan mütevellit olmadığı anlaşılmış ve memleket
hayatı iktisadiyesinde yer tutmuş olan bu müessesenin kuvvetli bir yardımla kurtarıl-
ması bir çok cihetlerden faydalı ve lüzumlu görüldüğünden bu maksadın temini için
Bankanın tezyit edilecek sermayesine Millî Bankalarla birlikte Hazinenin de iştiraki
münasip görülmüş ve fakat Hazinenin hissei iştiraki olan 250.000 liranın tesviyesi
ancak bir kanunla mümkün olabileceğinden intizara tahammülü olmayan vaziyetin
düzeltilmesi için -ileride kanun çıkarılmak üzere Hazine hissesinin şimdiden millî
bir banka vasıtasile mevzuubahis bankaya verilmesi Maliye Vekilliğinin 18/9/934
tarihli tezkeresiyle yapılan teklifi üzerine icra vekilleri Heyetince 19/9/934 te tasvip
ve kabul olunmuştur.”183
Bankanın bu dönemde yaşadığı süreci başka bir belgede şöyle ifade ediliyordu:
“Maliye Vekilinden Başvekâlet Yüksek Makamına
İçtihat, 15 Kasım 1929, Sayı 285, s.5296
Bazı şantajcı gazetelerin tahrikâtı neticesinde mevduatlarını çekmek üzere müracaat
eden ashabı matlubun talepleri karşısında sıkıntılı vaziyete düşmüş olan Adapazarı
Türk Ticaret bankasına usulü dairesinde olmak üzere kuvvetli yardımda bulunarak
bankanın bu buhranlı vaziyetten kurtarılması ve aynı zamanda piyasada bir emniyet
buhranına meydan verilmemesi hakkındaki emrü devletleri üzerine lazım gelen tet-
kikat icra ettirilerek şu neticeler elde edilmiştir: Bankanın buhranlı vaziyete düşmesi
sui niyetle yapılmış yolsuz ve usulsüz muamelattan mütevellit değildir.
Ancak her hangi buhranlı bir vaziyete karşı bankaların daima nazarı itibarda bulun-
durmaları icap eden bazı ihtiyat- kârlıklara da riayet edilmemiştir. Mesela; banka
muamelatında seyyaliyet kaidesine ehemmiyet verilmemiş ve aynı zamanda bu mu-
amelat lüzumundan fazla dağıtılarak, bazen banka işleri çerçevesi haricine de çıkıl- Milliyet, 19 Mayıs 1929, s.6
mıştır. Bankanın bu vaziyetinden haberdar olan bir takım şantajcılar ise, bunu fırsat
telakki ederek malum şekilde tahrikâtta bulunmuşlardır. 1929 tarihinde bankanın malı olarak Adapazarı, Bolu ve Düzce’de muntazam binaları vardı.
Banka 1926 ve 1927 yıllarında %25, 1929 da %16 temettü vermiştir. 1929 senesinde 1.000.000
İktisat Vekili beyefendi de hazır bulunduğu halde millî banka müdürlerinin iştirakiyle liralık şirket sermayesinin 972.450 liralık kısmı tahsil olunmuş durumdaydı.186 Yine aynı yıl Ada-
bu mes’eleye dair cereyan eden müzakereler neticesinde, senelerden beri faaliyette pazarı kasabasının mahalli belediyesi ile birlikte elektrikle aydınlatma işini üzerine almış ve bu ko-
bulunan ve memleket hayatı iktisadiyesinde yer tutmuş olan bu millî müessesenin nuda da bir limitet şirket kurulmuştur.187 2 Ekim 1929 tarihinde banka yeni bir şube daha açmıştı.
kuvvetli bir yardımla kurtarılması işareti devletleri veçhile birçok cihetlerden faydalı Bu tarihte açılan Kütahya şubesiyle banka Anadolu’da genişlemeye devam etmişti.188
ve lüzumlu görülmüş ve bazı kayıt ve şartlar dairesinde olmak üzere sermaye tezyidi
suretiyle bu yardımın yapılması takarrür etmiştir. Bankanın 1929 yılı için senelik hissedarları toplantısı 21 Mart Perşembe günü saat 14.00’te
Adapazarı’ndaki Banka merkezinde gerçekleştirilmişti. Bu toplantı için 20 ya da daha fazla hisseye
Bankanın tezyit edilecek sermayesine milli bankalarla hazine iştirak edecek olup bu sahip olanlar toplantı gününden 15 gün önce Adapazarı, İstanbul, İzmit, Bolu, Eskişehir, Düzce,
iştirakte hazinenin hissesi iki yüz elli bin liradan ibaret olacaktır. Bozüyük, Hendek, Geyve, Gerede’de banka şubelerine müracaat etmeleri istenmişti.189
Ancak hazinenin bu iştiraki bir kanun istihsaline mutevakkıf bulunduğundan ve
buna mukabil muavenetin derhal icrası lazım gelip işin intizara tahammülü bulun-
madığından, ileride kanun istihsal edilmek üzere tezyidi sermayeye iştirak hissesi nis-
petinde millî bir banka delâletiyle Adapazarı Türk ticaret bankasına hazine namına
tevdiatta bulunulması hususunun icra vekilleri hey’etince karar altına alınması tensibi
samilerine arz olunur efendim.”184 185 Hürriyet, 29 Ekim 1998.
186 Tahsin, Sermaye Hareketi, s. 258.
187 İhsan, “Küçük Bir Türk Kasabasında Çalışkan Bir Türk Müessesesi”, s. 827.
183 BCA, 30.18.1.2/ 48.62.7. 188 Vakit, 2 Ekim 1929, s.2.
184 BCA, 30.18.1.2/ 48.62.7, lef: 3-4. 189 Cumhuriyet, 21 Şubat 1929, s. 5.

Mevcudat ve Alacaklar Sermaye ve Borçlar
Açıklama Türk Lirası Kuruş Açıklama Türk Lirası Kuruş
Vezne mevcudu ve ban- 430.376 49 Sermaye 1.000.000 00
kalara mevduat
Hissedarlar 41215 00 Şirketler müdevveratı 13.665 55
İştirakler 150.000 00 Hesabı cariler 970.041 50
Esham ve tahvilat 75.379 08 Vadeli mevduat 639.485 33
Gayrimenkul emval 38.952 09 Bankalar ve muhabirler 45.312 69
Hesabı cariler 784.229 71 Ödenecek çek ve 33.164 97
havaleler
Senet, çek ve poliçeler 1.397.668 99 Muhtelif alacaklılar 828.975 93
Adapazarı Türk Ticaret Bankası Bolu Şubesi Bankanın Düzce şubesi-bayraklı bina-1929 Demirbaş eşya ve tesisat 48.414 17 Geçici hesaplar 265.790 88
Muhtelif borçlular 828.975 93 Muhtelif hesaplar ve ge- 102.706 49
çen seneler temettüatı
Geçici hesaplar 115.861 38 İhtiyat akçesi 40.641 00
Muhtelif hesaplar 176.675 83 Nazım hesaplar 1.143.271 42
Nazım hesaplar 1.143.271 42 1929 senesi safi temet- 150.964 33
tüatı
Yekûn 5.231.020 09 Yekûn 5.231.020 09
1929 senesi kâr zarar hesabı
Zimmet Alacak
Açıklama Türk Lirası Kuruş Açıklama Türk Lirası Kuruş
Merkez ve şubelerin ida- 111.310 22 Senetlerin faizleri ve 236.822 02
re masrafı komisyonları
Merkez ve şubelerin icar 8.493 30 Cari hesapların faiz ve 120.890 96
bedelleri komisyonları
Merkez ve şubelerin ver- 596 81 Çek acıyosu 18.924 44
gileri
Kırtasiye, posta, telgraf ve 11.198 06 Havale ücretleri 3.735 96
telefon masrafları
Tenvir, teshin, müteferri- 7.715 19 Tahvilat faiz ve temet- 224 40
Bankanın Bolu şubesi - 1929
ka ve tamirat masraflar tüü
İlanlar, vekalet ve sair 10.287 11 Ardiye ve emtia temet- 1.128 93
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal imzasıyla yayınlanan Kararnameye göre: Adapazarı Türk masraflar tüleri
Ticaret Bankası Anonim Şirketi esas mukavelenamesinin değiştirilmiş 35’inci maddesindeki ikin-
Fevkalade masraflar 1.760 72 Taahhüdat ve sigorta 20.970 82
ci hisse-i temettü olarak hissedarlara dağıtılacak (Yüzde altmış beş) kelimesinin (Yüzde yetmiş)
komisyonları
suretinde tashihi, İktisat Vekâletinin 26/8/929 tarihli tezkeresiyle yapılan teklifi üzerine İcra Ve-
killeri Heyetinin 12/9/929 tarihli içtimaında kabul olunmuştur.190 Demirbaş, tesisat ve em- 3.878 97
lak imhası
12 Mart 1930 Çarşamba günü saat 14.30’da Adapazarı’nda Banka merkezinde toplanan Tevdiat ve kredi faizleri 96.492 82
Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim şirketi hissedarları umumi heyeti, idare meclisi ve denet-
çilerin hazırladıkları 1929 yılı bilanço ve kar-zarar hesapları kabul edilerek tastık edilmişti. Buna Merkez ve Şubelerin safi 150.964 33
göre Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi’nin 1929 senesi bilançosu ise şöyleydi:191 karları
190 BCA, 30.18.1.2/ 5.44.13. Yekûn 402.697 53 Yekûn 402.697 53
191 Vakit, 25 Mart 1930, s. 7.

Servet-i Fünun’a Göre 1929 Yılında Banka “Büyük harbin ilk senelerine kadar altı sene müddetle Ali Ticaret Mektebinde İk-
tisadi Coğrafya dersi vermiştim. Mektepten çıkan efendilerin bu altı seneye tesadüf
1929 yılında Adapazarı Türk Ticaret Bankası merkezini ziyaret eden Resimli Uyanış Ser- edenleriyle aramda çok derin ve tatlı bir rabıta peyda olmuştu. Onlardan hangisini
vet-i Fünun dergisi başyazarı Ahmet İhsan (Tokgöz), “Küçük Türk kasabasında Çalışkan bir İkti- görsem kendilerine karşı beslediğim evlat muhabbetinin tazelendiğini derhal du-
sat Müessesesi” başlığını taşıyan makalesinde banka ilgili şu bilgileri veriyordu: yarım. Memleketin pek başlangıçta olan iktisat hayatına karışmak üzre yetişen bu
“Anadolu’nun başka yerlerine nispetle iyi inkişaf eden Adapazarı’nın iktisat gençler, muhtelif yerlerde çok kıymetli unsur oldular; Ticaret Mektebi harpten evvel
muhitine mensup olan bu zatlar, mesleklerinin pratik hayatına ve faaliyetine girişmiş ve hele harpte pek az efendi yetiştirdi, fakat yetişenler hakikaten iyi yetişiyordu.
ve alışmış, kendi başlarına işler kurmuş hakiki tacirler ve kıymetli müstahsiller idi. Manevi evlâtlarımın arasında bir tanesini mektepten beri ziyade severdim, ismi Asım
Adapazarı’na göre çok şirin ve muntazam olan Banka binasını gezdik; İçtima sa- idi; sınıfının birincisi idi ve çok çalışırdı; anlayışlı, zeki, sakin ve terbiyeli bir efendi
lonları, muhasebe ve idare şubeleri güzel yapılmış ve tanzim olunmuştu, her tarafta idi ve istikbal için ondan çok şeyler umardım. Ticaret Mektebinden 1911 senesin-
ateşli bir çalışkanlık görülüyordu. Çünkü Adapazarı Bankası’nın İstanbul’da, İzmit’te, de şehadetname alan Asım Bey şimdi “Adapazarı Türk Ticaret Bankası”nın Umum
Bozüyük’te, Bolu’da, Gerede’de, Kütahya, Eskişehir, Geyve, Hendek ve Mudurnu’da Müdürüdür; manevi oğlum beni gördükçe, Değirmendere Adapazarına çok uzak
dahi şubeleri mevcuttur. Bu şubeler muhitinin çok faideli bir iktisat amilidir. değildir, bir defa gelsenize derdi ve onun bu dâvetini sevinçle dinlerdim. Geçenler-
Adapazarı Bankası 1913’te ilk defa Komandit olarak kurulmuştur. İlk ser- de birdenbire kararımı verdim; Değirmendereden karşı yakaya geçtik, Tütünçiftliği
maye 2000 altın lira idi. 1918’de sermaye 75000 lira oldu ve Banka Anonim şirkete istasyonundan bindiğimiz “Adana” treni bizi iki saat sonra Arifiye’ye götürdü; oradan
tahvil edildi. Müteakib senelerde sermaye 120000 oldu, sonra 290 bin, 500 bin liraya bizi bekleyen Asım Beyle birlikte Adapazarı katarına geçtik ve biraz sonra şirin Ada-
çıktı ve geçen sene bir milyon liraya dolduruldu. Kaydedilen sermayeler tamamen pazarı kasabasında, kasabanın ismini taşıyan çalışkan iktisat müessesesi müdiriyet
tahsil olunmuştur. odasında idik. Daha sonra meclisi idare odasında idim, Meclis içtima halinde idi;
Adapazarlı aza beylerin arasında bulunuyordum. Bu, bende tatlı bir ihtisas uyandır-
Bankayı tesis edenler hep mahalli tacirler idi, bunların resimleri iç sahife- dı… Asım B. gibi zeki ve iyi tahsil gördükten sonra doğrudan doğruya memleketin
mizde görülmektedir. Banka koza, afyon, tütün, emtia üzerine avans işleriyle uğraşır. iktisat hayatına atılmış bir genci seçip bulmuş olmalarını, onların iş adamı oldukları-
İş Bankası, Akşehir Bankası ve sair bankalarla yaptığı itilaflar neticesi olarak Türki- na ve kıymet bildiklerine kuvvetli delil addeylerim.”194
ye’nin muhtelif şehirleriyle çok muameleler yapar.
Adapazarı Bankası komandit halinde iken bazı senelerde yüzde yüz kâr te-
min etmiş ve sermayeye zam itmişti. Anonim olduktan sonra %5, 7, 12, 14 temettüler
dağıtmış, 1926, 1927 ‘de %25 ve 1929’da %16 vermiştir.
Bankanın malı olarak Adapazarı, Bolu ve Düzce’de muntazam binaları var-
dır. Adapazarı Bankası, Adapazarı kasabasının mahalli belediyesi ile birlikte elektrik-
le tenvir işini üzerine alıyor, Bu bapta bir Limitet Şirket kurulmuştur.
Adapazarı Bankası tesis zamanında ihdas olunan müessis hisselerini banka
namına satın almış ve şimdi yalnız nama muharrer hisseler tedavülde kalmıştır.
Ben bu malumatı dinledikten sonra Adapazarı kasabasının küçük ve çalış-
kan bankasını ve onun iyi görüşlü meclisi idare azalarını yürekten takdir eyledim.”192
Bankanın İkinci Müdürü: Ahmet Asım Bey
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın Şumnulu Hacı Mehmet Hilmi Efendi’den sonraki
ikinci genel müdürü Ahmet Asım (Ardaman) Bey’di.
1919-1934 yılları arasında Bankanın genel müdürlüğünü yapan Ahmet Asım (Ardaman) 1929-Banka Müdürü Asım Beyin mesai odası Bankanın şube müdürleri, ortada genel müdür Asım Bey
Bey İstanbul Âli Ticaret Mektebini bitirmişti. Kendisi Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın ar-
dından Kocaeli Halk Bankası’nın da müdürlüğünü yapmıştır. Asım Bey, Kocaeli Halk Bankasının Ahmet Asım Bey, hocası Ahmet İhsan Bey’in kaleme aldığı bu yazıyı okuyunca çok duygu-
83 kurucu kişisinden biriydi.193 lanmış ve hocasına 26 Kasım 1929 tarihinde bir teşekkür mektubu yollamıştı. Mektubunda şöyle
diyordu:
Servet-i Fünûn dergisinin sahibi olan Ahmet İhsan (Tokgöz), öğrencisi olan Ahmet Asım
Bey ile ilgili şu cümleleri kaleme alıyordu: “Pek muhterem hocam, Uyanış’ın son nüshasında münderiç ve mensup olduğum
müessese ve bendeniz hakkında çok iltifatkâr makalenizi memnuniyetle okudum.
Türk tüccarının her türlü muavenetten mahrum bulunduğu bir zamanda yekdiğerine
192 İhsan, “Küçük Bir Türk Kasabasında Çalışkan Bir Türk Müessesesi”, s. 826-828.
yardım kastile teşkil ettikleri Adapazarı Türk Ticaret Bankası on altı senelik haya-
193 Atilla Oral, Selim Sırrı Paşa, İstanbul, 2010, s. 165; Ulugün, “Kocaeli (Halk) Bankası”, s.768-771. 194 Ahmet İhsan, “Küçük Bir Türk Kasabasında Çalışkan Bir Türk Müessesesi”, s. 826-828.

tının son senelerinde biraz canlılık ve faaliyet göstermiş ise bu, ancak, Cumhuri- Adapazarı İslam Ticaret Bankası genel müdürlüğünü 15 yıl boyunca sürdüren Asım Bey
yet Hükümetinin ve onun çok kıymetli ricalinin açtığı feyizli yolda ve büyük milli 1934 yılında bu grevinden istifa etmişti. Onun istifası ile boşalan genel müdürlük koltuğuna ise
müesseselere imtisal sayesinde mümkün olmuştur. Ve kemali iftiharla itiraf etmelidir Banka yönetim toplantısında 1 Ekim 1934 tarihi itibariyle Zonguldak Maden Kömürü İşletme
ki bankamızın faaliyeti ve muvaffakıyeti iktisadiyatın en Zor işlerinde Türkün Türk Anonim Şirketi genel müdür muavini Sait Hamit (Başak) Bey getirilmişti.197
kabiliyetini ispat eden İş Bankası’nın az zamanda gösterdiği faaliyet ve muvaffakiyet-
ler karşısında çok naçiz kalır. Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın Fabrikaları
Şüphe yok ki bankacılık sadece ikraz ve istikrazdan, tevdiat kabulünden ve havale Adapazarı Elektrik ve Sanayi Türk Limitet Şirketi
işinden ibaret değildir. Memleketin iktisadi hayatı, beklediğimiz mesut neticeyi
gösterebilmesi için ticaret âlemi, büyük milli bankalarımızın nazımlık vazifelerinde Adapazarı Belediyesi’ne 19 Aralık 1925 tarihinde Kocaeli Valiliği tarafından Adapazarı
muvaffakiyetli adımlarını bekliyor ve çok derin görüşlü, azimkâr ve müteşebbis kasabası ve civarındaki elektrik işlerini yürütme imtiyazı verilmişti. 30 Temmuz 1929 tarihinde
müdürü Celal Beyefendinin ve liyakatli arkadaşlarının himmetile muhtelif iktisadi ise Adapazarı Belediyesi ve Adapazarı İslam Ticaret Bankası ortaklığıyla Adapazarı Elektrik ve
sahalarda çok büyük teşebbüslerine şahit olduğumuz İş Bankasını takib ediyoruz. Sanayi Türk Limitet Şirketi kurularak, şehirdeki elektrik üretimi ve dağıtımı işi bu şirkete devre-
Paramızın istikrarı ve mali ve tüccari işlerimizin inkişafı emrinde Devlet Bankasının dilmişti. Şirket, Belediye adına Başkan Reşat Bey ile Banka adına da İdare Meclisi Başkanı Hacı
teşekkül ve müdahalesine intizar ediyoruz. Numan ve Genel Müdür Ahmet Asım Beyler arasında yapılan mukaveleyle 36 sene müddet ile
Hükümetimizin teşebbüsüle teşekkülü yaklaşan Devlet Bankası ve mahâlli ihtiyaç- çalışacaktı. Mukavelenameye göre şirket ışıklandırma, ısıtma için elektrik üretme ve dağıtımını
ların mevludu ve onun canlı bir ifadesi olan küçük bankaların her memlekette ve her yapma, tramvay işletme, telefon bulundurma, soğuk hava depoları tesis etme gibi imtiyazlara sahip
işin bidavetinde olduğu veçhile iptidai ve dağınık olsa bile memlekete yabancı olan olacaktı.
müessesata nazaran çok samimidir. Vaziyet ve imkâna göre çok musait, büyük milli
müesseselerimizin gidişine ekseriya uygun bulunan mesaimizin ve halkımızı kısmen Adapazarı İslam Ticaret Bankası ile Adapazarı Belediye Dairesi aralarında kurulan bu şir-
olsun kredi ihtiyacına çaresaz olarak amansız murabahacılıktan kurtarmağa’ ve tüccar kete İktisat Vekâleti 17 Eylül 1929 tarihinde onay vermişti. Mukavelesi, 22 Temmuz 1929 tarih ve
ve halkın kendi ihtiyaçları için iştirak ve tasarrufa ve mütekabil emniyet ve itimada 4664 numara ile Adapazarı Noterliğinden tasdik edilmişti.198
sevke ve bugüne kadar muattal kalan küçük tasarrufları semeradar kılmağa matuf
teşebbüsatının tanzimi ve meşhut bazi hatalı adımların tashihi ve gayrı tabiiliklerin Adapazarı Elektrik ve Sanayi Şirketi’nin sermeyesi 150.000 Türk Lirası idi. Bu sermaye-
izalesi ve medeni memleketler de olduğu gibi büyük ve küçük müesseselerin iktisadi nin üçte biri belediye ve üçte ikisi Adapazarı İslam Ticaret Bankası tarafından karşılanmıştır.
ve mali sahada vukuflu, hesaplı, ahenkdar ve mütesanit bir surette yürümesi dahi Şirketin idaresinde ise her 25.000 Lira için bir aza olmasına karar verilmişti. Buna göre şirketin
mevcut büyük milli müesseselerin ve muvaffak ve mücerrep rüesasının delâlet ve ir- idare heyetinde ilk üç sene için Adapazarı Belediyesi adına Belediye Başkanı Reşat ve azalardan
şadile kabili husuldür. Vukuf ve tecrübemin çok fevkinde bulunan bankacılıkta ufak Avukat Seyit Ahmet Bey yer alacaktı. Adapazarı İslam Ticaret Bankası tarafından bu heyete Hacı
tefek bir muvaffakiyet istihsaline ve ilk teşekkülünden beri başında bulunan emin bir
heyetle halkın teveccühünü celbeden ve muhtelif hadisat arasında hayat kabiliyetini Numan, Hayri, Şevket ve Ahmet Asım Beyler atanmıştı. Yani idare heyetinde 2’si Bele-
göstermiş bulunan bu en eski mahalli bankamızın inkişafına biraz tesirim olduysa diye ve 4’ü Bankadan olmak üzere 6 kişi yer almıştı. Şirketin hesap işleri ise Adapazarı Ticaret
bunu da muhterem üstatlarıma ve benim için en büyük bahtiyarlık ve saadet olan Bankası tarafından yapılacaktı.
teveccühlerine ve milli müessesatın ve tüccarın itimat ve müzaheretine mazhariyete
medyunum. İhtiramlar ve teşekkürlerimin kabulünü ve çok kıymetli teveccühlerini-
zin devamını diler ve ellerinizden derin hürmetle öperim, üstadım efendim.”195
Uzun yıllar banka genel müdürlüğünü yapan Asım Bey, bankadaki pek çok yeniliğe öncülük
etmiştir. Bankanın kuruluşunun 20. yılı münasebetiyle düzenlenen etkinlikte söz alan Asım Bey
bankanın gelişimini şöyle anlatmıştır:
“Müessesemiz, bankadan ziyade milli tasarrufa yardım etmek isteyen bir köy san-
dığıdır. Büyük şehirlerden çekindik. Küçük şehirlerde çalıştık. Huzurunuza çıkmak
için 20 sene bekledik. Banka İstanbula civar bir vilâyette doğmuş, fakat bütün feyzini
İstanbuldan almıştır. Milli hükümetin gösterdiği yolda yürümek en büyük kuveti-
ni teşkil etmiştir. Mütevazı ve ehemmiyetsiz gibi görünen kaynakların birkaç yüz
lirası ile işe başlamış ve bugün bir milyon iki yüz bin liralık bir sermayeye malik
olmuştur. Müessisler yirmi yedişer lira koymuşlar ve haftada beşer kuruş vererek işe
başlamışlardır.”196
1935 yılı Adapazarı’na elektrik sağlayan fabrika199 Adapazarı’nda fabrikanın elektrik üretme santrali (Resül Narin Arşivi)
197 Milliyet, 7 Ekim 1934, s.7; Vakit, 28 Eylül 1934, s.6.

195 Resimli Uyanış Servetifünun, 37 inci sene 66-2 inci cilt, 28 Kasım 1929, s. 845. 198 Tan, 12 Mayıs 1936, s. 10.
196 Son Posta, 9 Mart 1933, s.7. 199 Tan, 12 Mayıs 1936, s. 10.

Adapazarı Belediyesi, Adapazarı Elektrik ve Sanayi Şirketi’nden yıllık belli bir miktar
elektrik alma yükümlülüğü bulunmaktaydı. Belediye, Nisan-Eylül arasında 40.000 kilovat, Ekim-
Mart arasında ise 60.000 kilovat olmak üzere yıllık 100.000 kilovat elektrik almayı taahhüt et-
mekteydi. Belediye bu elektriği kullanmasa da bu miktarın bedelini ödeyecekti.
Şirketin devri sırasında genel aydınlatma durumu muhafaza olunacak ve o tarihte elektrik
tesisatı yapılmadığı için aydınlatma yapılmayan mahalle ve sokaklar belediye dairesi tarafından
üç kısma ayrılarak senelik masrafı 40.000 lirayı geçmemek şartıyla noksan olan tesisat üç sene
zarfında şirket tarafından ikmal edilecekti. Bunun dışında şirket, Adapazarı Ahşap ve Demir
Malzeme Fabrikası’ndaki makinelerden en az biri üretime geçecek duruma gelince gündüz kasa-
baya elektrik vermeye başlayacaktı.
Şirketin fabrika binası ve diğer tesisatı için uygun görülen ve belediyeye ait olan arsa ve
araziden ihtiyaç nispetinde bedeli ile şirkete tahsis edilecekti. Ayrıca Adapazarı’na sağlanan elekt-
rik için gerekli su, Çark Suyu’ndan sağlanıyordu. Belediye, mevcut su tesisatına zarar vermemek ve
su tulumbaları için gerekli olan elektriği bedava vermek koşulu ile Çark Suyu’nu kullanma hakkını
şirkete vermekteydi.
Adapazarı Elektrik ve Sanayi Türk Limitet Şirketi, 11 Kasım 1929 tarihinde faaliyete geçe-
rek, Şubat 1933’e kadar bu yapıda Adapazarı’na hizmet vermiştir. 14 Şubat 1933 tarihinde Ada-
pazarı Belediyesi Meclisi şirketin Adapazarı Türk Ticaret Bankası’na devrini kararlaştırmış ve bu
karar 18 Şubat 1933 tarihinde Adapazarı Belediyesi Başkanı Rauf Bey tarafından bankaya iletil-
mişti. 10 Eylül 1933 tarihinde Adapazarı Belediyesi adına başkan Mehmet Rauf Bey ve Adapazarı
Türk Ticaret Bankası adına Genel Müdür Ahmet Asım beylerin imzalarını taşıyan bir sözleşme Adapazarı Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası (Resül Narin Arşivi)
ile Adapazarı Belediyesi şirket içerisindeki ortaklığını Adapazarı Türk Ticaret Bankası’na dev-
retmekteydi. Devir tarihi ise 1 Ekim 1933 olarak kararlaştırılmıştı. Adapazarı Belediyesi şirket
içerisindeki payını sokak aydınlatması için şirkete olan borcuna karşılık devretmişti. Sözleşmede
bunun dışında Adapazarı Ahşap ve Demir Malzeme İmalathanesi’nin 170’er beygir kuvvetinde
iki lanj lokomobilini, buna bağlı elektrik makineleri, dağıtım tabloları ve elektrik tabloları Adapa-
zarı Türk Ticaret Bankası tarafından satın alınmış oluyordu.200 1935 yılında Banka, Adapazarı’nın
elektrik işi ile ilgilenmeye devam etmekteydi.201
1936 yılına gelindiğinde Banka elektrik işinden el çekmeye karar verilmişti. 27 Mart 1936
tarihinden itibaren Adapazarı kasabasının elektrik tenviratı imtiyazı Adapazarı Belediyesine dev-
rediliyordu. İki kurum arasında Adapazarı Türk Ticaret Bankası İdare Meclisi ve Genel Müdür
Said’in, 2 Nisan 1936 tarih ve 3897/397 numaralı Ankara İkinci Noterliğinden alınan vekâletna-
me ile Adapazarı Türk Ticaret Bankası Adapazarı Şubesi Müdürü Asaf Talâti Ertan ve Adapazarı
Belediye Başkanı A. Faik Abasıyanık arasında imzalanmıştı.202
Adapazarı Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası (Resül Narin Arşivi)
200 Eyüb Talha KOCACIK Özel Arşivi.

201 Ulus, 5 Temmuz 1935, s.3.
202 Tan, 12 Mayıs 1936, s.10.

Banka’nın Adapazarı’ndaki Fabrikası: Adapazarı Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası
10 Kasım 1916 tarihinde Enver Paşa tarafından bizzat açılan Adapazarı Ahşap ve Demir
Malzeme İmalathanesi, Adapazarı’nda savaş malzemesi dışında zirai ve diğer küçük makineler,
pompalar ve değirmen donanımı üretecek büyük bir fabrikaydı. Açıldığında fabrikada 400 işçi ve
darüleytamlarda okuyan 50 talebe çalışmaktaydı. Bu fabrikanın Adapazarı sanayi tarihinde önemli
yeri vardır. Cumhuriyet döneminde “Demir-Tahta Fabrikası” (DA-TA) adını alan ve istasyonun
batısında bulunan bu fabrika (bugünkü Zirai Donatım Kurumu), eskiden sergilere katılacak kadar
kaliteli imalat yapıyordu.203
Şirket Sanayi ve Maadin Bankası ile Ziraat Bankası’na borçlanmış ve bu yüzden 1933 yı-
lında satışa çıkarılmıştır.
Banka Adapazarı ve çevresinin ekonomik kalkınmasındaki etkisini devam ettirerek, Türkiye

ve Adapazarı için stratejik önem arz eden Adapazarı Araba Fabrikası’nı 17 Nisan 1933 tarihin-
de 151.100 lira bedelle satın almış ve Adapazarı Ağaç ve Demir Eşya Fabrikası adıyla yeniden
faaliyete geçirmiştir. Bankaya daha sonra Ziraat Bankası ve Etibank sermaye katacaklardır.204 Bu
fabrikanın üç önemli özelliği şunlardır:
1. Birinci Dünya Savaşı’nda ordumuzun ihtiyacı olan binlerce araba ve çeşitli levazımı imal
etmesi,
2. Adapazarı’nın aydınlatılması için elektrik üretiminin bu fabrikadan sağlanması,
3. Adapazarı’nda kıymetli bir zanaat ocağının canlandırılması.205 1944 TZDK Fabrikası (Resül Narin Arşivi)
Adapazarı Türk Ticaret Bankası tarafından çalıştırılan fabrika, demir ve tahta üzerine iş
yapmış, maden kömürü sobaları, pulluklar, ziraat aletleri, en ince mobilyalar, sıhhiye ve nakliye
arabaları ve diğer harp malzemesi imal etmiştir. 1939 yılı Ocak ayında Etibank, Ziraat Bankası ve
Türk Ticaret Bankası müştereken 700.000 lira sermaye koyarak Demir ve Tahta Fabrikaları Türk
Anonim Şirketi veya sadece DETA adı ile bir işletme kurmuşlardır. Fakat buna rağmen istenilen
randıman alınamamıştır. 206
1943 depreminde tamamen yıkılan bu fabrikanın enkazını TZDK, 22 Kasım 1944 tarihin-
de Türk Ticaret Bankası’ndan 400 bin liraya satın almış ve “Ziraat Aletleri ve Makineleri Mü-
essesesi” haline getirmiştir. Daha sonra Atatürk Orman Çiftliği’ndeki pulluk fabrikası sökülerek
Adapazarı’na getirilmiş ve hayvan pullukları üretimine geçişmiştir.207
203 Mustafa Bozdemir, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Endüstriyel Mirasımız, İTO Yayınları, İstanbul 2011, s. 43. 1935 yılı Adapazarı’na elektrik sağlayan fabrika208
204 Enis Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), Adapazarı 2005, s.21.
205 Atilla Oral, “Türk Ticaret ve Sanayi Tarihinde İzmit Körfezi”, Özgür Kocaeli Pazar Eki, 7 Mart 2004, s. 6.
206 Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası Adres Kitabı, Işık Basımevi, Adapazarı 1968, s.11-14.
207 Bozdemir, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Endüstriyel Mirasımız, s.409-410. 208 Son Posta, 29 Eylül 1935, s.4.

BÖLÜM III
ADAPAZARI TÜRK TİCARET BANKASI (1930-1950)
1930’lu Yılların Başı

Adapazarı Türk Ticaret Bankası, 1930 yılında şubelerini artırmaya devam etmiştir. Bu yıl
içerisinde bankanın Kütahya, Gerede, Mudurnu209, Bartın210 ve Karamürsel şubeleri açılmıştı.
Karamürsel şubesi bankanın 18. şubesi olmuştu.211 Karamürsel şubesinin açılışına Banka Ge-
nel Müdürü Asım Bey, İzmit Valisi Mehmed Eşref ile birlikte gitmiş ve gazeteci Ahmed İhsan
(Tokgöz) Bey de buna eşlik etmiştir.212 Bu şubelerin dışında yine 1930 yılında Banka Gemlik ve
Yenişehir’de de birer şube açarak şube sayısını 20’ye çıkarmıştır.213
Şube sayısını artıran Adapazarı Türk Ticaret Bankası, çeşitli gazetelerde verdiği ilanlar
ile halkın tasarruflarını çekmeye çalışmaktaydı. 11 Aralık 1930 tarihli Hür Fikir gazetesinde bu
amaçla verilen ilan şu şekildeydi:
“Adapazarı Türk Ticaret Bankası tasarruf mükâfatı Banka idaresi yılbaşı gecesi kum-
bara alanlar arasında kura kaidesiyle, kazananlardan 16’sına nakdi ve bir kısmına da
küçük hediyeler olmak üzere tasarruf mükâfatı verecektir. Çocuklarınızı tasarrufa
teşvik ve yılbaşı talihinizi tecrübe etmek için 15.12.930’a kadar Bankadan kumbara
almayı unutmayınız.”214
Banka bu müddet içinde 200 adet kumbara satmıştı.215 Buna benzer promosyon reklamlar
çeşitli gazetelerde ilerleyen yıllarda da devam etmiştir.
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, 12. senelik hissedarlar umumi heyeti toplantısını Adapa-
zarı’nda banka merkezinde yapmayı planlamıştı. Toplantıya esas mukavelenamenin 24. maddesi
gereğince asaleten veya vekâleten 20 veya daha fazla hisseye sahip olan kişiler katılabilecekti. Top-
lantı gündeminde ise İdare Meclisinin ve murakabe heyetinin raporlarının okunması, 1930 senesi
bilânço ve kâr - zarar hesabının tetkik ve tasdiki, temettü dağıtılmasına karar verilmesi, müddetleri
biten idare meclisi azalarının ve murakabe heyetinin seçilmesi ve esas mukavelenamede bazı mad-
delerindeki değişiklikleri vardı.216
209 İTO, Sicil No: 2883-1, 19 / 2 / 1930.

210 Vakit, 27 Mayıs 1930, s. 2.
211 Vakit, 12 Temmuz 1930, s. 6.
212 Kemalettin Kuzucu, “Türkiye’nin İlk Armatörlerinden Rıza Bedri Bey ve Kocaeli Vapur Şirketi”, Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu,
Cilt:2, Kocaeli, 2015, s. 1074.
213 Vakit, 18 Aralık 1930, s. 4.
214 Hür Fikir, 11 Aralık 1930, s. 4.
215 Vakit, 18 Aralık 1930, s. 4.
216 Vakit, 16 Şubat 1931, s. 8; Milliyet, 16 Şubat 1931, s. 5.

Toplantıda kabul edilen Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi 1930 senesi bi-
lançosu şu şekildedir:

Açıklama T. L. Krş. Açıklama T. L. Krş.
Vezne mevcudu ve bankalarda 902.014,52 Sermaye 1.000.000,00
mevduat
İştirakler 174.763,03 Şirketler müdevveratı ve hisse- 43.161,05
darlar tevdiat
Esham ve tahvilat 71.431,36 Hesabı cariler ve tasarruf sandığı 1.572.344,70
Gayrimenkul emval 58.935,65 Vadeli mevduat 931.010,34
Hesabı cariler 813.447,56 Bankalar ve muhabirler 42.044,05
Senet, çek ve poliçeler 1.708.820,31 Ödenecek çek ve havaleler 39.702,39
7 Mart 1930 tarihli Banka ilanı217 Demirbaş eşya ve tesisat 72.498,36 Muhtelif alacaklılar 780.258,41
Muhtelif borçlular 780.258,41 Muvakkat hesaplar 197.428,78
Türk Ticaret Bankası 12. senelik hissedarlar toplantısı, 12 Mart 1931 tarihinde Adapa-
zarı’nda Banka merkezinde yapılmıştı. Toplantıda 1930 senesi bilançosu ile kâr ve zarar hesabı Muvakkat hesaplar 170.686,12 Muhtelif hesaplar ve geçen sene- 135.153,81
tasdik edilerek Meclis-i İdare ve murakıpların ibrasına karar verilmiştir. Toplantıda ayrıca seçilme ler temettüatı
süreleri sona eren İdare Meclisi azalarından Hayri, Mehmet ve Asım Beylerin azalığa ve murakıp Muhtelif hesaplar 186.321,13 Nazım hesaplar 1.125.232,85
Ahmet Behçet ve Mustafa Osman beylerin ilave üçer sene müddetle murakıplığa seçilmelerine Nazım hesaplar 1.125.232,85 İhtiyat akçesi 55.73741,43
karar verilmiştir. Bankanın 1931 yılında Adapazarı’nda merkez şubesinin dışında İstanbul, İzmit,
Eskişehir, Bolu, Düzce, Geyve, Bilecik, Bozüyük, Kütahya Eskişehir, Gemlik, Mustafa Kemal 1930 senesi safi temettüatı 142.438,49
Paşa, Bandırma, Karamürsel, Biga, Bartın, Hendek, Gerede ve Mudurnu şubeleri bulunmaktaydı. Yekûn 6.054.509,30 Yekûn 6.064.509,30
Zimmet Alacak
Merkez ve şubelerin idare masrafı 145.865,15 Senetlerin faizleri ve komisyon- 287.806,69
ları
Merkez ve şubelerin icar bedelleri 11.843,74 Cari hesapların faiz ve komis- 98.247,21
yonları
Merkez ve şubelerin vergi ve harç- 1.000,72 Çek acıyosu 19.415,54
ları
Kırtasiye, posta, telgraf ve telefon 12.529,24 Havale ücretleri 4.500,96
masrafları
Tenvir, teshin, müteferrika ve ta- 6.990,76 Tahvilat faiz ve temettüü 64,39
mirat masraflar
İlanlar, vekalet ve sair masraflar 11.873,93 Emtia ve ardiye temettüleri 3.382,66
Fevkalade masraflar 2.669,92 Taahhütler ve sigorta komisyon- 25.253,53
ları
Demirbaş, tesisat ve emlak imhası 4.157,68
Tevdiat ve kredi faizleri 99.501,33
Merkez ve Şubelerin safi karları 142.438,49
Yekûn 438.670,98 Yekûn 438.670,98
1930 yılı Banka’nın Adapazarı’ndaki merkez binası (Resül Narin Arşivi)
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1930 senesi kar-zarar hesabı ise şu şekildedir:
217 Vakit, 7 Mart 1930, s.7.

ücretleri kayıtları için 32.5 liradan cem’an 97.5 liralık ücret farkının gönderilecek
memurumuza tevdiini rica eder ve bil-vesile te’yidi ihtiram eyleriz.” 221
İstanbul Ticaret Odası yıllık 30 lira olan ücretin sermaye artışı ile 62,5 liraya çıktığı için
toplam 97,5 liralık ücret farkının ödenmesini talep etmişti. Adapazarı Türk Ticaret Bankası ise 25
Mayıs 1931 tarihinde İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası’na “fiilen bankamız sermayesinin 1.000.000
liraya iblağı 1930 senesi sonunda kabil olmuştur. Şubelerimize sermaye, ihtiyaca göre tahsis olunmuş ve
şubemizin 1928 senesi bidayetinde sermayesi 125.000 liraya iblağ edilmiştir. Bilvesile teyidi ihtiramat
olunur efendim” şeklinde mektup göndererek gecikmenin nedenlerini belirtmiştir.222
İstanbul Ticaret Odası ile yaşanan sıkıntıları gidermeye çalışan Adapazarı Türk Ticaret
Bankası, 11 Haziran 1930 tarihinde kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’na hissedar
olan bankalar arasına girmişti. Adapazarı Bankası, Nisan 1931’de 20.000 lira ile Merkez Banka-
sı’na hissedar olmuştur.223
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, 1931 yılında da şube sayısı artmıştı. 1931 Mayıs ayı içeri-
sinde bankanın Bursa şubesi224, 30 Ekim 1931 tarihinde ise Safranbolu şubesi açılmıştır. Safranbo-
lu şubesi bankanın 23. şubesi olmuştur.225 Bu arada 1931 yılı Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın
kuruluşunun 7. yıldönümü olması nedeniyle, bankanın İstanbul şubesinde bir tören yapılmıştır.226
1930 yılı Banka reklamı218
Adapazarı Türk Ticaret Bankası İdare Meclisi, 12 Mart 1931 günü normal toplantısı bit-
tikten sonra sıra fevkalade toplantıya gelmişti. Bu toplantıda bankanın sermayesinin tedricen 1
milyon lira artırımla 2 milyon liraya çıkarılmasına, 500.000 lirayı geçmemek şartıyla münasip
miktarda hamiline hisse senedi çıkarılmasına karar verilmiştir. Toplantıda ayrıca esas mukavele-
namenin 19, 23, 24, 33, 35, 39, 47. maddelerinin de tadil edilmesi kararlaştırılmıştı. Tadil edilen
23. maddeye göre banka yıllık toplantısını artık her senenin Mart ayında değil, hesap senesinin
bitimini takiben 3 ay içerisinde yapabilecekti. 33. maddede ise temettülerin taksimi yeniden dü-
zenlenmişti.219
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, sermaye artışlarını İstanbul Ticaret Odası’na bildirmek
zorundaydı. Ancak 12 Mart 1931 tarihli toplantıda alınan bankanın sermayesinin artırım kararı
bir yana, henüz 1928 yılında yapılan sermaye artışının İstanbul Ticaret Odası’na bildirilmediği
ortaya çıkmıştı. Bu bildirim yapılmadığı için Adapazarı Türk Ticaret Bankası, İstanbul Ticaret
Odası’na hala ikinci sınıf olarak kayıtlıydı ve odaya yılda 30 lira kayıt ücreti ödemekteydi. Ancak
bankanın sermayesinin 1928’de 1.000.000 liraya çıkarılmasıyla sınıfının da fevkaladeye yükselmiş
olmasından dolayı odaya ödemesi gereken ücret de artacaktı.220 Bu durum Ticaret Odası tarafın-
dan 24 Mayıs 1931 tarihinde banka merkezine aşağıdaki yazı ile dile getirilmiştir:
“.... Bankanız sermayesinin 28/3/1928 de bir milyon liraya iblağ edildiği ve İstan-
bul’a mahsus sermayenin 125 bin liradan ibaret olduğu memurumuzun bankanızda
yaptığı tahkikatla anlaşılmıştır. Bankanız sermayesinde vukua gelen bu değişimin iki
ay zarfında odamıza bildirilmesi kanunen icab ederken maalesef bu işler şimdiye 1931 yılı Bankanın Bursa Şubesi
kadar yapılmamış ve odamız hukuku ziya uğratılmıştır. Tezyid edilen sermayeye göre
bankanızın 1928 senesinden itibaren fevkalade sınıf adedi ve İstanbul’a mevzu ser-
mayeye nazaran da senede 62.5 lira oda ücreti i’tası lazım gelmektedir. Binaenaleyh
62.5 liradan itası icap ederken 30 lira olarak tahsil edilen 1929, 1930, 1931 seneleri
221 İTO, Sicil No: 2883-1, 24 Mayıs 1931.
222 İTO, Sicil No: 2883-1, 27 / 5 / 1931.
223 Yarın, 7 Nisan 1931, s. 1; Milliyet, 7 Nisan 1931, s. 1.
225 Vakit, 31 Ekim 1931, s. 2. Bankanın diğer 22 şubesi ise şunlardır: Adapazarı, Biga, Bursa, Bandırma, Bolu, Bartın, Bozüyük, Bilecik, Düzce,
218 Milliyet, 5 Haziran 1930, s.5. Eskişehir, Gerede, Geyve, Gemlik, Hendek, İstanbul, İzmit, Kütahya, Karamürsel, Mudurnu, Mustafa Kemal Paşa, Tekirdağ ve Yenişehir (Milliyet, 8
219 Cumhuriyet, 18 Mart 1931, s. 6; Vakit, 18 Mart 1931, s. 6; Milliyet, 19 Mart 1931, s. 6. Ekim 1931, s. 6).
220 İTO, Sicil No: 2883-1, 12 / 5 / 1931. 226 Cumhuriyet, 8 Temmuz 1931, s. 2.

Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1931 senesi kar-zarar hesabı ise şu şekildedir:
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, senelik hissedarlar umumi heyeti toplantısı 10 Mart 1931
tarihinde gerçekleştirildi. Toplantıda 1931 senesi bilançosunun kabul ve tasdikine, idare meclisi ve Zimmet Alacak
murakabe heyeti azalarının ibrasına, %10 hesabıyla 13 numaralı çift kupon mukabilinde her bir
hisseye 50 kuruş temettü dağıtılmasına karar verilmiştir. Ayrıca süreleri biten idare meclisi azala-
rından Şerif, Reşat ve Asım Beyler azalığa tekrar seçilmişlerdir. 1932 yılında bankanın Adapazarı Merkez ve şubelerin idare masrafı 164.378,08 Senetlerin faizleri ve komisyonları 341.637,66
merkezinin dışında, İstanbul, İzmit, Eskişehir, Düzce, Bolu, Bursa, Tekirdağ, Bozüyük, Kütahya, Merkez ve şubelerin icar bedelleri 14.747,79 Cari hesapların faiz ve komisyonları 104.272,53
Mustafa Kemal Paşa, Biga, Bandırma, Bartın, Safranbolu, Gerede, Geyve, Hendek, Bilecik, Yeni-
şehir, Mudurnu, Gemlik ve Karamürsel şubeleri bulunmaktaydı. Merkez ve şubelerin vergi ve harçları 1.462,38 Çek acıyosu 21.970,85
Türk Ticaret Bankası’nın toplantıda kabul ve tasdik edilen 1931 senesi bilançosu şu şekil- masrafları
dedir: Tenvir, teshin, müteferrika ve tamirat 9.091,17 Tahvilat faiz ve temettüü 579,72
Mevcudat ve Alacaklar Sermaye ve Borçlar Vekâlet mahkemeler, yol, hakk-ı hu- 14.453,25 Emtia ve ardiye temettüleri 5.839,05
Açıklama T. L. Krş.. Açıklama T. L. Krş. zur ve ilam masrafları
Vezne mevcudu ve bankalarda 845.478,04 Sermaye 1.000.000 Heyet-i umumiye ve şubelerin fevka- 4.209,00 Taahhütler ve sigorta komisyonları 17.428,05
mevduat lade masrafları
İştirakler 190.125,25 Şirketler müdevverleri ve hisse- 117.843,10 Demirbaş eşya, tesisat ve gayrimenkul 7.076,26
darlar tevdiat emval itfa akçesi
Esham ve tahvilat 77.953,83 Hesabı cariler ve tasarruf san- 1.612.350,40 Tevdiat ve kredi faizleri 143.923,49
dığı Merkez ve Şubelerin safi karları 123.705,84
Gayrimenkul emval 58.257,50 Vadeli mevduat 1.320.9899,69 Yekûn 498.050,90 Yekûn 498.050,90
227
Hesabı cariler 966.774,65 Bankalar ve muhabirler H. C. 80.569,57
Demirbaş eşya ve tesisat 88.498,72 Muhtelif alacaklılar 443.735,61
Muvakkat hesaplar 182.595,58 Muhtelif hesaplar ve geçen 92.069,24
seneler temettüatı
Muhtelif hesaplar 236.110,07 Nazım hesaplar 805.049,41
Nazım hesaplar 805.049,41 İhtiyat akçesi 69.981,27
1931 senesi safi temettüatı 123.705,84
Yekûn 5.876.699,06 Yekûn 5.876.699,06
Adapazarı Türk Ticaret Bankasında İktisat Haftası, 14 Aralık 1932
227 Akşam, 16 Mart 1932, s. 12; Cumhuriyet, 17 Mart 1932, s. 8; Milliyet, 17 Mart 1932, s. 8; Son Posta, 21 Mart 1932, s. 12.

Adapazarı Türk Ticaret Bankasında İktisat Haftası, 14 Aralık 1932
Adapazarı Türk Ticaret Bankası şubelerinin bulunduğu yerlerde halktan bankanın faali-
yetleri ile ilgili olumlu geri dönüşler de olmaktaydı. Bunlardan biri Gemlik’teki halkın kozalarını
işlemek için bankanın çok yardımını görmeleriydi. Bankanın bu yöre halkına alâkası ve yardımı
buradaki ticaret unsurlarını pek memnun etmekteydi.228 Bir diğer olumlu haber ise Bilecik’ten
gelmişti. Türk Tayyare Cemiyeti’nin Bilecik Şubesi kendine bir bina yaptırmış ve Adapazarı Türk
Ticaret Bankası tarafından derhal kiralanmıştı.229
Adapazarı Türk Ticaret Bankası şubeleri ile alakalı diğer bir hadise ise bankanın İstanbul
şubesinin 8. yıldönümü münasebetiyle bir merasim yapılmasıydı. 7 Temmuz 1932 tarihinde yapı-
lan merasime meclisi idare azasından Kavalalı Mehmet Kamil, murakıp Behçet, Bankanın İstan-
bul Müdürü Namık Beyler ve kalabalık bir davetli grubu katılmıştı. Banka yetkilileri davetlilere
bankanın tarihçesini anlattıktan sonra banka hakkında kısaca şu bilgileri vermişlerdir: Bankanın
tamamı ödenmiş 1.200.000 lira sermayesi bulunmaktadır. Bankanın sermayesinin ise artırılması
için hükümete başvuruda bulunmuştu. Bu sermaye artırımı ile banka halk nezdinde daha fazla
açılma imkânına sahip olacaktır. Bankanın merkezle beraber 23 şubesi bulunmaktaydı. Banka ilk
şubesini İzmit’e açmıştır. Bankanın Adapazarı, Düzce ve Eskişehir şubelerinin binaları kendisine
aitti. Banka Adapazarı Belediyesi ile Adapazarı’nın aydınlatılması işinde ortak olup, Büyükder-
bent’te kendi malı olan bir kereste fabrikasını da işletmektedir. Banka Mayıs 1932 ortalarından 8 Temmuz 1932, Son Posta gazetesinde Bankanın İstanbul şubesi
beri de komisyon işlerine başlamıştı.230
4 Ocak 1933 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan reklamda Adapazarı Türk Ticaret
Bankası hakkında bilgilere de ulaşmaktayız. Reklamdaki bilgilere göre bankanın merkezi Adapa-
zarı ve sermayesi 1.200.000 idi. Ayrıca bankanın İstanbul, Bandırma, Bartın, Biga, Bilecik, Bolu,
Bozüyük, Bursa, Düzce, Eskişehir, Gemlik, Gerede, Geyve, Hendek, İzmit, Karamürsel, Kütahya,
Mudurnu, M. Kemal Paşa, Safranbolu, Tekirdağ ve Yenişehir’de şubeleri bulunmaktaydı. Banka
işlemleri olarak mevduat ve havale kabul etmekte, tahsile senet alıp borç vermekteydi.231
228 Vakit, 2 Temmuz 1932, s. 7.

229 Cumhuriyet, 21 Ekim 1932, s. 5.
230 Son Posta, 8 Temmuz 1932, s. 8. 231 Cumhuriyet, 4 Ocak 1933, s. 8.

Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1933 senesi hissedarlar umumi heyeti toplantısı 2 Bankanın 1932 senesi kar-zarar hesabı ise şu şekildedir:
Mart’ta tarihinde yapılmıştı. Toplantıda 1932 senesi bilançosu ile kâr zarar hesabı ittifakla kabul Zimmet Alacak
edilmiş, 14 numaralı çift kupon karşılığında her bir hisseye 50 kuruş hesabıyla %10 temettü dağı-
tılması kararlaştırılmıştır. Ayrıca seçilme müddetleri biten idare meclisi azalarından Hacı Numan,
İsmail Hakkı ve Şevket Beylerin üçer sene müddetle yeniden azalığa seçimleri ve merhum Şerif Merkez ve şubelerin idare mas- 180.308,98 Senetlerin faizleri ve komis- 337.543,53
Bey’in yerine idare meclisi tarafından azalığa seçilen Gaffar Bey’in seçilmesinin tasdiki ittifakla rafı yonları
kabul edilmiştir.232 Toplantıda bunların dışında Adapazarı elektik imtiyazının Adapazarı Beledi- Merkez ve şubelerin icar bedel- 14.735,09 Cari hesapların faiz ve komis- 130.062,11
yesi’nden tamamen alınması konusu da görüşülmüş ve bu proje oybirliği ile kabul edilmiştir.233 leri yonları
Merkez ve şubelerin vergi ve 4.200,42 Çek acıyosu 19.214,17

harçları
masrafları
Tenvir, teshin, müteferrika ve 5.921,05 Tahvilat, faiz ve temettüü 3.664,69
tamirat masrafları
Vekâlet, mahkeme, yol, hakk-ı 16.853,23 İştirakler ve emtia temettüleri 35.626,72
huzur ve ilanlar masrafları
Heyet-i umumiye ve şubelerin 2.419,81 Satış ve sigorta komisyonları 14.843,00
fevkalade masrafları
Demirbaş eşya, tesisat ve gayri- 8.249,56 Taahhütler ve sigorta komis- 16.065,81
menkul emval imha akçesi yonları
Meşkûk alacaklar karşılı 3.000,00 Bankalarda mevduat faizleri 5.694,20
Tevdiat faizleri 183.230,77
1932 tarihli bankaya ait zarf (Resül Narin Arşivi)
Merkez ve şubelerin safi karları 135.903,77
Toplantıda kabul ve tasdik edilen bankasının 1932 senesi bilançosu şu şekildedir: Yekûn 560.849,42 Yekûn 569.849,42234

Vezne mevcudu ve bankalarda 735.686,40 Sermaye 1.200.000,00
mevduat
İştirakler 194.543,43 Şirketler müdevverleri 9.501,15
Esham ve tahvilat 99.884,38 Alacaklı hesabı cari ve tasarruf sandığı 1.822.461,49
Gayrimenkul emval 71.575,96 Vadeli mevduat 1593.916,08
Borçlu hesabı cariler 1.086.932,92 Bankalar ve muhabirler hesabı carileri 26.508,43
Demirbaş eşya ve tesisat 99.628,55 Muhtelif alacaklılar 518.529,94
Muvakkat hesaplar 327.341,86 Muhtelif hesaplar ve geçen seneler 137.582,45
temettüatı
Muhtelif hesaplar 277.216,26 Nazım hesaplar 761.292,81
Nazım hesaplar 761.292,81 Muhtelif; ihtiyat akçesi 112.484,63
1932 senesi safi temettüatı 135.903,77
Yekûn 6.642.413,94 Yekûn 6.642.413,94 Son Posta, 9 Temmuz 1933, s.8
232 Milliyet, 8 Mart 1933, s. 6; Son Posta, 7 Mart 1933, s. 11.
233 Milliyet, 5 Mart 1933, s. 2. 234 Milliyet, 8 Mart 1933, s. 6; Son Posta, 7 Mart 1933, s. 11.

Bankanın 20. Yıldönümü Kutlamaları
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın kuruluşunun 20. yıldönümü münasebetiyle 8 Mart
1933 tarihinde Perapalas Oteli’nde bir ziyafet verilmiştir.236 Ziyafete Vali ve Belediye Reisi Mu-
hittin Bey, parti temsilcisi, gazeteciler, bankacılar ve bankanın müşterileri davet edilmişti. Verilen
ziyafetin ardından bankanın kurucusu İbrahim Bey’in oğlu İbrahim Bey söz alarak, davete icabet-
ten dolayı bir teşekkür konuşması yapmıştır.
İbrahim Bey’den sonra iktisatçı Zühtü Bey söz alarak bankanın kısa bir tarihçesini anlat-
mıştır. Zühtü Bey, İbrahim Bey’in 20 sene evvel Bosna-Hersek’te yapılan bir müessesenin kü-
çük bir numunesini Türkiye’de yapmak istediğini ve Balkan Savaşlarının en şiddetli günlerinde
Sultanhamamı’nda Karamürsel ticarethanesinin arkasında bu bankanın müzakeresinin yapıldığını
ve Adapazarı’nda ilk temelinin atıldığından bahsetmiştir. Zühtü Bey’den sonra bankanın genel
müdürü Asım Bey söz alarak, “bir köy bankasının düğünü”ne iştirak edildiğinden dolayı misafirlere
teşekkür etmiş ve özetle şunları söylemiştir:
“Müessesemiz, bankadan ziyade milli tasarrufa yardım etmek isteyen bir köy san-
dığıdır. Büyük şehirlerden çekindik. Küçük şehirlerde çalıştık. Huzurunuza çıkmak
için 20 sene bekledik. Banka İstanbul’a civar bir vilâyette doğmuş, fakat bütün feyzini
İstanbul’dan almıştır. Milli Hükümetin gösterdiği yolda yürümek en büyük kuvvetini
teşkil etmiştir. Mütevazı ve ehemmiyetsiz gibi görünen kaynakların birkaç yüz lirası
ile işe başlamış ve bugün 1.200.000 liralık bir sermayeye malik olmuştur. Müessisler
yirmi yedişer lira koymuşlar ve haftada beşer kuruş vererek işe başlamışlardır. Tesisi 9
Mart 1914 tarihidir. Evvelâ komandit şirketti. İlk muamelesi mısır mubayaası ile bir
köylüye (10) lira ikraz olmuştu. Komandit müddeti 5 sene 8 ay devam etti. 13 sene
3 aydan beri de anonim şirket halindedir. Banka, ikrazdan başka hububat, komisyon,
sigorta işleri yapmaktadır. Kereste imalâtı ve elektrik tenviratı ile meşgul olmaktadır.
Bunlardan başka banka, tesis ettiği 23 adet şubesinde murabahacılarla mücadele et-
miş, teşkilâtını birçok vilâyetlerin kazalarına teşmil etmiş ve namuslu tacirleri sonuna
kadar muhafaza etmiştir.
Bankanın 11 vilâyetle alâkası vardır. Çiftçiyi şehirlere, dolayısıyla bankaya değil,
bankayı köylere, çiftçiye yaklaştırmıştır. Merkez ve şubemizin ekseri binaları kendi
malımızdır. Banka hayır müesseselerine, fakir çocuklara, spor teşekküllerine, mesle-
ki mecmualara yardım etmekte, tasarruf kumbaralarını teşvik etmektedir. Her türlü
imtiyazdan aridir. Senede 60 bin lira vergi verir. Mesleki tahsil görmüş 200 den fazla
memuru vardır. Sermayesini 2 milyona çıkarmaya karar vermiştir. 10 bin kişi ile alâ-
kadardır. Her aileyi beş nüfus hesap edersek 50 bin kişi ile münasebeti var demektir”.
Asım Bey’in konuşmasından son Vali ve Belediye Reisi Muhittin Bey, genç Türkiye’nin
genç bankacılarını tebrik ederek Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın gelecekte de başarılı olması-
nı temenni etmiştir. Cumhuriyet Halk Fırkası İstanbul temsilcisi Cevdet Kerim Bey, bankanın bu
başarılarını duymaktan oldukça memnun olan davetliler nezdinde Adapazarı Türk Ticaret Ban-
kası’na şu şekilde iltifat etmiştir:
“Bu salonda Cumhuriyetin tesis sene-i devriyelerini tesit ettik, bu salonda İstan-
bul’un Kurtuluş günlerini yadettik. Şimdi yine bu salonda bu gece Türk iktisadiyatı-
nın kurtuluşunu tesit ediyoruz. Mimar Sinan, muazzam eserlerinin en ehemmiyetsiz
bir tarafına silik bir yazı ile nasıl ismini atmış ise bankanın müdürü Asım Bey de
iktisadiyatın Mimar Sinanı gibi işlerinden büyük tevazu ile bahsetti.”
Bankanın 1933 yılına ait gazete reklamlarından örnekler235
235 Cumhuriyet, 18 Ocak 1933, s.7; Milliyet, 3 Şubat 1933, s.8; Vatan, 20 Aralık 1933, s.12; Milliyet, 20 Ağustos 1933, s.8; Vatan, 16 Şubat 1933, s.12. 236 Vakit, 8 Mart 1933, s. 10.

Son Posta gazetesi ise bu yıldönümü törenini okuyucularına “Köy Bankasının Düğününde!”
başlığı ve “Adapazarı Türk Ticaret Bankası 20 nci Yıldönümü Münasebetile Parlak Bir İmtihan
Vermiştir” alt başlığı ile vermişti. Gazete bir “köy güzeli” olarak ifade ettiği Adapazarı Türk Tica-
ret Bankası’nın halktan aldığı kuvvetle ve herkesin takdirleri arasında tevazuuyla İstanbul ticaret
hayatına girdiğini yazmıştır.237
İtimad-ı Milli Sigorta Şirketi reklamları242
Adapazarı Türk Ticaret Bankası hissedarları umumi heyeti senelik toplantısını 1 Mart 1934
tarihinde yapmayı planlamıştı. Toplantı her sene olduğu gibi Adapazarı’nda banka merkezinde ya-
10 Mart 1933, Bankanın 20. yıl dönümü kutlamaları pılacaktı. Toplantının gündemi ise şu şekildeydi: 1933 senesi muamelâtına ait idare meclisi ve mu-
rakabe heyeti raporlarının okunması; 1933 senesi bilanço ve kâr zarar hesaplarının tetkik ve tasdiki
Mevduat Koruma Kanunu ve Adapazarı Türk Ticaret Bankası
ve heyetlerin ibrası; temettü tevzine karar verilmesi ve müddetleri biten idare meclisi azalarının ve
Adapazarı Türk Ticaret Bankası gün geçtikçe büyümesine ve İstanbul piyasasına daha sağ- murakıpların intihabı. Bunun dışında aynı gün fevkalade toplantıda yapılacaktı. Bu toplantıda ise
lam adımlarla açılmasına rağmen Ankara hükümetinin 30 Mayıs 1933 tarihinde Mevduatı Ko- Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın Üsküdar Bankası ile birleşmesi ve esas mukavelenamenin 5,
ruma Kanunu’nu238 çıkarması nedeniyle sıkıntıya düşmüştü. Çünkü bu kanuna göre sermayesi 6, 7, 11, 12, 30, 35, 36. 37 ve 47. maddelerinin tadili meselesi görüşülecekti.243
1.500.000 liradan az olan bankalar faaliyetlerine devam edemeyeceklerdi. Adapazarı Türk Ticaret
Adapazarı Türk Ticaret Bankası hissedarlar umumî heyeti planlandığı gibi 1 Mart 1934
Bankası sermayesini 200.000 lira artırmasına rağmen ancak 1.200.000 liraya ulaşmıştı. Banka,
tarihinde alelade toplantısını yaptıktan sonra fevkalâde toplantıya geçmişti. Toplantıda bankasının
faaliyetlerine devam edebilmek için öncelikle sermayesini 300.000 lira artırma kararı almıştı.239
sermayesinin 2.500.000 liraya çıkarılması karar altına alınmıştı. Bunun üzerine 500.000 liralık
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, bu önlemlerin dışında 1929 yılında İstanbul’da kurulan Üsküdar
hâmiline mahsus hisse senetlerinin de satılmasına başlandığından rüçhan hakkına sahip hissedar-
Bankası ile 1933 yılı Eylül ayı içerisinde birleşmiştir.240 Banka ayrıca sigorta işlerini de yürütmek
lardan hisse satın almak isteyenlerin 15 Nisan 1934 tarihine kadar bankanın merkez ve şubelerine
için Ekim 1933’te İtimad-ı Millî Türk Sigorta Şirketi ile birleşmiştir.241
müracaat etmeleri istenmiştir.244
237 Son Posta, 10 Mart 1933, s. 7.

238 Kanun hakkında detayı bilgi için bkz.
https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc012/kanuntbmmc012/kanuntbmmc01202243.pdf (21 Kasım
2020)
239 Milliyet, 28 Haziran 1933, s. 3 242 Milliyet, 4 Kasım 1933, s.8; Akşam, 14 Eylül 1934, s.11.
240 Namık Aydemir, “Dünden Bugüne Bankacılık”, YDK Dergisi, Sayı: 3, s. 7-28 243 Cumhuriyet, 1 Şubat 1934, s. 8; Akşam, 31 Ocak 1934, s. 11; Akşam, 1 Şubat 1934, s. 14; Cumhuriyet, 2 Şubat 1934, s. 7.
241 Milliyet, 4 Ekim 1933, s. 8. 244 Cumhuriyet, 18 Mart 1934, s. 8.

Adapazarı Türk Ticaret Bankası, bankacılık işlerinin dışında Adapazarı Ağaç ve Demir
Eşya Fabrikası’nda ağaç-kereste işleriyle de uğraşmaktaydı. 1934 yılında Nafia Vekâleti tarafından
yeni inşa edilmekte olan tren hatlarında kullanılmak üzere gerekli görülen traverslerin bir kısmını
Adapazarı Bankası imal edecekti. Banka ile Kocaeli Orman Müdürlüğü arasında imzalan sözleş-
meye göre Hendek kazası dâhilinde bulunan Çamdağı ormanı 1934 senesi sonuna kadar bu iş için
banka tarafından kullanılabilecekti. Banka sene sonuna kadar 6000 mikabına muadil 70.100 adet
travers imal etmeyi planlamıştı. Bu miktarın yarıya yakını Mayıs 1934 gibi imal edilmiş ve teslim
edilmek üzere Derince’ye nakledilmiştir.246
1934 yılı içerisinde Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın bazı aylardaki bilançolarına ulaşa-
bilmekteyiz. Bankanın 1934 senesi Haziran ayı bilançosu ise şu şekildedir:
Aktif Pasif
Banknot 251.464,06 Sermaye 1.200.000,00
Dahili Muhabir Bankalar 10.064,87 İhtiyatlar 131.376,45
Senetler Cüzdanı 1.425.750,34 Muhabir bankalar 84.335,81
Esham ve tahvilat cüzdanı 864.424,90 Mevduat 249.608,50
Avanslar 1.045.304,28 Cari hesaplar 1.258.729,22
Adapazarı Türk Ticaret Bankası kumbaralı çocuklar Borçlu hesabı cariler 1.392.145,83 Tasarruf mevduatı 2.141.119,88
Adapazarı Türk Ticaret bankası 1934 senesi Mart ayı bilançosu şu şekildedir:
Muhtelif borçlular 588.743,90 Tediye emirleri 52.390,65
İpotek mukabili avanslar 310.112,59 Sair muhtelif alacaklılar 1.321.069,84
Aktif Pasif İştirakler İtfa tahsisatı
233.518,19 13.791,87
133.382,75 Talep olunmamış temettü- 101.049,80
Banknot 907.486,59 Sermaye 1.200.000,00
Menkuller
ler ve kuponlar
Dâhildeki muhabir bankalar 83.522,52 İhtiyatlar 131.376,45 Gayrimenkuller 298.560,31 Nazım hesaplar 1.411.216,41
Senetler Cüzdanı 1.536.334,23 Muhabir bankalar 85.276,21 Nazım hesaplar 1.411.216,41
Esham ve tahvilat cüzdanı 238.389,90 Mevduat 195.561,50 Yekûn 7.964.688,43 Yekûn 7.964.688,23247
Avanslar 695.408,73 Cari hesaplar 1.578.656,62
Borçlu hesabı cariler 1.137.258,43 Tasarruf mevduatı 2.408.959,21 1934 yılı Mart ayında Adapazarı Türk Ticaret Bankası çalışanları kendi aralarında bir is-
tihlak (tüketim) kooperatifi kurmuşlardı.248 Bu arada 19 Temmuz 1934 Vakit gazetesinde çıkan
Muhtelif borçlular 762.188,52 Tediye emirler 39.442,93
bir habere göre Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın Adapazarı’ndaki bir fabrikasında tren vagonu
İpotek mukabili avanslar 334.333,31 Sair muhtelif alacaklılar 694.834,00 inşası için bir tesisat yapılacaktı. Sümerbank ise bu tesisata sermayesiyle iştirak edecekti. Fabrikada
İştirakler 354.394,41 İtfa tahsisatı 12.710,02 vagonların çelik kısımlarının dışındaki tüm aksamı yapılacaktı.249
132.452,78 Talep olunmamış temettü- 120.296,97
Menkuller:
ler ve kuponlar
Gayrimenkuller: 285.344,49 Nazım hesaplar 1.262.732,38
Nazım hesaplar: 1.262.732,38
Yekûn 7.729.846,29 Yekûn 7.729.846,29245
246 Milliyet, 19 Mayıs 1934, s. 7.

247 Akşam, 20 Aralık 1934, s. 14; Milliyet, 18 Aralık 1934, s. 8.
245 Akşam, 19 Haziran 1934, s. 10; Cumhuriyet, 19 Haziran 1934 s. 7; Zaman, 8 Eylül 1934, s. 8; Zaman, 15 Eylül 1934, s. 8; Zaman, 23 Eylül 1934, 248 Vakit, 17 Mart 1934, s. 3.
s. 8. 249 Akşam, 18 Temmuz 1934, s. 5; Vakit, 19 Temmuz 1934, s. 2.

Adapazarı Türk Ticaret Bankası 1934 senesi Eylül bilançosu şu şekildedir: Banka Hakkında Yalan Neşriyat ve Hükümetin Yardımı
Adapazarı Türk Ticaret Bankası görüldüğü üzere özellikle İstanbul, Adapazarı ve yakın
Aktif Pasif çevresinde faaliyetlerini yoğunlaştırmıştı. Ancak 1934 yaz aylarında İstanbul’da çıkan bir Ticaret
Açıklama T. L. Krş. Açıklama T. L. Krş. Gazetesi Adapazarı Türk Ticaret Bankası hakkında gerçek olmayan, iftiraya varacak şekilde neşri-
Banknot 101.836,20 Sermaye 1.200.000,00 yatta bulunmuştu. Ancak banka, “memleketin cidden iftihar edeceği sağlam mali müesseslerinden” biri
olduğunu, gazetenin neşriyatı üzerine telaşa kapılarak paralarını almak üzere banka şubelerine ge-
Senetler Cüzdanı 915.533,18 İhtiyatlar 131.376,45 len mevduat sahiplerinin isteklerini “bir dakika bile” bekletilmeden yeri getirilmesi ile göstermiştir.
Esham ve tahvilat cüzdanı 753.462,98 Muhabir bankalar 412.560,25
Aslında Adapazarı Türk Ticaret Bankası hakkında asılsız haber yapan bu gazete, daha sonra
Avanslar 826.945,37 Mevduat 201.349,65 yaptığı haberin uydurma olduğu da tekzip etmek zorunda kalmıştı.251 Zaten banka hissedarla-
Borçlu hesabı cariler 864.975,66 Cari hesaplar 867.088,71 rının bir kısmı bu tür haberlerin uydurma olduğunun farkında idi. Nitekim bu neşriyat üzerine
Muhtelif borçlular 793.284,69 Tasarruf mevduatı 1.625.745,36 Bolu’daki bankanın hissedarlarıyla mevduat sahiplerinden büyük bir kısmı ve esnaf mümessilleri
İpotek mukabili avanslar 398.579,12 Tediye emirleri 19.577,76 Belediyede durum değerlendirmesi yapmak üzere toplanmışlardı. Bu kişiler “parlak mazisiyle ve
meşkûr faaliyetiyle tanınan bu millî müessesimizin aleyhinde kastı mahsusla neşriyatta ve şantajcılıkta
İştirakler 140.000,00 Sair muhtelif alacaklılar 694.411,64 bulunanları nefretle karşılamışlar” ve bu suçu işleyenlerin cezalandırılmaları için Başvekâlete, Dâ-
Menkuller 134.854,68 İtfa tahsisatı 14.186,80 hiliye, İktisat ve Maliye Vekâletlerine müracaat etmişlerdir.252
311.706,87
Talep olunmamış temettüler 74.884,13 Bu arada Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın mali vaziyetini kötü duruma düşürecek şe-
Gayrimenkuller
ve kuponlar kilde neşriyatta bulunan bu Ticaret Gazetesi, İstanbul Vilayeti tarafından müddeiumumiliğe (sav-
Nazım hesaplar 1.3722.714,48 Nazım hesaplar 1.372.714,48 cılığa) verilmiştir. Vilayet, aynı zamanda banka hakkında da tahkikat yaptırmış, bankanın du-
Yekûn 6.613.895,23 Yekûn 6.613.895,23250 rumun oldukça emniyette olduğunu görmüştür.253 Böyle bir hadisenin yaşanmasında bankanın
özellikle küçük esnaf ve köylülere kredi vererek onların tefecilerin elinden kurtarmasının bazı
kişileri rahatsız etmesinin rolü olmalıdır.
Adapazarı Türk Ticaret Bankası ve devlet yetkilileri olaylar karşısında bu gibi tedbirler alsa
da bankacılık işlerinde bu türden haberler “şüyuu vukuundan beter” sözünü hatırlamaktadır. Nite-
kim Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın mevduat sahipleri de bu haberler üzerine “birdenbire ve
toplu bir surette” şubelere giderek paralarını çekmişlerdir. Bu durum ise Bankanın sıkıntıya düşme-
sine neden olmuştur.254
Türkiye’nin bu ilk millî bankasının bu sıkıntıdan kurtarılması için Türk hükümeti, diğer
milli bankaları ve hazineyi bankaya destek olmak üzere hareke geçirmişti. Maliye Vekâleti, Baş-
vekâlete bir yazı göndererek bankaya destek olunmasının önemini şu şekilde ifade etmiştir:
“Maliye Vekilinden Başvekâlet Yüksek Makamına
Bazı şantajcı gazetelerin tahrikatı neticesinde mevduatlarını çekmek üzere müracaat
eden ashabı matlubun talepleri karşısında sıkıntılı vaziyete düşmüş olan Adapazarı
Türk Ticaret bankasına usulu dairesinde olmak üzere kuvvetli yardımda bulunarak
bankanın bu buhranlı vaziyetten kurtarılması ve aynı zamanda piyasada bir emniyet
buhranına meydan verilmemesi hakkındaki emrü devletleri üzerine lazım gelen tet-
kikat icra ettirilerek şu neticeler elde edilmiştir:
Bankanın buhranlı vaziyete düşmesi sui niyetle yapılmış yolsuz ve usulsüz muame-
lattan mütevellit değildir.
Ancak her hangi buhranlı bir vaziyete karşı bankaların daima nazarı itibarda bulun-
durmaları icap eden bazı ihtiyat- kârlıklara da riayet edilmemiştir. Mesela; banka
muamelatında seyyaliyet kaidesine ehemmiyet verilmemiş ve aynı zamanda bu mu
251 Son Posta, 7 Ağustos 1934, s. 4.

1934 yılı, Orhan Cami minaresinden Banka binası (Resül Narin Arşivi) 252 Cumhuriyet, 17 Ağustos 1934 s. 3.
253 Son Posta, 15 Ağustos 1934, s. 2.
250 Milliyet, 20 Aralık 1934, s. 7; Akşam, 18 Aralık 1934, s. 10. 254 Milliyet, 8 Kasım 1934, s. 1.

amelat lüzumundan fazla dağıtılarak, bazan banka işleri çerçevesi haricine de çıkıl- Madde 2 –Bu iki yüz elli bin lira Hazinede mevcud tahvilât karşılık gösterilerek
mıştır. Bankanın bu vaziyetinden haberdar olan bir takım şantajcılar ise, bunu fırsat bulunacak kredilerle veya bu meblâğı karşılıyacak miktarı satılmak suretile temin
telakki ederek malum şekilde tahrikatta bulunmuşlardır. edilerek bir taraftan varidat bütçesinde hususî bir fasla irad, diğer taraftan Maliye
bütçesinde ( Adapazarı Türk Ticaret Bankası sermayesine Hazinenin hissei iştiraki)
İktisat Vekili beyefendi de hazır bulunduğu halde millî banka müdürlerinin iştirakiyle namile açılacak bir fasla tahsisat kaydi suretile sarfolunur.
bu mes’eleye dair cereyan eden müzakereler neticesinde, senelerden beri faaliyette
bulunan ve memleket hayatı iktisadiyesinde yer tutmuş olan bu millî müessesenin Madde 3 – Bu kanun neşri tarihinden muteberdir.
kuvvetli bir yardımla kurtarılması işareti devletleri veçhile birçok cihetlerden faydalı
ve lüzumlu görülmüş ve bazı kayıt ve şartlar dairesinde olmak üzere sermaye tezyidi Madde 4 – Bu kanunun hükümlerini icraya Maliye Vekili memurdur. 23/12/1934”.257
suretiyle bu yardımın yapılması takarrür etmiştir. Böylece Türk hükümeti sıkıntıya düşen millî bir müesseseye destek vererek ayakta kalması-
Bankanın tezyit edilecek sermayesine milli bankalarla hazine iştirak edecek olup bu nı sağlamıştır. Banka sıkıntı günler geçirdiği bu dönemde bir genel müdürden yoksundu. Çünkü
iştirakte hazinenin hissesi iki yüz elli bin liradan ibaret olacaktır. Bankanın Genel Müdürü Ahmet Asım Bey, 1933 sonlarında görevinden istifa etmişti.258 Banka
Meclisi İdaresi 5 Ekim 1934 tarihinde bir toplantı yaparak bankanın genel müdürlüğü vazifesine
Ancak hazinenin bu iştiraki bir kanun istihsaline mutevakkıf bulunduğundan ve Zonguldak Maden Kömürü İşletme Türk Anonim Şirketi müdürü yardımcısı Sait Hamit Bey
buna mukabil muavenetin derhal icrası lazım gelip işin intizara tahammülü bulun- tayin edilmiştir.259
madığından, ileride kanun istihsal edilmek üzere tezyidi sermayeye iştirak hissesi nis-
petinde millî bir banka delâletiyle Adapazarı Türk Ticaret Bankasına hazine namına Bankanın Yeni Merkezi: Başkent Ankara
tevdiatta bulunulması hususunun icra vekilleri hey’etince karar altına alınması tensibi 1934 yılı yaz aylarında sıkıntılı günler geçiren Adapazarı Türk Ticaret Bankası idare heyeti
samilerine arz olunur efendim.”255 bankanın statüsünde köklü değişiklikler yapmak üzere Hissedarlar Umumi Heyeti’ni 25 Ekim
Maliye Vekâleti’nin bu yazısı üzerine İcra vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) 19 Eylül 1934 1934 tarihinde Adapazarı’nda bankanın merkezinde toplantıya çağırmıştı. Toplantıda bankanın
tarihinde Adapazarı Türk Ticaret Bankası’na diğer millî bankalarla birlikte destek olunmasını sermayesinin 1.000.000 lira artırılarak 2.200.000 liraya çıkarılması ve yeni idare azalarının seçim-
ve hazine tarafından bankanın sermayesine 250.000 liranın verilmesini kararlaştırmıştır. Reis-i lerinin tasdiki meseleleri görüşülecekti. Toplantının bir diğer gündemi ise bankanın merkezinin
Cumhur Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün imzası bulunan bu kararname şu şekildedir: Adapazarı’ndan Ankara’ya taşınması için esas mukavelenin 3. maddesinde değişiklik yapılmasıydı.
Ayrıca mukavelenin 5., 6., 7., 11., 12., 24., 30., 35., 36., 37 ve 47. maddelerinde de bazı değişiklikler
“Matlubat sahiplerinin mevduatını çakerlerinden dolayı sıkıntılı vaziyete düşen yapılacaktı.260
Adapazarı Türk Ticaret bankasının muamelâtı üzerinde Millî bankalar müdürleri-
nin iştirakile yapılan tetkikat neticesinde; Bankanın buhranlı vaziyete düşmesinin Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi Hissedarlar Umumi Heyeti fevkalade
su-i niyetten veya usulsüz muamelâttan mütevellit olmadığı anlaşılmış ve memleket olarak planlandığı gibi 25 Ekim 1934 tarihinde Adapazarı’nda Banka merkezinde toplanmıştı.
hayatı iktisadiyesinde yer tutmuş olan bu müessesenin kuvvetli bir yardımla kurtarıl- Toplantıda ruznamenin müzakeresine Sümer Bank umum müdür muavini Osman Nuri Bey’in
ması bir çok cihetlerden faydalı ve lüzumlu görüldüğünden bu maksadın temini için başkanlığında başlanmıştı. Toplantıda yedi azadan oluşan idare meclisinden istifa eden beş aza-
Bankanın tezyit edilecek sermayesine Millî Bankalarla birlikte Hazinenin de iştiraki nın yerine Cumhuriyet Merkez Bankası idare meclisi azalarından Mahmut Nedim, Hakkı Saffet,
münasip görülmüş ve fakat Hazinenin hissei iştiraki olan 250.000 liranın tesviyesi Nusret Namık, Sümer Bank’tan Osman Nuri, İş Bankası umum muhasebe müdürü Muvaffak
ancak bir kanunla mümkün olabileceğinden intizara tahammülü olmayan vaziyetin Beyler seçilmişlerdir.261
düzeltilmesi için -ileride kanun çıkarılmak üzere Hazine hissesinin şimdiden millî Toplantıda ayrıca şirket sermayesinin 1.000.000 lira arttırılarak, 2.200.000 liraya çıkarıl-
bir banka vasıtasile mevzuubahis bankaya verilmesi Maliye Vekilliğinin 18/9/934 ta- ması karar altına alınmıştı. Bankanın sermayesinin artırılması, esas mukavelenin 5. maddesindeki
rihli tezkeresiyle yapılan teklifi üzerine icra vekilleri Heyetince 19/9/934 te tasvip ve değişiklik ile sağlanmıştı. Buna göre şirketin sermayesi her biri beş Türk lirası kıymetinde 440.000
kabul olunmuştur.”256 hisse senedinden oluşan 2.000.000 Türk lirasından ibarettir. Hisse senetleri ise A ve B olarak iki
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1 milyon liralık artırılan sermayesine 250 bin lira ile olup; A tertibi, 1.200.000 liralık birinci kısım sermayeyi teşkil eden ve 1 Nisan 1932 tarihine ka-
hazine namına iştirak etmeğe dair kanun 26 Aralık 1934 tarihinde Resmî Gazete’de yayınlanarak dar ihraç edilen 240.000 hisse senedinden oluşmaktadır. Bunlardan 1.100.000 liraya tekabül eden
yürürlüğe girmiştir. Bu kanun şu şekildedir: 220.000 hisse senedi nama muharrer ve 100.000 lira kıymetinde 20.000 hisse senedi de hâmiline
mahsustur. B tertibi ise 25 Ekim 1934 tarihinde 1,000.000 liralık sermaye tezyidini temsil eden
“Adapazarı Türk Ticaret Bankasının tezyid olunan sermayesine Hazinenin iştiraki 200.000 imtiyazlı ve hâmiline mahsus hisse senedinden meydana gelmekteydi.262 Bunun dışında
hakkında Kanun 12 Mart 1931 ve 1 Mart 1934 tarihlerinde verilip tamamen tatbik olunamayan sermaye artırı
Kanun no: 2628 Kabul tarihi: 20/12/1934
Madde 1 – Adapazarı Türk Ticaret Bankasının tezyid olunan bir milyon liralık ser-
mayesine iki yüz elli bin lira ile Hazine namına iştirak etmeğe Maliye Vekili mezun- 257 Resmi Gazete, 26 Aralık 1934, sayı: 2890.
258 Milliyet, 15 Kasım 1934, s. 5.
dur. 259 Milliyet, 8 Ekim 1934, s. 7; Akşam, 8 Ekim 1934, s. 11; Hâkimiyet-i Milliye, 10 Kasım 1934, s. 5.
260 Milliyet, 23 Eylül 1934, s. 7; Haber-Akşam Postası, 25 Eylül 1934, s. 7; Zaman, 25 Eylül 1934, s. 7; Son Posta, 23 Eylül 1934, s. 11; Vakit, 1 Kasım
1934, s. 12.
255 BCA, 30.18.1.2/ 48.62.7, lef: 3-4. 261 Zaman, 27 Ekim 1934, s. 2; Milliyet, 1 Ekim 1934, s. 6; Akşam, 26 Ekim 1934, s. 2.
256 BCA, 30.18.1.2/ 48.62.7. 262 Ulus, 24 Aralık 1934, s. 10.

mı kararları da iptal edilmişti. Toplantıda esas mukavelenamenin 3. maddesinin birinci fıkrası, 6.
maddesinin üçüncü fıkrası, 7. maddesinin ikinci ve üçüncü fırkaları 11., 12,, 24., 30., 36., 37., 47.
maddelerinde de değişiklikler yapılmıştı.263
25 Ekim tarihli fevkalade toplantının en önemli maddesi ise Adapazarı Türk Ticaret Ban-
kası’nın merkezinin Adapazarı’ndan Ankara’ya nakliydi. Bankanın esas mukavelesinin 3. mad-
desinin 1. fıkrasının değişikliği ile bankanın idare merkezinin Ankara olması kabul edilmişti.264
Ayrıca yapılan teklif üzerine bankaya himaye ve müzakerelerini ibzal buyuran Başvekil İsmet Paşa
ve İktisat vekili Mahmut Celal Bey’e Heyet-i Umumiyenin şükran ve tahassüslerinin telgrafla arz
edilmesine de karar verilmiştir.265
Adapazarı Türk ticaret Bankası’nın 25 Ekim 1934 tarihli Genel Kurul toplantısında tarihi
nitelikte 2 karar alınmıştı. Bunlardan birisi bankanın merkezinin Ankara’ya taşınmasıydı. Banka,
Ankara’ya taşınması ile artık yerel olmaktan iyice çıkarak ulusal bir banka haline gelmişti. Bunun
yanında eski merkez binası ise Adapazarı şubesi olarak hizmet verecekti.266 Genel Kurul toplantı-
sında alınan diğer önemli karar ise bankanın sermayesinin 1 milyondan 2.2 milyon Türk lirasına
yükseltilmediydi. Alınan kararla bankanın hisse senetlerinin ( A) ve ( B ) serisi olarak iki kısma
ayrılmış ve bunlardan son arttırılan bir milyon lirayı temsil eden (B) serisi hisse senetlerine bazı
imtiyazlar verilmişti.267 Sermayenin 1 milyon liralık kısmı Maliye Bakanlığı ve devlet bankalarınca
satın alınmıştı.268
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın Ankara’daki yeni merkez binası için Işıklar Caddesi’n-
de Eskişehir mebusu Emin Bey’in evi tutulmuştu. Kasım 1934 sonlarında bankanın taşınma işle-
mi tamamlanacaktı.269 1934 yılında Adapazarı Türk Ticaret Bankası, Adapazarı merkez şubesinin
yanında, İstanbul, Bandırma, Bartın, Bilecik, Biga, Bolu, Bozüyük, Bursa, Eskişehir, Hendek, İz-
mit, Karamürsel, Kütahya, Mudurnu, M. Kemal Paşa, Galata, Gemlik, Gerede, Geyve, Safranbolu,
Tekirdağ, Üsküdar ve Yenişehir’de olmak üzere 23 şubesi bulunmaktaydı. Bunun dışında sigorta
işleri için İtimad-ı Millî bulunmaktaydı. Bankanın sermayesi 1.200.000 lira olup ihtiyat akçesi ise
130.000 liraydı.270
263 Vakit, 27 Ekim 1934, s. 2.

264 Ulus, 24 Aralık 1934, s. 10.
265 Milliyet, 31 Ekim 1934, s. 6.
266 Akşam, 25 Kasım 1934, s. 6.
267 BCA, 30.18.1.2/ 56.60.10, lef: 3.
268 Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), s. 28. Bankanın Müfettişi Aziz Etçioğlu’nun Bilecik şubesi denetimi.271
269 Vakit, 19 Kasım 1934, s. 2.
270 Zaman, 2 Eylül 1934, s.7; Son Posta, 21 Aralık 1934, s. 12. 271 Erkal Etçioğlu Özel Arşivi.

Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1934 yılı için son bilanço olan 31 Aralık 1934 tarihli Vasil oğlu Yorgi Rum Subaşı mahallesinde 3.12.933 100,--
bilançosu ise şu şekildedir:
Koç oğlu Pandalâki Mehmet Ef. Mahallesinde 3.12.933 25,--
Aktif
İzmitli Mustafa Çavuş Adapazarı 3.12.933 15,--
Açıklama T. L. Krş. Açıklama T. L. Krş. Hariyos Rum Mehmet Ef. Mahallesinde 3.12.933 25,--
Kasa 203.184,05 Sermaye 2.200.000,00 Pandeli Rum Mehmet Ef. Mahallesinde 3.12.933 75,--
Bankalar 334.309,07 İhtiyatlar (kanunî ve 131.375,45 Anastas Rum Mehmet Ef. Mahallesinde 3.12.933 25,--
nizami) İsak oğlu Haim Rum Mehmet Ef. Mahallesinde 3.12.933 10,--
Hissedarlar 155.439,52 Muhabir bankalar 388.440,86 Yuan oğlu Yorgi Rum Subaşı Mahallesinde 3.12.933 30,--
Ticari senetler cüzdanı 963.331,60 Alacaklı carî hesaplar 528.851,06 Gülbaba oğlu Petraki
Adapazarı 3.12.933 25,--
Esham ve Tahvilat cüzdanı 253.349,37 Tasarruf tevdiatı 549.493,34 mahdumu Arşimit
Avanslar 752.856,81 Vadeli mevduat 1.091.631,54 Ahçiyan Takkora Adapazarı 3.12.933 30,--
Borçlu hesabı cariler 416.908,94 Sair muhtelif alacaklılar 182.797,11 Bogos Adapazarı 3.12.933 10,--
Sair muhtelif borçlular 294.012,78 Tediye emirleri 18.943,28 İlyazer Semerciler Mahallesinde 3.12.933 10,--
Şabat biraderi Mordo
459.016,68 Kefaletten dolayı alacak- 923.005,60 Semerciler Mahallesinde 3.12.933 10,--
Gayrimenkuller Niyago
lılar
Derbentli Hüseyin oğlu
Menkuller 137.970,82 İtfa tahsisatı 33.886,86 Mustafa Çavuş
Semerciler Mahallesinde 3.12.933 10,--
623.005,60 Talep olunmamış temet- 52.621,13 Andon Haralambo Semerciler Mahallesinde 3.12.933 5,--
Kefaletten dolayı borçlular
tüler ve kuponlar
Gülbaba oğlu Petraki
Muvakkat hesaplar 1.112.096,61 Muvakkat hesaplar 214.418,86 Semerciler Mahallesinde 3.12.933 25,--
mahdumu Arşimit
İştirakler 50.000,00 Nazım hesaplar 123.774,13 Tavukçu Lâzari Semerciler Mahallesinde 3.12.933 20,--
Nazım hesaplar 123.774,13 İzmitli Mustafa Çavuş Semerciler Mahallesinde 3.12.933 15,--
Zarar 259.983,31 Gülbaba oğlu Arşimit Semerciler Mahallesinde 3.12.933 80,--
Yekûn 6.439.240,22 Yekûn 6.439.240,22272 Gümülcüneli Mehmet Semerciler Mahallesinde 3.12.933 20,--
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nda zamanı geçtiği halde alınmayan ve sahiplerine ulaşı-
lamayan tevdiatlar (bankaya yatırılan paralar) bulunmaktaydı. Banka 17 Mart 1935 tarihinde ga-
zetelere ilan vererek bu tevdiat sahiplerini ve miktarlarını ilan etmişti. Bu tevdiatlar şu şekildedir:
Adapazarı Türk Ticaret Bankası Tevdiatı

İsim Adres Tevdi Tarihi Meblağ
Razo Adapazarında Değirmenci 3.12.933 150,--
Nikola Manto Adapazarı Su değirmeni kâtibi 3.12.933 275,--
Salim İzmitte keresteci 3.12.933 10,--
Pandalâki Todoridis Adapazarı 3.12.933 20,--
Gülbaba oğlu Arşimit ve
Adapazarı 3.12.933 60,--
İhsan
Adapazarı Hocazade mahallesin-
Koç oğlu Halim 3.12.933 25,--
den
Gülbaba oğlu Arşimit ve
Adapazarı 3.12.933 20,--
İhsan
Hacı İlya Rum Mehmet Ef. Mahallesinde 3.12.933 20,--
272 Ulus, 11 Nisan 1935, s. 6. Son Posta, 5 Eylül 1935, s.8

Adapazarı Türk Ticaret Bankası Tevdiatı Adapazarı Türk Ticaret Bankası Tevdiatı
İsim Adres Tevdi Tarihi Meblağ İsim Adres Tevdi Tarihi Meblağ
Bülbül zade İsmail Adapazarı 3.12.934 20,-- Hafız İsmail Adapazarı 3.12.934 23,68
Gülbaba oğlu Arşimit Adapazarı 3.12.934 25,-- Kaptan Ahmet Adapazarı 3.12.934 12,85
Tüccardan Dimosteni Adapazarı 3.12.934 20,-- Osman Efendi namına Ethem Adapazarı 3.12.934 4,77
Gülbaba oğlu Petraki Adapazarı 3.12.934 50,-- Fesciyan Dikran Adapazarı 3.12.934 6,50
Gülbaba oğlu Petraki Adapazarı 3.12.934 80,-- Fahrettin Araba Fabrikası Müdürlerinden 3.12.934 6,37
Bakkal Boşnak Agan Ağa Adapazarı 3.12.934 20,-- Nafiz İdadi Mektebi Müdürü 3.12.934 1,39
Adapazarlı Dimosten Adapazarı 3.12.934 20,-- Bedros Ovakimyan Adapazarı 3.12.934 2,90
Adapazarlı Celep Ahmet oğlu Şaip Adapazarı 3.12.934 20,-- Ali Rıza Kavafiye Tüccarı 3.12.934 1,22
Celep İdris Adapazarı 3.12.934 20,-- Kazak İsmail Fabrikacı 3.12.934 2,19
Tüccardan Mordo Adapazarı 3.12.934 20,-- Konyalı Mehmet Ziyaettin Adapazarı 3.12.934 3,34
Refail Adapazarı 3.12.934 10,-- Emin Kızı Rabia Hanım Adapazarı Çarka Lâtfe Karyesinden 3.12.934 7,10
Gülbaba oğlu Petraki Adapazarı 3.12.934 15,-- Hüseyinzade Mustafa Adapazarı 3.12.934 30,--
Gülbaba oğlu Petraki mahdumu Kandıralı Yamak Zade Şevket İzmir 3.12.934 1,40
Adapazarı 3.12.934 40,--
Arşimit Cezarzade Ziya İzmir 3.12.934 1,38273
Gülbaba oğlu Petraki mahdumu
Adapazarı 3.12.934 40,--
Arşimit Adapazarı Türk Ticaret Bankası tarafından ilan edilen tevdiat sahiplerine bakıldığında
Adapazarı İcra Memuru Türklerden olduğu kadar Ermeni ve Rum milletinden de olduğu görülmektedir. Bankanın Ada-
Remzi 3.12.934 6,23 pazarı’nda bu milletten insanlarla da bankacılık işlemleri yaptığı anlaşılmaktadır. Ayrıca I. Dünya
sabıkı
Savaşı ve sonraki süreçte yaşanan olaylar nedeniyle bu şahısların ülkeyi terk ettikleri için tevdiat-
Adapazarı İcra esbak larının hala bankada kalması da mümkün gözükmektedir.
Lûtfi 3.12.934 3,17
kâtibi
Saffet Bey Belediye oteli müsteciri 3.12.934 2,27 Adapazarı Türk Ticaret Bankası Kendisini Toparlıyor
Eczacı M. Ziyaettin Belediye oteli müsteciri 3.12.934 1,37 Ekim 1934 yılında bankanın sermayesini 1.000.000 lira artırması ve merkezini Ankara’ya
Manifaturacı Hayim oğlu Nesim Belediye oteli müsteciri 3.12.934 6,92 taşıması ulusal basının da nazarlarını üzerine çekmesine neden olmuştu. Nitekim Milliyet gaze-
Dr. İbrahim ve Şeriki Ziya B. Belediye oteli müsteciri 3.12.934 2,15 tesinin 5 Ocak 1935 tarihli nüshasında “Adapazarı Türk Ticaret Bankası Yeni Teşkilatla Yepyeni
ve Sağlam Bir Şekilde Faaliyete Geçti” başlığıyla bankanın geçirdiği gelişim ele alınmıştı. Haberde
Tüccardan İstavri Koronyo Belediye oteli müsteciri 3.12.934 3,31
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın piyasada günden güne kuvvet bulduğunu ve çok kısa bir
Yüzbaşı Halit Belediye oteli müsteciri 3.12.934 00,-- zamanda kıymetli kredi unsuru milli bankalarımız arasında esaslı bir yer aldığını belirtmiştir.
Dramalı Fuat Belediye oteli müsteciri 3.12.934 5,60
Daha sonra gazete, bankanın 1934 yılında geçirdiği sarsıntıya değinmiş ve başta Türk hü-
Komisyoncu Tevfik İzmit’te 3.12.934 2,61 kümeti ve Maliye Bakanlığı olmak üzere diğer milli bankaların yaptıkları yardımı dile getirmiştir.
Müteveffa Hafız Naim validesi Türkiye’deki bankaların arasında çok kuvvetli bir dayanışmanın olduğunu ifade eden gazete, dev-
Adapazarı 3.12.934 3,67
Zehra letin bütün tasarruf ve iş adamları ile ilgilenen kredi kurumlarıyla çok yakından alakadar olduğunu
Sadi Adapazarı 3.12.934 5,-- ve onlara her türlü yardımı esirgemediğini okuyucularına aktarmıştır.
Savarzade zevcesi Zekiye Adapazarı 3.12.934 36,28 Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1 milyon liralık sermaye artırımında gitmesini de konu
İrani M. Mustafa Adapazarı 3.12.934 4,83 edinen gazete, bankanın sermayesine katılan bu miktarın 250 bin lirasını bir kanunla Maliye
Bakanlığı, İş ve Ziraat Bankaları 250’şer bin, Emlâk Bankası 150 bin, Sümer Bank 100 bin lira
verdiklerini ifade etmiştir. Gazete Adapazarı’nda kurulan ve memleketin birçok yerlerinde şubeler
açan bankanım memleketin kredi ihtiyacına büyük hizmetler yaptığını ve bu hizmetlerinden do-
layı da hükümetin ve milli bankalarının yardımına koştuklarından bahsetmiştir. Haber son olarak
bankanın merkezi Ankara’ya nakledilerek teşkilâtın yeniden yapıldığını ve bankanın idarenin daha
da güçlendiğini ifade etmiştir.274
273 Hilâliahmer,17 Mart 1935, s. 15.
274 Milliyet, 5 Ocak 1935, s. 1, 5; Milliyet gazetesinde çıkan haberin bir benzeri 9 Ocak 1935 tarihinde Akşam gazetesinde “Vaktinde Tedbir Adapazarı
Türk Ticaret Bankası Daha Sağlamlaştı” başlığıyla çıkmıştı. Haberde 1934 yılında sıkıntıya düşen bankanın hükümetin yardım ederek bu süreci atlattığı
yazmıştı. Haberde ayrıca bankanın sermayesinin artırılmasına ve merkezin Ankara’ya taşınmasına da değinilmişti (Akşam, 9 Ocak 1935, s. 6).

26 Ocak 1935 tarihli Ulus gazetesinde çıkan bir haberde ise Ankara Defterdarlığı, Adapazarı
Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi’nin sermaye artırımı suretiyle çıkaracağı 1.000.000 liralık
(B) serisi hisse senetlerinin damga resminin 24 Ocak 1935 tarihli makbuz mukabilinde alındığı-
nı ilanen duyurmuştu.276
1935 yılı Mart ayında bu kez Haber gazetesinde Adapazarı Türk Ticaret Bankası hakkında
bir haber çıkmıştı. Haberde bankaya ait Tophane’deki tütün deposunda çalışan 300’e yakın işçi iş-
lerini bırakmışlardı. İşçilerin iddiasına göre grev meselesi yevmiyelerin azlığından kaynaklanmak-
taydı. Ancak banka yetkilileri tarafından işçilerin grev yapmadığı, yalnız işlenecek tütün kalmadığı
için işlerine nihayet verildiği şeklinde açıklama yapılmıştı.277 Durum ne olursa olsun şu bir gerçek
ki, Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın İstanbul Tophane’de en az 300 kişinin çalıştığı bir tütün
deposuna sahip olduğudur.
Adapazarı Türk Ticaret Bankası hissedarları umumi heyeti 1935 senesi toplantısının 31
Mart tarihinde Ankara’da Işıklar Caddesi’nde Banka merkezinde yapılması kararlaştırılmıştı. Bu
toplantı Adapazarı dışında yapılan ilk senelik toplantı olacaktı.278 Bankanın yönetin kurulunda
artık Merkez Bankası yönetim kurulundan 3, İş Bankası’ndan 1, Ziraat Bankası’ndan 1 ve Sümer-
bank’tan 1 delege de yer almaktaydı.279
Ulus, 5 Temmuz 1935
Toplantıda ilk önce 1934 yılında yapılan faaliyetleri anlatan idare meclisi raporu okunmuş-
tur. Raporda sermayeye eklenecek 1.000.000 liraya hissedar olacaklar için bazı imtiyazlar kabul
1934 yılında Bankanın gazete reklamlarından örnekler275 edilmiştir. Raporda ayrıca bankanın son yıldaki durumu ile alınan tedbirler, avans hesapları adı
altında hesaplanan 752.856,81 liranın hangi işlerde kullanıldığı, bankanın sanayi alanındaki mü-
276 Ulus, 26 Ocak 1935, s. 8.
277 Haber, 28 Mart 1935, s. 1.
275 Zaman, 9 Eylül 1934, s. 8; Zaman, 24 Eylül 1934, s. 8; Son Posta, 21 Aralık 1934, s. 8; Akşam, 14 Nisan 1934, s. 12; Akşam, 18 Ağustos 1934, s. 278 Akşam, 28 Şubat 1935, s. 14; Ulus, 28 Şubat 1935, s. 2.
11; Vatan, 28 Eylül 1934, s.20; Akşam, 28 Nisan 1934, s. 12; Milliyet, 10 Haziran 1934, s. 8. 279 Ulus, 5 Temmuz 1935, s. 1.

nasebetleri bankanın mevcut durumlara iştirak, doğrudan doğruya idare ve ortaklık gibi şekillerde sıralarda Adapazarı Türk Ticaret Bankası, Adapazarı’nda bir Alman grubundan demir ve tahta
12 kurum ve iş üzerinde çalıştığı bilgileri de yer almaktaydı. işleri fabrikasını satın almıştı. Banka bu fabrikayı vagon inşaat atölyesi haline getirilmesi için tet-
kiklere de başlamıştır.285
Bunların dışında toplantıda bankanın menkullerinin 137.970,82 liraya ulaştığı belirtilmiş
ve 1934 yılındaki sarsıntıdan dolayı meydana gelen 259.983,31 liralık zararın 131.376,45 lira- Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın yaptığı aylık faiz uygulaması birçok kimseyi bilhassa
sının ihtiyat akçesinden karşılandığı, geri kalan 128.606,88 liranın zarar adı altında 1935 yılına da küçük bütçeli insanları memnun etmiştir. Bu insanlar paralarını Türk Ticaret Bankası’na ya-
geçirilmesi de kararlaştırılmıştı. Ayrıca Mahmut Nedim’den boşalan idare meclisi üyeliğine Said tırmakta ve her ayın ilk gününde şubeye gidip aylık faizlerini alabilmektedir. Son Posta gazetesi
Hamid’in seçilmesi kabul edilmiştir.280 okuyucularına bu gelişmesi “Türk Bankacılığında Bir Tekâmül Örneği Daha” başlığı ile vermiştir.
Gazete küçük gelirli insanların apartman almak yerine bu uygulama nedeniyle tasarruflarını ban-
1934 yılında Adapazarı Türk Ticaret Bankası 43.912 lira kâr etmiştir. Diğer bankalar ise kaya yatırdıklarını yazmaktadır.286
İmar Bankası 10.492, Emlak ve Eytam Bankası 37.576, Akhisar Tütüncüler Bankası 37.514 lira
kâr etmişlerdir.281 Bu bankalara göre Türk Ticaret Bankası’nın kâr durumunun oldukça iyi olduğu Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın faaliyetleri basının dışında devlet yetkililerinin de dik-
söylenebilir. katini çekmekteydi. Nitekim Ekonomi Bakanı Celâl Bayar İstanbul’da bulunduğu sırada Adapa-
zarı Türk Ticaret Bankasını teftiş etmiş, bankanın işlerinde gördüğü düzgünlükten dolayı hoşnut-
Banka toplantısını yaptıktan sonra eski hesapları arttırmak ve onları sağlam esaslara bağ- luğunu bildirmiştir. Celâl Bayar, yaptığı ziyaretin teftiş mahiyetinde olmadığını söyledikten sonra,
lamak suretiyle işleri daha düzgün bir yola girmişti. Bunların dışında bankanın 1935 yılında bankanın, biriktirilmek için kasasına yatırılan paraların faizini her ay müşterilerine vermek sure-
borçlularına karşı yapılandırma uygulanmış ve alacaklar da taksitlendirilmiştir. Böylece bankanın tiyle gösterdiği yeniliğe işaret ederek şunları söylemiştir: “Adapazarı Türk Ticaret Bankası kelimenin
eski alacaklarından imkân nispetinde faydalanması sağlanmıştı. Bunun dışında yeni uygulanan tam manasıyla mükemmel bir müessese haline gelmiştir. Bilhassa yapmış olduğu son yeniliğin çok büyük
bir yöntemle bankaya 50, 100, 150. 200 ve 250 gibi para yatıranlara, içerisinde aylara bölünmüş bir alâka ve rağbet bulduğunu memnuniyet le gördüm. Bankanın bugünkü halini eski vaziyetiyle muka-
kupon bulunan bir cüzdan verilmekteydi. Bu kuponlarla her ay yatırılan paranın faizi bankadan yese etmek çok yanlış olur. Çünkü banka bugün eski haliyle mukayese edilemeyecek mükemmeliyettedir”287
alınabilmekteydi. Banka bu kuponlara % 6 faiz vermekteydi. Banka bunun dışında cüzdan sahip-
lerinden günü gelince parasını almayanların haklarının saklı olması, her zaman para yatırma ve
çekme imkânı bulunması, karnelerinde mühürlü fotoğrafları bulunan para sahiplerinin diledikleri
şubeden para alabilmeleri, para sahiplerinin kendileri ve başkaları adına gönderecekleri paralardan
gönderme parası alınmaması gibi pek çok yenilik getirmişti.
Bakanın iş alanı daralan bazı şubeleri de kapatılmış, kalan şubeleri de verimli bir hale so-
kulmuştur. 1935 yılında bankanın şubeleri arasında Ankara Merkez, Adapazarı, Eskişehir, Ban-
dırma, Bartın, Safranbolu, Bolu, Biga, Bozüyük, Bursa, Düzce, Gemlik, İstanbul, İzmit, Kütahya
ve Tekirdağ bulunuyordu.282 Yani bankanın şube sayısı 26’dan 16’ya düşmüştü. Bankanın Bilecik,
Hendek, Karamürsel, Mudurnu, M. Kemal Paşa, Galata, Gerede283, Geyve, Üsküdar ve Yenişehir
şubeleri kapatılmıştı.
Adapazarı Türk Ticaret Bankası ile ilgili bu kez Son Posta gazetesinin 9 Haziran 1935 ta-
rihli nüshasında haber çıkmıştı. Gazetede “Adapazarı Pek Yakında Kocaeli Mıntıkasının Endüstri
Merkezi Olacak” başlıklı haberde bankanın Adapazarı’nda elektrik, demir ve ağaç fabrikaları ile
ilgili şu bilgiler mevcuttu:
“Belediye ile ortaklaşa işletilen elektrik fabrikası Adapazarı’nın aydınlatma ihtiya-
cından başka endüstri evlerini işletecek elektrik gücünü de sağlamaktadır. Demir
ve ağaç eşya fabrikasında da her çeşit döküm, torna ve tesviye işleri, ağaç eşya
yapılmaktadır. Şimdiye kadar yumurta istifinde Romanya talaşı kullanılıyordu.
Şimdi bu fabrikada yumurta istifi için kullanılan talaş da yapılmaya başlanmıştır.
Yakın zamanda fabrikanın işi genişletilecek işçi sayısı 500’e çıkarılacaktır”.
Orhan Cami Minaresinden Banka Binası-(Resül Narin Arşivi)
Haberde Adapazarı’nda diğer sanayi kuruluşlarına yer verilmiş ve haber şu şekilde bitmiştir:
“Adapazarı’nda fabrikacılık sahasında pek kısa zamanda büyük inkişaf göstereceği umulmaktadır. Bu
takdirde burası Kocaeli mıntıkasının endüstri merkezi olacak, işçilik sahası genişleyecektir”284. Yine bu
280 Ulus, 3 Nisan 1935, s. 2.

281 Kurun, 20 Haziran 1935, s. 3.
282 Ulus, 5 Temmuz 1935, s. 1, 3. 285 Akşam, 7 Temmuz 1935, s. 1.
283 Bankanın Gerede şubesi 1 Mayıs’tan itibaren kapatılmıştır (Son Posta, 24 Mayıs 1935, s. 4). 286 Son Posta, 5 Eylül 1935, s. 8.
284 Son Posta, 9 Haziran 1935, s. 4. 287 Ulus, 7 Eylül 1935, s. 3.

Adapazarı Türk Ticaret bankası 31 Aralık 1935 senesi bilançosu şu şekildedir:
Aktif Pasif
T.L. Krş. T.L. Krş.
Kasa l.433.850,00 Sermaye 2.200.000,00
Ticari senetler cüzdanı 963.048,29 Muhabir Bankalar 10.321,56
Esham ve Tahvilat cüzdanı 108.178,60 Mevduat 116.605,47
Avanslar 647.312,81 Alacaklı Cari Hesaplar 1.611.457,55
Borçlu hesabı cariler 197.199,22 Tasarruf Tevdiatı 1.419.719,65
Sair muhtelif borçlular 285.270,09 Tediye Emirleri 3.005,54
Gayrimenkuller 278.885,76 Sair Muhtelif Alacaklılar 252.820,30
Menkuller 110.434,51 Kefaletten Dolayı Alacaklılar 702.173,41
Kefaletten dolayı borçlular 702.173,41 İtfa Tahsisatı 7.840,28
855.191,19 Talep olunmamış temettüler 49.068,98
Muvakkat hesaplar
ve Kuponlar
Fabrikalar ve Ticarî teşeb- 7 52.083,48 Muvakkat Hesaplar 177.512,07
büsler
İştirakler 89.000,00 Nazım Hesaplar 139.810,60
Nazım hesaplar 139.810,60 Tahsis Edilmiş Karşılıklar 709,41
Zarar (1934 senesinden mü- 128.606,86
devver zarar bakiyesi)
Yekûn 6.691.044,82 Yekûn 6.691.044,82
Adapazarı Türk Ticaret bankası 31 Aralık 1935 senesi kar-zarar hesabı ise şu şekildedir:
Borç Alacak
Masraflar 264.556,74 Alınan Faiz ve Komisyonlar 242.630,80
Verilen Faizler 202.460,93 Bank hizmetleri mukabilinde 17.008,40
alınan ücret ve komisyonlar
Verilen Komisyonlar 869,76 İştiraklerden kâr 159.755,15
Muhtelif Zararlar 17.964,64 Muhtelif kârlar 75.007,41
Amortismanlar 7.840,28
Kâr 709,41
Yekûn 494.401,76 Yekûn 494.401,76288
1935 yılına ait Bankanın gazete reklamları289
289 Akşam, 26 Eylül 1935, s.12; Kurun, 14 Ocak 1935, s.12; Akşam, 10 Ocak 1935, s.16; Son Posta, 30 Temmuz 1935, s.12; Akşam, 1 Ağustos 1935, s.16; Akşam,
288 Ulus, 8 Nisan 1936, s. 6. 6 Temmuz 1935, s.16; Akşam, 1 Ocak 1935, s.16; Haber, 3 Ocak 1935, s.16; Milliyet, 1 Ocak 1935, s.8; Ulus, 15 Aralık 1935, s.8; Ulus, 16 Aralık 1935, s.8; Zaman, 16
Temmuz 1935, s. 8; Ulus, 18 Temmuz 1935, s.8; Akşam, 2 Mayıs 1935, s. 16; Akşam, 29 Haziran 1935, s.15; Ulus, 5 Temmuz 1935, s. 8.
Adapazarı Ticaret Bankası, 1936 yılı senelik umumi hissedarlar toplantısını 30 Mart 1936 1936 yılında meydana gelen diğer bir gelişme ise Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın da iş-
tarihinde bankanın merkez binasında gerçekleştirmiştir. 1934 senesi ortalarında hükümetin ve tiraki ile Ankara Sigorta Şirketi’nin kurulmasıydı. Şirket Adapazarı Ticaret Bankası’nın dışında İş
milli büyük bankaların 1.000.000 lira sermayeyle iştirakleri sayesinde bu banka, bir sene gibi kısa Bankası, Eti Bank ve Anadolu Sigorta Şirketi’nin ortaklığıyla 500.000 lira sermaye ile kurulmuştu.
bir zamanda içinde bulunduğu zorluklardan290 kuvvetlenerek çıkmasını bilmişti. İdare heyeti de Anadolu Şirketi 1 Ağustos 1936 tarihinde Yenipostane karşısında açılmış ve çalışmaya başlamıştır.
toplantıda raporunun bir sene önceki vaziyetle elde edilen neticeyi uzun, detaylı ve mukayeseli bir Ankara Sigorta Şirketi’nin ilk hizmeti, Refii Bayar’ın eşyalarını 500 liraya sigorta ettirmesiydi.296
şekilde izah etmiş ve gereken müspet neticeleri ortaya koyması bütün hissedarları üzerinde gerçek Bu şirketin ayrıca Avrupa’da da şubelerinin açılması düşünülmüştü.297
bir memnuniyetle karşılanmıştır.
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın Ankara’dan batıya doğru İstanbul’a kadar uzanan geniş
bir bölgede 16 şubesiyle halkın kredi ihtiyacını karşıladığı görülmektedir. Türkiye’nin en zengin
bölgesi olan çevrenin tütün, fındık, hububat ve ipek gibi ürünleri bankanın koruyucu yardımıyla
piyasalarda hakiki değeriyle satılmaktadır. Yine bu dönemde Adapazarı Türk Ticaret Bankası kre-
di işlerinden başka bir kısım işletmeleri de başarıyla yürütmektedir. Bunlardan Adapazarı Demir
ve Ağaç Eşya Fabrikası, 1935 yılı içerinde Kayseri ve Ereğli, Nazilli kombinalarında demir kısım-
larını taahhüt etmiş ve birçok işleri arasında bunları başarmıştır. Bunun yanında bankanın Bolu.
Bartın, Kütahya, Bozüyük ve İzmit bölgelerinde orman işletmeleri de bulunmaktadır.291
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1934 yılı sonunda 2.169.975 lira olan mevduat 1935
yılında 1.000.000 lira artarak 3.000.00 lirayı geçmiştir. Bu arada vadeli mevduatta faizlerin aylık
kuponlarla ödenmesi sistemi, halkın bankaya olan ilgisinin artmasına neden olmuş ve halkın ban-
kaya para yatırmasını kolaylaştırmıştır. Bankanın mukayeseli bilânço cetvelleri incelendiğinde kasa
mevcudunda %80 nispetinde bir artma kaydedilmiştir. Esham ve tahvil hesaplarında ise 150.000
liralık fazlalık vardır. 1936 yılında bankanın genel direktörü B. Sait Hamit Başak idi. İdare Heyeti
ise Cumhuriyet Merkez, İş, Emlak ve Eytam, Ziraat bankalarıyla Sümer Bank mümessillerinden
oluşmaktaydı.292
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, yeni idareye intikalinde diğer bankalara olan 670.000 lira
civarında borcunun 1936 Mart ayında tamamen kapatmıştı. Bankaya yapılan mevduat bir evvelki
seneye göre 977.807 lira fazladır.293
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın 1934 yılında 25 şubesi bulunmaktaydı. Ancak bu şu-
belerin bir kısmı küçük kazalarda bulunmakta ve bu şubeler daima zarar etmekteydiler. İş sahasını
genişletmek suretiyle bu şubelerin verimli hale getirilmelerine de imkân olmayacağı ve bunun
yanında bir şehirde birden fazla şubenin gereksiz olduğu anlaşıldığı için bu şubelerden bir kısmı-
nın kapatılması kararı almıştı. Bu nedenle ilk önce Karamürsel, Mudurnu ve Üsküdar şubelerinin
kapatılması kararlaştırılmıştı. Ancak bunun yeterli olmaması üzerine daha sonra Gerede, Galata,
Hendek, Mustafakemalpaşa, Yenişehir, Bilecik ve Geyve şubelerinin kapatılması kararı alınmıştı.
Banka bu şubelerde temin olunmuş 345.000 küsur liralık mevduatı sahiplerine tamamen iade ve
alacaklarını tasfiye işlerini, yakınlıkları dolayısıyla, İstanbul, Bursa, Adapazarı, Bolu ve Eskişehir
şubelerine devretmiştir.294
Adapazarı Türk Ticaret Bankası’nın da iştirakiyle 1936 yılında Ormancılık ve Endüstri Li-
mitet Şirketi adıyla kerestecilik ve ormancılıkla ilgili bir şirket kurulmuştu. Merkezi Bartın’da olan
bu şirket, şirketin iş kadrosu kısa sürede tamamlanmıştı. Adapazarı Bankası, İstanbul Şubesi ikinci
müdürü Nuri Tanberk’i Bartın’a göndererek ortaklarla birlikte idare mekanizmasını düzenlemiştir.
Şirket 1 Nisan 1936 tarihinden itibaren faaliyet geçecekti.295
290 Ulus, 31 Mart 1936, s. 1. Açık Söz, 2 Ağustos 1936

291 Ulus, 31 Mart 1936, s. 5.
292 Akşam, 4 Nisan 1936, s. 5.
293 Son Posta, 9 Nisan 1936, s. 5.
294 Tan, 11 Nisan 1936, s. 8. 296 Açık Söz, 2 Ağustos 1936, s. 3; Kurun, 2 Ağustos 1936, s. 3.
295 Ulus, 29 Mart 1936, s. 6. 297 Akşam, 29 Temmuz 1936, s. 5.

1936 yılında banka adına gerçekleştirilen diğer bir hadise ise Adapazarı şehrinin elektrik Adapazarı Türk Ticaret bankası 31 Aralık 1936 senesi bilançosu şu şekildedir:
aydınlatma imtiyazının Adapazarı Belediyesi’ne devredilmesiydi. Adapazarı Türk Ticaret Bankası
ile Adapazarı Belediye Dairesi aralarında yaptıkları mukavelename her iki tarafın rıza ve muva- Aktif Pasif
fakatleriyle feshedilmişti. 27 Mart 1936 tarihinden itibaren Adapazarı şehrinin elektrik aydınlat- T.L. Krş. T.L. Krş.
ma imtiyazı belediye tarafından yürütülecekti. Fesih ve devir işlemlerinin altında Banka Meclisi
Kasa 1.101.577,56 Sermaye 2.200.000,00
İdaresi ve Umum Müdürü Said Bey’in vekili Asaf Talâti Ertan ve Adapazarı Belediye Başkanı A.
Faik Abasıyanık’ın imzaları bulunmaktaydı.298 Ancak burada belirtilmesi gereken husus ise Bele- Bankalar 212.637,12 Mevduat 2.134.381,64
diye’nin sadece elektrik imtiyazını aldığı gerçeğiydi. Elektrik Fabrikası’nın sahibi ise hala banka Mevduat Karşılığı 158.250,00 Tasarruf Tevdiatı 1.972.505,19
olacaktı. Ticari senetler cüzdanı 1.015.169,04 Tediye Emirleri 6.277,54
Adapazarı Elektrik Fabrikası’nı banka 4 yıl önce 150.000 liraya metruk bir halde iken sa- Esham ve Tahvilat cüzdanı 168.847,55 Sair Muhtelif Alacaklılar 242.997,32
tın alınmıştı. Banka fabrikayı daha işlevsel hale getirmiş ve fabrikada elektrik işlerinin dışında Avanslar 1.245.617,62 Kefaletten Dolayı Alacak- 1.838.661,16
kamyon karoseri, masa, kanepe ve diğer mobilyaların yapım işini de yürütmüştü. Bankanın Bü- lılar
yük derbent, Sapanca, Kütahya ve Bartın’da icarı altında ormanlar bulunmaktaydı. Bu ormanların
Borçlu hesabı cariler 523.647,28 İtfa Tahsisatı 40.584,00
hepsinde fabrikalar bulunmakta, Bartın’da bulunan 4 fabrikaya ilave olarak 2 fabrika daha kurul-
ması düşünülmekteydi. Elektrik imtiyazı belediyeye verilince belediyede hâlihazırda bir elektrik 491.560,69 Talep olunmamış temettü- 30.998,11
Sair muhtelif borçlular
santraline sahip olmadığından yine cereyanı bankaya ait fabrikasından 3 sene müddetle kilovatını ler ve Kuponlar
9,5 kuruştan satın alacaktı. Belediye üzerine devir almış olduğu şehirdeki elektrik tesisatı için de Gayrimenkuller 292.747,33 Muvakkat Hesaplar 264.726,05
Adapazarı Bankası’na 73.000 lira ödeyecekti. Bu borç da yapılandırılarak 10 seneye yayılmıştı. Menkuller 108.882,94 Nazım Hesaplar 3.739.775,90
Belediye ileride bir elektrik santrali yaptığı takdirde bu konuda fabrika ile alakasını kesecektir.299
Kefaletten dolayı borçlular 1.838.661,16 Tahsis Edilmiş Karşılıklar 44.187,89
Muvakkat hesaplar 668.546,90 Kâr (1936 senesi kârı) 3.103,28
Fabrikalar ve Ticarî teşebbüs- 791.379,54
ler
İştirakler 39.000,00
Nazım hesaplar 3.739.775,90
Zarar (1934 senesinden mü- 127.897,45
devver zarar bakiyesi)
Yekûn 12.524.198,08 Yekûn 12.524.198,08
Adapazarı Türk Ticaret bankası 31 Aralık 1936 senesi kar-zarar hesabı ise şu şekildedir.
Borç Alacak
Masraflar 246.146,80 Alınan Faiz ve Komisyonlar 285.556,41
Verilen Faizler 151.119,71 Bank hizmetleri mukabilinde 74.217,01
alınan ücret ve komisyonlar
Verilen komisyonlar 873,94 İştiraklerden kâr 182.447,54
Muhtelif Zararlar 107.408,44 Muhtelif kârlar 43.362,82
Amortismanlar 32.743,72
Adapazarı Türk Ticaret Bankası fabrikalarından bir görünüm Provizyonlar 44.187,89
Kâr 3.103,28
Yekûn 585.383,78 Yekûn 585.583,78300
298 Tan, 12 Mayıs 1936, s. 10; Resmî Gazete, 13 Mayıs 1936, sayı: 3302.
299 Son Posta, 16 Nisan 1936 s. 5. 300 Ulus, 7 Nisan 1937, s. 7.

rası amortismanlara, 44.187 lira eski plasman meşkûk matbuatına karşılık olarak, 3.103 lira da
1934’ten devredilen mahsup edilmek üzere ayrılmıştır.304 1934 senesinde bankaya umumi mevduat
2.169.975 lira iken bu miktar 1935 senesinde 3.147.782 liraya yükselmiş, 1936 da ise 4.106,886
liraya ulaşmıştır. Bilanço genel toplamı eski senelere nazaran bir misli fazlasıyla ile 12.524.198
liradır.305
Raporda ele alınan diğer bir husus ise Elektrik Fabrikası üzerinde Banka ile Adapazarı
Belediyesi arasında ihtilafın senelerce sürüncemede kaldıktan sonra meselenin bankanın lehine
olmak üzere bir neticeye bağlanmasıdır. Ayrıca vaziyeti çok zorda olan ve bankanın çok büyük
oranda hissedarı olduğu Bolu Orman İşletme Türk Anonim şirketi meselesi de çözülmüştür.306
Toplantıda ele alınan diğer bir mesele ise Ankara’da merkez binasının taşınması meselesiy-
di. Bankanın merkezinin Ankara’ya taşınmasının aceleye gelmesi ile tutulan ilk bina, servislerin
tamamının gerçekleştirilmesi için küçük olması ve kirasının ise çok fazla olması nedeniyle banka-
nın merkezi daha uygun bir binaya taşınmıştı.307
31 Mart 1937 tarihindeki Heyet-i Umumiye toplantısında alınan kararlardan en önemli-
si bankanın isminin değiştirilmesiydi. Bankanın isminden Adapazarı kelimesi çıkarılacak sadece
“Türk Ticaret Bankası” unvanını alması ittifakla kabul edilmiştir. Bunun nedeni de tatbikatta bazı
yanlışlıklara sebebiyet verdiği ve haberleşmenin Adapazarı’na kadar gönderildiğiydi.308 Artık Türk
Ticaret Bankası ismini alan banka, bankanın merkezinin Ankara’ya taşınması ile epey yol kat ettiği
ulusal bir banka olma yolunda emin adımlarla ilerlemeye devam etmiştir.
1936 ve 1937 yılı reklamlarından örnekler301
Adapazarı Türk Ticaret Bankasının Adı Değişiyor

Adapazarı Türk Ticaret Bankası, tarihindeki dönüm noktalarından birisini 31 Mart 1937
tarihindeki Heyet-i Umumiye toplantısında yaşayacaktı. Çünkü bu toplantıda esas mukavelede
köklü değişiklikler yapılması öngörülmekteydi. Bunlardan birisi de bankanın adının yer aldığı 12.
maddedeki değişiklikti. Artık bankanın adı “Türk Ticaret Bankası” olacaktı. Bunun dışında muka-
velenamemin 3., 11., 14., 21., 23., 29., 36. ve 47. maddelerde değişiklikler yapılacaktı.302
Adapazarı Türk Ticaret Bankası senelik heyet-i umumiye toplantısı planlandığı gibi 31
Mart tarihinde Ankara’da Işıklar Caddesi’ndeki bankanın merkezinde idare meclisi başkanı Nus-
ret Neraya başkanlığında yapıldı. Toplantıda heyeti idare azalığına Emlak Bankası Umum Müdü-
rü Cevdet Bey seçilmiştir. Diğer azalıklar aynı şekilde kalmıştır. Murakıplıklara ise Ziraat Bankası 1937 yılı Adapazarı-Bankası Genel Heyeti309
hukuk müşaviri Mazhar Nedim Göknil, Anadolu Ajansı, muhasebecisi Cemil Okten seçilmişler-
dir.303 1937 yılında bankanın dâhil olduğu icraattan birisi de umumi mağazaların kurulması
meselesiydi. İktisat Vekâletince kararlaştırılan umumi mağazaları tesis ve işletmek üzere Ziraat,
Toplantıda sunulan rapora göre bankanın envanter yekûnu geçen seneye nazaran 6 mil- İş, Emlâk ve Eytam ve Adapazarı Türk Ticaret Bankaları 200.000 lira sermayeli bir anonim
yon Türk lirasından fazla bir artış göstermiştir. 1936 yılındaki safi kar 179.981 lira olmuştu. Bu şirketi kurma kararı almışlardır. 1937 yılı Mart ayı içerisinde bankalar bu şirkete verecekleri
safi kârdan 99.551 lirası eski idare zamanına ait işlerden likidasyonu yapılabilenlere, 32.743 li 304 Cumhuriyet, 1 Nisan 1937, s. 3.
305 Cumhuriyet, 31 Mart 1937, s. 7; Son Posta, 31 Mart 1937, s. 3; Akşam, 31 Akşam 1937, s. 5.
301 Açık Söz, 12 Ağustos 1936, s.8; Akşam, 4 Nisan 1936, s.15; Ulus, 16 Aralık 1936, s.6; Ulus, 6 Aralık 1937, s.12; Akşam, 14 Mart 1937, s.11; Son 306 Kurun, 31 Mart 1937, s. 5.
Posta, 21 Mart 1937, s.12. 307 Ulus, 1 Nisan 1937, s. 2.
302 Akşam, 12 Mart 1937, s. 10; Cumhuriyet, 12 Mart 1937, s. 8; Tan, 12 Mart 1937, s. 8; Ulus, 12 Mart 1937, s. 8; Kurun, 14 Mart, s. 10. 308 Cumhuriyet, 1 Nisan 1937, s. 3; Tan, 1 Nisan 1937, s. 3; Son Posta, 1 Nisan 1937, s. 3; Kurun, 1 Nisan 1937, s. 4.
303 Tan, 1 Nisan 1937, s. 3. 309 Ulus, 1 Nisan 1937, s. 1

hisse miktarını İktisat Vekâlet’ine arz edeceklerdi. İlk umumi mağazanın ise Mersin’de kurulması 1937 senesi bilânçosuna ilişkin kâr ve zarar hesabına göre, bankanın bu sene 682.721 lira
planlanmıştı. Alınacak neticeler üzerine diğer ticaret şehirlerde de mağazalar düşünülmekteydi. kâr temin ettiği görülmektedir. Bu kârdan, 54.638 lira amortisman ve provizyona ayrıldıktan ve
Ayrıca aynı şirket İskenderun’da büyük bir transit antreposu açacaktı.310 Yapılan hazırlıklardan genel masraflar ve mevduata verdiği faizler çıktıktan sonra bakiye kalan kârdan 1934’ten evvelki
sonra 1937 Haziran ayında Umumi Mağazalar Türk Anonim Şirketi kuruldu. Merkezi Ankara işlerden mütevellit 27.497 lira zarar imha edilmiş ve bundan başka 1934 senesinde tahakkuk edip
olan şirket 50 sene müddetle kurulmuştu. Şirketin sermayesi 2.000.000 lira idi. Bu sermayeye Ti- her sene kârlarından kısmen imha suretiyle bakiye kalmış olan 124.794 lira dahi bu sene tamamen
caret odaları 600.000, Ziraat Bankası 450.000, İs Bankası 400.000, Sümer Bank 150.000, Osmanlı kapatılmıştır.
Bankası 200.000, Emlak ve Eytam Bankası 100.000 ve Adapazarı Türk Ticaret Bankası 100 000
lira taahhüt etmişti. 1934-1937 yılları arasındaki bilânçolara ait mevduat artışı ile eski plâsmanların yavaş yavaş
azalışı ve yeniden iş safhasına dağıtılan meblağ aşağıdaki tablodaki gibidir:
Umumi Mazağalar Türk Anonim Şirketi şu işlerle meşgul olacaktı: Bütün antrepo işle-
ri; eşyanın tamamı veya belirli kısımları için emre yazılı makbuz ve rehin; tevdi olunan eşyanın MEVDUAT
müşterek veya müteferrik sigortaları; eşyanın işlenmesi, manipülasyon; zarfların tebdili, tamir ve 1934 2.169.975,94
tecdidi; eşya numunelerinin alışı ve musaddak numune şahadetnamesi itası; eşyanın ekspertizi;
eşyanın tahliye, tahmil ve sevk muameleleri; tevdi olunan eşyanın arzu ile veya cebren satışı gibi 1935 3.147.782,67
umumi mağazaların faaliyeti sahasına giren bütün işler; şirket mevzuunun muhtaç olduğu gayri 1936 4.106.886,83
menkulü inşa ve iktisap etmek.311 1937 5.689.963,20
Türk Ticaret Bankası’nın 1938 senesi başlarında iştirakleri merkezi Ankara’da olan Tica- PLASMAN
ret Türk Anonim şirketi, merkezi Bartın’da olan Ormancılık ve Endüstri Ltd. Şirketi ve 1937’de Eski Yeni Yekûn
merkezi İstanbul’da olmak üzere kurulan Ürün Ticaret Türk Ltd. Şirketi’dir. Bankanın son yıllar- 2.133.097,35 --- 2.133.097,35
da gösterdiği gelişmelerin seyri, bilânço rakamları üzerinden takip edilebilmektedir. 1934 senesi
bilânçosu 6.439.240 lira 22 kuruş iken, 1935 senesi bilançosu 6.691.044 lira 82 kuruş olmuştur. 1.278.662,68 528.887,64 1.807.550,32
1936 senesinde ise yaklaşık 2 kat daha artarak bilanço 12.524.198 lira 8 kuruş olurken, 1937 sene- 1.040.144,47 1.744.289,47 2.784.433,94
sinde ise yine yaklaşık 2 kat artış ile 22.067.592 lira 6 kuruşa ulaştığı görülmektedir. Yani bilanço 734.887,65 3.291.102,70 4.025.090,35316
1934’ten 1937’ye kadar yaklaşık 4 kat artmıştır.312 1937 yılı başlarında Türk Ticaret Bankasının
şubeleri şu şekildedir: Ankara merkez, İstanbul, Adapazarı, Bandırma, Bartın, Bolu, Bozüyük,
Bursa, Düzce, Eskişehir, Gemlik, İzmit, Safranbolu ve Tekirdağ.313 Yani bankanın son 2 yılda şube Yukarıdaki rakamlar bankanın 1934 yılındaki sıkıntıdan kurtulduğunu ve yıldan yıla ge-
sayısı değişmemiştir. lişmeler kaydettiğini göstermektedir. Özellikle 1937 yılında gösterdiği gelişme takdire şayandır.
Türk Ticaret Bankası’nın 1938 senesi hissedarlar umumi heyeti toplantısı 28 Mart tari- Türkiye ilk kez mevduat hesaplarında aylık faiz verilmesi sistemini uygulayan Türk Ticaret
hinde yapılmıştı. Banka İdare Meclisi Reisi ve Ziraat Bankası Umum Direktörü Nusret Me- Bankası, 1938 yılı Nisan ayında yine ilk kez olmak kaydıyla “gece kasası” sistemini getirtmiştir.
ray’ın başkanlığında yapılan toplantıda Ekonomi Bakanlığı Komiseri olarak Vedad Hakkı Elden, İngiltere’den getirilen ve bankanın cephe kısmına yerleştirilen gece kasası sistemi şu şekilde ça-
Maliye Vekâleti adına Rüştü Unul, İşbankası adına Kemal Türköner, Sümer Bank adına Kemal lışmaktadır: Bankanın belli başlı müşterilerine müessese tarafından deriden imal ettirilmiş, çelik
Akand da hazır bulunmuşlardır.314 fermuarlı, ağzı kilitli torbalar dağıtılmaktadır. Bu torbaların içine arzu edilen kıymetli evrak ve
para konulmaktadır. Bu sistemin işleyişi ise şu şekildedir: Akşamları bankanın kapanma saatlerine
Toplantıda rutin olarak idare meclisi ve murakıpların raporları tasvip ile 1937 bilançosu tesadüf eden zamanlarda ellerindeki parayı bankaya vermek zorunda olan müşteriler, bu torbaların
ve kâr ve zarar hesabı tasdik edilmiştir. Toplantıda ayrıca süreleri dolan idare meclisi azalıklarına ağzını kilitleyip veznedeki kasanın ağzından bunları içeri bırakmaktadır. Bu torbalar otomatik
Hakkı Tarık ve Sait Hamit Başak tekrar ve Ankara’dan ayrılan Kemal Ziya Eritman’ın yerine de tesisatla bankanın içerisinde bulunan ve her türlü yangın tehlikelerine karşı emniyetli bulunan
Sümerbank muamelat direktörü Hilmi Bey, banka murakıplıklarına ise tekrar Ziraat Bankası Hu- kasa içerisine yerleşmektedir.317 Banka gece kasası sistemiyle Türkiye bankacılık tarihine yenilikler
kuk İşleri Direktörü Mazhar Nedim Göknil, Anadolu Ajansı muhasebe direktörü Cemil Ökten katmaya devam etmektedir.
seçilmişti.315
310 Kurun, 6 Mart 1937, s. 4.

311 Tan, 27 Haziran 1937, s. 9.
312 Tan, 27 Mart 1938, s. 9.
313 Ulus, 12 Şubat 1938, s. 12.
314 Ulus,29 Mart 1938, s. 8. 316 Cumhuriyet, 27 Mart 1938, s. 3; Son Posta, 27 Mart 1938, s.4.
315 Yeni Asır,29 Mart 1938, s. 3; Ulus,29 Mart 1938, s. 8. 317 Cumhuriyet, 14 Nisan 1938, s. 5.

