Professional Documents
Culture Documents
PAD 104-Book-2 (Manav Sansadhan)
PAD 104-Book-2 (Manav Sansadhan)
nwñVH$ 2
Aä¶mgH«$‘ g{‘Vr
S>m°. í¶m‘ {eagmR> S>m°. ~mbmOr H$Îmyadma S>m°. dmg§Vr amg‘
à. Hw$bJwê$ àmܶmnH$ à‘wI
S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$a ‘amR>dmS>m bmoH$àemgZ {d^mJ amÁ¶emó {d^mJ
{dÚmnrR>, Am¡a§Jm~mX XoJbya ‘hm{dÚmb¶, XoJbya, {O. Zm§XoS> {edmOr {dÚmnrR>, H$moëhmnya
S>m°. ^maV Jmoao S>m°. {OV|Ð dmg{ZH$ S>m°. àrVr nmohoH$a
gh¶moJr àmܶmnH$ gh¶moJr àmܶmnH$ àmܶmnH$
bmoH$àemgZ {d^mJ bmoH$àemgZ d ñWm{ZH$ ñdamO emgZ bmoH$àemgZ {d^mJ
{ddoH$mZ§X ‘hm{dÚmb¶ {d^mJ, amï´>g§V VwH$S>mOo r ‘hmamO {dÚmnrR> amO{f© emhÿ ‘hm{dÚmb¶
Am¡aJ§ m~mX ZmJnya bmVya
S>m°. AemoH$ ZmB©H$dmS>o S>m°. A{^{OV {nbImZo
àmMm¶© gh¶moJr àmܶmnH$, bmoH$àemgZ {d^mJ
n§S>rV Odmhabmb Zohê$ ‘hm{dÚmb¶ MoVZm {ejU àgmaH$ ‘§S>i g§M{bV
Am¡aJ§ m~mX H$bm d[að> ‘hm{dÚmb¶, Am¡a§Jm~mX
Course Code : PAD104 Book Code : PAD1042 : ‘mZd g§gmYZ ì¶dñWmnZ … g§KQ>Z Am{U g‘ñ¶m
boIH$ g§nmXH$
S>m.° lrH$m§V _Ja S>m.° H$m{bXmg ’$S> S>m.° í¶m‘ {eagmR>
ghm¶H$ àmܶmnH$, bmoH$àemgZ {d^mJ ghm¶H$ àmܶmnH$, bmoH$àemgZ {d^mJ à. Hw$bJwê$,
lr_Vr Eg. Ho$. Jm§Yr _hm{dÚmb` amOrd Jm§Yr ‘hm{dÚmb¶, H$a‘mS> S>m°. ~m~mgmho~ Am§~oS>H$a ‘amR>dmS>m
H$S>m, {O. ~rS>> {O. Am¡a§Jm~mX {dÚmnrR>, Am¡a§Jm~mX
AZwXe
o Z-V§Ì-g§nmXH$ ^mfm g§nmXH$
S>m.° gwerb H$m§~io S>m.° gwZrb Jmd§S>o
e¡j{UH$ g§¶moOH$ e¡j{UH$ g§¶moOH$
‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH emóo {dÚmemIm ‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH emóo {dÚmemIm
¶.M.‘.‘w³V {dÚmnrR> ¶.M.‘.‘w³V {dÚmnrR>
Zm{eH$-422222 Zm{eH$-422222
{ejUH«$‘ g§¶moOH$
S>m.° gwZrb Jmd§S>o S>m.° gwerb H$m§~io amO|Ð gmoa‘mao
e¡j{UH$ g§¶moOH$ e¡j{UH$ g§¶moOH$ e¡j{UH$ g§¶moOH$
‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH emóo {dÚmemIm ‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH emóo {dÚmemIm ‘mZì¶{dÚm d gm‘m{OH emóo {dÚmemIm
¶.M.‘.‘w³V {dÚmnrR> ¶.M.‘.‘w³V {dÚmnrR> ¶.M.‘.‘w³V {dÚmnrR>
Zm{eH$-422222 Zm{eH$-422222 Zm{eH$-422222
{Z{_©Vr
lr. AmZ§X `mXd, ì¶dñWmnH$, J«§W{Z{‘©Vr H|$Ð, `ed§Vamd MìhmU _hmamï´> ‘w³V {dÚmnrR>, Zm{eH$
First Edition developed under DEC development grant.
àW‘ Amd¥ Î mr … Am°J ñQ>> 2021 àH$meZ H«$ ‘m§ H$ … 2316
‘wI n¥ð > aoI mQ> Z … lr. A{dZme ^aUo
AjaOw i Ur … na’o $³Q> H$m°å ߶wQ >a , {Ì‘y Vu Mm¡H $, {gS>H $mo, Zm{eH$ - 8
‘wÐ H$ VWm àH$meH$ …S> m° . {XZo e ^m|S >o , Hw $cg{Md, ¶ed§V amd MìhmU ‘hmamï´> ‘w³ V {dÚmnrR> , Zm{eH$.
ISBN 978-93-91514-25-9
B18-19-49
E‘.E. (bmoH$àemgZ) nXì¶wÎma {ejUH«$‘ (M53)
Aä¶mgH«$‘
_mZd Am{U {d{Îm` g§gmYZ ì`dñWmnZ (PAD104)
AZwH«$‘{UH$m
1.0 C{Ôï>o
1.1 àmñVm{dH$
1.2 {df`-{ddoMZ
1.2.1 _mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMm AW©
1.2.2 ‘mZd g§gmYZ ì¶dñWmnZmMo ñdê$n
1.2.3 ‘mZd g§gmYZ ì¶dñWmnZmMr ì`már
1.2.4 ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMo ‘hÎd
1.3 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
1.4 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
1.5 gmam§e
1.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
1.1 C{Ôï>o
`m KQ>H$mMm Aä`mg Ho$ë¶mZ§Va Amnë¶mbm-
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ hr g§H$ënZm Aä`mgVm ¶oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMm AW© g‘OyZ KoVm ¶oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMo ñdê$n bjmV ¶oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMr ì`már bjmV ¶oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMo ‘hÎd OmUyZ KoVm ¶oB©b.
1.1 àmñVm{dH$
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ hr g§H$ënZm "‘mZd g§gmYZ' Am{U "ì`dñWmnZ' `m XmoZ eãXm§nmgyZ V`ma Pmbr Amho.
åhUyZ ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ hr g§H$ënZm g‘OmdyZ KoÊ`mgmR>r àW‘ ‘mZd g§gmYZ åhUOo H$m`? Am{U Ë`mZ§Va
ì`dñWmnZ åhUOo H$m`? `m XmoÝhtMm AW© g‘OmdyZ KoUo Amdí`H$ Amho.
‘mZdr g§gmYZ (Human Resource) åhUOo H$m`? ho àW_ AmnU g_OyZ KoD$ `m.
H$moUË`mhr XoemMm Am{W©H$ {dH$mg hm Ë`m XoemVrb Z¡g{J©H$ g§gmYZo ‘mZd g§gmYZm§À`m JwUdÎmoda Adb§~yZ AgVmo.
‘mZd g§gmYZmbmM ‘Zwî`~i, bmoH$g§»`m, ‘mZde³Vr, BË`mXr n`m©`r ZmdmZo AmoiIbo OmVo. ‘mZd g§gmYZ åhUOo
amï´>mVrb EHy$U _mZdr l‘e³VrMr kmZ nmVir, H$m¡eë`, g¥OZerbVm, JwUdÎmm, àd¥Îmr, ‘wë`o, CËnmXH$Vm BË`mXtMr
1.2 {df`-{ddoMZ
1.2.1 _mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMm AW©
"‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ' hr g§H$ënZm ‘mJrb 15-20 dfmªnmgyZ A{YH$ àM{bV Pmbr Amho. ‘mZd g§gmYZ
ì`dñWmnZmMm g§~§Y CnH«$‘mVrb doJdoJù`m ñVam§da Am{U doJdoJù`m CÔoem§gmR>r H$m`©aV AgUmè`m ‘Zwî`~imer `oVmo.
