‫ولبیچزابنوادب‬

‫(ِدہعدقمیاتدورِدجدی)‬

‫رپورسیفڈارٹکدبعارلزاقاصربؔ‬

‫ولبیچاڈیکیم‬
‫دعاتلروڈوکہٹئ‬
‫‪www.balochiacademy.org‬‬
 ‫‪i‬‬

‫‪(c) All rights are reserved.‬‬

‫ہلمجوقحققحبولبیچاڈیکیموفحمظںیہ‬

‫ولبیچزابنوادب (ِدہعدقمیاتدو ِردجدی)‬

‫)قیقحت(‬

‫رپورسیفڈارٹکدبعارلزاقاصربؔ‬
‫‪2023‬‬

‫‪ISBN # 978-969-680-185-6‬‬
‫اہند‪250/=:‬دلکار‬
‫ولبیچاڈیکیمےنہیاتکبریماثرپگنٹنرپسیرکایچےساوپھارکئا عی‬
 ‫‪ii‬‬

‫ااستنب‬

‫اےنپرتحممااسذتہرکام‬
‫اوراجہعمولباتسچنےکاےنپ رئنیسراقفاکر‬
‫رپورسیفریمدبعاہللاجنامجدلینی‪،‬رپورسیفاہبدراخنرودینی‪،‬‬
‫رپورسیفاندرربمقایناوررپورسیفریماعلقاخنلگنیم‬
‫ےکانم وج اب اسداینںیمںیہنںیہنکیل‬
‫نجیرسرپیتساوررافتقےسںیمےنتہبھچکاھکیس‬

‫( اصربؔ )‬
 ‫‪iii‬‬

‫رہفتس‬

‫دنچابںیت ‪1 .................................................................‬‬
‫شیپظفل ‪5 ..................................................................‬‬

‫ابب اول ‪8 ...............................................................‬‬

‫ولبیچزابناوراساکاسلینسپرظنم ‪9 .........................................‬‬

‫اسلینسپرظنم ‪9 ...........................................................‬‬
‫ولبیچزابناکاسلینرغجاہیف‪11 ..............................................‬‬
‫ولبیچوصایتت ‪11 ........................................................‬‬
‫ولبیچزابنےکےجہل ‪15 ........................................ dialects‬‬
‫االماوررمساطخل ‪19 .......................................................‬‬
‫ولبیچرحوفیجہت ‪11 ......................................................‬‬
‫ایعمریولبیچزابن ‪12 ....................................................‬‬
‫ولبیچےکدنچدقمیاطوط تت(م یمےدود ) ‪12 ..........................‬‬
‫اببدوم ‪11 ..............................................................‬‬

‫دقمیولبیچادب ‪11.........................................................‬‬

‫ولبیچرزہیمئارعی ‪11 ...................................................‬‬

 ‫‪iv‬‬

‫ولبیچہیقشعداناتںی ‪19 ..................................................‬‬

‫ولبیچاعرافہنئارعی ‪28 ..................................................‬‬
‫ولبیچولکرثن‪58 .........................................................‬‬
‫اببوسم ‪22 .............................................................‬‬

‫دجدیولبیچادب ‪22.........................................................‬‬
‫ولبیچادباکدوردجدی ‪26....................................................‬‬

‫ا۔دجدیمظن ‪61 ...........................................................‬‬

‫ب۔دجدیرثن ‪81 .........................................................‬‬
‫ابباہچرم ‪118 ..........................................................‬‬

‫ولبیچادباورذرا عاالبغ ‪119 ..............................................‬‬

‫ولبیچاحصتفاکاکیرصتخماجزئہ ‪119 ......................................‬‬

‫ریبونولباتسچنئا عوہےنواےلاابخراتوراسلئ ‪116 ..................‬‬
‫دنچامہولبیچیملع‪،‬ادیباورائایتعادار ‪112 ............................‬‬
‫اببمجنپ ‪111 ............................................................‬‬

‫دنچانومردقمیرعشاءاورادابء ‪111...........................................‬‬

‫ولبیچےکادیبااکربنی ‪111 ...............................................‬‬

‫اتکایبت (‪121......................................... )Bibliography‬‬

 ‫‪v‬‬

‫اردو؍افریسبتک‪121 ....................................................‬‬
‫ولبیچبتک ‪126 ..........................................................‬‬
‫‪129 ........................................ ENGLISH BOOKS‬‬
‫اابخراتوراسلئ ‪161 ...................................................‬‬
 ‫‪1‬‬

‫دنچابںیت‬

‫‪1986‬ںیم یٹھچ الہ ملق اکرفنسن ےک ومعق رپ اِالسم بٓابد ںیم نج‬
‫ایصخشت ےس یلہپ ابر ےنلم اک رشف احلص وہا ا ُن ںیم ےس اکی اجنپیب ادیب وبرڈ‬
‫اپاتسکن ےک اس وتق ےک رکیسرٹی دمحم بٓفص اخن رموحم ےھت۔ اجنپیب ادیب وبرڈ‬
‫اکی کلم ریگ وصنمےب ےک تحت اپاتسکن ی امتم وقیم زابونں ےک زابن و ادب ی‬
‫اترخی وک اجنپیب زابن ںیم اھچےنپ اک اِرادہ رکاکچ اھت اور اِس ےلسلس ںیم داوتادب اور‬
‫دنسیھ ادب ےک العوہ وگرجی ادب ی اترخی یھب اجنپیب ںیم رکوا یکچ یھت۔ اتمہ‬
‫ا ُںیہن ولبیچ ادب ےس قلعتم اکی رموبط اتکب ی رضورت یھت وج ولبیچ زابن و‬
‫ادبوکلمکمااحہط رکیتوہ۔ اس نمضںیم اوہنںےن ےلہپریم م ر دمحمرمی اور د‬
‫ںیم انجب بٓاغریصن اخن ادمح زیئ اور دبعاہلل اجن امجدلینی ےس ولطمہب اتکب ےنھک اک‬
‫ہہک ےکچ ےھت۔ رگم بٓاغ اصبح ی اتریخی یقیقحت اور رپورسیف امجدلینی اصبح ی‬
‫دتریسی رصموایفت ی وہج ےس اس ےلسلس ںیم وکیئ شیپ رتف ںیہن وہیئ یھت ۔ ُُ‬
‫اپاتسکنالہملق اکرفنسن ی اسرقتبی ںیم یھبریمی وموجدیگ ںیمانجب بٓفص‬
‫اخن اصبح امجدلینی اصبح وک اکی ابر رھپ اید داہین رکارےہ ےھت ہک اس دوران‬
‫انجبامجدلینیاصبحےنریماانماساتکبشیپایکاورںیمےنیھباحیم رھی۔‬
‫یسک یھب زابن ی اسلین اور ادیب اترخی رمبت رکان اہنتی لکشم اکم وہات‬
‫ےہ اور رھپایسی زابنیسجی ابکت (‪ ۷۸۹۱‬کت) اسلین اور ادیباترخیرپ وکیئ‬
‫اخرطوخاہ اکم ہن وہا وہ اور لکشموہاجیت ےہ۔ اتمہ ںیم ےن ممصم ارادہ ایک ہک اےنپ‬
‫ا ُناتد رتحمم رپورسیف دبعاہلل اجن امجدلینی ےک اِس مکح ی رضور لیمعت رکو ۔ا۔ اِس‬
 ‫‪2‬‬

‫روز ےس ںیم ےن اس وموضع رپ اکم اک بٓاغز ایک۔ نکیل ھچک یہ رعےص ےک د‬

‫(‪ )۷۸۸۱‬ںیم ریما یپ اچی ڈی ںیم داہلخ وہا وت ہی اکم یھب ادوھرا رہ ایگ۔ اور ںیم ےن‬
‫اینپامتمرتوتہجاےنپیقیقحتاقمہلیرطفدای۔وجدازاںلضفباعتٰیلاپہیلیمکتوک‬
‫چنہپ ایگ اور اقمہل نورویر یٹ وک شیپ رکےک ذ ین رور رپ ارا ت اپ رک اکی ابر رھپ اس‬
‫اتکب ی رطف وتمہج وہا۔ اور نوںہی اتکب یھب اپہیلیمکت وک چنہپ یئگ اور ںیم اتریخ‬
‫ےس یہس رگم انجب دمحم بٓفص اخن اور اےنپ ا ُناتد رتحمم رپورسیف دبعاہلل اجن‬
‫امجدلینی ےک اسےنمرسرخو وہایگ اوراسومادوک اجنپیب ںیمرتہمجرکےکاجنپیب ادیب‬
‫وبرڈالوہرےن"ولبیچادب"ےکانمےس‪۷۸۸۱‬ںیمئا عایک۔‬
‫ںیماینپاِسقیقحتوکاِسوموضعرپوکیئلمکماوردنتسمےئشوتںیہناتھجمس‬
‫رگماانترضوروہکںاگہکولبیچزابنوادبےکوموضعرپےھکلےئگشذ ہتدنچبتک‬
‫ےس رسکی فلتخم اور لمکم وحاولں ےس زمنی رکےک رمبت ایک ایگ ےہ ۔ رھپ یھب اس‬
‫اتکب ںیم وج یھب یمک یشیب رظن بٓےئ اس اک رباہ راتس ںیم وخد وجاب دہ وہں اور‬
‫اِےسریمیاینپوکاتیہاورولبیچزابنوادبےسالیملعیھجمساجےئ۔‬
‫وچہکن ہی ےدودہ بٓج ےس رقابی سیت اسل ےلہپ یھکل یئگ وماد رپ لمتشم ےہ‬
‫اس ےیل اس ںیم زمدی یئک رتامیم اور ااضہف ی رضورت یھت ۔ ںیم وت اےس ریغب یسک‬
‫رتمیم ےک نم و نع ئا ع رکان اچہ راہ اھت نکیل رئنیس دووتسں واہج اجن دمحم دیتش‪ ،‬اور‬
‫ولبیچ اڈیکیم ےک اس وتق ےک رئیچنیم انجب اتممز نوفس اور وموجدہ رئیچنیم‬
‫انجب رقیف تگنس ےک العوہ رتتب نورویر یٹ ےک ڈارٹک ترہ میکح‪ ،‬ڈارٹک وفغر ئاد‪،‬‬
‫اصدق ابص اور درگی دووتسں ےک وشمر ےس اس ںیم رضوری رتامیم اور ااضےف‬
‫رکدےی ےئگ ںیہ اور ان ااضوفں ےک ےیلزایدہ رت وماد اینپ ذایت بتک اخہن ےک العوہ‬
‫احل یہںیم ےنپھچوایدنچاتکںیب نجںیم اجمدہولبچ یاتکب ’’اتکبجنگ‘‘ رعافن‬
 ‫‪3‬‬

‫ک‬
‫امجدلینی ی اتکب ’’ اتکب وشن‘‘ اور رشف ئاد ی اتکب ’’ زبلاکن ‪ ،‬در ّسہی‬
‫زبلاکنورعش‘‘انیمبتکےسیھباافعتسدہایکایگےہ۔ انےکالعوہ ‪IBLC‬رتتب‬
‫نورویر یٹ ےک ااسذتہ انجب اصدق ابص اور ڈارٹک ترہمیکح ی اجبن ےس ایہم رکدہ این‬
‫وماد یھبئالم ےہ۔ وچہکن یسک یھب زابنی ادیب اترخیرپ اکم اکی دہجلسلسم ےہ‬
‫سجںیمرہوتق یئناتکوبںی ائاتعےک اسھت ااضہفوہاتراتہ ےہاتمہ ںیمےن‬
‫وکششیےہہکدجدیادبرپابترکےتوہےئ اسوتقکت یدجدیئا عدشہ‬
‫ومادےس یھباافعتسدہایک اجےئ اتمہ اسنمضںیم ارگ یسک اتکب ‪،‬فنصم ایوماداک‬
‫ذرکہنوہوتاےسریمیذایتالیملعایخلایکاجےئ۔‬
‫اہیں اکیابت یواضتح رضوری ےہ ہک اس ےدود اک الہپابب وج‬
‫ولبیچزابنےکوحاےلےسےہسجںیمھچکوماد ریمایقیقحتاقمہلوجاب"رباوہیئ‬
‫اورولبیچ ےک اسلینروا"ط"ےک اونانےس احلیہںیماتکیب وصرتںیم پھچاکچ‬
‫ےہ اس اتکب ےک ابب اول اور اس ئا ع دشہ اتکب ےک وماد ںیم ارگ ںیہک ھچک‬
‫رتشمکرظنبٓےئوتاےسرظنادنازایکاجےئ۔‬
‫ںیم بٓرخ ںیم اکی ابر رھپ اجنپیب ادیب وبرڈ اپاتسکن ےک اس وتق ےک‬
‫رئیچنیمانجباجسددیحراوررکیسرٹیدمحمبٓفصاخنرموحم اکونممنوہںاہللاپک‬
‫اںیہنرغقیرتمحرک وہنجںےنبٓرخوتقکترپ رپلمکمااداکاراہرایکاور‬
‫ریمی رطف ےس رولی رعہص کت راہطب ہن رےنھک ےک ابووجد وصنمےب وک سدوتسر‬
‫اجری راھک۔ اور ابالٓرخ اس اتکب اک ھچک وماد ‪۷۸۸۱‬ںیم اجنپیب زابن ںیم رتہمج وہ رک‬
‫’’ولبیچادب‘‘ےکانمےسئا عوہایگاتمہاساکالصےدودہوجاردوںیماھتریم‬
‫اپس وفحمظ راہ اور رظتنم ائاتع راہ ۔ ںیم اےنپ دریہنی زبرگ دوتس رتحمم لگ‬
‫بنگلزیئ اک ونممن وہں ہک اس اتکب ی دتونی ےک دوران ان ی رطف ےس ابراہ‬
 ‫‪4‬‬

‫ایداہین ےن ےھجم این تمہ اور وحہلص دای۔ ریم اس وتق ےک رئنیس راقف اکر رپورسیف‬
‫اندرربمقاین‪،‬رپورسیفاہبدراخنرودینی‪،‬بٓاغریصناخنادمحزیئ‪،‬ریماعلقاخنلگنیم‬
‫ےک العوہ واہج انوب ولبچ‪ ،‬واہج ابصء دایتشری رموحم ‪ ،‬رتحمہم زتنی انثء اصہبح‬
‫اورڈارٹک دبعاوبصلر ولبچ اک ونممن وہں ہک اوہنں ےن رہ رطح ےس ریمی دمد اور‬
‫تمہ ازفیئی۔ ںیم ادارہ قیقحتو ذترکہ ‪ ،‬اترخی اپاتسکن رمیح ایر اخنےک رکیسرٹیی‬
‫رنجلاوراےنپدریہنیدوتساورادارہذترکہاترخیاپاتسکنےکروحروانراانرپوز‬
‫انسحلاصدقاصبحاکیھبوکشمروہںہکاساتکبیایتریںیماوہنںےناخی‬
‫دیپسچلیاورلسلسماسدریہنیےدود وکاھچےنپاک ےتہرےہ۔‬
‫سیت اسل ےک د بٓج اکی ابر رھپاس رظتنم ائاتع اردو ےدود ےک‬
‫رشتنمومادوکازرسونرت بید رکزوپمزرکےن‪،‬افر ٹیرکےناورلمکماتکیبلکشدےنی‬
‫ےک ےیل ںیم اویٹیٹسنٹ بٓف ولبیچ وگنیلجی اڈنی رچلک نورویر یٹ بٓف رتتب ےک اناتد‬
‫انجب اصدق ابص اور ڈارٹک ترہ میکح اک ااہتنیئ ونممن وہں ہک ان ی دمد ےک ریغبان‬
‫رھکب اوررشتنماحفصتاکاتکیبوصرتںیماکیابررھپئا عوہاناننکمماھت۔یکینکیت‬
‫اعموتنےکےیلاےنپےٹیباوراجہعمولباتسچنےکاٹنٹسسرپورسیفڈارٹکودیحرزاق‬
‫اکیھبرکشہیادارکانرضوریاتھجمسوہں‪،‬اسےکالعوہولبیچاڈیکیمےک رراوردرگی‬
‫وک اھچےنپ ی‬ ‫امتم دووتسں اک یھب ونممن وہں وہنجں ےن اس دریہنی ےدود‬
‫وظنمری دی سج ےک ےیل ںیم ان بساک وکشمر وہں ۔ ادیم ےہ ریمی ہی وھچیٹ یس‬
‫اکوشولبیچزابنداونںاورادیبوقلحںںیمزپریایئاحلصرک یگ۔‬
‫رپورسیفڈارٹکدبعارلزاقدبعادمصلاصرب‬
‫واسئاچرلسننورویر یٹبٓفوگادر(رکمان)‬
‫وگادر۔ونجری‪1111‬‬
 ‫‪5‬‬

‫شیپظفل‬

‫اجنپیبادیبوبرڈالوہرےک ررانجباونراجسداصبحاوررنجلرکیسرٹیی‬
‫انجب بٓفص اخن اصبح ی دریہنی وخاشہ یھت ہک ولبیچ زابن و ادب ی رصتخم‬
‫اترخی اک اردو ےس اجنپیب ںیم رتہمج ایک اجےئ اتہک وہ اےس ئا ع رکںیکس ۔ رقتًابی سیب‬
‫اسل ےس وہ اس وکشش ںیم ےگل رےہ ںیہ ہک ولبیچ زابن و ادب ی اترخی اک رتہمج‬
‫اردوںیموہ‪،‬اتہکاےسوہاجنپیبںیملقتنمرکےکئا عرکدںی۔بسےسےلہپاوہنں‬
‫ےن ولبیچ ےک انومر داوشنر و ادبی ریم م ر دمحم رمی ےس روجع ایکاھت ہی ‪1968‬ی‬
‫ابت یھت بج ریم م ر دمحم رمی ےن ےھجم اےنپ اپس الب رک بٓفص اخن اصبح اک ط‬
‫داھکای اھتوج انےک انم اھت اور اےسدروخاتس ی یھتہکسک رطح انی(م ر دمحم‬
‫اصبح)یاتکہچب’’ ولبیچزابنوادبِءاترخی‘‘ اکاردورتہمجایکاجےئاتہکوہاےس‬
‫اجنپیب زابن ںیم رتہمج رکےک ئا ع رکدںی ۔ ریم م ر دمحم رمی ےن اِس اکم ےک‬
‫ےھجماہک وجںیمہنرکاکس۔رصموایفتیوہجےسرھپبٓاغریصناخن اصبحوکاسےک‬
‫اہکایگ۔‬
‫رتحمم بٓاغ‬ ‫ابالٓرخ ولبیچ اڈیکیم ےن م ر دمحم رمی اصبح ی اتکب ےک‬
‫ریصناخناصبحاوررتحممریپدمحمزریباینےکرپسدہیاکمایک۔وجاوہنںےنرسااجنم‬
‫دایےسج ولبیچاڈیکیمےنئا عایک۔رگمہیاتکہچبولبیچزابنوادبیرصتخماترخیوتہن‬
‫یھت‪،‬اہتبل اکی وکشش یھت۔ رگم اجنپیب ادیب وبرڈ ےن اینپ وکشش اجری ریھک۔‬
 ‫‪6‬‬

‫ابالٓرخہی اکم رپورسیف دبعارلزاق اصرب ےن ہب وخیب رسااجنم دای ےہ ۔ ہی انجب بٓفص‬
‫اخن ی کین انمتٔوں اک ہجیتن ےہ ۔ بٓفص اخن اصبح اور اےکنادیب وبرڈ ےن اکی‬
‫وقیم وصنمہب انبای ےہ سج اک دصقم اپاتسکین زابونں اور ادب اک رصتخم اترخی اجنپیب زابن‬
‫ںیم ئا ع رکوا دںی ۔ اس رطح اردو ےک وتطس ےس ہی اکم نکمم ےہ ویکہکن اردو یہ‬
‫اپاتسکنںیمراےطبیزابنےہ۔اسرطحاپاتسکینادوبیںاوراپاتسکینزابونںےکابل‬
‫یاکی امہ رضورتوپرا وہےکسیگاورابلاےنپ کلمیفلتخمزابونںےک ادباور‬
‫زابونںےسابربخوہےتکسںیہاوروقیمیتہجکییوکوششںںیمااضہفوہےکساگ۔‬
‫’’ ولبیچزابنوادبیرصتخماترخی‘‘اردوںیمرحتریرکےکانجبرپورسیف‬
‫دبعارلزاق اصرباصبح ےن ہن رصف اجنپیب ادیب وبرڈ اک اکی دریہنی بٓرزو وپرا ایک‬
‫ےہ ہکلب وخد ولبیچ زابن و ادب ی اکی تہب ڑبی دختم ی ےہ ۔ ولبیچ زابن ی‬
‫اترخی ادب ےک نمض ںیم ریم زندکی ہی اکی اہنتی یہ انسح اکم ےہ ۔ ےسج‬
‫اصرب اصبح یہ ااجنم د ےتکس ےھت ۔ ہی اتکب رہ احلظ ےس لمکم اور اجعم وکشش‬
‫ےہ۔ اسںیم زابن ےک العوہ اامجًال ولوگں اور رسزنیم ی رصتخم اترخی ےہ ‪ ،‬رغجاہیف‬
‫ےہ ‪ ،‬ولبیچ اسلاینت‪ ،‬رگارمئ اور ول ادب ےک ابر ںیم اقری وک واار ولعمامت مہ‬
‫اچنہپےنیوکششییئگےہ۔یتحاولعس رپورسیف اصرباصبحےنولبیچ زابنےک‬
‫یسک ولہپ وک رظن ادنازںیہن ایک ےہ ۔ رپورسیف اصرب اصبح اک ولبیچ زابن ےک ابر‬
‫ںیم اہنتی یہ رہگا اطمہعل ےہ اور اوہنں ےن ولبیچ زابن ےک اطمہعل رکےن واولں‬
‫اورابلییھباکیتہبڑبیرضورتوپریرکدیےہ۔‬
 ‫‪7‬‬

‫ادیمےہ اساتکب وک اطمہعلاپاتسکن اورولبیچ زابن و ادبےکاصنایبت‬

‫ںیم یھب ئالم ایک اجاگیئ۔ رپورسیف دبعارلزاق اصرب اصبح ی ہی یملع اکوش اقلب‬
‫نیسحتےہ۔‬

‫رپورسیفدبعاہللاجنامجدلینی‬
‫ولباتسچننورویر یٹ ‪.‬وکہٹئ‬
‫ونربم‪1992‬‬
 ‫‪8‬‬

‫باباول‬

‫ولبیچزابناوراساکاسلینسپرظنم‬

‫اسلینسپرظنم‬ ‫ا‪:‬‬
‫ب‪ :‬اسلینرغجاہیف‬
‫ولبیچوصایتت‬ ‫ج‪:‬‬
‫ےجہل‬ ‫د‪:‬‬
‫رمساطخل‬ ‫ر‪:‬‬
‫رحوفیجہت‬ ‫س‪:‬‬
‫ص‪ :‬ایعمریزابن‬
‫دقمیاطوط تت‬ ‫ط‪:‬‬
 ‫‪9‬‬

‫ولبیچزابناوراساکاسلینسپرظنم‬
‫اسلینسپرظنم‬

‫ولبیچ زابنےکاسلینسپرظنمےک ابر ںیمامرہنی اسلاینت ےک فلتخم‬

‫بٓراء ںیہ۔ رگرئینس ےک وحاےل ےس ڈارٹک یحم ادلنی زور ولبیچ زابن وک دنہبٓراییئ‬
‫رگوہ ںیم دقمی افریس ےک د افریس ای اریاین ی ونجب رشمیق ئاخ رقار دےتی ںیہ‬
‫ہکبج‪ 1966‬ءںیمرجیمومرلکاکایخلاھتہک’’ ولبیچبٓراییئزابنیاکیئاخےہاور‬
‫ولہپی ی نہب ولعمم وہیت ےہ اکی ایسی ئاخ وج انیقی ولہپ ی ی رطح اور اس ےک‬
‫دوشسدوشدقمیافریسےسیلکنوہیئےہاوررکمانںیمیلھپوھپیاوررپوانھڑیھ‬
‫ےہ‘‘ (‪)1‬۔‬
‫رعموفامرہاسلاینتانفلابنئدجدیاسلیناقیقحتتیروےسولبیچزابن‬
‫وکونجبرغمیباریاینئاخےسقلعتمرقاردےتیوہےیےتھکلںیہ۔‬
‫‪Balochi is all essential respects a North West‬‬
‫‪Iranian Language whose Middle Iranian ancestor was‬‬
‫(‪much closer to Parthian it was to Middle Persia. )1‬‬
‫ولبیچ زابن ےک اسلین سپ رظنم اور اسلین قلعت ےک نمض ںیم وخد ولبچ‬
‫نیققحم یھب اس ابت ےس قفتم ںیہ ہک ولبیچ اریاین لسن ےس قلعت ریتھک ےہ ۔‬
‫رپورسیفدبعاہللاجنامجدلینی ےتہںیہ۔‬
 ‫‪10‬‬

‫’’ زابونں اک اکی ڑبا اخدنارن بٓراییئ زابونں اک ےہ ۔دنہ اریاین زابںی‬
‫بٓراییئ اخدنان یہ یاکی ئاخ ںیہ اور ولبیچ اک قلعت زابونںےک دنہ اریاین اخدنان‬
‫(‪)1‬‬
‫ےسےہاوروجاساخدنانیزابونںںیمرکدیےسزایدہرقبیےہ‘‘۔‬
‫امرہاسلاینتریماعلقاخنلگنیمےتھکلںیہ۔‬
‫‪"The Balochi Language an Indo- Europeon‬‬
‫‪Language of Iranian branch has been Classified as one‬‬
‫(‪of the Language of the Median band" )2‬‬

‫ولبیچزابناکاسلینرغجاہیف‬

‫نوں وت ربریغصاپک و دنہ وہ ہطخ ےہ ےسج اسلین اابتعر ےس زابونں ی‬

‫اٹھکی اکانم دای اجات ےہ ۔ اہجں داین ی فلتخم ولسنں ی زابںی اپیئ اجیت ںیہ۔ اس‬
‫رطح ارگ ولبیچ زابن ےک اسلین ااحےط رپ رظن ڈای اجےئ وت ولبیچ زابن یھب‬
‫اردرگد ےس فلتخم زابونں ںیم رھگی وہیئ ےہ ۔نج ی لیصفت ولبیچ اور افریس‬
‫ےکاممتلثرپڈارٹکٹیرکےنوایتیصخشڈارٹکونرادمحراسیئیناےنپافریسیقیقحت‬
‫اقمہلونعبان ’’ ولبیچزابنو ادبمہیگتسب بٓںہب زابنو ادایبتافریس ‘‘ (‪ )5‬ںیم‬
‫اس رطح دےتی ںیہ سج اکبل و ابلب ھچک نوں اتنب ےہ ہک" رشمق ےس رغمب ی‬
‫رطف ہی زابن رغمیب دنسھ و اجنپب ےس رکیل رکامن اریان ےک ایب ابونں کت رظن‬
‫بٓیت ےہ ۔ ایس رطح ولبچ ابقلئ امشل ںیم ( اسقب) وستی نونین ےک الع ےق رمو‬
‫ںیم یھب اپےئ اجےت ںیہ۔ واہں ےس ونجب ی رطف اتسیسن اور ااغفاتسنن ےس‬
‫رکایچ کت ہی زابن وبی اجیت ےہ اور رھپ واہں ےس رغمب ی اجبن اسلح رکمان‬
‫ےک اسھت اسھت دنبر اجکس اور اسلح جیلخ امعن کت وبی اجیت ےہ ۔ ًاتقیقح امعن‬
 ‫‪11‬‬

‫ںیم ولبچ اکیف دعتاد ںیم بٓابد ںیہ۔ ا ِیس رطح ولبچ رعب اامرات ےک ونجیب‬
‫العوقں اور اارہقی ی رشمیق اسولحں رپ بٓابد ںیہ۔رشمق ںیم ولبیچ زابن دنہا ٓ‬
‫ٓٓراییئ زابونں ًالثم اجنپیب اور دنسیھ ےس قحلم ےہ ۔ امشل ںیم داوت زابن ےس اس ی‬
‫اسمہہی داری ےہ ۔ ایس رطح رتامکین ےس اریان ےک ادنر ابرگشد ی یڑاونوں کت‬
‫افریس زابن ےس زندکی وہیت ےہ ۔ اپاتسکن ےک ادنر ولبیچ زابن وک اکی امشی‬
‫دراووی زابن رباوہیئ سج اک دنہبٓراییئ زابونں ےس وکیئ قلعت ںیہن درناین ےس‬
‫میسقت رکیت ےہ۔ اور رباوہیئ وبےنل واےل ریغ مظنم ادن از ںیم وکہٹئ ےس سل ہلیب‬
‫کت ےلیھپ وہےئ ںیہ ۔رہ دنچ ہک رباوہیئ اکی دراووی زابن ےہ رگم ارگنہ و اغلت‬
‫ےک اابتعر ےس ولبیچ و دنہبٓراییئ زابونں ےس ولخمط ےہ ۔ ہکبج ارثک رباوہیئ ولبیچ‬
‫زابن یھب اینپ زابن ی رطح رواین ےس وبےتل ںیہ ۔ (‪)5a‬‬

‫ولبیچوصایتت‬

‫زابن دقرت اک بس ےس ڑبا ہیطع ےہ دقرت ےن نوں وت ااسنن وک ہی‬

‫وقت اطع ی ےہ ہک اےنپ وصیت وض ‪Organs of speech‬ی دمد اور ان ی‬
‫رحتک و انکست ےس ڑکنیسوںا ٓوازںی اکنل اتکس ےہ ۔اس رطح رہ زابن ںیم‬
‫بٓوازوں ی اکی وصخمص دعتاد وہیت ےہ وج اس زابن وک وبےنل واےل اکم ںیم‬
‫الےت ںیہ۔رہزابن ںیم ےتمصم (‪)Consonants‬اور وصمےت ینعی‬
‫(‪ )Vowels‬ی دعتادفلتخم وہیتےہ۔اکی یہاظنم اسلنںیم بٓوازوںیای‬
‫رثکت وہیت ےہ ہک اس اک یلمع رور رپ وصایتیت زجتہی لکشم وہاجات ےہ ۔ ذٰہلا اشتمہب‬
 ‫‪12‬‬

