HISTORIA PRAWA – ĆWICZENIA

ŹRÓDŁA PRAWA

DAGOME IUDEX

 Najstarsze źródło - ok. 990 r. W tym tajemniczym dokumencie, po łacinie, Mieszko oddaje
państwo pod papieską opiekę – (znamy tylko notkę powstałą na podstawie streszczenia).

 Mogło iść o niezależność diecezji poznańskiej od arcybiskupstwa w Magdeburgu.

mm
 Możliwe też, że chciano zabezpieczyć prawa do tronu dla synów Mieszka I i Ody, drugiej
żony, Niemki. W tamtych czasach wpływy papieży na politykę Europy były jednak znikome.

 Mieszko I występuje tam jako sędzia Dagome („Dagome iudex”).

 Dagome, dlatego że Mieszko przyjął chrzest. Oddając państwo pod papieską opiekę nie mógł
się posłużyć imieniem pogańskim „Mieszko”

DYPLOMY KSIĄŻĘCE

Potwierdzają dokonanie czynności prawnych wysoko postawionych osób – np. kupna ziemi,
darowizny, testamenty, nadania książąt, akty sądowe

FORMULARZE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

 Zbiory wzorów aktów prawnych

 W Polsce stosowane od XIII w. – najstarszy znany w kancelarii arcybiskupiej w Gnieźnie,
potem w kancelarii monarszej i przy sądach
 Rola ujednolicenia prawa oraz edukacyjna

KSIĘGA HENRYKOWSKA

 Bezcenny dokument dający obraz stosunków społecznych rozbicia dzielnicowego

 Składa się z dwóch części oraz dodatku wymieniającego biskupów wrocławskich. Autorem
części pierwszej obejmującej dzieje klasztoru do 1259 jest Piotr, opat klasztoru, który spisał ją
w latach 1269–1273. Autor drugiej części, nieznany z imienia zakonnik, doprowadził historię
opactwa do 1310.
 Zapisano około 120 nazw miejscowych, imiona i informacje o mieszkańcach (od wieśniaków
po biskupów wrocławskich)
 Pomimo, tego, że napisana po łacinie, zawiera najstarszy znany zapis w języku polskim: Day,
ut ia pobrusa, a ti poziwai, w wyniku transkrypcji można je zapisać jako: Daj, ać ja pobruszę, a
ty poczywaj, co współcześnie oznacza: Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj

Notka pochodzi z 1270 r., dotyczy osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała.
 Miał tak zwrócić się do żony, gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach. Mielenie ziarna było
wtedy uważane za pracę niegodną mężczyzny, stad rycerz został nazwany przez sąsiadów
Brukałą (zbrukany), a przezwisko to dało także miano całej osadzie.

KSIĘGA ELBLĄSKA

 Najstarszy znany nam spis zwyczajowego prawa polskiego, Najstarszy Zwód (Spis) Prawa
Polskiego, Prawo Polaków, Kodeks Neumanna
 Nazwa pochodzi od miejsca znalezienia – biblioteka miejska w Elblągu w 1868 r. Spisał
prawdopodobnie mnich cysterski.
 Napisana w języku staroniemieckim, II poł. XIII lub pocz. XIV w.
 Spisany na potrzeby Krzyżaków, do stosowania wobec ludności zajętych przez nich ziem
polskich, takich jak Ziemia Chełmińska
 Tylko we fragmencie
 Został znaleziony w 1868 przez Neumana,

Zawartość
 Organizacja sądów, postępowanie sądowe, prawo karne, spadkowe, sąsiedzkie,
pewne elementy prawa prywatnego
 Podkreślona odrębność i jednolitość prawa polskiego
 Pojawia się zróżnicowanie stanowe ludności
 Szczegółowy spis ORDALIÓW – SĄDÓW BOŻYCH – środka dowodowego przed
ówczesnymi sądami – próba zimnej wody, wody gorącej, próba żelaza, pojedynek
sądowy

Dlaczego władze zdecydowały się na spis?

Bo grupa polska miała prawo w sądzie posługiwać się swoim prawem, dlatego zakon chciał spisać te
prawa, była to zasada tzw. Osobowości. Później została zastąpiona przez zasadę terytorialną
(posługiwanie się prawem zakonu).

Przywileje i ich rodzaje znaleźć, jednostkowe, immunitetowe, ziemskie akty wydawane przez
władców, statuty,

Prawo miejskie, kanoniczne , stanowość , statuty Kazimierza wielkiego

PIERWSZE PRAWA STANOWIONE

PRZYWILEJE STR.53, 59, 113

W przywilejach przeważa prawo publiczne.