‘mZd g§gmYZmÀ`m ì`dñWmnZmV H$m‘Jmam§À`m JwUdÎmoV VgoM CnH«$‘m§~Ôb Ë`m§Zm dmQ>Umè`m AmnwbH$sV Am{U {Zð>oV dmT>
H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo {d{dY ~m~tMo ì`dñWmnZ Ho$bo OmVo. ho ì`dñWmnZ `m XmoZ g§H$ënZoV WmoS>m Kmoi Pmbobm {XgVmo. ‘mZd
g§gmYZ ì`dñWmnZ hr g§H$ënZm ì`mnH$ ñdê$nmMr AgyZ, Ë`mV g§nyU© ‘mZd g‘mOmMm g‘mdoe hmoVmo. Va H$‘©Mmar
ì`dñWmnZ hr g§H$ënZm WmoS>r g§Hw${MV ñdê$nmMr AgyZ, Ë`mV {d{dY CnH«$‘m§Vrb H$‘©Mmè`m§Mm g‘mdoe hmoVmo. ‘mZd
g§gmYZ ì`dñWmnZ Am{U H$‘©Mmar ì`dñWmnZ `m XmoÝhr g§H$ënZoV Vm§{ÌH$Ñï²>`m ’$aH$ Agbm Var àË`j ì`dhmamV
T>mo~i‘mZmZo `m g§H$ënZm EH$mM AWm©Zo dmnaë`m OmVmV. Ë`m‘wio AZoH$ VÁkm§Zr ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ Am{U
H$‘©Mmar ì`dñWmnZ `mMr EH$M ì`m»`m Ho$br Amho. H$mhr boIH$m§Zr ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmbmM "‘mZd e³Vr
ì`dñWmnZ', H$‘©Mmar g§~§Y BË`mXr ZmdmZo g§~moYbo Amho.
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmÀ`m ì`m»`m (AW©) (Definition of Human Resource Management). ‘mZd
g§gmYZ ì`dñWmnZmÀ`m doJdoJù`m {dMmad§VmZr ì`m»`m Ho$boë`m AmhoV. Ë`m nwT>rbà‘mUo AmhoV.
(2) S>b
o `moS>a `m§À`m ‘Vo
e³VrÀ`m AÝ` òmoVm§n¡H$s {^Þ AgUmè`m ‘mZd e³VrMo dñVw{Zð> {Z`§ÌU Am{U Cn`moJ `m§À`mer g§~§{YV AgUmar
ì`dñWmnZmMr AdñWm åhUOo ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ hmo`.
1.5 gmam§e
darb {ddoMZmdê$Z Amnë`m bjmV `oVo H$s, AmOÀ`m ñnY}À`m `wJm‘Ü`o ì`dñWmnZmbm d {deof H$ê$Z ‘mZd
g§gmYZ ì`dñWmnZmbm ’$maM ‘hÎd àmá Pmbo Amho. ì`dgm`mMo `e g§KQ>Z, ì`dñWmnZ d àemgZmda Adb§~yZ AgVo.
Ë`mn¡H$s ì`dñWmnZ hm H«|$Ðq~Xy hmo`. ‘mZdr g§gmY ì`dñWmnZ hr ì`dñWmnZmMr EH$ emIm Amho. Á`mV ‘mZd
g§gmYZm§Mm Cn`moJ d Ë`m `mo½`o g§KQ>ZoMm {dH$mg `mda {deof ^a XoÊ`mV `oVmo.
g§KQ>ZoV H$m`©aV H$‘©Mmè`m§Mr EHy$U nmÌVm, `mo½`Vm, kmZ, H$m¡eë` Ë`m§Mm H$m`m©Ë‘H$ Ñ{ï>H$moZ, ~w{Õ‘Vm d MmVw`©
`m§Mr g§`w³V Jmoim ~oarO åhUOo g§KQ>ZoMr ‘mZd g§gmYZm§Mr EHy$U VmH$X hmo`; na§Vw hr VmH$X hmVmiUo ghO H$m`© Zmhr
Va Jw§VmJw§VrMo d AË`§V S>moHo$XwIrMo H$m`© g‘Obo OmVo. ì`dñWmnZmMo Vo Oar gm‘m{OH$ A§J Agbo Var ì`dñWmnZmgmR>r
ho AmìhmZmË‘H$ H$m`© R>aVo. H$‘©Mmar ì`dñWmnZ hr ì`dñWmnZmMr EH$ emIm Agë`mZo ì`dñWmnZmMr ‘yb^yV C{Ôï>o
JmR>Ê`mgmR>r g§KQ>ZoV AZwHy$b dmVmdaU V`ma H$aÊ`mMr O~m~Xmar `m ì`dñWmnZmMr AgVo. g§KQ>ZoMr, àemgZmMr Ü`o`,
C{Ôï>o à^mdr ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ gmÜ` Ho$br OmVmV.
AZwH«$‘{UH$m
2.0 C{Ôï>o
2.1 àmñVm{dH$
2.2 {df`-{ddoMZ
2.2.1 ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMm AW© d ì`m»`m
2.2.2 ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMr d¡{eï>o
2.2.3 ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMr C{Ôï>ço
2.2.4 ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMo ’$m`Xo
2.2.5 ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMr à{H«$`m
1.3 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
1.4 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
1.5 gmam§e
1.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
2.0 C{Ôï>o
`m KQ>H$m§Mm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Amnë¶mcm-
· ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMm AW© gm§JVm `oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMr d¡{eï>ço {deX H$aVm `oVrb.
· ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMr C{Ôï>o gm§JVm `oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMo ’$m`Xo {deX H$aVm `oVrb.
· ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMr à{H«$`m g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
· ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmMo ‘yë`‘mnZ g‘OyZ `oB©b.
2.1 àmñVm{dH$
àemgH$s` ì`dñWmnZm‘Ü`o ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmÀ`m à{H«$`obm AË`§V ‘hÎdmMo ñWmZ Amho. ‘mZd g§gmYZ
{Z`moOZm{edm` H$moUVohr H$m`© Mm§Jë`m àH$mao qH$dm Ano{jV[aË`m gmÜ` H$aVm `oUma Zmhr. H$moUVrhr Am{W©H$ à{H«$`m
H$aÊ`mnydu ì`dñWmnZmÀ`m gÚ n[apñWVrMo, à{H«$`og bmJUmè`m gmYZm§Mo, g§^mì` AS>MUrMo d AmH$S>odmarMo AdbmoH$Z
H$ê$Z Vr à{H«$`m nyU© H$aUo åhUOo ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZ hmo`. `mbmM AmnU H¥$VrMr nyd© V`mar åhUy eH$Vmo. (Human
Resource Planning is a Preparation for Action) H$moUVohr H$m‘ H$aÊ`mgmR>r àW‘ Ë`m g§~§Yr {Z`moOZ H$amdo
2.2 {df`-{ddoMZ
(3) à{ejU
g§KQ>Zo‘Yrb H$‘©Mmè`m§Zm doimodoir à{ejU XoUo AË`§V JaOoMo AgVo. {Xdg|{Xdg ~XbV OmUmao V§ÌkmZ Am{U
dmT>V OmUmar g§KQ>Zo‘Yrb H$m`©j‘Vm `m‘wio à{ejU ‘hÎdmMo Amho. à{ejUm‘wio H$‘©Mmè`m§À`m H$m`m©Mo à‘mn C§MmdÊ`mg
‘XV hmoVo. H$‘©Mmè`mZm V§ÌkmZmMo kmZ {‘iVo. Ë`m§Mr `mo½`Vm d H$m¡eë` `m‘Ü`o dmT> hmoVo. `m~amo~aM {eñVnmbZm‘Ü`o
gwYmaUm KSy>Z `oVmV. `mMm Iyn ‘moR>m ’$m`Xm g§KQ>Zobm hmoD$Z Vr Amnbo H$m`© A{YH$ Mm§Jë`m àH$mao nma nmS>Ê`mg g‚m
hmoV AgVo.
(4) gm¡hmX©nU
y © g§~Y
§
g§KQ>Zo‘Yrb H$‘©Mmè`m§‘Ü`o gm¡hmX©nyU© g§~§Y AgVrb VaM Vr g§KQ>Zm Amnbo Ü`o` {ZpíMV doio‘Ü`o nyU© H$ê$
eH$Vo. ‘mÌ H$‘©Mmè`m§‘Ü`o gm¡hmX©nyU© g§~§Y ZgVrb Va ‘mÌ g§KQ>Zm Amnbo Ü`o` gmÜ` H$ê$ eH$V Zmhr. åhUyZ
g§KQ>Zo‘Yrb H$‘©Mmè`m§‘Ü`o gm¡hmX©nUy © g§~Y§ ‘hÎdmMoAgVmV. g§KQ>Z‘o Ü`o gm¡hmX©nyU© g§~§Y {Z‘m©U ìhmdoV `mgmR>r ì`dñWmnH$s`
ñVamdarb A{YH$mè`m§Zr à`ËZ H$aUo AË`mdí¶H$ AgVo Ago g§~§Y {Z‘m©U H$aÊ`mgmR>r {d{dY H$m`©H«$‘mMo, CËgdmMo
Am`moOZ H$aÊ`mV `mdoV OoUoH$ê$Z g§KQ>ZoVrb H$‘©Mmè`m§Mo AmnmngmVrb g§~§Y Mm§Jbo {Z‘m©U hmoD$Z g§KQ>ZoMo Ü`o`
JmR>Ê`mgmR>r gd©OU OmUrdnyd©H$ H$m`© H$aVrb Am{U g§KQ>Zm Amnbo Ü`o` JmR>ob.