‫بٓوازوں ی ڑپاتل رکےک اںیہن اینبدی اور ذیلی بٓوازوں ںیم میسقت ایک اجات ےہ‬
‫(‪)2‬۔‬
‫ولبیچ زابن ےک ےیل اعم رور رپ وج ےتمصم (‪ )Consonants‬اامعتسل‬
‫وہےتںیہوہدرجذلیںیہ۔‬

‫پ۔ب۔ت۔ٹ۔د۔ڈ۔و۔ک۔گ‬ ‫‪:۷‬۔دنبیشبٓوازںی‬
‫ج۔چ‬ ‫‪:۱‬۔اتولیئبٓوازںی‬
‫ن۔م‬
‫‪:۳‬۔انغہیئ‪/‬ایفنبٓوازںی‬
‫م‬
‫‪:۴‬۔ صیتیریفصیبٓوازںی ف۔س۔ز۔ح۔غ۔ھ‬
‫م‬
‫‪:۵‬۔ریغ صیتیریغصی ش۔ژ‬
‫و۔ی‬ ‫‪:۱‬۔مینوصمےت‬

‫اس ابترپ ارثک امرہنی اسلاینتقفتمںیہ ہکرعیب‪ ،‬افریس اوردرگی اسمہہی‬

‫زابونں ںیم لمعتسم ف اور غ ولبیچ روایتی وصویتں اک ہصح ںیہن ںیہ ہکلب ہی دنسیھ‬
‫اور رسایکیئ ےک ارث وفند ی وہج ےس ولبیچ ےک رشمیق یڑاوی ےجہل ںیم لمعتسم ںیہ ۔‬
‫ایس رطح ےٹلپ دار وکعمیس بٓوازںی ینعی ‪/‬ٹ‪/‬ڈ‪ /‬اور ‪/‬و‪/‬یھب دنہ اریاین زابونں‬
‫ےک اینبدی وصیت اظنم ںیم ئالم ںیہن ںیہ ہکلب ہی بٓوازںی ولبیچ زابن ںیم اس ی‬
‫رقیبی اسمہہی زابن رباوہیئ اور درگی دنہ بٓراییئ زابونں ےک ارث وفنذ ی وہج ےساس‬
‫ےکوصیتاظنماکہصحنبیکچںیہ۔‬
‫ان ےک العوہ ولبیچ زابن ںیم رعیب ےک دلیخ ےتمصم ینعی ث۔ذ۔ص۔‬
‫ض۔ط۔ظ۔ع اورقابرتل بیس۔ز۔ا‪/‬ھ۔ اور ک ےساداوہےتںیہ اتمہ وہ‬
 ‫‪13‬‬

‫ولگ وہنجں ےن رعیب میلعت احلص ی وہ ان اوصات وکیسک لکشم ےک ریغب ادا‬
‫رکےتکسںیہ۔‬
‫ولبیچ زابن ںیم اہہیئ ای منفوس معمنے (‪)Aspirated Consonants‬‬
‫وج ولبیچزابنےکرشمیقہجہلےکاموسا ابیقوجہلںںیماپےئاجےت ںیہ۔اہہیئبٓوازںی‬
‫اینبدی رور رپ دنہبٓراییئ زابونں ںیم لمعتسم ںیہ وج دنہ بٓراییئ زابونں ںیم ںیہن اپیئ‬
‫اجیت ںیہ ذٰہلا ہی بٓوازںی ولبیچ ےک رشمیق ےجہل ںیم اس ی اسمہہی دنہبٓراییئ زابونں‬
‫نجںیماردو‪،‬دنسیھاوررسایکیئئالمںیہیوہجےسرموجوہیئںیہ۔ولبیچزابن‬
‫ںیم اہہیئ ای منفوس وتمصمں ینعی ھب۔ ھپ۔ھت۔ڈھ۔ ھک وریغہ ی وصیت تیثیح رپ‬
‫االتخفاپایاجاتےہ۔ولبیچےکانومرامرہاسلاینتدیسوہظرئاہاہیمشانوصویتںی‬
‫ رھ وپر اخمتفل رکےت ںیہ (‪)6‬۔ ہکبج ولبیچ وصریطخت (‪ )Orthography‬رپ‬
‫ڈارٹکٹی رکےن وای ریغ یکلم اخوتن ڈارٹک اکرہنی اہجین (وسڈین) وجتز رکیت ںیہ ہک‬
‫ولبیچ زابن ںیم زمدی ابرہ وصےیت ھپ ‪/p/‬ھت‪ /t/‬ھٹ‪ /t/‬ھچ‪ /c/‬ھک‪/k/‬‬
‫ھب‪ /b/‬دھ‪/d/‬ڈھ‪ /d/‬ھج‪ /j/‬ھگ‪ /g/‬وہ‪/w/‬اور ن ‪/n/‬وک رشمیق ولبیچ‬
‫ےکےیلوصویتںےکروررپ‪establish‬ایکاجاناچےیہ(‪)8‬۔‬
 ‫‪14‬‬

‫وصمےت‪:Vowels‬‬

‫وصمےتںیہنجارگنزیںیم ‪ vowels‬اہکاجاتےہیسکیھبزابنںیم‬
‫لمعتسم وہبٓوازںیںیہںیہنجادارکےتوہےئ اسسنوکںیہنرواکاجات۔ارثکامرہنی‬
‫اسلاینت ولبیچزابنےکنیترصتخماوراپچنرولی وصمےت(‪ ) Vowels‬اتبےتںیہ‬
‫وجدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫رصتخموصمےت‪:‬۔ ۔َ (‪ )a‬۔ُ (‪ )u‬۔ِ (‪)i‬‬

‫ِی (‪ُٓ)ee‬و (‪ )u‬بٓ (‪ )a‬ا ِ (‪ )e‬او(‪)o‬‬ ‫رولیوصمےت‪:‬‬

‫ان وصموتں ےک العوہ ولبیچ زابن ےک دو ڈاتفگن (‪ )Dipthongs‬ہی‬

‫ںیہ۔‬
‫وجْز۔وہکر۔وہکْل۔ڈوْلوریغہ‬ ‫او(‪)aw‬‬ ‫‪:۷‬۔‬
‫میئل۔رئیش۔ےئک۔ولیھ۔وریغہ‬ ‫اےئ(‪)ei‬‬ ‫‪:۱‬۔‬
 ‫‪15‬‬

‫ولبیچزابنےکےجہل ‪dialects‬‬

‫داین ںیم ارثک زابونں ےک اکی ےس زادئ ےجہل وہےت ںیہ ۔ ایس رطح‬
‫ولبیچ زابن یھب اکی ےس زادئ وجہلں ی زابن ےہ۔وشمر امرہ اسلاینت‬
‫‪Wilhemlm Geiger‬الہپ صخش ےہ سج ےن ولبیچ زابن وک دو امنایں وجہلں‬
‫ونجیب ولبیچ اور امشی ولبیچ ( ای رغمیب ) ںیم میسقت ایک ےہ ۔ سج ےن امُشی ولبیچ ی‬
‫زمدی دو وجہلں رغمیب او ررشمیق ںیم اور ونجیب ولبیچ وک ونجیب اور امشی ںیم میسقت ایک‬
‫ےہ (‪)9‬۔‬
‫ہکبج اس ےک رب الخف وجزف انفل ابنئ اینپ رصتخم فینصت ‪The‬‬
‫‪Balochi Language Dilectology with Text‬ںیم ولبیچ زابن وک‬
‫(‪)11‬‬
‫دنمرہجذلیھچامنایںوجہلںںیممیسقترکاتےہ‬
‫رشمیقیڑاویہجہل‪:‬۔‬ ‫‪:۷‬۔‬
‫ونجب رشمیق ولباتسچن ںیم العہق یبس‪ ،‬ڈریہ بگتی‪ ،‬وکولہ ‪،‬ڈریہ اغزی اخن‪،‬‬
‫وکہامیلسناوروپر ونجیبدنسھرپلمتشمالعوقںںیموبیاجیتےہ۔‬
‫راشخینہجہل‪:‬۔(ومشبلالقیت‪،‬اچیغ‪،‬اخراین‪،‬ااغفین‪،‬رسدحیاوروگجنپری)‬ ‫‪:۱‬۔‬
‫ک‬
‫وعیسالع ےقںیملمتشمےہسجںیمرویس رت میسئان ےسرکیلاکلبکت‬
‫اورونجبںیمرکایچکتاکالعہقئالمےہ۔‬
‫رساواینہجہل‪:‬۔‬ ‫‪:۳‬۔‬
‫ہیونجیباریاینولباتسچناکہجہلےہ۔‬
‫ولوٹینہجہل‪:‬۔‬ ‫‪:۴‬۔‬
‫ہیہجہلرغمیباریاینولباتسچناکےہ۔‬
 ‫‪16‬‬

‫یچیکہجہل‪:‬۔‬ ‫‪:۵‬۔‬
‫وادی چیک سج ںیم اپاتسکین رکمان اک رغمیب العہق ئالم ےہ یچیک ہجہل اتالات‬
‫ےہ۔‬
‫اسیلحہجہل‪:‬۔‬ ‫‪:۱‬۔‬
‫اریایناوراپاتسکینولباتسچنےکاسیلحالعوقںںیملمتشمےہ۔‬

‫ولبیچوجہلںےسقلعتماکیانومرداوشنرانجباجندمحمدیتشےتھکلںیہہک‬
‫‪"People living in Irani Balochistan and Western‬‬
‫‪parts of the Makuran have their dialectical variation‬‬
‫‪generally referred to in as western dialect.The Balochi‬‬
‫‪spoken in Marri Bugti Agency، upper Sind and the‬‬
‫‪Punjab is known as Eastern dialect, while people in‬‬
‫‪Centeral Balochistan including parts of Afghanistan‬‬
‫‪speak Raxsani (Rakshani) dialect)11(.‬‬
‫ہکبج ضعب نیققحم ولبیچ وک دو وجہلں ی زابن رقار دےتی ںیہ ۔ ان اک ایخل‬
‫ےہ ہک سج رطح رشمیق العوقں ںیم ولبوچں ی بٓدم دنپروھںی ری وسیعی ےس‬
‫رشوع وہیت ےہ ۔ اس رطح رشمیق وبی اک یلیکشت دہع یھب ایس ری وسیعی وک رقار‬
‫دایاجاتکس ےہاور نوںولبیچ زابنرغجاایفیئ اوراسلین اابتعرےسدوامہ وبویلںرشمیق‬
‫وبیاوررغمیبوبیںیممسقنموہیتےہ(‪)11‬۔‬
‫اتمہ ووثق ےس ہی اہک اجاتکس ےہ ہک دجدی قیقحت اوراس ےس لبق ی‬
‫روپرںیٹ اوروخدولبیچزابنےکفلتخمےجہلاسارمیدصتقیرکےتںیہہکولبیچ‬
 ‫‪17‬‬

‫زابن اکی ےس زادئ وجہلں اور وبویلں ی زابن ےہ ۔ اتمہ ان وجہلں اور وبویلں ںیم‬
‫اس دقر ارق اور افتوت یھب ںیہن ہک اکی الع ےق ی زابن دورس الع ےق ںیم‬
‫رےنہواےلہنےتھجمس وہںاورہنیہانوجہلںاوروبویلںںیماکیدورس ےساس‬
‫دقر دوری ےہ ہک اکی ہطخ ےک ولگ دورس ےطخ ی زابن ےنھجمس ےس اقرص وہں‬
‫اسیجہکامرگیسئانئاکایخلےہ۔‬
‫‪On the whole the dialectical variations with in‬‬
‫‪the two main groups of Bal (Balochi) are not of very‬‬
‫‪great importance and even the difference between‬‬
‫‪eastern and western Bal (Balochi) is not so‬‬
‫‪considerable as that which exists between some‬‬
‫(‪dialects of Pashto (13‬‬
‫رعموفداوشنراورادبی دیسوہظرئاہ اہیمشولبیچ زابنوکدووبویلںینعی‬
‫رشمیق اور رغمیب ںیم میسقت رکےن ےک لمع ےک الخف ںیہ ۔ ان اک ایخل ےہ ہک‬
‫"بج مہ ولبیچ زابن رپ ھچک ےنھک ھٹیب اجےت ںیہ وت مہ وک ایسیس دح دنبایں کت ںیہن‬
‫روک ںیتکس اور رہ احتل ںیم مہ اپاتسکین ولباتسچن اور اریاین ولباتسچن دوونں وک‬
‫اسےنمرھک رک زابنےک ابر ںیم ملق ااھٹےتںیہاس احلظ ےس بس ےس ڑبال رر‬
‫ہی وہات ےہ ہک وکہٹئ ڈوژین ( ومشبل وموجدہ یبس ‪ ،‬ریصنبٓابد‪ ،‬ژوب ڈوژین ) اک ہصح‬
‫رمیبگتیالع ےقےکےجہلوکرشمیقولبیچہہکرکرھپاسر القتڈوژین(وموجدہ‬
‫القت ‪ ،‬رکمان اور راشخن ڈوژین ) اور وپر اریاین ولباتسچن وک المرک ان وک رغمیب‬
‫وبی اک انم د رک زابن وک دو وبویلں ںیم میسقت رکےک اہنتی وھبڈن رطےقی ےس‬
‫دحدنبی رکےت ںیہ وج ہک رہ احلظ ےس طلغ ےہ" (‪)12‬۔ ذہلا داین ی درگی رتیق ایہتف‬
 ‫‪18‬‬

‫زابونں یرطح ولبیچزابنیھباکیےسزادئوجہلں یزابنےہ۔ اتمہاسی‬

‫لہجایتمیسقتای ‪ dialectology‬رپزمدیاکمرکےنیرضورتےہ۔‬
‫ولبیچ زابن ےک ابر ںیم ہی اکی تقیقح ےہ ہک فلتخم ےجہل وبےنل ےک‬
‫ابووجداکیالع ےقاکصخشبٓاسینےسدورس الع ےقواےلیابتوکھجمسہ اتےہ‬
‫اوردبعارلامحنابررک‪،‬ریماعلقلگنیمےکےنہکےکاطمقبارگاریاینولباتسچنےس‬
‫اکیانوخادننہاخہنسدوشویطسرمیےک الع ےقںیمبٓاتےہوترشوعںیما ُےسھچک‬
‫لکشم رضور شیپ بٓیت ےہ نکیل وہ تہب دلج اس اقمیم بل و ہجہل ‪ ،‬رگارمئاور ذریخہ‬
‫(‪)15‬‬
‫اافلظوکاباسینھجمسہ اتےہ۔‬
‫ولبیچاکیوعیساورزدنہ زابنےہ سجںیموجہلںاکاالتخفااہفمومیہفت‬
‫ای االبغ وریغہ ںیم یھبک راکوٹ ںیہن اتنب۔اتمہ ہی اکی ہملسم ارم ےہ ہک‬
‫زابونں ںیم وجہلںاکاالتخفرصفولبیچزابناک ہلئسمںیہنہکلبہیداینںیمرہرتیق‬
‫ذپری ‪ ،‬رتیق ایہتف اور وعیس زابن اک ہلئسم وہاتےہ ۔ اتمہ رتیق ایہتف زابونں ےک امرہنی‬
‫ےناوصلوعضرکےکاےنپزابونںےکوجہلں ںیمےساکی وکایعمریرقاردایےہ‬
‫ہکبجولبیچ اب کت ادتبایئرمالحےسزگر ریہےہاتمہہیاکیہملسم ارمےہہک‬
‫ولبیچاکیچیکہجہلامتمادوبیںےک اہں اسکیں وبقتیل یوہجےسایعمریہجہلاتنباجراہ‬
‫ےہاورتہبدحکتنب یھباکچےہ۔اتمہھچکامرہنیاسلاینتراشخینہجہلوکایعمری‬
‫ہجہلانبےناورھچکوکولایئےجہلےکیھبقحںیمںیہ۔‬
 ‫‪19‬‬

‫االماوررمساطخل‬

‫اپاتسکن ںیم وبی اجےن وای امتم زابںی ومشب ل ولبیچ ‪ ،‬اردو رمس اطخل‬
‫ںیم یھکل اجیت ںیہ۔ ولبیچ زابن ںیم رمس اطخل اک ہلئسم ہشیمہ ےس درشیپ راہ ےہ‬
‫ادتبا ء ںیم ولبیچ زابن رعیب رمس اطخل ںیم یھکل اجیتیھت ۔ اتمہ ان بٓوازوں نج‬
‫ےک ےیل رعیب ںیم رحوف نیعتم ںیہن ےھت فلتخم اواقت ںیم املعء ےن فلتخم ےئ‬
‫رحوف یھب وعض ےیک ںیہ ۔ اتمہ ولبیچ رمس اطخل ےک ابر ںیم دیس اہیمش ےتھکل ںیہ‬
‫ہک "االسم ےس ےلہپ ارگ ولبیچ زابن یسک رمس اطخل ںیم یھکل اجیت یھت وہ ویہ رمس‬
‫اطخل وہاگ سج ںیم اریان ی دورسی زابںی یھکل اجیت ریہ وہں یگ ۔رگم االسم ی‬
‫بٓدم ےک د اریانی امتمزابونںاک رمساطخلرعیب وہایگ ۔ویکہکن رعب اہجں یھب‬
‫ےئگ واہں ےک اقمیم رمس اطخل وک الیسب ی رطح اہب رک رعیب وک ان ےک ےلپ ابدنھ‬
‫دای۔ (‪ )12‬اسےک العوہدیس اہیمشیراےئ ہی یھبےہ ہک اریانےک ابدئاوہں نج‬
‫اک قلعت ہج ا یشنم اخدنان ےس راہ ےہ ان ی اینپ اخدناین ا ور درابری زابن ولبیچ یہ‬
‫یھت نکیل امہر اہں ان (بی شی و ں) رحتریوں اور ُک ں ےک وسا وکیئ زی اتابت‬
‫ےک ےیل وموجد ںیہن (‪)16‬۔‬
‫ولبیچزابنےکدقمیاطوط تتںیمرعیبزابنےکرمساطخلوکاامعتسلایک‬
‫رحوفرعیبںیمدایتسب ںیہنوہےئ ںیہ انےک‬ ‫ایگ ےہاورنجبٓوازوںےک‬
‫ےیل ےئ رحوف وعض ےیک ےئگ ںیہ ۔ ااھٹروںی اور اوسینںی ری ےک ارگنز‬
‫رشتسمنیقےنولبیچوکرونمرمساطخلںیماھکلےہ۔اخصروررپاب لبےکولبیچ‬
‫رتامج رونم ارکسٹپ ںیم وہےئ ںیہ ۔ رعیب رمس اطخل ںیم بس ےس زایدہ اتکںیب‬
 ‫‪20‬‬

‫ہبتکم دراخین ڈاھڈر ےک زری اامتہم ئا ع وہںیئ نج ںیم ‪1912‬ںیم رقبٓن دیجم اک‬
‫ولبیچ زابن ںیم رتہمج وج ومالان وضحرشخب وتجیئ ےن ایک ےہ ۔ اس ےک العوہ ومالان‬
‫وضحرشخبوتجیئ‪،‬ومالاندمحماہمشولبچاورد ازاں ومالاندبعاابلیقدراخیناورومالان‬
‫دبعاوفغلر دراخین ےن دعتمد االسیم دریس بتک ےک ولبیچ رتامج رعیب رمس اطخل ںیم‬
‫ئا ع رکاےئ ۔ ولبیچ رمس اطخل ےک ےیل رعیب ارکسٹپ وک اایتخر رکےن ےک ابر‬
‫ںیماکیققحمانجبدبعارلنٰمحوغرےتھکلںیہ۔‬
‫’’ ولبیچزابنوکاکیرمساطخلدےنیاکرہساانجبومالاندمحمافلضدراخین‬
‫اور ان ےک د ومالان وضحرشخب وتجیئ ےک رس ےہ ۔ ہی رمس اطخل اہنتی وبقمل وہا‬
‫نکیل د ںیم احالت ےک اقتوضں ےک اطمقب ولبیچ زابن ےک ادابء اور رعشاء ےن‬
‫اردورمساطخلوکاانپای‘‘(‪)18‬۔‬
‫ذتمرکہ ابال وحاہل ںیم دبعارلنٰمح وغر ےن اکی رمس اطخل ےس رماد رعیب‬
‫رمس اطخل ایل ےہ ویکہکن رعیب رمس اطخل سج ںیم دنہوناتین بٓوازوں ینعی ٹ‪،‬ڈ اور و‬
‫ےکےیلابرتل بیداوتےکرطزرپ ( ټ) اور( ړ) ےکرحوفنیعتمےیکےئگےھت۔‬
‫مکی ربمتس ‪ 1961‬ء وک اسوتقےک لنشینوعایم اپریٹ(‪)NAP‬ےک رسرگمرامنہ اور‬
‫وصابیئ وزری میلعت ریم ُُگ اخن ریصن ےن وکہٹئ ںیم ولبچ داوشنروں ی اکی گنٹیم‬
‫بلطیسجںیمولبیچ زابنےکےیلرمساطخلےکےلئسمرپثحبوابمہثحوہا۔اس‬
‫گنٹیمےکدوراندنچرتیقدنسپرکفرےنھکواےلرکفمنیےنراےئدیہکولبیچزابن‬
‫ےک ےیل رونم رمس اطخل اانپای اجےئ ۔ رگم ادوبیں ی ارثکتی اس ےس قفتم ںیہن‬
‫وہیئ سج ی یئک ووجاہت ںیھت۔ وچہکن ولبیچ زابن اپاتسکن ںیم وصہب ولباتسچن ےک‬
‫العوہاریاناورااغفاتسننںیموبیاجیتےہاہجںاسزابنےک ےیلافریسرمساطخل‬
‫وک اانپای اجاکچ ےہ ۔ ولبیچ ی رقیبی اسمہہی زابںی ًالثم اردو ‪ ،‬افریس ‪ ،‬داوت‪ ،‬رباوہیئ‪،‬‬
 ‫‪21‬‬

‫دنسیھ ‪ ،‬اجنپیب اوررسایکیئ وریغہ ےک ےیل افریس رمس اطخل اور رعیب رمس اطخل ےس‬
‫وعضرکدہ طاانپایایگ ےہ۔اسےیلدرناینںیم رصفاکی زابنےک ےیلرونم‬
‫(‪)a18‬‬
‫رمساطخلوکاایتخررکانانمبسںیہنوہاگ۔‬
‫نوں وت ولبیچ ےک اسلین وقلحں ںیم اس وموضع رپ ثحب ات احل اجری ےہ‬
‫اتمہ یف زامہن ولبیچ ےک امتم ادبی اور داوشنراور الہ ملع اس ابتب رپ قفتم ںیہ ہک‬
‫ولبیچےک ےیلافریسایوموجدہ اردورمس اطخلیہانمبس ےہ ۔اتمہولبیچےک اکی‬
‫انومر ققحم ڈارٹکسدل اخن ولبچ ی وجتز ےہ ہک" ا ّول وتولبیچ ےک ےیل رونم رمس‬
‫اطخل وک اانپ ای اجےئ اور ارگ یف اولتق ہی نکمم ںیہن وت وموجدہ رعیب افریس رحوف یجہت‬
‫ےسث‪،‬خ‪،‬ڈ‪،‬ذ‪،‬ص‪،‬ض‪،‬ط‪،‬ظ‪،‬ع‪،‬غ‪،‬ف‪،‬قوکمکاِزمکذخفرکدایاجےئ(‪)19‬۔‬

‫ولبیچرحوفیجہت‬

‫رحوف ای ہجہ ی ااجید اعنکن انیس اور نیطسلف ںیم بٓابد رغمیب اسویمں ےس‬
‫وسنمب ی اجیت ےہ ۔ نج اک رمس اطخل فینقی اتالات ےہ ۔داین ےک ےنتج یھب ریغ‬
‫وصتریی رمس اطخلںیہ انںیم ارثکاک امٓذخیہی امشی اسیم ایفینقی رمس اطخلےہ۔ سج‬
‫ےس نیت وہشمر رمس اطخل دیپا وہےئ وج بٓرایم ‪ ،‬نوانین اور دقمی ربعاین اتالےت ںیہ ۔‬
‫بٓرایم رمس اطخل ےس ربعاین ‪ ،‬رعیب ‪ ،‬ولہپی ‪،‬رھکدیتش (رخویش ) اور ربایمہ رحتریوں‬
‫ےنمنجایل(‪)11‬۔‬
‫رعیب زابن ےک رحوف یجہت ی مک دعتاد افرس اور ربریغص ںیم افریس اور‬
‫دنہی بٓوازوں ےک ےیل ےئ رحوف انبےن اک وہلیس ینب ۔ ایس رطح ربریغص ی درگی‬
‫زابونںیرطحولبیچزابنںیمیھبےئرحوفوعضرکےنیرضورتشیپبٓیئ۔‬
 ‫‪22‬‬

‫ولبیچزابنےکدقمیےدودوںںیمےساکیاتکب’’ اتکبظفلولبیچ‘‘ ےسجامکالن‬

‫یکچگ ےن ‪ 1621‬ء ںیم فینصت ایک ۔ ولبیچ ےک ےیل افریس ادجب ےک رحوف ںیم نیت‬
‫دنہیژنادبٓوازوں ٹ‪ ،‬ڈ اور و ےکےیلابرتل بیےئرحوفاعتمرفرکاایےہ۔‬
‫اوسینںی ری ےک اوبٓرخ ںیم رباوہیئ اورولبیچزابونںی ائاتعاک رعموف ادارہ‬
‫ہبتکمدراخینڈاھڈر (ولباتسچن)ےکاملعءرکامنجںیمومولیوضحرشخب وتجیئاکانم‬
‫رسرہفتس ےہ‪،‬اوہنں ےن ولبیچ زابن ےک ےیل ‪51‬رحوف یجہت ےتھکل ےھت وج درج‬
‫ذلیںیہ‪:‬‬
‫ا۔ ب۔ ھب۔پ۔ ھپ۔ ت۔ ھت۔ ټ ۔ ټ ھ ۔ث ۔ج۔ھج۔چ۔ ھچ۔ ح۔ خ۔‬
‫د۔دھ۔ ډ ۔ ډ ھ ۔ذ۔ر۔رھ۔ ړ ۔ ړھ ۔ز۔ژ۔س۔ش۔ص۔ض۔ط۔ظ۔‬
‫ع۔غ۔ف۔ق۔ک۔ھک۔ ګ۔ ګھ ۔ل۔لھ۔م۔ن۔و۔ہ۔ء۔ی۔ےی۔ال۔‬
‫ایقماپاتسکنےکدبجولبچداوشنروںےنولبیچزابنےکےیلذموکرہ‬
‫ابال رحوف یجہت ےک اجبےئ افریس ای وموجد ہ اردو رطز رحتری وک اانپای وتولبیچ زابن ےک‬
‫رشمیق اور رغمیب وجہلں اک اضتد اک ہلئسم درشیپ وہا۔ اس ےلسلس ںیم ‪1928‬ںیم ولبیچ‬
‫اڈیکیم وکہٹئ ےن ولبیچ رحوف یجہت اور اِالم ی دریگتس ےک ےیل اکی یٹیمک لیکشت دی‬
‫سج ںیم اقمیم داوشنروں ےک العوہ دنسھ ےس ڈارٹک یبن شخب اخن ولبچ وطبر اخص‬
‫رشکیوہےئاوریٹیمکےنولبیچزابنےکرغمیب اوررشمیقوجہلںںیماسکییپ دیپا‬
‫رکےن ےک ےیل داوت زابن ی رطز رپ ےئ رحوف یجہت وعض ےیک ۔ ف اور پ ےک‬
‫االتخفوکمتخرکےنےکےیلدرنایینرحف پ‬
‫ف۔ َد اور ذ ےکےیلاکیدرنایین‬
‫رحف ذ۔خ اورگےکےیلدرنایینرحف ( خی ) اورغاورگےکارقوکمتخ‬
‫رکےنےکےیلدرنایینرحف ( غی ) یوظنمریدی۔رگمیلمعروررپہیرحوف‬
 ‫‪23‬‬