Bu özelliklerinin dışında Türk Ticaret Bankası’nın diğer bir hususiyeti ise onun bir de mo-
dern mobilya atölyesi ve çok sayıda kereste fabrikalarının olmasıdır. “Ateş ve baltanın elinden kurta-
rıp ileri işletmenin emrine verdiği yurdun en güzel ormanlarından bize üzerinde rahat ve benimseyerek
oturduğumuz ev eşyası yapan bir fabrika…” Bu fabrika Türkiye’de o dönemlerde inşa edilen modem
mimarinin değerli eserleri olan Harp Okulu, Polis Enstitüsü. Bayındırlık Bakanlığı, Teknik Okulu
gibi kuruluşların mobilya/kereste işlerini gerçekleştirmiştir. Türk Ticaret Bankası’nın Türkiye’nin
ekonomisi için kuruluşuna iştirak ettiği müesseseler arasında Umumî Mağazalar da bulunmak-
tadır. İhracat mallarımızın kolay ve düzenli satışı için çok lüzumlu olan bu müesseselere, Türk
Ticaret Bankası geniş ölçüde iştirak etmiştir.
Türk Ticaret Bankası’nın diğer tesislerinden olan TİTAŞ ise Ankara’nın en büyük meselesi
olan mesken işini çözmüştür. TİTAŞ, geniş sermayesi olmayan ve evsizlik yüzünden sıkıntı çeken
vatandaşları mesken sahibi yapmak için kurulan Bahçelievler Kooperatif Mahallesi’nin inşasını
üzerine almıştır. Bankanın sadece bu işi bile, “Ankara’nın büyük derdinin hala bir Cumhuriyet va-
tandaşı olarak halledilmiş görmek isteyen millet için kuvvetli bir sevgi bağı teşkil etmektedir.”
Türk Ticaret Bankası’nın bu kadar geniş iş hacmi olmasına rağmen sermayesi ancak
2.200.000 liradır. Ancak banka “bugün Türk tasarruf hayatının mesnetlerinden biridir. Ve hudutsuz
Bankanın gece kasası reklamları318
bir millet itimadının kaynaklarına kök salmıştır.” 1934 yılında Bankanın sıkıntılı günler geçirdiği
Basında Türk Ticaret Bankasının Faaliyetleri gören devlet, Ziraat Bankası’ndan sonra Türkiye’nin en eski bankası olan bu bankaya destek ol-
muştu. Devletin direktifi ile Maliye Vekâleti, Sümer, İş, Ziraat ve Emlak Bankaları Türk Ticaret
Türk Ticaret Bankası’nın kurduğu fabrikalar ve işletmeler basının da ilgisini çekmekteydi. Bankası’na 1.000.000 liralık yardımda bulunmuşlardır. Devletten aldığı destekle banka, Banka
29 Ekim 1937 tarihli Ulus gazetesinde neredeyse tam sayfa Türk Ticaret Bankası’nın fabrikaları “memleketin bütün ana endüstri ve ticaret işlerinde kendi hissesine düşen şerefli vazifenin başarılmasına
konu edilmişti. Gazete haberinde özetle şu bilgiler vardı: Bugün Türk Ticaret Bankası ismi altın- çalışmaktadır.”
da bütün yeni iş sahalarında faal ve dinç hüviyeti görülen eski Adapazarı İslam Ticaret Bankası,
bir komandit şirketi olarak 15 Kânunusani 1329 – 28 Ocak 1914 tarihinde 1.178 lira sermaye ile Türk Ticaret Bankası’nın iştirakleri olan Ticaret Türk Anonim Şirketi, Ormancılık ve En-
kurulmuştu. Anadolu’nun bir kaza merkezinde ve bu tarihte bir bankanın kuruluşu, yarı sömür- düstri Limitet Şirketi, Ürün Ticaret T. Lt. Şirketi ve Ankara Sigorta Şirketi müesseseleri kendi iş
geleşmiş ve milli ekonomiye temel olabilecek her şeyin yabancı imtiyazının tekeline terkedildiği sahalarında başarılı müesseseler olmuşlardır. Bunun dışında Meclisin istediği mahrukat/yakıt ka-
bir dönemde böyle bir milli bankanın kurulması çok önemli bir hadisedir. Zamanın ve hadiselerin nununun tatbikinde, Türk Ticaret Bankası, kömür soba fabrikaları yaparak mühim bir vazife almış
olumsuz seyrine rağmen Cumhuriyet’e kadar ayakta kalma kudretini gösteren Adapazarı Türk bulunmaktadır. Bankanın sobaları Enternasyonal Kömür Sergisi’nde altın madalya da almıştır.
Ticaret Bankası, Cumhuriyet döneminde de kendisine yer bulmuştur. Kömür sobaların bu kadar kullanışlı ve yaygın olmasının diğer bir sonucu da memleket yeşilliğinin
son servetinin korunmasında ve “bir medeniyet ölçüsü olan kara elmasın” bol kullanılması ile ülkenin
Trakya’yı son manevralarda görenler; bu verimli yurt parçası üzerindeki kalkınmanın iki yeşilliğinin korunması olacaktır.
vasıtasıyla da tanıştılar: Pulluk ve dört tekerlekli araba... Türkiye’de köye ait olan her şey çok mü-
himdir. Çünkü bunu 13 milyon kullanmaktadır. Karasaban ve kağnının asırlarca kullanıldığı Trak- 1934 ve 1935 yıllarında Türk Ticaret Bankası’nın iş hacmi 5 milyon iken, 1936’da bu rakam
ya köylerinde hep bir model hepsi aynı randıman veren bu seri araba ve pullukların tamamı Türk 12 milyonu bulmuş; 1937’nin ilk dokuz ayında ise 25 milyonu aşmıştır. İki sene arasındaki bu
Ticaret Bankası fabrikalarında yapılmaktadır. Bünyesi ne olursa olsun, bir ticaret müessesi olan büyük farkın tek izahı halkın güveninin kazanılması olmalıdır. Bankanın mevduatı ise 5 milyonu
herhangi bir bankanın, bu kadar verimli ve faydalı bir iş sahasında birçok taraflı bir memleket aşmıştır. Banka aylık faizler verilmesi sistemini Türkiye’de ilk kez uygulayarak tasarrufun halk
işini bağdaştırdığı kolay kolay gösterilemez. Pulluk ve araba yapan bir banka, yeni Türkiye’de “En tabakaları arasında yer bulmasına öncülük etmiştir.
büyük bir davamız olan bol istihsal işinde ana şart olan modern ziraat aletlerinden birini, en iyi ve en
Gazetenin haberi ise şu şekilde bitmektedir:
ucuz olarak, Türk köylüsünün emrine vermiştir”. Bunun dışında yine aynı vasıfları taşıyan arabası ile
kağnıyı yok etmiştir. “Bu müessese için daha başka ne söylenebilir? Köyde kara sapandan pulluk, kağnı-
dan araba inkılabını yapan en ucuz ziraat aletlerini köylüye hediye eden evlerimizde
Türk Ticaret Bankası’nın bu fabrikası, Karabük Demir Çelik Fabrikaları bir tarafa bırakıla-
modern ve rahat hayatın bir vasıtası alan mobilyayı yerleştiren; kömür yakan Türki-
cak olursa, Türkiye’nin tekniği en çok gelişmiş demir endüstrisine de sahip olduğu görülmektedir.
ye davasına ucuz ve sağlam mamulatıyla hizmet eden, nihayet tasarruf hayatımızın
Fabrika, birinci beş senelik planın ana eserleri olan Kayseri, Ereğli, Nazilli kombinalarının demir
temellerinden olan bir müessese için kalbimizde bir yer ayırmaktan daha tabi ne
işlerini büyük başarı ile gerçekleştirmiştir. Bu durum son zamanlara kadar Türkiye dışına giden
olabilir?”319
milyonları, yurt içinde kalması anlamına gelmektedir.
Görüldüğü üzere gazete Türk Ticaret Bankası’nın kısa bir tarihçesinden başlayarak bütün
fabrikalarını ayrıntılı bir şekilde tanıtmıştır. Bankanın fabrikalarında bir taraftan Türk köylüsü için
gerekli pulluk, araba üretilirken, diğer taraftan büyük fabrikaların demir işlerini, büyük binaların
318 Cumhuriyet, 14 Nisan 1938, s. 5; İkdam (Sabah Postası) 15 Ağustos 1939, s.8 319 Ulus, 29 Ekim 1937, s. 23.

mobilya işlerini gerçekleştirmiştir. Ayrıca Ankaralılar için ucuz meskenler inşa ederek müteahhit- ihtiyaç olursa istendiği kadar uzayıp kısalan orta kısmıyla her çeşit eşya taşıyabilecek;
lik işine girmiş ve kömür sobası üretimini de yapmıştır. Gazetenin de dediği gibi bir banka daha isterse at, isterse öküz koşabilecek; hatta yine isterse tek, isterse çift hayvan kullana-
başka ne yapabilir ki. bilecektir.”
Türk Ticaret Bankası’nın Türk ticaret hayatına katkıları ulusal basının da dikkatini çek- Gazete haberinde gerçekleştirilmesi planlanan Büyük Ziraat Kongresi’nin, ele alacağı me-
meye devam etmekteydi. Cumhuriyet gazetesi başyazarı Yunus Nadi gazetenin 20 Nisan 1938 seleler arasında bulunan köylünün nakil vasıtaları meselesinin bulunduğuna vurgu yaparak “bir
tarihli nüshasında “Milli Bankacılığın Memlekette Oynayacağı Büyük Rol” başlığı altında bankanın milli bankamızın böyle bir tip araba imal etmesi, cidden takdir değer bir haldir” sözlerine yer ver-
çalışmalarını okurlarına duyurmuştu. Yunus Nadi, “Türk Ticaret Bankası adını taşıyan ve kendi âle- miştir. Haberde Türk Ticaret Bankası’nın ürünlerinin bir hususiyeti de bu mamullerin geniş halk
minde mütevazı, fakat çok ciddi çalışan milli bir müessesemiz” sözleriyle başladığı yazısında bankanın yığınlarına ait olması dolayısıyla en ucuz ve seri olmasıdır. Haberde bu konu ile ilgili şu bilgiler
Adapazarı Bankası unvanıyla kurulduğunu son yıllarda ciddi bir krizle karşı karşıya kalsa da Türk okuyucuyla paylaşılmıştır:
hükümetinin desteğiyle bu krizden çıkmayı başarabildiği yazmıştır.
“Bu tarz, bilhassa araba, pulluk ve diğer çok kullanılan mamullerin her zaman ve her
1938 Mart ayında Bankanın yaptığı toplantıya da değinen Yunus Nadi, bankanın gösterdiği yerde yedek parça meselesidir. Türk Ticaret Bankası tip ve seri olan bütün imalatında
gelişmeleri “milli bankacılığın Türk umumi hayatında çok büyük roller oynamağa namzed bulundu- bu mühim nokta üzerinde bilhassa durmaktadır. Banka, kendi imalatının memleke-
ğunu bildiğimiz için fırsat buldukça bu faaliyet şubemizin takip ettiği tekâmülü temaşa etmekten zevk tinin birçok yerlerinde bulunan şubeleri ve acentaları vasıtasıyla bütün yedek parça-
duyarız” ifadeleriyle okuyucuyla paylaşmıştı. Yunus Nadi köşe yazısına şu şekilde devam etmiştir: larını bulundurmaktadır. Bu da onun yalnız kar için değil; halk için imalat yaptığını
anlatan bir misaldir. Bu tip arabadan bir model Ankara’ya gelmiştir ve banka, arzu
“Türk Ticaret Bankası bu işe eğer istenirse tevdiat mukabilinde aylık i faiz hesap edenlere bu enteresan tip hakkında izahat ve malumat vermektedir.”
etmek ve hatta bunu böyle tediye eylemek yolunda kendisine mahsus bir yenilik ifa-
desiyle yeni bir hız vermiştir. Ticaret Bankası bankacılık ruhu ile çok istina etmiş Haberin diğer bir kısmında ise “Büyük Demir İşleri” alt başlığı ile bankanın gerçekleştirdiği
kimselerin kifayetli ellerindedir. Onun için sağlam yürüyor ve daha büyük milli ban- demir işlerinden bahsedilmiştir. Buna göre; Kayseri, Nazilli, Ereğli fabrikalarının bütün demir
kalarımızdan ibaret yaşlı kuvvetli diğer ağabeylerinin yanı başlarında hepimize daha işlerini Türk Ticaret Bankası yapmıştır. Buradan şu sonuç ortaya çıkıyor ki Türkiye’nin en büyük
parlak yarınlar vadediyor”. tesislerden olan bu fabrikaların demir kısımları gibi, inşasının en esaslı kısmını yapacak kadar,
bankanın demir fabrikası modern cihazlarla donatılmıştı. Banka ayrıca ülkenin muhtelif yerlerin-
Yunus Nadi daha sonra Türk ekonomisi hakkında kısa bilgiler vererek yazısına “karınca de de demir inşalarını da başarıyla gerçekleştirmektedir. Büyük inşalardan başka demir fabrikası
kaderince güzel işler gören Türk Ticaret Bankasını işte bilhassa bilgili, ihtiyatlı, sağlam, fakat daima türlü demir ürünler, aletler ve malzemeler üretmektedir.
ileri adımlarından dolayı takdir ediyoruz” sözleriyle son vermiştir.320
Ulus gazetesinin haberinin devamında “İdeal Bir Soba” alt başlığı ile Türk Ticaret Banka-
Yunus Nadi’nin başyazısından sonra bu kez Ulus gazetesinin 19 Mayıs 1938 tarihli nüsha- sı’nın ürettiği kömür sobaları hakkında bilgi verilmiştir. Mecliste müzakere edilen konulardan
sında tam sayfa olarak Türk Ticaret Bankası ve müesseseleri haberleştirilmişti. Haberin başlığı ise olan “mahrukat/yakıt kanunu”nun tatbik edilmesi için Türk Ticaret Bankası’nın fabrikalarında
“Geniş Teşkilatlı Modern Teknikli Bir Bankamızı Tanıtıyoruz: Türk Ticaret Bankası A.Ş. ve Tesisleri” çok ucuz ve kullanılması kolay bir soba tipi imal edilmesi haberde yerini almıştı. Ayrıca banka
idi. “Türk Ticaret Bankası’nın çok eski ve şerefli bir mazisi vardır. Bu banka, kuruluş tarihiyle Ana- bilhassa köylü için bir soba imaline çalışmaktaydı. Bu soba, Türk köyünü tezekten ve ormanların
dolu’nun bağrında şahsi teşebbüs ve iş hayatının, tasarruf ıslahatının sembolüdür” sözleriyle başlayan harap olmaktan kurtaracak olan “devlet tedbirinin emrinde faydalar temin edecektir.”
gazetenin haberin ilk önce bankanın 1934 yılından itibaren bilanço, mevduat ve ticari planlama-
larına yer verilmişti. Bu rakamlar yukarıda verildiği için tekrar edilmeyecektir. Ancak bu haberde Haber daha sonra Türk Ticaret Bankası’nın en önemli müessesesi olan TİTAŞ’ı “TİTAŞ’ı
ayrıca bankanın tasarruf hesapları hakkında da bilgiler bulunmaktaydı. Buna göre 1934’de tasarruf Tanıyor musunuz?” alt başlığı ile tanıtmıştı. Bu bilgilere göre TİTAŞ, Türk Tiaret Bankası’nın, bir-
hesapları 549.443 lira idi. 1935’de bu miktar hemen hemen üç misline yakın bir fazlalık kaydede- çok iş sahalarında başarıyla çalışan bir tesisidir. TİTAŞ’ın, cidden geniş olan iş sahaları arasında iki
rek 1.419.719 lira olmuştu. 1936’da 1.972.505 lirayı bulmuş ve 1937’de de dört sene evveline göre mühim iş en başa geçmektedir: Kereste fabrikaları ve ormancılık işleri. TİTAŞ’ın uğraştığı diğer
beş misli fazlasıyla 2.504.454 liraya çıkmıştı. Bu rakamlar ise halkın bankaya olan güveninin ve bir alan ise inşaat işleriydi. Ankara’da yapılan bahçeli evler inşaatı tamamıyla TİTAŞ tarafından
itimadının nasıl arttığını göstermekteydi. yapılmıştı. Böylece banka Ankara’ya yeni bir mahalle kazandırmış oldu.
Haberin devamında “Banka Köylüye İdeal Tip Arabayı Fabrikasında Yaptı” alt başlığı ile Türk Gazetenin haberine göre TİTAŞ’ın diğer faaliyet sahaları şunlardır: Demiryolu malzeme-
Ticaret Bankası’nın araba fabrikası ve ürettiği arabalar hakkında şu bilgiler verilmiştir: si, porselen izolatörler, inşaatta kullanılan beton karıştırma makineleri, dokuma tezgâhları, çelik
yazıhane mobilyaları, kasalar, ahşap malzeme fabrikaları tesisleri, kalorifer tesisatı, telefon ve tel-
“Kağnıdan kurtulmak Türkiye’nin üretim reformunun baş davalarından biridir. Türk siz malzemesi, çelik tel halatlar, muhtelif tulumbalar, vasi mikyasta kamyon işleri, bilumum harp
Ticaret Bankası, köylü için bir anane, sermaye, iskân işi olan bu büyük meseleyi, malzemesi ve tayyareler, maden ocakları ile alakalı tesisat ve malzemeler, gar vasıtaları, alüminyum
kendi modern fabrikasında ve memleketin menfaatine işleyen tekniğine dayanarak külçe levha ve borular, ağır traktörler, ziraat aletleri, büyük mikyasta çamaşır makineleri ve tesisatı,
en mükemmel bir tarzda halletmek çaresini bulmuştur. Alakalıların üzerinde hassa- dizel ve benzin motorları, kompresörler, her güçte vinç, kimyevi maddeler, bilcümle hassas mesaha
siyetle duracaklarına şüphe olmayan bu tedbir, yepyeni ve bütün ihtiyaçları karşılayan, aletleri, yol silindirleri ve drezinler. TİTAŞ’ın çok geniş bir ürün yelpazesi olduğu görülmektedir.
çok kullanışlı ve muhtelif işler yaptığı nispette ucuz olan yeni model bir araba tipi-
nin bulunmasıdır. Köylü mukavemet ve dayanma kabiliyetini çok yükselten yekpare
obutlu olan bu arabayı isterse sap arabası olarak, isterse yük arabası olarak kullanacak;
320 Cumhuriyet, 20 Nisan 1938, s. 1, 3.

Gazetelerde TİTAŞ reklamları321
Gazete haberinde Türki Ticaret Bankası’nın diğer bir iştiraki olan OVEL Kerestecilik ve
Orman İşleri Türk Limited Şirketi hakkında da kısaca şu bilgileri vermişti: Türk Ticaret Ban-
kası’nın en mühim meselelerinden biri de Ormancılık ve Endüstri Limited Şirketi’dir. Merkezi
Bartın’da olan ve Bartın, Kastamonu, Safranbolu havalisinde çalışan şirket, o sahalarda bulunan
ormanlardan çıkarttığı keresteleri, uygun fiyatlarla piyasaya arz etmektedir. Bu şirket, her çeşit
inşaat kerestesi imal ettiği gibi, maden direği ve keresteciliğe ait diğer işleri de başarıyla gerçekleş-
tirmektedir. Son senelerde tomruk üretimi, 23.000 metre mikâp gibi büyük bir rakamı bulmuştur.
Gazete bu bilgileri verdikten sonra OVEL Şirketi hakkında şu ifadeleri kullanmıştır:
Ulus gazetesinde OVEL reklamı322
“Orman ve ormancılığın mühim bir memleket mevzuu olarak tetkik edildiği bir za-
Bu şirketlerin dışında Türk Ticaret Bankası tarafından yeni kurulan Ürün İhracat İşleri Ti-
manda, modern vasıtalarla ve fenni şartlarla işleyen bu müessese, memleketin en zen-
caret Türk Limited Şirketi de İstanbul merkezli olarak faaliyet yürütmekteydi. Bu şirket haberde
gin ormanlarının mevcut bulunduğu faaliyet mıntıkasında çok verimli olmuştur…
ise “memleketin her çeşit mahsulünü dünyanın bütün piyasalarında sattıran geniş teşkilatlı müessese”
Birçok inşa sahalarının temeli olan ve düzgün, fenni ve ticaret zihniyetiyle memle-
olarak okuyucularına takdim edilmiştir.323
ketin bu sahadaki menfaatlerini birleştiren bir telakki isteyen orman ve ağaç endüst-
risi mevzuu üzerinde OVEL, bütün benzer müesseseleri için tam ve güzel bir örnek Bankanın faaliyetleri basının dikkatini çektiği gibi devlet yetkililerinin de dikkatini çek-
olmuştur”. mekteydi. İktisat Vekili Şakir Kesebir 3 Ağustos 1938 tarihinde Türk Ticaret Bankası’nın Genel
Merkezi’ni ziyaret ederek Genel Müdür Said Başak’tan bankanın faaliyetleri hakkında bilgi al-
mıştır. Said Başak, bankanın plâsman ve mevduat vaziyeti ve diğer faaliyetleri hakkında İktisat
Vekili’ne malumat vermiştir. İki saatten fazla bankada kalan Şakir Kesebir, bu açıklamamalardan
çok memnun kalmış ve iyi intibalarla bankadan ayrılmıştır.324
Türk Ticaret Bankası fabrikalarında üretilen tahta arabalardan Ankara Ziraat Müdürlüğü
yüklü bir şekilde sipariş vermiştir. Bu arabalar 72 lira gibi, piyasa fiyatlarına göre çok ucuz bir para
ile köylü için hem sap, hem yük arabası olarak kullanılabilecek vasıflarda olduğundan Müdürlük
tarafından tercih edilmiştir. Arabalar Ankara’da Sergi Evi’nin arkasındaki sahaya getirilerek köylü
322 Ulus, 19 Mayıs 1938, s. 21.

323 Ulus, 19 Mayıs 1938, s. 21.
321 Ulus, 19 Mayıs 1938, s. 21; Ulus, 24 Nisan 1939, s.12 324 Akşam, 5 Ağustos 1938, s. 2; Ulus, 4 Ağustos 1938, s. 1.

lerin hizmetine sunulmuştur. Bu arabalar, köylü için birçok pratik vasıflar taşımakta olup, arabaya
hem at, hem öküz koşulabilmektedir. Aynı zamanda yük ve sap arabası olarak kullanılabilmesi,
köylünün bütün işlerini bir tek araba ile görmesine imkân vermekteydi. Ankara Ziraat Müdürlüğü
aracılığıyla köylülere verilen bu arabaların parası köylüden taksitle alınmaktaydı. Bu nedenle köylü
ödeme sıkıntı çekmeden kağnının yerine “modern ve güzel bir araba” sahibi olabilecektir.325
Türk Ticaret Bankası’nın 25. Yıldönümü
1939 yılı Türk Ticaret Bankası için de anlamlı bir yıl idi. Çünkü Banka, bankacılık alanında
çeyrek asır faaliyetini sürdürerek 25. yılının sene-i devriyesini yaşamaktaydı. Türk basınında ise bu
bankanın 25. yılını kutlaması geniş bir yer tutmuştu. Akşam gazetesinin 12 Ocak 1939 tarihli nüs-
hasında “Türk Ticaret Bankası Yarın kuruluşunun 25’inci Yılını Kutluyor” başlığı ile bu kutlamalar
haberleştirilmişti. Gazete haberine “Yirmi beş sene evvel geniş bir mıntıkanın transit merkezi olan
Adapazarı’nda (Adapazarı İslâm Ticaret Bankası) ismiyle kollektif şirket olarak kurulan bu müessese
bu havalide Türk tacirlere beş buçuk sene kadar kredi temin etmeğe muvaffak olmuştu” sözleriyle baş-
lamıştı.
Gazete daha sonra bankanın kısa bir tarihçesini anlatmış ve 1929 senesinde Adapazarı
Türk Ticaret Bankası ve 1937 senesinde de Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi isimlerini aldı-
ğını belirtmiştir. 1934 senesi içinde bankanın geçici olarak sıkıntıya düştüğünü ve bu durumdan
hükümetin desteği ve büyük milli bankalarımızın yeniden bir milyon liralık sermaye iştirakleri ile
kurutulduğundan bahseden haber, bankanın merkezinin Ankara’ya nakledilmesi ile “bu müessese-
nin hayatında yepyeni ve kudretli bir inkişafa yol açtığını” sütunlarına taşımıştı.
Haberde daha sonra “küçük bir kazada halkın teşebbüs kudretiyle kurulan bu ufak müessesenin
sermayesi on beş sene gibi çok kısa bir zaman içinde takriben on beş misline” çıktığı vurgulanarak ser-
mayenin 2.200.000 lirayı bulduğu belirtmiştir. Son olarak ise “Yirmi beşinci yılını idrak eden Türk
Ticaret Bankası’nın müessis ve idarecileri tebrike lâyıktırlar” denilerek haber bitirilmiştir.326
Son Posta gazetesi ise 13 Ocak tarihli nüshasında “Milli Bir Bankamız 25’inci Yılını Muvaf-
fakıyetle Doldurdu” başlığı, “küçük bir kazada halkın teşebbüs kudretiyle kurulan mütevazı Adapazarı
bankası Cumhuriyet’in yardımları ve başında bulunanların muvaffak çalışmalarıyla büyük bir mali
müessese halini aldı” alt başlığı ile bu yıldönümü haberini okuyucuları ile paylaşmıştı. Son Posta ga-
zetesinin haberindeki bilgiler Akşam gazetesinin haberi ile büyük bir benzerlik taşıdığı için sadece Cumhuriyet, 13 Ocak 1939, s.1
temas edilen farklı noktalar vurgulanacaktır.
Türk Ticaret Bankası’nın 25. yıldönümü haber yapan diğer bir gazete Cumhuriyet idi. Ga-
Son Posta gazetesinin haberinde Cumhuriyet’in ilk senesinde bu müessesedeki mevduat zetenin 13 Ocak tarihli nüshasının 1. 5. ve 6. sayfalarında bu konu yer bulmuştu. “Türk Ticaret
miktarının ancak 15.000 lira iken, 15 yıllık Cumhuriyet devrinde artma oranı 533 katına çıktı- Bankası 25 Yaşında” başlığı ve “1913’te Adapazarı’nda Mütevazı bir Şekilde Kurulan Müessese, Büyük
ğı ve 8.000.000 liraya yükseldiği ifade edilmiştir. Bunun dışında özellikle Türk Ticaret Bankası bir İnkişaf İçindedir” alt başlığı ile 1. sayfadan verilen haberin 6. sayfadaki devamı şu şekildeydi:
tarafından ilk defa Türkiye’de uygulanan kuponlu vadeli mevduat hesaplarının büyük bir alaka “Milli bankalarımızın ilki ve tabii en eskisi olan Türk Ticaret Bankası bugün, tesisinden beri 25 yıl
uyandırdığı, Cumhuriyetin ilk senesinde 70.000 lira olan ticari plasmanın 15 sene içerisinde 93 geçirmiş bulunmaktadır. Milli bankacılık tarihimizin mütevazı, fakat hususi bir mevki işgal etmekte
misli bir artışla 6.500.000 liraya327 ulaştığı bilgileri de verilmişti. Gazete haberini “müessesenin ba- bulunan Türk Ticaret Bankası, rubu asırdan beri memleket iktisadiyatında daima dürüst, daima faydalı
şında bulunan Umum Müdür Said Başak’ın da bu büyük inkişafta başarılarıyla mühim amil olduğu bir mesai sarf etmiştir”. Cumhuriyet gazetesi de bankanın geçirdiği evreleri, kısa bir tarihçesini ve
şüphesiz bulunmaktadır” sözleriyle bitirmişti. bilançolarını anlatmıştı. Gazetenin haberine göre 1923 yılında 230 bin lira olan bilanço bakiyesi,
1938 yılında 23 milyon liraya çıkmıştı.
Cumhuriyet gazetesinin haberinde daha sonra Türk Ticaret Bankası’nın diğer teşebbüsleri
sayılmıştı. Bunlar: Demir ve Tahta Fabrikaları Tahbank, Ticaret Türk Anonim Şirketi, Ormancılık
ve Endüstri Limited ve son olarak Ürün Ticaret Türk Limited Şirketi. Bunların dışında Bankanın
11 anonim şirkette de hissesinin bulunması, “bankanın memleketin iktisadi ve sınai kalkınmasında
ne büyük bir rol almakta olduğunu göstermektedir.328
325 Akşam, 18 Ekim 1938, s. 8.

326 Akşam 12 Ocak 1939, s. 4.
327∗ Gazete haberinde 650.000 olarak vermesine rağmen 6.500.000 olmalıdır. 327 Cumhuriyet, 13 Ocak 1939, s. 1, 6.

Cumhuriyet gazetesinin 5. sayfasındaki diğer bir haberde “Türk Ticaret Bankası namıyla ve Şubat 1939’da bankaların verebilecekleri teminat mektupları hakkında Maliye Vekâleti
bankacılığın her türlü teknik kemaline vasıl olmuş bir vaziyette bulunan bu müessese, hepimizin de tamim yayınlamıştı. Türk Ticaret Bankası’nın verebileceği teminatlar toplamı ise 1.650.000 lira
göğsünü kabartacak bir durumdadır. Çeyrek asır, bankacılık gibi, zamanın bin bir icaplarına, hâdi- olarak belirlenmişti. 1939 yılı başından geçerli olmak üzere Türk Ticaret Bankası’nın daireler ve
selerine yakından alâkası olan bir iş için kısa görülemeyecek bir müddettir. Türk Ticaret Bankası da müesseselerine hitaben verebileceği teminat mektuplarının şubelere ayrılmış olan limitleri ise şu
bütün bu hâdiseler içinde istihaleler geçirmiş, fakat daima ayakta kalmıştır” sözleriyle bankanın 25. şekildedir: Ankara 1.000.000 lira, Adapazarı 50.000 lira, Bolu 15.000 lira, Bartın 30.000 lira, Bur-
yılı kutlanmıştır.329 sa 30.000 lira, Eskişehir 30.000 lira, İstanbul 450.000, İzmit 15.000 lira, Safranbolu 15.000 lira ve
Tekirdağ 15.000 lira olmak üzere toplam 1.650.000 lira.333
Türk Ticaret Bankası’nın yıldönümünü haber yapan diğer bir gazete Tan idi. Tan gazetesi
de “yurdumuzun milli bankacılık tarihinde mütevazı, fakat hususi bir mevki işgal eden “Türk Ticaret Türk Ticaret Bankası fabrikalarının Türk ticarî hayatına geri dönüşümleri devam etmektey-
Bankası” bugün yirmi beşinci yılını idrak etmiştir” sözleriyle başlanan haberde bankanın tarihçesi, di. 1939 yılı başlarında Belediyeler Bankası küçük belediyelere ait muhtelif inşaatlarda kullanıl-
sayısal verileri ve müesseseleri verilmiştir. Gazete haberini “bankanın Türk mahsullerinin kıymetlen- mak üzere seri halinde demir malzeme yaptırmaya karar vermişti. Belediyeler Bankası bu demir
dirilmesi ve satılması ile beraber ihracını temin maksadıyla kurduğu ürün şirketi bütün piyasalarımızda malzemelerini ise Türk Ticaret Bankası fabrikalarında yaptıracaktı. Demir malzemelerin dışında
muvaffakıyetle iş gören bir müessese haline getirilmiştir. Yirmi beşinci yıldönümü dolayısıyla Türk Tica- Türk Ticaret Bankası fabrikalarında üretilen arabalardan da sipariş gelmekteydi. Ankara Vilayeti
ret Bankası’na muvaffakıyet temenni ederiz” sözleriyle bitirmiştir .330 Türk Ticaret Bankası fabrikalarında yaptırılıp 1929’dan beri 2.000 adedi alınıp köylüye dağıtılmış
olan dört tekerlekli arabalardan bu sene 500 adet daha yaptıracaktı.334
Neredeyse bütün ulusal basın Türk Ticaret Bankası’nın 25. yıldönümü ile ilgili haberler
yapmışlar ve iyi dileklerini ortaya koymuşlardır. Türk Ticaret Bankası’nın 1939 senesi hissedarlar umumi heyet toplantısı 28 Mart tarihinde
bankanın merkezinde Nüsret Mithat Meray’ın başkanlığında, İktisat Vekaleti’nden gönderilen
II. Dünya Savaşı’na Girerken Türk Ticaret Bankası murakıp komiser Fuad Şakir Kabaağaç’ın katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Toplantıda bankanın
Türk Ticaret Bankası 1939 yılı başlarında bünyesine yeni sanayi müessesleri katmaya devam 1938 senesi muamelelerine ait idare meclisi ve murakıplar raporlarıyla kâr ve zarar hesapları tasdik
etmektedir. 1939 yılı Ocak ayı içerisinde Türk Ticaret Bankası’nın da iştirakiyle Demir ve Tahta edilmiştir. Toplantıda ayrıca müddetleri biten idare meclisi azasından Muvaffak Cevdet İşmen,
Fabrikaları Türk Anonim Şirketi adıyla yeni bir şirket kurulmuştur. 700 bin lira sermayeli bu şirke- Mümtaz Bahri Koru ile Nusret Uzgören tekrar idare meclisi azalarına intihap ve 1939 senesi
tin diğer ortakları ise Ziraat Bankası, Etibank, Ticaret Türk Anonim Şirketi ve Ürün Ticaret Türk murakıplığına da Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Tekaüd sandığı müdürü Zühtü Tingiz ile
Limited Şirketi’ydi. Şirketin merkezi Ankara’da olacak ve şirket gerek Türkiye’de, gerekse yabancı Anadolu Ajansı muhasebe müdürü Cemil Ökten müttefikan tayin edilmişlerdir.335
ülkelerde şubeler açabilecektir. Şirketin kurulma amacı ise şu şekildedir: Demir ve tahta ile ziraî İdare heyeti raporuna göre 1938 yılında bankaya yapılan tasarruf tevdiatı 1.377.515 lirası
aletler ve sanayii ile iştigal etmek, her nevi fabrikalar kurmak, orman işletmek, orman mahsulleri- vadesiz olmak üzere 3.329.544 liraya ulaşmıştır.336 1937 yılında ticari mahiyette yapılan borçlar 4
ni alıp satmak. Bunun dışında Teşvik-i Sanayi Kanunu’ndan istifade eden bilumum teşebbüsleri milyon iken 1938 senesinde 9 milyon lirayı aşmıştır.337 1937 yılında yapılmış olan tasarruf tevdiatı
gerçekleştirmek, esham ve tahvilât alıp satmak, bilcümle zirai, ticari ve sınai muameleleri ifa etmek yekûnu ise 2.504.454 lira idi. Yine rapora göre, genel mevduat hesaplarında 1937 senesine göre 2
ve her nevi şirket kurmak.331 milyon 908 bin 713 liralık bir artış vardır. Bankanın 1937 sonunda 682.721 lira olan tutar gayrisafi
kârı bu sene 103 lirası geçen yıldan müdevver olmak üzere 1.026.027 liraya ulaşmıştır.338 Bu kâr-
dan umumi masraf ve mevduata verilen faizler çıktıktan sonra 142.327,01 lira muhtelif zararların
imhasına ve bakiye 227.353.87 lira da amortisman ve karşılıklara ayrılmıştır.
Banka’nın Adapazarı’ndaki DETA Fabrika reklamı332 333 Tan 5 Şubat 1939, s. 6.

334 Haber, 10 Şubat 1939, s. 3.
329 Cumhuriyet, 13 Ocak 1939, s. 5. 335 Ulus, 28 Mart 1939, s. 2.
330 Tan, 13 Ocak 1939, s. 6. 336 Haber, 28 Mart 1939, s. 2; Tan, 28 Mart 1939, s. 10; Vakit, 28 Mart 1939, s. 3.
331 Akşam, 20 Ocak 1939, s. 2. 337 Tan, 27 Mart 1939, s. 2; Cumhuriyet, 27 Mart 1939, s. 5; Son Posta, 27 Mart 1939, s. 4.
332 Ulus, 5 Mayıs 1939, s.12. 338 Cumhuriyet, 28 Mart 1939, s. 3.

1939 yılı raporuna göre 1934-1938 yıllarına ait bankanın bilanço, umumi mevduat bakiye- Toplantıda İdare Meclisi üyelerinin görev değişiklikleri de gündeme gelmişti. Buna göre;
leri ve umumi plasman vaziyeti ise şu şekildedir: İdare Meclisi asli azası bulunan Banka Umum Müdürü Said Hamid Başak ile Türkiye İş Ban-
kasını temsil eden Fazıl Adnan Öziş ve Muvaffak Cevdet İşmen ve Emlak ve Eytam Bankasını
Yıl Bilanço Genel mevduat bakiyeleri Genel plâsman vaziyeti temsil eden Cevdet Gölet, İdare Meclisi Azalığından istifa etmişlerdir. Nusret M. Meray’dan bo-
şalan azalığa ve Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasını temsilen Hüseyin İzdemir ve Fazıl Arlnan
1934 6.439.240.22 2.169.975.94 2.133.097.35 Öziş’den boşalan azalığa Türkiye İş Bankasını temsilen Cevad Sami Özelsel ve Cevdet Gölet’den
1935 6.591.044.82 3.147.782.67 1.807.550.32 boşalan azalığa Emlak ve Eytam Bankasını temsilen Nizamettin Tezcan seçilmişlerdir.
1936 12.524.198.08 4.106.886.83 2.784.433.94
Toplantıda kabul edilen Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1939 tarihli bilançosu şu şe-
1937 22.067.592.06 5.689.963.20 4.025.990.35 kildedir:
1938 31.513.118.57 8.598.677.02 9.095.497.37339
AKTİF T.L. Krş. PASİF T.L. Krş.
Türk Ticaret Bankası, 1937 yılına göre yaklaşık %50 bilançosunu, yaklaşık %70 mevduat
bakiyesini, %100’den fazla da plasmanını artırmıştır. Kasa 717.725,15 Sermaye 2.200.000,00
Bankalar 958.828,59 Mevduat 4.205.751,04
II. Dünya Savaşı Yıllarında Türk Ticaret Bankası Mevduat karşılığı 750.000.00 Tasarruf Tevdiatı 2.033.134,42
Hazine bonoları 414.700,09 Tediye emirleri 9.662,66
1939 yılı sonlarında II. Dünya Savaşı’nın başlaması dünyadaki pek çok ekonomiyi olduğu
gibi Türkiye ekonomisini de etkilemişti. Bu durumda Türk Ticaret Bankası’nın da etkilendiği Ticari Senetler Cüzdanı 1.742.340,91 Sair muhtelif alacaklılar 420.857,62
görülmektedir. Bu durum 21 Mart 1940 tarihinde bankanın gerçekleştirdiği Hissedarlar Umumî Esham ve Tahvilat Cüzdanı 722.025,45 Kefaletten dolayı alacaklılar 21.408.218,26
Heyeti Senelik Toplantısı’nda da ele alınmıştı. Toplantı, İdare Meclisi Reisi Hakkı Saffet Tarı
(Türkiye Cumhuriyet Merkez Bakası İdare Meclisi Azası) başkanlığında toplanmıştır. Toplan- Avanslar 2.231.341,38 Muvakkat hesaplar 1.576.965,09
tıya Reis Vekili Mümtaz Bahri Koru (Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Müdürlerinden), ile Borçlu hesabı cariler 959.916,67 Nazım hesaplar 1.604.590,18
azalar Cevat Sami Özelsel (Türkiye İş Bankası İzmir Şubesi Sabık İkinci Müdürü) Hilmi Bayın- Sair muhtelif borçlular 572.462,48
dırlı (Sümer Bank Muamelat Şubesi Müdürü), Hüseyin İzdemir (Türkiye Cumhuriyeti Ziraat
Bankası Hukuk İşleri İkinci Müdürü), Nusret Namık Uzgören (Türkiye Cumhuriyet Merkez Gayrimenkuller 189.106,16
Bankası İdare Meclisi Azası) ve Nizamettin Tezcan (Emlak ve Eytam Bankası Merkez Müdürü) Menkuller 89.262,69
katılmışlardır. Ayrıca murakıplar Cemil Ökten (Anadolu Ajansı Muhasebe Müdürü) ve Zühtü Kefaletten dolayı borçlular 21.408.218,26
Tıngız (Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Memurları Tekaüt Sandığı Müdürü) toplantıda ha-
zır bulunmuşlardır. Muvakkat hesaplar 1.083.661,26
İştirakler 15.000,00
Toplantının en önemli gündem maddesi II. Dünya Savaşı’nın ekonomi üzerinde etkisiydi.
Toplantıda aslında daha savaş başlamadan 1939 yılı başlarında dünya siyasetindeki kararsızlığın Nazım hesaplar 1.604.590,18
başladığı ve bunun ekonomi sahasında da tesirini göstererek bankalardaki mevduatın çekilmesi- Yekûn 33.459.179,27 Yekûn 33.459.179,27
ne neden olduğu belirtilmişti. Ancak savaş başladıktan sonra yılsonuna doğru buhranın artması
ve her tarafa yayılması neticesinde bankalardan mevduatın çekilmesi adeta hücum şeklini aldı- Türk Ticaret Bankası’nın kabul edilen 31 Aralık 1939 tarihli kâr-zarar tablosu ise aşağıdaki
ğını vurgulayan Türk Ticaret Bankası yetkilileri, halkın taleplerinin zamanında alınan tedbirler gibidir:
neticesinde gününde karşılandığını açıklamıştır. Türk Ticaret Bankası’nın bu süreçte köklü
plasman eksiltilmiş, vaziyetin icap ettirdiği yeni işler askıya alınmış, kasada mevduatı karşılayacak
miktarda disponiblite bulundurmağa mecbur etmiştir. Ancak bu ve benzeri tedbirlerin 1939 yılı BORÇ T.L. Krş. ALACAK T.L. Krş.
hesaplarının bir önceki yıllara oranla daha az verimli olmasına neden olmuştur. Masraflar 340.792,32 Alınan Faizler 657.715,10
Verilen faizler 384.453,23 Banka Hizmetleri Mukabilinde
Toplantıda Bankanın Nusret M. Meray Bey’in İdare Meclisi Başkanlığından ayrılması da 210.002,33
gündeme gelmiş, Meray’ın bankanın en buhranlı dönemlerinde İdare Meclisi başkanlığını yürü- Alınan Ücret ve Komisyonlar
terek bankanın daha itimatlı, güvenli ve sağlam bir mevkie ulaştırdığı için kendisi şükranla yâd Verilen komisyonlar 4.050,93 İştiraklerden Kâr 8.483,49
edilmiştir.
Muhtelif zararlar 45.721,04 Kambiyo Kârı 27.050,48
Toplantıda ayrıca Bankanın 1938 senesinde Düzce ve Bozüyük şubelerinin kapatıldığı, Amortismanlar 20.977,45 Muhtelif Kârlar 31.109.19
1939’da da Bandırma ve Gemlik şubelerinin de faaliyetlerine son verildiği ve 1940 senesi başların- Provizyonlar 138.365,62
da da Tekirdağ şubesini kapatmak için tedbir alındığı belirtilmiştir. Böylece banka küçülerek bu
Yekûn 934.360,59 Yekûn 934.360,59340
sıkıntılı süreçleri atlatma yoluna gitmiştir.
Tablodan da açıkça görüldüğü üzere Türk Ticaret Bankası’nın 1939 yılı karı bir önceki yıl-
lara oranla nerdeyse 5 kat kadar azalmıştı.
339 Ulus, 28 Mart 1939, s. 2. 340 Türk Ticaret Bankası Hissedarlar Umumî Heyeti Senelik İctimaı: 21 Mart 1940, TİTAŞ Basımevi, 1940.

Türk Ticaret Bankası, kendi aldığı tedbirler ve Türk hükümetinin bankalara yaptığı yardım Maliye Bakanlığı bu vaziyete göre Cumhuriyet Merkez Bankası’nca, mevzuatı dâhilinde
ile 1939 yılındaki bu ilk sarsıntıyı bu şekilde atlatmıştı. Ancak 10 Haziran 1940 tarihinde İtal- gösterilmesi kabil olan kolaylıklar hakkında Türk Ticaret Bankası’na cevap da verildiği anlaşıl-
ya’nın Mihver Devletlerin yanında savaşa girmesi Türkiye’de yeni bir dalgalanmaya neden olmuş, makta ve bu hususta Hazine tarafından ayrıca yapılacak bir muamele bulunmadığına karar ver-
halk banlara hücum ederek mevduatlarını çekmeye başlamışlardı. Bu dururum üzerine Türk Tica- mişti.342 Bu noktada Türk Ticaret Bankası’nın yardım talebinin Maliye Bakanlığı tarafından uygun
ret Bankası Umum Müdürlüğünden 12 Temmuz 1940 tarihinde Başvekâlete bir istida gönderile- görülmediği anlaşılmaktadır.
rek bu zor durumdan yardım istenmiştir. İstidada özetle şu bilgiler bulunmaktaydı: Türk Ticaret Bankası 1940 yılı senelik toplantısını 21 Mart 1940 tarihinde Ankara’da Işık-
lar Caddesi’nde bulunan Banka’nın merkezinde yapmayı planlamıştır. Toplantının gündemi geç-
“Bankalarımızdan mevduatın çekilmesi son bir hafta içinde daha fazla ol-
miş toplantılarda olduğu gibi; 1939 senesi muamelâtına ait idare meclisi raporuyla murakıplar
muştur. Müessesemizin günden güne uğramakta olduğu şu müşkül vaziyetini, daha
raporu okunması; 1939 bilânçosu ve kâr ve zarar hesaplarının tasdiki ile idare meclisinin ibrası;
önceden de olduğu gibi hükümetimizi kıymetli yardımıyla kendisini kurtaracağına
istifa edenlerin yerine idare meclisince seçilen azanın tasdiki ve müddetleri bitenlerin yerine aza
emindir. Geçen Eylül buhranında olduğu gibi şimdi de müessesemize mevduatı kar-
seçimi gibi meselelerdi.343
şılamak üzere para tedariki hususunda başta Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası,
Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası, Türkiye İş Bankası, Sümer Bank ve Emlak ve Türk Ticaret Bankası, II. Dünya Savaşı sırasında zor günler geçirse de Türk askerlerine
Eytam Bankalarının talep vukuunda eski gibi yardım yapılmasını istirham eyleriz.” yardım etmeyi ihmal etmemekteydi. Nitekim 1940 Aralık ayı içerisinde Türk askerlerinin kış he-
Müdürlüğün istidasının “Vaziyet Hakkında İzah” başlığıyla eki de bulunmaktaydı. Bu ekte diyesi tedarik edilmek üzere Türk Kızılayı genel merkezi veznesine 5.000 lira verilmişti. Kızılay
ise şu bilgiler bulunmaktaydı: 1939 başında Bankadaki mevduat 9.264.478 lira iken 1940 ba- Cemiyeti de hediyelerin tedarikine derhal tevessül etmiştir.344
şında 6.400.976 liraya, 1940 Haziran sonunda ise 5.213.858 liraya düşmüştür. Bu gibi dalgalan-
malar dönemin diğer bankalarında da görülmekte idi. Türk Ticaret Bankası yetkilileri de lâzım
gelen tedbirleri alarak plasmanları azaltma yoluna gitmiştir. Nitekim 1939 başında plasmanlar
10.547.843 lira iken 1940 başında 5.834.135 liraya ve 1940 Haziran sonunda ise 4.995.953 liraya
kadar indirilmişti. Bu tedbirin dışında Cumhuriyet Merkez Bankası’nın da yardımları ile bu sar-
sıntı kolay atlatılmıştı. Ancak son günlerde yeniden buhranlı durum ortaya çıkmıştı. Son hafta
içinde Türk Ticaret Bankası, 7000.000 lira gibi külliyetli bir mevduat çekilmesine maruz kalmıştı.
Bankanın kasa mevcudu 1.300.000 liraya inmiş etmiş ve bundan da hazineye yatmış bulunan
mevduat karşılığı olan 750.000 lira da düşürüldüğünde ancak 550.000 lira nakit mevcudu kalmıştı.
Özetle yukarıda bilgileri veren Türk Ticaret Bankası’nın genel müdürü, daha sıkıntılı bir
duruma düşülmemesi için bir an önce yardımların yapılmasını arzu etmektedir.341
Türk Ticaret Bankası’nın yardım talebi başvurusunu Maliye Bakanlığı incelemiş ve şu ka-
nıya varmıştır: Eylül 1939 ayında savaşın başlamasını takiben mevduatın önemli bir miktarda
çekilmesi üzerine fevkalade zamanlara mahsus tedbirler alınmış ve bu tedbirlerin de yardımı ile
bankaların talepleri zamanında ve süratle karşılanması mümkün olmuştur.
İtalya’nın savaşa girmesi üzerine 11 Haziran’da başlayan ve kısa bir müddet devam eden
mevduat çekilişini bankalar aldıkları tedbirlerle kendileri karşılamış bu sırada ancak bir iki banka
tarafından Cumhuriyet Merkez Bankası’na müracaat edilmiş olduğundan bu son hadise fevkalade
zamanlarda alınan tedbirlerin ittihazını icap ettirecek mahiyette görülmemiştir. Bu bir iki banka-
dan biri olarak Türk Ticaret Bankası da Cumhuriyet Merkez Bankası’na müracaat etmiştir.
Türk Ticaret Bankası’nın şirketin imzasını taşıyacak senetlerin Cumhuriyet Merkez Ban-
kası tarafından kabulü şeklindeki bu müracaatın, Cumhuriyet Merkez Bankası’nca, Bankadan
çekilen mevduat miktarı ve şirketin imzasını hamil senetlerin ihdas sebepleri ve mezkûr şirketin
malî ve umumî vaziyeti göz önünde bulundurularak tetkik edildiği görülmektedir. Cumhuriyet
Merkez Bankası ise Türk Ticaret Bankası’na senetler üzerine avans açılması halinde bu hesabın
mütemmim temine olmak üzere portföylerinde bulunan ticarî mahiyetteki senetlerin bankalarına
tevdiini talep eylemişti. Ancak Banka yetkilileri tarafından şimdiye kadar bu şekilde bir muamele
icrası için yeniden müracaatta bulunulmadığı öğrenilmişti.
1940’lı yıllar Banka çekleri
342 BCA, 30.10.0.0 /138.989.8, lef: 1-3.