 GENERALNE – rozciągające się na cały kraj

 JEDNOSTKOWE – na rzecz osób fizycznych lub prawnych (w tym IMMUNITETOWE
str. 53)
  Immunitet ekonomiczny – zwalniał z określonych w przywileju danin
i posług na rzecz księcia ludność zamieszkałą w dobrach prywatnych.
Miało to chronić przed nadużyciami urzędników str.53/ 81
 Immunitet sądowy – Ograniczał lub wyłączał sądownictwo
urzędników książęcych nad ludnością objętą tym immunitetem.
Sprawy sądowe podlegały sądowi właściciela lub wybranemu
sędziemu. Również ograniczana była władza administracyjna
(urzędnicy mieli zakaz wjazdu na tereny immunizowane).

Immunitety powiązały funkcje państwowe z feudalną własnością ziemi. Prawa władzy państwowej
przechodziły na pana ziemi lub instytucję kościelną. Przyjmowano, że immunitet przysługuje ogółowi
rycerstwa-szlachty. Immunitety doprowadziły do pogłębienia zależności chłopów.

 ZIEMSKIE – na rzecz całych stanów lub ziemi (pierwszy Władysława Laskonogiego w

Cieni, 1228 r.; Wacława II w Lutomyślu, 1291 r.). Pierwszy ogólny dla całego
królestwa – Ludwika Węgierskiego w Budzie (1355). Przywileje stanowiły prywatny
wyraz wykształcania się stanów. Nienakładanie nowych podatków bez zgody stanów
stało się normą zwyczajową.
 SZLACHTY (str.114)
 Wolność podatkowa → król mógł nałożyć podatek na szlachtę tylko
za jej zgodą (umożliwiało jej to wpływ na politykę)
 Przywilej czerwiński → król nie będzie zajmował majątku szlachcica
bez wyroku sądu itd. Zagwarantowanie praw ogółu szlachty wobec
władzy
 Przywilej jedleński (1430) i krakowski (1433) → Zasada nietykalności
osobistej – nie można więzić i karać szlachty bez wyroku sądowego
 ! Przywileje nieszawskie (1454) → król nie może powoływać nowych
praw oraz zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików
ziemskich. Zapoczątkowało to wzrost znaczenia politycznego średniej
szlachty oraz było punktem wyjścia dla demokracji szlacheckiej.
STATUTY

(poszczególne dziedziny życia, zwłaszcza prawo sądowe)

EDYKTY

(prawo administracyjne)

Statuty i edykty częstsze od XIII wieku, wraz z pogłębianiem rozbicia dzielnicowego i wzrostem
znaczenia wieców, na których książęta za radą możnych ustanawiali nowe prawa lub je korygowali
(zwykle przy okazji rozpatrywania spraw sądowych)

PRAWO KOŚCIELNE I KANONICZNE STR.49

KANONICZNE – ogół norm tworzonych przez Kościół, regulujących zarówno stosunki wewnątrz
Kościoła, jak i na zewnątrz. Nazwa pochodzi od podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów
prawnych – kanonu. Pierwotnie to właśnie zbiory kanonów (canones) tworzyły prawo kanoniczne –
choć były i są stosowane również inne formy redakcji przepisów. Ma charakter partykularny.

KOŚCIELNE – normy tworzone przez Kościół, państwo lub na zasadzie umów między tymi
podmiotami. Dotyczy tylko kościoła.

ZASADY –PRIVILEGIUM FORI oraz PROROGATIO FORI

XII w. – w sądach kościelnych polskich znany zbiór prawa kanonicznego Collectio tripartita (Zbiór
troisty)

XIII w. – upowszechnia się Dekret Gracjana oraz Dekrety (dekretały) Grzegorza IX (papieża)
Szczególne znaczenie miały statuty prowincjonalne uchwalane na synodach prowincjonalnych. Ich
uzupełnieniem były statuty diecezjalne. Ustawodawstwo synodalne stanowiło prawo partykularne
uzupełniające powszechne prawo kanoniczne.

1357 zbiór – synody Jarosława, mikołaja trąby 1420

Liber sextus

Clementinae

PRAWO MIEJSKIE STR.70,111, 117

W miastach Rzeczpospolitej w większości obowiązywało, posiadające średniowieczną praktykę,

prawo niemieckie. Używanie prawa niemieckiego miało na celu zachęcenie ludu niemieckiego do
przeniesienia na tereny polskie. Oparte ono było na Zwierciadle Saskim i Weichbildzie
magdeburskim.