(4) nydm©Z‘w mZ
g§KQ>Zo‘Ü`o {Xdg|{Xdg H$m`m©Mm ì`mn dmT>V OmVmo. hm dmT>bobm ì`mn H$‘r H$aÊ`mgmR>r `mo½` Ë`m H$‘©Mmè`m§Mr
^aVr H$aUo Amdí¶H$ Amho. Ë`m‘wioM ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmÀ`m à{H«$`o‘Ü`o ‘Zwî`~imÀ`m nydm©Zw‘mZmg ‘hÎdmMo ñWmZ
Amho. g§KQ>Zo‘Ü`o Xadfu {H$Vr à‘mUm‘Ü`o Am{U H$em àH$maMo ‘Zwî`~i Amdí¶H$ Amho. `m§Mm nydm©Zw‘mZ H$mT>Vm Ambm
nm{hOo. VgoM {d{dY H$maUm§Zr g§KQ>Zo‘Yrb H$‘r hmoV OmUmao ‘Zwî`~i `mMmhr nydm©Zw‘mZ H$mT>Vm Ambm nm{hOo. `m‘wio
g§KQ>Zobm ^mgUmè`m ‘Zwî`~imMr nyd©H$ënZm Amë`m‘wio Ago ‘Zwî`~i CnbãY H$aÊ`mgmR>r {Z`moOZ H$aVm `oVo Am{U
g§KQ>Zm {Za§VanUo Amnbo H$m`© nma nmSy> eH$Vo.
(7) à{ejU
g§KQ>Zo‘Yrb ‘mZd g§gmYZ {Z`moOZmÀ`m à{H«$`oV à{ejUmbm ‘hÎdmMo ñWmZ Amho. H$mhr R>am{dH$ H$mimZ§Va
g§KQ>ZoVrb H$‘©Mmè`m§Zm à{ejU Úmdo bmJV AgVo. à{ejU {Xë`m‘wio H$‘©Mmè`m§‘Yrb gwá JwUm§Mm Am{U H$m¡eë`m§Mm
{dH$mg hmoÊ`mg ‘XV hmoV AgVmo. à{ejU XoÊ`mgmR>r {Z`moOZ H$aUo AË`§V ‘hÎdmMo Amho. H$maU {Z`moOZnyd©H$ à{ejU
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.
(1) _mZd g§gmYZ {Z`moOZmMm AW© gm§Jm.
(2) g§KQ>ZoV _mZd g§gmYZ {Z`moOZ H$moRw>Z Ho$ë`m OmVo.
(3) _mZd g§gmYZ {Z`moOZmMo Mma n¡by H$moUVo?
(4) _mZd g§gmYZ {Z`moOZmMo C{Ôï>ço H$moUVr?
(5) _mZd g§gmYZ {Z`moOZmMo \$m`Xo gm§Jm.
AZwH«$‘{UH$m
3.0 C{Ôï>o
3.1 àmñVm{dH$
3.2 {df`-{ddoMZ
3.2.1 _mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mMr aMZm
3.2.2 _mZd g§gmYZ {dH$mg _§Ìmb`mMo CÔoe
3.2.3 _mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb¶mMo {d^mJ d A{YZñW g§ñWm
3.2.4 _mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb¶mMo H$m¶} d ^w{‘H$m
3.2.5 _mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`m‘m’©$V am~dÊ`mV `oUmao H$m`©H«$‘
1.3 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
1.4 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
1.5 gmam§e
1.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
3.0 C{Ôï>o
`m KQ>H$mMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Amnë`mbm-
· ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mMr aMZm gm§JVm `oB©b.
· ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mMo CÔoe gm§JVm `oVrb.
· ‘§Ìmb`mMo A{YZñV {d^mJ Am{U g§ñWm§Mr ‘m{hVr hmoB©b.
· ‘§Ìmb`mMo H$m`© Am{U ^y{‘H$m {deX H$aVm `oB©b.
· ‘§Ìmb`m‘m’©$V am~{dÊ`mV `oUmè`m {d{dY H$m`©H«$‘mMr ‘m{hVr hmoB©b.
3.1 àmñVm{dH$
àË`oH$ XoemMm {dH$mg hm Ë`m Xoem‘m’©$V ZmJ[aH$m§Zm {Xë`m OmUmè`m {ejUmdaM Adb§~yZ AgVmo. XoemÀ`m
{dH$mgmgmR>r Hw$eb, kmZr, V§ÌkmZ AmË‘gmV Ho$bobo Am{U H$m`©j‘ ‘Zwî`~imMr Amdí`H$Vm AgVo. Ago ‘Zwî`~i
XoemV CnbãY Agob VaM XoemMm {dH$mg hmoD$ eH$Vmo AÝ`Wm XoemMm {dH$mg Iw§Q>V AgVmo. åhUyZM Am§Vaamï´>r` ñVamda
{dMma Ho$ë`mg Ago OmUdVo H$s àË`oH$ XoemZo Amnë`m XoemVrb ‘mZdr g§gmYZmMm {dH$mg H$aÊ`mgmR>r {d{dY KQ>H$m§Mr
{Z{‘©Vr Ho$br Amho Am{U `m ‘mÜ`‘mVyZ ‘mZdr g§gmYZmMm {dH$mg H$aÊ`mV `oV Amho.
3.2 {df`-{ddoMZ
3.2.1 _mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mMr aMZm
‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mMr aMZm Imbrb AmH¥$Vr dê$Z g‘OyZ `oVo.
AmH¥$Vr 3.1
‘§Ìmb`mMr aMZm
v
‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`
v
H°$~rZoQ> ‘§Ìr
v
v v
embo` {ejU Am{U gmjaVm {d^mJ Cƒ {ejU {d^mJ
v v
amÁ`‘§Ìr amÁ`‘§Ìr
v v
‘w»` g{Md ‘w»` g{Md
v v v v
ghmæ`H$ g{Md g§`Šw V g{Md g§`Šw V g{Md g§`Šw V g{Md g„mJma
‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘mÜ`{‘H$ {ejU àmW{‘H$ {ejU àm¡T> {ejU
v v v v
ghmæ`H$ g{Md g§`Šw V g{Md g§`Šw V g{Mdg§`Šw V g{Mdg§`Šw V g{Mdg§`Šw V g{Mdg§`Šw V g{Mdg§`Šw V g{MdAm{W©H$ g„mJma
Vm§{ÌH$ {ejU H|$Ðr`{dÚmnrR> YmoaU Am{U Cƒ {ejU, àemgH$s` XyañW {ejU {dÎm d gm§pIH$sAm{U
Am{U ^mfm {Z`moOZ {eî`d¥Îmr g‘Ýd`H$ boIm {Z`moOZ
darb AmH¥$Vr dê$Z Ago bjmV `oVo H$s, ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`m‘Ü`o EH$ H°$~rZoQ> XOm©Mm ‘§Ìr AgVmo. `m
‘§Í`mÀ`m {Z`§ÌUmImbrM ‘§Ìmb`mMo g§nyU© H$m‘H$mO MmbV AgVo. `m ‘§Í`mbm ghmæ` H$aÊ`mgmR>r XmoZ amÁ`‘§Ìr AgVmV.