343 Cumhuriyet, 21 Şubat 1940, s. 7; Akşam, 18 Şubat 1940, s. 19; Tan, 21 Şubat 1940, s. 7.
341 BCA, 30.10.0.0 /138.989.8, lef: 4-7. 344 Son Posta, 8 Aralık 1940, s. 3; Haber, 8 Aralık 1940, s. 4.

II. Dünya Savaşı döneminde 2.200 bin liralık sermayeyi koruyan Türk Ticaret Bankası’nın 1940 yılında yaklaşık 140 bin lira kâr ettiği tespit edilen Türk Ticaret Bankası’nın 1942 yıl-
bu dönem mevduatı ise 3.750 bin liraya yaklaşmıştı. Türk Ticaret Bankası’nın kabul edilen 31 larına ait kayda değer bir bilgiye ulaşılamamıştır. 1943 yılında ise Bankanın sermayesi yine 2.200
Aralık 1940 tarihli bilânçosu şu şekildedir: bin olup mevduatı 11 milyonu aşmıştır. Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1943 tarihli bilânçosu
şu şekildedir:
AKTİF T.L. Krş. PASİF T.L. Krş.
Kasa 1.400.942,95 Sermaye 2.200.000,00 ZİMMET T. L. Krş. PASİF T. L. Krş.
Bankalar 49.524,71 Mevduat 3.736.466,85 Kasa ve Merkez Bankası 2 925 661 59 Sermaye 2.200.000,00
Kanuni Karşılıklar Kasası 2 200 000 00 İhtiyatlar 224 015 83
Mevduat karşılığı 850.000,00 Tasarruf Tevdiatı 2.100.208,36
Hazine bonoları 257.133,91 Tediye emirleri 16.486,12 Bankalar 5 683 931 90 Taahhütlerimiz 21 689 14
Ticari Senetler Cüzdanı 1.157.294,04 Sair muhtelif alacaklılar 486.973,60 Senetler Cüzdanı 3 002 011 75 Mevduat ve cari hesaplar 11 146 993 21
Esham ve Tahvilat Cüzdanı 736.102,90 Kefaletten dolayı alacaklılar 16.252.428,25 Esham ve Tahvilat Cüzdanı 319 585 10 Tediye emirleri 41 286 27
Avanslar 2.247.953,65 Muvakkat hesaplar 730.124,32 Avanslar 3 485 193 76 Muhtelif alacaklılar 484 383 45
Borçlu hesabı cariler 802.460,04 Tahsis edilmiş karşılıklar 703.366,63 Borçlu Cari Hesaplar 1 157 666 53 Sair pasifler 313 099 22
Sair muhtelif borçlular 1.307.067,62 Nazım hesaplar 1.616.454,82 Muhtelif Borçlular 41 668,87 Kâr 322 737,31
İştiraklerimiz 304 920 00
Gayrimenkuller 166.983,67
Menkuller 70.093,47 Menkuller 56 099 74
Kefaletten dolayı borçlular 16.252.428,25 Gayrimenkuller 156 184 38
Muvakkat hesaplar 912.568,02 Sair Aktifler 546 942 45
İştirakler 15.500,00 Yekûn 14 754 204,48 Yekûn 14 754 204 48
Nazım hesaplar 1.616.454,82 Nazım Hesaplar 13 118 432 14 Nazım Hesaplar 13 118 432 14
Yekûn 27.842.508,95 Yekûn 27.842.508,95 Umumi yekûn 27 872 636 62 Umumi yekûn 27 872 636 62
Türk Ticaret Bankası’nın kabul edilen 31 Aralık 1940 tarihli kâr-zarar tablosu işe aşağıdaki
gibidir: Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1943 tarihli kâr-zarar hesabı ise şu şekildedir:
BORÇ T.L. Krş. ALACAK T.L. Krş. Borç T. L. Krş. Alacak Türk Lirası Krş.
Masraflar 313.362,93 Alınan Faizler 548.641,49 Personel Masrafları 415.676,32 Alınan Faizler 954.729,05
Verilen faizler 249.702,59 Banka Hizmetleri Mukabi- Banka Hizmetleri Muka-
linde Alınan Ücret ve Ko- 181.966,76 Vergi ve Harçlar 62.161,29 bilinde Alınan Ücret ve 168.457,63
misyonlar Komisyonlar
Verilen komisyonlar 941,27 İştiraklerden Kâr 7.256,49 Sair Masraflar 133.378,92 Kambiyo Kârı 24.117,61
Muhtelif zararlar 17.170,30 Ticari Teşebbüsler Kârı 132.616,14 Verilen Faiz ve Komisyonlar 346.533,05 İştiraklerimiz Kârı 21.897,40
Amortismanlar 313.505,24 Kambiyo Kârı 560,86 Esham ve Tahvilat Cüzda-
Muhtelif Zararlar 233.928,47 9.576,21
nı Gelirleri
Muhtelif Kârlar 35.793,05
Ticari Teşebbüslerimiz
Yekûn 906.834,79 Yekûn 906.834,79345 Amortismanlar 17.721,93 197.598,31
Kârı
Karşılıklar 1.358,41 Muhtelif Kârlar 157.119,38
Kâr 322.737,31
Yekûn 1.533.495,70 Yekûn 1.533.495,70346
345 Ulus, 2 Nisan 1941, s. 6; Akşam, 7 Nisan 1941, s. 7. 346 Ulus, 20 Mart 1944, s. 6.

Türk Ticaret Bankası’nın 1943 yılı sonuna doğru II. Dünya Savaşı’nın buhranlarını ta- Türk Ticaret Bankası 1944 yılı sonunda sermayesi 2.200.000 TL olup, ihtiyatları 300 bini
mamen atlattığı görülmektedir. Çünkü bu dönemde bankanın kârı 350.000 TL’yi aşmıştı. 1941 aşmış, mevduatı ise 15 milyona yaklaşmıştı. Bankanın 31 Aralık 1944 tarihli bilançosu şu şekil-
yılında bankanın kârı ancak 140.000 civarındaydı. dedir:
Türk Ticaret Bankası’nın savaş yıllardaki sarsıntı atlatmak için şubelerinin bir kısmını ka- Zimmet T. L. Krş. Pasif T. L. Krş.
pattığı da görülmektedir. Bir zamanlar 25 şubeye sahip olan banka, 1943 yılı itibariyle şube sayısını
8’e düşürmüştü.347 Kasa ve Merkez Bankası 3.661.267,72 Sermaye 2.200.000,00
Kanuni Karşılıklar Kasası 3.000.000 İhtiyatlar 301 533 38
Türk Ticaret Bankası, 1943 yılı sonlarında aksiyonlarını yeniden bastırmıştı. Banka bunun Bankalar 7.403.822,97 Karşılıklar 53 785,00
üzerine eski hisse senetlerinin bu yeni basılan aksiyonlarla değiştirilmesi için 21 Aralık 1943 tari-
Senetler Cüzdanı 3.626.442,16 Mevduat ve cari hesaplar 14 978 289 75
hinde Cumhuriyet gazetesinde bir ilan yayınlamıştı. Bu değişim süreci ise şu şekilde olması plan-
lanmıştı: Elinde eski hisse senetleri veya bunların yerine muvakkat ilmühaberleri bulunanlar, Türk Esham ve Tahvilat Cüzdanı 3.853.630 Tediye emirleri 113 146 16
Ticaret Bankası’nın merkez ve şubelerinden birine müracaatla hisse senetlerini veya muvakkat Avanslar 1.861.799,26 Muhtelif alacaklılar 547 347 49
ilmühaberleri tevdi ile mukabilinde bir makbuz alacaklardır. Bunlar tetkik ve kayıtlara uygunluğu Borçlu Cari Hesaplar 981.329,24 Sair pasifler 201 157 14
tespit edildikten sonra makbuzlar geri alınarak yeni aksiyonlar verilecektir. Değiştirme işine 27
Aralık 1943’te başlanarak 30 Aralık 1944 günü akşamında son verilecektir.348 Muhtelif Borçlular 41.413,76 Kâr 326 704 50
İştiraklerimiz 298.920
Menkuller 47.488,80
Gayrimenkuller 168.351,74
Sair Aktifler 486.504,24
Yekûn 18.732.213,37 Yekûn 15.722.213,37
Nazım Hesaplar 15.983.129,26 Nazım Hesaplar 15 983 129 26
Umumi yekûn 34.705.342,63 Umumi yekûn 34.705.342,63
Türk Ticaret Bankası 31 Aralık 1944 Kâr-Zarar Tablosu şu şekildedir:
Zimmet T. L. Krş. Alacak T. L. Krş.

Personel Masrafları 455.357,18 Alınan Faizler 928.380,46
Banka Hizmetleri Mukabi-
Vergi ve Harçlar 25.451,70 linde Alınan Ücret ve Ko- 290.084,38
misyonlar
Sair Masraflar 123.847,80 Kambiyo Kârı 46.258,83
Esham ve Tahvilat Cüzdanı
Verilen Faiz ve Komisyonlar 410.347,21 58.380,71
Gelirleri
Muhtelif Zararlar 16.443,55 Ticari Teşebbüslerimiz Kârı 24.230,38
Amortismanlar 19.745,30 Muhtelif Kârlar 91 117,12
Karşılıklar 50.550,14
Kâr 326.704,50
Yekûn 1.435.706,88 Yekûn 1.438.446,88349
Bankanın anahtarlık örneklerinden(Resül Narin Arşivi)

348 Cumhuriyet, 21 Aralık 1943, s. 4; Daha sonra bu ilan 21 Ocak 1944’de gazetelerde yeniden yayınlamıştır. Akşam, 21 Ocak 1944, s. 4. 349 Ulus, 20 Mart 1945, s. 6.

Türk Ticaret Bankası’nın 1944 yılı sonundaki kârı bir önceki yıllara göre düşüş göstererek 1947 yılında Türk Ticaret Bankası’nın kambiyo kârı 19 bin lirayı geçmiştir. Türk Ticaret
85.000 liraya kadar inmiştir. Bankanın 1947 yılı sonunda 2.200.000 TL sermayesi varken, ihtiyat- Bankası’nın 1948 yılı hissedarlarının senelik genel kurul toplantısı 26 Mart tarihinde bankanın
ları 725.000 liraya yaklaşmış, 22.000.000 lirayı aşmıştı. Bankanın 31 Aralık 1947 tarihli bilançosu Ankara’daki merkez binasında yapılmıştır. Toplantıda sunulan rapora göre banka 1947 yılına
şu şekildedir: oranla verimi %30 nispetinde olup yeniden ayrılanlarla birlikte ihtiyat akçesi miktarı 1.079.255
liraya ulaşmıştır. Ayrıca genel kurul, hissedarlara % 7 temettü dağıtılmasına karar vermiştir.351
Aktif T. L. Krş. Pasif T. L. Krş.
Türk Ticaret Bankası, 17 Mart 1949 tarihinde olağanüstü genel kurulu yapmıştır. Banka
Kasa ve Merkez Bankası 4.423.407,61 Sermaye 2.200.000,00 yetkilileri bankanın sermayesinin artırılmasına dair bir karar almıştır. Bunun için de bankanın
Kanuni Karşılıklar Kasası 3.670.420,00 İhtiyatlar 724.528,80 nizamnamesinin 5, 7, 8, 9, 43 ve 52’nci maddelerinde değişikliğe gidilmişti.352 Bankanın 1.100.000
Bankalar 1.945.819,59 Karşılıklar 1.650.020,17 liralık sermaye artırımı ile ilgili hususlar ise banka tarafından şu şekilde ilan edilmişti:
Senetler Cüzdanı 6.609.079,60 Mevduat ve cari hesaplar 22.429.780,47 1- Beheri 5 lira itibarı kıymette yarısı hamiline diğer yarısı nama yazılı cem’an 220.00
Esham ve Tahvilat Cüzdanı 2.160.446,63 Tediye emirleri 119.925,20 adet (C) tertibi aksiyonları üzerinde kanun ve statümüz hükümlerine göre ellerindeki
Avanslar 9.294.890,72 Talep olunmamış kıymet- 56.706,80 aksiyonların yarısı nispetinde ve her iki nevi aksiyondan mütesaviyen haiz oldukları
rüçhan haklarını kullanarak mubayaada bulunmak isteyen sayın (A) ve (B) tertibi
ler
aksiyonerlerimiz 15 Nisan 1949 tarihinden itibaren 30 gün zarfında merkez ve şube-
Borçlu Cari Hesaplar 748.480,36 Muhtelif Alacaklılar 1.939.406,32 lerimize müracaat ile iştirak taahhütnamelerini imzalamaya davet olunurlar.
Muhtelif Borçlular 48.671,84 Sair pasifler 458.134,98
2- Beher aksiyonun ihraç bedeli 5 Türk lirasıdır.
İştiraklerimiz 684.795,00 Kâr 700.716,10
Sabit Kıymetler 175.478,88 Yekûn 30.279.218,84 3- Taahhütnamenin imzasıyla birlikte peşinen ödenecek miktar ihraç bedelinin
Sair Aktifler 523.223,11 Nazım Hesaplar 28.280.552,74 %25’tir. Bakiye bedel, sermayenin arttırılmasına ait kanuni formalitelerin ikmalinden
sonra idare meclisince tespit ve ayrıca ilan edilecek tarihlerde talep edilecektir.
Yekûn 30.270.218,28
Nazım Hesaplar 28.280.552,74 4- Muayyen tarihe kadar müracaatla taahhütnamelerini imza etmemiş ve %25 bedel-
Umumi yekûn 58.559.771,58 Umumi yekûn 58.559.771,58 lerini vermemiş olanlar, rüçhan haklarını iskat etmiş addolunacaktır353.
Bu ifadelere göre 17 Mart 1949’da olağanüstü toplantıda alınan kararla Türk Ticaret Ban-
Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1947 tarihindeki kâr-zarar durumu ise aşağıdaki gibi- kası’nın sermayesi 1.100.000 lira kadar artırılmıştır. Bunun içinde biri 5 TL kıymetinde olan
dir: 220.000 adet (C) tertibi aksiyon 15 Nisan’dan itibaren satışa çıkarılmıştı. A ve B tertibi aksiyonlar
ise 440 adet olan toplam 2.200.00 TL idi. Böylece bankanın toplam sermayesinin 3.300.000 TL’ye
ulaşması hedeflenmiştir.
Zimmet T. L. Krş. Alacak T. L. Krş.
Personel Giderleri 972.859,54 Alınan Faizler 1.534.008,86 Türk Ticaret Bankası’nın 1948 yılı bilançosunun ortaklar genel kurulunca tasdiki ve mevcut
Banka Hizmetleri Muka- sermayenin 1.100.000 liralık bir ilave ile uygun görülmesi münasebetiyle Banka Genel Müdürü
Vergi ve Harçlar 25.813,42 bilinde Alınan Ücret ve 948.520,90 Sadi Batu tarafından 26 Mart 1949 tarihinde bankanın Bahçekapı’daki şubesinde bir kokteyl ter-
tip edilmiştir. Kokteylde basın ve banka mensupları hazır bulunmuş, Genel Müdür Sadi Batu bir
Komisyonlar
konuşma ile bankanın çalışmalarını anlatmıştır.
Sair Masraflar 180.820,36 Kambiyo Kârı 19.008,20
768.946,91 Esham ve Tahvilat Cüzda- 234.888,66 Sadi Bey, bankanın mahalli ve bir halk bankası olarak Adapazarı’nda kurulduğunu, gün
Verilen Faiz ve Komisyonlar geçtikçe gelişerek Türkiye Ticaret Bankası haline geldiğini, halkın yanında maliye ve büyük ban-
nı Gelirleri
kaların da bankanın sermayesine katıldığını, bugünkü verimli neticenin ciddi ve ağır başlı bir
Aktifteki kıymet tenezzülleri 117.257,50 Muhtelif gelirler 49.841,54 çalışma mahsulü olduğunu orada hazır bulunanlara izah etmiştir. Sadi Bey ayrıca 1948 senesi
Muhtelif Zararlar 4.502,93 bilançosunun sermayenin %30’unu teşkil eden 703.000 lira gibi büyük bir karla kapatıldığını ve
Amortismanlar 19.751,40 hissedarlara %8 temettü verildiğini memleketin diğer bölgelerinde de şubeler açılması için çalış-
malar yapıldığını ve çok kısa zaman zarfında Adana’da bir şube ve Laleli’de bir ajans kurulacağını
Kâr 700.716,10 da ilave etmiştir.354
Yekûn 2.785.768,16 Yekûn 2.785.768,16350
351 Ulus, 27 Mart 1948, s. 2.

352 Akşam, 1 Mart 1949, s. 7.
353 Ulus, 14 Nisan 1949, s. 5.
350 Ulus, 4 Nisan 1948, s. 5; Akşam, 1 Nisan 1948, s. 8. 354 Son Posta, 27 Mart 1949, s. 6.


Son Posta, 27 Mart 1949
Bu arada 15 Nisan tarihinde satışa çıkan aksiyonların 30 gün içerisinde tamamının satıl-
dığını gören banka yetkilileri 30 Haziran 1949 tarihinde yeniden olağanüstü bir Genel Kurul 1930’lu yıllar Adapazarı’nda Banka merkezi
yaparak 17 Mart tarihindeki 220.000 adet (C) tertibi aksiyonları 440.000 adede çıkarmıştır. Bu
aksiyonların satış şartları da 17 Mart tarihidekiler gibi olacaktı.355 Bu karara göre bankanın serma- Adapazarı’ndaki Banka Binası
yesi 1.100.000 TL daha artırılarak toplam sermaye 4.400.000’e çıkarılacaktır.
Türk Ticaret Bankası’nın doğduğu yer olan Adapazarı şubesinin yeni binası 4 Temmuz
Türk Ticaret Bankası Anonim Ortaklığı’nın ana sözleşmesinin sermayeye dair olan 5’nci 1949 yılında açılmıştı. Aslında bunun nedeni, Adapazarı İslam Ticaret Bankası 1913 tarihinde
maddesiyle 7, 8, 9, 43 ve 52. maddelerinin değiştirilmesi için Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı’na kurulduğu ilk binanın358 1943 yılında Adapazarı ve Hendek’te meydana gelen 6.6 şiddetindeki
başvurulmuştu. Bakanlık bu durumu 9 Kasım 1949 tarihinde Bakanlar Kurulu’na iletmişti. Ba- deprem nedeniyle yıkılmasıydı.359 Bina depremde yıkıldıktan sonra bir süre Adapazarı’nda yeni
kanlığın bu yazı ile ortaklık sermayesinin 2 kez artırılan 2.200.000 liralık kısmının dörtte birinin bina yapımı için beklenmiş ve nihayetinde 1947 yılında yıkılan binanın arsasında yeni binanın
yatırıldığını gösteren Ziraat Bankası merkez müdürlüğünün 18 Ekim 1949 tarihli mektubu Ba- temeli atılmıştı.
kanlar Kurulunca 21 Kasım 1949 tarihinde incelenerek; sözü geçen maddelerin değiştirilmesi
kararlaştırılmıştı.356 29 Kasım 1947 günü bankanın yeni binası için temel atma töreni düzenlenmişti. Törene
şehrin ileri gelen memurları ve tüccarları, Ticaret Bankası İdare Meclisi Başkanı Hakkı Saffet Tarı
1949 yılı içerisinde Türk Ticaret Bankası adına gerçekleşen diğer bir olay ise Laleli ajan- ve Genel Müdür Yardımcısı Feyzullah Köprülü hazır bulunmuşlardı. Kurban kesildikten sonra
sının açılmasıydı. 15 Temmuz 1949 tarihinde gerçekleşen açılış töreninde banka idare meclisi Kaymakam Fazıl Kaftanoğlu tarafından temele ilk harç konmuştu.360 Binanın temeli atıldıktan
başkanı, üyeleri, genel müdür, şube müdürü, basın mensupları ve İstanbul’un ileri gelen tüccarları iki sene sonra yapım işi bitmiş ve faaliyete hazır hele getirilmişti. 4 Temmuz 1949 tarihinde Türk
ile kalabalık bir halk kitlesi hazır bulunmuşlardır. İdare Meclisi başkanı Hakkı Saffet Tarı’nın kısa Ticaret Bankası’nın Adapazarı’nda inşa ettirdiği bina, Kocaeli Valisi Fazlı Güleç ve ilçenin ileri
konuşmasından sonra törende hazır bulunanlar tarafından hesaplar açılmış ve şube banka işlem- gelenlerinin katıldığı bir törenle hizmete açıldı.361
lerine başlamıştır.357
358 Burada Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın binasının yapılması, bölgenin adının şekillenmesine de vesile olmuştur. Aynı bölgede, şehir eşrafın-
dan Arapzadelerin öncülüğünde 1919 yılında Adapazarı Emniyet Bankası da kurulmuştu. Bunun dışında Orhan bölgede Ziraat ve Osmanlı bankalarının
355 Akşam, 5 Temmuz 1949, s. 8. da şubesinin açılmasıyla; Gümrükönü’nden Ağa Cami’ye kadar olan caddeye de doğal olarak Bankalar Caddesi adı verilmişti (Fahri Tuna, Adapazarı
356 BCA, 30.18.1.2/ 120-81-10. 1949 yılı içerisinde banka tarafından iki kısım yapılan 2.200.000 sermaye artırımları ile bankanın sermayesi Yazıları, İstanbul 2007, s.44).
4.400.000 TL’ye çıkmıştı. Bu yeni statü Ticaret Bakanlığı tarafından tasdik ve Ticaret siciline tescil edilmiştir. Bu durum ise Banka tarafından 18 Şubat 359 Erendil, Dünden Bugüne Sakarya İli, s. 8.
1950 tarihli Akşam gazetesinde ilan edilmiştir (Akşam, 18 Şubat 1950, s. 8; Yeni Sabah, 18 Şubat 1950, s. 6). 360 Ada Postası, 2 Aralık 1947, s. 1
357 Yeni Sabah, 16 Temmuz 1949, s. 3. 361 Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), s. 71.

1943 Adapazarı depreminde enkaz olan Banka binası
1953 yılı Orhan Cami Minaresinden Banka Binası (Resül Narin Arşivi)
1947 yılı, Adapazarı Türk Ticaret Bankası yeniden inşa edilirken.
1970’li yıllar, Türk Ticaret Bankası Adapazarı Şubesi

BÖLÜM IV
TÜRK TİCARET BANKASI (1950-2001)
Demokrat Parti Dönemi (1950-1960)

1950 yılında iktidara iktisadî liberalizm ilkesini benimseyen Demokrat Parti’nin gelmesi
özel sermaye birikiminin artmasına neden olmuştu. Bunun yanında bu dönemde özellikle tarımda
makineleşmenin artması ve hızla genişleyen ekim alanları ile art arda iyi ekim yıllarının yaşanması
da özel sermayeyi önemli ölçüde artırmıştı. Özel sektörün güçlenmesi ve sanayileşme politikasın-
da meydana gelen değişiklik, etkisini bankacılık sektörü üzerinde de göstermiştir. Bu dönem özel
bankacılığın geliştiği bir dönem olmuştur.362 Böyle bir ortamda Türk Ticaret Bankası da gelişimini
büyük ölçüde hızlandıracaktır.
1950’li yıllardan itibaren Türk Ticaret Bankası yıldan yıla büyüyen bir ivme yakalayarak,
her yıl yeni şubeler açacaktır. 1950’li yıllardan itibaren bankaların yeni bir şube açılışına Bakanlar
Kurulu tarafından karar verilmekteydi. Türk Ticaret Bankası’nın Beyoğlu ve Gaziantep şubeleri-
nin açılması talebine, Bakanlar Kurulu 3 Ağustos 1950 tarihinde onay vermişti.363 Nitekim Gazi-
antep şubesi 17 Kasım 1950 tarihinde,364 Beyoğlu şubesi ise İstiklal Caddesi’nde 25 Kasım 1950
tarihinde faaliyete geçecektir.365
Bu arada şubelerin yanında Türk Ticaret Bankası’nın ajansları da açılmaktaydı. Haziran

1950’de Türk Ticaret Bankası’nın Kadıköy ajansı açılmıştı. Açılışta küçük bir tören düzenlenmiş,
törene Bankanın İdare meclis üyesi, Genel Müdürü, İstanbul Şubesi Müdürü ile Kadıköy Kay-
makamı ve Kadıköy’ün tacir ve esnafları da katılmıştı. İstanbul’un kalabalık ve faal bir semti olan
Kadıköy’de Türk Ticaret Bankası’nın bir ajans açmış olması Kadıköylüleri de memnun etmişti.366
Türk Ticaret Bankası’nın 1951 yılı hissedarlar umumi heyet toplantısı 23 Mart’ta ban-
ka merkezinde yapılmıştı. Toplantıda ilk gündem maddesi İdare Meclisi’nin seçimi meselesiydi.
Bankanın sermayenin %10’undan fazlasını temsil eden hissedarların ki bunlar Maliye, Ziraat, İş,
Sümer ve Emlâk Bankalarıydı, İdare Meclisinin yeniden seçilmesi teklifi gelmişti. İdare Meclisi
bu teklifi müzakere etmiş ve bu konunun görülmesi için 19 Nisan 1951 tarihinde yeni bir toplantı
yapılmasına karar vermişti.
Bankanın, Eski Yönetim Kurulu üyeleri şu şekildeydi: Başkan Hakkı Safvet Tarı, Başkan
vekili Arif Çubukçu (Ankara Milletvekili), üyeler Numan Yöntem (Banka kurucularından Eski
Yön. Kur. Başkanı ve Adapazarı Tüccarlarından), Bülend Büktaş (Sümerbank. U. Müdür Muavi-
ni), Hamid Bayhun (T. İş Bankası Merkez Müdürü), Cemal Gücü (T. Emlâk ve Kredi Ban. Mer-
kez Müdürü) ve Halit Kalaycıoğlu (T.C. Ziraat Banka Müdürlerinden). Bankanın Yeni Yönetim
Kurulu Üyeleri şu kişilerden oluşmaktaydı: Başkan Seyfi Uran, üyeler Necmi Erdi (T. İş Bankası
M. Müdürü), Lebib Divanlıoğlu (Avukat), Mecid Necdet Başak (İstanbul tüccarlarından), Osman
Kuleyin (Trabzon tüccarlarından), Hikmet Yazıcıoğlu (Zafer yazarlarından) ve Nuri Kınık.367
362 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, İstanbul 2002, s. 123-124,140-141; Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, s. 325-328.
363 BCA, 30.18.1.2/ 123-63-3; Resmî Gazete, 19 Ağustos 1950, sayı: 7587
366 Milliyet, 6 Haziran 1950, s. 2. İstanbul Bahçekapı’
Bahçekapı’daki Genel Müdürlük Binası 30 Mart 1952
367 BCA, 490.1.0.0/ 1632.677.2, lef: 7.

Türk hükümetinin bankalara destekleri 1951 yılında da devam etmekteydi. Bu durumdan ile birlikte diğer maddelerinin de değiştirilmesini karar altına almıştır.376 Böylece Türk Ticaret
Türk Ticaret Bankası da nasibini almıştı. Bakanlar Kurulu’nun 12 Mayıs 1951 tarihinde aldığı Bankası’nın sermaye artırımı onaylanmıştır.
karara Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı’ndan bankalara uygun şartlarda para aktarımını söz
Türk Ticaret Bankası’nın 10 Temmuz tarihli toplantısının yapıldığı gün, Bakanlar Kuru-
konusu olmuştu. Buna göre Sümerbank’a 5 milyon lira, Türk Ticaret Bankası’na 1 milyon lira,
lu da Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı sermayesinden bazı kuruluşlara belli oranlarda para
Türkiye İmar Bankası’na 2 milyon lira yatırılması kararlaştırılmıştı.368
aktarımı kararını almıştı. Buna göre Emekli Sandığı sermayesinden 500.000 lira 1,5 yıl vade ve
% 4 faizle Ankara Halk Sandığı’na ve 1.000.000 lira da 1,5 yıl vade ve % 4 faizle Türk Ticaret
1952 yılında da Türk Ticaret Bankası şube sayısını artırmaktaydı. Nitekim 9 Mayıs 1952
Bankası’na yatırılacaktı.377
tarihinde bankanın Tarsus Şubesi törenle hizmete açılmıştır. Açılış törenine İçel Valisi Şakir Alp;
Bankanın İdare Meclisi Reisi Ferit Nomer; İrade Meclisi azaları; Genel Müdür Sadi Batu; İstan- 1952 yılı sonlarında banka adına diğer bir gelişme ise Türk Ticaret Bankası Genel Müdü-
bul ve Ankara’dan gelen gazeteciler; Çukurova bölgesinin özel ve resmî bankalarının müdürleri rünün değişmesiydi. İstanbul Ticaret Odası Başkanı Hayri Gönen, Türk Ticaret Bankası Genel
ve kalabalık bir halk katılmışlardır. Türk Ticaret Bankası Genel Müdürü Sadi Batu bankanın Müdürlüğüne tayin edilmiştir.378
1952 yılı içinde yeni şubelerinin açılacağını söylemiştir.369 Sadi Batu Bey’in belirttiği gibi bankanın 1953 yılı Türk Ticaret Bankası’nın umumi heyet toplantısı bankanın Ankara’daki Işıklar
yeni şubeleri açılmaya devam etmişti. Bu amaçla bankanın başvuruları neticesinde 9 Temmuz’da Caddesi’ndeki merkez binasında yapılmıştır. Toplantıda öncelikle idare meclisi raporu okunmuş-
Düzce,370 10 Temmuz 1952’de Konya, Ceyhan, Mersin, İskenderun ve Antalya,371 6 Ağustos’ta tur. Raporda bankanın sermayesinin 11.000.000 liraya yükseltildiği, ortaklara % 12 temettü dağıtı
Sivrihisar şubelerinin açılmasını Bakanlar Kurulu onaylamıştı.372 lacağı ve ihtiyatların 3.000.000 lirayı aştığı, bankadaki mevduatın da geçen yıldan 11.000.000 lira
fazla olarak 65.000.000 liraya yükseldiği yer almaktaydı. Toplantıda ayrıca 1952 yılı içinde Tarsus,
Türk Ticaret Bankası, 10 Temmuz 1952 tarihinde bir toplantı yaparak bankanın serma- Sivrihisar, Düzce ve Yenişehir (Ankara) şubelerinin açıldığı belirtilmiş ve bu yıl ise Konya, Antal-
yesini artırmayı planlamıştı. Buna göre bankanın sermayesi 4.400.000 liradan 11.000.000 liraya ya, Ceyhan, Trabzon ve Mersin şubeleriyle İstanbul’da mevcut ajanslara ilaveten Fatih, Beşiktaş;
çıkarılacaktı. Ayrıca 5 lira olan aksiyonların her birinin bedeli 50 lira olacaktı. Bunun dışında bu Bebek ve Küçükpazar’da birer ajans açılmasını kararlaştırılmıştı.379
toplantıda ana sözleşmede bir takım değişiklikler de yapılacak, yeni şube ve ajansların açılacaktı.
Bunlardan en önemlisi Bankanın kanuni merkezi Ankara olarak kalırken, iş merkezi İstanbul’un Toplantıda alınan karar gereği Türk Ticaret Bankası önemli bir ticarî merkez olan Konya’da
olmasıydı. Ayrıca şirketin sermayesi A, B ve C tertibi aksiyonların birleştirilerek tek tertip aksiyon 10 Ağustos’ta bir şube açmıştır. Şubenin açılış merasimine vali, kolordu komutanı, belediye başka-
haline getirilecekti. Bunun dışında sermaye artışından dolayı bazı diğer maddelerin de değiştiril- nı, banka idarecileri ve şehrin ileri gelenlerinin katıldığı çok yoğun bir halk kitlesi de eşlik etmiştir.
mesi öngörülmekteydi.373 Bankanın sermayesinin artırımı ve statüsünde yapılan tadilat hakkında Merasimde Vali Kemal Hadımlıoğlu, Türk Ticaret Bankası idare meclisi başkanı Ferit Nomer
Genel Müdür Sadi Batu şu açıklamayı yapmıştı: birer konuşma yapmışlardı. Daha sonra Kemal Hadımlıoğlu’nun kurdeleyi kesmesi ile bankanın
“Memleketimizde hususi teşebbüsün kurduğu ilk banka olarak uzun bir hizmet ma- şubesi hemen faaliyete başlamış ve birçok vatandaş banka gişelerine mevduatta bulunmuştu.380
zisine sahip olan Türk Ticaret Bankası iş hayatımızda emniyet telkin eden bir mevki Konya’daki bu şubenin dışında Mart 1953’te genel idare heyeti tarafından alınan karar doğrultu-
almış ve bu suretle devamlı bir inkişafa mazhar olmuştur. Sayın cumhurbaşkanımızın sunda Türk Ticaret Bankası, Ceyhan, Mersin, Trabzon ve Antalya’da birer şube, İstanbul’da Beşik-
bankaların yeni aksiyonlar çıkararak ticaret rejimimizin temin ettiği geniş imkânlar- taş, Bebek ve Küçükpazar,381 Fatih382 ve Üsküdar ajanslarını açmıştı.383
dan faydalanarak sermaye terakümüne daha çok hizmet edilmesine dair vaki irşatkâr
beyanatlarından faydalanılarak sermayemizin artırılmasına teşebbüs edilmiştir. Ban- Bankanın ülke çapında şube sayısı arttıkça banka çalışanlarının sayısı da artmıştı. Banka
kanın aksiyonları 50 liralık eşit hakları haiz tek tertip aksiyona tahvil edilmiş ve (B) çalışanları ucuz ev sahibi olmak için kooperatif benzeri iştirakler kurmaktaydılar. Bu kooperatif-
tertibi aksiyonlara ait imtiyazların kaldırılması hissedarlarımız tarafından karar altına lerden birisi de Türk Ticaret Bankası İzmir Şubesi Memurları Yapı Kooperatifi’ydi. Ortaklarını
alınmıştır. Bu kararın ittihazında Maliye Bakanlığının gösterdiği anlayış ve feragati ev sahibi yapmak maksadıyla merkezi İzmir olmak üzere 30 yıl müddet ve en az 2.000 Türk lirası
umumi heyetimizin şükran ile karşıladığını ifade etmek isterim”374 sermaye ile kurulan kooperatif, ana sözleşmesinin Bakanlar Kurulu tarafından 29 Ağustos 1953
tarihinde onaylanması üzerine faaliyete başlamıştır.384
Türk Ticaret Bankası’nın sermayesinin 6.600.000 lira artırılmasından dolayı piyasaya sü-
rülen aksiyonlar kısa sürede tamamen satılmış ve suskripsiyon kapanmıştı.375 Aksiyonların kısa
sürede kapanması halkın bankaya gösterdiği teveccühü ortaya koymaktadır.
Türk Ticaret Bankası’nın sermayesinin artırımı ve bankanın ana sözleşmesindeki bazı deği-
şikliklerin Bakanlar Kurulu tarafından da onaylanması gerekiyordu. Bu nedenle Banka yetkilileri
bu durum ile birlikte satışa çıkan aksiyonların dörtte birinin de yatırıldığını gösteren mektubu
Ekonomi ve Ticaret Bakanlığı’na göndermişti. Bakanlık da 12 Kasım 1952 tarihinde bu mek-
tubu Bakanlar Kuruluna iletmiş Bakanlar Kurulu da 20 Kasım 1952 tarihinde sermaye artırımı
368 BCA, 30.18.1.2/ 125-34-17. 376 BCA, 30-18-1-2 / 130.85.16; Resmî Gazete, 30 Aralık 1952, sayı: 8296.
369 Milliyet, 11 Mayıs 1952, s.7. Bakanlar Kurulu Tarsus şubesinin açılması kararını 15 Kasım 1951 tarihinde almıştı (BCA, 30.18.1.2/ 127.84.1; 377 BCA, 30-18-1-2 / 129.57.2
Resmî Gazete, 19 Aralık 1951, s. 7986. 378 Milliyet, 9 Aralık 1952, s. 2; Milliyet, 10 Aralık 1952, s. 1.
370 BCA, 30.18.1.2/ 129.54.2; Resmî Gazete, 18 Ağustos 1952, sayı: 8187. Türk Ticaret Bankası’nın Düzce şubesi 27 Kasım 1952 tarihinde hizmete 379 Milliyet, 21 Mart 1953, s. 2.
girmiştir (Milliyet, 28 Kasım 1952, s. 3). 380 Milliyet, 11 Ağustos 1953, s. 2.
371 BCA, 30.18.1.2/ 129.54.4; Resmî Gazete, 18 Ağustos 1952, sayı: 8187. 381 Atalay, Türk Milli Bankacılığı (Bankacılık ve Tarihçesi), s. 186. Bakanlar Kurulu, Trabzon şubesinin açılması için 20 Temmuz 1953’de tarihinde
372 BCA, 30.18.1.2/ 129.60.4; Resmî Gazete, 26 Eylül 1952, sayı: 8217. karar almıştı (BCA, 30.18.1.2/ 132.59.19; Resmî Gazete, 14 Eylül 1953, sayı: 8507).
373 Akşam, 19 Haziran 1952, s. 7. 382 Milliyet, 22 Mayıs 1953, s. 2.
374 Vatan, 15 Temmuz 1952, s. 1, 5. 383 Milliyet, 21 Kasım 1953, s.3.
375 Milliyet, 26 Eylül 1952, s.3. 384 BCA, 30.18.1.2/ 137.100.5, lef: 4.

1953 yılında bankanın sermayesi 11.000.000 lira olup, ihtiyatları ise 3.335.500 liraydı. Ban- Türk Ticaret Bankası İdare Meclisi 1954 yılı Ocak ayında gazetelere ilan vererek 10 Tem-
kanın aktif bilanço yekûnu 117.524.710 lira, mevduatları ise 72.733.031 liraya ulaşmıştı. Türk muz 1952 tarihinde yapılan fevkalade umumi heyet toplantısında sermayenin artırılmasına dair
Ticaret Bankası’nın 1953 yılında kârı ise 2.000.000 lirayı aşmıştı. Bankanın 1953 yılına ait detaylı verilen karar gereğince suskripsiyona arz edilerek %75’i tahsil olunan aksiyon bedellerinin kalan
kâr-karar tablosu ise şu şekildedir: %25’inin istenmesine karar verildiğini duyurmuştur. Ortaklara ise bu husustaki taahhütlerini yeri-
ne getirmeleri için 18 Ocak 1954 tarihinden 18 Şubat 1954 tarihine kadar süre verilmiştir.386
Zimmet Türk Lirası Krş. Alacak Türk Lirası Krş.
1954 yılı Türk Ticaret Bankası’nın kuruluşunun 40. yıldönümüydü. Bu nedenle 10 Mart
Masrafları 3.901.332,55 Alınan Faizler 5 225 067 56 tarihli Akşam gazetesinde “Kırkıncı Yılını Kutlayan Türk Ticaret Bankası” başlığıyla bir haber ya-
Verilen Faiz ve 1.600.963,24 Banka Hizmetleri Mukabilinde Alınan yınlanmıştı. Türk Ticaret Bankası’nın millî bankacılığına vurgu yaparak başlayan haberde “Milli
2 397 181 61
Komisyonlar Ücret ve Komisyonlar bankacılığımızı kuranlar, milli iktisat binasının temelini hazırlamıştır” denilerek, “onun içindir ki,
Amortismanlar 237.115,60 Kambiyo Kârı 8 544 01 dün kırkıncı yılını idrak eden Türk Ticaret Bankası üzerinde alaka ve sempati ile durmaktan kendimizi
alamıyoruz.” sözleri sarf edilmiş ve daha sonra bankanın kısa bir tarihi anlatılmıştır. Haberin deva-
Karşılıklar 263.505,23 Esham ve Tahvilat Cüzdanı Gelirleri 129 857 82
mında ise banka ile şu özet bilgiler okuyucular ile paylaşılmıştır:
Akitfteki Kıymet 24.883,63 84 495 01
İştiraklerimizin Kârı
Tenezzülleri Banka başlangıçta 25.000 lira gibi küçük bir sermaye ile işe başlamış, ilerleyen yıllarda
Kâr 2.018.275,80 Muhtelif gelirler 200 930 04 sermayesinin tedricen yükselerek, tamamen tahsil edilmiş olarak 11 milyon lirayı bulmuştur. Bu
Yekûn 8.046.076,05 Yekûn 8 046 076 05385 sermayenin 3 milyon liralık iştirakle başta gelen hissedarları Maliye Vekâleti ile Ziraat, İş, Sü-
mer ve Emlak Kredi bankalarıdır. Kalan 8 milyon lira şahıslara aittir. Bankanın merkezi ise 1934
senesinde Ankara’ya nakledilmiş ve 1952’de kanuni merkezi yine Ankara olmak üzere İstanbul’da
Bahçekapı’da kendi binasını iş merkezi olarak ittihaz etmiştir. Türk Ticaret Bankası’nın halen
muhtelif şehirlerde 17 şubesi ve 15 ajansı vardır. Cari hesaplara yapılan mevduat son bir sene zar-
fında artarak 80 milyon lirayı bulmuştur. Bankanın sermayeden başka ihtiyat akçesi ise 4 milyon
liraya ulaşmıştır.
Haber son olarak şu sözlerle bitmektedir:
“Tarihçesinden de anlaşıldığı gibi, bu bankanın bilhassa dikkati çeken tarafı, Ana-

dolu’nun ortasında, Birinci umumi harbin başlangıcında, yani iktisadi zavallılığımı-
zın milletçe en fazla anlaşıldığı bir devirde, yerli müteşebbisler tarafından kurulmuş,
yürütülmüş, bugünkü durumuna arızasız ulaştırılmış olmasıdır. Dünya ve yurt türlü
sarsıntılar geçirmişken, bu banka, başka memleketlerin gıpta uyandıran asırlık sağlam
müesseselerinden biri olmaya doğru inkişaf etti, ediyor”387
13 Mart 1954 tarihinde Türk Ticaret Bankası, tedavülden kaldırılacak olan A, B, C tertibi
1953 tarihli Banka çeki (Resül Narin Arşivi) banka aksiyonlarının statüde tespit edilen 50 liralık yeni aksiyonlarla değiştirilmesini kararlaştır-
mıştı. Bu aksiyon değiştirme işinde izlenecek yol ise şu şekilde olacaktı:
1- Değiştirme işine ise 15 Mart 1954 tarihinde başlanacak, eski 5 liralık aksiyonların her 10
adedine karşılık yeni aksiyonlardan 50 liralık bir aksiyon verilecekti.
2- Değişmeye kifayet etmeyen eski hisselerini 50 liraya tamamlamak isteyenler eski aksi-
yonlardan tedarik edebileceklerdir.
30 Haziran 1954 tarihinde kadar ellerindeki eski aksiyonları 50 liraya iblağ etmemiş ve
bunları başkalarına devretmemiş olanların aksiyon defter kayıtlarına göre tespit edilerek her 10
adedi bir yeni aksiyona tahvil edildikten sonra borsa rayici üzerinden satılarak bedelleri sahiplerine
hisseleri nispetinde ödenmek üzere emanet hesabına alınacaktır.
3- Sermaye artırımı dolayısıyla taahhüt olunan 6.600.000 liralık aksiyonlar bedelinin son
1955 tarihli Banka çeki (Resül Narin Arşivi) 386 Akşam, 16 Ocak 1954, s. 12.
385 Vatan, 6 Nisan 1954, s. 6. 387 Akşam, 10 Mart 1954, s. 3.

taksiti 1954 senesinde tahsil edildiği cihetle ortaklara bundan evvel ödedikleri taahhüt bedellerine
tekabül eden miktarda yeni aksiyon verilecektir.388
Bu aksiyonların değiştirilmesi ile hem bankanın sermayesi artırılmış olacak hem de aksi-
yonlar tek tertip haline gelmiş olacaktı.
1954 yılında bankanın sermayesi değişmeyip yine 11.000.000 lira olarak kalmıştı. Bankanın
ihtiyatları 1953 yılına göre yaklaşık 715.700 lira artarak 4.051.200 liraya, mevduatları ise yaklaşık
22.000.000 lira artarak 94.817.700 liraya ulaşmıştı. 1954 yılı bankanın aktif bilanço yekûnu yakla-
şık 30.000 lira artarak 147.770.987 liraya kadar çıkmıştı. Türk Ticaret Bankası’nın 1954 yılına ait
kâr-karar tablosu ise şu şekildedir:
Zimmet Türk Lirası Krş. Alacak Türk Lirası Krş.