‫یجہت ںیہک اامعتسل ںیہن وہےئ اہتبل ‪ 1988‬ء ںیم بج ولباتسچن ی وصابیئ وکحتم‬
‫ےنولبیچرباوہیئاورداوتوکادتبایئرپارمئیمیلعتےک ےیلرموجرکےنیوظنمری‬
‫دیوترساکریحطسرپےننبواےلاقدع ںیمذموکرہدرنایینرحوفوکئالمایکایگ۔‬
‫نکیل اےلگ اسل‪1989‬ء ںیم رظن اثین رکےن وای یٹیمک ےن ان رحوف وک اقثتل اور‬
‫ڑپاھےنںیمالکشمتیابثعاخرجرکےنیافسرشی۔‬
‫ولبیچ زابن ےک ےیل رحوف یجہت ی دعتاد اک ہلئسم اتوز ہیفص بلط ےہ‬
‫ولبچ داوشنروں اک اکی ہقبط وج ولبیچ زابن ںیم ریغ رضوری ااضوفں ےک الخف ےہ‬
‫دیس اہیمش ےک وعض رکدہ رصف ‪15‬رحوف رپ اافتق رکاتےہ (‪)11‬۔ہکبج دورسا ہقبط‬
‫سج ںیم ولبیچ زابنےک انومر اور ہنہک قشمالہ ملقئالم ںیہولبیچ زابنںیم یھب‬
‫اس ےطخ ی درگی زابونں ینعی افریس ‪ ،‬اردو‪ ،‬دنسیھ ‪ ،‬داوت‪ ،‬اجنپیب ‪ ،‬رباوہیئ اور رسایکیئ‬
‫ےکرطزرپرعیبرحوفوکئالمرکےنےکقحںیمےہ اورولبیچےکےیلیھباردو‬
‫ےک امتم ‪51‬رحوف یجہت وک ربرقار رےنھک ی امحتی رکات ےہ ۔ ہکبج ہقبط اول ےک‬
‫ایخل ںیم نج اوصات وک ولبچ ادا یہ ںیہن رکےتکس ان رحوف وک رمس اطخل ای رحوف‬
‫یجہت ںیم ربرقار رانھک ولبیچ ےنھک اور ڑپےنھ واولں ےک ےیل ااضیف وبھج وہاگ۔ ایس‬
‫رطح ہقبط اول واےلولبیچ زابن ںیم اہہیئ بٓوازوں ھب ‪ ،‬ھپ وریغہ وک یھب ریغ‬
‫رضوری رقار دےتی ںیہ ہکبج رشمیق ہجہل ےنھک واےل ان رحوف اک ترثکت اامعتسل‬
‫رکےتںیہ۔‬
‫یفزامہنولبیچزابنںیمسجدقرادبقیلختوہراہےہاورےنتجاابخراتو‬
‫راسلئ ئا ع وہرےہ ںیہ ان ںیم ےس ارثکتی ولبیچ زابن ےک ہقبط اول ےک رطز‬
‫رحتری وک اوتیل دےتی ںیہ ۔ اتمہ لبقتسم ںیم اس ےک اصقنن دہ اتنجئ یھب اسےنم‬
 ‫‪24‬‬

‫بٓےتکسںیہویکہکندوردجدیںیمذرا عاالبغیرتیقورتوجیاوررعیباورافریسےکارث‬
‫و وفنذ اور اردو اوردرگی اسمہہی زابونںےس روا"ط اس ابتی اقتمیضںیہ ہک یفزامہن‬
‫سج ادناز ےس اس ےطخ ی درگی زابںی افریس اور رعیب ےک ارث وک وبقل رکیکچ ںیہ ۔‬
‫ولبیچ وک یھب اس اسلین دوو ںیم ان اک اسھت دانی ڑپ اگ۔ رہباحل ولبیچ زابن ےک‬
‫ااہتنیئاوروفری ونتیعےک ہیفص بلطاسملئںیمےساکیولبیچ رحوفیجہت ےک‬
‫(‪)11‬‬
‫نیعتاکہلئسمےہ۔‬

‫ایعمریولبیچزابن‬

‫ںیم امرہنی اسلاینت اک ایخل ےہ ہک ولبیچ نیت‬ ‫ولبیچ زابن ےک ابر‬

‫امنایں وجہلں’’ رغمیب ‪ ،‬رشمیق ‪،‬اورراشحینولبیچرپلمتشم یئکوھچ ےٹ العاقیئوجہلں‬
‫اک ومجمہع ےہ ۔ ولبیچ زابن ںیم سک ےجہل وک سک رپ وفتیق احلص ےہ ہی اکی ہن متخ‬
‫وہےنوایثحبےہ۔اتمہرجیمومرلکےکایخلںیمدقریتروررپحیحصاوراپکزابن‬
‫یوتعق(وجہکریبوینارثاتیزدںیمہنبٓیئوہ)کلمےکویطسہصحںیمیاجیتک‬
‫ےہ ان ےک ایخل ںیم ہی زابن علض چیک ( رکمان ڈوژین ) ےک امشل اور ونجب ںیم‬
‫واعقوکاتسہینولسلسںںیمرےنہواےلدقمیرتابدنشوںےکاپسےہ(‪)11‬۔‬
‫ولبیچ زابن ےک وموجدہ نیت امنایں وجہلں ںیم ےس رغمیب ولبیچ اک امنایں‬
‫ارث وموجدہ ذرا ع االبغ ںیم رڈینو اور یلیٹ وژین ےک العوہ اابخرات و راسلئ ںیم‬
‫امنایں رظن بٓات ےہ ۔ امتم ولبیچ راسلئ اِیس ےجہل وک ذرا ع االبغ ےک ےیل اامعتسل‬
‫رکرےہںیہ۔‪1921‬ء یداہیئںیمرشمیقہجہلذرا عاالبغںیمامنایں اھت۔نکیلاینپ‬
‫اقثتل اور اعم اقری ےک اپس دعم وبقمتیل ی انبء رپ وہ سپ رظنم ںیم اجات راہ ۔ یہی‬
 ‫‪25‬‬

‫وصرتاحلراشخینےجہلیےہوجاکی وعیسورعضی الع ےقںیموبےل اجےنےک‬

‫ابووجد ولبیچ ادبرپ اینپ رگتف وک وبضمط ںیہن رکاکس۔ولبیچ ےک رغمیب ہجہل ںیم وہ‬
‫امتم الصںیتحوموجد ںیہ وج دورس وجہلںرپ احوی وہےن اور ا دیب ہجہل اتالےن ےک‬
‫ےیلرضوریںیہ۔رغمیبہجہلوکادیبوقلحںںیمیسکاردوادحایوصخمصادار ےن‬
‫اعتمرف ںیہن رکاای ہکلب ہیہجہل اور رطز ِاِموخد وخبد رتیق اپاتایگ ےہ اوردیس اہیمشی وہ‬
‫نشیپوگیئچساثتبوہیئوج‪ 1955‬ءںیمییئگیھت۔‬
‫’’ وعیس ولباتسچن ںیم وسیبں فلتخم ےجہل اور وبایلں ںیہ اور رہ وبی ای ہجہل‬
‫وبےنلواالہقبطاینپوبیوکدورسوںےک وجہلںےسسدرہجرتہباتھجمسےہ اوریھبکاس‬
‫ابترپقفتمںیہنوہاگہکوہاینپوبییسکدورسیوبییاخرطرقابنرکد ۔ذٰہلا‬
‫بس ےس رتہبنی رطہقی اکر یہی ےہ ہک رہ صخش وک وجہلں اور وبویلں ےک اامعتسل ی‬
‫لمکم بٓزادی وہانی اچےیہ اور سج وبی ںیم وہ الصتیح وہیگ وج ادب رپ اھچےکس وہ‬
‫وبیوخدوخبدولوگںوکاےنپاامعتسلرپریغاردایروررپوبجمررک یگ(‪‘‘)12‬۔‬
‫وجہلںمیں ہی اضتد ےسیک واعق وہا اوربٓدنئہہیجیلخڑبےھ اگ ایمک وہاگ۔ اس‬
‫نمض ںیم رپورسیف دبعاہلل اجن امجدلینی ےتہ ںیہ ہک "ہی اضتد ااسی یھب ںیہن ےہ ہک‬
‫اکیےجہلےکولگدورس وک ہنھجمسںیکس۔اسافتوتیاینبدیوہج رمساطخلاک‬
‫ہن وہان ےہ۔ بج ےسولبیچےنرحتریی وصرتاایتخری ےہ اوردوونں وجہلں ےک‬
‫داوشنرھکلرےہںیہہیافتوتمک وہاتاجراہےہ اوراکیایعمری ادیبولبیچووجد ںیم‬
‫بٓریہےہ"(‪)15‬۔‬
‫رعموف امرہ اسلاینت ڈارٹک اکرہنی اہجین ایعمری ولبیچ زابن ےک ابر‬
‫وجہلں رپ ارث ادناز وہراہ ےہ اس ےس‬ ‫ںیم یتہک ںیہ سج رطح رکماین ہجہل دورس‬
‫وخبیبادنازاگلایاجاتکسےہہکلبقتسمںیموجیھبایعمریزابنووجدںیمبٓےئیگ۔وہ‬
 ‫‪26‬‬

‫ایس ہجہل ےس رقبی رت وہاگ اور وہ رشمیق ہجہل اور راشخین ہجہل وبےنل واولں وک یھب‬
‫وبجمررک یگہک ا ُسےجہل وکوطبرایعمریزابنوبقلرکںیل ۔یفزامہن ہیلمع اجری‬
‫واسریےہاورولبیچاک یچیکایرکماینہجہلدورس وجہلںرپاحویوہاتوہاایعمریہجہل‬
‫ےننبیاجبنزیتیےساگزمنےہ۔‬

‫ولبیچےکدنچدقمیاطوط تت(م یمےدود )‬

‫اسوتقکتدایتسبدقمیاطوط تتےکاحلظےسولبیچزابنںیمرحتری‬
‫بس ےس دقمیم یم ےدودہ الُم احیجریسیئ اکرعشی ومجمہع’’ ذترکہ السنیط رکمان‘‘‬
‫ےہ وج ابروہںی ری وسیعی ےک وطس ںیم یھکل یئگ ےہ۔الُم احیج ریسیئ القت ےک‬
‫ںیہ ۔ اس ےک د‬ ‫احمک ریمریصن اخن (‪ )95-1629‬ےک دور ںیم وہ زگر‬
‫نم‬ ‫نم‬
‫ریمامثعنیتملکاکم یمےدودہ’’ دز ستیاتکب‘‘ ےہ۔دز ستیےسرمادم یمےدودہ‬
‫ےہ ۔ اس ےک العوہ ولبیچ زابن اک ارسا دقمی م یم ےدودہ ریم امکالن یکچگ ی فینصت‬
‫’’اتکب ظفل ولبیچ ‘‘ ےہوج ‪1621‬ںیم یھکل یئگ ےہ۔ انےک العوہ ولبیچ زابن ےک‬
‫دقمی اطوط تت ںیم ےکشم ‪ ،‬اھجالوان ےک ریمواین ارماء اخص رور رپ کلم دانیر‬
‫ریمواوی ےک رعشی درتف ںیہ وج یہب اھکوتں ںیم وفحمظ ےیک ےئگ ںیہ ۔ دقمی م یم‬
‫ےدودہوجالُماحیجریسیئاکرعشیومجمہعےکالعوہ’’ ذترکہالسنیطرکمان‘‘ اکالص‬
‫ےدودہ ربشٹ الربئریی ےک افریس ےدودات ےکےبعش ںیم ےہ اور اس ی اکیپ‬
‫(‪)12‬‬
‫رئیچنیمولبیچاڈیکیمانجبریشبادمحولبچرموحمےکاپساھت۔‬
‫ریم امکالن ی اتکب ’’ اتکب ظفل ولبیچ ‘‘ وک ولبیچ اڈیکیم ےن ئا ع رکاای‬
‫ےہ ایسرطح ’’ کلمدانیرریمواوی ‘‘ ےکااعشر وک یھبولبیچ ےک اکی انومر ققحم‬
 ‫‪27‬‬

‫نوفس یکچگ ےن رت بی د رک ’’ زِری وند ‘‘ ےک انم ےس ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ےس‬

‫ئا ع رکاای ےہ۔ہکبج ’’ ذترکہ السنیط رکمان ‘‘ سج ےک الصہخسن ی اکیپ واہج‬
‫ریشب ادمح ولبچ رموحم ےک اپس اھت وج اتاحل ئا ع ںیہن وہا ذموکرہ ابال امتم ےدود‬
‫ربشٹ ویمزمی دنلن ےس ےلم ںیہ اور اکی ااکمن ہی یھب ےہ ہک اس الربئریی ےک‬
‫ہبعشافریسےکدقمیےدوداتںیمےساوریھبولبیچےدود لمےتکسںیہ۔‬
 28

:‫وحاہلاجت‬

1،‫ہحفص‬،1988،‫ابروسمئ‬،‫ولبیچرگارمئ‬،‫گیبدمحمبنگل‬:‫رتممج‬،‫رجیم‬،‫ ومرلک‬:1
Compendium Linguarum Iranicram 4.1.2.6 :1
Balochi,Josef Elepenbein,1989
‫ العہم‬،‫ولبیچ زابن اک اراقتء(اپاتسکین ادبیب ا نوٹن‬، ‫ دبعاہلل اجن‬،‫ امجدلینی‬:3
1-8،‫ہحفص‬،‫االسمبٓابد‬،‫اابقلاونپنورویر یٹ‬
The Balochi Among the Median Band , Mir Aqil :2
Mangal, bi-annaul journal "Pakistan Studies" Vol-1
.1990 PSC UoB, Quetta page-17
،‫ڈارٹکونربٓدمحراسیئین‬،‫ زابنوادایبتولبیچمہیگتسببٓںزابنوادایبتافریس‬:5
51-51،‫یپاچیڈیاقمہل)ہحفص‬،‫رہتان(ریغوبطمہع‬
121،‫ہحفص‬،1922،‫وتسمگن‬،‫القترشلبپز‬،‫زابناکاطمہعل‬،‫ لیلخ ریقی‬:2
112،‫ہحفص‬،1922،‫دیئب‬،‫دیساڈیکیم‬،‫ولبیچزابنِءراتسگسیبن‬،‫ دیساہیمش‬:6
Carina Jehani , Standerdization and orthography in :8
Blaochi Lanugage,Upsala, 1989,P, 84
standerdization and orthography in the Balochi :9
.Lanugage,Carina Jahani,Upsala,1989,P,167
Elephen Bain,J A Balochi Language A dialectology :11
.with text.p,10
 ‫‪29‬‬

‫‪Jan‬‬ ‫‪Mohammad‬‬ ‫‪,The‬‬ ‫‪Baloch‬‬ ‫‪Cultural :11‬‬

‫‪Heritage,1982,Quetta,Ghosha-e-Adab,P/x‬‬
‫‪ :11‬اکلم ااقلدری ‪،‬ولبیچ ادباک اطمہعل ‪ ،‬وبالن ُباکروپرنشی ‪ ،1962،‬وکہٹئ ‪،‬‬
‫ہحفص‪82،‬‬
‫‪Gearge Margenstine Linguistic mission to north :11‬‬
‫‪.western India,1932,Narway.P.10‬‬
‫‪ :12‬دیس اہیمش ‪ ،‬ولبیچ زابن و ادب ی اترخی ‪ ،‬دیساھیمش اڈیکیم ‪ ،‬رکایچ ‪،1982 ،‬‬
‫ہحفص‪26،‬‬
‫‪.Barker/Mengal,A Course in Balochi vol.1.P.xxv:15‬‬
‫‪ :12‬دیس اہیمش ‪ ،‬ولبیچ زابن و ادب ی اترخی ‪ ،‬دیساھیمش اڈیکیم ‪ ،‬رکایچ ‪،1982 ،‬‬
‫ہحفص‪26،‬‬
‫َٓ‪،‬ہحفص‪129،‬‬
‫‪ :16‬ااضیَ‬
‫‪ :18‬وغر‪،‬دبعارلنٰمح‪،‬ہمغنوکاسہر‪،‬ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪،1928،‬ہحفص‪11،‬‬
‫‪ :a18‬اصربدبعارلزاق" رباوہیئاورولبیچےکاسلینروا"ط"رباوہیئادیبوساسیٹیہ‬
‫اپاتسکن‪1111‬ہحفصربمن‪۱۷‬‬
‫‪ :19‬ولبچ‪،‬سدل اخن‪ ،‬ولبیچ زابن ِء ون ہت ِء رہر‪ ،‬امانہہم زبلاکن ‪ ،‬ارپلی‪ ،‬یئم ‪،‬‬
‫‪،1991‬ہحفص‪15،‬‬
‫‪ :11‬لیلخ ریقی‪،‬زابناکاطمہعل‪،‬القترشلبپز‪،‬وتسمگن‪،1922،‬ہحفص‪-169،‬‬
‫‪81‬‬
‫‪ :11‬دیساہیمش‪،‬ولبیچایسھگِءراتسگسیبن‪،‬دیئب‪،1922،‬ہحفص‪11،‬‬
 ‫‪30‬‬

‫‪ :11‬ولبچ‪ ،‬سدل اخن ‪ ،‬ولبیچ زابن ِء رہر ‪ ،‬امانہہم زبلاکن ‪ ،‬بح ‪ ،‬امرچ ‪،1991 ،‬‬
‫ہحفص‪28،‬‬
‫رجیم‪/‬دمحم گیب ‪ ،‬ولبیچ رگارمئ‪ ،‬ولبیچ اڈیکیم ‪ ،‬وکہٹئ ‪،1988 ،‬‬ ‫‪ : 11‬ومرلک‪ ،‬ا‬
‫ہحفص‪5،‬‬
‫‪ : 12‬دیس اہیمش ‪ ،‬ولبیچ زابن و ادب ی اترخی ‪ ،‬دیس اہیمش اڈیکیم ‪ ،‬رکایچ ‪،1982 ،‬‬
‫ہحفص ‪51،‬‬
‫‪ :15‬امجدلینی ‪،‬دبعاہلل اجن ‪،‬ولبیچ زابن(اپاتسکین ادب نوٹن ‪ )8-1،‬العہم اابقل‬
‫اونپنورویر یٹ‪،‬االسمبٓابد‪،‬ہحفص‪9،‬‬
‫‪ :12‬اصرب دبعارلزاق " رباوہیئ اور ولبیچ ےک اسلین روا"ط" رباوہیئ ادیب وساسیٹئ‬
‫اپاتسکن‪1111‬ہحفصربمن‪۱۱‬‬
 ‫‪31‬‬

‫بابدوم‬

‫دقمیولبیچادب‬

‫دقمیولبیچادب‬ ‫ا‪:‬‬
‫ہیقشعئارعی‬ ‫ب‪:‬‬
‫رزہیمئارعی‬ ‫ج‪:‬‬
‫اعرافہنئارعی‬ ‫د‪:‬‬
‫ہیقشعداناتںی‬ ‫و‪:‬‬
‫ولکاہکاینں‬ ‫س‪:‬‬
‫ص‪ :‬ولکتیگ‬
‫اہکوںیت‬ ‫ط‪:‬‬
‫رضبااثملل‬ ‫ع‪:‬‬
‫اھجبرںیت‬ ‫ف‪:‬‬
 ‫‪32‬‬

‫دقمیولبیچادب‬
‫ولبیچرزہیمئارعی‬

‫ولبیچ ئارعی اک رتشیب ہصح رزہیم ااعشر رپ لمتشم ےہ ۔ ولبیچ رزہیم‬

‫ئارعی ںیم ابقیلئ ڑلاویئں ےک ایبن وک اوتیل احلص ریہ ےہ ۔ وقیم ڑلاویئں ےک‬
‫ابر ںیم تہب مک رزہیم ںیمظن دایتسب وہیئ ںیہ اہتبل دور بٓرخ ےک رعشا ء ےن‬
‫ارگنزوں ےک اسھت اینپ ڑلاویئں ےس قلعتم تہب یس رزہیم ںیمظن ںیہک ںیہ ۔‬
‫ولبیچ رزہیم ئارعی وج شذ ہت اپچن رنوں رپ طیحم ےہ ولباتسچن اور ولبوچں ی‬
‫وقیم اترخی ی تیثیح ریتھک ےہ۔انومر ققحم ریم لگ اخن ریصن ولبیچ رزہیم‬
‫ئارعی وک زابن ‪ ،‬رطز ادا اور ئارعاہن احم نس ی انبء رپ درج ذلی نیت ادوار ںیم‬
‫میسقترکےتںیہ(‪)1‬۔‬

‫‪1‬۔ الہپدور‪:‬۔‬
‫ہی دور ریم اچرک اخن ردن اور ریم وگرہام ےک زامےن دنپروھںی ری ےک‬
‫اوارخ ےس رشوع وہ رک اجنپب اور دنسھ ی رطف ان ی لقن اکمین ینعی وس وھلںی‬
‫ ریےکفصناولےکزامےنرپمتخوہاتےہ۔‬

‫‪1‬۔دورسادور‪:‬۔‬
‫ہیدورریماچرکردناورریموگرہامالئارییولباتسچنےسلقناکمینینعی‬
‫‪ 1551‬ےکدےسرشوعوہرکولباتسچنیرسدحاترپارگنزوںیبٓدم‪1811‬‬
‫ےکزامےنرپمتخوہاتےہ۔‬
 ‫‪33‬‬

‫‪1‬۔ ارسادور‪:‬۔‬
‫ہی دور ولباتسچن ںیم ارگنزوں ی بٓدم ینعی ‪ 1811‬ےس ‪ 1911‬کت الیھپ‬
‫وہاےہ۔‬
‫ردنو الئار ابقلئ ںیم گنج ولبیچ رزہیم ئارعی اک بس ےس ڑبا اونان‬
‫ےہ ۔ اس سیت اسہل اخہن یگنج ےن اہجں اکی رطف ارگ ولبچ وقیم ااحتد وک اپرہ اپرہ‬
‫رکدای اور ابقلئ وک ان اقلب التیف امی اور اجین اصقنن اچنہپای وںیہ دورسی اجبن ولبیچ‬
‫ںیم امنایں ااضہف ایک اور ایسی ئااکئر ںیمظن‬ ‫زابن ںیم رزہیم ادب ےک ذریخ‬
‫قیلخت وہںیئوج ولبیچ ادبےک یتم ہش اپروں ںیم امشر وہیت ںیہ ۔ نج ںیم اسدور‬
‫ےک ایسیس و امسیج اور اعمیش اور اعمرشیت احالت ووااعقت لھک رک ایبن ےیک ےئگ‬
‫ںیہ۔ولبیچ زابنںیم رزہیمئارعی وکولبچاترخی ےکامذخےک روررپ یھب میلس ایک‬
‫اجات ےہ ۔ وااعقت ۔اری ‪،‬ادناز ایبن اور رعشی اولسب رزہیم ئارعی ںیم اہنتی‬
‫وخوصبریتےساداےیکےئگںیہ۔‬
‫ردنوالئاراخہن یگنجےک دوران اکی دہعف ریم اچرک ردنوں اک تہب ڑبا رکش‬
‫رکیل الئارنوں ےک الخف ڑلےن اتلکن ےہ ۔ نکیل بیئگز ردن اس ےک وھگو ی ابگ‬
‫وکڑکپرک اےسڑلےن ےسابزبٓےنیتحیصنرکات ےہ۔ولبچئارع اسوا ےع وکسج‬
‫ادنازےسایبنرکاتےہالمہطخوہ‪:‬۔‬
‫اچرکرپےچَءےباسرےئ‬
‫ربااتںامںزرَء ُگدار‬
‫رسدارکینگاںوکاتہنک‬
‫رُبزنیڈنھکاگںمچاچرنک‬
‫وناحینزہاررمدتیب‬
 ‫‪34‬‬

‫دیبہچزمحںینجالئاری‬
‫نپ‬
‫دنبتن َھلّوَءیجپَء‬
‫شیپزنکگرتا ُحگیناتن‬
‫دپزنکگرپاواںبیعاِتن‬
‫دمیَءرنتفَءاصقنناتن‬
‫ربااتینگشُکاتواناِتن‬
‫داینرگدشورگداین‬
‫رتااپدارہنتیبا افین‬
‫(‪)1‬‬
‫اتنکنزدنگِءارامین۔‬

‫اچرکدنواہنویکںوہرےہوہ‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫اھبویئںوکدنمسرںیمویکںدلیکھرےہوہ۔‬
‫رسدار!ولتارناینںیمڈالدو‬
‫اوراویچناھگویٹںرپرظنروھک‬
‫وناحیناکیزہاراہبدردیمانںیمےلبٓںیئےگ۔‬
‫ریغبانریشمشابزالئارنوںےک‬
‫وجاکیاسھترمکہتسبوہرک‬
‫اہمتر اقمےلبںیمفصبٓراوہانےگ‬
‫بتبٓےگڑبانھ‬
‫متوکاکیوخینگنجںیماسنھپد اگ۔‬
‫اورےھچیپانٹہانےکےیلبیعیابتوہیگ۔‬
 ‫‪35‬‬

‫متارگ(انوکتسکشد رک)بٓےگڑبوھےگ‬
‫بتیھباصقننںیمروہےگ۔‬
‫ویکہکناھبویئںوکامرےنںیماسخرہیہاسخرہےہ۔‬
‫ہیداینہشیمہےسرگدشںیمےہ۔‬
‫ریت اسھتیھبہیاپدیئارںیہنوہیگ‬
‫اھبویئںوکامررکمتزدنیگ رھاتھچٔوےگ۔‬

‫ریم اچرک اور ریم وگرہامی رزم بٓراویئں ےک د درناییندور ےک رزہیم‬

‫ااعشر ںیم رہساب دودایہ اور اس ےک مہ رصعوں ی ابیمہ وشلقپچں ےس قلعتم‬
‫رزہیم ااعشر یھب ولبیچ رزہیم ئارعی ںیم دنلب اقمم رےتھک ںیہ ۔ اجبر ‪ ،‬ریپوز ہش ‪،‬‬
‫ابرب‪،‬رہساب‪،‬ریحو‪،‬دنمر‪،‬احیجاغزیاسدورےکامنایںرعشاءاورابقیلئڑلاویئں‬
‫ےک رس ہنغ اور امہ رکدار ےھت (‪ )1‬۔ ان ےک العوہ ابالچ وگرجیگ اک امشر دقتمنیم ےک‬
‫بٓرخی دور ےک رعشاء ںیم وہات ےہ ۔ ابالچ ی رزہیم ئارعی ی امنایں وصختیص‬
‫اس اک وقیم ذجہب ےہ ۔ ریم لگ اخن ریصن ےک ایخل ںیم ابالچ ی ئارعی اکی ااسی‬
‫بٓگ ےہ وج اس ی ںیمظن ےننس ےک د رہ ااقتنم ےنیل واےل ولبچ ی دل ںیم بٓگ‬
‫ڑھباکیتےہ(‪)2‬۔ ابالچےکرزہیمااعشرےسدنچومنےن‪:‬۔‬
‫یبرکبرتاوہشہمرسا ِتن‬
‫نم جئگےہندااتںوتیگل‬
‫م ریَءوبراتینںسدی‬
‫ےئوبر ِبندہ ری‬
‫ہنرکش ایسہوزبنی‬
 ‫‪36‬‬

‫نمہپویتھیسیرسَء‬
‫رہپشوچاشبیمڑجَء‬
‫(‪)5‬‬
‫دنبانداکایںہپڑمَء‬

‫یبرکباہکںریت وہشووہاساجبںیہ‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬

‫ںیمدیگویرطحںیہنڑلات‬
‫ہکلبم ریرطحدونمشںوکوتواتوہں‬
‫ریم اپسہنوتزہاریوھگو ںیہ‬
‫اورہنیہڑبارکشےہ۔‬
‫ںیمرصفاےنپیہاےلیکرسرپ‬
‫رہراتاسونےکزیتربےنسواےلابدولںیرطح‬
‫اڈمرکڑلےنبٓاتوہں۔‬

‫ولبیچ رزہیم ئارعی ےک دورس دور ںیماکی رولی مظن اسلح رکمان‬
‫ےک یتملک وہت ولبوچں ےک رسدار لمح جئیئدر اور رُپزیگتوں ےک درناین اس ڑلایئ‬
‫ےسقلعتمےہسجںیملمحجئیئدر دعتمدابررحبیڑلاویئںںیمرپزیگتی قااوقںوک‬
‫امر اگھب ات ےہ اور ابال رخ تسکش اھکرک رگاتفر وہات ےہ ہی مظن اس دور (‪1519‬ےس‬
‫‪1595‬کت ) ی ےہ بج رپ زیگتی رحبی قااق ریحبہ دنہ ںیم ڈاہک ڈاالرکےت ےھت ۔‬
‫اہکاجاتےہہکاسرزہیممظنوکریملمحینہبےنقیلختایکےہ(‪)2‬۔‬
 ‫‪37‬‬

‫اساتریخیمظنےکدنچااعشردرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫ہن پتپشوہن پتروچئاگامپکیوگشَء ُش‬
‫ہست‬
‫میروچَءبٓرشتوگںوجرںیدانمشں‬
‫اچررہگاباتنوگںرم یھورو ںیابزنالں‬
‫لمحِءئاگشپچووچرگدَءگیپئگنت‬
‫(‪)6‬‬
‫وتارشرپرکتہکلمح!ارتادسگیرونکں‬
‫استراںیتاوراستدنایساکیتمسںیمیتشکریتیت یلیئگ‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫بٓوھٹںیدندونمشںےسانیدمڑیھبوہیئ‬
‫دنمشیاچرایتشکںرپدن یرطحرپالیھپےئرظنبٓےئ۔‬
‫اوہنںےناچروںرطفےسلمحییتشکوکرھگایل‬
‫اوراکللراہکلمح!مہےھجترگاتفررکںیلےگ۔‬

‫اجم درک ولبیچ سال لکی ئارعی ںیم اکی دنلب اقمم رےتھک ںیہ ۔ ریمریصن‬
‫اخن ونری ی درابر ےس وایگتسب ی انبء رپ وہ کلم ارعشلاء یھب اتالات ےہ ۔ اجم درک‬
‫نوںوتاکیزغلوگاوردروشیشنمئارعراہےہا ُےسابالچاوردرگیرزہیموگرعشا‬
‫یسیج درتسس وت احلص ںیہن ات مہ ریم ریصن اخن ونری ( ‪1692‬۔ ‪ )1629‬وای‬
‫القتیچیکےسروایگناکوجہشقناچنیھکےہوہہیےہ۔‬
‫گل‬
‫نںجنسرکتاتناپس میر‬
‫دحامکحَءوگںہتسبناینِءزرہرب‬
‫حیئہزنملہپزنملروچوپشریگ‬
‫(‪)8‬‬
‫ ہتنموکلہاںدرکیپئگاتندری‬
 ‫‪38‬‬

‫ونرکوںےن(اخنےک)لگریمانیموھگو رپزنیڈالدی‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬

‫اوراسےندخاےک مکح ےس اینپ انقمیسیط ولتار رمک ےس ابدنھ‬
‫ی۔‬
‫اوررھپدنراتاکیرکےکاےنپزنملیرطفرواہنوہا۔‬
‫اہیںکتہکوہاسالع ےقےسدورلکنایگ‬

‫ولبیچ رزہیم ئارعی ی اترخی ںیم ان امندنئہ رعشاء ےک العوہ اور تہب‬
‫ےسدیچہدیچہ رعشاءاکذرکبٓاتےہ نجںیمونیکشےکریکی ‪،‬اشبم اور ریقفم ر اجن‬
‫ی وخوصبرت اور وولہل ارگنز رزہیم ااعشر ‪ ،‬ئارع رمح یلع رمی اور اجبر ےک‬
‫ارگنزوں ےک الخف ولبوچں وک ااھبرےن وای ںیمظن ‪،‬الم زمار بنگلزیئ ی تف زابین‬
‫مظن ’’ الٹِءیھگب‘‘ سجںیمارگنزوں ےسرفنتاوررسداروںیےب یتماور‬
‫زبدی رپ اںیہن ہنعط دای ایگ ےہ رتہب نی رزہیم داناتںی ںیہ ۔ ان ےک العوہ ولبیچ‬
‫رزہیم رعشاءںیم نج رسرکدہ ئارعوںاک ذرکبٓات ےہ انںیم الم دمحم نسح ‪ ،‬رمح یلع‬
‫رمی‪،‬کلمدانیرریمواویوریغہئالمںیہ۔ولبیچرزہیمئارعیاکاکیڑباہصحان‬
‫انمگم ’’ ولہپان ‘‘ (‪ )9‬ئارعوں ی قیلخت رکدہ ےہ وہنجں ےن اہبدروں ای زبدولں وک‬
‫ان ےک انم ےس اکپر رک ان ےک اکر انومں ی رعتفی ای ےب یتم رپ وجہ ےہک ںیہ ۔ ان‬
‫ااعشرںیمولبوچںیتیمہوریغتاوریگنجتمکحیلمعاوردیمانرزمںیمانےک‬
‫تمہووحہلصوریغہیرتہبنیاکعیسییئگےہ۔‬
 ‫‪39‬‬

‫ریقفاتج دمحماتلج نوںوترباوہیئےک العوہولبیچ‪ ,‬دنسیھ‪,‬رسایکیئ‪ ,‬افریس‬

‫اور اردو ںیم یھب وصایفہن ااعشر ےہک ںیہ ۔ اتمہ ان ی ئارعی ںیم ولبیچ ےک دنچ‬
‫رزہیمااعشریھبےلمںیہ۔‬
‫َٓ‬

‫ولبیچہیقشعداناتںی‬

‫ولبیچسال لکیداناتںی ولبیچسال لکیادباوراخصروررپدقمیولبیچ‬

‫ئارعی وک اینبد ارامہ رکیت ںیہ۔ العوہ ازںی وخد ولبوچں ی اترخی رپ یھب سالیکی‬
‫ئارعی ی دمدےس روینش ڑپیت ےہ۔ ولبیچ ہیقشع داناتںی ولبیچ سالیکی ادب اک‬
‫رگاں امہی رسامہی ںیہ۔ اہیں ان دنچ سالیکی داناتونں اک ذرک ایک اجات ےہ وج ولبیچ‬
‫سالیکیادبوکاینبدارامہرکیتںیہوجدرجذلیںیہ‪:‬۔‬

‫بیئگز(بگ)ورگاانز‬

‫ہی ہیقشع داناتن دنپروھںی ری وسیعی ی ےہ اس اک رمزکی رکدار ریم‬

‫اچرکردناکاھباجن اورریمایبرردناکاٹیببگےہوہشمرارگنزققحمالگنورھتڈز‬
‫اکایخل ےہہکہیداناتندییھکلوہیئولعمم وہیتےہ۔(‪ )11‬اساہکیناکاتریخی‬
‫سپ رظنم ھچک نوں ےہ ہک ردنوالئار ی رولی گنج ےک دوران ریم اچرک ےن بگ‬
‫وک اانپ ریفس انب رک وفیج دمد ےک ےیل رتوکں ےک اپس دنق اھر اجیھب اہجں اس ی رظن‬
‫دنقاھر ےک رتک احمک ذواونلن گیب ی یٹیب رگاانز رپ ڑپیت اور وہ اےس دل د اتھٹی‬
‫ےہ ۔ یلہپ ابر وت وہ رتک ادماد ےس الئارنوں رپ حتف احلص رک ےئگ ‪ ،‬رگم رگاانز ےک‬
 ‫‪40‬‬

‫قشعںیمبگوکیسک لکنیچ ںیہنبٓات اھتا ُسےنرگاانز وکاحلصرکےندنقاھر‬

‫اک ُرخ ایک ۔ بج ریم اچرک وک اس ابت اک ہتپالچ وت اسےن احمک دنقاھر ےک اپس اق ر‬
‫اجیھب ہک بگ وک دیق ںیم ڈال د ۔ بگ دنقاھر ںیم رگاتفر وہا ۔ ریم اچرک ےک‬
‫دنقاھر بٓےنرپوہ دیق ےسبٓزاد وہاوتاکیراتئایہ لحمیدنواررپںیلیکوٹکنرک‬
‫ھڑھ ایگ اور رگاانز وک دنین ےس کاگرک اسھت ایل دوونں واسپ بٓےئ اور ریم وگرہام ےک‬
‫ابوہٹ وہےئ(ابوہٹ ولبیچ ںیم انپہ ںیم بٓےئ وہےئ امہمن اسمار ای وکیئ یھب‬
‫تبیصم زدہ صخش وک ےتہ ںیہ) ۔ رت وکں ےن ریم وگرہام وک رگاانز ی وایسپ اک اہک رگم‬
‫اس ےن ولبیچ اضہطب االخق (‪ )Code of honour‬ےک اطمقب ابوہٹ وک واسپ‬
‫ںیہنی۔ردناورالئارےنبٓسپےک االتخافتوکالھُبرکرتشمہک روررپرتوکںےس‬
‫اقمےلب ی ایتری رشوع ی ۔ حبص دیمان گنج ںیم ولتارںی لچ اجںیت رگم بگ‬
‫امکل دریلی اور وہدنمشی ےس اکم رکیل رہپہ داروں ےس وچری ےکپچ رتک احمک ےک‬
‫ےمیخںیمدالخوہااور اانپدماعایبنایکاوراہکہکارگاچوہوتریما رسملقرکدواوراچوہ‬
‫وت رگاانز ےھجم شخب دو ۔ احمک اس ی اِس اہبدری ےس تہب وخش وہا اور رگاانز ا ُےس‬
‫شخبدی۔رتکواسپدنقاھرےلچےئگاوربگیدنملقعییوہجےسوخنرخاہب‬
‫وہےتوہےترہایگ(‪)11‬۔‬
‫اس دوران اےنپ اورپ زگرےن واےل اصمبئ اک ذرک بگ اِن اافلظ ںیم‬
‫رکاتےہ۔‬
‫زالیں‬ ‫احیمک‬ ‫کیپئہ‬ ‫ینم‬ ‫رس‬
‫ابدئایہ اترٹنو و الیتکن بٓں‬
‫(ںیمابدئاہیدیقںیموہںاوردایکمھںاورںیتبیصمریمادقمرنبیئگںیہ)‬
‫وہرگاانزےکنسحوامجلیرعتفیاناافلظںیمرکاتےہ۔‬
 ‫‪41‬‬

‫نم نج ا ایسہ امر وچوٹںی دیسئہ‬

‫ہی پت‬
‫دنہامں ِمی می لحم اںی‬
‫( ںیم ےن اکی اننگیسیج زوفلں وای اکی ہنیسح دیھکی ےہ ‪،‬وج ابدئاہ ےک‬
‫لحمیاسوتںیزنملرپریتہےہ۔)‬
‫اس ہیقشع داناتن ںیم وااعقت و اکحایت اہنتی ابیبی ےس ایبن ےیک ےئگ‬
‫ںیہ ۔ بگ ی وجارمندی ‪،‬دریلی ‪ ،‬تمکح وداشن وک اہنتی وخوصبریت ےس شیپ ایک‬
‫ایگ ےہ ۔ بگ اور رگاانز ی اس اہکین وک ولبیچ ہیقشع داناتونںںیم تہب امہ اقمم‬
‫احلصےہ۔‬

‫زعتورہمک‬
‫زعت ورہمک ےک اِس ہیقشع داناتن وک الم زعت وگجنپری ےن رمق ی ےہ‬
‫وج الم افلض ( وتمیف ‪۷۱۱۱‬ھ ) اک مہ رصع اھت (‪ )11‬اس داناتن اک رصتخم اتریخی سپ‬
‫رظنم ھچک نوں ےہ ہک الم زعت ےن الم افلض ےس ریپدان ی ہنیسح رہمک ےک نسح و‬
‫امجلاکہصقانسوتاسرپ انددیہاعقشوہرکریپدان(رکمان)اچنہپ۔اہجںدلج یہاس‬
‫سم‬
‫ےکقشعاکوراچوہےناگلرہمکاکابپاسکل ججدراربٓدیماھتاسےنےلہپوتزعت‬
‫وک اھجمس ےن ی وکشش ی ابالرخ زعت ی دض ےک اسےنم وہ رہمک اک ر ہت دےنی رپ‬
‫راضدنموہایگ اوراسھتیہاکیریطخرمقوطبربل(وہدقنرمقوجڑلےک واےلڑلی‬
‫واولںوکادارکےتںیہ)بلطیسجےکےیلزعترایضوہایگ اوررمقعمجرکےن‬
‫ےک ےیل اجتریت اقولفں ےک اسھت تنحم زمدوری رپ گل ایگ۔ رولی رعےص ےک د‬
‫بج و ہ ولطمہب رمق رباربرک ےک واسپ ریپ داناچنہپ وت ہتپالچ ہک رہمک ایس روز وفت‬
 ‫‪42‬‬

‫وہیکچےہ۔ہینسرکرہمکبٓہواغفنرکاتوہاواہںےسلچڑپااوراسریرمعرہمک‬
‫یایدںیماممترکاتاوراسےکنسحوامجلےکےمغناالاتپراہ۔‬
‫یلبلب‬ ‫وچں‬ ‫انمں‬ ‫زعت‬
‫وگں اناگلں لگ رمح ک‬
‫ےب ربص و ےب بٓرام ِدےل‬
‫۔‬ ‫ک‬ ‫وخار‬ ‫انمرا‬ ‫زانین‬

‫زعتںیملبلبیرطحوہں‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫سجےکبٓہواغفنرپوھپولںوکرتسبٓاناچےیئ۔‬
‫ےبربصاورےببٓرام ِدل‬
‫اجاتنوہںہکےھجموخارورخابرکد اگ۔‬

‫رہمکےکنسحوامجلیرعتفیرکےتوہےئوہاتہکےہہک‬
‫وتہکہندیسئگدربلوےتخہکوابک‬
‫ادناےمروچوامہَءےبکشاہترک‬
‫رتہمج‪:‬۔‬
‫وتےنریمیوبحمہبوکںیہنداھکیبجوہانزواداےکوھپلریھکبیت‬
‫ےہ۔‬
‫وتاسےکنسحےکاسےنموسرجاوراچدنامدنڑپاجےتںیہ۔‬
 ‫‪43‬‬

‫زعت و رہمک ی اس ہیقشع داناتن ںیم الم زعت ی ئارعی ےس‬

‫وخوصبرت اہیبشتت ‪ ،‬انزک ایخی اور دایلخ ایفیکت اک رھ وپر اراہر وہات ےہ ۔ اس‬
‫ںیم انومر ققحم ریشب ادمح ولبچ ررطمقاز ںیہ ہک"‬ ‫اتریخی ہیقشع داناتن ےک ابر‬
‫سج رطح زعت و رہمک ی داناتنںیم زعت ی سدداع ےن رہمک ےک امسپدناگں‬
‫وکالجدای۔ وہوخددلالجاھتاسےکااعشریھبدولںوکالجدےتیںیہ"۔(‪)11‬‬

‫وتیلکتسماورومس‬
‫وتیلکتسمولبوچںےک انومرہلیبقرمیںیمم راین تہفئےسقلعتراتھک‬
‫اھت۔ومس انیموعرتےسقشعیانبءرپتسموتیلکوکولگومس یلیینعیومساکاسیھت‬
‫ہہک رکاکپرےت ںیہ ۔ نکیلرمی ابقلئںیم وہ اےنپ انمےک اجبےئ تسم ےک انم ےس‬
‫زایدہ وہشمر ےہ ۔ اس ہیقشع داناتن اکسپ رظنم اس رطح ےہ ہک وتیلک تسم اکی‬
‫دہعف رباست ےک وممس ںیم یسک رفس رپ اجراہ اھت ۔ راےتس ںیم زیت ابرش وہیئ اور وہ‬
‫رساپھچےن رقیبی اخہن سدووشں ےک ومیخں ںیم الچ ایگ ۔ اہجں ومس اےنپ وشرہ ےک‬
‫اسھت ومیخں ی انطںیب درتس رک ریہ یھت ۔ تسم ی رظن ومس رپ ڑپ ی اور وہ ومس رپ‬
‫اجن و ِدل ونگا اھٹیب ۔ اس وا ےع ےک د تسم ی زابن رپ رہ وتق ومس اک ذرک راتہ اھت‬
‫اور اس ےن اےنپ امتم رت ئارعی اک وحمر ومس وک انب دای ۔ وتیلک تسم ومس ی اید دل ںیم‬
‫ےیلربریغصےکوکےنوکےنںیموھگامرھپا زبروگںیدراگوہںرپاحرضیدی‪،‬اس‬
‫دوران دیلہ ںیم ارگنزوں ےن اےس اپلگ ھجمس رک دیق یھب رک ایل ۔ دیق ےس راہیئ ےک‬
‫دبجاکیروزواسپاکاہناچنہپوتداھکیہکولگاممتانکں ںیہاورومسوفتوہیکچ‬
‫ےہ۔ اس وا ےع ےن تسم وک ڑبا اتمرث ایک اور وہ بٓرخی دم کت ومس ےک زمار رپ رعش‬
‫اتہکراہ۔‬
 ‫‪44‬‬

‫تسم وتیلک ےن ومس ی اید ںیم سج دقر ااعشر ےہک ںیہ وہ بس دل ی‬

‫رہگاویئںےسےلکنںیہ۔ومسےسیلہپالماقتاکذرکوہاِناافلظںیمرکاتےہ۔‬
‫واں ھڑاں ُُ ِء ابزنراں سِسئہ‬
‫ووگات ِء رت اپن ئار ِء رسی رُبہت‬
‫م‬
‫دل ینم ج ٰتی تیب وہاں دویش‬
‫(‪)12‬‬
‫ربو دیباھں تسم ودم وہیش‬

‫زیتودنتوہأوںےنومیخںیںیلیکااھکودںی۔‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫اوراس(ومس)ےکدوےٹپوکیھبےلا ُو ۔‬
‫ریمادلایسروزونجمنیرطحدیشاوہا۔‬
‫اورںیمایبابونںںیمتسمودموہشوہرکرہایگ۔‬

‫وتیلکتسمےکسالمےکینفاحمنسایبنرکےتوہےئریماھٹماخنرمیےتھکلںیہ۔‬
‫تسم وتیلکےکسالم ںیم ہشرُمدی اوروقلیتَج اک وسزو رگاز‪ ،‬اجم ُدرک‬
‫ی رینیگن اور دنلبی لیخت ےک العوہ رعتفی اک رگن یھب وموجد ےہ وتیلک تسم اکی‬
‫دروشیتفصاپزیکہاوریلفسذجابتےسدنلبرتااسنناھت(‪)15‬۔‬

‫دونیتسوم رنی‬

‫ولبیچ ہیقشعداناتونںںیم ےساکیوخوصبرتداناتندونیتسوم رنی اک‬

‫ےہ۔اہک اجات ےہ ہکدونیتس ردن ےلیبقاک ارد اھتریم وصعممئاہ رکھبیےن بجیبس رپ‬
‫ہلمحایک وتدونیتسیھبرگاتفروہااورڑہدنےکاقممرپہلگابینرپومعمرایکایگ۔م رنی‬
 ‫‪45‬‬

‫دونیتس ی رتیگنم یھت۔ دونیتس ےک اایم اریسی ںیم م رنی ی ئادی یسک اور ہگج‬
‫ےط رکی اجیت ےہ‪ ،‬دورسی اجبن اکی روز دیع ی حبص وھگو دوو ی ابزی یتگ ےہ ۔‬
‫دونیتسیھباکیوھگو رپوساراحمکےکاسےنمبٓرکرواہنوہےنیااجزتبلط‬
‫رکات ےہ احمک اتھجمس ےہ ہک اقمےلب ںیم رشتک ی ااجزت امگن راہ ےہ رگم دونیتس‬
‫وھگو وک رسٹپدووا ات وہا اےنپ العہق رنکم اتچنہپ ےہ۔ ولوگں وکنشج انمےت اور‬
‫ئادای ےن ےتجب داتھکی ےہ اور ا ُےس ہتپ اتلچ ےہ ہک اس ی وبحمہب م رنی ی ئادی یسک‬
‫اوردونیتسانیمونوجانےسوہےنوایےہ۔‬
‫وہلفحمںیمبٓرکوخشااحلینےساگےناتگلےہ۔ردناےساچہپنےتیلںیہاوردونیتس‬
‫یئادیم رنیےسےطاپاتےہ(‪)12‬۔‬
‫اس وہشمر روامین داناتن وک ولبیچ ےک کلم ارعشلاء اجم درک ےک وحاےل‬
‫ےسوہشمرارگنزققحمالگنورھتڈزاینپفینصت ’’ اپوپرلوپرٹئیبٓفولب زی‘‘‬
‫ںیمدرجرکاتےہسجیزمدیلیصفتیابتبوہاتھکلےہہک‪:‬‬
‫’’ دونیتسیتبسناللاخنردنییٹیبم رنیےسےطاپیکچیھت۔اکی‬
‫رمہبت رتوکں ےن اغلیر ی) ولبچ ارثک ولغمں اور امتم ریغ ویکں وک یھب رتک ایخل‬
‫رکےت ےھت(اور انےکاگٔوںرپبشوخنامراھچکولوگںوکالہکایک اوردونیتسوک‬
‫(‪)16‬‬
‫رگاتفررکےکرہاتےلےئگ۔‬

‫ہّللاوررگاانز‬
‫ہّلل اور رگاانزی ہیقشعداناتن علض ہلیبسلںیم کلمتیدنبر اگہ ےس قلعتم‬
‫ےہ ۔ سج ےک ابر ںیم انجب ریشب ادمح ولبچ اک ایخل ےہ ہک اس وا ےع وک نیت وس‬
‫اسل ےس زا دئ اک رعہص زگر اکچ ےہ (‪)18‬۔ رگاانز کلمت ےک اکی وہشمر و رعموف‬
 ‫‪46‬‬

‫صخشریمابرانییٹیبیھتاسیئادیہّللانیمونوجانےسوہیکچیھت۔اسدوران‬
‫اکیابقیلئڑلایئںیمریمابرانےکدونمشںےنہلمحایکاورہّللیھبگنجںیمرشکی‬
‫اھت اس ی ولتار وٹٹ یئگ اسگنج ںیم ریم ابران اور اسےک ےٹیب امر ےئگ۔ اس‬
‫وا ےع ےکد رگاانز ہّلل وکزبدلےنھجمس یگلاےس ابپ اوراھبویئںی ومت ےسزایدہ‬
‫وشرہ ی زبدی اک رہم وہا۔ ا ن ےک درنایناعریض دحیلع یگ وہیئ اوردوونں ااعشر‬
‫ےک ذرےعی الکمہم رےتہ ےھت ۔ رگاانز ااعشر ںیم ہّلل وک زبدی اک ہنعط دیتی ےہ اور وہ‬
‫اینپافصیئشیپرکاتےہ۔‬
‫رگاانز دیمان گنج ےس وشرہ ےک اس رطح اھبگ ےنلکن وک اےنپ اور اینپ‬
‫اخدنان ےک ےیلسد امن داغ وصتررکیت ےہ ۔ ویکہکن ا ُےسہّلل ی وجارمندی رپ رخف وہات‬
‫ےہوہاکیرولیمظنںیمیتہکےہ۔‬
‫رہپنمتسباتنرسیپیرواچں‬
‫دزاہگراکں‬
‫وگںویتاجین ُ‬
‫کینتیئتم رینتشکِءاوحال‬
‫(‪)19‬‬
‫وگںرسیورانایںشبئگئاں‬

‫ےلھچپدونںیابتےہ‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫بجںیماےنپسہئلوںےساہمتریاہبدریاکذرکرکےک‬
‫رخفوسحمسرکیتریہ۔‬
‫ںیمہشیمہہیوسیتچریہہکوتم ریومترم اگ۔‬
‫اورریتاانماہبدرایجولںںیمہشیمہزدنہرےہاگ۔‬
 ‫‪47‬‬

‫اینپافصیئشیپرکےتوہےئہّللوجابںیماتہکےہ‬
‫وگشنکاودرںیونکزابداین‬
‫نمہنرکگتیتسُس َ ِ‬
‫اَماثین‬
‫رمدوانرمددیپاورو ُدرتساتن‬
‫(‪)11‬‬
‫رمدامیناگنجیناشننتسہاتن‬

‫ا امہاقلوتنُسےل‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫ںیمےنابکتزبدیںیہنداھکای۔‬
‫رمداورانرمد(اہبدراورزبدل)رہوتقاچہپےناجےتںیہ۔‬
‫رمدوںیاہبدریےکوبثتوموجدوہےتںیہ۔‬

‫ھچک رعےص ےک د ہّلل اےنپ رسس اور اسولں اک سدہلےل ہ ات ےہ اوردنمش‬

‫ےکیئکبٓدویمںوکہہتغیترکہ اتےہاوراسوا ےعےکدرگاانزوکہّللیوجارمندی‬
‫اک نیقی وہاجات ےہ اور وچہکن اوہنں ےن مسق اھکیئ وہیت ےہ ذہلا المٔوں اور اقویضں‬
‫ےسروجعایک اجات ےہاوردوونںازرسِون نایںویبییتیثیح ےسرےنہےتگلںیہ۔‬
‫ہّلل و رگاانز ی ہی اسری داناتن ونرولی ومظنں رپ لمتشم ےہ وج اوہنں ےن اکی‬
‫دورس وکاخمبط رکےک یہک ںیہ الصئارع اک رساغ ںیہن اتلِمرگم ومظنںی زابن‬
‫اہنتیدمعہاصفاورہتسشےہ(‪)11‬۔‬
‫انہیقشعداناتونںےکالعوہولبیچزابنںیم’’ ّکو رو‘‘ اور’’ لمحوامہ‬
‫جنگ ‘‘ ی روامین داناتںی یھب وخوصبرت ادیب ہش اپر اتالیئ اج یتک ںیہ ۔ ولبیچ‬
‫ہیقشعداناتونںرپلمتشمیقیقحتبتکںیمریملگاخنریصنیولبیچہیقشعداناتںی‬
 ‫‪48‬‬

‫اور‪ ،‬اھٹم اخن رمی ی اتکب "دہعی ولبیچ ئارعی" یٹ ےج الی ریئم اور‬
‫دبعارلامحن رباوہ یئ ی اتکب " دہعی ئارعی" ‪ ،‬ارکم اصبح اخن ی اتکب‬
‫’’ایتووساگت‘‘ اوراجندمحمدیتشیاتکب"وشاتنتدہعیدورولباچین" اقلب‬
‫ذرکںیہ۔‬

‫ولبیچاعرافہنئارعی‬

‫ولبیچ ئارعی اور اخص رور رپ سالیکی ئارعی زایدہ رت رزہیم ااعشر اور‬
‫رزہیم وتیگں رپ لمتشم ےہ ۔ نکیل ولبیچ اعرافہن ئارعی ںیم وہ امتم رکفو ایخالت‬
‫اپےئ اجےت ںیہ وج رب ریغص اپک و دنہ ی درگی زابونں ںیم وموجد ںیہ ۔ اس تقیقح‬
‫ےسااکنرںیہنایکاجاتکسہکاالسیموصتفیرتوجیوائاتعںیم رعشاءےنرہدور‬
‫ںیم امہ رکدار اداایک ےہ ۔ االسیم وصتف رپ اکم رکےن وای اکی انومر رجنم اکسرل‬
‫س‬
‫ڈارٹکانیریمی ملیتہکںیہ۔‬
‫االسیمداین ریحبہاوایقونسےسرکیلربریغصکتاےسی‬
‫میظعذمیبہایصخشتاکنکسمراہےہنجںیمامنایں‬
‫رعشاءاقلبذرکںیہ۔وہنجں(رعشاء)ےناعرافہن‬
‫رکفوایخالتوکاکنفراہنااعشرںیماسدہولکوتیگں‬
‫یرطحاگرکاقمیمزابونںیرتیقورتوجیںیمامنایں‬
‫رکداراداایکےہ۔(‪)11‬۔‬
‫زغل وگیئ ی ادتباء نوں وت رعیب ےس وہیت ےہ رگم اس ںیم وصایفہن رکفو‬
‫ہفسلف اور اعرافہن ایخالت وک بس ےس ےلہپ دقمی افریس رعشاء ےن اعتمرف رکاای ۔‬
 ‫‪49‬‬

‫وہنجںےنہنرصفوصایفہنایخالتےکاراہرےکےیلاعمرموہجاافلظوکےئینعم‬
‫اور بلطم دےیئ ہکلب ذوینعم اافلظ اک اکی دجدی ارگنہ یھب رمبت ایک س ےس اسیق‬
‫دکیمہ ‪ ،‬اجم ‪ ،‬رصایح ‪،‬وبس ‪،‬وریغہ وریغہرگم ان اافلظےک رپ د ںیم وصتف ےک وہ‬
‫اعمرف و ارسار یھب ایبن وہےئ نج ےس وصتف ےک اسملئ رپ ایفسلفہن ادناز ںیم‬
‫ایخلبٓرایئ وہےنیگل(‪)11‬۔ ریماھٹماخنرمیےکوقبلوچہکنولبچرعشاءہفسلفی‬
‫اِن وھبل ویلھبں ےس انوات ےھت ذہلا اوہنں ےن وصایفہن رکفو ایخالت وک اہنتی‬
‫دیسےھاسد اوراپسٹادنازںیمایبنایک(‪)12‬۔‬
‫ولبچ رعشاء ںیم ےس کلم ارعشلاء اجم درک ‪ ،‬الم افلض ‪ ،‬تسم وتیلک اور‬
‫وجااسنلبگتیےن اِیسرواتی وک اانپای اور اوہنںےنوصتفےکفلتخم اوناانتًالثم‬
‫ذات ابری اعتی ‪ ،‬افصت اِیہل ‪ ،‬تقیقح روح ‪ ،‬واہعق رعماج ‪ ،‬رکفو انغ ‪ ،‬ربصو راض اور‬
‫ودحت اولوجد وریغہ وک اانپ وموضع نخس انبای ۔ تسم وتیلک ولبیچ سال لکی ئارعی‬
‫ںیماکیرفنمدانمےہانیئارعیںیموصایفہنرکفوایخالتواحضادنازںیماپےئ‬
‫اجےت ںیہ ان ی ئارعی ےک اضمنیم اور ینف احمنس ےک ابر ںیم ولبیچ ےک انومر‬
‫اقندریماھٹماخنرمیےتھکلںیہ۔‬
‫’’تسماسیجہک انم ےساظرہ ےہاکی ذجموبدروشی اھت وہ اسریزدنیگ‬
‫رواحیپ ےک تیگ اال اتپراہ اور رعافن و بٓ یہگ ےک وجت کاگ اتراہ ۔ اوہنں ےن ہن‬
‫رصف اینپ زدنیگ ابعدت و رایتض ںیم زگاری ہکلب دورسوں وک یھب درس دےتی‬
‫رےہ۔ اوہنں ےن ( ولبیچ ےک ) اتسنمچن ادب ںیم وصتف اور رعمتف ےک اےسی‬
‫رگنربےگنوھپلالھِکےئنجیکہمبٓجیھبئاماہجنوکرطعمرکیتےہ(‪)15‬۔‬
 ‫‪50‬‬

‫تسم وتیلک اک ادناز ایبن دورس مہ رصع رعشاء ےس رسکیفلتخم ےہ‬

‫ویکہکن وہ رصف اکی ئارع یہ ںیہن اب لمع وصیف یھب ےھت ۔ ان ےک دنچ ااعشر وطبر‬
‫ومنہنالمہطخوہں۔‬
‫ایر امہں ایراں ہک اجدئی ایراں‬
‫داراں‬ ‫ربخ‬ ‫اتپگراں‬ ‫دیحری‬
‫دوتسانوکاہکاجاتےہوجلقتسمدوتسوہےتںیہاوروہ‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫دیحر(رضحتیلعرکماہللوہہج)یارومداتےسابربخ‬
‫وہےتںیہ۔‬
‫ولبیچئارعیںیماعرافہنرکفوایخالتوکدیسےھ اسدےھ ادنازےسشیپ‬
‫رکےن واال اکی اور امنایں ئارع وج ااسنل بگتی ےہ ۔ نج ےک ابر ںیم فلتخم‬
‫ولبچ نیققحم ےک بٓرا فلتخم ےہ ۔ دبعارلنٰمح وغر اںیہن ولبیچ زابن اک یدعی ےتہ‬
‫ںیہ (‪)12‬۔ ہکبج ریم زلگار اخن رمی ےتہ ںیہ ہک وصتف ںیم ان ےس ڑبھ رک وکیئ‬
‫ولبچ ئارع ںیہن ےہ (‪)16‬۔ ات مہ وج ااسنل بگتی ولبیچ ادب اور اخص رور رپ سالیکی‬
‫ولبیچ ئارعی ںیم اکی امنایں انم ںیہ ۔ وج رولی رمع اپرک ‪ 1922‬ںیم وفت وہےئ‬
‫انیاعرافہنئارعیےکدنچومنےنالمہطخوہں۔‬
‫امچں دین رب ابزںی رگن‬
‫َج‬ ‫وےتخ ریح ونی و ےتخ‬
‫درگن‬ ‫دراھٹں‬ ‫القعں‬ ‫وےتخ‬
‫وےتخ اسںیئ امں تب َء گنٹ‬