EH$ amÁ`‘§Ìr embo` {ejU {d^mJ Am{U gmjaVm {d^mJmgmR>r AgVmo, Va Xwgam amÁ`‘§Ìr Cƒ {ejU {d^mJmgmR>r
AgVmo. embo` {ejU Am{U gmjaVm {d^mJmVrb amÁ`‘§Í`mbm ghmæ` H$aÊ`mgmR>r EH$ g{Md AgVmo. Va `m g{Mdmbm
‘XV H$aÊ`mgmR>r EH$ ghmæ`H$ g{Md AgVmo. `m~amo~aM Mma g§`wŠV g{Md Am{U EH$ g„mJma AgVmo. Cƒ {ejU
{d^mJm‘Ü`o EH$ g{Md AgVmo. Va `m g{Mdmbm ‘XV H$aÊ`mgmR>r EH$ ghmæ`H$ g{Md Va gmV g§`wŠV g{Md AgVmV
Am{U EH$ Am{W©H$ g„mJma AgVmo. Aem àH$maMr ‘mZd g§gmYZ {dH$mg ‘§Ìmb`mMr aMZm Amho.
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ : g§KQ>Z Am{U g_ñ`m : 16
g§{dYmZmË‘H$ VaVyX
^maVr` gqdYmZm‘Ü`o Oo ‘wb^yV A{YH$ma gm§{JVbobo AmhoV. Ë`m‘Ü`o {ejUmMm g‘mdoe hmoVmo. åhUOoM àË`oH$mbm
{ejU {‘iUo hm ‘wb^yV A{YH$ma Amho. ^maVr` g§{dYmZmÀ`m H$b‘ 21 (A) Zwgma XoemVrb àË`oH$ amÁ`mZo d` df}6
Vo 14 `m d`moJQ>mVrb ‘wbm-‘wbtZm {Z:ewëH$ d gŠVsÀ`m {ejUmMm A{YH$ma àXmZ Ho$bm Amho. B.g. 1986 À`m
e¡j{UH$ YmoaUm‘Ü`o Am{U B.g.1992 À`m H¥$Vr H$m`©H«$‘m‘Ü`o àmW{‘H$ {ejU hm {ejUmMm ‘wb^yV KQ>H$ Agë`mMm
nwZéƒma Ho$bm Amho. ^maVr` g§gXoZo {XZm§H$1 E{àb 2010 ‘Ü`o 6-14 d`moJQ>mVrb ‘wbm-‘wbtZm {Z:ewëH$ d gŠVsÀ`m
{ejUmMm A{YH$ma A{Y{Z`‘ bmJy Ho$bm Amho. `m A{Y{Z`‘m‘wio XoemVrb 6 Vo 14 d`moJQ>mVrb ‘wbm-‘wbtZm {Z:ewëH$
Am{U gŠVsMo {ejU {‘iy bmJbo Amho. XoemÀ`m C^maUr‘Ü`o {ejUmbm Iyn ‘hÎd Amho. åhUyZM `m A{Y{Z`‘mbm
AZÝ`gmYmaU ‘hÎd àmá Pmbo Amho.
(~) V§Ì{ejU
V§Ì {ejU ã`wamoÀ`m A§VJ©V Imbrb g§ñWm `oVmV. `m g§ñWmda V§Ì{ejU ã`wamoMo {Z`§ÌU AgVo.
(01) ^maVr` ‘m{hVr V§ÌkmZ g§ñWm (Indian Institute of Information Technology) ½dmëhoa, Abmhm~mX, O~bnya,
Am{U H$m§Mrnwa‘
(02) ApIb ^maVr` V§Ì{ejU n[afX (All India Council of Technical Education)
(03) dmñVwemÌ qH$dm ñWmnË` n[afX (Council of Architecture)
(04) {Z`moOZ Am{U ñWmnË` emim (School of Planning and Architecture)
(05) 16 ^maVr` V§ÌkmZ g§ñWm (Indian Institute of Technology)
(06) 5 ^maVr` {dkmZ {ejU Am{U g§emoYZ g§ñWm (Indian Institute of Science Education and Research)
(07) 13 ^maVr` ì`dñWmnZ g§ñWm (Indian Institute of Management)
(08) 30 amï´>r` V§ÌkmZ g§ñWm (National Institute of Technology)
(09) g§V bm|Jmodmb A{^`m§{ÌH$s Am{U V§ÌkmZ g§ñWm (Sant Longowal Institute of Engineering Technology)
(10) CÎma-nydu` àmXo{eH$ {dkmZ d V§ÌkmZ g§ñWm (North-Eastern Regional Institute of Science Technology)
(11) amï´>r` Am¡Úmo{JH$ A{^`m§{ÌH$s g§ñWm (National Institute of Industrial Engineering)
(12) 4 amï´>r` Vm§{ÌH$ {ejU à{ejU Am{U g§emoYZ g§ñWm (National Institute of Technical Teachers Training
Research)
(13) 4 àmXo{eH$ AàoZQ>rZ{en/àmË`{jH$ à{ejU ~moS>© (Regional Board of Apprenticeship / Practical Training)
(3) Xw~b
© KQ>H$m§Zm e¡j{UH$ gw{dYm nwa{dUo
g‘mOm‘Ü`o e¡j{UH$Ñï²>`m Oo KQ>H$ Xwb©{jV AmhoV qH$dm {ejUmnmgyZ d§{MV AmhoV Aem KQ>H$m§Zm e¡j{UH$
gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoUo, g‘mOmVrb Jar~, Aëng§»`mH$, ‘{hbm Aem KQ>H$m§H$S>o e¡j{UH$Ñï²>`m {deof bj nwa{dUo.
YmoaUm§Mr Am{U `moOZm§Mr {Z{‘©Vr H$aVodoiog Aem d§{MV KQ>H$m§gmR>r YmoaUm§‘Ü`o Am{U `moOZm§‘Ü`o VaVyX H$aUo Am{U `m
‘mÜ`‘mVyZ Ë`m§Mm e¡j{UH$ {dH$mg KS>dyZ AmUUo. Ë`m§Zm e¡j{UH$ àdmhm‘Ü`o gm‘mdyZ KoUo, Ago ‘hÎdnyU© H$m`©
‘§Ìmb`m‘m’©$V Ho$bo OmVo.
{ejUmMm h¸$
B.g. 2002 ‘Ü`o 86 ì`m KQ>Zm XwéñVrÀ`m ‘mÜ`m‘mVyZ Xoem‘Ü`o {ejUmMm h¸$ hm H$m`Xm AmUÊ`mV Ambm.
KQ>ZoVrb ‘wb^yV A{YH$mamÀ`m21 A `m H$b‘m‘Ü`o {ejUmMm h¸$ g‘m{dï> H$aÊ`mV Ambm Am{U Ë`m§Mr A§‘b~OmdUr
{S>g|~a 2000 nmgyZ H$aÊ`mV Ambr. `m H$m`ÚmZwgma XoemVrb gd© amÁ`m§Zr 6 Vo 14 df© d`moJQ>mVrb {dÚmWmªZm ‘mo’$V
Am{U gŠVsMo {ejU XoUo ~§YZH$maH$ Amho. `m H$m`Úm‘wio {ejUmnmgyZ d§{MV amhÊ`mMo à‘mU H$‘r Pmbo Amho. VgoM
{ejU ‘mo’$V XoÊ`mV `oV Agë`m‘wio g‘mOmVrb Am{W©H$Ñï²>`m Xw~©b ZmJ[aH$m§Zmhr Ë`m§À`m ‘wbm§Zm {ejU XoUo gmono Pmbo
Amho.
A{^`mZmMo Ü`o`
(1) 6-14 df} d`moJQ>mVrb gd© {dÚmWmªZm {ejU h¸$ H$m`ÚmZwgma ‘mo’$V e¡j{UH$ gw{dYm CnbãY H$ê$Z XoUo.
(2) àmW{‘H$ {ejUmnmgyZ d§{MV Agboë`m KQ>H$m§Zm e¡j{UH$ gw{dYm nwadyZ Ë`m§Zm ‘w»` àdmhmV AmUUo.
(3) {ejUmMo gmd©ÌrH$aU H$aUo.
(4) àmW{‘H$ {ejUmda bj H|${ÐV H$ê$Z JwUdÎmmnyU© {ejU XoÊ`mda ^a XoUo.
Aem àH$mao H$mhr ‘hÎdnyU© Ü`o` gd© {ejm A{^`mZmMo AmhoV.
`moOZoMo CÔoe
‘Ü`mÝh ^moOZ `moOZoMo H$mhr à‘wI CÔoe AmhoV Vo nwT>rbà‘mUo-
(1) gaH$mar emim, AZwXm{ZV emim Am{U ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWmÀ`m emim§‘Yrb dJ© n{hbr Vo AmR>dr n`ªVÀ`m
{dÚmWmªZm nmofU Amhmam‘Ü`o gwYmaUm KS>dyZ AmUUo.