Na obszarze Polski i Litwy obowiązywały trzy odmiany prawa niemieckiego:

 Magdeburskie:
 prawo średzkie − rozpowszechnione na Śląsku i większej części Korony.
 prawo chełmińskie – obowiązywało na Prusach Królewskich i na Mazowszu
 prawo wrocławskie -

Miasta miały stanowić swoje prawo. Wydawały więc :

 wilkierze - czyli ustawy regulujące wewnętrzne sprawy miasta. Dotyczyły one wymiaru
bezpieczeństwa, spraw targowych czy norm obyczajowych. Statuty uchwalane przez Rady
Miejskie
 ortyle Madeburga- Były to pouczenia prawne w trudnych sprawach, wydawane przez miasta
macierzyste dla miast filialnych. Przybrały one formę odwołania się do wyższej instancji.

STANOWOŚĆ STR.55

Stan – grupa społeczna różniąca się od innych nie tylko położeniem w społeczeństwie, ale i
stanowiskiem prawnym. Można je podzielić na stany uprzywilejowane uczestniczące w różnym
stopniu we władzy i stany nieuprzywilejowane, którym prawa stwarzały pewną ochronę przed
nadmiernym uciskiem i wyzyskiem przez stany uprzywilejowane i władzę państwową.

Stany uprzywilejowane:

 rycerstwo-szlachta → ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez

możnowładców i rycerzy, co dobiegło końca w pierwszej połowie XIV w.
 duchowieństwo → wyodrębniło się najwcześniej (początek XIII w.), zaczęło rządzić prawem
kościelnym i uzyskało własne sądownictwo oraz rozległe immunitety.

Stany nieuprzywilejowane:

 mieszczanie – ten stan ukształtował się, gdy upowszechniła się organizacja państw na prawie
niemieckim
  chłopi – Ich stan utworzył się w wyniku upowszechnienia systemu czynszowego i wiążącymi
się z tym zmianami w stanowisku prawnym chłopów

STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO STR.109

 Wydrukowane po raz pierwszy w 1488 roku w Lipsku – jako prywatny zbiór ustaw polskich –
tzw. Syntagmata
 Najpierw spisane w j. łacińskim, potem przetłumaczone na polski. Najwierniejsze z nich
tworzy Świętosław w Wojcieszyna, kustosz kościoła warszawskiego (1449 rok)
 Statuty Kazimierza Wielkiego zawierały głównie przepisy dotyczące ustroju państwa + prawa
sądowego, głównie karnego
 Rola unifikacyjna, ujednolicająca, usuwa przestarzałe przepisy.
 Zawarte elementy prawa stanowionego i zwyczajowego
 Nie zachowała się oryginalna wersja statutów, tylko redakcje.
 1356–1362 – zakłada się, że powstały w tym roku
 Nie były bardzo stosowane w praktyce, ponieważ obejmowały dość skromne zbiory i
dominowało prawo zwyczajowe niepisane

Statut Wielkopolski

Został wydany w obecności arcybiskupa gnieźnieńskiego, prałatów, możnowładców i szlachty na

wiecu ustawodawczym w Piotrkowie w latach 1356–1362. Liczył 34 artykuły. Opierał się głównie na
dotychczasowym wielkopolskim prawie zwyczajowym.

Statut Małopolski

Został wydany na wiecu ustawodawczym w Wiślicy, później niż statut wielkopolski, najpóźniej w 1362
roku. Liczył około 59 artykułów. Była to właściwie ustawa zmieniająca prawo zwyczajowe.

Rozwój statutów od końca XIV wieku:

 Ekstrawaganty (krótkie ustawy)

 Prejudykaty (kazusy – konkretne sytuacje z fikcyjnymi imionami)
 Petyta (projekty norm prawnych)

Zwody (redakcje) 🡪 Statuty małopolsko-wielkopolskie. Najbardziej rozpowszechnione z nich to

Dygesty o zasięgu ogólnopolskim (XV w.) - jednolity układ większości artykułów małopolskich (106
art.) i wybór wielkopolskich (18 art.) – razem 124 artykuły.

Większy zbiór liczył sobie 151 art. – nazywano go wulgatą.

AKTY WYDAWANE PRZEZ WŁADZĘ STR. 111

Król:

 Przywileje indywidualne i ogólne [ziemskie/prowincjonalne: m.in. Nieszawskie (1454)

generalne: m.in. Buda (1355), Koszyce (1374)]. Później stanowe.
 EDYKTY – sprawy wyznaniowe i wojskowe
 DEKRETY – w sprawach gospodarczych, głównie handlowe
 ORDYNACJE GÓRNICZE

Sejmiki:

 LAUDA ZIEMSKIE – uchwały wpisywane do ksiąg sądowych

 LAUDUM SEJMIKOWE – zbiór uchwał powziętych na sejmiku.
 LAUDA OBOZOWE – podczas pospolitego ruszenia
 INSTRUKCJE – dyrektywy wobec posłów na sejm.
 PRAWO DZIELNICOWE MAZOWSZA (Statuty książąt mazowieckich, od 1377 r.)