Masrafları 5.001.747,27 Alınan Faizler 6.537.862,43
2.547.583,-- Banka Hizmetleri Mukabi-
Verilen Faiz ve Komis-
linde Alınan Ücret ve Ko- 3.242.665,73
yonlar
misyonlar
Amortismanlar 175.411,75 Kambiyo Kârı 34,22
157.351,05 Esham ve Tahvilat Cüzdanı 120.150,49
Karşılıklar
Gelirleri
Aktifteki Kıymet Tenez- 21.492,14 52.541,24
zülleri
Muhtelif Zararlar 21.440,18 Muhtelif gelirler 166.965,52
15 Şubat 1955, Akşam Gazetesinde banka reklamı394
Kâr 2.115.245,15
Yekûn 10.440.272,54 Yekûn 10.440.272,54389
Türk Ticaret Bankası’nın 1955 yılı alelade umumi heyet toplantısı 28 Mart tarihinde An-
kara’da bankanın merkez binasında yapılmıştır. Toplantıda okunan faaliyet raporunda, Türkiye’nin
Bankanın kârı ise bir önceki yıla göre çok az artmış ve 2.115.245 liraya ulaşmıştı.
iktisadi hayatındaki gelişmeye de temas edilerek bankanın 1954 yılı çalışmalarının başarılı ol-
duğu belirtilmiştir. Raporda 22.084.669 liralık bir artışla mevduatın 94.817.700 liraya ulaştığı,
1954 yılında Bakanlar Kurulu Türk Ticaret Bankası’nın 15 haziran 1954’te Zonguldak, 390
2.315.245 lira safi kâr kaydedildiği ve bu kârın hissedarlara % 12 nispetinde dağıtılacağı açıklan-
15 Ekim 1954’te İstanbul Galata,391 30 Aralık 1954’te Aydın, Söke, Diyarbakır, Erzurum, Mani-
mıştır. Toplantıda ayrıca murakıplığa Nasuhi Baydur ve Cezmi Başak seçilmişlerdir.395
sa, Samsun ve Balıkesir şubelerinin açılmasına kararı vermiştir.392 Bu şubelerin dışında bankanın
Gerede ajansının 31 Temmuz 1954,393 Beykoz ajansının da 2 Ağustos 1954 tarihlerinde açılması
Türk Ticaret Bankası’nın 1955 yılı sermayesi yine 11.000.000 lira olup ihtiyatları ise 660.000
planlanmıştı.
lira artarak 4.712.000 liraya ulaşmıştı. Bankanın aktif yekûn bilançosu 1954 yılına oranla yaklaşık
38.000 artarak 185.965.687 liraya çıkmıştı. 1955 cirosu ise 260.000 lira olmuştu.
388 Akşam, 13 Mart 1954, s. 7.

389 Milliyet, 2 Nisan 1955, s. 6.
390 BCA, 30.18.1.2/ 136.55.19; Resmî Gazete, 19 Temmuz 1954, sayı: 8758. Zonguldak şubesi, 1 Kasım 1954 tarihinde hizmete girmiştir (Milliyet,
1 Kasım 1954, s. 3).
391 BCA, 30.18.1.2/ 137.84.18; Resmî Gazete, 17 Kasım 1954, sayı: 8855.
392 BCA, 30.18.1.2/ 138.108.10; Resmî Gazete, 11 Şubat 1955, sayı: 8928. Bankanın Erzurum şubesi, 25 Temmuz 1955 tarihinde hizmete girmiştir
(Milliyet, 26 Temmuz 1955, s. 4). 394 Akşam, 15 Şubat 1955, s. 6
393 Milliyet, 28 Temmuz 1954, s. 3. 395 Akşam, 29 Mart 1955, s. 3.

Türk Ticaret Bankası’nın 1955 yılına ait kâr-karar tablosu ise şu şekildedir: Bakanlar Kurulu tarafından açılmasının onayı verilen Türk Ticaret Bankası’nın Denizli şu-
besi 7 Aralık 1956 tarihinde bir merasimle açılmıştı. Açılış merasimine vali, vilayet meclis azaları,
Zimmet Türk Lirası Krş. Alacak Türk Lirası Krş. Türk Ticaret Bankası’nın İdare Meclisi azaları, genel müdürü ve şehrin tanınmış tacirlerinin hazır
bulundukları kalabalık bir davetli topluluğu katılmıştı. Açılış merasiminde bankanın idare meclisi
Personel Masrafları 7.116.642,03 Alınan Faizler 7.948.879,50
reisi Mümtaz Ulusoy kısa konuşma yaparak müessesenin 43 senelik faaliyetini ve memleket çapın-
2.972.650,21 Banka Hizmetleri Mukabi- daki hizmetleri hakkında bilgi vermiştir.401
Verilen Faiz ve Komisyonlar linde Alınan Ücret ve Ko- 5.668.015,16
misyonlar Bankanın Denizli şubesinin açılışından sonra 10 Aralık 1956 tarihinde Germencik (Aydın)
Amortismanlar 662.438,43 Kambiyo Kârı 196,39 Ajansı da şehrin ileri gelenleri, tanınmış tüccarları, Türk Ticaret Bankasının İdare Meclisi Reis ve
774.719,81 Esham ve Tahvilat Cüzdanı 116.591,99 Azaları ve Umum Müdürünün katıldığı bir törenle halkın hizmetine girmiştir. 402
Karşılıklar
Gelirleri
Aktifteki Kıymet Tenezzül- 463,00 102.345,49
leri
Muhtelif Zararlar 24.099,27 Muhtelif gelirler 135.330,39
Kâr 2.420.346,17
Yekûn 13.971.358,92 Yekûn 13.971.358,92
1955 yılında bankanın şube sayısı artmaya devam etmiştir. Bakanlar Kurulu, Türk Ticaret
Bankası’nın 14 Mayıs 1955’te Kayseri, Nazilli, Akhisar, Salihli ve İstanbul’da Galatasaray, Osman-
bey, Laleli, Çarşıkapı, Fatih ve Kadıköy şubelerini;396 6 Eylül 1955’te Gerede ile İstanbul Küçük-
pazar ve Hasırcılar şubelerinin açılmasına karar vermiştir.397
Türk Ticaret Bankası’nın 1956 yılında ödenmiş sermaye ve ihtiyatları yekûnu 14.910.900,44
liraya ulaşmıştır. Şubelere ifraz olunan sermaye miktarları ise şu şekildedir:
Şubeler İfraz olunan sermaye Şubeler İfraz olunan sermaye

Ankara 1.000.000 Gerede (Ajans) (X) 50.000 1957 yılında Türkiye’de banka şubeleri
Adana 500.000 İstanbul 1.000.000
Türk Ticaret Bankası, 19 Haziran 1958 tarihinde sermayesini artırmak üzere bir olağanüstü
Adapazarı 50.000 İzmir 500.000
umumi heyet toplantı gerçekleştirmişti. Toplantıda sermayenin 5.500.000 lira artırılmasına karar
Antalya (X) 50.000 İzmit 50.000 verilmişti. Sermayenin artırımı ile ilgili yol haritası ise şu şekilde olacaktı:
Beyoğlu --- İskenderun (X) 50.000
Bolu 50.000 Konya 125.000 1- Yeniden ihraç edilecek 5.500.000 liralık her biri beş yüz Türk Lirası itibari kıymette
5.500 adet nama ve 5.500 adet hamiline yazılı hisse senedi 4 Temmuz 1958 tarihinden itibaren 30
Bursa 500.000 Mersin (X) 50.000 Eylül 1958 tarihine kadar bankanın merkez ve şubelerinde suskripsiyona arz edilecektir.
Ceyhan 50.000 Sivrihisar 50.000
Düzce 50.000 Tarsus 50.000 2- Banka hissedarları 4 Ağustos 1958 günü akşamına kadar sahip oldukları hisse senetleri-
nin her biri 1.000 liralığına karşılık 500 liralık yeni hisse senedi almak hususunda umumi heyetçe
Eskişehir 125.000 Trabzon 50.000
kabul edilmiş bulunan rüçhan haklarını kullanmak üzere bankanın merkez ve şubelerine müracaat
Gaziantep 125.000 Zonguldak (X) 50.000 ederek iştirak talepnamelerini imzalayacaklardır. Bu müddet içinde müracaat etmeyenlerin rüçhan
Toplam 4.525.000398 hakları kalkar.
Yukarıda tabloda yanlarında işaretli olan şubeler, yeni açılan şubelerdi. Bu şubelerin dışında 3- Hissedar olmayan halkın iştirak talepleri de rüçhan haklarının istimalinden kalan miktar
Bakanlar Kurulu, Türk Ticaret Bankası’nın 24 Mayıs 1956’da Denizli, Afyonkarahisar, Ödemiş ve nisbetinde 5 Ağustos 1958 tarihinden itibaren 30 Eylül 1958 akşamına kadar kabul olunacaktır.
Tire;399 3 Eylül 1956’da ise Rize, Malatya, Çorlu ve Bartın şubelerinin açılması kararını almıştı.400
4- Yeni hisse senetlerinin ihraç bedeli, rüçhan hakkını kullanacak hissedarlar için nominal
kıymeti olan 500 lira, bu hakka sahip olmayanlar için de 600 lira olacaktır.
396 Resmî Gazete, 1 Ekim 1955, sayı: 9118.
397 BCA, 30.18.1.2/ 140.81.13; Resmî Gazete, 20 Ekim 1955, sayı: 9134.
398 BCA, 30.18.1.2/ 136.55.19.
399 BCA, 30.18.1.2/ 143.44.19; Resmî Gazete, 27 Ekim 1956, sayı: 9444. 401 Milliyet, 9 Aralık 1956, s.2.
400 BCA, 30.18.1.2/ 144.73.13; Resmî Gazete, 3 Ekim 1956, sayı: 9423. 402 Milliyet, 11 Aralık 1956, s.2.

5- İştirak talepnamelerinin imzasıyla birlikte taahhüt edilen hisse senetlerinin ihraç bede-
linin %25’i peşinen ödenecektir. Bakiye bedel ayrıca tespit ve ilan edilecek tarihlerde talep edile-
cektir.403
1960-1980 Yıllarında Türk Ticaret Bankası
Türk Ticaret Bankası’nın 1960 yılı umumi heyet toplantısı 26 Mart’ta yapılmıştı. Toplantıda
okunan idare meclisi rapor, bilanço, kâr ve zarar hesaplarına göre bankanın sermayesi 16.500.000
lira olup, 1960 yılı için kârdan ayrılanlarla birlikte ihtiyatlar yekûnu 8.875.000 lirayı aşmıştır.1959
yılında 3.177.000 lira net kâr sağlayan banka, hissedarlarına %10 nispetinde temettü dağıtacaktı.
İdare meclisi raporunun okunması ve ittifakla kabul edilmesinden sonra boş bulunan idare meclisi
azalıklarına Tarık Gürerk, Burhanettin Semi, İrfan Ülkü, Peyami Öven, Ferit Basmacı, Azad De-
mirer, Orhan Kubat ve murakıplıklara Cezmi Başak, Macit Selen seçilmişlerdi.404
1960 yılı Haziran ayında da Türk Ticaret Bankası’nın İdare Meclisi’nde bir takım deği-
şiklikler meydana gelmişti. Buna göre İdare Meclisi’ne Abdurrahman Nafiz Gürman, Suat Saim
Onat, Esat Tekeli, murakıplığa ise Cezmi Başak seçilmişlerdi.405
Türk Ticaret Bankası, 1960 yılında da şube sayısını artırmaya devam etmiştir. Şube sayısı
1960 yılı sonunda, İstanbul’da 34, İzmir’de 6, Ankara’da 4, Adapazarı, Bursa, Eskişehir, Konya,
Adana, Nazilli, Denizli ve Erzurum’da ikişer ve diğer belli başlı il ve ilçe merkezlerinde birer olmak
üzere 92 şubeye çıkmış bulunmaktaydı.406 Böylece bankanın hizmet ve imkânlarını daha geniş bir
vatandaş kitlesinin istifadesine sunulmuştu.
Bu arada Bankanın yayın hizmetleri de olmuştur. Türk Ticaret Bankası’nın Rüştü Dağla-
roğlu ve Haluk San adına kültür hizmeti olarak hazırlattığı “Türk Futbol Tarihi” isimli kitap 12
Nisan 1960 tarihinde yayımlanmıştı.407 Bankanın bu tarzda kültür ve sosyal hizmetleri ilerleyen
yıllarda da devam edecekti.
1962 Mart ayında Türk Ticaret Bankası Genel Müdürlük değişikliği yaşanmıştı. Bankanın
Genel Müdürlüğü, 31 Ekim 1961 tarihinde Ali Şakir Ağanoğlu’nun bu makamdan ayrılmasıyla
boş kalmıştı.408 5 aylık bir süreçten sonra Genel Müdürlüğe Sabri Sağıroğlu tayin edilmiş409 ve
Sağıroğlu 14 Mart 1962 tarihinde vazifesine başlamıştır. Sabri Sağıroğlu uzun yıllar Ziraat Ban-
kasında müfettiş, Müdür ve Genel Müdür Muavini vazifelerinde bulunduktan sonra, İller Bankası
Genel Müdürlüğü yapmıştı.410
Türk Ticaret Bankası’nın sermayesi 1963 yılında da artırılmıştı. Bankanın 15 Temmuz

1963 tarihinde yapılan Umumi Heyet toplantısında sermayesinin 16.500.000 liradan 20.000.000
liraya çıkarılması kararı verilmişti. Bu artırım üzerine Banka İdare Meclisi, 3.500.000 liralık hisse
senetlerini 15 Ağustos 1963 ile 17 Ekim 1963 tarihleri arasında suskripsiyona arz etmiş ve bu
hisse senetlerinin tamamı kısa sürede taahhüt ve % 25 bedelleri tahsil edilmişti.411
1960’lı yılların ortalarından itibaren Türk Ticaret Bankası’nın şubelerinde dönenim şart-
larına da uygun olarak grevler yaşanmaya başlanmıştı. Bu çerçevede 1965 yılı Mayıs ayında Türk
Ticaret Bankası’nın Bahçekapı Merkez, Laleli, Beyoğlu, Karaköy ve Osmanbey şubelerinde grev
403 Milliyet, 3 Temmuz 1958, s. 2.
404 Milliyet, 27 Mart 1960, s. 1, 5.
405 Milliyet, 21 Haziran 1960, s.4
407 Milliyet, 12 Nisan 1960, s.4
408 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 4. Ali Şakir Ağanoğlu ileride milletvekili ve devlet bakanı olacaktır (Milliyet, 28 Ekim 1962, s. 7).
409 Milliyet, 13 Mart 1962, s. 3.
410 Milliyet, 14 Mart 1962, s. 2.
Edirne şubesinin Menderes tarafından açılışı 1958 411 Milliyet, 14 Kasım 1963, s. 5.

ilan edilmişti.412 Türk Ticaret Bankası yetkilileri ise basına bir açıklamada bulunarak bankanın
1785 çalışanından ancak 67’sinin bu greve katıldığını ve grevin kanunsuz olduğunu ilan etmişti.
Banka yetkililerinin açıklamasından 1965 yılında Türk Ticaret Bankası’nın 97 şubesi ve 1785 ça-
lışanı olduğu bilgisine ulaşılmaktadır.413
Türk Ticaret Bankası yetkilileri, 1963 tarihinde kararı alınan 3.500.000 lira sermaye artırı-
mın %50’sini tahsil etmişti. Kalan % 50’sinin de tahlisi için 21 Mart 1966 tarihinde ilana çıkılmıştı.
Buna göre tahsilata 11 Nisan 1966 günü başlanacak ve 11 Mayıs 1966 Çarşamba akşamı son
verilecekti.414
1966 yılı Mart ayında yapılan Türk Ticaret Bankası’nın Genel Kurul toplantısında İdare
Meclisi üyelerinin bazıları değiştirilmiştir. İdare Meclisi, üyeler Sadık Arda, Feyzullah Köprülü,
Peyami Öven ile yeni seçilen üyeler Hayati Ataker, Saim Göknar, Cevat Konuralp, Edip Kande-
mir şeklinde oluşmuştur. Şubelerinin sayısı 100’ü bulan banka bu yıl da çeşitli yerlerde 16 şube
daha açmayı planlamıştır.415
1967 yılında Türk Ticaret Bankası’nın kuruluşunun 54. yıldönümü olması nede-
niyle bankanın kuruluş yeri Adapazarı’nda bir tören düzenlenmesine karar verilmiştir.
Törene bankanın yönetim kurulu, üyeler ve diğer yöneticiler katılacaklardı. Törenden
sonra katılımcılar kurucuların kabirleri ziyaret edeceklerdi. Türk Ticaret Bankası
Yönetim Kurulu da bu haftaya mahsus olmak üzere Adapazarı’nda toplanacaktı.416
1968, ATSO Adres Kitabı’nda banka reklamı417
412 Milliyet, 19 Mayıs 1965, s. 3.

413 Milliyet, 14 Haziran 1965, s. 2.
414 Milliyet, 21 Mart 1966, s. 2.
415 Milliyet, 31 Mart 1966, s. 3.
1960’lı yıllarda banka çalışanları: İstanbul 416 Milliyet, 9 Mart 1967, s. 7.
417 ATSO Adres Kitabı 1968, 1968, Adapazarı, s.138.

1967 Mart ayında Türk Ticaret Bankası Genel Müdürlüğü’ne Nafiz Ergeneli atanmıştır.
Ergeneli daha önce İller Bankası, Et ve Balık Kurumu’nda Genel Müdür olarak görev almış, İk-
tisadi Devlet Teşekkülleri İdare Meclisi üyeliğinde ve Gima İdare Meclisi Başkanlığında bulun-
muştu.418 Nafiz Ergeneli, bankanın genel müdürlüğünde ancak bir seneden biraz fazla kalabilmiş-
ti. Haziran 1968’de Türk Ticaret Bankası Genel Müdürlüğüne, bankanın Genel Müdür Muavini
Turgut Sızmazoğlu tayin olunmuştur.419
Türk Ticaret Bankası’nın yeni şubeleri açılırken çeşitli kampanyalar ile açılışların daha çok
duyulur hale getirilmesi istenilmekteydi. Banka’nın 96. şubesi olan Bakırköy şubesi 25 Şubat 1965
tarihinde açılırken bu şubede hesap açtıranlara çekilişle 30.000 liralık çekiliş hakkı veriliyordu.
Yine bankanın Bandırma şubesi 40.000 lira değerinde özel bir çekiliş ile 17 Eylül 1966 tarihinde
açılmıştı. 19 Ağustos 1968’de açılan Fethiye şubesi 50.000 liralık ikramiye ile açılırken bu çekilişte
1 kişiye 10.000, 1 kişiye 5.000, 2 kişiye 2.500 ve 315 kişiye 1.000’er lira dağıtılmıştı.420
3 Nisan 1969 tarihinde İstanbul’da Erenköy, Çatalca, Ankara’da ise Yıldırım Beyazıt şube-
leri açılmıştır.421 1969 yılı Temmuz ayında ise 9 Temmuz’da Kastamonu, 10 Temmuz’da İnegöl,
14 Temmuz’da Bitlis, 25 Temmuz’da Çaycuma açılmış, 28 Temmuz’da Seydişehir ve Tophane, 30
Temmuz’da Sağmalcılar ve Muğla şubelerinin açılması planlanmıştı. Bu yeni 8 şubenin açılışında
50.000 liralık özel çekiliş yapılacaktı.422
Türk Ticaret Bankası’nın 26 Kasım 1969’da İstanbul’da toplu şube açılışı gerçekleştirmişti.
Banka İstanbul’un muhtelif semtlerinde 43 şubesinin yanında Tarlabaşı, Nişantaşı, Gaziosman-
paşa, Suadiye ve Sultanhamam şubelerinin açılışını yapmıştır. Tarlabaşı ve Nişantaşı şubelerinin
her biri için ayrı ayrı 75.000’er liralık, Gaziosmanpaşa, Suadiye ve Sultanhamam şubelerinin her
biri için de ayrı ayrı 60.000’er liralık özel çekilişler düzenlemişti423. Banka bu yeni açılan şubelerle Banka’da kullanılan bilgisayar sistemi
İstanbul’daki şube sayını 48’e yükseltirken, şube açılışlarındaki çekiliş düzenleme geleneğini de
sürmüştür.
Türk Ticaret Bankası 1960’lı yıllardan itibaren uygulanmaya başlanan bilgisayar sistemi ile
otomasyona geçen ilk Türk bankası olma özelliğine sahiptir.424
1970 yılı Mart ayında ise 11 Mart’ta 40.000 lira özel çekiliş ile Sivrihisar şubesi yeni bi-
nasında taşınmıştır. 18 Mart’ta İstanbul Aksaray şubesi 60.000 lira, 24 Mart’ta Aksaray (Niğde)
şubesi 50.000 liralık, 26 Mart’ta Sirkeci şubesi 60.000 liralık özel çekilişle açılmıştır.425 20 Ekim
1970 tarihinde açılan Giresun şubesinin açılışında ise 60.000 Liralık bir özel çekiliş gerçekleşti-
rilmişti.
Türk Ticaret Bankası’nın 1968 yılında şube sayısı 124’e, 1970 yılı sonunda ise 51’i İstanbul
vilâyeti dâhilinde, 118 tanesi de diğer yerler olmak üzere 169’a yükselmiştir. Bankanın şube sa-
yısındaki artışa paralel olarak, personel adedi de yıldan yıla artan bir seyir göstermiştir. Bankada
çalışmakta olan personel sayısı, 1969 yılı sonuna nazaran 261 kişi artmış ve 1970 yılın sonunda
3.022 kişiyi bulmuştur.
418 Milliyet, 19 Mart 1967, s. 9.

419 Milliyet, 29 Haziran 1968, s. 3.
420 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 93.
422 Milliyet, 27 Temmuz 1969, s. 3.
425 Milliyet, 24 Mart 1970, s. 3.

Yeni şubelerin açılması ile genişleyen teşkilat ve iş hacmine paralel olarak bankanın mali Türk Ticaret Bankası’nın 1971 yılı sonlarında sermayesi 50 milyon TL olup, ihtiyat akçesi
bünyesi de kuvvetlendirilmiştir. Yapılan sermaye artırımlarıyla bankanın sermayesi 1967 yılında ise 30 milyon TL idi. Bankanın senelik mevduatı ise yaklaşık 700 bin TL artarak 2,5 milyon
30.000.000 liraya çıkarılmış426, ayrıca biriken kanuni ihtiyatların yanı sıra bankanın statüsüne uy- TL’ye, aktif bilanço ise 2 milyar TL artarak 7 milyar TL’ye ulaşmıştı. Bankanın kârı da bir önceki
gun olarak fevkalade ihtiyatlar da ayrılmıştır. Bu suretle 1968 yılı sonunda bankanın tamamı öden- yıla göre 5 milyon TL artmıştı. Bankanın 31 Aralık 1971 tarihinde detaylı kâr-zarar durumu şu
miş sermaye ve ihtiyat akçelerinin yükünü 50.000.000 lirayı bulmuştur. Türk Ticaret Bankası’nın şekildedir:
mevduatı da bankanın gelişmesine uygun bir artış göstererek, 1968 yılı sonunda 1.000.000.000
liraya ulaşmıştır.427 BORÇ ALACAK
1970 yılı sonunda Türk Ticaret Bankası’nın mevduatı 1.792.976.205 Lirayı bulmuştur. Bu Açıklama Türk Lirası Krş. Açıklama Türk Lirası Krş.
miktar da 1969 yılı sonu mevduatına nazaran % 24.86 nispetinde ve 357.039.183 liralık bir ar- Personel Giderleri 80.636.467,44 Alınan Faiz ve Komisyonlar 206.657.858,14
tışı ifade etmektedir.428 Bankanın sermayesi 50.000.000 olup ihtiyat akçesi ise 28.679.706 liraya Tahviller ve Hisse Senetleri
ulaşmıştı. Bankanın ödenmiş sermayesi ise 15.000.000 lira idi. Bankanın genel bilanço yekûnu Vergi ve Harçlar 12.431.614,92 2.312.587,77
Gelirleri
ise 5 milyar Türk lirasına ulaşmıştı. Bankanın 31 Aralık 1970 tarihi itibariyle kar-zarar hesabı şu
Banka Hizmetleri Karşılığında
şekildedir: Verilen Faiz ve Komisyonlar 77.599.460,04 22.871.869,09
Alınan Faiz ve Komisyonlar
BORÇ ALACAK Kambiyo Zararları 205,89 Kambiyo Karları 336.410,48
Açıklama Türk Lirası Krş. Açıklama Türk Lirası Krş. Tasarrufu Teşvik İkramiyeleri 6.755.000,00 İştiraklerimiz Karları 2.160.661,96
Personel Giderleri 66.185.371,94 Alınan Faiz ve Komisyonlar 162.591.818,00 Amortisman ve Karşılıklar 16.704.114,24 Muhtelif Karlar 14.785.334,39
Tahviller ve Hisse Senetleri Diğer Masraf ve Zararlar 37.634.549,08
Vergi ve Harçlar 9.128.927,43 1.231.326,00
Gelirleri Kar 17.363.308,24
Verilen Faiz ve Komis- Banka Hizmetleri Karşılığında Yekûn 249.124.719,85 Yekûn 249.124.719,85430
53.727.960,14 16.578.632,01
yonlar Alınan Faiz ve Komisyonlar
Tasarruf Teşvik İkrami- 5.700.000,00 Kambiyo Karları 109.953,00-
yeleri
Amortisman ve Karşı- 11.552.715,58 İştiraklerimiz Karları 1.372.614,00
lıklar
Diğer Masraf ve Za- 33.299.109,58 Muhtelif Karlar 10.267.682,33
rarlar
Kar 12.557.991,81
Yekûn 192.152.076,40 Yekûn 192.152.076,40429
426 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 93-94. 1970 yılı
427 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 18. Ankara/Kızılay
428 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 87
429 Milliyet, 14 Nisan 1971, s. 4. 430 Milliyet, 13 Nisan 1972, s. 3.

Türk Ticaret Bankasının kuruluşunun 59. yıldönümünde kutlamalar yapılmıştır. 9 Mart
1972 akşamı bütün Türkiye Radyo ve Televizyonlarında özel programlar düzenlenmiştir. Halen
2.5 milyar lirayı aşan mevduatı, 1.5 milyarı geçen kredileri ve yurt sathına dağılan 189 şubesiyle
yurt ekonomisine katkıda bulunan Türk Ticaret Bankasının şube sayısının 1972 yılı içerisinde 200
ün üzerine çıkacağı açıklanmıştır.432
Türk Ticaret Bankası hissedarlar genel kurulu 1972 yılı Mart ayında toplanmıştı. Toplantı-
da bankanın 1971 yılı faaliyetini müzakere ve tasdik etmiştir. Yapılan görüşmelerden anlaşıldığına
göre bankanın mevduatı 2,5 milyarı aşmış, mali ve ticari plasmanlar 1,6 milyara ulaşmıştır. Ayrıca
yeni ve verimli iştiraklere gidilmesi, hissedarlar tarafından tasviple karşılanmıştır. Bunun dışında
Türk Ticaret Bankasının 1971 yılı net karının da geçen yıllara oranla önemli gelişme kaydederek
17.4 milyona vardığı görülmüş ve hissedarlara %13 temettü dağıtılması kararlaştırılmıştır.433
Türk Ticaret Bankası’nın 28 Mart 1972 günü toplanan olağanüstü genel kurul toplantı-
sında, bankanın sermayesi 50.000.000 liradan 125.000.000 liraya yükseltilmişti. Bankanın no-
minal sermayesine Hazine % 12.5 oranında katılımı temin etmiş, arttırılan sermayeye rüçhan
hakkı kullanılarak % 2.48 oranında 1.860.000. lira ile katılım sağlanmıştı. Rüçhan hakkına ilâ-
veten 12.525.000, liraya kadar diğer ortakların almayacakları payların da Hazine tarafından satın
alınması Bakanlar Kurulu tarafından 18 Kasım 1972 tarihinde kararlaştırılmıştır.434
1970’li yıllar Bankanın bir etkinliği (Resül Narin Arşivi)
Türk Ticaret Bankası’nın 1972 yılında sermaye, ihtiyat akçeleri, karşılıkları 205.431.225 lira-
yı, ödenmemiş sermayesi ise 56.250.000 lirayı bulmuştu. Bankanın aynı yıl taahhütleri 48.246.143
liraya, mevduatı 3.630.115.015 liraya, tahviller ve hisse senetleri cüzdanı 77.700.950 liraya, tasar-
rufu 2.065.024.265 çıkmıştır. 1972 yılında bankanın ticari plasmanları 2.376.045.751 lira, iştirak-
leri 71.353.448 lira olmuş, karı 30.484.499 lira ve genel bilanço yekûnu ise 4.154.223.961 liraya
ulaşmıştır.
Türk Ticaret Bankası, 1972 yılında 23 yeni şube açarak toplam şube sayısını 211’e ulaştır-
mıştır. Bankanın personel sayısı 3729 kişiye yükselmiştir. Türk Ticaret Bankası ticari faaliyetlerin
dışında sosyal ve kültürel çalışmalar da gerçekleştirmekteydi. Özellikle çocuk tiyatrosu, ilkokullar
arası folklor şenlikleri ve çocuk mecmuası çalışmaları bulunmaktaydı.435
Şube sayısını 211’e çıkaran Türk Ticaret Bankası 1972 yılında Türkiye’de diğer bankalar
arasında şube sayısı bakımından 6. sırada, 3.730 personel sayısı ile 7. sırada, 3.630.115.000 liralık
mevduatla 5. sırada, 772.048 mudi sayısı ile 5. Sırada, 2.376.046 kredi hacmi bakımından da 7.
Sırada olmuştur.436
Türk Ticaret Bankası’nın 28 Mart 1972 tarihinde yapılan Hissedarlar Genel Kurulu’nun
Fevkalade Toplantısında, sermayenin arttırılmasına dair alınan karar Eylül 1972 tarihinde yürür-
lüğe konulmuştu. Bu amaçla gazetelere verilen ilan da sermaye artırımı içinin izlenecek süreç şu
şekildedir:
1- Yeniden ihraç edilecek olan hiç biri 500 TL nominal değerinde 75.000 adet nama ve
75.000 adet hamiline yazılı 150.000 adet (toplam 75.000.000- TL’lik) hisse senetleri 16 Eylül
1972 tarihinden 15 Kasım 1972 tarihine kadar bankanın merkez ve şubelerinde suskripsiyona arz
edilmiştir.
2- Bankanın Hissedarları, 15 Ekim 1972 gününe kadar sahibi bulundukları hisse senedi
almak hususunda Umumi Heyetçe kabul edilmiş bulunan rüçhan haklarını kullanmak üzere ban-
kanın merkez ve şubelerine müracaat ederek iştirak taahhütnamelerini imzalamaya davet edilmiş-
1970’li yıllar Bankanın bir etkinliği (Resül Narin Arşivi) lerdir.
Türk Ticaret Bankası, 1971 yılında da şubelerinin sayısını artırmaya devam etmiştir. 16
Ağustos 1971 tarihinde Silivri, Karaman (Konya) ve Devrek (Zonguldak) ilçelerinde 3 yeni şube 432 Milliyet, 9 Mart 11972, s. 3.
433 Milliyet, 30 Mart 1972, s. 9.
açmıştır.431 434 BCA, 30.18.1.2/ 290.85.4.
431 Milliyet, 17 Ağustos 1971, s. 3. 436 Milliyet, 1 Kasım 1973, s. 11.

3- Rüçhan haklarının kullanılmasından sonra açık kalan ve taahhüt edilmeyen sermaye bankanın mali ve ticari plasmanının 3 milyarı aştığı ve net karının 40 milyonu geçtiği belirtilmiş
kısmı için 16 Ekim 1972 tarihinden 15 Kasım 1972 akşamına kadar ortakların ve üçüncü kişilerin %13 temettü dağıtılmasına karar verilmiştir. Ayrıca 1973’te yeni açılan 29 şube ile şube sayısının
sermaye taahhütleri kabul olunacaktır. 240’a, bankada çalışan sayısının da 4.166’ya yükseldiği ifade edilmiştir.441
4- İştirak taahhütnamelerinin imzalanması ile birlikte taahhüt edilen hisse senetlerinin ih-
raç bedelinin %25’i peşinen ödenecektir.437 Türk Ticaret Bankası İdare Meclisi tarafından 28 Mart 1972 tarihli Hissedarlar Genel
Kurulu’nun fevkalade toplantısında alınan karara arttırılan ve %75’i evvelce tahsil edilmiş bulunan
Türk Ticaret Bankası’nın hissedarları 1973 yılı olağan genel kurul toplantısı 27 Mart 1972 75.000.000 sermayenin dördüncü ve son %25’inin 1 Ekim-15 Kasım 1974 tarihleri arasında talep
tarihinde İstanbul’da Bahçekapı’daki Genel Müdürlük binasında yapılması planlanmıştı. Toplantı- edilmesi uygun görülmüştür.442 Bu talep işlemi sona erdiğinde, 1972 tarihli sermaye artırımı da
da İdare Meclisi ve Murakıplar raporunun okunması, 1972 yılı bilançosu ve kar ve zarar hesabının sonlanmış olacaktı.
tasdiki ile hesap devresi içinde vazife görmüş olan İdare Meclisi Azaları ile Murakıpların ibrası, Türk Ticaret Bankası, Hissedarlar Genel Kurulu 26 Mart 1975 İstanbul’da Bahçekapı’daki
karın oranlarının dağıtılması gibi meseleler görüşülecekti.438 Banka Merkez binasında toplanmıştı. Toplantıda sunulan rapora göre,443 Bankanın 1974 yılı so-
nunda ödenmiş sermayesi 225.299.492 lira, taahhütleri 265.130.691 lira, mevduatı 5.405.946.869
Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1973 tarihinde sermayesi 125.000.00’e çıkmıştı. İhtiyat lira, ticari plasmanları 3.595.939.976 lira, iştirakleri 118.013.946 lira olmuştu. Yekûn bilançosu
akçeleri ise 54.600.000 lira, mevduat 4.500.000.000 lira, ödenmiş sermaye 18.750.000 lira, toplam 6.325.566.435 lira olan banka 1974 yılında 58.591.709 lira kar etmişti. Bu hesaplamalara göre
aktif bilanço ise 13.268.126.418 lira olmuştu. Bankanın 31 Aralık 1973 tarihli kar ve zarar hesabı Türk Ticaret Bankası’nın mevduatı bir evvelki yıla nazaran %18 nispetinde 837.150.000 lira kadar
ise şu şekildedir: artmıştır. Ticari plasmanı ise yine bir evvelki yıla göre %17 nispetinde 523.616.000 liralık artış
BORÇ ALACAK kaydedilmiştir. Bankanın iştirakleri, temel sınai teşebbüslere yatırım prensibine uygun olarak bir
evvelki yıla nazaran %46,8 nispetinde 37.658.050 liralık bir artış sağlanmıştır. 1974 yılında ban-
Açıklama Türk Lirası Krş. Açıklama Türk Lirası Krş. kanın 42 yeni şubesi açılarak toplam şube adedi 282’ye ulaşmış, personel sayısı ise 5.000 kişiye
Alınan Faiz ve Komis- 345.625.628 yükselmiştir. Bu çalışmaların dışında bankanın sosyal ve kültürel çalışmaları da devam etmiştir.
Personel Giderleri 139.903.883,49
yonlar 18 Çocuk Tiyatrosu ve Çocuk Dergisi bu sene de faaliyetleri sürdürmüştür.444
Tahviller ve Hisse Senet- 7.882.249 Türk Ticaret Bankası 1977 yıllık olağan Genel Kurul toplantısını Mart 1977 sonunda
Vergi ve Harçlar 25.906.567,22
leri Gelirleri 02 gerçekleştirmiştir. Yapılan müzakerelerden anlaşıldığı üzere banka, 1976 yılında da önemli aşa-
Banka Hizmetleri Kar- malar göstermiştir.445 Toplantıda kabul edilen bankanın 1976 yılında bilanço özeti şu şekildedir:
39.390.363
Verilen Faiz ve Komisyonlar 125.716.956,68 şılığında Alınan Faiz ve Ödenmiş sermaye 295.866.541 lira, taahhütleri 960.036.553 lira, mevduat 9.507.065.079 lira, ti-
73
Komisyonlar cari plasmanları 6.411.890.792, tasarruf 4.936.009.728 lira, iştirakleri 203.298.296 lira. 1976 yı-
6.329,32 Kambiyo Karları 729.165 lında banka 179.882.394 lira kar ederken, genel bilanço yekunu ise 11.528.403.791 lira olmuştur.
Kambiyo Zararları
21 Bu hesaplamalara göre bankanın 1976 yılı mevduatı bir evvelki yıla göre %28 nispetinde
Tasarrufu Teşvik İkramiye- 9.500.000,00 İştiraklerimiz Karları 4.774.239 oranında 2.069.820.240 liralık artış sağlanmıştır. Ticarî plasmanda ise bir önceki yıla nazaran %37
leri 76 nispetinde 1.736.727.283 liralık artış kaydedilmiştir. Bankanın iştiraklerinde temel sınai teşebbüs-
23.052.212,78 Muhtelif Karlar 27.980.156 lere yatırım prensibine uygun olarak bir evvelki yıla nazaran %41 nispetinde 59.126.850 liralık bir
Amortisman ve Karşılıklar artış sağlanmıştır. Türk Ticaret Bankası 1976 yılında 11 yeni şube daha açmış, bankanın şube adedi
43
ise toplam 311’e ulaşmıştır. Personel adedi 5.682 kişiye yükselmiştir.446
Diğer Masraf ve Zararlar 62.045.052,11
Türk Ticaret Bankasının 31 Aralık 1977 tarihli bilançosuna göre sermayesi 125.000.000
Kar 40.250.800,73
lira, karı 58.772.029,09 lira, genel bilanço yekûnu ise 44.317.804.107 liraydı.447 Bankanın 1977 yılı
Yekûn 426.381.802,33 Yekûn 426.381.802,33439 ticari plasmanları 8.572.435.416 lira, iştirakleri 257.527.815 lira, ödenmiş sermayesi 385.972.825
lira, taahhütleri 3.100.094.536 lira, mevduatı 12.410.670.267 lira, tasarrufu 6.577.845.996 liraydı.
Türk Ticaret Bankası’nın hissedarları 1973 yılı olağan genel kurul toplantısı 29 Mart 1974 Banka 1977 yılında 203.444.326 lira kar ederken, bilanço genel yekûnu ise 17.384.320.796 lira
tarihinde İstanbul’da Bahçekapı’daki Genel Müdürlük binasında yapılması planlanmıştı. Toplan- olmuştu.
tının gündemi ise İdare Meclisi ve Murakıplar raporunun okunması, 1973 Yılı Bilançosu ve Kar
ve Zarar hesabının tasdiki, karın tevzi şekli ve gününün kararlaştırılması gibi konulardı.440
Türk Ticaret Bankası’nın hissedarları 1974 yılı olağan genel kurul toplantısı 29 Mart tari-
hinde toplandı. Toplantıda Bankanın 1973 yılı faaliyeti müzakere ve tasdik edilmiş, tasarruf mev
duatında %26 bir artış gösterdiği ve mevduatın 4,5 milyara ulaştığı belirtilmiştir. Bunun dışında
441 Milliyet, 31 Mart 1974, s. 3.
442 Milliyet, 1 Ekim 1974, s. 3.
443 Milliyet, 29 Mart 1975, s. 3.
437 Milliyet, 14 Eylül 1972, s. 2. 444 Milliyet, 3 Nisan 1975, s. 9.
438 Milliyet, 24 Şubat 1973, s. 6. 445 Milliyet, 26 Mart 1977, s. 7.
439 Milliyet, 11 Nisan 1974, s. 5. 446 Milliyet, 5 Nisan 1977, s. 3.
440 Milliyet, 25 Şubat 1974, s. 5. 447 Türk Ticaret Bankası 31 Aralık 1977 bilançosu. Bkz. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/108336 (21 Kasım 2020).

Türk Ticaret Bankası, 1977 yılında bir evvelki yıla nazaran %31 nispetinde Türk Ticaret Bankası, 1979 yılı Ortaklar Genel Kurulu toplantısını 23 Mart tarihinde yap-
2.903.605.00 TL bir mevduat artışı olmuştur. Ticari plasmanı ise 2.160.546.000 TL art- mıştır. Bu toplantıda alınan karar gereğince banka hissedarlarına 2 Nisan tarihinden itibaren 1978
mıştır. Bankanın iştirakleri bir evvelki yıla nazaran 54.229.519 liralık bir artış sağlanmış- yılında elde edilen kardan %16 net temettü dağıtılmasına karar verilmişti.451
tır. 1977 yılında bankanın 47 yeni şubesi açılmış, şube adedi 358’e ulaşmıştır. Personel
sayısı ise 6.032 kişiye yükselmiştir.448 Türk Ticaret Bankasının 31 Aralık 1979 tarihli bilançosuna göre; kasa ve bankalar
10.156.447.573 lira, tahviller ve hisse senetleri cüzdanı 1.994.548.767 lira, ticari plâsmanlar
13 Mart 1978 tarihinde bankanın emeklileri için “Türk Ticaret Bankası Emeklileri Yardım-
15.989.399.486 ve iştirakler 574.327.365 liraydı. Bankanın aynı yıl ödenmiş sermayesi 637.591.418
laşma Derneği” kurulmuştur. Derneğin kurucuları Z. Gündüz Yavuzer, M. Münevver Epirden,
lira, taahhütleri 6.945.125.306 lira, mevduatı 25.178.046.035 lira, tasarrufu 12.949.624.565 lira
Turgut Ünsal, Nazım Topuzluoğlu, Ertuğrul Kurtçebe, Ahmet Hulusi Nasuhoğlu, M. Kadri Er-
olmuştu. Bankanın 1979 yılında karı 81 milyonu, genel bilanço yekûnu ise 37 milyar lirayı aşmış-
san, Mustafa Özyurt ve Kemalettin Başaral gibi şahıslardı.449
tı.452
Bankanın yeni açılan şubelerin birisi de bankanın doğduğu Sakarya’da idi. 19 Mart 1979
tarihinde Türk Ticaret Bankası’nın Sapanca şubesi, Sakarya Valisi Necdet Kanbur’un da katıldığı
bir törenle hizmete açılmıştı.453
Türkiye’nin belli başlı büyük bankaları arasında yerini alan Türk Ticaret Bankası, yukarıda
belirtilen verilerle de sabit olduğu üzere sürekli olarak gelişmeye devam etmiş ve 1970’li yıllarda
en büyük dört özel milli bankadan biri olmuştur.454
Türk Ticaret Bankası 31 Aralık 1978 bilançosu (Hürriyet, 29 Mart 1979)
Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1978 tarihli bilanço özeti şu şekildedir: Kasa ve
bankalar 6.743.256.565 lira, tahviller ve hisse senetleri cüzdanı 1.382.718.968 lira, ticari plâs-
manlar 10.727.379.599, iştirakler 299.129.778, ödenmiş sermaye 498.367.361 lira, taahhütler
5.494.083.248 lira, mevduat 16.231.575.231 lira, tasarruf 8.638.704.673 lira. 1978 yılında banka-
nın genel bilanço yekûnu 24.590.463.673 lira olup, bankanın kârı da 242.855.137 olmuştur.
1978 yılında Türk Ticaret Bankası’nı mevduatı bir evvelki yıla göre 3.820.904.964 lira,
ticari plasmanı 2.154.944.182 lira, iştirakleri 41.601.963 lira kadar bir artış sağlamıştır. Bankanın
1978 yılında şube adedi 362’ye, personel adedi 6.115 kişiye ulaşmıştır.450
448 Milliyet, 30 Mart 1978, s. 2. 451 Milliyet, 2 Nisan 1979, s. 2.

449 http://www.turkbank-dernek.org (3 Ocak 2017). 452 Türk Ticaret Bankası 31 Aralık 1979 bilanço özeti. Bkz. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/123126 (21 Kasım 2020).
450 Milliyet, 28 Mart 1979. s. 3. 453 Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), s. 98.
454 Kutluata, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, s. 53.