(2) g‘mOmVrb d§{MV KQ>H$ Am{U J[a~ {dÚmWu XaamoO emioV `mdoV Am{U {ejUmda Ë`m§Mo bj H|$ÐrV hmoÊ`mgmR>r.
(3) XwîH$miJ«ñV ^mJmVrb {dÚmWmªZm gwQ²>Q>çm‘Ü`o nmofU Amhma XoUo.
AemàH$mao ‘Ü`mÝh ^moOZ `moOZoÛmao n{hbr Vo AmR>dr n`ªVÀ`m {dÚmÏ`m©Zm nmofU Amhma nwadbm OmV Amho. `m‘wio
emim§‘Ü`o {dÚmWu `oÊ`mMo à‘mU dmT>bo Amho. VgoM hdm Agbobm nmofU Amhma emioVM CnbãY H$ê$Z XoÊ`mV `oV
Agë`m‘wio {dÚmWmªMo hmoUmao e¡j{UH$ ZwH$gmZ Wm§~bo Amho.
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
`mo½` OmoS>çm Owidm.
AZwH«$‘{UH$m
4.0 C{Ôï>o
4.1 àmñVm{dH$
4.2 {df`-{ddoMZ
4.2.1 H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>i
4.2.2 amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX
4.2.3 ApIb ^maVr` Vm§{ÌH$ {ejU n[afX
4.2.4 {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJ
4.3 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
4.4 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
4.5 gmam§e
4.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
4.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
4.0 C{Ôï>o
`m KQ>H$m§Mm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Amnë¶mcm-
· H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>imMr H$m¶©nÕVr g‘OyZ KoVm ¶oB©b.
· amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afXoMr ‘m{hVr hmoB©b.
· ApIb ^maVr` Vm§{ÌH$ {ejU n[afX g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
· {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJmMr ‘m{hVr hmoB©b.
4.1 àmñVm{dH$
OmJ{VH$ ñVamda H$moUË`mhr amï´>mMm {dH$mg hm ‘mZdr g§gmYZmÀ`m Hw$eb ì`dñWmnZmda Am{U ‘mZdr g§gmYZmÀ`m
{dH$mgmda Adb§~yZ AgVmo. åhUyZM AmO OmJ{VH$ ñVamda ‘mZdr g§gmYZmÀ`m ì`dñWmnZmg {deof ‘hÎd àmá Pmbo
Amho. ‘w»`V: g§gmYZo hr VrZ àH$maMr AgVmV. Vr åhUOo Z¡g{J©H$, {dÎmr` Am{U ‘mZdr hmo`. `m VrZ g§gmYZmVrb
‘hÎdmMm KQ>H$ åhUOo ‘mZd g§gmYZ hmo`. H$maU `m ‘mZd g§gmYZmdaM Z¡g{J©H$ Am{U {dÎmr` g§gmYZo Adb§~yZ AmhoV.
‘mZd g§gmYZ Oa Hw$eb Zgob. Va BVa XmoÝhr g§gmYZmMo ‘hÎd amhV Zmhr. åhUyZ ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMo ‘hÎd
AZÝ`gmYmaU Amho.
^maVm‘Ü`o ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMm {dH$mg H$aÊ`mgmR>r H|$Ðr` ñVamda {d{dY g§ñWm H$m`©aV AmhoV. `m
g§ñWmÛmao XoemVrb ‘mZd g§gmYZmbm H$mim~amo~a ~XbV OmUmao kmZ {Xbo OmVo. XoemÀ`m {dH$mgmbm AZwê$n Ago ‘mZdr
g§gmYZ CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r à`ËZ Ho$bm OmVmo. `m ‘wioM ^{dî`mVrb ‘mZdr g§gmYZmMo ì`dñWmnZ `mo½` àH$mao
hmoÊ`mg ‘XV hmoV AgVo. VgoM Hw$eb, H$m`©j‘, Vm§{ÌH$ kmZmZo `w³V Ago ‘Zwî`~i CnbãY hmoD$Z XoemMm {dH$mg hmoV
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ : g§KQ>Z Am{U g_ñ`m : 25
AgVmo. `m KQ>H$m‘Ü`o AmnU H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>i, amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX, ApIb ^maVr`
Vm§{ÌH$ {ejU n[afX Am{U {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJ, B˶mXr Aä`mg H$aUma AmhmoV.
4.2 {df`-{ddoMZ
4.2.1 H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>i
H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>i ho Iyn OwZo Amho. B.g. 1921 ‘Ü`o CÎmaàXoe ~moS>© Am°’$ hm`ñHy$b Am{U
B§Q>a{‘{OBQ> EÁ`wHo$eZ ho ‘§S>i ñWmnZ H$aÊ`mV Ambo. `m ‘§S>imÀ`m A{YH$ma joÌm‘Ü`o ‘Ü` ^maV d ½dmëhoa `oV hmoVo.
`mZ§Va B.g.1921 ‘Ü`o ^maV gaH$maZo g§`w³V ~moS>© ñWmnZ H$aÊ`mMr gyMZ Ho$br hmoVr. Ë`mZwgma ~moS>© Am°’$ hm`ñHy$b
Am{U B§Q>a{‘{OBQ> EÁ`wHo$eZ amOnwVmZm Ago Zm‘H$aU H$aÊ`mV Ambo. `mZ§Va {Xdg|{Xdg ‘§S>imMo A{YH$ma joÌ dmT>V
Jobo. B.g.1952 ‘Ü`o g§{dYmZ g§emoYZ H$ê$Z ‘§S>imMo Zm‘H$aU H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>i H$aÊ`mV Ambo Am{U
~moS>m©Mo A{YH$ma joÌ dmT>{dÊ`mV Ambo. B.g.1962 ‘Ü`o ‘§S>imMo nwZJ©R>Z H$aÊ`mV Ambo.
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
MwH$ H$s ~amo~a Vo {bhm.
(1) B.g. 1921_Ü`o CÎma àXoe ~moS>© Am°\$ hm`ñHy$b Am{U B§Q>a{_{OEQ> EÁ`wHo$eZ ho _§S>i ñWmnZ H$aÊ`mV Ambo.
(2) _mZd g§gmYZ {dH$mg _§Ìmb`mVrb embo` {ejU Am{U gmjaVm {d^mJmVrb g{MdmÀ`m A§VJ©V Am{U {Z`§ÌUmImbrb
H|${Ð` _mÜ`{_H$ {ejU _§S>imMo H$m`© MmbV AgVo.
(3) amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afX 6 OyZ 1975bm ñWmnZ Pmbr.
(4) amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afXoÀ`m H$m`©H$mar g{_VrMm AÜ`j hm _mZd g§gmYZ {dH$mg _§Ìr AgVmo.
(5) {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJmMo _w»`mb` Zdr {X„r `oWo Amho.
4.5 gmam§e
darb gd© {ddoMZmdê$Z Ago g‘OyZ `oVo H$s XoemVrb ‘mZd g§gmYZmMm {dH$mg H$aÊ`mgmR>r {d{dY g§KQ>Zm H$m`©aV
AmhoV. `m H|$Ðr` ñVamdarb g§KQ>Zm‘m’©$VM Xoembm Amdí`H$ Agbobo ‘Zwî`~i V`ma H$aÊ`mV `oV AgVo. Xoem‘Ü`o `m
g§KQ>ZmMr ñWmnZm {d{dY joÌmZwgma H$aÊ`mV Ambr Amho. Vm§{ÌH$s Am{U A{^`m§{ÌH$s {ejUmgmR>r doJir g§ñWm Amho.
Va ì`dñWmnZ joÌmgmR>r doJir g§ñWm Amho. ’$m‘©gr, dmñVwH$bm, Cn`mo{OVH$bm Am{U hñVH$bm B. joÌmgmR>r doJdoJù`m
à{ejU g§ñWm H$m`© H$aV AmhoV. joÌmZwê$n g§ñWmMr C^maUr H$aÊ`mV Amë`m‘wio XoemVrb {d{dY joÌmMr ‘mJUr {H$Vr
Amho. Ë`mZwgma ‘Zwî`~i V`ma hmoÊ`mg ‘XV hmoV AgVo. Aem ì`dñWmnZm‘wio {d{dY joÌmVrb g§nyU© ‘m{hVr Agbobo
qH$dm n[anyU© Ago ‘Zwî`~i {‘iÊ`mg ‘XV hmoVo. Ë`m‘wio Xoemg‘moarb ‘mZd g§gmYZmMr g‘ñ`m Zmhrer hmoD$Z Xoe
{dH$mgmH$S>o ‘mJ©H«$‘U H$aÊ`mg ‘XV hmoV AgVo.