STATUT ŁASKIEGO STR. 81 (SÓJKA)

GENEZA POWSTANIA
Prawo w XVI wieku było zamieszczone w niekompletnych zbiorach. W związku z reformatorskim ruchem
średniej szlachty powstała potrzeba ujednolicenia i skodyfikowania praw. W tej sprawie z petycją zwrócił się
sejm radomski w 1505 roku do króla Aleksandra, aby zlecił on wydanie pełnego zbioru praw. Zlecił to Janowi
Łaskiemu – kanclerzowi koronnemu. Statut Łaskiego, drukiem ukazał się w 1506 roku.

PODZIAŁ STATUTU
Statut Łaskiego obejmował różne teksty, które dzieliły się na dwie części.

Część pierwsza zawierała:

 Przywileje ziemskie
 Statuty
 Konstytucje sejmowe
 Edykty królewskie
 Zwyczaje ziemi królewskiej
 Proccesus iuris (krótki zbiór prawa zwyczajowego z dziedziny prawa sądowego i egzekucyjnego)

Część druga zwierała:

 Pomniki prawa niemieckiego w charakterze nieoficjalnym:

 Zwierciadło saskie
 Weichbild Magdeburski
 Prawo lubeckie
 Traktat o prawie rzymskim z XIV wieku – Summa Rajmunda Partenopejczyka
ZNACZENIE
Statut Łaskiego był pierwszym, tak dużym, uporządkowanym zbiorem prawnym. Pozwalało to zapoznać się
społeczeństwu z nieznanymi dotąd tekstami prawnymi. Jego wydruk zapoczątkował drogę do unifikacji i
reformy prawa.

FORMULA PROCESSUS STR 81 (SÓJKA)

GENEZA POWSTANIA
Projekt kodyfikacji procesu sądowego (formula proccesus) powstał w 1523 roku. Został stworzony przez
komisję powołaną na sejmie bydgoskim w 1520 roku w celu poprawy całego prawa sądowego. Zaczęto od
reformy prawa sądowego, ponieważ jego wady były znacznie bardziej odczuwalne w wymiarze sprawiedliwości
niż np. braki prawa materialnego. Projekt ten początkowo został przyjęty przez Małopolskę, później też w całej
Koronie.

SKŁAD KOMISJI
Komisja tworząca ten projekt składała się z:

 Delegatów szlacheckich
 Wyznaczonych przez króla doktorów prawa rzymskiego i kanonicznego

FORMA PROJEKTU
Składał się on z 111 artykułów. Dzielił się na dwie części; w części pierwszej był materiał normatywny, a w
drugiej wzory formuł procesowych.

Oparty był na prawie sądowym Małopolski, ale zrezygnowano ze zbytniego formalizmu, dążono do jego
uproszczenia, jednak jego forma wciąż pozostawała na wysokim poziomie ustawodawczym.

! Formula porcessus do końca Rzeczypospolitej szlacheckiej pozostała jedyną kodyfikacją z dziedziny prawa
sądowego

KOREKTURA TASZYCKIEGO, CORRECTURA IURIUM (STR. 82 - SÓJKA)

GENEZA POWSTANIA
Po uchwaleniu Formulae processus ponawiano postulaty o rewizję dalszych dziedzin prawa sądownego,
jednak prace nie posuwały się naprzód. Przypisywano to zbyt dużej liczbie osób w komisji, dlatego
zredukowano ją do sześciu osób wyznaczonych przez króla (4 świeckich, 2 duchownych) dla poprawy praw, ich
ujednolicenia i usunięcia zaistniałych sprzeczności. W 1532 roku wydano drukiem „Statuta incyli regni
Poloniae recens recognita et emendata” czyli Korekturę Taszyckiego.

FORMA KOREKTURY
Składała się z 929 artykułów i dzieliła się na pięć ksiąg, które zawierały kolejno:

1. Przepisy z dziedziny ustroju państwa, zwłaszcza ustroju sądów

2. Przepisy procesu sądowego
3. Przepisy prawa rodzinnego ze spadkowym i prawa stanów
4. Przepisy prawa zobowiązań i prawa karnego
5. Zbiory formuł czynności prawnych i procesowych
 Korektura opierała się na Statucie Łaskiego i późniejszych konstytucjach.

Korektura początkowo miała zawierać kompleksowe ujęcie obowiązującego prawa przez konsolidację i
rozbudowę norm oraz usuwanie występujących sprzeczności, jednak ostatecznie zawierała ona sporo nowości
(połowa artykułów wnosiła zmiany do istniejących artykułów źródłowych)

Z tego względu szlachta podczas sejmu w 1534 roku odrzuciła korekturę zarzucając jej twórcom wyjście poza
założenie programu egzekucyjnego. Mówi się także, że część szlachty uważała, że wprowadzone zmiany miały
umocnić pozycję magnatów i króla.