Türk Ticaret Bankası (1980-1994)
Türk Ticaret Bankası Genel Müdürü Turgut Sızmazoğlu’nun Londra’da vefat etmesi üze-
rine, 16 Nisan 1980 tarihinde yapılan Banka Genel Yönetim Kurulu toplantısında Genel Mü-
dürlüğü vazifesine ittifakla Behzat Tuncer getirilmiştir. Tuncer, 1953 yılından beri hizmet ettiği
bankanın 11 yıldan beri de Genel Müdür Yardımcılığı görevini sürdürmekteydi.455
19 Ağustos 1980 tarihinde Genel Müdür Behzat Tuncer’in başkanlığında yapılan Ban-
ka’nın olağanüstü genel kurulunda, Banka’nın 125 milyon lira olan sermayesi 500 milyon liraya
çıkartılmıştı. Türk Ticaret Bankası 1972 yılından bu tarihe kadar ilk kez sermaye artırımı yapmıştı.
1980 yılı itibariyle bankanın şube sayısı 404’tür.456
19 Ağustos tarihli toplantıda alınan karar gereği bankanın 125 milyondan 500 milyona
çıkan sermayenin 375 milyonluk ek hisse senetleri satışa çıkarılmıştı. Ancak bankanın Yönetim
Kurulu Başkanı ve Genel Müdürü Behzat Tuncer’in yaptığı açıklamaya göre, bu hisse senetlerinin
satışı rüçhan hakkına ilişkin süre sona ermeden bitmişti.457
Bu arada 31 Ağustos 1979 tarihinde yürürlüğe giren ve Bankalar Kanunu’nun bazı mad-
delerini değiştiren 28 sayılı kararname bütün bankaları hisse senetlerinin 1 Ağustos 1981’e kadar
“isme yazılı” hale getirilmesini zorunlu kılıyordu. Türk Ticaret Bankası da Olağanüstü Ortaklar
Genel Kurul Toplantısı yapmış ve tüm hisse senetlerinin “isme yazılı” hale getirilmesine karar
vermişti. Toplantıda durum değerlendirmesi yapan Genel Müdür Behzat Tuncer, 1 Ağustos’a ka-
dar elindeki hamiline hisse senedi bulunan ortaklar, bunları isme yazılı olanlarla değiştirmezlerse,
temettü hariç, Türk Ticaret Bankası’ndaki ortaklık haklarının hiçbirinden yararlanamayacaklarını
söylemişti.458
Türk Ticaret Bankası Genel Müdürü Behzat Tuncer, Kasım 1981 tarihinde Türk bankacı-
lığı açısından bir öneri getirmişti. Bu öneriye göre; mevduat sertifikalarının T. C. Merkez Bankası
tarafından basılarak, ihtiyaçları oranında bankalara dağıtılacaktı. Behzat Tuncer, bu öneri ile mev-
duat sertifikalarının devlet tahvili kadar değerli ve para niteliğinde olduğu görüşünü savunmak-
taydı. Mevduat sertifikalarının ayrı ayrı bankalar tarafından basılmasının sahtelerinin çıkmasına
yol açabileceğini ve bunun kontrol edilmesinin zor olduğunu belirten Genel Müdür Tuncer, yeni
uygulama ile mevduat sertifikası faiz kuponlarının pazarlamasının önleneceğini de ileri sürerek,
“Biz banka olarak hiçbir zaman mevduat sertifikalarını bankalar aracılığı ile pazarlamadık. Bu konu-
da getirilen önlem yerindedir” demiştir.459
Türk Ticaret Bankası’nın 1980 ve 1981 yıllarına ait karşılaştırmaları bilanço şu şekildedir:
2 Ocak 1980 2 Ocak 1981 ARTIŞ ORANI (%)
Öz Kaynaklar 677. Milyon 1 Milyar 488 Milyon 120
Mevduat 25 Milyar 178 Milyon 41 Milyar 807 Milyon 66
Plasmanlar 15 Milyar 989 Milyon 26 Milyar 77 Milyon 63
İştirakler 574 Milyon 772 Milyon 34
Sabit Kıymetler 629 Milyon 950 Milyon 51
Kar 82 Milyon 709 Milyon 765
Aktif Yekûnu 37 Milyar 296 Milyon 58 Milyar 198 Milyon 56460
456 Milliyet, 20 Ağustos 1980, s. 6
457 Milliyet, 18 Ekim 1980, s. 7.
458 Milliyet, 11 Temmuz 1981, s.10
Bankanın son dönem çekleri (Resül Narin Arşivi)
Türk Ticaret Bankası’nın 1980 yılına göre 1981 yılında öz kaynaklar, mevduat, plasmanlar Türk Ticaret Bankası’nın 1982 yılı sonunda sermayesi 500.000.000 lira olup, kasa
gibi değerler ciddi artışlar gösterirken, kar %765 oranında yaklaşık 90 kat artarak tarihî bir rekor 8.283.104.127 lira, yedek akçeler 1.409.148.884 lira, mevduat 82.919.433.157 lira, krediler
kırmıştır. 1981 yılı sonlarında Türk Ticaret Bankası’nın Yatağan/Muğla şubesi hizmete girecek- 46.568.473.388 lira, iştirakler 1.231.177.365 liraydı. 1982 yılında bankanın kârı 480.233.824 lira
tir.461 olurken genel bilanço yekûnu ise 282.741.729.490 liradır. Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık
1982 tarihli kâr-zarar hesabı ise şu şekildedir:
1981 yılında sermayesi 500 milyon liraya yükseltilen Türk Ticaret Bankası’nın yeni bir ser-
maye artırımıyla sermayesini 10 kat artırarak 5 milyar liraya yükseltme kararı almıştır. Banka Ge- BORÇ ALACAK
nel Müdürü Behzat Tuncer yaptığı açıklamada, bankaların köklü bir itibar müessesesi olduğunu Açıklama Türk Lirası Krş. Açıklama Türk Lirası Krş.
belirterek, “Tasarruf sahiplerinin huzur içinde bulunmalarının sağlanması bilinciyle hareket eden ban-
Personel Giderleri 6.324.882.554,97 Alınan Faizler 19.620.601.061,05
kamız, Türkiye’nin her tarafına dengeli şekilde yayılmış 406 şube ve yurtdışı temsilciliklerine sahiptir.
Halkımızın bankamıza yönelen büyük ilgisi karşısında yeniden genişletilmesi ekonomimizde girişilen ve Alınan Ücretler ve Komis-
Vergi ve Harçlar 713.950.689,20 3.884.817.830,54
dünyaya açılan ticari atılımlar, sanayicimiz, tüccarımız ve ihracatçılarımız ile çeşitli yatırım ve üretim yonlar
kuruluşlarının taleplerinin daha büyük ölçüde karşılanması için sözü geçen sermaye artırımı gerekli bir Verilen Faizler 15.634.412.476,65 Kambiyo Karları 326.266.363,25
hal aldı” demiştir. 99.443.836,21 İştiraklerimizden Alınan Kar 153.023.139,82
Verilen Komisyonlar
Payı
Behzat Tuncer öz kaynakların artırılmasının, bankanın modern ve süratli bankacılık fonk-
Amortismanlar 79.099.651,52 Muhtelif Gelirler ve Karlar 876.751.521,39
siyonunu elde etmesi sonucunu doğuracağını da belirtmiştir. Tuncer, ayrıca Türk Ticaret Ban-
kası’nın, kambiyo ve dış ticarete dönük yeni merkezler, dış temsilciliklerle bankanın kendine ait Karşılıklar 50.454.867,02
hizmet binalarında elektronik cihazlar (bilgisayar) ile donatılmış olarak Türk ekonomisindeki Muhtelif Giderler ve 1.478.982.015,98
fonksiyonunu kendine yaraşır nitelikte gerçekleştireceğini ifade etmiştir.462 Zararlar
Kar 480.233.824,50
Bankanın kuruluşunun 69. yılının kutlandığı tarih olan 9 Mart 1982’de 406 şubesi ve 6.798
personeli ile Türkiye’nin en büyük bankalarından biri olmaya devam etmekte idi. Yıldönümü mü- Yekûn 24.861.459.916,05 Yekûn 24.861.459.916,05467
nasebetiyle gazeteye demeç veren Genel Müdür Behzat Tuncer şu şekilde konuşmuştur: “Bir itibar
müessesesi olmanın bilinci içinde, modern ve teknik imkânların donatılmış, çeşitli konularda eğitilmiş Türk Ticaret Bankası, 14 Ocak 1983 tarihinde fevkalade umumi heyet toplantısında banka-
tecrübeli bir kadro ile yaptığımız güvenli çalışmalarla, ülke ekonomisi ve vatandaşlarımız için en ve- nın sermayesinin 4.500.000.000 TL artırılmasına karar verilmişti. Yeniden ihraç edilecek her biri
rimli neticelerin gerçekleştirilmesi başlıca amacımızdır.”463 1.000 TL nominal değerinde 4.500.000 adet nama yazılı hisse senetleri, 28 Ocak 1983 tarihinden
28 Şubat 1983 günü akşamına kadar bankanın merkez ve şubelerinde suskripsiyona sunulmuş-
1982 yılı için diğer bir gelişme ise Mart ayında Türk Ticaret Bankası’nın % 20 hissesini Er- tu.468 Son sermaye artışını 1980 tarihinde yapan banka, bu son artışla 10 kat daha büyük bir ser-
can Holding’in satın almasıydı. Ercan Holding başta otomotiv olmak üzere, çeşitli sanayi dalların- mayeye sahip olacaktı.
da ve turizm sektöründe 26 kadar şirketi kontrolü altında bulundurmaktadır.464 Aynı yıl içerisinde
diğer bir gelişme ise Türk Ticaret Bankası’nın yurt dışında şubeler açmaya başlamasıydı. Nitekim
Almanya’da ilk önce Frankfurt’ta, daha sonra da Hannover’de şube açmıştır.465 Böylece Banka yurt
dışındaki ilk şubelerine kavuşmuştur.
Türk Ticaret Bankası, Almanya’ya kadar şubelerini yayarken, doğduğu topraklar olan Sa-
karya’yı unutmamaktaydı. 1982 yılı itibari ile Türk Ticaret Bankası’nın Sakarya il merkez şubeleri
Adapazarı ve Yenicami Şubeleri idi. İl içerisindeki diğer şubeler ise: Geyve, Hendek, Karasu, Pa-
mukova ve Sapanca’da yer almaktaydı.466
461 Milliyet, 25 Aralık 1981, s. 9.

462 Milliyet, 29 Aralık 1982, s. 4.
463 Milliyet, 9 Mart 1982, s.4
464 Milliyet, 20 Mart 1982, s.4
465 Milliyet, 21 Eylül 1982, s. 4. 1905 yılı Adapazarı
466 Türkiye İller Ansiklopedisi, Cilt 2, Fasikül 45, 1982 s. 365. Bu yıllarda Sakarya ili açısından diğer bir gelişme ise 13 Ağustos 1984 tarihinde Türk
Ticaret Bankası’nın Adapazarı’nda inşa edilen yeni şube lokali törenle hizmete girmesiydi. Böylece banka kendi malı olan modern bir şube lokaline daha 467 Milliyet, 30 Mart 1983, s. 13.
kavuşmuş oluyordu (Milliyet, 13 Ağustos 1984, s.4). 468 Milliyet, 23 Ocak 1983, s. 12.

Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1984 tarihli bilançosuna göre, sermaye 5.000.000.000
lira, kasa 14.692.248.468,53 lira, yedek Akçeler 6.029.402.305 liraya ulaşmıştır. Aynı yıl krediler
102.863.988.548 lira, mevduat 171.199.376.383 lira, iştirakler ise 2.865.949.865 lira olmuştur.
Bankanın 1984 yılı karı 5.509.600.647 lira olurken, genel bilanço yekûnu ise 580.815.244.217
olmuştur. Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1984 tarihli kar-zar hesabı ise şu şekildedir:
BORÇ ALACAK
Açıklama Türk Lirası Krş. Açıklama Türk Lirası Krş.
Personel Giderleri 12.296.813.872,21 Alınan Faizler 51.724.915.385,08
Vergi ve Harçlar 659.326.781,93 Alınan Ücretler ve Komisyonlar 3.819.216.090,87
Verilen Faizler 36.535.175.246,63 Kambiyo Karları 1.830.331.777,54
Verilen Komisyonlar 129.964.510,39 İştiraklerimizden Alınan Kar Payı 439.750.240,30
Amortismanlar 156.741.652,48 Muhtelif Gelirler ve Karlar 1.610.027.341,95
Karşılıklar 378.188.608,58
Muhtelif Giderler ve Zararlar 3.758.429.516,16
Kar 5.509.600.647,36
Yekûn 59.424.240.835,74 Yekûn 59.424.240.835,74470
Türk Ticaret Bankası’nın verileri gün geçtikçe artmaktaydı. Nitekim Bankanın 31 Aralık 1986
tarihli bilançosu şu şekildedir: Nakit Değerler 34.268.005.237 lira, mevduat 493.959.182.373 lira,
menkul değerler cüzdanı 42.218.633.335 lira, krediler 280.226.272.540 lira, kar 25.120.019.380
lira, iştirak ve kuruluşlar 5.865.549.865 lira, toplam bilanço yekunu 905.072.267.802 lira. Türk
Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1986 tarihli kar-zarar hesabı ise şu şekildedir:
Gelirler
Açıklama Türk Lirası Açıklama Türk Lirası
Mevduata Verilen Faizler 99.883.519.097 Kredilerden Alınan Faizler 128.949.230.030
Kullanılan Kredilere Verilen
772.932.298 Bankalardan Alınan Faizler 6.228.874.844
Faizler
Menkul Değerler Cüz. Alınan
Diğer Faiz Giderleri 6.403.953 23.451.072.969
Faizler
Personel Giderleri 27.255.194.113 Diğer Faiz Gelirleri 1.919.511.026
861.075.898 Kredilerden Alınan Ücret ve 5.458.003.721
Vergi ve Harçlar
Komisyonlar
Verilen Ücret ve Komisyonlar 392.071.588 Bankacılık Hizmet Gelirleri 1.897.113.564
Tahsili Gecikmiş Alacaklar 4.222.203.819 Kambiyo Karları 2.937.205.550
Karşılığı
2.922.178.766 İştirak ve Kuruluşlardan 1.063.331.422
Vergi Karşılığı
Alınan Kar Payları
Diğer Faiz Dışı Giderler 14.662.281.535 Diğer Faiz Dışı Gelirler 4.193.537.321
Kar 25.120.019.380
Yekûn 176.097.880.447 Yekûn 176.097.880.447471
1982 yılı Sakarya Merkez şube fotoğraflı reklam469

469 Türkiye İller Ansiklopedisi, Cilt 2, Fasikül 45, 1982, s. 365. 471 Milliyet, 2 Nisan 1987, s. 7.

Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1988 tarihinde nakit değerleri 112.264.354.027
lira, mevduatı 1.135.318.495.610 lira olurken, menkul değerler cüzdanı 259.286.713.838 lira,
kredileri 440.370.281.159 lira, iştirakleri ise 14.350.080.581 lira olmuştur. Toplam bilanço
4.467.199.034.158 lira olan Bankanın 31 Aralık 1988 tarihli kar-zar hesabı ise şu şekildedir:
Gelirler
Açıklama Türk Lirası Açıklama Türk Lirası
Mevduata Verilen Faizler 261.914.714.045 Kredilerden Alınan Faizler 276.369.380.174
Kullanılan Kredilere Veri- Mevduat Munzam Karşı-
1.140.336.528 755.885.421
len Faizler lıklarından Alınan Faizler
Bankalar Arası Para Piya-
Diğer Faiz Giderleri 45.803.826 11.588.046.320
sası İşl. Al. Faizler
89.276.244.559 Bankalardan Alınan Fa- 28.846.094.840
Personel Giderleri
izler
2.945.785.388 Menkul Değerler Cüzda- 77.896.606.111
Vergi ve Harçlar
nından Alınan Faizler
Verilen Ücret ve Komis- 991.068.624 Sermaye Piyasası İşlemleri 24.806.703.776
yonlar Karı
Takipteki Alacaklar Kar- 7.518.658.115 Diğer Faiz Gelirleri 6.990.567.477
şlığı
7.061.093.478 Kredilerden Alınan Ücret 9.214.398.341
Vergi Karşılığı
ve Komisyonlar
40.917.954.028 Bankacılık Hizmetleri 9.252.571.376
Diğer Faiz Dışı Giderler
Gelirleri
Kar 58.104.585.463 Kambiyo Karları 16.027.647.886
İştirak ve Kuruluşlardan 3.506.276.299
Türk Ticaret Bankası Bayram Tebrik Kartı – (Resül Narin Arşivi)
Alınan Kar Payları
Türk Ticaret Bankası 1988 yılı itibariyle 407 şubesi, yurt dışındaki temsilcilikleri ve 8.000’i Diğer Faiz Dışı Gelirler 10.773.668.475
ulaşan personeliyle 75. kuruluş yıldönümünü idrak etmektedir. Bankanın kuruluş yıldönümü ne- Yekûn 476.027.846.496 Yekûn 476.027.846.496473
deniyle demeç veren Genel Müdür Behzat Tuncer, şunları söylemiştir: “En son teknolojinin bütün
imkânlarıyla donatılmış şubelerimizde, sürekli şekilde eğitilen kalifiye personelimizin etkin çalışmala-
rıyla bankamız, milli bankacılığımızın doruğuna ulaşmıştır”. 1980 yılına göre bankanın sermaye-
sinin % 9.900, ihtiyatlarının % 8.373, mevduatlarının % 1.912, karının ise % 7.988 oranlarında
artmıştır.472
472 Milliyet, 9 Mart 1988, s. 10. 473 Milliyet, 4 Nisan 1989, s. 3.

Türk Ticaret Bankası (Türkbank), şubelerine bir yenisini daha ekleyerek, Bankanın Top-
kapı Sanayi Şubesi, 410. şube olarak 20 Eylül 1989 tarihinde faaliyete başlamıştır. Şubenin açılış
törenine Bankanın Genel Müdürü Behzat Tuncer, Genel Müdür Muavini Orhan Kobal, Genel
Sekreter Ünal Başaran, Şube Müdürü Kani Kıvanç ve çalışanlarla yeni müşteriler katılmıştı. Açı-
lışta konuşan Behzat Tuncer, Türk Ticaret Bankası’nın 1 trilyon plasman ve 2 trilyon mevduatla
başarılı bir özel banka olduğunu belirtmişti. Tuncer, 75 yıllık Türkbank’ın yeni açılan bu şubede
bilgisayarlı modern hizmet vereceğini açıklamıştır.474 Bankanın 411. Şubesi ise 1990 Şubat ayında
açılan Çankaya şubesi olmuştur.475
Türk Ticaret Bankası’nın 1989 yılı sonunda aktif hesap olarak nakit değerleri 207.670.404.166
lira, bankalar arası para piyasası 30.000.000.000 lira, menkul değerler cüzdanı 807.509.265.978,
kredileri 701.441.228.247 ve iştirakleri 37.915.949.178 liraya ulaşmıştır. Pasif hesaplar ise mevdu-
at 2.193.031.667.933 lira, T. C. Merkez Bankası Kredileri 2.648.403.186 lira olurken alınan diğer
krediler ise 454.181.820 lira olmuştur. Bankanın 1989 yılında karı 50.934.370.772 lira olurken
toplam nazım hesapları ise 6.902.370.855.116 liraya ulaşmıştır.476
Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1990 tarihin aktif bilançosu şu şekildedir: Na-
kit değerler 340.341.868.872 lira, T. C. Merkez Bankası 44.492.876.906 lira, menkul değer-
ler cüzdanı 783.917.087.428, bankalar 583.118.668.828, krediler 1.667.145.139.636, iştirakler
59.139.996.678 lira. Pasif hesaplar ise mevduat 3.490.841.804.677 lira, T. C. Merkez Bankası
Kredileri 6.884.469.844 lira, alınan diğer krediler 670.000.000 lira olmuştu. 1990 yılında banka-
nın karı 64.215.345.886 lira olurken, toplam nazım hesaplar ise 10 trilyon lirayı aşmıştı.477 1991
yılında ise bankanın karı 89.774.741 liradır.
Türk Ticaret Bankasının 1992 yılında ödenmiş sermayesi 275.054.000.000 lira idi. Bu ser-
mayesinin 230.904.000.000 lirası yani % 83.95’i Türk Ticaret Bankası Munzam Sosyal Güvenlik
Emeklilik ve Yardım Sandığı Vakfı’na ait iken, % 13.55 karşılık gelen 37.298.000 liralık kısmı
Hazine’ye aitti. Bunun dışında kalan %2,5’luk kısmı ise Akbank Tekaüt Sandığı, Türkiye Vakıflar
Bankası, Nurol İnşaat ve Profilo Telra gibi kurumlara aitti.478
Faaliyetlerini Ekim 1992 tarihine kadar İstanbul Bahçekapı’da yürüten Türk Ticaret Ban-
kası, bu tarihte İstanbul Gayrettepe’daki çağdaş hizmet binasına taşınmış ve tasfiye edilene kadar
burada müşterilerine hizmetini sürdürmüştür.479 Yeni binasına taşınan Banka, 653 milyar liralık
Varlığa Dayalı Menkul Kıymet’i 6 Ekim 1992 tarihinde satışa çıkarılmıştır. Satışlar 30 Ekim’e
kadar sürecektir.480
474 Milliyet, 21 Eylül 1989, s. 2.

475 Milliyet, 28 Şubat 1990, s. 12.
1969 yılı banka müşteri ve çalışanları 477 Milliyet, 2 Nisan 1991, s. 12.
478 Milliyet, 30 Eylül 1992, s. 6.
479 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s.10.
480 Milliyet, 6 Ekim 1992, s. 5.

Türk Ticaret Bankası’nın 31 Aralık 1992 tarihli aktif bilanço hesapları şu şekildedir:
Nakit değerler 564.125.978.586 lira, T. C. Merkez Bankası 299.008.501.745 lira, bankalar
2.425.524.513.595 lira, bankalar arası para piyasası 120.000.000.000 lira, iştirakler 207.986.583.432
lira, menkul değerler cüzdanı 3.133.885.824.727 lira ve krediler 4.585.589.374.314 lira. Pa-
sif hesaplar ise şu şekildedir: Mevduat 12.038.558.415.117 lira, T. C. Merkez Bankası kredileri
35.862.056.800 lira, alınan diğer krediler 6.992.947.684 lira, tahvil ve bonolar 339.246.493.385
lira ve öz kaynaklar 1.002.909.970.601 lira. 1992 yılında bankanın karı 155.064.108.258 liraya,
toplam nazım hesapları ise 31.064.009.092.864 çıkmıştır.481
15 Aralık 1993 tarihinde yapılan Fevkalade Umumi Heyet Toplantısında, bankanın ser-
mayesinin 500.000.000.000 TL’den 1.000.000.000.000 TL’ye çıkartılmasına karar verilmişti. Bu
karara göre yeniden ihraç edilecek her biri 1.000 TL nominal değerinde 500.000.000 adet nama
yazılı hisse senetleri, 25 Şubat 1994 tarihinden 25 Mart 1994 günü iş saati sonuna kadar Banka-
mız merkez ve şubelerinde suskripsiyona sunulmuştur.482
1996 yılı Bankanın Genel Müdürlük binasından görüntüler
1992 yılında açılan bankanın genel müdürlük binası 481 Milliyet, 4 Nisan 1993 s. 14.
482 Milliyet, 14 Şubat 1994, s. 10.

Bankanın Kapatılma Süreci 4 Ağustos 1998 tarihinde yapılan ihaleye 5 şirket arasında en yüksek teklifi veren Korkmaz
Yiğit Türk Ticaret Bankası’nın yeni sahibi olmuştu. Daha önce de Bank Ekspres’i satın alan Kork-
Türk Ticaret Bankası açısından geri dönüşü olmayan yola girmek, 2 Eylül 1994 tarihinde maz Yiğit, Türk Ticaret Bankası’na 600 milyon dolar vermişti.493 Ancak Ağustos 1998 bitmeden
gerçekleşmiştir. Bu tarihte Bankalar Kanunu’nun 64. maddesine göre Hazine’nin kontrolüne ve ihaleye fesat karıştırıldığı iddiası ile Türk Ticaret Bankası’nın satışının iptali gündeme gelmişti.494
yönetime geçen banka, bu tarihten itibaren rehabilitasyon sürecine girmiştir.483 Bu süreçte 400’ü Nitekim Ekim 1998’de Merkez Bankası bazı usulsüzlüklerin olduğu gerekçesiyle Türkbank’ın
aşkın şubesi bulunan banka zamanla şube sayısını da azaltmaya başlamıştır. Nitekim 1994 Mart Korkmaz Yiğit’e satışının durdurulması için Cumhuriyet Savcılığı’na suç duyurusunda bulunmuş-
ayında 313 şubesi, 6.000 bini aşkın personeli bulunurken,484 1995 Mart ayında ise şube sayısı tu.495 Bu süreçte bankanın satışı da iptal edilmiştir.
289’a,485 personel sayısı ise 5.338’e düşmüştür.
BBDK Türk Ticaret Bankası’na 2001 yılına kadar 952 milyon dolar kaynak aktarılmasına
rağmen, bankaya ciddi bir alıcı bulunamamıştı. BDDK yetkilileri, Banka çalışanlarının üye olduğu
1995 yılında ayrınca banka sermayesinin %85.022’lik kısmı Banka çalışanları tarafından
Türkbank Munzam Sandık Vakfı ile bir araya gelerek, Vakıf üyelerine İnterbank, Esbank’ta bir-
kurulan ve idare edilen Türk Ticaret Bankası Munzam Sosyal Güvenlik, Emekli ve Yardım San-
leşme teklifinde bulunmuşlar Vakıf üyeleri ise birleşmeye sıcak bakmadıklarını sadece bankanın
dığı Vakfı’na geçmiştir.486 Ayrıca 24 Mart 1995 tarihinde bankanın yapılan olağan genel kurulu
satılmasını istediklerini belirtmişlerdi.496
toplantısında Türk Ticaret Bankası eski emekli müdürlerinden Oğuz Özkan getirilmiştir.487 An-
cak Oğuz Özkan 1 yıl kadar ancak görevde kalabilmiş, 20 Mayıs 1996 ise Erol Okuyan genel BDDK yetkilileri bunun üzerine 15 Haziran 2001 tarihinde toplantı yaparak,497 Türk
müdürlüğüne getirilmiştir. Ticaret Bankası’nın bankacılık yapma yetkisini 1 Temmuz 2001 tarihinden itibaren kaldırılaca-
ğını açıklamıştır.498 Bankasının tasfiye ise süreci ise Ağustos 2002’de başlamıştı. Tasfiye kararı 14
Türk Ticaret Bankası 1995 yılında 1 trilyon olan sermayesini 3 trilyona çıkarma kararı Ağustos’ta Ankara Ticaret Sicil Memurluğuna tescil ettiren Türk Ticaret Bankası’nın mevduat ve
almıştı. Ancak bu sermaye artırım kararına eski ortakların katılmaması nedeniyle Bankacılık
488
diğer alacağı bulunanlara paralarının iki ay içerisinde ödeneceği bildirilmiştir.499 Bankanın fiilen
Denetleme ve Düzenleme Kurumu (BDDK), 29 Ağustos 1997 tarihinde yaptığı olağanüstü genel 18 Kasım 2003 yılında başlayan fiziki tasfiyesi, hâlihazırda dava süreci devam eden ya da hukuki
kurulda bankanın %84.52’sinin 6 Kasım 1997’de Fon’a geçtiğini belirtmişti.489 Böylece bankanın problemi nedeniyle tasfiyesi zaman alacak olan hesaplar haricinde tamamlanmıştır. Bankanın şu
tasfiyesine doğru giden süreçte bir aşama daha kaydedilmişti. anda hala TMSF bünyesindedir.500
Böyle bir ortamda Türk Ticaret Bankası’nın 3 Şubat 1998 tarihinde toplan Olağanüstü
Genel Kurulu’nda 50 trilyon lira olan sermayenin 120 trilyon liraya yükseltilmesi ve artırılan kıs-
mın nakden ödenmesi kararı alınmıştı. Bunun dışında Genel Müdürü Zafer Kültürlü, sermaye
artışını, “274 şubesinde 2 milyonu aşkın müşterisine verilen çağdaş ve güvenilir hizmetin daha da kap-
samlı hale getirilmesi” olarak da değerlendirmişti.490
Şubat 1998 tarihinde sermayesi artırılma kararı alınan Türk Ticaret Bankası, Nisan 1998
sonlarında önemli bir gelişme yaşamıştı. Çünkü Merkez Bankası Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu,
Türk Ticaret Bankası’ndaki % 84.52 hissesini “Blok Satış” yöntemiyle satışa çıkarmıştır. Tasarruf
Mevduatı Sigorta Fon’u bir bankanın el değiştirmesinde ilk kez deneyeceği bir yöntemde, Özelleş-
tirme İdaresi’nin usullerini takip edecekti. Fon yetkilileri, bu satışı, Hazine Müsteşarlığı’nın bağ-
lı bulunduğu Bakan’ın onayı üzerine yaptıklarını belirterek, bu onay çerçevesinde Özelleştirme
İdaresi ile bir protokol imzaladıklarını ve İdare’den teknik destek aldıklarını kaydetmişlerdi. Ka-
palı zarf usulüyle teklif alınarak ve görüşmeler yapmak suretiyle pazarlık ve gerekli görüldüğünde
diğer usullerle gerçekleştirilecek ihalede, Fon tarafından gerekli görüldüğünde pazarlık görüşme-
sine devam edilen teklif sahiplerinin katılımı ile açık artırma yoluna da başvurulabilecekti.491
Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından satışa çıkarılan Türk Ticaret Bankası’na 5
gruptan teklif gelmişti. Fonun Türk Ticaret Bankası’ndaki yüzde 84.52 oranındaki hisselerine tek-
lif veren gruplar şu şekildeydi: Zorlu Holding, İpeks İplik Tekstil Sanayi A. Ş., As Yapı Endüstrisi
A. Ş., Avrupa-Amerika Holding, Korkmaz Yiğit İnşaat Taahhüt ve Ticaret A. Ş.492
1977-09-26 Hürriyet Gazetesi

483 Milliyet, 12 Haziran 2000, s.7.
484 Milliyet, 9 Mart 1994, s. 9.
485 Milliyet, 9 Mart 1995, s. 7. 493 Milliyet, 5 Ağustos 1998, s. 9.
486 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 12. 494 Milliyet, 27 Ağustos 1998, s. 10.
487 Milliyet, 28 Mart 1995, s. 7. 495 Milliyet, 15 Ekim 1998, s. 1.
488 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 4, 19. 496 Milliyet, 16 Haziran 2001, s.10
489 Milliyet, 16 Haziran 2001, s.10. 497 Milliyet, 21 Temmuz 2001.
490 Milliyet, 6 Şubat 1998, s. 8. 498 Milliyet, 16 Haziran 2001, s. 10.
491 Milliyet, 1 Mayıs 1998, s. 10. 499 Milliyet, 20 Ağustos 2002, s. 8.
492 Milliyet, 6 Haziran 1998, s. 12. 500 https://www.tmsf.org.tr/tr/Tmsf/Cozumleme/fon.devredilen (21 Kasım 2020).

SONUÇ
Adapazarı Türk Ticaret Bankası, daha sonra Türk Ticaret Bankası Türkiye’de bankacılık
İttihat ve Terakki Partisi’nin millî iktisat politikası çerçevesinde, Türkiye’de şahsi teşebbüs konusunda ilkleri getirmesi açısından da önemli bir yere sahiptir. 1934 yılında banka sıkıntılı
ve özel sermaye ile kurulan ilk milli kredi kurumlarından birisi olan Adapazarı İslam Ticaret Ban- günlerini, Türk hükümetinin yardımları dışında aylık faiz uygulaması ile atlatmaya çalışmıştı. Bir
kası, Adapazarı ve çevresindeki tüccar ve çiftçinin kredi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla 1913 zaruretten doğan bu aylık faiz uygulaması ise Türkiye’de ilk kez tatbik edilmekteydi. Bunun dışın-
yılında kurulmuştur. Taşrada kurulan diğer millî bankalara örnek teşkil eden Adapazarı İslam da yine Türkiye ilk kez gece kasası uygulamasını da Türk Ticaret Bankası başlatmıştır.
Ticaret Bankası bu bankalardan Cumhuriyet dönemine geçebilen 14 bankadan ve bunlardan da
2000’li yıllara kadar faaliyetlerine devam edebilen iki bankadan birisi olmuştur. II. Dünya Savaşı buhranını hükümetin yardımları ve etkili kararları ile başarılı bir şekilde
atlatan Türk Ticaret bankası gün geçtikte sermayesini yaklaşık yedi kat artırarak 1970’li yıllarda
Adapazarı ve çevresindeki eşraf-çiftçi ve tüccarı, bankadan aldığı kredilerle daha önce te- ülkenin ilk dört büyük bankası arasına girmeyi başarmıştır. Ancak banka 1990’lı yılların sonlarına
feciye kaptırdığı mallarını yüksek fiyatla piyasaya sürebilmiş, bu sayede yabancı ve gayrimüslim doğru düşüşe geçerek iflasın eşiğine gelmiş ve devlet tarafından el konulması zaruri olmuştur.
tüccar ve büyük şirketler karşısına daha sağlam ve emniyetli bir şekilde çıkabilmiştir. Böylece yöre
halkının beğenisini kazanan banka, 1922 yılında Adapazarı dışında ilk şubesini İzmit’te açmış ve Kuruluş gayesi ile bir ilk teşkil ederek diğer millî bankaların kuruluşlarına örnek olmuş,
bu tarihten sonra ülkenin özellikle batı bölgelerine hızla yayılarak faaliyet sahasını genişletmiştir. ilk önce Adapazarı ve çevresinin daha sonra Türkiye’nin kalkınmasında büyük büyük bir misyon
Banka 1950’li yıllardan itibaren de bütün yurt sathında şubeler açarak gittikçe ulusal bir banka üstlenmiş olan bir bankanın bu şekilde faaliyetlerini sonlandırması düşündürücüdür.
haline gelmiştir.
Adapazarı ve çevresinde güçlü bir bankanın bulunması, bölgede ekonomik faaliyetlerin

canlanmasına neden olmuştur. Banka ayrıca kurduğu fabrikalarla hem bölgenin hem de ülkenin
kalkınmasına katkıda bulunmuştur. Banka Adapazarı Belediyesi ile ortak olarak kurduğu Elektrik
Fabrikası Şirketi ile şehrin uzun bir süre elektriğini karşılamış, bünyesindeki Tahta Araba
Fabrikası ile tahta arabalar ve pulluklar üreterek köylülerin ihtiyaçlarını karşılamış, Orman ve
Kereste Fabrikaları ile cumhuriyet döneminde kurulan büyük devlet binalarının mobilya işlerini
yürütmüş ve demiryollarının ağaç traverslerini üretmiştir. Banka bunların dışında müteahhittik
işine de girerek Ankara’nın modern bir hale kavuşması için yapılan modern semtlerinden birisini
inşa etmiştir.
Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın tarihi gelişim seyri ile Cumhuriyet tarihinin gelişim
seyri birbirlerine benzemektedir. Banka, 1919 yılında anonim şirkete dönüştürülerek “Adapazarı
İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi” adını almıştır. Milli Mücadele sırasında Adapa-
zarı’nın Yunanlılar tarafından işgali sırasında bankanın kapatılması tehlikesi karşısında Ankara
hükümeti tedbir olarak bankanın merkezinin Eskişehir’e taşımıştır. 1922 yılında Saltanat kaldı-
rıldıktan ve 1923 yılında Cumhuriyet ilan edildikten sonra yeni oluşan rejime de uygun olarak 15
Mayıs 1924 tarihinde bankanın isminden Osmanlı kelimesi çıkarılarak “Adapazarı İslam Ticaret
Bankası Türk Anonim Şirketi” olarak değiştirilmiştir. Türk hükümeti 1928 yılına doğru laik bir
anlayışı iyice benimseyince, Banka bu kez isminden İslam kelimesini çıkararak bankanın ismini
29 Mart 1928 tarihinde “Adapazarı Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi” olarak değiştirmiştir.
1930’lu yıllarda başkent Ankara Türkiye’nin yavaş yavaş finans merkezi haline gelmeye başlayınca,
Banka da genel merkezini 25 Ekim 1934 tarihinde Adapazarı’ndan Ankara’ya nakletmiştir. 1937
yılında ise banka son kez isim değişikliğine giderek, ismindeki Adapazarı kelimesi çıkartılmış ve
“Türk Ticaret Bankası Anonim Şirketi” olarak değiştirilmiştir. Demokrat Parti iktidarı geldikten
sonra 1950’li yıllarda Türkiye’nin finans merkezi olarak İstanbul’un ön plana çıkmasından sonra
banka da iş merkezini İstanbul’a taşımıştır.

KAYNAKÇA Ada Postası
Akşam
Arşivler
Annuaire Oriental
Devlet Arşivleri
Cumhuriyet
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
Haber
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Hâkimiyet-i Milliye
A.}DVN. MKL. (Sadâret Dîvân Mukavelenameler)
BEO. (Bab- Âli Evrak Odası) Hilâliahmer
DH. EUM. (Dâhiliye Nezareti Emniyeti Umumiye)
DH. MKT. (Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi) Hür Fikir
MV. (Meclis-i Vûkâla Mazbatası)
Hürriyet
ŞD. (Şura-yı Devlet)
Y. PRK. MYD. (Yıldız Perakende Evrakı Maiyyet-i Seniyye ve Yaverân Dairesi İçtihat
Maruzatı)
Y.A.RES. (Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı) İktisadi Uyanış
İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası Arşivi (İTO) Kurun
Milliyet
Resmi Yayınlar / Raporlar / Salnameler Resimli Uyanış Servetifünun
Adapazarı İslam Ticaret Bankası - Türk Anonim Şirketi 15 Mayıs 340 Tarihinde Suret-i Adiye
ve Fevkalade Akd-i İctima Eden Hissedaran Heyet-i Umumiyesi, İstikbâl Matbaası, Adapazarı, 1340. Resmî Gazete
Servet-i Fünun,
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi Dâhili Nizamnamesidir, Ahmed
İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, İstanbul 1336. Son Posta
Adapazarı İslam Ticaret Bankası, Osmanlı Anonim Şirketi 1 Teşrinievvel 335 Tarihinden 29 Takvim-i Vekayi
Şubat 336 Tarihine Kadar Muamelata Müteallik Meclis-i İdare ve Müfettiş Raporları ve Bilanço His-
sedaran-ı Heyet-i Umumiye İçtimaı: 14 Mayıs 1336, İstikbal Matbaası, Adapazarı 1336. Tan
Türk Yolu
Adapazarı İslam Ticaret Bankası-Türk Anonim Şirketi Dokuzuncu Sene-i Maliye, İstikbal
Matbaası, Adapazarı 1928. Türkiye Salon ve İlanat Gazetesi
Salname-i Devlet-i Âli Osman, Altmış altıncı sene, Dersaadet, Selanik Matbaası, 1327. Ulus
Salname-i Devlet-i Âli Osman, Altmış yedinci sene, Dersaadet, Selanik Matbaası, 1328. Vakit
TBMM Zabıt Ceridesi Vatan
Yarın
Türk Ticaret Bankası Hissedarlar Umumî Heyeti Senelik İctimaı: 21 Mart 1940, TİTAŞ Ba-
sımevi, 1940. Yeni Sabah
Türk Ticaret Salnamesi 1926-1927, İktisadi Tetkikat, Neşriyat ve Muamelat Türk Anonim Zaman
Şirketi, Halk Matbaası, İstanbul 1926.
Süreli Yayınlar
Açık Söz

Kitaplar Kuruluşundan Bugüne Türkbank Türk Ticaret Bankası Broşürü.
KUTLUATA, Münir, Sakarya’da Bankacılık ve Türk Ticaret Bankası, Fakülteler Matbaası,

Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası Adres Kitabı, Işık Basımevi, Adapazarı 1968. İstanbul 1972.
AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, İstanbul 2002. NARİN, Resül, Ada’dan Pazar’a Sakarya, SATSO Yayınları, Sakarya 2015.
Ali Rıza (Oda Başkatibi), Ada Pazarı Ticaret ve Sanayi Odası Sevgili Cumhuriyetimizin 10 NARİN, Resül, Satso İle 1 Asır, SATSO Yayınları, Sakarya 2017.
uncu Yıl Dönümü Kutlama Mecmuası, İmamoğlu Fevzi Matbaası, İstanbul 1933.
ORAL, Atilla, Selim Sırrı Paşa, Demkar Yayınevi, İstanbul 2010.
ATALAY, Mustafa, Türk Milli Bankacılığı (Bankacılık ve Tarihçesi), Yıldız Matbaası,
Ankara 1954 ÖZEL, Sabahattin, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, Derin Yayınevi, İstanbul
2009.
BOZDEMİR, Mustafa, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Endüstriyel Mirasımız, İTO Yayınları,
İstanbul, 2011. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt. III, Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
CUINET, Vital, İzmit Mutasarrıflığı, Çev. Pelin Koç, Demkar Yayınları, İstanbul 2012.
ŞAHİN, Enis, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), Sakarya Üniversitesi Rek-
Cumhuriyetimizin 75. Yılında Sakarya, Yay. Haz.: Celal Dinçer, Ekrem Kaymaz, Sakarya törlüğü Yayınları, Adapazarı 2005.
Valiliği Yayınları, Sakarya 1998.
ŞENYURT, Oya, 1923-1960/İzmit Cumhuriyet’in Tanıkları Binalar ve Kentten Haberler,
ERDENER, Ertan, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Banka- TMMOB Mimarlar Odası Kocaeli Şubesi Yayınları, İstanbul 2010.
sı), Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul 1969.
TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2000.
ERENDİL, Muzaffer, Dünden Bugüne Sakarya İli, Adapazarı Rotary Kulübü, İstanbul
1990. TAHSİN, Hamit, Remzi Saka, Sermaye Hareketi, Amedi Matbaası, İstanbul 1930.
ERENDİL, Muzaffer, Türlü Yönleri ile Sakarya İli, Nur Ofset Matbaası, İstanbul, 1982. TARHAN, Selim, Tarihte Bankacılık, Ankara, Maliye Bakanlığı, Ankara 1986.
ERKAN, Hüsnü, Sabri Yetkin, Özlem Yıldırır, Oktay Gökdemir, N. Oğuz Altay, Milli TARKAN, Talat, Adapazarı İlçesi, Kenan Basımevi, Adapazarı 1937.
Aydın Bankası T.A.Ş, Tarişbank Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İzmir 1993.
TOPRAK, Zafer, İttihat - Terakki ve Cihan Harbi 1914 - 1918, İstanbul 2003.
EROL, Hüseyin, İzmit Esnaf ve Ticaret Tarihi, İzmit Rotary Kulübü, Kocaeli 2013. TOPRAK, Zafer, İttihat-Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de
Devletçilik 1914-1918, Kaynak Yayınları, İstanbul 2016.
FINDIKOĞLU, Ziyaeddin Fahri, Adapazarı’nın Şehirleşmesi ve Sosyolojik Problemleri - Ur-
banization of Adapazarı Its Sociological Problems, Sakarya Sosyal Araştırma Merkezi, İstanbul, 1968. TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Yurt Yayınevi, Ankara 1982.
GÜLSOY, Ufuk, Bayram Nazır, Türkiye’de Ticaretin Öncü Kuruluşu İstanbul Ticaret Odası TOY, Erol, Bal Tutanlar, 2. Bas. May Yayınları, İstanbul 1976.
1923-1960, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2012.
TUNA, Fahri, Adapazarı Yazıları, Değişim Yayınları, İstanbul 2007.
HAZAR, Nurettin, T. C. Ziraat Bankası (1863-1983), Fon Matbaası, Ankara 1986.
Türk İstiklal Harbi İdari Faaliyetler (15 Mayıs 1919- 2 Kasım 1923), C. VII, Genelkurmay
İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1, Türkiye İş Basımevi, Ankara 1975.
Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
KAZGAN, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Türkiye İller Ansiklopedisi, Cilt 2, Fasikül 45, 1982.
Yayınları, İstanbul 2017.
ULUTAN, Burhan, Bankacılığın Tekâmülü, Ankara 1957
KAZGAN, Haydar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Bankacılık Tarihi, Türk Bankalar Birli-
ği, İstanbul 1997. Yurt Ansiklopedisi, Cilt: 9, İstanbul 1982-1983.
KESKİN, Ekrem, Emre Alpan İnan vd., 50. Yılında Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye’de ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2018.
Bankacılık Sistemi 1958-2007, Türkiye Bankalar Birliği Yayınları, İstanbul 2008.