‫ا ربامہریبٓوھکنںےنریتیوقرتےکتہبےسرگن‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫دےھکیںیہ۔‬
 ‫‪51‬‬

‫یھبکانمداامنےہاوریھبکگنجودجل‬
‫یھبکوتااسنںاینپاکللرےسیڑاووںےکدلالہاتےہ‬
‫اوریھبکہیاحتلہکاسسنےلگںیمااکٹوہاتےہ(‪)18‬۔‬

‫اکیاورہگجرپوجااسنلبگتیاتہکےہ۔‬
‫یئت دقر اتں روش و فش دنگہ اغایں‬
‫یئت دنج َء ہن دنگاں ہک َپچں اغبایں‬

‫ںیمریتیدقرتےکرکےمشدنراتداتھکیراتہوہں‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫نکیلریتیذاتاپکوکںیہندھکیاپاتاسےیلہکریمی‬
‫ریصبتاساقلبںیہن۔‬
‫اکیامگنہییھبےہہکولبیچاعرافہنئارعی رباہراتسافریسیتبسن‬
‫دنسیھزابنںیماعرافہنئارعیےسزایدہاتمرثےہ۔ذہلاولبیچئارعیںیموصتف‬
‫ےکرکفوہفسلفیزمدیرتوجیوائاتعںیمانولبچذوااسللنرعشاءاک امہرکدارراہ‬
‫ےہ وج ولباتسچن ےک دیماین العوقں اخص رور رپ وموجدہ یبس اور ریصن بٓابد ڈوژیونں‬
‫(اسقبیھچکویبس دیماونں)ےسقلعترےتھکےھت۔اےسیرعشاءی دعتادنوںوتاکیف‬
‫ےہ رگم ان ںیم ےس دنچ امنایں رعشاء نج ںیم دنگا وہ ےک وصیف ضیف دمحم ی‬
‫الئاری ‪ ،‬رکایچ ےک دیس گنلم ئاہ اباب اور بکیج بٓابد ےک وصیف ولہپان ریقف اور یھچک‬
‫ےکریقفاتجدمحماتلجاکامشروہاتےہ۔‬
‫رکایچےکدیسگنلمئاہہنرصفوصیفئارعےھتہکلباںیہنولبیچزغلاک‬
‫ابین اہک اجات ےہ (‪)19‬۔ دیس گنلم ئاہ ( وافت ‪ ۷۳۴۴‬رجہی اطمبقب ‪ )1915212‬ہن‬
 ‫‪52‬‬

‫رصف ولبیچ ےک اقدر االکلم ئارع ےھت ہکلب وخد یھب دیس وہےن ےک انےط ریپی‬
‫رمدییےکےلسلسےسقلعترےتھکےھت(‪)11‬۔‬
‫انےکولبیچسالمیدعمدایتسیبےکابر ںیمدیساہیمش ےتہںیہ۔‬
‫’’اوسفساکاقممےہہکرکایچس ےساکیرہشںیمرےنہےکابووجداناکسالمبٓجکت‬
‫ئا ع ہن وہ اکس ۔ زمدی اوسفس اس ابت ی ےہ ہک ان ےک ومجمہع سالم اک م یم ہخسن یھب‬
‫دایتسب ںیہنسجیوہجہیےہہکگنلمئاہاکوکیئرنہنی اوالدںیہنوہا۔دو ڑلایکں‬
‫ںیھت وجاس ےک و افت ےک وتق مک رمع ںیھت ۔ ان اک وکیئ اھبیئ اور رس رپتس ںیہن‬
‫اھتذہلاگنلمئاہاکسالموکیئوایوارثہنوہےنےکببساض عوہا(‪)11‬۔‬
‫گنلمئاہیوصایفہنئارعیےکدنچومنےنالمہطخوہں۔‬
‫چیہ تسی‬ ‫داین ‪ ،‬اابتعر‬ ‫کی دو رویچ اتس ا‬
‫چیہ تسی‬ ‫بٓ جک اِتن اطلسن دنکسر ‪ ،‬ایداگر‬

‫اسدوروزہدایناکایک رھوہسایکاجاتکسےہ۔‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬

‫اہکںےہاطلسندنکسرسجیاکییھبایداگرابیقںیہن۔‬
‫اکیاورہگجگنلمئاہاتہکےہ۔‬
‫نَم رِماں ربقاں میئگ َء وچک و اچر راہ َء نک اِت‬
‫رگنوگ ِء سدل َء میئگ َء اچپ و انزکنی َء نج اِت‬

‫بجںیمرماجٔوںوتریمیربقوکیسکوچراےہرپانبدانی۔‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫(‪)11‬‬
‫اورروےندوھےنیاجبےئریمیتیمہپوخیشےکتیگاگان‬
 ‫‪53‬‬

‫ولبیچ اعرافہن ئارعی ےک دو اور ربتعم انم ںیہ نج ںیم ےس اکی وصیف‬
‫ضیف دمحم ی اور دورسا وصیف ولہپان ریقف ےہ ۔ نج ںیم ےس اول اذلرکاک قلعت‬
‫علض یھچک( وموجدہ علض لھج یسگم ) ےک الع ےق اھکری وک انوو ےس اھت ۔ الئاری ےلیبق‬
‫ےس قلعت رےتھک ےھت اور رقتًابی ‪ 1881‬ںیم دیپا وہےئ ۔ ئارعی ںیم وصتف ان اک‬
‫دنسپدی ہ وموضع اھت اور ولبیچ ےک العوہ دنسیھ‪ ،‬رسایکیئ‪ ،‬اردو‪ ،‬افریس اور رباوہیئ‬
‫ںیمیھبئارعییےہ۔وصیفیولباتسچنےکاکیاورانومرافریسوگئارعلگ‬
‫دمحمزبی یسگم ےک مہ رصع اوردوتس ےھت ۔وہ ولباتسچنےک وہشمر رواحین تیصخش‬
‫اور دنسیھ اکیف ےک وبقمل ئارع رضحت نایں رلیھک ئاہ ےک رمدی اور ہفیلخ یھب‬
‫ےھت۔وصیفیےنولبیچزابنںیماکیفوکاعتمرفرکاای(‪)11‬۔‬
‫انےکاکیولبیچاکیفاکومنہنالمہطخوہ۔‬
‫وھکپںرتانموھپالںدنہنیہتےمہدا‬
‫س‬
‫وتڈ ھنے وگںرازا امرانھکماکمان‬
‫یدےمدامنکنمنمہمنکہکوبحمب‬
‫وترپدوںی واترابِلکلدویمامگان‬

‫(ا وبحمب)ںیمےھجتاہکںاہکںالتشرکوںریتیہگجوت‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬

‫اہیںےہ۔‬
‫احالہکنوتوخدیہاانپرازاتباتےہہکوتالاکمنےہ۔‬
‫یھچکدریاخومشرہوخدامنیئہنرک۔‬
‫(‪)12‬‬
‫ہکوبحمبوخداانپرپدہبٓپےہ‬
 ‫‪54‬‬

‫وصیفی ‪ 1956‬ںیم ‪62‬اسل ی رمعںیموفت وہا۔انےک ولبیچسالم‬

‫وک انومر ققحم ریپ دمحم زریباین ےن نشلگ ااعشر ےک انم ےس ولبیچ اڈیکیم ےس اوپھا ای‬
‫ےہ۔اسےکالعوہانےکدنسیھسالماکدنوانیھبوموجدےہ۔‬
‫وصیف ضیف دمحمی ےک اکی مہ رصع اور رضحت نایں رلیھک ئاہ ےک‬
‫اکی اور رمدی وصیف ولہپان ریقف اک انم یھب ولبیچ اعراخہن ئارعی ںیم ربتعم ایخل ایک‬
‫اجات ےہ ۔ ا ن ےک وادل ڈب وھ ریقف ولبچ رھگاےن ےس قلعت رےتھک ےھت اور ولبیچ ںیم‬
‫رعش ےتہےھت(‪ )15‬رگم اباناکسالمدایتسب ںیہن ےہولہپان ریقف‪ ۷۳۱۳‬اطمبقب‬
‫‪۹۱‬۔‪ ۷۹۹۱‬ںیم دیپاوہےئ۔ئارعیورہث ںیم یلم‪15‬اسل ی رمعںیم نایںرلیھک‬
‫ئاہےکاہھترپتعیبیولبیچںیموخوصبرتاکایفںدوےھاوریسرحایفںیہکںیہ۔‬
‫ان ےک دنسیھ اور ولبیچ سالم وک ان ےک اکی رمدی ریقف الغم رسور ےن ںیم دنسیھ‬
‫لع‬
‫رمساطخلںیمدوعت ا سقےکانمےس‪1981‬بکیجبٓابدےسئا عرکاای۔ولہپان‬
‫ریقف یھب ئارع تف زابن ےھت ۔ ان ی ئارعی ںیم درگی وصیف رعشاء ی رطح‬
‫وصتفیاچینشوموجدےہ۔‬

‫بحمومالرتاایبرا‬
‫انکںاسہدوتسددیار‬
‫دخازاتنہکفشوروںیچ‬
‫یئتںیکس ِدالوچںیش‬
‫ایخلوددیدلوگںیش‬
‫ینمدلیہتبلطدارا‬
 ‫‪55‬‬

‫ا وبحمبومالےھجتالےئ‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬
‫ریمیاجنےسزایدہزعزںیمریتیزایرترکوں‬
‫ریت ےیلریم دلںیمتبحماکذجہباکرارامےہ۔‬
‫دخااجاتنےہہکہیہلسلسروزوبشاجریےہ۔‬
‫ریمی ۔اںیئاورایخلبٓپیرطفوتمہجںیہ۔‬
‫(‪)12‬‬
‫اوردلیھبرصفریتایہبلطاگرےہ۔‬
‫اکیاورہگجولہپانریقفاتہکےہ‪:‬‬
‫وصرتاپکرپیئننیعنسحامجل‬
‫ہس‬
‫تفصیچانکںین ئیںےباثمل‬
‫امہمجلشاںومشسغاحمل‬
‫ِدالدمہپدمایدرِگبینغاں‬
‫ایبایبہکدربلریقفبینغاں‬

‫ریتیاپکوصرترپریمی ۔اںیئنسحالتشرکیتںیہ۔‬ ‫رتہمج‪:‬۔‬

‫ںیماسنسحےباثملیایکرعتفیرکوں۔‬
‫انولفحمںوکوھبلاجانریم ےیلاحملےہ۔‬
‫ڑھگیڑھگیےھجماناحملتیایدناتیتےہ۔‬
‫بٓہریم وبحمبریت ےیلںیمےنرقفاایتخریےہ۔‬
 ‫‪56‬‬

‫ولہپان ریقفرقتًابی‪55‬اسل ی رمعںیمامجدی ااثلین‪ 1158‬رجہی اطمبقب‬

‫‪ 1919‬ںیم وفت وہےئ اور رہ اسل اباقدعیگ ےس ان اک رعس ئادنار رطےقی ےس‬
‫انمایاجاتےہ(‪)16‬۔‬
‫ولبیچ اعرافہن ئارعی ےک دو اور انم اقلب ذرک ںیہ نج ںیم ےس اکی‬
‫ومولی دمحم نیسح اع ز ںیہ اور دورسا الجل ریک (ریقف) ےہ۔ ومولی دمحم نیسح‬
‫اع ز ےک اہں وصایفہن ایخالت ےک العوہ تعن وگیئ اک رگن امنایں ےہ ۔ رباوہیئ‬
‫زابن ےک رعموف وصیف ئارع اتج دمحم اتلج ےک وصایفہن سالم ںیم ولبیچ ی یھب‬
‫دنچ ںیمظن دایتسب وہیئ ںیہ ۔ اکی ہگج وہ اتہک ےہ۔‬

‫وگں وت شیمہ اتن ےئم رعض دسا‬

‫یپ شیپ اتن نم وجرںی سد بٓ‬
‫(‪)18‬‬
‫ہم دےئ دور ابری ہک انددیگ بٓ‬

‫رتہمج‪ :‬ا رب ںیم اکی یہ زگارش رکات وہں‬

‫ےکٹھب ولوگں وک اکی تلہم اور د د‬
‫نکیل انددیہ وک دور وابری راس ںیہن بٓیت‬

‫ولبیچادبےکدرگیاانصفیرطحولبیچاعرافہنئارعییاترخیزایدہ‬
‫رپاین ںیہن ےہ ۔ اہتبل وقبل ریم اھٹم اخن رمی دقمی ولبیچ رعشاء ایفسلفہن وھبل‬
‫ولیھبںےسانوات ےھتذہلااوہنںےندیسےھاسدےھاوراپسٹادنازںیماعرافہن‬
 ‫‪57‬‬

‫رکف و ایخالت وک ولبیچ ںیم ایبن ایک ےہ ۔ دورسی ابت ہی ہک ولبیچ اعرافہن ئارعی‬
‫افریسادبیاجبےئرباہراتسدنسیھادبےساتمرثےہ۔ولبیچاعرافہن ئارعی‬
‫یرتیقورتوجیںیم ولباتسچنےکیڑاویالعوقںےکرعشاءیتبسن دیماینالعوقں‬
‫ےکذوااسللنولبچرعشاءےنامہرکداراداایکےہ۔وہنجںےنہنرصفولبیچںیم‬
‫اعرافہنرکفوہفسلفوکاعتمرفرکاایہکلبیئکدنسیھاانصفًالثماکیفدوےھاوریسرحیف‬
‫وریغہرپیھبعبطبٓزامیئیےہ(‪)18a‬۔‬
 ‫‪58‬‬

‫ولبیچولکرثن‬

‫ولکاہکاینں‬

‫ولبیچ ولک رثنی ادب اک رتشیب ہصح ولک اہکرویں رپ لمتشم ےہ۔ ان‬
‫ولکاہکرویںوکدرجذلینیتااسقمںیممیسقتایکاجاتےہ۔‬
‫ںیم قیلخت وہیئ وہں۔ ایسی‬ ‫وہ ولک اہکاینں وج اخاتصل ولبچ اعمرش‬ ‫ا۔‬
‫ولک اہکرویں ںیم ومعًام ان احالت و وااعقت اور اقمامت اک ذرک وہات ےہ وج ایس‬
‫رسزنیمےسقلعتموہں۔الثمزبکوزیگلک‪،‬اچرکاچرمچ‪،‬اورم روروابءوریغہ۔‬
‫وہولکاہکاینںوجاسمہہیزابونںےسولبیچادبںیمرتہمجوہیئوہںرگم‬ ‫ب۔‬
‫اںیہنولبیچاقبلںیمڈاھالایگوہ۔الثملگاکبوی‪،‬وسدارگذادہ‪،‬وریغہ۔‬
‫وہ ولک اہکاینں وج رتےمج ےک زرےعی دورسی زابونں ےس ولبیچ ولک‬ ‫ج۔‬
‫ادباکہصحنبیئگںیہالثماریمزمحہ‪،‬م رنیاراہد‪،‬یلیلونجمںوریغہ۔‬

‫ولکتیگ‬

‫ولبیچ زابن ںیم ےہک ےئگ ولک تیگ ولبچ رطز اعمرشت‪ ،‬رور رطےقی‬
‫اعدات و اصخ لئ‪،‬رمس و رواج اور ولبچ اقثتف ےک بٓہنہ دار وہےت ںیہ۔ ان وتیگں‬
‫ںیمزدنیگ اور ادباکیدورس ےس اسرطح ویپہتس وہےتںیہ ہک فلتخم ادوار‬
‫ی امسیج اور اعمرشیت دبتویلیں اک سکع یھب ان ںیم امنایں رظن بٓات ےہ ۔ ان وتیگں‬
 ‫‪59‬‬

‫ںیم ولبوچں ی اہبدری‪ ،‬وحہلص دنمی ‪ ،‬مہم وجیئ‪ ،‬ااقتنم‪ ،‬ابوہٹ اور وقل ی‬
‫اپدساری وریغہ یسیج وصخایصت اک ذرک اتلم ےہ ۔ ہی ولک تیگ اس دقر ےھٹیم اور‬
‫رےلیس وہےت ںیہ ہک ولگ اںیہن زابین ازرب رکےک ہنیس در ہنیس لقتنم رکےت رےہ‬
‫ںیہ۔ ان ںیم روزرمہ ی اعم ابوتں وک وخوصبرت اسدہ اور بٓاسن ادناز ںیم ایبن ایک‬
‫ایگےہ۔‬
‫ولبیچ ولک وتیگں ںیم وخیش اور یمغ ی ایفیکت اس ادناز ےس ایبن وہیت‬
‫ںیہ ہک ےننس واال اتھجمس ےہ ہک ہی وااعقت اس ےک اسےنم ای اس ےک اےنپ اسھت شیپ‬
‫بٓےئںیہ۔‬
‫ولبیچ ولک وتیگں وک درج ذلی اانصف ںیم میسقت ایک اجات ےہ ۔ ‪،‬ولی‪ ،‬اہول‪،‬‬
‫س‪ ،‬اور‬ ‫دناتگن‪( ،‬دناتن) الووک‪ ،‬لئلزی‪ ،‬ڈیہی‪ ،‬لیئکو‪ ،‬انزکنی ‪ ،‬زریھوکن‪ ،‬پ‬
‫ومدگایومکتوریغہںیممیسقتایک اجاتےہںیہنجیڑاووںںیمورواےہ ‪،‬دیماونں‬
‫ںیم اسکن اور رھگوں ںیم اکم اکج رکےن وای وخانیت ارثک اواقت اگیت ںیہ۔ ولبیچ‬
‫ولک تیگ وعایم زماج ےک لمکم بٓہنیئ دار ںیہ۔ ان ںیم ابقلئ ےک درناین‬
‫ڑلاویئں اک احل‪ ،‬وممس اور اموحل ےس اتمرث ئارع ی دی ایفیکت اور ورواوہں اور‬
‫اسکونںےکذجابتوااسحاستئالموہےتںیہ(‪)19‬۔‬

‫رضباالاثمل‬
‫درگی زابونں ی رطح ولبیچ ادباک دانم یھب رضب ال اثمل ےس امالامل‬
‫ےہ نج ںیم ےس ارثک رضب اال اثمل ولبیچ زابن ےک اےنپ ںیہ۔ ولبیچ رضب‬
‫االاثمل ںیم ولبچ امسج ےک دخو اخل اور ولبچ ذہتبی و دمتن اور اقثتف ی امتم رت‬
‫ااھچایئںاوروخایبںامنایںرظنبٓیتںیہ۔الثم‬
 ‫‪60‬‬

‫اردو‬ ‫ولبیچ‬
‫ویچیٹن وریپ ی رطف اھب یت ےہ‬ ‫ومر ہپ وریپ ء رتیچ‬
‫رس اجےئ رگم وقل ی اپدساری وہ‬ ‫رس ربوت وقل ہم روت‬
‫اجن اس ےئلیکدووجاہمتر ےیل اجند‬ ‫رِم امہیئ ء ہپ ہک رپ وت رمتی‬

‫اس ےک العوہ دورس وہ رضب االاثمل ںیہ وج یسک اور زابن ںیم قیلخت‬
‫وہرکولبیچںیمرتہمجوہےئںیہ۔‬

‫احمور‬

‫یسک یھب زابن ی اسلین اور ا دیب وتعس اک ہتپ اس زابن ےک ولک ادب‬
‫ںیماحموروںیدعتاد‪،‬ااسقماوررطہقیلیکشتےسیھباگلایاجاتکسےہ۔ولبیچزابن‬
‫ںیم یھباحموروںاکواحض ذریخہوموجدےہرصف"دتس"ینعیاہھتےسےننبواےل‬
‫دنچاحمور درجذلیںیہ۔‬
‫دتسرگس (اہھتبٓان)‬
‫دتسگنج (اہھتاگلان‪،‬وھچان)‬
‫دتسدگہ(ڑکپایئدانی‪،‬اصمہحفرکان)‬
‫دتسامنگنک(اہھتڈاانل‪،‬وکششرکان)‬
 ‫‪61‬‬

‫احیملتت‬
‫ولبیچولکادبںیماحیملتتاکاکیواارذریخہوموجد ےہنجےسارثک‬
‫ےک سپ رظنم ںیم وکیئ ہن وکیئ ایسیس‪،‬اتریخی ای امسیج اہکین وموجد ےہ۔ اسیج ہک ابالچ‬
‫ولبیچ ادب اک رزہیم ئارع وہےن ےک العوہ دقمی ولبیچ اترخی ںیم یھب اکی امنایں‬
‫وہزدنیگ رھ‬ ‫رکدارراہےہ‪،‬زعتو انومس یافحتظ اور ولظممیامحتیےک‬
‫رب رس اکیپر راہ۔ اور اکی ولظمم ویبہ یمس ی امحتی ںیم اس دور ےک اکی اظمل رسدار‬
‫ویبرغ ےس رنب بٓزام وہا اور ڑبی اکوش اور دجودہج ےک د اےنپ دصقم ںیم اکنایب‬
‫وہا۔ہیاہکوتاسوا ےعےکسپرظنمںیمیہکیئگےہ۔‬

‫بٓں رمد ہک انک ابوہاٹں‬

‫رمینوچ ء ہن راشیں واہابں‬
‫(وجصخشیسکوکابوہٹ(انپہںیمانیل)انباتےہوہدوریپوکےہرکفوہرکںیہنوسات)۔‬

‫ایلیہپں‬

‫ایلیہپںولبیچںیم "اچاچ"‪"،‬اچچ"دنبووبژ"اور"اھجبرت"اتالیتںیہہی‬
‫وظنمماوروثنمردوونںوصروتںںیماپیئاجیتںیہ۔الثم‬
‫اہتر اتن وچ رگاگ َء‬
‫روژان اتن وچ وراگ َء‬
‫(اترکیوہےنےکابووجدوراغیرطحرونشےہ)‬
‫وجاب۔بٓھکن‬
 ‫‪62‬‬

‫رضباالاثمل‪،‬احموروں اورنپہلنوں ےسقلعتمابکتوجاتکںیبپھچیکچںیہ۔‬

‫انںیمےسدنچامنایںبتکذلیںیہ‪:‬۔‬

‫وغث شخباصرب ‪۷۸۱۸‬‬ ‫باگولار‬

‫زلگاراخنرمی ‪۱۱۱۵‬‬ ‫وگنتش‬
‫گت‬
‫‪۱۱۱۹‬‬ ‫راضمنابرمی‬ ‫جیں وگرھ‬
‫‪۱۱۷۱‬‬ ‫ردیشواف‬ ‫بنتشگ‬
‫‪۱۱۷۷‬‬ ‫الغمافروق‬ ‫بجنگ‬
‫‪۱۱۷۱‬‬ ‫ےشراگم‬ ‫بنتشگاگدنبل‬
‫‪۱۱۷۱‬‬ ‫ااحسقرمیح‬ ‫ولبیچب‬

‫انومر ققحم الغم افروق ولبچ ےک اطمقب یسک زابن ےک ادب ںیم رضب‬
‫االاثملاوراحموروں یدعموموجدیگی اثمل اسمسج ییس ےہسجںیم روح ہن‬
‫وہ (‪ )21‬ولبیچ ادب ںیم یھب داین ی درگی دقمی اور وعیس زابونں ی رطح احموروں‪،‬‬
‫رضباالاثمل‪،‬احیملتت‪،‬اوراک ںویںاکاکیوعیسذریخہوموجدےہ۔‬
 ‫‪63‬‬

‫وحاہلاجت‪:‬‬

‫(‪ )1‬ریصن ریم لگ اخن’’ ولبیچ رزہیم ئارعی ‘‘ ولبیچ اڈیکیم ‪1962‬ہحفص‬
‫‪11211‬۔‬
‫(‪)1‬ریصنریملگاخن’’ولبیچرزہیمئارعی‘‘ولبیچاڈیکیم‪1962‬ہحفص‪58‬۔‬
‫(‪)1‬ریصنریملگاخن’’ولبیچرزہیمئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیم‪1962‬ہحفص‪62268‬۔‬
‫(‪ )2‬اًاضیہحفص‪116‬۔‬
‫(‪)5‬اًاضیہحفص‪112‬۔‬
‫(‪)2‬ریصنریملگاخن’’ ولبیچرزہیمئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیم‪1962‬ہحفص‪119‬۔‬
‫(‪)6‬اًاضیہحفص‪122‬۔‬
‫(‪)8‬ریصنریملگاخن’’ولبیچرزہیمئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیم‪1962‬ہحفص‪181‬۔‬
‫(‪ )9‬ولہپان ولبیچ ںیم ئارعوں ےک ااعشر وک انم اور گنج ےک ومعق رپ اگےن‬
‫واےلوگنوںوک ےتہںیہ۔‬
‫(‪)11‬ڈزالگنورھت‪،‬اپوپرلوپرٹئیبٓفولب زیوامیل‪1‬ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1966‬‬
‫ہحفص‪186‬۔‬
‫(‪)11‬دنمی افغر ’’ ولبیچ ہیقشع اہکاینں ‘‘ ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ‪1981‬ہحفص‬
‫‪51251251‬۔‬
‫(‪)11‬اکلم ااقلدری ’’ ولبیچ ادب اک اطمہعل ‘‘وبالن کب اکروپرنشی وکہٹئ ‪1962‬‬
‫ہحفص‪158259‬۔‬
‫(‪)11‬ولبچریشبادمح’’ہّللورگاانز‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1961‬ہحفص ‪52‬۔‬
 ‫‪64‬‬

‫(‪)12‬رمیوصرتاخن’’یقشعق ِ ّصہ‘‘ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1981‬ہحفص‪12‬۔‬
‫(‪ )15‬رمی اھٹم اخن ’’ اقثتف و ادب ‘‘وادی وبالن ںیم زبم اقثتف وکہٹئ ‪1922‬‬
‫ہحفص‪121‬۔‬
‫(‪)12‬دنمیدبعاافغلر’’ولبیچہیقشعاہکاینں‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1981‬ہحفص‪51‬۔‬
‫(‪)16‬ریصنریملگاخن’’دونیتسوم رنی‘‘ ادارہاقثتفولباتسچن‪1988‬ہحفص‪11‬۔‬
‫(‪)18‬ولبچریشبادمح’’ ہّللورگاانز‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1961‬ہحفص‪21‬۔‬
‫(‪)19‬ولبچریشبادمح’’ ہّللورگاانز‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1961‬ہحفص‪25222‬۔‬
‫(‪)11‬اًاضیہحفص‪25‬۔‬
‫(‪)11‬ولبیچریشبادمح’’ ہّللورگاانز‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1961‬ہحفص‪25‬۔‬
‫(‪Dr.Schimmel Annemoria SHAH LATIF OF BHIT )11‬‬
‫‪compiled by Hamed Akhurd shah latif cultural centre‬‬
‫‪.Karachi page 245‬‬
‫(‪ )11‬اصرب دبعارلزاق" ولبیچ اعرافہن ئارعی اکی اجزئہ "ومجمہع اقمالت “یبس‬
‫انہم‪1991‬وکحتمولباتسچنہحفص‪152‬۔‬
‫(‪)12‬رمیاھٹماخن’’ ومس یلیتسم‘‘ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1991‬ہحفص‪119‬۔‬
‫(‪)15‬اًاضیہحفص‪1112121‬۔‬
‫(‪)12‬وغردبعارلنٰمح’’ ہمغنوکاسہر‘‘ ولبیچاڈیکیم‪1928‬ہحفص‪116‬۔‬
‫(‪)16‬رمیزلگاراخن’’وجااسنلبگتی‘‘ ولبیچاڈیکیم‪1929‬ہحفص‪15‬۔‬
‫(‪)18‬وغردبعارلنٰمحوحاہلذتمرکہابالہحفص‪119‬۔‬
‫(‪)19‬دیس اہیمش ’’ ولبیچ زابن و ادب ‘‘ ی رصتخم اترخی دیس اڈیکیم رکایچ ‪1928‬‬
‫ہحفص‪112‬۔‬
 ‫‪65‬‬

‫(‪)11‬دایتشریابص(ولبیچِءاونیلدوتسکنوگش)جنسدیساڈیکیمہحفص‪11‬۔‬
‫(‪)11‬دیس اہیمش’’ولبیچزابنوادب‘‘یرصتخماترخیدیس اڈیکیمرکایچ‪ 1928‬ہحفص‬
‫‪112‬۔‬
‫(‪)11‬دیساہیمش’’ ولبیچزابنوادب‘‘یرصتخماترخیدیساڈیکیمرکایچ‪1928‬ہحفص‬
‫‪112‬۔‬
‫(‪)11‬اصرب دبعارلزاق ’’ولبیچ اعرافہن ئارعی اکی اجزئہ" ہلجم یبس ‪ 1991‬ہحفص‬
‫‪158‬۔‬
‫(‪)12‬وغردبعارلنٰمح’’ ہمغنوکاسہر‘‘ ولبیچاڈیکیم‪ 1928‬۔‬
‫لع‬
‫(‪)15‬ریقفالغمرسوردوعتا سقسالمولہپانریقف‪1981‬بکیجبٓابدہحفصافل۔‬
‫لع‬
‫(‪)12‬ریقفالغمرسوردوعتا سقسالمولہپانریقف‪1981‬بکیجبٓابدہحفص‪2212‬۔‬
‫لع‬
‫(‪)16‬ریقفالغمرسوردوعتا سقسالمولہپانریقفبکیجبٓابد‪1981‬ہحفص‪11‬۔‬
‫)‪(38‬اصربدبعارلزاق"وصویفںےکگنس"زریعبطص‪۷۱۵‬‬
‫(‪)18a‬اصربدبعارلازق’’ ولبیچاعرافہنئارعیاکیاجزہہ‘‘ ہلجمیبس‪1991‬ہحفص‬
‫‪121‬۔‬
‫(‪)19‬دبعارلامحنوغروںیشاتفگرادارہادبوکہٹئ‪ ۷۸۱۸‬ص۔‪۹۳‬‬
‫ک‬
‫(‪)21‬رشفئادزبلاکندر سہیزبلاکنورعشولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۱۱۱۱‬ہحفص‪۷۳۸‬‬
 ‫‪66‬‬