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ : g§KQ>Z Am{U g_ñ`m : 31
4.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
Imcrc àíZm§Mr WmoS>³¶mV CÎmao {chm.
(1) H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>imMo CÔoe gm§Jm.
(2) H|$Ðr` ‘mÜ`{‘H$ {ejU ‘§S>imMo H$m`o© ñnï> H$am.
(3) amï´>r` e¡j{UH$ g§emoYZ d à{ejU n[afXoMr H$m`o© {deX H$am.
(5) ApIb ^maVr` Vm§{ÌH$ {ejU n[afXoMr aMZm gm§JyZ Ë`m§Mo H$m`© ñnï> H$am.
(6) {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJmda Q>rn {bhm.
AZwH«$‘{UH$m
5.0 C{Ôï>o
5.1 àmñVm{dH$
5.2 {df`-{ddoMZ
5.2.1 `ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZr (¶eXm)
5.2.2 Cƒ {ejU g§MmbZmb`
5.2.3 {dÚmnrR>o
5.2.4 ‘hm{dÚmb¶o
5.2.5 _hmamï´> nmo{bg à{ejU à~mo{YZr, Zm{eH$
5.3 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
5.4 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
5.5 gmam§e
5.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
5.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
5.0 C{Ôï>o
`m KQ>H$mMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Amnë`mbm-
· `ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZrMo ‘hÎd g‘Oob.
· ¶ed§Vamd MìhmU {dH$mg àemgZ à~mo{YZrMr aMZm d H$m`} g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
· Cƒ {ejU g§MmbZmb`mMr g§H$ënZm d aMZm H$iob.
· Cƒ {ejU g§MmbZmb`mMr H$m`} g‘OVrb.
· {dÚmnrR>o d ‘hmamï´>mVrb {dÚmnrR>m§Mr aMZm g‘OyZ `oB©b.
· {dÚmnrR>mÀ`m H$m`m©Mo ‘hÎd bjmV `oB©b.
· ‘hm{dÚmb`mMm B{Vhmg, aMZm d H$m`} g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
· ‘hmamï´> nmobrg à{ejU à~mo{YZrMo CÔoe d H$m`© g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
5.1 àmñVm{dH$
AmYw{ZH$ H$mimV bmoH$àemgZmMm à^md dmT>mdm `m CÔoemZo ZdZdrZ ì`dñWmnZ V§Ìm§Mm dmna Ho$bm OmV Amho.
bmoH$emhr emgZm‘Yrb àemgZ ì`dñWm OmñVrV OmñV bmoH$m{^‘wI ~Z{dUo Amdí¶H$ AgVo. OZVoÀ`m H$ë`mUmH$[aVm
ZdZdrZ `moOZm V`ma H$amì`m bmJVmV. `m `moOZm bmoH$m§n`ªV {H$Vr à‘mUmV nmohmoMë`m `mMo ‘yë`‘mnZ H$ê$Z ^{dî`H$mimVrb
5.2 {df`-{ddoMZ
àemgZmVrb H$m`} ì`dpñWV d doioda H$am`Mr AgVrb Va àemgZmÀ`m àË`oH$ {d^mJmV à{ejUmMr gmo` {Z‘m©U
H$amdr. à{ejUm{edm` {dH$mg{df`H$ YmoaU am~{dUo H$R>rU Amho. godmnyd© à{ejUmV H$mhr ÌwQ>r amhÿ eH$VmV. H$m‘mda
éOy Pmë`mZ§Va Ë`m H$‘©Mmar dJm©Mr ‘mZ{gH$Vm Amnmnë`m joÌmVrb H$m`m©gmR>rM AmnU AmhmoV Aer {Z‘m©U Pmbr
nm{hOo. `m nmíd©^y‘rda EH$ à~mo{YZr ñWmnÊ`mMo R>abo. Ë`mgmR>r `eXm hr g§ñWm ñWmnZ Ho$br. ‘hmamï´> gaH$maZo Ë`m
g§ñWoMo g§MmbH$ åhUyZ lr. A{ZbHw$‘ma bpIZm `m§Mr Zo‘UyH$ Ho$br. gwédmVrÀ`m H$mimV gXa g§ñWoZo ‘`m©{XV ñdê$nmMo
à{ejU XoÊ`mMo {ZpíMV Ho$bo.
B. g. 1969 ‘Ü`o amÁ` emgZmZo 10+02+03 Aer {ejU nÕVr ApñVËdmV AmUbr Am{U Cƒ {ejUmMm
àgma H$aÊ`mgmR>r amÁ`m§‘Ü`o AZoH$ d[að> ‘hm{dÚmb`m§Mr gwédmV Ho$br. 31 Am°ŠQ>mo~a 1984 amoOr Cƒ {ejU
g§MmbZmb`mMr {Z{‘©Vr Pmë`mZ§Va Aem ‘hm{dÚmb`m§À`m g§»`o‘Ü`o ‘moR>r dmT> Pmbr Amho. Ë`mM~amo~a Cƒ {ejU
g§MmbZmb`mMr O~m~Xmar ‘moR>çm à‘mUmV dmT>br Am{U Ë`m_wio amÁ` nmVirdarb g§MmbZmb`mg gd© ‘hm{dÚmb`m§Mo
H|$Ðr` ì`dñWmnZ H$aUo H$R>rU Pmbo hmoVo. åhUyZ `m g§MmbZmb`mMo {dH|$ÐrH$aU H$aÊ`mMr JaO dmQy> bmJbr. n[aUm‘r
amÁ`m‘Ü`o ‘hm{dÚmb`m§À`m H$m‘m§da {d^mJmda {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r Xhm {d^mJr` H$m`m©b`m§Mr {Z{‘©Vr H$aÊ`mV Ambr.
hr {d^mJr` ghg§MmbH$mMr H$m`m©b`o, ‘w§~B©, nZdob, nwUo, H$moëhmnya, gmobmnya, Am¡a§Jm~mX, Zm§XoS>, OiJmd, A‘amdVr
Am{U ZmJnya `oWo {Z‘m©U H$aÊ`mV Ambr AmhoV.
5.2.3 {dÚmnrR>o
{dÚmÏ`mªZm embo` {ejUmZ§VaMo Cƒ {ejU XoUmè`m g§ñWm§‘Ü`o àm‘w»`mZo ‘hm{dÚmb`o d {dÚmnrR>o `m§Mm A§V^m©d
hmoVmo. Cƒ nmVirdarb AÜ``Z d AÜ`mnZ g§emoYZ BË`mXr gw{dYm Agbobr d {dÚmÏ`mªZm narjmnyd©H$ ‘mJ©Xe©H$
XoÊ`mMo A{YH$ma Agbobr g§ñWm åhUOo "{dÚmnrR>'. {dÚmnrR>m§À`m H$m`©H$joV H$mhr g§b¾ ‘hm{dÚmb`o `oVmV. gÜ`m
dmnabr OmUmar "{dÚmnrR>' hr g§km "`w{Zìh{g©Q>r' `m B§J«Or g§koMo ^mfm§Va Amho. ^maVmVrb Cƒ {ejUmMr O~m~Xmar
CMbÊ`mgmR>r {~«{Q>em§Zr Á`m YVuÀ`m g§ñWm§Mr ñWmnZm Ho$br, Ë`m§Zm CÔoeyZ hm eãX dmnabm OmVmo. hr {dÚmnrR>o
g§d¡Ym{ZH$ g§ñWm AgyZ Vr bmoH$g^oÀ`m qH$dm amÁ` {dYmZg^m§À`m H$m`ÚmZo àñWm{nV Pmbobr AgVmV. Ë`mMà‘mUo
Ë`m§Zm {dÚmnrR> AZwXmZ Am`moJ Am{U ^maVr` {dÚmnrR> g§KQ>ZoMr ‘mÝ`Vm AgVo.
{dÚmnrR> B{Vhmg
EH$moUrgmì¶m eVH$mV ^maVmV ¶wamonr¶ YVuda {dÚmnrR>mMr ñWmnZm H$aʶmV Amcr. VoWyZM AmYw{ZH$ Cƒ
{ejUmMr na§nam ^maVmV gwê$ Pmcr. na§Vw ˶mhr AJmoXa ^maVmV Cƒ {ejUmMr na§nam ’$ma OwZr Agë¶mMo {XgyZ ¶oVo.