Makaleler Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973, Hacettepe Üniversitesi
Yayınları, Ankara 1975, ss. 409-475
Ahmet İhsan, “Küçük Bir Türk Kasabasında Çalışkan Bir Türk Müessesesi”, Resimli Uyanış ÖZEL, Sabahattin, “Türk İktisat Tarihinde Adapazarı”, İktisat Fakültesi Mecmuası,
Servetifünun, 37 inci sene 66-2 inci cilt, 21 Teşrinisani/Kasım 1929. Sabahaddin Zaim’e Armağan Özel Sayısı, 1994/B-3 C-1-4, İstanbul 1996, ss. 741-750.
AKTAN, Coşkun Can, Hüseyin Şen, “Ekonomik Kriz: Nedenler ve Çözüm Önerileri”, SARI, Mustafa, Bahadır Ünal, “Adapazarı’nda Gökçeören Bataklığını Kurutma Çalışmala-
Yeni Türkiye, Ekonomik Kriz Özel Sayısı, Kasım-Aralık 2001, Sayı:42, Cilt:II, ss. 1225–1230. rı ve Muhacirlerle Yaşanan Sorunlar (1890-1908)”, Akademik İncelemeler Dergisi ( Journal of Acade-
mic Inquiries) Cilt: 9, Sayı: 2, Yıl: 2014, ss. 137-158.
APAK, Sudi, Arzu Tay, “Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıldaki Finansal Sisteminde Osmanlı
Bankası’nın Yeri ve Faaliyetleri”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl:2, Sayı:3, SARI, Mustafa, Resül Narin, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Adapazarı İslam Ticaret Ban-
Temmuz-2012, ss. 63-103. kası”, I. Uluslararası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu Bildirileri, Cilt: II, Kocaeli 2006, ss.
938-962.
APAYDIN, Mümtaz, “Türk Ticaret Bankası Kırk Yaşında”, Kemalist Türkiye Gazetesi, İs-
tanbul 1954. SELVİ, Haluk, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Adapazarı ve Çevresi (1908-1918)”, Sakarya İli
Tarihi Cilt:1, Sakarya 2005, ss. 449-496.
AVCI, Orhan, “İttihat ve Terakki Partisi Devrinde İzlenen İktisadi Politikalar (1908-1918)”
, Askeri Tarih Bülteni, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, yıl: 21, SİLİER, Oya, “1920’lerde Türkiye’de Milli Bankacılığın Genel Görünümü”, Türkiye İktisat
sayı: 40, Ankara 1996, ss. 165-184. Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, An-
kara 1975, ss. 485-533.
AYDEMİR, Namık, “Dünden Bugüne Bankacılık”, YDK Dergisi, Sayı:3, 2002, ss. 7-28
ŞENYURT, Oya, “1923-1960 Yılları Arasında İzmit’te İnşa Edilen Yapılar ve Kentin
BAYRAKTAR, Kaya, “Osmanlı Bankasının Kuruluşu”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Der- Gelişimine Katkıları”, Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Cilt:3, Kocaeli, 2015, ss.
gisi, Cilt 3, Sayı 2, 2002, ss. 71-88. 1667-1683.
BOZOKLU, Derya, “Atatürk Döneminde Bankacılık Sistemi ve Gelişimine Genel Bir Ba- TUNCEL, Metin, “Adapazarı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt:1, İstanbul 1988, ss 354-
kış”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XIX, Mart 2003 / Sayı: 55, ss. 269-302. 355.
Ekonomi Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, İstanbul 1991. TUNCEL, Metin, “Türkiye’de Yeni Şehirler Adapazarı Örneği”, 1. Sakarya ve Çevresi Tarih
ve Kültür Sempozyumu, Adapazarı1999, ss. 1-5.
ERÖZ, Mehmet, “Adapazarı’nın Teşekkülü”, 1966-1967 Ders Yılı Sosyoloji Konferansları 7.
Kitap, İstanbul Üniversitesi Neşriyatı, No:1271, İstanbul 1967, ss. 61-70. TÜRKMEN, Zekeriya, “Yunan İşgali Döneminde Adapazarı Kazası (26 Mart-21 Haziran
1921)”, Geçmişten Günümüze Sakarya Sempozyumu, Adapazarı 2018, ss. 459-475.
GÖÇER, Kenan, “Şark Ticaret Yıllıklarına Göre Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Adapaza-
rı’ndaki İşletmecilerin Değişimi”, Geçmişten Günümüze Sakarya Sempozyumu, Adapazarı 2018, ss. ULUGÜN, F. Yavuz, “Kocaeli (Halk) Bankası”, Uluslararası Kara Mürsel ve Kocaeli Tarihi
251-266. Sempozyumu, Cilt:2, Kocaeli 2016, ss. 767-815.
KONUKÇU, Enver, “Sakarya’nın Tarihi Coğrafyası”, 1. Sakarya ve Çevresi Tarih ve Kültür

Sempozyumu, Adapazarı 1999, ss. 14-20.
KUZUCU, Kemalettin, “Türkiye’nin İlk Armatörlerinden Rıza Bedri Bey ve Kocaeli Vapur
Şirketi”, Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Cilt:2, Kocaeli 2015, ss. 1067-1081.
NARİN, Resül, “Osmanlı Devleti’nin Bir Ticaret Şehri: Adapazarı ve Gümrüğü” Arşiv ve
Tarihçiliğe Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Atilla Çetin’e Armağan, Ed. Turgut Subaşı, Adapazarı 2016,
ss. 259-272.
ORAL, Atilla, “Türk Ticaret ve Sanayi Tarihinde İzmit Körfezi”, Özgür Kocaeli Pazar Eki,
7 Mart 2004.
ÖKÇÜN, Gündüz, “1909-1930 Yıları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar”,

Web
EKLER
http://www.turkbank-dernek.org (3 Ocak 2017). A. İSTATİSTİKLERLE BANKA
https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc012/ka- Banka sermayesinin arttırılış tarihleri itibariyle seyri:501

nuntbmmc012/kanuntbmmc01202243.pdf (21 Kasım 2020). 1913 13.629,63 Osmanlı Lirası
1919 100.000 //
https://www.tmsf.org.tr/tr/Tmsf/Cozumleme/fon.devredilen (21 Kasım 2020).
1920 190.000 //
1924 200.000 Türk Lirası
https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/123126 (21 Kasım 2020).
1927 500.000 //
1928 1.000.000 //
https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/108336 (21 Kasım 2020).
1932 1.200.000 //
1934 2.200.000 //
1949 4.400.000 //
1958 16.500.000 //
1963 20.000.000 //
Özel Arşivler 1967 30.000.000 //
1970 50.000.000 //
Prof. Dr. Emre DÖLEN Arşivi 1972 125.000.000 //
1980 500.000.000 //
Erkal ETÇİOĞLU Özel Arşivi 1983 5.000.000.000 //
1985 10.000.000.000 //
Eyüb Talha KOCACIK Özel Arşivi 1987 50.000.000.000 //
1990 200.000.000.000 //
Resül NARİN Özel Arşivi 1992 500.000.000.000 //
1994 1.000.000.000.000 //
1995 3.000.000.000.000 //

Bankanın şube sayısı, mevduatı, plasmanı, sermayesi ve iştirak portföyünün yıllar Kuruluşundan 1990’lı yıllara kadar Banka’nın genel müdürleri: 503
itibariyle seyri aşağıdaki gibidir.502
Adı Soyadı Vazifeye Başladığı Tarih Ayrıldığı Tarih
YILLAR ŞUBE SAYISI MEVDUAT PLASMAN
Şumnulu Zâde Hacı Mehmet Hilmi 09.13.1913 23.10.1919
1914 1 2.109 4.773 Ahmet Asım Ardaman 24.10.1919 01.10.1934
Said Hamid Başak 01.10.1934 21.02.1947
1923 4 55.125 153.938 Sadi Batu 02.06.1947 05.12.1952
Hayri Gönen 05.12.1952 31.01.1958
1933 25 4.028.130 3.536.630 Ulvi Yenal 27.01.1958 31.03.1959
Haki Erol 13.05.1959 27.05.1960
1943 8 11.146.993 7.644.870 Ali Şakir Ağanoğlu 22.06.1960 31.10.1961
Sabri Sabit Sağıroğlu 12.03.1962 21.03.1967
1953 31 72.733.031 76.336.737 Nafiz Ergeneli 15.03.1967 02.06.1968
Turgut Sızmazoğlu 26.06.1968 07.04.1980
1963 93 413.705.303 363.734.269 Behzat Tuncer 16.04.1980 24.03.1995
Oğuz Özkan 27.03.1995 20.05.1996
1970 169 1.792.976.000 1.304.694.000 Erol Okuyan 20.05.1996
1975 300 7.437.245.000 4.422.421.000
1980 404 41.806.788.000 26.077.201.000
1985 406 305.935.609.000 158.722.369.000
1990 412 3.490.841.000.000 1.667.145.000.000
1995 285 87.522.836.000.000 31.063.941.000.000
502 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 19. 503 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 4.

Kurulduğu andan itibaren Banka’nın şubeleri ve açılış tarihleri.504 Şube Kurulduğu İl Tarih Şube Kurulduğu İl Tarih
Şube Kurulduğu İl Tarih Şube Kurulduğu İl Tarih 71. Babaeski 18.07.1957 106. Tire 23.09.1966
1. Adapazarı 09.03.1913 36. Fener 06.09.1954 72 Kaleiçi 22.07.1957 107. Milas 01.01.1967
2. İzmit 22.01.1922 37. Antalya 15.09.1954 73. Keşan 17.08.1957 108. Maraş 12.06.1967
3. Bolu 17.02.1925 38. Yenicami 25.10.1954 74. Yenişehir 19.08.1957 109. Çapa 03.08.1967
4. Eskişehir 03.03.1927 39. Zonguldak 01.11.1954 75. Salihli 07.10.1957 110. Urfa 12.10.1967
5. İstanbul 11.07.1927 40. Alsancak 01.11.1954 76. Kayseri 14.10.1957 111. Ordu 23.10.1967
6. Bursa 05.05.1931 41. Küçükpazar 13.12.1954 77. Alanya 4.11.1957 112. Edremit 06.11.1967
7 Ankara 10.12.1934 42. Beşiktaş 29.12.1954 78. Gaziantep 17.11.1957 113. Tekirdağ 11.01.1968
8 İzmir 02.08.1943 43. Kasımpaşa 03.03.1955 79. Karacabey 17.12.1957 114. Çayeli 12.06.1968
9. Samanpazarı 01.09.1948 44. Cihangir 02.05.1955 80. Altıyol 19.12.1957 115. Erzincan 29.07.1968
10. Osmanbey 11.10.1948 45. Mersin 30.05.1955 81. Rize 21.02.1958 116. Pazar (Rize) 05.08.1968
11. Adana 24.06.1949 46. Levent 18.07.1955 82. Uzunköprü 02.04.1958 117 Fethiye 19.08.1968
12. Lâleli 15.07.1949 47. Erzurum 25.07.1955 83. Samsun 01.08.1958 118. Karşıyaka (Adana) 02.09.1968
13. Sarraflariçi 02.01.1950 48. Aydın 07.09.1955 84. Edirne 25.11.1958 119. Maltepe (Ankara) 01.10.1968
14. Kadıköy 05.06.1950 49. Köse 08.09.1955 85. Gelibolu 04.12.1958 120. Yenimahalle(Ankara) 01.10.1968
15. Beyoğlu 24.11.1950 50. Yüksekkaldırım 24.10.1955 86. Nuruosmaniye 08.12.1958 121. Küçükesat (Ankara) 01.10.1968
16. Tarsus 09.05.1952 51. Hasırcılar 11.11.1955 87. Perşembepazarı 09.12.1958 122. Kars 14.10.1968
17. Sivrihisar 10.09.1952 52. Kuruköprü 15.12.1955 88. Galata 12.12.1958 123. Pazaryeri (G.Antep) 17.10.1968
18. Yenişehir (Ankara) 31.101952 53. Şişhane 26.12.1955 89. Mahmutpaşa 19.03.1959 124. Değirmendere (Trb.) 26.12.1968
19. Düzce 27.11.1952 54. Tepecik 09.01.1956 90. Şişli 22.06.1959 125. Karşıyaka (İzmir) 06.01.1969
20. Bebek 13.04.1953 55. Paşabahçe 19.01.1956 91. Site 07.07.1959 126. Bahçelievler(Ankara) 13.01.1969
21. Fatih 21.05.1953 56. Selimiye 02.04.1956 92. Yukarımumcu 20.10.1959 127. Gayrettepe (İstanbul) 20.03.1969
22. Ceyhan 04.06.1953 57. Kozlu 19.04.1956 93. Eyüp 04.11.1963 128. Turunçova (Finike) 27.03.1969
23. Cebeci 22.06.1953 58. Köprübaşı 14.06.1956 94. Akhisar 25.11.1964 129. Erenköy 03.04.1969
24. Altınbakkal 05.07.1953 59. Nazilli 17.05.1956 95. Ereğli 19.02.1965 130. Çatalca 03.04.1969
25. Çarşıkapı 16.07.1953 60. Basmane 20.08.1956 96. Bakırköy 25.02.1965 131. YıldırımBeyazıt(Ank) 03.04.1969
26. Konya 10.08.1953 61. Afyon 02.11.1956 97. İskenderun 11.03.1965 132. Konak (İzmir) 17.04.1969
27. Halıcıoğlu 14.09.1953 62. Pendik 22.11.1956 98. Manisa 07.07.1965 133. Antakya 17.04.1969
28. Galatasaray 21.10.1953 63. Denizli 07.12.1956 99. Malatya 26.08.1965 134. Sivas 02.06.1969
29. Üsküdar 20.11.1953 064. Sümer (Nazilli) 08.12.1956 100. Karabük 15.11.1965 135. Siteler (Ankara) 02.06.1969
30. Trabzon 23.12.1953 65. Germencik (Aydın) 10.12.1956 101. Kütahya 16.02.1966
31. Çarşı 05.03.1954 66. Bartın 15.02.1957 102. Isparta 02.09.1966
32. Fındıklı 10.04.1954 67. Tepeköy 07.03.1957 103. Balıkesir 06.09.1966
33. Eşrefpaşa 17.05.1954 68. Finike 11.03.1957 104. Bergama 14.09.1966
34. Gerede 31.07.1954 69. Yeldeğirmeni 22.04.1957 105. Bandırma 17.09.1966
35. Beykoz 02.08.1954 70. Gölcük 03.06.1957
504 Erdener, Memleketimizde Bankacılığın ve Paranın Tarihçesi (Türk Ticaret Bankası), s. 38-39; Apaydın, “Türk Ticaret Bankası Kırk Yaşında”, s.
12-13.

Kayseri 03.11.1969 Bağarası(Aydın) 28.05.1974
Kırşehir 17.12.1969 Şereflikoçhisar 20.06.1974
Mardin 15.01.1970 Niğde 10.07.1974
Polatlı 22.01.1970 Balipaşa 26.08.1974
Nevşehir 09.02.1970 Avcılar 26.08.1974
Burdur 09.02.1970 İznik 26.08.1974
Mustafakemalpaşa 06.06.1970 Şirinevler 26.08.1974
Çarşamba 14.12.1970 Feneryolu 26.08.1974
Van 12.04.1971 Karapınar 26.08.1974
175. Karaman 16.07.1971 Zincirlikuyu 04.10.1974
Silivri 16.08.1971 Burhaniye(Balıkesir) 04.10.1974
Devrek(Zonguldak) 16.08.1971 Saydam Caddesi (Ad- 23.10.1974
Hâl (Adana) 02.09.1971 ana)
Boyabat 11.10.1971 Serik(Antalya) 09.12.1974
Yağcami(Adana) 20.10.1971 Ümraniye 12.12.1974
Sanayi Çarşısı(Kayseri) 25.10.1971 Küçükmustafapaşa 12.12.1974
Mecidiyeköy 29.12.1971 Küçükçekmece 12.12.1974
Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim Şirketi Nizamnamesi
Kırkağaç 24.01.1972 Malkara 17.11. 1975
Ortaköy 27.03.1972 Koçarlı 08.12.1975
Mumhaneönü(Trab- 17.04.1972 Ünye 10.12.1975 ADAPAZARI İSLAM TİCARET BANKASI OSMANLI ANONİM ŞİRKETİ
zon) Bünyan 22.12.1975 NİZAMNÂME-İ DÂHİLÎSİ LAYIHASI505
Gazipaşa(Antalya) 16.06.1972 Adıyaman 29.12.1975 Birinci Fasıl
Akçaabat 30.09.1972 Bayburt 29.12.1975
Sarıgöl 02.10.1972 Tavas 29.12.1975 Şirketin Teşkîl-i Maksadı ve İsmi ve Merkezi Beyanındadır.
Bostancı 26.10.1972 Nizip 29.12.1975 Birinci Madde – Senedât-ı ticâriye ve esham ve ‘ale’l-umum emvâl-i menkûle mukâbi-
Bahariye 13.11.1972 Tatvan 26.01.1976 linde akçe ihraz veya istikraz eylemekte ve lede’l-icâb malî ve ticarî ve sınaî ve zirâî her nev‘-i
Bornova 11.12.1972 Elbistan 15.03.1976 teşebbüsat ve ta‘ahhüdata münferiden veya bi’l-müşareke girişmek vesair bi’l-‘umum banka mua-
melatını ifa etmek üzere zirde muharirrin imza Adapazarı’nda mukim Bosnavî Hacı Adem Bey-
Sanayi Sitesi 11.12.1972 Çankırı 23.06.1976 zade İbrahim ve Sipahizade Hamid ve Numan Beyzade Numan ve Hacı Salim Ağazade Ethem
Fikirtepe 22.12.1974 İskilip 07.07.1976 ve Diyarbekirlizade İbrahim ve Hacı Hafızzade Mehmed Ziyaettin ve Şumnulu Hacı Mehmed
Kocamustafapaşa 12.07.1973 Fatsa 08.07.1976 Hilmi ve Hafız Ağazade Bekir ve Manifaturacı Mustafa Nuri ve Edhem Ağazade İsmail Hakkı
Bey ve Efendiler ile tertip ve ihracı bervech-i ati kararlaştırılan hisseler ashabı beyninde bir Os-
Yenigün 27.07.1973 Iğdır 08.07.1976 manlı Anonim Şirketi teşkil olunmuştur.
Ergani 30.07.1973 Manavgat 26.09.1977
Sungurlu 29.12.1973 Şarkışla 26.09.1977 İkinci Madde – Şirketin unvanı “Adapazarı İslam Ticaret Bankası Osmanlı Anonim
Şirketi” olacak ve tabiatı itibariyle bilcümle muamelatı hakkında Devlet-i Osmaniye’nin kavanin
Biga 05.01.1974 Gönen 15.01.1979 ve nizamat-ı hazıra ve müstakbelesi tatbik edilecektir.
Yeşilköy 05.04.1974 Dinar 22.01.1979
Yalova 29.04.1974 Kızıltepe 28.08.1979 Üçüncü Madde – Şirketin merkezi Adapazarı’nda olacak ve Memâlik-i Osmaniye’nin
sâir bir mahâlinde veya memâlik-i ecnebiyede dâhi şubeleri bulunabilecek ve şube küşâdı mec-
lis-i idarenin kararıyla mütevakkıf olacaktır, şu kadarki her şubenin küşâdında Ticaret Nezâreti’ne
ma‘lumat verilecektir.
505 BOA. MV. 1263/35, lef: 2.

Dördüncü Madde – Şirketin müddeti bazı esbabdan dolayı kat‘ veya temdîd edilmedikçe ait olmak üzere Dersaadet ve memalik-i saire borsalarında ve borsalarda henüz alınıp satılması ka-
suret-i kat’iyyede teşkil-i tarihinden i’tibaren elli seneden ‘ibaret olacaktır bul olunmamış ise müzayede tarikiyle hisseleri sattıracaktır. Bu vechle füruht olunan senedat ibtal
olunacak ve müşterilere eski senedlerin numrolarını havi olmak üzere yeni senedat ita kılınacaktır.
İkinci fasıl Satılan senedin esman-ı hasılası hissedarın şirkete olan deynine hasır ve tahsis olunur. Ve nekasıtı
ondan talep olunacağı gibi fazlası var ise ana i‘ta olunur.
Sermaye ve Hisse Senedat-ı Beyanındadır.
Üçüncü Fasıl
Beşinci Madde – Şirketin sermayesi 100.000 lira-yı Osmani’den ibaret olup beheri beş
Osmanlı Lirası kıymetinde name muharrer 20.000 hisseye münkasımdır. Heyet-i umumiyenin Şirketin Umur-ı Dâhiliyesi Beyanındadır.
işbu sermayeyi bir misli tezyit etmeğe salahiyeti olacaktır. Tezyid-i sermayeye karar verildiği
zaman hükümete ma‘lumat verilecektir. Sermayenin bir mislinden fazla tezyidi evvel emirde On Birinci Madde – Şirketin umur ve mesâlihi heyet-i ‘umumiye tarafından mensub ve
hükümetin muvafakatının istihsaline mütevakkıfdır. Şirketin ihraç eyleyeceği hisse senedatı beşten dokuza kadar azadan mürekkep bir meclis-i idareye ihale olunur. Meclis-i idare hey’etinin
numuneleri kable’l-ihraç li-ecli’t-tasdik Ticaret Nezareti’ne tevdi edilecektir. müddet-i me’muriyetleri üçer sene olup ancak birinci vakıa müstesna olarak beş seneden ibaret
olacaktır. İlk beş sene müddet için teşkil olunacak meclis-i idare âzâsı müessisler tarafından tayin
Altıncı Madde – Şirket sermayesinin tamamı imza ve yüzde onu istihsal olunduktan olunacaktır.
sonra sûret-i kat‘iyede teşkil etmiş ad olunacak ve hissedar yazılanlara te’diye ettikleri takasiti
mübeyyin namelerine muharrer muvakkat senedat verilecek ve sermayenin nısfının te’diyesinde On İkinci Madde – Beş müddet için intihab olunan azanın müddet-i memuriyetleri hi-
ashab-ı yedinde olunan senedat-ı muvakkate senedat-ı asliyeye tahvil edilecektir. Şirketin hisse tam bulduktan sonra meclis-i idareye hey’et-i umumiye tarafından intihap olunacak azanın ilk
senedatı Türkçe tanzim olunacaktır. Hissedarların Osmanlı tabiyesinde bulunması meşruttur. Ser- teceddütünde kura ile andan sonra kıdem itibariyle her sene sülüsü çıkarılarak yerlerine aheri
mayenin ilk taksitinin te’diyesinden sonra kalacak miktarı şirketin ihtiyacatına göre mukassatan intihab ve tayin kılınacaktır. Şu kadar ki çıkan azanın tekrar intihabı câiz olacaktır.
veya defaten meclis-i idarenin kararıyla Dersaadet ve sair lazım gelen mahallerde elsine-i muhte-
lifede çıkan resmi ve gayr-i resmi bazı gazetelerle lâ-akall otuz gün evvel ilan olunarak mutalebe On Üçüncü Madde – Meclis-i idarenin içtimaı icab-ı maslahata tabi olacak ise de laakal
olunacaktır. on beş günde bir defa şirketin merkezinde toplanması labeddir. Müzaketâtın mu‘teber olması
lâ‘akal nısfından ziyade azanın bizzat huzuruna menuttur. Meclis-i idarenin kararları hazır bulu-
Yedinci Madde – Şirket hisse senedatı matbu koçanlı bir defterden müteşekkil olup nan azanın ekseriyet-i ârâsıyla mu‘teber olur. Tesavi-i ârâ vukuunda keyfiyet-i içtima-ı âtiye ta‘lik
beheri birer sıra numrosunu reis veya reis-i sani ile meclis-i idare azasından bir zatın mühür ve ediliyor. Ve anda dahi tesavi-i ârâ vuku‘ bulursa mevzubahis olan teklif red olunur
imzalarını ve şirketin mühr-i resmisini havi olacaktır, Şirket hisse senedatının bey‘ ve hibe ve vera-
set suretleriyle ahire devr-ü-ferağ ve intikali haiz ise de bey‘ ve ferağında ve ahire hibesinde şirket On Dördüncü Madde – Meclis-i idarenin müzakeratı zabt defterine kayd olunur. Ve
meclis-i idaresinin muvafakatı lazımdır şu kadar ki senedat-ı mezburun ber vech-i muharrer ahire zîri reis veya reis-i sani ile hazırı bi’l-meclis bulunan aza tarafından imza ediliyor. Zaptın sureti
bey‘ ve ferağı ve hibesi meclis-i idarece kabul edilmediği takdirde bunların piyasa fiyatı üzerinden veya bir fıkra-i mahrucesi muteber olmak içün reis veya reis-i sani veyahut azalardan mesen veya
şirketçe iştirası mecburidir. Şirketçe hissadarının isim ve şöhretini ve sahip oldukları hisse seneda- kademlisi tarafından imza olunmak lazım gelir.
tının miktarını mübeyyin olmak üzere bir defter tutulacak ve senedatının bey‘ ve ferağ ve intikal
muamelesi meşruhat-ı lazımesiyle mezkur deftere ve hisse senedine bad’el-kayd meclis-i idare On Beşinci Madde – İdare meclisi azasından her birinin şirketin la‘akal yüz hisse
reisi ve azasından bir zat tarafından ziri bi’t-temhir tasdik olunacaktır. Beher hisse senedatı için senedine malik olması lazım gelir. Senedat-ı mezbure şirketin sandığına tevdi‘ olunacak ve
beş kuruş mesarif-i tab‘iye olarak ahz olunacaktır. azanın müddet-i memuriyetleri zarfında rehin ve füruhtu caiz olmayacak ve bunların üzerine
rehin ve füruhtu caiz olmadığını mübeyyin bir damga vurulacaktır.
Sekizinci Madde – Hisse senedatı şirket nazarında kabil-i inkisam olmadığından hesa-
be’l-verase hisse senedinin mutasarrıfı ta‘dat etse dahi cümle varisler şahsı vahit hükmünde adde- On Altıncı Madde – Meclis-i İdare azasından bir veya bir kaçının vefatı veya istifası vu-
dilir ve şirket her hisse için bir sahip tanır bir hissedarın varis veya dayinleri hiçbir vesile ile şirketin kuundan veya sair bir sebepten dolayı bir veya birkaç aza biri münhal kalır ise Meclis-i İdare işbu
emval ve emlakının taht-ı hazce vaz‘ını talep ve şirketin umur-ı idaresine müdahale edemezler ve yerlere muvakkaten aza ta‘yin eyleyecek ve intihab-ı kat‘i gelecek heyet-i umumiye tarafından icra
her türlü umur ve muamelatta ve istifayı hukuk bahsinde şirketin defatirini ve heyet-i umumiye olunacaktır.
kararını kabule mecburdurlar.
On Yedinci Madde – Meclis-i İdare her sene azası meyanında bir reis ve bir reis-i sani
Dokuzuncu Madde – Evkat-ı mu‘ayyenede tekasıd-ı te’diye olunmayan hisse senedatı- intihab eder. Ve reisin veya saninin gıyabında vekâlet etmek üzere azadan birini ta‘yin eyler.
nın sahiblerinden teehhürat-ı vaki‘adan dolayı ihdar-ı keyfiyete hacet kalmaksızın taksidin hululü
gününden itibaren senevi yüzde dokuz hesabıyla faiz ahz olunacaktır. On Sekizinci Madde – Azadan memalik-i ecnebiyede ikamet veya muvakkaten gaybubet
edenler esna-yı müzakeratta kendilerine vekâlet etmek üzere refikleri olan azadan birini ta‘yin
Onuncu Madde – Şirketin taksitleri vaktiyle te’diye edilmeyen senedat-ı ashabı aleyhine edebilirler. Şu kadar ki vekâlet edecek azanın kendi re’yi dâhil olduğu halde ikiden ziyade re’y
ikame-i dava etmeye ve hisseleri satmağa salahiyeti olacaktır. Ve bu makule satılması lazım gelen olamayacaktır.
hisse senedatının numroleri gazeteler marifetiyle neşr ve ilan olunarak tarih ve ilandan on beş gün
sonra şirket hiçbir gûna ihtara ve muamelat-ı adliyeye mecbur olmamak ve zarar ve ziyanı sahibine

On Dokuzuncu Madde – Meclis-i idare şirketin umur ve muamelatının idaresinde ve ad olunur. Hey’et-i umumiyede hazır bulunacak hissedaranın mutasarrıf oldukları hisselerin sa-
emvalinin tasarrufunda vekil-i umumisidir. Şirketin menafi‘ine muvafık her nev‘ muameleyi ifa lifü’z-zikr bir reb‘ine müsavi olup olmadığı anlaşılmak üzere hisse senetlerini on gün zarfında
ve müdiranı ve bi’l-umum memurîn ve müstahdimîni nasb ve azl etmek ve miktar-ı maşatını ve meclis-i idare tarafından irae olunacak mahale muvakkat makbuz mükabilinde teslim etmeleri
hüsn-i hidmeti görülenlerin mükefatını vesaireyi tayin ve tahdit etmek ve bir ay zarfında şirketim davetnamelerde ihtar olunacaktır iş bu makbuzlar adedi hisseli ve hissedaran isimlerini muhtevi
vukuubulan muamelat-ı umumiyesini ve hesabat-ı şehriyesini tetkik eylemek ve senelik bilanço olup içtima‘da duhuliye varakası makamına kaim olunacaktır. Hey’et-i umumiyenin def‘i-i evveli
hesebatını adad ve müfettişlerin bu baptaki raporlarını bi’t-tetkik hisse-i temettü‘ ve ihtiyat akçesi içtima‘ında hazır bulunan hissedaranın asaleten ve vekaleten hamil oldukları hisse senedatının
mekadirini tayin ve mukarrerat-ı müttehizenin hüsn-i infazını nezaret eylemek ve heyet-i umu- miktarı derece-i kifayede olmadığı halde heyet-i umumiye ikinci defa olarak içtima‘a da‘vet edilir.
miyenin müzakeresine arz olunacak hesabat ve muvazene cetvellerini tanzim etmek ve devair ve
mecalis ve muhakim-i Osmaniyenin kaffe-i enva‘ ve derecatında müdde-i ve müdde-i aleyh vesair İş bu ikinci içtima‘da hazır bulunan hissedaran hisselerinin miktarı ne olur ise olsun
sıfat-ı kanuniye ile dava ve mürafea ve takib ve mesalih için vekil-i nasb ve azl etmek ve inde’l-ha- birinci içtima‘da müzakere olunmasına karar verilmiş olan hususat hakkında icra-yı müzakerat
ce ira ile akd-i sulh olmak ve’l-hasıl akd-i şirketten maksut olan kaffe-i umur ve muamelatı ifa edeceklerdir. Ve bu vechle cereyan edilen müzakerat mer‘i ve mu‘teber olacaktır birinci ictima‘ ve
eylemek salahiyetine maliktir. ikinci ictima‘ ile beynindeki müddet yirmi günden dûn ve bir mahdan efzun olmayacak ve ikinci
ictima‘ın da‘vetnameleri on gün evvel i‘lan olunacaktır.
Yirminci Madde – Meclis-i İdare şirketinin umur ve muamelatının ve mukarrerat-ı
mütehazzenin vesait-i icrası olmak üzere müdiran-ı nasb ve azl edebileceği gibi mevad-ı mahsusa Yirmi Yedinci Madde – Hey’et-i umumiyeye meclis-i idare reis-i riyaset eder ve reis mev-
ve bir müddet muayyene için haiz olduğu iktidarı kısmen veyahut tamamen azasından bir veya cut olmadığı halde reis-i sani ve reis-i sani olmadığı takdirde meclis-i idare azası içlerinden en
birkaç zata ba-vekâlet mahsusa ihale edebilir. Mesalih-i cariyenin ru’yet ve tesviyesi için hariçten mesen veya kıdemlisi riyaset eder. Hey’et-i umumiyede hazır olup en ziyade hisseye malik olanlar-
dahi bir veya birkaç zatı tevkil eyleyebilir. dan ikisi re’y toplamak hizmetini ifa eder. Heyet-i umumiye kâtibi reis ile re’y toplamaya me’mur
olanlar tarafından ta‘yin olunur.
Yirmi Birinci Madde – Meclis-i idare azası hasılat-ı safiyeden kendilerine tahsis kılı-
nacak hisseden başka mecliste hazır bulunacakları günler için hissedaran hey’et-i umumiyesince Yirmi Sekizinci Madde – Hey’et-i umumiyede müzakere olunan hususata ekseriyet-i ârâ
takdir ve ta‘yin edebilecek bir ücret dahi ahz edeceklerdir. İctima‘da hazır bulunmayan azaya o ile karar verilir. Müzakere olunacak mevâdın cetveli Meclis-i İdare tarafından tanzim edilir. İşbu
ictima‘ için hakk-ı huzur verilecektir. cetvele dâhil olacak mevâd Meclis-i İdarenin teklifâtı ile hamil oldukları hisselerin bedeli şirket
sermayesinin yüzde onbeşine baliğ olan hissedaran tarafından yevm-i içtima‘dan lâ-‘akall on gün
Dördüncü Fasıl evvel vuku‘ bulacak teklifattan ibaret olacaktır. İşbu cetvele dâhil olmayan hususat hey’et-i umu-
miyede müzakere olunamaz.
Heyet-i Umumiye Beyanındadır
Yirmi Dokuzuncu Madde – Şirketin idare ve hesabatın murakebesi lüzumuna göre tez-
Yirmi İkinci Madde – Suret-i muntazamada ‘akd-i ictima‘ eden hey’et-i umumiye umum yid edilmek üzere şimdilik bir müfettişe muhavveldir. İşbu müfettiş ilk sene müessisler ve sene-i
hissedaranın heyet-i mecmua‘sı makamında bulunur. atiyede hey’et-i umumiye tarafından ve hissedaran meyanında intihab olunur. Müfettişin senede
lâ-‘akall 4 defa şirketin bi’l-cümle defâtir ve kuyudatının ve kasasını muayene ve evrak-ı müseb-
Yirmi Üçüncü Madde – Hey’et-i umumiye her sene Mayıs mahı zarfında şirketin mer- bete ile muamelatını tatbik-i teftiş etmesi lazımdır. Sene nihayetinde meclis-i idare tarafından
kezinde suret-i adiyede akd-i ictima‘ eder. Bundan başka Meclis-i İdare icab eyledikçe suret-i tanzim ve kendisine i‘ta olunacak hesebat-ı kat‘iyye üzerine tetkikat-ı lazime bi’l-icra şirketin
fevka’l-ade de olarak hey’et-i umumiyeyi da‘vet edebilir. Şirket sermayesinin yüzde yirmisine mü- mu‘amelat-ı umumiyesi hakkında bir rapor tanziminin heyet-i umumiyeye arz etmek müfettişin
savi hisseye malik hissedaranın talebiyle hey’et-i umumiyenin fevka’l-ade olarak ictima‘a da‘ve- cümle-i vezaifindendir.
te mecburdur. Her sene hey’et-i umumiyenin ictima‘ı nihayet yirmi gün akdem tahriren Ticaret
Nezareti’ne ihbar olunacak ve hey’et-i mezkurede canib-i nezaretten bir komiser hazır bulundura- Otuzuncu Madde – Her sene akd-i ictima‘ edecek olan hey’et-i umumiye şirketin umur
bilecektir. Meclis-i idare ve müfettiş raporlarıyla senelik bilançodan hey’et-i umumiye zabıtname- ve mesalihine dair her sene meclis-i idare tarafından takdim olunan layiha ile hesabata dair müfet-
lerinden ve hey’et-i mezkurede hazır bulunan hissedaranın esami ve miktar-ı hisselerini mübeyyin tiş tarafından verilen raporun kıraatini istima‘ ve hesabatı lede’l-müzakere ya kabul veya red eder
cetvelden dörder nüshası Ticaret Nezaretine gönderilecektir. ve hisse-i temettü‘ü ta‘yin eyler, tebdili iktiza eden meclis-i idare azasının yerlerine diğerlerini nasb
eder ve şirketin bi’l-cümle umur ve hususatı hakkında bi’l-müzakere karar-ı kat‘i i‘ta ve meclis-i
Yirmi Dördüncü Madde – Heye’t-i umumiye vekâleten veya asaleten lâ-‘akall yirmi his- idarenin icab eylerse iktidarını tevsi‘ eyler. Fakat hey’et-i umumiyede asaleten ve vekaleten şirket
seye malik olan hissedarandan mürekkeb olacaktır. Hey’et-i umumiyede gerek asaleten ve gerek sermayesinin lâ-‘akall musavi hisseler ashab-ı mevcud olup bunların ekseriyeti ârâsı hasıl olmadık-
vekâleten hazır bulunan hissedaranın her yirmi hisse için bir re’yi olacak şu kadar ki her bir hisse- ça sermayenin tezyidine karar verilemez.
darın on dan ziyade re’yi olacaktır
Otuz Birinci Madde – Hey’et-i umumiyenin zabt olunan müzakeratı bir defter-i mahsusa
Yirmi Beşinci Madde – Da‘vetnameler yevm-i ictima’dan lâ-‘akall bir mah evvel altıncı kayd-u ziri hey’et-i umumiye reisi ile re’y toplamaya me’mur olanlar ve kâtip tarafından imza edilir.
maddede beyan edildiği vech ile gazetelerle ilan kılınacaktır. Heyet-i umumiyenin her ictima‘ında hazır bulunan hissedaranın esamisi ile ikametgâhını ve her
birinin hamil olduğu hisseler miktarını mübeyyin bir cetvel tanzim ile mevcut olanlar tarafından
Yirmi Altıncı Madde – Heyet-i umumiye gerek asaleten ve gerekse vekâleten şirket ser- imza edilip zabt defterinin o günkü varakasına rabt ve talep vuku‘unda alakadarana tebliğ olunur.
mayesinin bir reb‘ine müsavi hisse senedatına malik hissedarlar hazır bulunur ise teşekül etmiş Otuz İkinci Madde – Li-ecli’l-ihticac ibraz olunacak hey’et-i umumiyenin zabt suret-i

veya fıkrat-ı mahrecesi meclis-i idarenin reisi veya reis-i sani yahut azasından en mesen veya kı- sermayesinden münbais olsun evvel emirde şirket sermayesinin iadesine hizmet edecektir. Fazla
demlisi tarafından imza edilir. kaldığı takdirde bunun yüzde onu şirket memurin ve müstahdemine i‘ta ve mütebakisi kâffe-i
hissedaran beyninde taksim olunacaktır.
Otuz Üçüncü Madde – Hey’et-i umumiye tarafından işbu nizamname ahkâmına tevfikan
verilecek kararlar gaib olan veya muhalif re’yde bulunan hissedaran için dahi mecburiyyu’l-ihbar- Sekizinci Fasıl
dır.
Şirketin Temdid-i Müddet ve Feshi ve Kat‘-i Muamelatı Beyanındadır
Beşinci Fasıl
Otuz Dokuzuncu Madde – Meclis-i idare her ne vakit ve her ne sebeple olursa olsun
Hesabat-ı Senevive ve Müfredat-ı Defteri Beyanındadır hey’et-i umumiyeyi içtima‘ı da‘vetle şirketin müddetinin temdidini veya sermayesinin bir mis-
linden fazla tezyidini veya kat‘ ile tasfiye-i mu‘amelatını ve yahud sair şirketle birleşmesini teklif
Otuz Dördüncü Madde – Şirketin sene-i maliyesi Mart ibtidasından beden ile Şubatın edebilir. Şu kadarki temdid-i müddet veya bir mislinden fazla sermayenin tezyid edilmesi veya
sonuncu günü hitam bulur. Fakat birinci sene-i maliye müstesna olarak şirketin suret-i kat‘iyyede icab ederse şirketin sair şirket ile birleşmesi ve tahvilat ihracı ve müessis hisseler mecmu‘una tahsis
teşkili tarihi ile o senenin Şubatının sonuncu günü beynindeki müddeti şamil olacaktır. Mec- olunamayacaktır. Tenkisi ve tebdil edilmesi şartıyla şirketin münasebetini temin edecek surette
lis-i İdare her sene nihayetinde şirketin matlubat ve duyunatını havi bir defter-i umumi tan- iş bu nizamnamenin ta‘dil-i maddeleri her halde hükümet-i seniyyenin ruhsatına mütevakkıftır.
zim ve işbu defter ile muvazene defterini ve hesabat-ı hey’et-i umumiyenin ictima‘ından kırk
gün evvel müfettişlere irae ve tebliğ edecek ve heyet-i umumiyenin hîn-i içtima‘ında ona takdim Kırkıncı Madde – Meclis-i idare şirket sermayesinin sülüsü zayi olduğu halde şirketin
eyleyecektir. Hey’et-i umumiyeye dâhil olmak salahiyetini haiz olan her hissedar mezkûr defter- feshine veya devamına karar verilmek üzere hey‘et-i umumiyeyi davet eder.
leri ve hesabatı mutala‘a ve mu‘ayene edebilir.
Kırk Birinci Madde – Şirketin müddeti münkaziye oldukda veya müddeti tekmil
Altıncı Fasıl olmaksızın fesih olundukda içtima‘ eden hey’et-i umumiye şirketin tasfiye-i mu‘amelat ve hesaba-
tına karar verecek ve tasfiye-i hesap için bir veya birkaç me’mur tayin edecektir. Heyet-i umumiye
Temettu‘un Suret-i Taksimi ve Resü’l-Mala Mahsub Akçe Beyanındadır şirketin mevcud olduğu zamanlarda olduğu gibi tasfiye-i hesab esnasında dahi iktidar ve salahi-
yetini isti‘male devam edecektir. Tasfiye-i hesaba memur olanlar heyet-i umumiyenin kararı ve
Otuz Beşinci Madde – Şirketin temettu‘at-ı safiye-i seneviyesinden evvela bila-istisna hükümet-i seniyenin müsa‘desi ile şirket-i mefsuhanın hukuk ve senedat-ı taahhüdatını diğer bir
hisselerin cümlesine birinci temettü’ olarak bedeli tesviye edilmiş sermayeye yüzde beş i’tasına ki- şirkete veya ahir bir kimseye devir ve ferağ edebileceklerdir.
fayet edecek meblağ ve saniyen ihtiyat akçesini teşkil etmek üzere temettuat-ı mezburenin yüzde
onu ifraz olunduktan sonra baki kalan kısmı suret-i atide taksim olunur. Kırk İkinci Madde – İş bu faslın havi olduğu maddelerde gösterilen hususata karar
vermek üzere suret-i fevka’l-‘adede da‘vet edebilecek heyet-i umumiyede şirket sermayesinin
Şöyle ki yüzde on meclis-i idare azalarına yüzde bir müfettişlere yüzde beş müdiran lâ-‘akall nısfına müsavi hisse senedatını hamil hissedaran hazır olmadıkça cereyan edecek müza-
ve me’murin-i idareye ve yüzde dört meclis-i idarenin tensib edeceği umur-ı maliye ve hazineye kerat makbul ve mu‘teber olamaz.
ve yüzde onbeşi beş sene müddet zarfında satılamamak ve bu müddet esnasında nama muharrer
bulunmak şartıyla müesses hakkı olarak ihraç edilen bila kıymet itibariye bin yüz adet hisse senedi Dokuzuncu Fasıl
ashabına mütesaviyen veya taksim olunmak üzere ita ve mütebaki yüzde altmış beş ikinci hisse-i
temettü‘ olarak bi’l-umum hissedarana tevdi‘ olunur. Mevâd-ı müteferrika beyanındadır
Yedinci Fasıl Kırk Üçüncü Madde – İşbu nizamname-i dâhili sureti şirketin teşkiline hükümetçe mü-
İhtiyat Akçesi sa‘de i‘ta olunduktan sonra bir ay zarfında Dersaadet’te Takvim-i Vekayi ve diğer mu‘teber bir
gazete ile şirketin mu‘amelatı veya şu‘ubat idaresi bulunan yerlerde cerayid-i resmiye vesaire ile
Otuz Altıncı Madde – İhtiyat akçesi otuz beşinci madde mucibince temettu‘at-ı senevi- aynen veya icmalen neşrolunacağı gibi nizamname-i dâhilîde hükümetin müsa‘desi ile vuku bula-
yeden müferrez mebaliğin terakiminden teşekkül edecek ve mesarif-i fevka’l-ade ve gayr-ı melhu- cak her gûna ta‘dilat ve her senenin hey’et-i umummiyeye mukarreratı ve senelik bilanço suretleri
zeye karşılık tutulacak ve iş bu akçenin miktarı şirket sermayesinin nısfına müsavi bir raddeye baliğ dahi gerek Dersaadet ve gerek taşrada bervech-i muharrer ilan kılınacaktır.
oldukta ihtiyat akçesi ifraz olunmayacaktır. Şu kadar ki ihtiyat akçesi sermayenin yüzde nısfına
baliğ olduktan sonra andan sarfiyat icrasıyla miktarı nisbet-i mezkureden aşağı düşerse tekrar Kırk Dördüncü Madde – Şirketin ihraç edeceği hisselere sahib kaydı zımmında neşr ey-
temettü’undan tevkifat icrasına mübaşeret olunacaktır. leyeceği ta‘rifanamede evvela şirketin maksad-ı teşkilini ve müddetini saniyyen müessislerin esa-
misini salisen sermayenin miktarını ve suret-i tezyidini rabian temettu‘un suret-i taksimini ve bu
Otuz Yedinci Madde – Hasılat-ı seneviye hisse başına yüzde beş birinci temettü‘ veya meyanda müessislere ve he’yet-i idare azasına tahsis kılınacak mekadiri sarahaten derç ve beyan
hisse-i temettü‘ i‘tasına kifayet etmediği takdirde noksanı ihtiyat akçesinden ikmal edebilecektir. edecektir.
Otuz Sekizinci Madde – Şirketin inkiza-yı müddetinde veya vaktinden evvel feshi Kırk Beşinci Madde – Şirket iş bu nizamnameyi tab‘ ve temsil ettirerek talib olanlara i‘ta
halinde ifâ olunduktan sonra baki kalan meblağ gerek şirketin fazla mevcudatından gerek ihtiyat eyleyeceği gibi elli nüshasını bir def‘aya mahsus olmak üzere ticaret nezaretine irsal edecektir

Kır Altıncı Madde – Şirket istatistik idaresince i‘ta kılınacak numunesine tevfikan her
sene mu‘amelatına dair bir istatistik cetveli tanzim ve nezarete takdim eyleyecektir.
Kırk Yedinci Madde – Otuz beşinci maddede ihraç edileceği beyan olunan müessis hisse
senedatı ashabı şirketin sermayesi ileride tezyid edildiği takdirde bila-kayd mezkûr maddede mü-
essis heyet dairesinde yüzde on beş tahsisten mütakayyid olacaklardır.
3 Recep sene 1337 ve fi 5 Nisan sene 1335
Adapazarı’nda Hacı Âdem Beyzâde İbrahim

Adapazarı’nda Sipahizâde Hamid
Adapazarı’nda Numan Beyzâde Numan
Adapazarı’nda Hacı Hafızzâde Mehmed Ziyaeddin
Adapazarı’nda Şumnulu Hacı Mehmed Hilmi
Adapazarı’nda Silistre’li Salimzâde Ethem
Adapazarı’nda Ethem Ağazâde İsmail Hakkı
Adapazarı’nda Hafızağazâde Bekir
Adapazarı’nda Niğbolulu Hasan Efendi
Diyarbekirlizâde İbrahim
Seyyid Agiç Ahmed Nazmi506*
16 Şubat 335
Muamele olunmuştur.
506* Adı geçen şahsın nizamnamede adı geçmesine rağmen üzeri çizilmiştir. 11 Eylül 1335 tarihli Takvim-i Vekayi’deki şirketin ilanında ise adı yer almamıştır.

Bankaya ait evraklardan örnekler (Resül Narin Arşivi)

Banka Reklamı. Milliyet, 9 Mart 1977

Adapazarı’nda T car Hayat
Adapazarı İslam T caret Bankası 230

Adapazari Itc Son Baski Hali

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adapazari Itc Son Baski Hali

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SAKARYA TİCARET VE SANAYİ ODASI YAYINLARI

ADAPAZARI’NDA TİCARİ HAYAT VE ÖNSÖZ

Bu kitabın çıkış hikâyesi 2004 yılına kadar gitmektedir. O tarihlerde Adapazarı

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

ADAPAZARI’NDA TİCARİ HAYAT VE BANKALAR

Adapazarı’nda Ticari Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

1920’li yıllarda Adapazarı-Uzunçarşı

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

1930 yılı Adapazarı Tren İstasyonu(Resül Narin Arşivi)

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı Gümrükönü, 1950’li yıllar

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı Osmanlı Bankası Şubesi 1928 (Resül Narin Arşivi)

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

68 Türk Ticaret Salnamesi 1926-1927, s. 375.

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

“Geçen seneki raporumuzda, Bursa şubemizin faaliyetinin tamamen tatil edildiğini

Adapazarı Emniyet Bankası Esas Mukavelenamesi, İstanbul, 1928

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

ADAPAZARI İSLAM (TÜRK) TİCARET BANKASI (1913-1930)

Adapazarı İslam Ticaret Bankası’nın Kuruluşu

- Diyarbekirlizâde İbrahim Efendi (Zahire taciri)

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı Ticaret ve Sanayi Odası Binası, 19341

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

108 Fındıkoğlu, Adapazarı’nın Şehirleşmesi ve Sosyolojik Problemleri, s. 40.

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Mevcutlar ve Alacaklar Sermaye ve Borçlar

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

İzmit Şube Binasının Açılışı 23 Temmuz 1933

Bankanın İzmit şubesi çalışanları

147 Özel, Milli Mücadelede İzmit-Adapazarı ve Atatürk, s.33-34.

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Bankanın İzmit Şubesi 1930’lar (Prof. Dr. Emre Dölen Arşivi)

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

156 Kuruluşundan Bugüne Türkbank, s. 10.

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı Bankası İdare Meclisi Heyeti-1929

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

65 274.167 Yekûn 65 284.167 Yekûn

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

180 Son Saat, 3 Şubat 1926, s.1.

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat

Adapazarı’nda T car Hayat Adapazarı’nda T car Hayat