‫بابوسم‬

‫دجدیولبیچادب‬
‫(ایقماپاتسکناتدہعدجدی)‬
‫ا۔ولبیچادباکدوردجدی‬
‫ب۔دجدیمظن‬
‫‪1‬۔زغل‬
‫‪1‬۔مظن‬
‫‪1‬۔بٓزادمظن‬
‫رعمی‬
‫‪2‬۔مظن ٰ‬
‫‪5‬۔اسٹین‬
‫‪2‬۔اہوکیئ‬
‫ج۔دجدیرثن‬
‫‪1‬۔ااسفہن‬
‫‪1‬۔ڈراہم‬
‫‪1‬۔ااشنہیئ‬
‫‪2‬۔انول‬
‫‪5‬۔رفسانےم‬
‫‪2‬۔دیقنتوقیقحت‬
 ‫‪67‬‬

‫ولبیچادباکدوردجدی‬

‫دجدی ولبیچ رعشی ادب اک بٓاغز زغل وگیئ ےس وہات ےہ۔ بس ےس ےلہپ‬
‫ولبیچ ںیم زغل اک بٓاغز رکایچ ےک (وصیف) گنلم ئاہ اباب (وافت ‪ ۷۳۴۴‬رجہی‬
‫اطمبقب ( ‪12‬۔‪1915‬وسیعی) ےن ایک (‪ )1‬۔ ایقم اپاتسکن ‪1926‬ےک د دو اور‬
‫امنایں ولبچ رعشاء رظنم اعم رپبٓےئ وجاس ےس لبق ےلہپ اردو ںیم ئارعی رکےت‬
‫ےھت ان ںیم ےس اکی ریم لگ اخن ریصن (وافت‪)1981‬اور دورس دمحم نیسح‬
‫اقنع (وافت‪ )1966‬ےھت۔ ریم لگ اخن ریصن ےلہپ انومرولبیچ ئارع ی تیثیح ےس‬
‫اسےنم بٓےئ ےھت نج اک ‪1951‬ںیم الہپ رعشی ومجمہع "ابلگگن "ئا ع وہا وج ولبیچ‬
‫ئارعی اک الہپ دنوان اتالات ےہ (‪)1‬۔اِیس دور اک اکی اور ئارع وج ’’تسم اںی وتار ‘‘‬
‫(رعشیومجمہع)رکیلولبیچئارعیےکاقفرپومنداروہاوہبٓزادامجدلینیےھت۔امج‬
‫قاابلش ےک اردورتےمج ےک اسھت بٓزادامجدلینی اکرعشی ومجمہع ’’تسم اںی وتار‘‘‬
‫ولبیچئارعیںیمےئرکفوادنازاکاکیوخوصبرتااضہفاھت(‪)1‬۔‬
‫‪۱۵‬دربمس ‪ ۷۸۴۸‬وک رڈینو اپاتسکن رکایچ ےس ‪ ۴۵‬ٹنم ےک ےیل ولبیچ‬
‫رپورگاومںےک ارجاء ےسولبیچ ادبںیماکیےئ ابباک ااضہفوہادیس وہظرئاہ‬
‫اہیمش ‪ ،‬ریشب ادمح ولبچ ‪،‬ادمح زریہ‪ ،‬رُماد اسرح اور ااحسق میمش س ےس الہ ملق رڈینو‬
‫رپورگاومںںیم اباقدعیگےسہصحےنیلےگل(‪)2‬۔ ‪۷۸۵۱‬ےک اوالئںیمنسحاتج‪،‬‬
‫ع۔صاریمیا وررُماداسرحےنولبیچہقلحِءادبےکانمےساکیادیبادارہاقمئ‬
‫ایکسجںیمدیس اہیمشیھبئالموہےئ۔ اسادار یوتسشنںی رارتوغث‬
 ‫‪68‬‬

‫شخب زبوجن‪ ،‬ریم لگ اخن ریصن ‪ ،‬م ر دمحم رمی‪،‬دبعاہلل اجن امجدلینی‪،‬بٓزاد امجدلینی‬
‫اورالغمدمحمئاوہاینیسیجایصخشتےنی(‪)5‬۔‬
‫اروری ‪ ۷۸۵۷‬ںیم ولبچ اوجیلنشیک وساسیٹئ رکایچ ی اجبن ےس ومالان‬
‫ریخدمحمدنویےکزریادارتامانہہماوامنولبیچےکارجاءےسدجدیولبیچادبےک‬
‫یقیلخت ہش اپروں ےک رظنم اعم رپ بٓےن اک اکی وہلیس انب اور ولباتسچن اور رکایچ ےک‬
‫دجدیولبچرعشاءوکاینپاقیلختترظنماعمرپالےناکاکیومعقاہھتبٓای۔‬
‫دجدی ولبیچ ادب ی ونک کلپ ونسارےن اور دجدی ولبیچ ادب ی ںیتمس‬
‫نیعتم رکےن ںیم بس ےس امہ اکرانہم وجن ‪ 1952‬ںیم بٓزاد امجدلینی ی زری‬
‫ادارت رکایچ ےس ئا ع وہےن واال امانہہم ’’ ولبیچ ‘‘ ےن رس ااجنم دای ۔ اتمہ اس‬
‫ےس لبق ‪ 1951‬ےس امانہہم ’’ اوامن ‘‘ رکایچ ںیم دجدی اانصف مظن و رثن ںیم‬
‫اقیلختت ئا ع وہیت ںیھت ۔ دجدی ولبیچ ادب ےک وجاونیل انم اسےنم بٓےت ںیہ ا ُن‬
‫ںیمریملگاخنریصن‪،‬دبعاہللاجنامجدلینی‪،‬بٓزادامجدلینی‪،‬دمحمنیسحاقنع‪،‬ریمم ر‬
‫دمحم رمی ‪ ،‬رُماد اسرح ‪،‬رُماد بٓواراین ‪ ،‬ومولی دمحم نیسح اح ز ‪،‬وشتک رحصایئ ‪ ،‬کلم‬
‫دمحم رویق‪ ،‬ااحسق میمش ‪ ،‬دبعارلنٰمح وغر‪ ،‬ادمح رگج ‪ ،‬ریقف دمحم ربنع ‪ ،‬بٓدم اقحین ‪ ،‬ومولی‬
‫ریخ دمحماندر ‪ ،‬اقیضدبعارلمیح اصرب ‪،‬اونرئاہ اطحقین ‪،‬ونر دمحم ہرم ‪،‬دبعادمصلاریمی ‪،‬‬
‫دوتس دمحم سکیب ‪ ،‬ادمح زریہ‪ ،‬ریم ٰیسیع وقیم ‪ ،‬انعتی اہلل وقیم ‪ ،‬بٓوکس امجدلینی ‪ ،‬کلم‬
‫دمحم راضمن ‪ ،‬دبعاابلیق دراخین ‪ ،‬میکح دخاےئ رمیح ‪ ،‬ریپ دمحم زریباین اور ومٰیس رور‬
‫وریغہےکانمئالمںیہ۔‪1951‬اور‪1961‬ےکدرنایینرعےصںیمولبچ ادویبںاک‬
‫اکی اورہقلح یھب اسےنم بٓای ۔ وہنجںےن ولبیچ ادبوک ےئ طوطط رپ اوتساررکےن‬
‫ےکےیل رثنومظنوکذرہعیاراہرانبایانںیمدنچامنایں انم‪،‬اامناہللیکچگ ‪،‬دبعاافغلر‬
‫دنمی‪،‬ڈارٹکتمعناہللیکچگ‪،‬وصرتاخنرمی‪،‬اطعئاد‪ ،‬رقیبٓزاد‪،‬دمحمگیببنگل‪،‬‬
 ‫‪69‬‬

‫یج بٓر اّلُم‪ ،‬الغم افروق ولبچ‪ ،‬رفظ یلع رفظ‪ ،‬ریم اعلق اخن لگنیم ‪ ،‬میکح ولبچ‪ ،‬افغر‬
‫دنمی‪،‬رماداسرح‪،‬وریغہاقلبذرکںیہ۔اسےکدولبیچادبںیمنجولوگںےن‬
‫انم امکای ان ںیم ینغ رپواز ‪ ،‬ابمرک اقیض‪ ،‬ریشب دیبار‪ ،‬زعز دمحم بگتی ‪ ،‬رینم ابدینی ‪،‬‬
‫انوبولبچ‪،‬ابصءدایتشری‪،‬اہللشخبزبدار‪،‬دبعاوبصلرولبچ‪،‬رکمیبٓزاد‪،‬وغثاہبر‪،‬‬
‫ڈارٹک یلع دوتس‪ ،‬ڈارٹک وادح زبدار‪ ،‬اعسد بٓاکسین ‪ ،‬رینم ٰیسیع ‪،‬ڈارٹک لضف اخ ق اور‬
‫ابمرکاقیضئالمںیہ۔‬
‫ولبیچزابنوادبیقیلختوقیقحتےکدیمانںیمونوجانیسکےسےھچیپ‬
‫ںیہنںیہ اوراسوتقادیباحلظےسبسےسزرزیخہطخرکمانےہاہجںےسولبیچ‬
‫زابن ےک اےسی ونوجان ادبی ‪ ،‬ققحم اور ئارع اسےنم بٓرےہ ںیہ نج ےس لبقتسم‬
‫ںیم تہب یس وتاعقت واہتسب ی اجیتک ںیہ۔ ان ونوجاونں ںیم ےس اتممز نوفس‪،‬‬
‫دیبعاہلل ئاد ‪ ،‬نوسن املسن ‪ ،‬رینم ومنم ‪ ،‬زریب اتخمر ‪ ،‬اثنر نوفس‪ ،،‬لگ دمحم واف‪ ،‬ترہ‬
‫میکح‪ ،‬اصدق ابص‪ ،‬انامگن ہرم ‪ ،‬املس اربار‪،‬ا بٓرداد‪ ،‬اربک گمشاد ‪ ،‬ڈارٹکوفغر ئاد‪،‬‬
‫اور میمش رصنت‪ ،‬اقلب ذرک ںیہ۔ان ےک العوہ دجدی ولبچ ادبی اور ئارعوں ی‬
‫اکی رولی رہفتس ےہ وج زابن و ادبی رتیق و رتوجی ےک ےیل دن رات تنحم رک‬
‫رےہںیہ۔‬
‫ولبیچ ادب ی اترخی ںیم دجدی اانصف مظن و رثن ںیم ےس رقتًابی امت م‬
‫اانصف رپ الہ ملق عبط بٓزامیئ رک رےہ ںیہ ۔ ٰلرا ان ںیم ےس رہ فنص نخس اک اگل‬
‫اگلرصتخماجزئہشیپایکاجاتےہ‪:‬۔‬
 ‫‪70‬‬

‫ا۔دجدیمظن‬

‫زغل‬
‫ولبیچزابنںیمزغلافریساوراردوئارعیےکوتطس ےسبٓایےہ۔ولبیچ‬
‫ئارعی ںیم بس ےس الہپ زغل وگئارع ابابگنلم ئاہ وک امان اجات ےہسج ی ابتب دیس‬
‫وہظرئاہاہیمشاینپاکیرحتریںیمےتھکلںیہ‪:‬۔‬
‫’’بسےسےلہپہیتقیقح میلسدشہےہہکہیفنصِنخساسےسےلہپ ولبیچزابن‬
‫ںیم اندیپ یھت اور بس ےس ےلہپ زغل اک بٓاغز رکایچ ےک گنلم ئاہ اباب (وافت ‪۴۴‬‬
‫‪۷۳‬رجہی )( اطمبقب‪1915‬وسیعی )ےنایک۔گنلم اباب ےسےلہپولبیچ زابنںیم یسک‬
‫(‪)8‬‬
‫ےنزغلیہکےہمہےنہنیھبکانُسےہاورہنیہسالمداھکیےہ۔‘‘‬
‫دیس گنلم ئاہ اباب ےک العوہ اکی اور زغل وگ ئارع الجل ریک نس وافت‬
‫(‪۷۳۱۱‬رجہی ) اک ذرک ابصء دایتشری رکےت ںیہ ۔ ولبیچ زابن ےک ادتبایئ زغل وگ‬
‫رعشاء ںیم دمحم ااحسق میمش ‪ ،‬دبعامیکحل قح وگ ‪ ،‬دوتس دمحم سکیب اور دمحم نیسح اع ز‬
‫وریغہ ےک انم بٓےت ںیہ رگم ولبیچ زغل وک نف ‪،‬رکف اور دجت و یگتخپ دالےن ںیم دو‬
‫انومںاکذرک ڑبا رضوری ےہ نجںیم ےسےلہپدیس وہظرئاہ اہیمش اوردورس رُماد‬
‫اسرحںیہ(‪)9‬۔‬
‫انےکالعوہولبیچےکاندمارزغلوگرعشاءںیمبٓدماقحین‪،‬اطعئاد‪،‬بٓزاد‬
‫امجدلینی‪ ،‬دمحم نیسح اقنع ‪ ،‬رکمی دیتش ‪ ،‬ادمح زریہ ‪ ،‬یج بٓر اّلُم‪ ،‬اربک ابرزکیئ ‪ ،‬ریپ شخب‬
‫ریپل ‪ ،‬ادمح رگج ‪ ،‬اعسد بٓاکسین ‪ ،‬دبعادیجمل وگادری ‪ ،‬ریشب دیبار ‪ ،‬اور انسح اخراین اقلب‬
‫ذرکںیہ۔‬
 ‫‪71‬‬

‫ہکبج دجدی ونوجان رعشاء ںیم ےس اتممز نوفس ‪ ،‬لگ دمحم واف ‪ ،‬املس اربار ‪،‬‬
‫اربکگمشاد ‪،‬دیبعئاد ‪،‬زریباتخمر ‪،‬ا بٓرداد‪ ،‬اہلل شخبزبدار‪،‬رینمومنموریغہایھچ‬
‫زغںیل ےتہںیہ۔ نوںوتدجدیولبیچئارعیاکرتشیبہصحمظنرپ لمتشمےہرگمولبیچ‬
‫ےکرقتًابی امتمدجدی رعشاءےن زغلرپ یھبعبطبٓزامیئ ی ےہ۔ولبیچںیم زغلےک‬
‫ےیل دوتسکن ی االطصع رموج ےہ ۔ دجدی ولبیچ زغل ںیم وہ امتم اضم نیم اور‬
‫اوناانتاپےئاجےتںیہوجاسےطخیدرگیزابونںےکزغلںیماپیئاجیتںیہ۔‬

‫ولبیچےکدنچانومررعشاءےکزغولںےسدنچومنےنالمہطخوہں۔‬
‫زہاراں بٓکت اتن ئارع گنلم ئاہ ہچ دحا زاتن اتن‬
‫رپ ےک اوچن پپ تسہ اِتن ہن زاتن اِمل ُء زغل دنب اتی‬
‫(ابابگنلمئاہاہیمش)‬

‫اکدگںی ٹنل ‪ ،‬پ َپ و زمواک اِتن‬

‫پ‬ ‫پ‬
‫دل ہک ُچ وحن ‪ ،‬وحن ُچ اچک اِتن‬

‫ولٹ‬ ‫دوےکچ‬ ‫ِدرتی‬ ‫ہک‬ ‫یپشک‬

‫اتن‬ ‫اچالک‬ ‫وچن‬ ‫وت‬ ‫ہپ‬ ‫ونگی‬ ‫اِ‬
‫(دمحمنیسحاقنع۔وتار‪)111‬‬

‫یس‬
‫تسی ایخل‬ ‫ئگں رہ دم امنز‬ ‫الگ وگں‬
‫قشع‬ ‫اکار‬ ‫دنب‬ ‫و‬ ‫دیق‬ ‫انم‬ ‫رکہت‬ ‫بیجع‬
 ‫‪72‬‬

‫انسح‬ ‫وہت‬ ‫ولہپاےن‬ ‫اہگ‬ ‫بٓ‬ ‫ئارعی‬ ‫ہب‬

‫وےل ہک رکہت رتا ٹچ فیعض و الرگ قشع‬
‫(انسحاخراین۔دنوانانسح‪)22‬‬

‫وبحمبیتبحمںیمھٹیبےکےھجمامنزکتاکایخلںیہنبٓای‬
‫اساکارقشعےنےھجمبیجعدیقودنبںیمالتبمرکدایےہ‬
‫انسحؔئارعیےکدیمانںیموت ُتڑباسہہزورولہپانےہ‬
‫عِ‬
‫رگماس سقاظملےنےھجتاہنتیفیعضوالرغانبدایےہ‬

‫اس وتق کت نج امنایں ولبیچ رعشاء ےک زغولں ےک ومجماش ےع ئا ع‬

‫وہےکچ ںیہ ان ںیم ےس دنچ درج ذلی ںیہ ۔ اتمہ اکی امگن ہی یھب ےہ ہک ولبیچ‬
‫زابنںیم افلابہےک اابتعرےسالہپرعشیومجمہع ایرعشی دنوانوج ئا ع وہاےہ‬
‫وہ دبعاوفغلر انسح اخراین اک رعشی ومجمہع "دنوان انسح" ےہ وج ‪۷۸۱۱‬‬
‫ںیم رلیسادہشادوکٹدنسھےسئا عوہاےہ۔‬
‫دمحمنیسحاقنع‬ ‫‪1‬۔وتار‬
‫دیساہیمش‬ ‫‪1‬۔ارگنورتولگن‬
‫بک‬
‫دیساہیمش‬ ‫‪1‬۔رتا پئیںرتپم‬
‫بئ‬
‫دیساہیمش‬ ‫‪2‬۔رب کگیںریب‬
‫س‬
‫دیساہیمش‬ ‫‪5‬۔ںیلکش ہجو‬
‫دیساہیمش‬ ‫‪2‬۔سجپکاںیاّسس‬
‫رُماداسرح‬ ‫‪6‬۔اپاہر‬
 ‫‪73‬‬

‫رُماداسرح‬ ‫‪ 8‬پ‬
‫۔چل‬
‫اقیضدبعارلمیحاصرب‬ ‫‪9‬۔سالماصرب‬
‫سہ‬
‫اربامیھاعسد‬ ‫‪11‬۔ م‬
‫اتفلمیسن‬ ‫‪11‬۔بٓزںیگرشی‬
‫ینغرغبی‬ ‫‪11‬۔امہلگواموگں‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫‪11‬۔رُپگن‬
‫ابعسیلعزیمی‬ ‫‪12‬۔ھیئار‬
‫ریشبزہشاد‬ ‫‪15‬۔وسدنگ‬
‫ادمحزریہ‬ ‫‪12‬۔زںیتپزریھ‬
‫ریپلےئشیرگی‬ ‫‪16‬۔بپلگارںی ُدروت‬
‫وادحشخبرایہ‬ ‫‪18‬۔ا َریسمچ‬
‫انعتیوقیم‬ ‫‪19‬۔زِردِءارامن‬
‫انعتیوقیم‬ ‫‪11‬۔دلِءوتار‬
‫دبعاوفغلرانسح (انسحاخراین)‬ ‫‪11‬الیختتوفغر‬
‫دبعاوفغلرانسح (انسحاخراین)‬ ‫‪11‬۔زغایلتانسح‬
‫دبعاوفغلرانسح (انسحاخراین)‬ ‫‪11‬۔اتفگرانسح‬
‫دبعاوفغلرانسح (انسحاخراین)‬ ‫‪12‬۔دلگہتسوفغر‬
‫دبعاوفغلرانسح (انسحاخراین)‬ ‫‪15‬۔دنوانانسح‬
 ‫‪74‬‬

‫مظن‬
‫مظن وک ولبیچ االطصح ںیم وجک یھب ےتہ ںیہ ۔ دجدی ولبیچ مظن اک دانم‬
‫اہنتی وعیس ےہ سج ںیمزدنیگ ےس قلعتم امتم اوناانت رپ عبطبٓزامیئ ی یئگ ےہ ۔‬
‫ات مہ ولبیچ ادب ںیم زایدہ رت ںیمظن ونط دویتس ‪ ،‬اعمرشیت اسملئ ‪ ،‬اور وعام ی‬
‫دیباری ےس قلعتم اوناانترپ یہک یئگںیہ۔ادتبایئ دورےک وہشمر مظن وگئارعوں‬
‫ںیم ریم لگ اخن ریصن ‪ ،‬دمحم نیسح اقنع ‪ ،‬بٓزاد امجدلینی ‪ ،‬اربک ابرزکیئ ‪ ،‬دبعادیجمل‬
‫وگادری‪،‬بٓدماقحین‪،‬دیساہیمشاقلبذرکںیہ۔‬
‫لگ اخن ریصن ی یلم ومظنں رپ لمتشم اتکب "ابلگگن" وج ‪ 1959‬ںیم‬
‫"ولبیچ زابےن دنوان "ی اجبن ےس ئا ع وہیئ ولبیچ ومظنں ی یلہپ اتکب ےہ۔‬
‫اس ےک العوہولبیچےکرقتًابی امتمزغلوگرعشاءوخوصبرتںیمظن یھبےتھکلںیہ۔‬
‫ولبیچںیممظنرپلمتشمبتکںیمےسدنچوہشمردرجذلیںیہ۔‬
‫دمحمنیسحاقنع‬ ‫وتار‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫ابلگگن‬
‫بٓدماقحین‬ ‫ُدرون‬
‫ابعسزیمی‬ ‫ھیئار‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫ہن پتلکیہ‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫وحنِءوگاکن‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫رُپگن‬
‫ریشبدیبار‬ ‫وگرابم‬
‫ریشبدیبار‬ ‫ھام‬
‫اربامیہاعسد‬ ‫امدںیراہ‬
 ‫‪75‬‬

‫دبعادیجملوگادری‬ ‫ںیلگابدنات‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫لگاگل‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫رگدنئ‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫پشرگوک‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫دونیتسوم رنی‬
‫ریملگاخنریصن‬ ‫لمحِءجئیئدر‬
‫ابعسیلعزیمی‬ ‫ااہلن‬
‫یجبٓراّلُم‬ ‫بن‬
‫ریمادمحداہین‬ ‫اگرںیاکروان‬
‫ابمرکاقیض‬ ‫زرونتش‬
‫الغمنیسحوشاہز‬ ‫اجابلر‬
‫ایردمحمونسالیت‬ ‫روشہن‬
‫ریقفدمحمربنعوگجنپری‬ ‫وشاہز‬
‫انوکایتبدیپ(ارکماصبحاخن)‬ ‫وگایتِءامت‬
‫اربکابرزکیئ‬ ‫رواچےئکتشکک‬
‫بٓزادامجدلینی‬ ‫ُرژن‬
‫اہللشخبزبدار‬ ‫ںیکشہرھکوسزابں‬
‫اہللشخباوجلرہواہج‬ ‫وگرہیتم‬
‫مس‬
‫بٓزادامجدلینی‬ ‫ئیںوتار‬
‫دبعاقحلاقحین‬ ‫قحِءوتار‬
‫اامسلیعاتممز‬ ‫رہمگی‬
 ‫‪76‬‬

‫ظیفحنسحبٓابدی‬ ‫وھئام‬
‫ریمٰیسیعوقیم‬ ‫دلگہتسوقیم‬
‫ریمٰیسیعوقیم‬ ‫اہبلگر‬
‫ومالشخباتشمق‬ ‫رتاگن‬
‫ومالشخباتشمق‬ ‫دجنمگ‬
‫ ریکم راجن(رمبت‪:‬دبعاہللاجنامجدلینی)‬ ‫رُمگانیم‬
‫ڈارٹکردمحلئارک‬ ‫رہکنّ‬
‫امکلدہکایئ‬ ‫ددیںیگواھگ‬
‫کلماجنرساچمر‬ ‫رساچمر‬
‫انوبولبچ‬ ‫رمنانینرسِءوشاہز‬
‫اقیفدبعارلمیحاصرب‬ ‫اسیقوکرث‬
‫ومالشخباتشمق‬ ‫ابرگی‬
‫ومالشخباتشمق‬ ‫اسولیکنِءرہسا‬
‫ب‬
‫اربامیہاعسد‬ ‫ئکیںواھگ‬
‫اطعئاد‬ ‫پشاہسرادنمی‬
‫اطعئاد‬ ‫روچرگ‬
‫لگاخنریصن‬ ‫وحنوگاکن‬
‫لگاخنریصن‬ ‫گلگال‬
‫اربامیہاعسد‬ ‫ابوگناہ‬
‫رماداسرح‬ ‫جپتہال‬
‫ابعسزیمی‬ ‫ہیئار‬
 ‫‪77‬‬

‫بٓدمحزریہ‬ ‫زںیتپ زریہ‬

‫دیساہیمش‬ ‫سجپکاںی اسس‬
‫ریشبدیبار‬ ‫وگرابم‬
‫اربکابرزکیئ‬ ‫رواچےئکتشکک‬
‫بٓدماقحین‬ ‫درون‬
‫دبعادیجملوگادری‬ ‫ںیلگ ابدنات‬
‫ریشبدیبار‬ ‫ھام‬
‫ابمرکاقیض‬ ‫زرونتش‬
‫الغمافروق‬ ‫اںیگجاشکر‬
‫رماداسرح‬ ‫زردرموارد‬
‫الغمنیسحوشاہز‬ ‫ابلجر‬
‫ریمبٓدمحداہین‬ ‫اگرںیاکروان‬
‫ب‬
‫رینمومنم‬ ‫ا ئگیں رعشاینزرمی‬
‫رفظیلعرفظ‬ ‫اوبمںیہدروت‬
‫ابعسزیمی‬ ‫اتھتل‬
‫اعسدبٓاکسین‬ ‫ںیکسم دیمان‬
‫لگدمحمواف‬ ‫اشنن‬
‫ریشبدیبار‬ ‫اماکہن‬
‫اونراصبحاخن‬ ‫رسنج پک‬
‫ینغوہپال‬ ‫اچنسںیپ روہل‬
‫رکمیبٓذات‬ ‫اواپر‬
 ‫‪78‬‬

‫سمشادلنیسمش‬ ‫ولبرںی ورتولگن‬

‫اربکابرزکیہ‬ ‫رساینوراگ‬
‫رینمدیتش‬ ‫وراںیگ اباسمر‬
‫اتممزنوفس‬ ‫ےبانم‬
‫ریصنکراین‬ ‫اتپگراینویشان‬

‫بٓزادمظن‬
‫ولبیچ ادب ںیم بٓزاد مظن ی ادتباء ‪ 1951‬ےس وہیت ےہ اور ولبیچ ےک‬
‫مس‬
‫انومر ئارع بٓزاد امجدلینی ی فینصت ’’ ئیں وتار ‘‘ ںیم بٓزاد مظن ےہک ےئگ ںیہ‬
‫(‪)2‬۔ نج ںیم ئارعی اک اونان ولبچ وعام ےک اصمبئ و بٓالم ی اشندنیہ رک ےک‬
‫اںیہنملظوربجےکاسےنمہنیسرپسوہےنینیقلتییئگےہ۔ولبیچزابنںیمبٓزاد‬
‫مظنںیمفلتخم وموضاعترپئارعیی یئگےہ۔وہشمر بٓزادمظنےنہک واےل رعشاء‬
‫ںیم اربک ابرزکیئ ‪ ،‬اطعئاد‪ ،‬ریشب دیبار ‪ ،‬کلم دمحمرویق‪ ،‬رکمی دیتش ‪،‬ارشف رسابزی‪،‬‬
‫ینغ رپواز‪ ،‬اہلل شخب زبدار ‪ ،‬وادح زبدار ‪ ،‬رزاق اندر ‪ ،‬رقی بٓزاد ‪ ،‬ابعس زیمی ‪ ،‬اہمش‬
‫ئارک ‪ ،‬اونر اسدجی ‪ ،‬اتفل میسن‪ ،‬رینم ومنم‪ ، ،‬لگ دمحم واف‪،‬لضف اخ ق‪ ،‬دیع دمحم دیع‪،‬‬
‫الغم نیسح وشاہز وریغہ ےک انم ئالم ںیہ ۔ انومر ئارع اہلل شخب زبدار ےک بٓزاد‬
‫ومظنںاکومجمہع’’ ںیکشہرھکوسزت‘‘ ےکانمےسئا عوہاےہ۔‬
‫ولبیچ ےک انومر بٓزاد مظن ےنہک واےل ئارع اربک ابرزکیئ ی فینصت اور‬
‫اطعئادےکبٓزادومظنںرپلمتشمبتکبٓزادمظنیرتہبنیاتکںیب ںیہ۔‬
‫اربکابرزکیئیاتکب’’رواچےئکتشُکک‘‘ےسبٓزادمظناکاکیومنہن‪:‬۔‬
 ‫‪79‬‬

‫ا اگنسینرہشاتن‬
‫ا اگنسینرہش اہجےناتجںیئ‬
‫اِداگنس ِم ِتنرَستنابدئاںیہ۔‬
‫اداگنسےئولہمکوگنسےئدلا َتن‬
‫(‪)6‬‬ ‫اھکِءولہمکوومںیمدلےئدنمشا َتن‬