Vj{ecm, Zmc§Xm, {dH«$‘{ecm, dc^r d H$m§Mr hr {dÚmnrR>o ˶m H$mimV à{gÕ hmoVr. Vj{ecm, Zmc§Xm d {dH«$‘{ecm ¶m
{dÚmnrR>mV Va naXoemVyZhr {dÚmWu d {dÛmZ ¶oV AgV.
(2) {dÚmnrR>mM
§ r aMZm
{dÚmnrR>mÀ`m aMZo‘Ü`o amÁ`nmb ho amÁ`mVrb gd© {dÚmnrR>m§Mo nX{gÕ Hw$bnVr AgVmV. {dÚmnrR>mÀ`m à‘wI
A{YH$manXr Hw$bJwê$ AgVmV. CnHw$bJwê$, Hw$bg{Md, H$m`©H$m[aUr, A{Yg^m ({gZoQ>) d {dÛV n[afX `m§À`m ghH$m`m©Zo
{dÚmnrR>m§Mm H$ma^ma MmbVmo.
5.2.4 ‘hm{dÚmb`o
‘hm{dÚmb`mbm B§J«Or‘Ü`o "H$m°boO' `m g§koZo g§~moYbo OmVo. "H$m°boO' hm B§J«Or eãX ‘yi b°{Q>Z H$m°{b{O`‘
(Collegiums) nmgyZ ~Zbm Amho. H$m°boO `m eãXmMm à`moJ g§`w³V amÁ` A‘o[aHo$‘Ü`o nXdr àXmZ H$aUmè`m V¥Vr`H$
e¡j{UH$ g§ñWmgmR>r dmnabm OmVmo. d BVa B§J«Or ^m{fH$ Xoem§‘Ü`o ImgJr e¡j{UH$ ì`dñWo‘Ü`o {ÛVr`H$ qH$dm ‘mÜ`{‘H$
emiogmR>r `m eãXm§Mm à`moJ {d{dY B§J«Or ^m{fH$ Xoem§‘Ü`o doJdoJim Amho. `wZm`Q>oS> qH$½S>‘, H°$ZS>m, Am°ñQó{b`m Am{U
BVa amï´>Hw$b Xoem§‘Ü`o "H$m°boO' eãXmMm à`moJ gm‘mÝ`V… "ñHy$b' (g§Hw$b) Agm Ho$bm OmVmo Va {dÚmnrR>m§À`m A§VJ©V
`oUmè`m gd© g§Hw$bm§Zm H$Yr-H$Yr "H$m°boO' Ago g§~moYbo OmVo.
Cƒ {ejUmMr H|$Ðo åhUyZ ‘hm{dÚmb`mMm C„oI Ho$bm OmVmo. {dÚmÏ`mªZm H|$Ðq~Xy ‘mZyZ Vmo Mm[aÍ` g§nÞ KS>mdm
åhUyZ ‘hm{dÚmb` à`ËZ H$aV AgVo. {dÚmÏ`mªVrb gwá JwUm§Mm {dH$mg hm Ü`mg KoD$Z ‘hm{dÚmb` H$m`© H$arV AgVo.
{ejU, Amamo½`, {H«$S>m, gm§ñH¥${VH$ d ì`{³V‘ÎdmMm {dH$mg `m ‘mÜ`‘mVyZ g‘mO {Z{‘©VrÀ`m H$m`m©V ‘hm{dÚmb`m§Mr
^y{‘H$m ‘hÎdnyU© ‘mZbr OmVo.
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
[aH$må`m OmJm ^am.
(1) `eXm `m g§ñWoMo _w»` H$m`m©b`.............`oWo Amho.
(2) _hmamï´>mV....................`m {Xder Cƒ {ejU g§MmbZmb`mMr {Z{_©Vr Pmbr.
(3) _hmamï´> amÁ` ñWmnZoÀ`m doir _hmamï´>mV..........{dÚmnrR>o hmoVr.
(4) {dÚmnrR>mÀ`m aMZo_Ü`o............ho amÁ`mVrb gd© {dÚmnrR>m§Mo nX{gÕ Hw$bnVr AgVmV.
(5) ^maVmVrb n{hbo H$bm d {dkmZ _hm{dÚmb`.............ho hmo`.
5.5 gmam§e
`m àH$aUmV AmnU ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmMo g§KQ>Z H$aUmè`m amÁ` ñVamdarb `§ÌUm `m‘Ü`o `eXm {VMr aMZm
H$m`} OmUyZ KoVbr Ë`mM~amo~a Cƒ d V§Ì{ejU g§MmbZmb` aMZm d g§MmbZmb`mÀ`m H$m`m©Mo kmZ KoVbo. {dÚmnrR>mMr
d ‘hm{dÚmb`m§Mr ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmVrb ^y{‘H$mXoIrb _m{hV Pmbr VgoM ‘hmamï´> nmobrg à{ejU à~mo{YZrMr
^y{‘H$mXoIrb Aä`mgbr amÁ`ñVamda `m g§KQ>Zm à^mdr JwUdÎmmnyU© ‘Zwî`~i {Z‘m©U H$ê$Z amï´>{dH$mgmg gmhmæ` H$aUmao
ZmJ[aH$ {Z‘m©U H$aÊ`mMo H$m`© H$aVmV.
AZwH«$‘{UH$m
6.0 C{Ôï>o
6.1 àmñVm{dH$
6.2 {df`-{ddoMZ
6.2.1 VUmdm§Mo ì`dñWmnZ
6.2.2 H$‘©Mmè`m§Mo j‘Vm g§dY©Z
6.2.3 H$‘©Mmar AmMmag§{hVm
6.2.4 VH«$ma {ZdmaU `§ÌUm
6.2.5 H$m¶©{gÕrMo ‘w붑mnZ
6.2.6 ‘mZd g§gmYZ boIm§H$Z
6.2.7 g§¶w³V na‘me©Xm¶r ¶§ÌUm
6.3 nm[a^m{fH$ eãX d eãXmW©
6.4 ñd`§-AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao
6.5 gmam§e
6.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`
6.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$
6.0 C{Ôï>o
øm KQ>H$mMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va Amnë`mbm-
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmVrb VUmd `m ‘mZ{gH$ g‘ñ`oMr AmoiI hmoB©b.
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmVrb {eñV `m g§H$ënZoMr OmUrd hmoB©b.
· A{^àoaUm `m g§H$ënZoMo ñdê$n H$iob.
· ‘Zmo~b hr g§H$ënZm g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
· ‘mo~Xbm `m g§H$ënZoMo kmZ hmoB©b.
· ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmVrb g‘ñ`m gmoS>dUmè`m `§ÌUm g‘OÊ`mg ‘XV hmoB©b.
6.1 àmñVm{dH$
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmV AmYw{ZH$ H$mimV AZoH$ ZdZdrZ g‘ñ`m {Z_m©U Pmë`m AmhoV. Ë`m g‘ñ`m§Mr Vrd«Vm
{Xdg|{Xdg dmT>V Amho. Ë`m‘wio ì`dñWmnH$m§H$Sy>Z `m g‘ñ`oda doirM Cnm``moOZm H$ê$Z Ë`m§Mr Vrd«Vm H$‘r H$aUo
CÚmoJ, àemgZmÀ`m {dH$mgmgmR>r Amdí`H$ Amho. AmOÀ`m YH$mYH$sÀ`m, YmdnirÀ`m OrdZmV ì`dñWmnH$, H$‘©Mmè`m§À`m
VmUVUmdm§Mo à‘mU ‘moR>çm à‘mUmV dmT>bobo Amho. Ë`mMm n[aUm‘ H$m‘mÀ`m JwUdÎmoda hmoV Amho. VgoM ì`dñWmnZ,
‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZ : g§KQ>Z Am{U g_ñ`m : 45
àemgZmV AZoH$ H$‘©Mmar ~o{eñV ñdê$nmMo dV©Z H$aVmV. Ë`mMm ì`dñWmnZ, àemgZmÀ`m à{V‘oda à{VHy$b n[aUm‘
hmoVmo. ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmV H$‘©Mmè`m§Mr JwUdÎmm dmT>mdr `mgmR>r Ë`m§Zm A{^ào[aV Ho$bo OmVo. Ë`m§Mo ‘Zmo~b
C§Mmdbo OmV Amho. Ë`mgmR>r Ë`m§Zm Mm§Jë`m àH$maMm ‘mo~Xbm/doVZ XoD$Z Ë`m§À`m H$m`m©Mm Jm¡ad Ho$bm OmVmo. ì`dñWmnH$,
H$‘©Mmar `m§À`mVrb g§~§Y gbmo»`mMo gm¡hXm`m©Mo amhmdo `mgmR>r VH«$ma{ZdmaU `§ÌUm, g§`w³V nam‘e©Xm`r `§ÌUm H$m`©aV
AmhoV. Ë`m ‘mÜ`‘mVyZ g‘ñ`m gmoS>dë`m OmV AmhoV. ì`dñWmnZmVrb, àemgZmVrb H$‘©Mmar H$mbgwg§JV amhmdm Ë`mMo
kmZ, H$m¡eë` AnS>oQ> amhmdo `mgmR>r Ë`m§À`m H$m‘mMo, JwUdÎmoMo H$m`©{gÕr ‘yë`‘mnZ Ho$bo OmVo. Ë`m‘wio Ë`m§À`m H$m‘mMm
XOm© C§MmdV Amho.
6.2 {df`-{ddoMZ
6.2.1 VUmdmMo ì`dñWmnZ
VmU qH$dm VUmd hr EH$ ‘mZ{gH$ Ag§VwbZmMr qH$dm Agwa{jVVoMr ^mdZm Amho. `mV ì`³Vsbm Amnë`m
H$V¥©Îdm{df`r Am{U j‘Vo{df`r ZH$mamË‘H$ ^mdZm {Z‘m©U hmoD$Z Ë`m§Zm Amnë`m ñdV:À`m ^mdZm§da {Z`§ÌU R>odUo H$R>rU
OmVo. AmOÀ`m ~Xbboë`m ñnY}À`m OJmV H$m‘Jma VgoM ì`dñWmnH$ `m XmoÝhr KQ>H$m§Vrb VUmdm§Mr nmVir dmT>V Amho.
`mMm n[aUm‘ åhUyZ ~hþVm§er ì`dñWmnH$ Amnbo ñdmñÏ` J‘mdyZ ~gbo AmhoV. VUmdJ«ñV ì`dñWmnH$ CnH«$‘mgmR>r dm
^mJYmaH$m§gmR>r ’$m`ÚmMo ZgVmV. VUmdm§‘wio Mm§Jbo ì`dñWmnH$ CnH«$‘mgmR>r Amnbr j‘Vm J‘mdVmV d CËnmXZmV KQ>
hmoVo. VUmd hr OJmVrb gd©M Xoem§V EH$ g‘ñ`m ~Zbobr Amho. Ë`m‘wio H$m‘mMm VUmd hm AË`§V ‘hÎdmMm {df` ‘mZdr
dV©Zm~m~V Aä`mgbm OmVmo. VUmdm§Mr Vrd«Vm H$_r H$aUo, Ë`m§Mm n[aUm‘ d VUmd H$‘r H$aÊ`mgmR>r Cnm``moOZm§Mm
Aä`mg Ho$bm OmVmo.
(1) A{^àoaUm
H$moUË`mhr ì`dñWmnZmMo `e ho Ë`m ì`dñWmnZmV H$m‘ H$aUmè`m {d{dY H$‘©Mmè`m§da Adb§~Zy AgVo. ì`dñWmnZmV
{H$Vrhr AmYw{ZH$ XOm©Mo V§ÌkmZ Agob, Cƒ XOm©Mo {ejU KoVobobo ì`dñWmnH$ AgVrb; na§Vw H$‘©Mmè`m§Mr H$m‘
(2) ‘Zmo~b
‘Zmo~b hr EH$ ‘mZ{gH$ AdñWm Amho. ì`³VsZo Amnbo H$m`© ì`dpñWVnUo d O~m~XmarZo nma nmS>Ê`mgmR>r
Xe©{dbobr BÀN>m hmo`. H$‘©Mmar hm EH$ gOrd KQ>H$ Agë`mZo Ë`mbm ñdV:Mr BÀN>m, ^mdZm, {dMma, ‘Z BË`mXr
KQ>H$m§Mm Ë`mÀ`m H$m‘mda n[aUm‘ hmoV AgVmo. ‘Zmo~b hm EH$ AemM àH$maMm KQ>H$ Amho H$s, Omo H$‘©Mmè`m§À`m H$m`©
H$aÊ`mÀ`m BÀN>oda à^md nmS>V AgVmo. åhUOo H$‘©Mmar H$m`© H$aVmZm Ë`mMo H$m‘ {H$Vr H$m`©j‘VoZo Am{U O~m~XmarZo nyU©
H$aVmo qH$dm nyU© H$aÊ`mMr BÀN>m Xe©{dVmo `mbmM ‘Zmo~b Ago åhUVm `oB©b.
(1) CÔoenyU©
Cƒ ‘Zmo~bm‘wio H$‘©Mmè`m§Mr H$m‘ H$aÊ`mMr BÀN>m OmJ¥V hmoD$Z Vo ‘hÎdmMo `moJXmZ XoD$Z H$m`© H$aVmV. n[aUm‘
ñdê$n g§KQ>ZoMr CÔoenyVu hmoÊ`mg ‘XV {‘iVo.
(3) ‘mo~Xbm
H$moUË`mhr dñVyÀ`m CËnmXZmH$[aVm O‘rZ, l‘, ^m§S>db d g§`moOZ `m KQ>H$m§Mr Amdí`H$Vm AgVo. Ë`mn¡H$s l‘
`m KQ>H$mbm CËnmXZ H$m`m©V AË`§V ‘hÎdmMo ñWmZ {Xbo OmVo. H$‘©Mmè`m§Zo Ho$boë`m H$m‘mÀ`m ~Xë`mV Ë`mbm ‘mo~Xbm
{‘imbm nm{hOo. Oa ‘mo~Xbm H$‘r {‘imbm Va l{‘H$dJ© ZmamO hmoD$ eH$Vmo Am{U Oa ‘mo~Xbm OmñV {Xbm Jobm Va
CnH«$‘mÀ`m IMmªV dmT> hmoVo. åhUyZM `mo½` H$m`m©gmR>r `mo½` ‘mo~Xbm R>a{dUo ho ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnH$mMo ‘hÎdmMo
H$m`© ‘mZbo OmVo.
ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ
EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.
(1) VUmdmMm AW© gm§Jm.
(2) gwá VUmd H$mbm§VamZo H$emV n[adVuV hmoVo?
(3) H$_©Mmè`mMo j_Vm g§dY©Z åhUOo H$m`?
(4) A{^àoaUm åhUOo H$m`?
(5) _OwarMo àH$ma gm§Jm.
6.5 gmam§e
`m KQ>H$mV ‘mZd g§gmYZ ì`dñWmnZmVrb H$‘©Mmè`m§À`m {d{dY g‘ñ`m d Ë`m g‘ñ`m Xya H$aÊ`mgmR>r H$aÊ`mV
`oUmao Cnm` OmUyZ KoVbo. H$‘©Mmè`m§À`m g‘ñ`m§Mm H$m‘mÀ`m XOm©da, JwUdÎmoda n[aUm‘ hmoVmo. AmYw{ZH$ ì`dñWmnZ,
àemgZmV H$‘©Mmè`m§À`m H$m`©j‘Vm d¥ÕrgmR>r AZoH$ Cnm` `moObo OmV AmhoV. Mm§Jbo doVZ, H$m‘mÀ`m {R>H$mUr Amdí`H$
gmo`r, gw{dYm, gwQ²>Q>çm, ghbr, joÌ^oQ> ghbr, gm§ñH¥${VH$ H$m`©H«$‘, `moJ-Ü`mZYmaUm {e{~ao, BË`mXr `moOyZ Ë`m§À`m
j‘Vm JwUdÎmm d¥qÕJV Ho$br OmV Amho. ì`dñWmnH$-H$‘©Mmar `m§À`mVrb g§~§Y Mm§Jbo amhmdoV `mgmR>r AZoH$ `§ÌUm
H$m`©aV AmhoV. Ë`mà‘mUo H$‘©Mmè`m§À`m H$m`©j‘Vm§Mo {d{dY nÕVrÛmao ‘yë`‘mnZ Ho$bo OmD$Z CËH¥$ï>, à^mdr H$‘©Mmè`m§Zm
ào[aV Ho$bo OmV Amho. BË`mXr ~m~rMo kmZ `m Aä`mg KQ>H$mÀ`m ‘mÜ`‘mVyZ hmoVo.
Vw‘À`m{df`r :
(1 ) g§nyU© Zmd …
DB/AB21-154