‫(ہیرھتپوںاکرہشےہ‬
‫اسرھتپوں ےکرہشاکاگلاظنماوراہجنےہ‬
‫اہیں رھتپیہریماوررھتپیہابدئاہںیہ‬
‫اہیںرھتپےکولگںیہاورانےکدلیھبرھتپےک‬
‫وجیٹمےکااسنونں اوروممےکدولںےکدنمشںیہ)‬

‫ولبیچ زابنںیم بٓزادمظن وکرواج دےنیںیم بٓزاد امجدلینی اوراطعئاد اک‬

‫انم رس رہفتس ےہ ۔ وہنجں ےن وسیبںی ری ےک وطس ےس ولبیچ زابن ںیم بٓزاد‬
‫مظنوکرواجدای۔ بٓزادمظنےنہکواےلدرگیرعشاںیمارشفرسابزی‪ ،‬اربکابرزکیئ‪،‬‬
‫کلم رویق‪ ،‬رقی بٓزات‪ ،‬اہمش ئارک‪ ،‬ابمرک اقیض‪ ،‬رینم ومنم‪ ،‬اہلل شخب زبدار‬
‫اور ڈارٹک لضف اخ ق ےک انم بٓےت ںیہ۔ دجدی مظن وگ رعشاہ ںیم وظنمر لمسب‪ ،‬ااحسق‬
‫اخومش‪ ،‬اعرف زعز‪ ،‬انرص ریشب‪ ،‬ا بٓرداد‪ ،‬ریم رمع ریم‪ ،‬زریب اتخمر‪ ،‬رزاق زہشاد‪،‬‬
‫اجودی املس‪ ،‬دنمی ارکم ‪،‬بٓدم بیجن اور اقمس اراز وریغہ ےک انم ئالم ںیہ وج فلتخم‬
‫(‪)8‬‬
‫وموضاعترپبٓزادمظنہہکرےہںیہ۔‬
 ‫‪80‬‬

‫اسٹین؍رتالیئ‬

‫اسٹین اکی نوریپ فنص نخس ےہ وج ارثک وچدہ (‪)۷۴‬دنب رپ لمتشم وہات‬
‫ےہ ۔ سج اک الہپ ہصح ‪ ۹‬دنب اور دورسا ہصح ‪ ۱‬دنب رپ لمتشم وہات ےہ ۔ سج ےک ےلہپ‬
‫ہصحںیمالہپ‪،‬وچاھت‪،‬اور اپوچناںدنبمہاقہیفوہےتںیہہکبج دورسا‪ ،‬ارسا‪،‬اٹھچ ‪،‬اور‬
‫اسوتاںمہاقہیفوہےتںیہاِیسرطحدورس ےصحںیمالہپاوروچاھتمہاقہیفوہےت‬
‫ںیہاوردورسااوراپوچناں‪،‬رھپ ارسااوراٹھچمہاقہیفوہےتںیہ۔‬
‫ولبیچ ادب ںیم اسٹین یھب اہوکیئ ی رطح دور دجدی ںیم اعتمرف وہا ےہ‬
‫اوراکیامگنہیےہہکاطعئادالہپولبیچئارعےہسجےناسٹینرپعبطبٓزامیئی‬
‫ےہ۔ اسےک العوہ نجدرگیولبچئارعوںےن ادتباںیم اسفنص نخسیرطف‬
‫وتہج دی ےہ ان ںیم ینغ رپواز ‪ ،‬ابمرک اقیض ‪ ،‬ریپل ےئش یرگی ‪،‬ڈارٹک لضف اخ ق‬
‫اوراربکابرزکیئ‪،‬وریغہےکانمبٓےتںیہ(‪)11‬۔انےکالعوہدجدیرعشا ںیمیھبھچک‬
‫ئارعاسیئناانصفنخسرپعبطبٓزامیئرکرےہںیہ۔‬
‫اتمہ ولبیچ ادب ںیم رتالیئ اور اسٹین ی رطف اس رطح ےس وتہج‬
‫ںیہندییئگےہاوراندربٓدماانصفنخسرپتہبمکعبطبٓزامیئوہیئےہ۔‬

‫اہوکیئ‬
‫اہوکیئ رب ریغصاپک و دنہ ےک درگی زابونں ی رطح ولبیچ زابن اک یھب بس‬
‫ےس دجدی رتنی فنص نخس ےہ ۔ سج ںیم اراکن ی رت بی ‪5-7-5‬وہیت ےہ ۔‬
‫ولبیچ دجدیئارعی ی اترخی ںیم اس وتق دایتسب ولعمامت ےک اطمقب انجب‬
‫ینغ رپوا ز الہپ ئارع ےہ سج ےن یلہپ ابر ولبیچ زابن ںیم اہوکیئ ی ادتباء ی (‪)11‬۔‬
 ‫‪81‬‬

‫ولبیچ زابن ںیم اہوکیئ ےنھک واال دورسا ئارع وغث اہبر ےہ سج ےک اہوکیئ ینف اابتعر‬
‫ےس اجاپین فنص اہوکیئ ےس رقبی رتںیہ ۔ ولبیچ زابن ےک درگی اہوکیئ ےنھک واےل‬
‫رعشاء ںیم ےس دنچ امنایں انم اطع ئاد ‪،‬ابصء دایتشری ‪ ،‬ڈارٹک یلع دوتس ‪ ،‬ابمرک‬
‫اقیض ‪ ،‬اربامیہ اعسد ‪ ،‬اہلل شخب زبدار ‪ ،‬ریپل ےئش یرگی ی ےہ۔ ات مہ ا ن ےک العوہ‬
‫ونوجان رعشاہ ی اکی ریثک دعتاد یھب اس فنص نخس رپ عبط بٓزامیئ رک اکچ ےہ ان‬
‫ںیم زعز اکشیپین ‪ ،‬ابرق ئارک‪ ،‬ویقم انف ‪ ،‬رقیف اعسد ‪ ،‬وراگ ال ئاری ‪ ،‬اعسد رمیح ‪ ،‬ریصن‬
‫میلح ‪،‬رمعولبچ ‪،‬وقعیبدیتش ‪،‬لمح ریصن ‪،‬ردیشلعل ‪،‬اہلل شخبدیتش ‪ ،‬اربامیہواگہ‪،‬‬
‫اضنم رُماد ‪ ،‬اجمس ئاہ ‪ ،‬داد دمحم اینز‪ ،‬در اجن بحم‪ ،‬اثنر امج ‪ ،‬ریصن ادمح ریقف ‪ ،‬ریم‬
‫اونر ریم ‪ ،‬اور اہجزنبی ئالم ںیہ (‪)11‬۔‬
‫رپورسیف ابصء دایتشری ےک اہوکیئ اک ومجمہع ’’ دگنگاںیم رس زنیم ‘‘ ےک‬
‫اونانےسےہسجںیمانےکولبیچاہوکیئےکالعوہاہوکیئیلمکماترخی‪،‬شیپرظنم‬
‫‪،‬ااسقماورنفرپلمکمثحبییئگےہ۔‬

‫ولبیچاہوکیئےکدنچومنےن‬

‫ٹگریگمغتیب‬
‫وبٹ‬
‫لگوویشِءجتنکاتندلَء ِ‬
‫ت‬
‫اہبروہ متیب۔‬
‫(وغثاہبر)‬
 ‫‪82‬‬

‫رونُءومشاِتنےئماشِکر‬
‫رمثہوہراِتنشیعوونشاِتنرہسکَء‬
‫نےئمبَء َ پَر‬
‫(ینغرپواز)‬
‫رتہمج‪:‬۔ لصفیاٹھکیئرشوعےہ۔‬
‫اسےکاسھترمثیھباورشیعوونشیھب۔‬
‫اورامہریتمسقںیموھبہسیھبںیہن۔‬

‫اہیںہیارمیھبدیپسچلےساخیہنوہاگہکرشمیقولبیچںیمرفعجیولبیچ‬
‫اک اکی فنص نخس ڈیہی یھب اس ون بٓدم اجاپین فنص نخس اہوکیئ ی رطح دقمی ےس‬
‫ولبیچںیمرموجےہ۔سجاکومنہندرجذلیےہ۔‬
‫دریےنکاکےئ‬
‫ایرتاابزںیاکراِتنایوت‬
‫(‪)11‬‬
‫وٹرِءاھٹِمےئ‬
‫رتہمج‪( :‬دریرکےکبٓےتوہ۔ایوتںیہمتاکمزایدہرکانڑپاتےہ‬
‫ایرھپتسُسو ُُساگموہ)‬
 ‫‪83‬‬

‫ب۔دجدیرثن‬

‫ااسفہن ۔اری‬

‫ولبیچ زابن ںیم ااسفہن ۔اری ی اترخی تہب زایدہ رپاین ںیہن ےہ ہکلب‬
‫‪ 1951‬ےس لبق اس فنص نخس ی رطف وکیئ عبط بٓزامیئ ںیہن وہیئ ‪،‬امگں ےہ ہک‬
‫ولبیچ اک الہپ ااسفہن دمحم نسح ولبچ سال وکیٹ اک اھکل وہا ’’ ویباف ‘‘ ےہ وج امانہہم اوامن‬
‫رکایچ ںیم ‪ 1951‬ںیم اپھچ۔ اس ےک العوہ ریم م ر دمحم رمی اک ااسفہن ونگخ (اپلگ )‬
‫اور یش ولش (رکیھچ ) ولبیچ ےک ادتبایئ ااسفےن ایخل ےیک اجےت ںیہ ۔ ’’ رغابیین‬
‫گنن اریماینوگایچ ‘‘ بٓوکسامجدلینیاک رولی ااسفہنےہ ِِجولبیچاک الہپانوٹلیھب‬
‫اہکاجات ےہ وجدرالص ولبیچاک ادتبایئرولیااسفہن ےہ ۔ ادتبایئ ااسفہن ۔اروں ںیم‬
‫م ر دمحم رمی ‪،‬بٓوکس امجدلینی ‪ ،‬وصرت اخن رمی ‪ ،‬تمعن اہلل یکچگ ‪،‬میکح ولبچ ‪،‬رمزا‬
‫ ترہ ‪،‬افغر دنمی‪ ،‬اونر ئاہ ‪،‬ریقف دمحم ربنع ‪ ،‬دیس وہظرئاہ اہیمش ‪ ،‬رکمی دیتش ‪،‬وریغہ ےک‬
‫انمبٓےتںیہ۔ اتمہ دیساہیمشےک ااسفونںاکومجمہع "ریمدنگ" اورومالشخباتشمقاک‬
‫ومجمہع"اسولیکنرہسا"ااسفونںےکادتبایئومجماش ےعایخلےیکاجےتںیہ۔‬
‫دجدیولبیچااسفہن ۔اروںںیم ظیفح نسحبٓابدی‪،‬وغثاہبر‪،‬رینمابدینی‪،‬‬
‫یلع ریسیئ‪ ،‬فینح رشفی‪ ،‬اعرف واف‪ ،‬ڈارٹک یلع دوتس‪ ،‬ودیل رگینب‪ ،‬اربامیہ اعسد‪،‬‬
‫ ترق یخس‪ ،‬رقیف اچرک‪ ،‬اعرف دمص‪ ،‬ارئاد زریھ‪ ،‬اانم راز‪ ،‬دنعپیل یکچگ‪ ،‬ا بٓر‬
‫داد‪،‬الم رماد‪ ،‬املس یرگاین‪ ،‬زادہہ ریسیئ‪ ،‬رینم ومنم‪،‬اینیس رجموع‪ ،‬وبقمل اونر اور‬
‫اصدق رمادےک انم ئالم ںیہ ۔ اس وتق کت ولبیچ زابن ںیم رقتابی ون ےک‬
 ‫‪84‬‬

‫رقبی ااسفونں ےک ومجماش ےع پھچ ےکچ ںیہ اور اب کت بس ےس زایدہ‬

‫(‪)a11‬‬
‫ااسفونں ےکومجماش ےع‪۱۱۱۹‬ںیمئا عوہےئںیہنجیدعتاد‪۸‬ےہ۔‬
‫ولبیچ ےک نج دیچہ دیچہ ااسفہن ۔اروں ےک ااسفونں ےک ومجماش ےع ئا ع‬
‫وہےکچںیہانےکانمدرجذلیںیہ۔‬

‫ینغرپواز‬ ‫‪1‬۔اسلکن‬
‫وغثاہبر‬ ‫‪1‬۔زروگات‬
‫ابصءدایتشری‬ ‫‪1‬۔وحنِءوہئام‬
‫رینمٰیسیع‬ ‫‪2‬۔وندیلش‬
‫رینمٰیسیع‬ ‫‪ 5‬پ ر‬
‫۔ک‬
‫زعزدمحمبگتی‬ ‫‪2‬۔ونذوراغم‬
‫ینغ ترق‬ ‫‪6‬۔اجالر‬
‫دیساہیمش‬ ‫‪8‬۔ریمدنگ‬
‫اتفلمیسن‬ ‫‪9‬۔گنوبٓوجیئ‬
‫رینمٰیسیع‬ ‫‪11‬۔رگیلت‬
‫ابعسیلعزیمی‬ ‫‪11‬۔اوابل‬
‫وغثاہبر‬ ‫‪11‬۔رککنیک‬
‫ظیفح نسحبٓابدی‬ ‫‪۷۳‬۔یپٹاںی وگرابم‬
‫ابصدایتشری‬ ‫‪۷۴‬۔بٓےسبٓبیس‬
‫ابعسزیمی‬ ‫‪۷۵‬۔واس‬
‫رماداسرح‬ ‫‪۷۱‬۔رگںیماسگہ‬
 ‫‪85‬‬

‫میکحولبچ‬ ‫‪۷۱‬۔دورش ںیتج ارواح‬

‫تمعنیکچگ‬ ‫‪۷۹‬۔رہمایتب‬
‫یلعریسیئ‬ ‫‪۷۸‬۔دراڈنھ‬
‫فینحرشفی‬ ‫‪۱۱‬۔ ریتاں دکس‬
‫‪۱۷‬۔دنبںی مچہکدنبت ینغرپواز‬
‫ڈارٹکیلعدوتسولبچ‬ ‫‪۱۱‬۔اکرپ‬
‫رینمابدینی‬ ‫‪۱۳‬۔وبکنعت‬
‫زعزبگتی‬ ‫‪۱۴‬۔رتااتیناشکر‬
‫دنعپیلیکچگ‬ ‫‪۱۵‬۔رژناوامن‬
‫ ترقیخس‬ ‫‪۱۱‬۔رپنیگتشابن‬
‫رقیفاچرک‬ ‫‪۱۱‬۔ومکتوانزکیوتار‬
‫املسیرگاین‬ ‫‪۱۹‬۔وکہوراگاتن‬
‫‪۱۸‬۔درایدامیدیپاکاتن ا بٓرداد‬
‫یلعاجنوقیم‬ ‫‪۳۱‬۔زرداپاہر‬
‫ان ےک العوہ زگ ہت دنچ اسولں ےک دوران ےنپھچ واےل نہے ااسفونں ےک‬
‫دنچوہشمرومجماش ےعدرجذلیںیہ۔‬
‫ملعوادبرشلبپرکایچ‬ ‫ڈارٹکفینحرشفی‬ ‫فینحانم‬
‫ایٹسنویٹٹبٓفولبای‬ ‫رشفئاد‬ ‫رفسَءدربمںیگترااہں‬
‫رتممج‪:‬ڈارٹکدبعاوبصلرولبچ بٓیئیبالییس‪،‬نورویر یٹبٓفرتتب‬ ‫ڈنوا‬
‫ ترہہااسحسکتج ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫زہاررںیگنداین‬
 ‫‪86‬‬

‫یس‬ ‫یس‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫د ئگیںوابَءُٓہند ئگیںانعم۔ینغرپواز‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫دنمیویبس‬ ‫زردںیددیاگینوہئام۔‬
‫(رتہمج)ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫الغموگنری‬ ‫اشکلکن۔‬

‫ولبیچ زابن ےک درگی وہشمر ااسفہن ۔اروں ںیم ربتک یلع ‪ ،‬وغث اہبر ‪،‬‬
‫اتفل میسن ‪ ،‬رینم ابدینی ‪ ،‬الغم افروق ‪،‬اربامیہ اعسد ‪،‬ویقم رسابزی ‪ ،‬ااحسق ومحمد‪ ،‬افہمط‬
‫لگنیم‪،‬وصنمرولبچ‪،‬فیطلاعدل‪،‬اونراقیض‪،‬ومالشخبےکانمئالمںیہ۔‬
‫ان ےک العوہ ونوجان ااسفہن ۔اروں ی اکی ریثک دعتاد ولبیچ ںیم ااسفہن‬
‫ونیسی یفنص وک بٓےگڑب اھ راہ ےہ۔ نوں وت ولبیچ ااسفہن ۔اری ی اترخی زایدہ رپاین‬
‫ںیہن ات مہ اس ںیم روز ربوز اہنتی زیتی ےس ااضہف وہ ات اجراہ ےہ ۔ دجدی ولبیچ‬
‫ااسفہنانامتماوناانتاوروموضاعتاکااحہطرکراہ ےہنجےسولبچاعمرشہاتمرث‬
‫وہاےہ۔‬

‫ڈراہمونیسی‬

‫ولبیچ زابن ںیم ڈراہم ونیسی وک درج ذلی نیت وصحں ںیم میسقت ایک اجات‬
‫ےہ۔‬
‫اجیٹسڈراےم‬ ‫‪1‬۔‬
‫رحترییڈراےم‬ ‫‪1‬۔‬
‫رڈیاییئ؍یٹویڈراےم‬ ‫‪1‬۔‬
 ‫‪87‬‬

‫‪1‬۔اجیٹسڈراےم‬
‫ولبیچ ادیب اترخی ںیم ڈراےم ی ادتباء اجیٹس ڈراومں ےس وہیت ےہ ۔‬
‫‪ 1921‬ےک داہیئ ںیم ایلری رکایچ ںیم اکی ڈرا کٹیم وساسیٹئ اقمئ وہیئ سج ےک‬
‫ابین اور رس رپتس و رسرگم رنک انجب اہمش روگنین ےھت ۔ اس وساس یٹئ ےک ولگ‬
‫رشوعںیمبٓاغرشحاکریمشیےکاردوڈراےماجیٹسایک رکےتےھتدازاںدنچولبیچ‬
‫زماہیح اخےک اورڈراےم یھب اجیٹسےیک ےئگ۔ نجںیم ’’ زِر ِء الچن ‘‘ اور "وپہک"‬
‫اقلبذرکںیہاناجیٹسڈراومںںیمرکداررکےنواےلاکنفروںںیموخداہمشروگنین‬
‫ےکالعوہرمعولبچ‪،‬امثعنولبچوریغہئالمےھت۔‬
‫ولبیچ ادیب اترخی اک الہپ وہشمر اجیٹسڈراہم ’’ انہشز ‘‘ ےک انم ےس ‪1951‬‬
‫ںیم رکایچ اور وتسمگن ںیم اجیٹس ایک ایگ ۔ سج ی رحتری امرٹس دمحم رُماد بٓواراین ی‬
‫یھت۔ اتمہ وصرت اخن رمی اک ایخل ےہ ہک ہی اجیٹس ڈراہم ’’ دہشادو انز ‘‘اھت اور‬
‫اِےس ریم ہعمج اخن ےن اھکل اھت ۔ (‪ )12‬اس ےک العوہ رکایچ ‪ ،‬اور ولباتسچن ےک فلتخم‬
‫وصحںاخصروررپرکمانڈوژینےکیئکرہشوںنجںیموگادر‪،‬ینسپ‪،‬رتتبوریغہ‬
‫اقلبذرکںیہڈرامیئکوساسبئینوںےکزریاامتہماجیٹسڈراےموہےترےتہںیہ۔‬

‫‪1‬۔رحترییولبیچڈراےم‬
‫ولبیچ زابن ںیم رحتریی ڈراومں اک بٓاغز امانہہم زامہن رکایچ ےس وہات ےہ‬
‫اور اہک اجات ےہ ہک ’’ انہشز ‘‘ یہ ولبیچ اک الہپ ڈراہم ےہ وج اجیٹس رپ شیپ وہےن ےک‬
‫العوہ رحتریی وصرت ںیم یلہپ ابر رظنم اعم رپ بٓای ےہ ۔ ان ےک العوہ ولبیچ رکایچ ‪،‬‬
‫اوسل ولبیچ وکہٹئ ‪ ،‬زامہن ولبیچ اور دور دجدی ےک امتم راسلئ ںیم وًاتق وفًاتق ولبیچ‬
‫ڈراےم ئا عوہےترےتہںیہ ۔ولبیچ زابنےک ادتبایئامنایں ڈراہمونسی نج ےک‬
 ‫‪88‬‬

‫ڈراےم فلتخم اابخرات و راسلئ ںیم ئا ع وہےت رےہ ںیہ ان ںیم ارکم اصبح‬
‫اخن‪،‬م‪ ،‬ترہ‪،‬اامناہللیکچگ‪،‬اطعئاد‪،‬دوتسدمحمرسیئ‪،‬ریصنئانیہ‪،‬ریشبولبچ‪،‬ریم‬
‫اعلقلگنیم‪،‬دبعامیکحلولبچ‪،‬اوروغثشخباصربےکانماقلبذرکںیہ۔‬
‫رحتریی وصرت ںیم ولبیچ ڈراومں رپ لمتشم الہپ ومجمہع دبعااقلدر‬
‫ئاوہاین اک رمبت رکدہ اتکب ’’ نیچگ امسککن ‘‘ ےہ سج ںیم اوہنں ےن ڈراےم‬
‫ےس قلعتم یقیقحت اضم نیم ےک العوہ فلتخم ڈراہم ۔اروں ےک اوسل ولبیچ اور زامہن‬
‫رکایچ وریغہ ںیم ئا عوہےن واےل ڈراومں وک اجکی رکےک اتکیب وصرت دی ےہ اور‬
‫ہیاتکب ‪ 1991‬ںیم ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ےس ئا عوہیئ ےہ۔ اسےک العوہرحتریی‬
‫ڈراومںرپلمتشمبتکوجزایدہرتاپاتسکنیلیٹوژنوکہٹئرٹنساوررڈینواپاتسکنوکہٹئ‬
‫ےسرشنوہےنواےلڈراومںرپلمتشمںیہدرجذلیئالمںیہ‪:‬۔‬
‫ریصنئاںیہ‬ ‫ڈراہم‬
‫وغثشخباصرب‬ ‫نہدرزن‬
‫دبعااخل ق‬ ‫رہمبٓوشب‪،‬اریجنلپ‬
‫ارتخدنمیووغثشخباصرب‬ ‫وہئام‬
‫م‬
‫رینمابدینی‬ ‫ا س پتیرسوزنانتیل‬
‫ڈارٹکیلعدوتس‬ ‫رباتپ‬
‫دنعبیلیکچگ‬ ‫وحانیناہر دامی‬
‫رازقراج (رتہمج)اواتکرکمان‬ ‫دروازگ‬
 ‫‪89‬‬

‫‪1‬۔رڈینوڈراےم‬
‫رڈینو اپاتسکن ےس ولبیچ ڈراومں اک بٓاغز ‪ 1929‬ںیم رکایچ انشیٹس ےس‬
‫وہات ےہ ۔ ولبیچ ےک ادتبایئ رڈیاییئ ڈراومں ںیم ہش رُمدی ‪ ،‬رمع امرویئ وریغہ وہشمر‬
‫ڈراےم ےھت ۔ ان ڈراومں وک ےنھک اور ان ںیم رکدار ادا رکےن واولں ںیم واہج ریشب‬
‫ادمح ولبچ ‪،‬ااحسق دیشی اور زدیبہ ےک انم بٓےت ںیہ (‪)15‬۔اس ےک د ‪16‬اوتکرب‬
‫؍‪ 1952‬رڈینو اپاتسکن وکہٹئ ےس ولبیچ رشن ایت ےک بٓاغز ےک اسھت یہ ولبیچ زابن‬
‫ںیم ڈراےم رشن وہےن ےگل ۔ رڈینو اپاتسکن وکہٹئ ےک ادتبایئ ڈراہم ۔اروں ںیم ریشب‬
‫ادمح ولبچ ‪ ،‬اطعئا د ‪ ،‬اامن اہلل یکچگ ‪ ،‬وریغہ ےن وخوصبرت ڈراےم ےھکل نج ںیم ےس‬
‫ریشب ادمحولبچ اک "بیئگز ورگاانز" ‪،‬اطعئاد اک "رحماباخندیہ "اور اامن اہللیکچگ اک‬
‫"ٹملیہ"ایداگرڈراےمایخلےیکاجےتںیہ۔‬
‫رڈینو اپاتسکن وکہٹئ ےس زگ ہت اسھٹ رتس اسولں ےس ڑکنیسوں ولبیچ‬
‫ڈراےم رشن ےیک اج ےکچ ںیہ امنایں ولبیچ ڈراہم ونوسیں ںیم وغث شخب اصرب ‪ ،‬ارتخ‬
‫دنمی ‪ ،‬اطعئاد ‪ ،‬دبعااخل ق ولبچ ‪ ،‬ریصن ئانیئ وریغہ اقلب ذرک ںیہ ایس رطح رڈینو‬
‫اپاتسکن رتتب اور رڈینو اپاتسکن دضخار ےس یھب ولبیچ زابن ںیم ڈراےم رشن وہےت‬
‫رےتہںیہ۔‬

‫یٹویڈراےم‬

‫اپاتسکن یلیٹ وژین رٹنیس وکہٹئ اک ایقم اروری ‪ 1962‬وک لمع ںیم بٓای ۔ اس‬
‫رمزک ےن اےنپ ایقم ےک اسھت یہ ولبیچ زابن ںیم ڈراومں اک بٓاغز ایک ۔ ان ڈراومں‬
‫ںیمریسلیاورریسزدوونںئالمںیہ۔اپاتسکنیلیٹوژینوکہٹئرمزکےسوجایداگر‬
 ‫‪90‬‬

‫یٹ وی ڈراےم رثن ےیک ےئگ ںیہ ا ُن ںیم ےس ارثک ڈراومں وک ولبیچ ےک انومر ڈراہم‬
‫ونسی اطعئاد ‪ ،‬انوب ولبچ ‪ ،‬دبعااخل ق ولبچ ‪،‬ا ۔ ڈی ۔ ولبچ ‪ ،‬ےن رحتری ایک ےہ ۔‬
‫اپاتسکن یلیٹ وژین وکہٹئ رمزک ےس رشنوہےن واےل وہشمر ڈراومں ںیم ‪ ،‬بٓروس ‪،‬‬
‫سس‬
‫اشنہشہ‪،‬امہمن‪ُ ،‬سہت‪،‬زرزوال‪،‬رژن‪،‬بٓرس‪ ،‬ئگیںارامن‪،‬وریغہئالمںیہ۔‬

‫ان ڈراومں اور ان ےک العوہ درگی ڈراومں رپ لمتشم امنایں بتک درج‬
‫ذلیںیہ‪:‬۔‬

‫‪ ۷۸۹۱‬ولبیچاڈیکیم‬ ‫ریصنئانیہ‬ ‫ڈراہم‬

‫‪ ۷۸۸۳‬ولبیچاڈیکیم‬ ‫دبعااقلدرئاوہاین‬ ‫نیچگامسککن‬
‫‪ ۷۸۸۱‬ولبیچاڈیکیم‬ ‫وغثشخباصرب‬ ‫رگنہدرزن‬
‫‪ ۷۸۸۱‬ولبیچاڈیکیم‬ ‫دبعااخل ق‬ ‫رہمبٓوشب‬
‫‪ ۷۸۸۱‬ولبیچاڈیکیم‬ ‫دبعااخل ق‬ ‫اریجنلپ‬
‫ارتخدنمی‪،‬وغثشخباصرب ‪ ۷۸۸۱‬ولبیچاڈیکیم‬ ‫وہئام‬
‫‪ ۱۱۱۴‬وناےیونط‬ ‫ڈارٹکیلعدوتس‬ ‫رباتب‬
‫‪ ۱۱۷۱‬اکجلزنشیکیلبپ‬ ‫ایپشنرسوزنانتیل رینمابدینی‬
‫ہ‬
‫‪ ۱۱۷۳‬را ئیشوکلسن‬ ‫وحانیناہر دامی دنعبیلیکچگ‬
 ‫‪91‬‬

‫انول ۔اری‬
‫دجدیولبیچادبیاترخیںیم انول ۔اریاکبٓاغزدرگی دجدیاانصفےک‬
‫اقمےلب ںیم تہب دری ےس وہات ےہ ۔ ولبیچ ےک رعموف ادبی و ققحم انجب دیس‬
‫اہیمش وک ولبیچ زابن ںیم انول اک ابین ابمین ایخل ایک اجات ےہ۔ ان اک اھکل وہا انول‬
‫’’انزک ‘‘ وج ‪1962‬ںیم ئا ع وہا ولبیچ زابناک الہپ انولرقاردای اجات ےہ ۔ سج‬
‫ںیم اینبدی اہکین ولباتسچن ےک اسیلح العوقں ںیم بٓابد ولوگں اخص رور رپ امیہ‬
‫ریگیےسواہتسب ولوگںی زدنیگےساذخییئگےہ۔’’ انزک‘‘ ےکدااغفاتسنن‬
‫ےس دبعااتسلر رُپدی ےن اکی ولبیچ انول ’’ وسب ‘‘ ےک انم ‪ ۷۸۹۵‬ںیم ئا ع ایک۔‬
‫سج ںیم زابن اور ہجہل راشخین ولبیچ ےہ ۔ ولبیچ زابن ںیم ارسا انول ریقف دمحم‬
‫ربنعےن ’’ لنِء وتار‘‘ ےک انمےساھکلاور‪ ۷۸۹۱‬ںیمئا عایک ےہ۔اسےک العوہ‬
‫ولبیچےک اتممزادبیرینمادمحابدینیےن‪۷۸۸۳‬ںیم ’’ راکییناہتکلہ‘‘ ےکانمےس‬
‫اکی رصتخم انوٹل ئا ع ایک سج ںیم علض اچیغ ںیم رتی ےک ںں ےک درناین‬
‫بٓابد ولوگں ی رطز زدنیگ اور ان ےک اسملئ وک اونان انبای ایگےہ ۔ اس انوٹل وک‬
‫‪ 1992‬ںیم ااکدیم ادایبت اپاتسکن ی اجبن ےس انوارڈ یھب لم اکچ ےہ ۔ ولبیچ‬
‫ادبںیم اس وتق کت بس ےس ریثک افینصتل انول ۔ار رینم آدمح ابدینی ںیہ نج‬
‫یرتسےکرقبی انول فلتخم وموضاعترپپھچےکچںیہ۔ رینمابدینیاک الہپانول‬
‫’’راکیین اہت کلہ‘‘ ‪ ۷۸۸۳‬ںیم ہکبج ان اک بٓرخی انول" رہم اجپر" ‪ ۱۱۷۱‬ںیم ئا ع‬
‫وہاکچ ےہ۔ ان ےک بس ےس زایدہ انول ‪ ۱۱۷۷‬ںیم ئا ع وہےئ نج ی دعتاد ‪۱۷‬‬
‫ےہ۔ہکبج‪ ۱۱۷۱‬ںیمیھبانےک‪ ۷۱‬انولئا عوہےکچںیہ۔ انےک رقابی ‪۴۱‬انول‬
‫اکی یہ ادارہ روی اکجل زنشیکیلبپ وکہٹئ ےن اھچےپ ںیہ۔ رینم ابدینی راشخین ہجہل‬
 ‫‪92‬‬

‫ںیم ےتھکل ںیہ اور ان ےک انول زدنیگ ےس رھ وپر وہےت ںیہ۔رینم ابدینی ےک العوہ‬
‫درگی نیفنصم ےن اب کت رقابی ‪ ۴۱‬انول ےھکل اور ئا ع ےیک ںیہ۔ رنیم ابدینی ےک‬
‫دابکتولبیچںیم بسےسزایدہ انولریقفدمحمربنعےکےپھچںیہ نجیدعتاد‬
‫‪ ۴‬ےہ۔ رینم ابدینی ےک دنچ وہشمر انوولں ںیم "ےلب ہک ام ہب کیپنت "‪ ،‬ئاںیل ںیلگ‬
‫ابزار‪ ،‬زہارںی زنمالین دنپ‪ ،‬نتلچ ِء اسگہ دراج اتن الیبں‪ ،‬وااگہین اسہ دنکن‪،‬‬
‫وحنِء وگاکن‪،‬تشہبودوزہ‪ ،‬اہروہیشار اوروجرووجابئالمںیہ۔‬
‫ولبیچزابنےکدرگیانول ۔اروںںیم ینغرپواز‪،‬ڈارٹکلضفاخ ق‪،‬فینح‬
‫رشفی‪ ،‬املس یرگاین‪،‬اجودی ارامن‪ ،‬اعرف واف‪ ،‬ا بٓر داد‪ ،‬زادہہ ریسیئ‪ ،‬ومال شخب‬
‫اہبر‪،‬ےئشربتک‪،‬اقلبذرکںیہ۔‬
‫ولبیچےکدرگیئا عدشہامہانوولںںیمےسدنچانولدرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫ینغرپواز‬ ‫رہمِءوہئام‬
‫ڈارٹکلضفاخ ق‬ ‫رہاستعاکچس‬
‫املسیرگاین‬ ‫رہقبٓامںیچدگان‬
‫ومالشخباہبر‬ ‫رتا ۔ایندر‬
‫ےئشربتک‬ ‫اماکہن‬
‫یلعہعمجزارماین‬ ‫ےبراںیہ زنمل‬
‫اجودیارامن‬ ‫زدنامنوزدنان‬
‫ریقفربنع‬ ‫اچرگد‬
‫ا بٓرداد‬ ‫اسگہوارتک‬
‫زادہہریسیئ‬ ‫اپدِءریچِءزنیم‬
‫اعرفواف‬ ‫ںیلیچب‬
 ‫‪93‬‬

‫دخاشخبزبدار‬ ‫پچرگ‬
‫اثنرادمح‬ ‫ُت‬
‫ّ‬
‫اظرہددیار‬ ‫احین‬
‫ان انوولں ےک العوہ زگ ہت دنچ اسولں ےک دوران ےنپھچ واےل امنایں‬
‫انوولںایوہشمرانوولںےکرتامجرپلمتشمبتکںیمےسدنچاکیدرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫استشچادیباچرگد‬ ‫ارغصزریہ‬ ‫دزناںاوےتسابہتل‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫گ ہپاگریَءلیناتیامجلولبچ‬
‫سک ّ‬
‫(رتہمج) ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫ڈارٹکزیبنابس‬ ‫ونزدہدسءاتشہدُءاچر‬
‫(رتہمج) ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫ارشفلضف‬ ‫ردیںیگاسلکن‬
‫ڈارٹکیلعدوتس (رتہمج) ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫رُموارد‬
‫(رتہمج) ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫دبعاہللوشاہز‬ ‫رام‬
‫(رتہمج) ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫دفاادمح‬ ‫ینمداعسئان‬
‫(رتہمج) ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫رمعامثعن‬ ‫اپیچںومر‬

‫ان ےک العوہ ولبیچ زابن ںیم اکی میخض انول انومر ظیفح نسح بٓابدی ےن‬
‫ُ‬
‫’’گلی‘‘ ےک انمےساھکلےہوجاتاحلریغوبطمہعےہ۔وبطمہع انوولںےک العوہیھب‬
‫ولبیچ ےک ادبی اور اکملقر ولبیچ زابن ںیم انول ی یمک وک وپرا رکےن ےک ےیل گت و‬
‫دورکرےہںیہ۔‬
 ‫‪94‬‬

‫رفسانہم‬

‫گ‬
‫ولبیچ ادب ںیم الہپ رفس انہم رینم ابدینی ی اتکب’’ بٓ ہیں امچین واب‘‘‬
‫ےہ وج ‪ ۷۸۸۱‬ںیم ولبیچ اڈیکیم ےن اھچیپ ےہ۔ ہی ان ےک ارمہکی ےک اطماعلیت‬
‫دور ےکدوراناکرفسانہمےہ۔درگیرفسانومںںیم انوک اصیاتکب"ودہہکیام‬
‫گی‬
‫رس پئیں" ینغ رپواز ی اتکب "واابین دوار" اور اجمدہ ولبچ ی نیت اتکںیب "درداین‬
‫رفس رگاں اتن"ہصح اولوہصح دوموج فلتخم ادوبیں ےکفلتخم اممکل ‪ ،‬رہشوں‬
‫ےک رفس انومں رپ لمتشم ںیہ۔ اسےک العوہ ان اک اکی اور رفس انہم "امچین "رسمی"‬
‫یھب ےہ۔‬
‫رفسانےم یھبدرگیدجدیاانصفیرطحتہبدںیم رموجوہا ےہ اور‬
‫اسفنصںیم یھب ابکت تہبمک ومادینعی رصفاچر اپچناتکںیب دایتسب ںیہ۔‬
‫اسےکالعوہانوک اص‪،‬ڈارٹکلضفاخ قاکرفسانہم"ہن پتالتر" (‪،)۱۱۷۵‬ینغرپواز‬
‫اک رفس انہم "واابین دوار (‪ )۱۱۷۱‬رممی امیلسن اک رفس انہم "ایبون ںی راےہ وشاہز‬
‫ہک ام رس ںیگتپگ" اس فنص‬ ‫ںینک" (‪ )۱۱۷۱‬اور اجمدہ ولبچ ی اتکب " ودہ‬
‫ںیم امشروہیتںیہ۔اجمدہولبچیاتکبںیم درگیادوبیںےکرفسانےم اجکیےیکےئگ‬
‫ںیہ وجولبیچےکفلتخماابخراتوراسلئںیمواتقوفاتق ےتپھچرےہںیہ۔‬

‫قیقحت‬
‫ولبیچ زابن رپ نوں وت اقیقحتتاک بٓاغز ارگنز امرہ اسلاینت اور نیققحم ی‬
‫اکووشں ےسوہاتےہ۔وہنجںےنولبیچزابن‪،‬اسےکوجہلںاور اسیرگارمئرپ‬
 ‫‪95‬‬

‫اکم ایک۔ اےسی رشتسمنیق ںیم نٹپیک ‪،‬چی‪ ،‬رگرینس‪ ،‬رجیم ای ومرلک‪ ،‬اجرج سٹربن‪،‬‬
‫وجزف انفل ابنہ‪ ،‬وا اباجیہن‪ ،‬ڈارٹک االی رویس‪ ،‬اور ڈارٹک اکرہنی اہجین اقلب ذرک‬
‫ںیہ۔‬
‫ولبیچزابنںیمیقیقحتاضمنیماکبٓاغز’’ اوامن‘‘ رکایچےسوہاتےہاتمہ‬
‫رپزغم یقیقحت اضمنیم ےنھک اک رواج ‪ 1952‬ںیم رکایچ ےس ئا ع وہےن واال راسہل‬
‫’’ولبیچ ‘‘ رکایچ ےس لچ الکن ۔ ریم دبعاہلل اجن امجدلینی ‪ ،‬ریم م ر دمحم رمی ‪،‬‬
‫دبعارلنٰمح وغر‪ ،‬ع۔ ص۔ اریمی ‪ ،‬ابوب دبعارکلمی وشرش ‪ ،‬بٓزاد امجدلینی ادتبایئ‬
‫نیققحم ںیم امشر وہےت ںیہ ۔ نج ےک یقیقحت اضمنیم ولبیچ ادب ںیم قیقحت ی اینبد‬
‫ارامہ رکےت ںیہ۔ ریم م ر دمحم رمی اک رولی یقیقحت اقمہل ’’ ولبیچ زاب ن و ادب ِء‬
‫اترخی‘‘ ولبیچ زابنںیم الہپ رصتخم ادیب اترخی یھب ےہ۔ ایسرطح ریم دبعاہلل اجن‬
‫امجدلینی اکرولییقیقحتومضمن ’’ ولبیچ زابنِء او ‘‘ اورع۔ص۔اریمی ‪،‬اکرولی‬
‫ومضمن ’’ولبیچ زابن و ادب ‘‘ ادتبایئ یقیقحت اقمالت ایخل ےیک اجےت ںیہ ولبیچ‬
‫ادب ںیم درگی دجدی ااضف رثن ی رطح قیقحت و دیقنت ی رطف یھب اقمیم نیققحم‬
‫ےنیھبوتہجدی۔ولبیچزابنےکادتبایئنیققحم اوراقندوںںیم ریمم ردمحمرمی‪،‬‬
‫دبعاہللاجنامجدلینی‪ ،‬دبعارلامحنوہپال‪،‬رکمیدیتش‪،‬ع۔ص۔اریمی‪،‬دیساہیمش‪،‬‬
‫افغردنمی‪،‬ریماھٹماخنرمی ‪،‬ریشبادمحولبچ‪،‬رسداراخنگشکوری‪،‬احیجدبعاویقلم‪،‬‬
‫دبعارلنٰمح وغر ‪ ،‬وصرت اخن رمی ‪ ،‬ریم اعلق اخن لگنیم ‪ ،‬دبعااقلدر ئاوہاین‪،‬‬
‫وغثشخب اصرب‪،‬ابصدایتشری‪،‬اورمیکحولبچ‪،‬اجندمحمدیتشےک انمئالمںیہہکبج‬
‫ق‬‫ن‬ ‫مجق‬
‫دور دجدیےم ں ںیم ڈارٹک سدل احن‪ ،‬ڈارٹک دبعرلزاق اصرب‪ ،‬ڈارٹک دبعاوبصلر‪،‬‬
‫ڈارٹک احدم ولبچ‪ ،‬ڈارٹک وادح زبدا ر‪،‬ڈارٹک ایض ارلامحن ‪ ،‬ڈارٹک رمیح رہم‪ ،‬ڈارٹک زتنی انث ‪،‬‬
 ‫‪96‬‬

‫ڈارٹک وفغر ئاد‪ ،‬ریقف ئاد‪،‬ڈارٹکرسننی لگ‪ ،‬رشف ئاد‪ ،‬ا بٓر داد‪ ،‬ڈارٹک ترہ میکح‬
‫‪،‬ایراجنابدینی‪،‬اصدقابص‪،‬دیمحاہللولبچ‪،‬وریغہےکانمبٓےتںیہ۔‬
‫‪ 1111‬ےکدولبیچزابنںیم قیقحتیرطفوصخیوتہجدییئگاور‬
‫ولبیچےکامتمامنایں ادبیاورئارعوں ےنقیلختےک اسھتاسھتقیقحترپیھب‬
‫وتہج دی اور ان ےک یقیقحت اضمنیم اور بتک ئا ع وہیئ ںیہ ۔ یف زامہن ولبیچ دجدی‬
‫نیققحم ی اکی ریثک دعتاد ےہ وج ارفنادیتیثیح ےک العوہ ولبیچ اڈیکیم‪ ،‬اورہبعش‬
‫ولبیچاجہعمولباتسچن‪،‬ولباتسچنڈٹسیرٹنیساجہعمولباتسچن‪ ،‬ایٹسنویٹٹبٓف ولبیچ‬
‫وگنیلجی اڈنی رچلک ‪ IBLC‬اجہعم رتتب اور ہبعش اپاتسکین زابںی العہم اابقل اونپ‬
‫نورویر یٹ ےک زری اامتہم ولبیچ زابن و ادب رپ دجدی ادناز ںیم یقیقحت اکم رک رےہ‬
‫ںیہ۔‬
‫ولبیچ زابن و ادب رپ رشوع ےس وج یقیقحت اکم وہا ےہ اور یقیقحت وماد رپ‬
‫لمتشمابکتوجامنایں بتکئا عوہیئںیہانںیمےسدنچدرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫ریمم ردمحمرمی‬ ‫ولبیچزابنوادبیاترخی‬
‫دیساہیمش‬ ‫ولبیچایسگہِءراتسگسیبن‬
‫کہ‬
‫ریمم ردمحمرمی‬ ‫ئیںولبیچئارعی‬
‫ابصءدایتشری‬ ‫اکلگروحپکنکار‬
‫ریماھٹماخنرمی‬ ‫ُدراگلاابقل‬
‫دبعارلنٰمحوغر‬ ‫ونیشاتفگر‬
‫ارکماصبحاخن‬ ‫ایتووساگت‬
‫ریماھٹماخنرمی‬ ‫ومس یلیتسم‬
‫زلگاراخنرمی‬ ‫وجااسنل‬
 ‫‪97‬‬

‫الغمافروقولبچ‬ ‫ون ںی اتم‬

‫وغثشخباصرب‬ ‫لعل ِءاقل‬
‫وگرھنسحبٓابدی‬ ‫رکمانوولبیچزبلاکن‬
‫نم‬
‫ریماعلقاخنلگنیم‬ ‫ولبیچدز ستیاتکب‬
‫ریماھٹماخنرمی‬ ‫ونںیخولبیچئارعی‬
‫وغثاہبر‬ ‫ولبیچدرایب‬
‫ربنعوگجنپری‬ ‫ریمنان‬
‫افغردنمی‬ ‫زنکی‬
‫اتفلمیسن‬ ‫جنگادب‬
‫اعسدبٓاکسین‬ ‫اسسھشردودنبارغصدربٓدم‬
‫کہ‬
‫ڈارٹکدبعاوبصلرولبچ‬ ‫ئیںولبیچئارعی‬
‫ک‬
‫ڈارٹکدبعاوبصلرولبچ‬ ‫ولبیچ سہیزبلاکن‬
‫اتفلمیسن‬ ‫رباوہدجاگلگنجرعش‬
‫ک‬
‫ا بٓرداد‬ ‫سہیزبلاکنِءاگدنبل‬
‫ڈارٹکرمیحرہم‬ ‫المافلضزدنوازم‬
‫ڈارٹکوفغرئاد‬ ‫دہعیرگن‬
‫ڈارٹکوفغرئاد‬ ‫ولبیچسال لکیئارعی‬
‫ےشراگم‬ ‫بوگنتشواگدنبل‬
‫ڈارٹک ترہمیکح‬ ‫ولبیچون ںی رداکنِءرفس‬
‫ا بٓرداد‬ ‫زبلایکناگدنبل‬
‫رینمابدینی‬ ‫زبلاکنیچےہ‬
 ‫‪98‬‬

‫ ترہمیکح‪،‬اصدقابص‬ ‫المافلضزدنوازم‬
‫کہ‬
‫اربکگمشاد‬ ‫ولبیچ ئیںمظن‬
‫ریقفئاد‬ ‫اکچسرگن‬
‫ک‬
‫رشفئاد‬ ‫زبلاکن‪،‬در سہیزبلاکنورعش‬
‫ان ےک العوہ زگ ہت دنچ اسولں ںیم ےنپھچ وای یقیقحت وماد رپ لمتشم درگی‬
‫اتکوبںںیمدنچاتکوبںےکانمدرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫ہحیبصیلعولبچ‬ ‫ولبچزاوبلالینزبلایکنَءاچرگدیرکد‬
‫انیماضنیمولبچ (ہفسلف)ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫رادجرتپِءہفسلفاںیامس‬
‫گنووسرِءرمسرواجاامناہللیکچگولبیچاڈیکیموکہٹئ‬
‫رکمانولباچیناس ُ‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫البلاع ز‬ ‫ر ۔ایناہبراتسمںیگ‬
‫ڈارٹکلضفاخ ق ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫ا َالوم‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫اثہینادجم‬ ‫ولبیچہصق‬
‫ریقفئاد (ویمزکی)ولباتسچناڈیکیمرتتب‬ ‫میسَءاواتگ‬
‫رعافنامجدلینی ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫اتکبوشن‬
‫ینغرپواز (زدنانہم)ولباتسچناڈیکیمرتتب‬ ‫ایاتیندرایوچلتنج‬
‫الغمروسلیتملک اابرگبیتملکاڈیکیم پپی‬ ‫کلمتامہروچکلمتا َت‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫اینیمسمیلح‬ ‫ولبیچَءانولِءراجکن‬
‫رِددنب‪:‬تگنسرقیف ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫ولبیچدہعیئارعی‬
 ‫‪99‬‬

‫ولبیچ زابن و ادب ےس قلعتم یقیقحت اضمنیم ےنھک واےل ادوبیں اور‬
‫اکملقروں ی رولی رہفتس ےہ ۔ ات مہ ان ںیم بس ےس امنایں ولوگں ںیم دبعاہلل‬
‫اجنامجدلینی ‪،‬م ردمحمرمی‪،‬دبعارلنٰمحوغر‪،‬بٓزادامجدلینی ‪،‬ریشبادمحولبچ‪،‬نوفس‬
‫یکچگ ‪،‬وغث شخب اصرب‪،‬ریپ دمحمزریباین ‪،‬ومنمزبدار‪،‬افغر دنمی ‪،‬زعز دمحمبگتی ‪،‬ریم‬
‫لگ اخن ریصن ‪ ،‬ریم اعلق اخن لگنیم ‪،‬اجن دمحم دیتش‪ ،‬بٓاغ ریصن اخن ادمح زیئ ‪ ،‬ڈارٹک‬
‫تمعن یکچگ ‪ ،‬الغم یحم ادلنی ‪،‬ڈارٹک سدل اخن ولبچ ‪ ،‬اونر ئاہ اطحقین ‪ ،‬م۔ ترہ ‪ ،‬احیج‬
‫دبع اویقلم ‪ ،‬ومحمد اخن رمی ‪ ،‬دبعااقلدر ئاوہاین ‪ ،‬رقی بٓزاد ‪ ،‬الغم افروق‪ ،‬ینغ‬
‫رپواز‪ ،‬کین دمحم زبدار ‪ ،‬دمحم اخن رمی ‪ ،‬زلگار اخن رمی وریغہ اےنپ یقیقحت اضمنیم و‬
‫اقمالت ےک ذرےعی ولبیچ زابن ‪،‬ادب‪ ،‬اترخی‪ ،‬اقثتف اور زدنیگ ےک درگی ولہپں‬
‫ےس قلعتم رگاں دقر ولعمامت ایہمرکےت رےہ ںیہ اوررک رےہ ںیہ ۔ انےک العوہ‬
‫ریبون کلم یھب یئک یکلم اور ریغ یکلم ادبی‪ ،‬امرہ اسلاینت‪ ،‬داوشنر اور ققحم ولبیچ‬
‫زابن و ادب ےس قلعتم یقیقحت اکم رک رےہ ںیہ ان ںیم وطبراخص وسڈین ںیم ڈارٹک‬
‫اکرہنیاہجین‪،‬رجینمںیماسنگ وکرن‪،‬ایلٹںیمرپورسیفا ۔ وی۔رویس‪،‬ڈارٹک االی‬
‫رویس‪ ،‬ڈارٹک سدل اخن ولبچ ‪ ،‬ارمہکی ںیم کلم رویق‪ ،‬ڈارٹک ابلیئہ ریشب‪ ،‬ڈارٹک کین دمحم‬
‫زبدار‪،‬رب تہینںیم مٹریفل‪،‬ڈارٹکریصندیتش‪،‬روسںیمڈارٹک وماکشولف‪،‬ڈینیکاںیم‬
‫ک‬
‫دبعارلامحن ابررک‪،‬ریماعلق لگنیم‪ ،‬ااغفاتسننںیم دبعارلامحن وہپال‪ ،‬رت میسئان‬
‫ںیم دمحم م ردولف‪ ،‬آرمئیئا ںیم واےی اہبیئ اجن‪ ،‬اجاپن ںیم ومرا ایام اکزانو ی اور‬
‫فت‬
‫مئکو‪ ،‬اریان ںیم دبعادمصل اریمی‪ ،‬دوتکر ونر بٓدمح راسیئین‪ ،‬اخدقلاد بٓرای‪ ،‬دوتکر‬
‫وفغر اہجدندیہ اک ولبیچ زابن و ادب رپ ارگنزی اور درگی نیب االوقلایم زابونں ںیم‬
‫یقیقحتاکم ااہتنیئاتیمہاکاحلمںیہ۔‬
 ‫‪100‬‬

‫دہع دجدی اک اکی امہ یقیقحت اکم اجن دمحم دیتش اک ےہ وج اوہنں ےنولبیچ‬
‫ےک دہع دقمی ےک ولعمم سال لکی رعشا ی ئارعی وک اجکی رکےک دو‬
‫دلجوں ںیم "وشاتنتدہعیدورولباچین"ولبیچنیچگ رعشایندرتپ"ےکانمےس‬
‫ولبیچ اڈیکیم وکہٹئےس‪ ۱۱۷۱‬ںیم ئا عرکاای ےہ۔ سجاک رہدلجرقابی زہاراحفصت‬
‫رپ لمتشم ےہ ۔ سج ںیم الم افلض ےک دہعےس رکیل امیض رقبی ےک اتممز دہعی‬
‫رعشا کت ےک سالم وک اجکی ایک ایگ ےہ وج اس ےس لبق فلتخم اتکوبں اور راسولں‬
‫ںیم پھچےکچےھتایوبوےھولوگں ےکونیسںںیم وفحمظےھت۔‬
‫دور دجدی ےک نیققحم اور نورویرویٹسں ےک ااسذتہ ںیم ےس ڈارٹکرزاق‬
‫اصرب‪ ،‬ڈارٹکدبعاوبصلر ولبچ‪ ،‬ڈارٹک رمیح رہم‪ ،‬ڈارٹک زتنی انث‪ ،‬ڈارٹک ترہ میکح‪ ،‬ڈارٹک‬
‫وفغر ئاد‪ ،‬ڈارٹک لگ نسح‪ ،‬ڈارٹک روف‪ ،‬ا بٓر داد‪ ،‬ڈارٹک رمیح رہم‪ ،‬ڈارٹک احدم ولبچ‬
‫اصدق ابص ‪،‬تگنس رقیف‪ ،‬ڈارٹک ایضارلامحن‪ ،‬ےک العوہ لیلج اعرف‪ ،‬ایر اجن ابدینی‪،‬‬
‫رشفی اقیض‪ ،‬رشف ئاد‪ ،‬ےک یب اراق‪ ،‬دبعاہلل دیتش‪ ،‬اتممز نوفس‪ ،‬اعسد بٓاکسین‪،‬‬
‫اابرکبیتملکاوردرگییئکانماقلبذرکںیہ۔‬
‫اسلاینت ےس قلعتم وموضاعت رپ یھب اکیف اکم وہا ےہ۔ ادتبایئ دور ںیم‬
‫نج نیققحم ےن اتکںیب اھچںیپ ان ںیم دبعاویقلم اک" ولبیچ وبنای" یلہپ اتکب ےہ‬
‫درگیاتکوبںںیمبٓاغریصناخنی" ولبیچاکروگگن"اور"ولبیچولزراہر"اجندمحم‬
‫دیتش ی "ولبیچ زبل دلب" وغث اہبر ی "ولبیچ وھکلو"ااحسق اخومش ی اتکب‬
‫"ولبیچ زابن و ایسھگ" ترہ میکح ی رمبت رکدہ "ولبیچ زابن و زابن زایتن" ارتخ‬
‫دنمی ی "ون ہت راہر" الغم روسل یتملک ی " ولبیچ اگرلچی" ےک العوہ درگی یئک‬
‫قی‬‫ن‬ ‫مجق‬
‫ں ےن ولبیچ ارگنزی‪ ،‬ولبیچ رعیب‪ ،‬ولبیچ اردو‪ ،‬ولبیچ افریس‪ ،‬ولبیچ دنسیھ‪،‬‬
‫ولبیچرباوہیہ‪،‬ےکالعوہوبلاچلےکومادرپلمتشمیئکاتکںیباھچیپںیہ۔ انےک‬
 ‫‪101‬‬

‫العوہریغولبوچںوکولبیچاھکسےنےکےیلیھبواتقوفاتقاتکںیب یتپھچریہںیہ۔اےسی‬
‫نیفنصمںیمدیس اہیمش‪،‬اربکابرزکیئ‪،‬دبعاویقلمولبچ‪،‬ومولی ریخدمحمدنوی‪،‬بٓاغریصن‬
‫اخن‪،‬دبعادمصل ئانیہ‪ ،‬ابص دایتشری‪ ،‬ڈارٹکدبعارلزاق اصرب‪ ،‬ڈارٹک دبعاوبصلر ولبچ‪،‬‬
‫ڈارٹک وفغر ئاد‪ ،‬ینغ ترق‪ ،‬الل دمحماینیمس ےک انم بٓےت ںیہ۔ ہکبج ڈارٹک دبعرلزاق‬
‫اصرب ی ارگنزی اتکب ‪ Balochi Reader‬وک وہشمر نیب اوقایم ائایتع ادارہ‬
‫‪Dunwoody Press‬ےن‪1991‬ںیموانٹگنشارمہکیےسئا عایکےہ۔‬
‫ان ےک العوہ اسیسنئ وموضاعت رپ یھب ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ےن ‪-1981‬‬
‫‪ 81‬ےک دوران درنج رھ اتکںیب اھچںیپ ںیہ وج زایدہ رت زلگار اخن رمی اور‬
‫دبعااقلدر ئاوہاین ی رتہمج اور رمبت رکدہ ںیھت۔ ‪ 81-1981‬یہ ےک دوران‬
‫وافیقوزارت میلعتاالسمبٓابد یامیدمد ےسفلتخموموضاعت رپولبیچ اڈیکیم ےن‬
‫اےنپاسوتقےکربممان ےسدرونجںاتکےچب رتہمجرکواےکایوھکلارک اھچیپنج‬
‫ےکنیفنصمںیمریپدمحمزریباین‪،‬وغثشخباصرب‪،‬بٓاغریصناخنبٓدمحزیئ‪،‬دبعااقلدر‬
‫ئاوہاین‪ ،‬ریصن ئانیہ‪ ،‬دیبعہ ویقم‪ ،‬زعزدمحم بگتی‪ ،‬وصرت اخن رمی‪ ،‬ومنم زبدار‪،‬‬
‫اورکلمدمحمانپہےکانمئالمےھت۔‬
‫ان ےک العوہ ایسایست ولباتسچن رپ رجیم دیجم ‪ ،‬ارکم دیتش‪ ،‬رہبام ولبچ ی‬
‫اتکںیب‪ ،‬ہفسلف رپ وصنمر ولبچ اور انیم اضنم ی اتکںیب‪ ،‬وتامہت رپ ڈارٹک دبعاوبصلر‬
‫ولبچیاتکب"رشکواپل"اقلبذرکںیہ۔‬
‫زین اترخی ولبچ و ولباتسچن رپ وج اتکںیب یپھچ ںیہ ان ںیم رسدار اخن ی‬
‫اتکب "گنلپ و ولبچ" وخردیش وگنری ی اتکب"ولبیچ رایج بٓدکنی " اتفل میسن‬
‫ی"اتریخی اتشبنکن" اور "رادجرتپی دیچگ" واہب بٓرای ی "رکمان ِء شش ر‬
 ‫‪102‬‬

‫اسی رادجرتپ" اور دبعارلامحن وہپال ی اتکب" ولبچ ےئک اتن" اقلب ذرک ںیہ‬
‫(اجمدہ‪)۱۱۱۱:۹۹:‬‬
‫ارفنادی ادوبیں اور یملع اور ادیب اداروں ےک العوہ اجہعم ولباتسچن اک‬
‫ہبعش ولبیچ‪،‬اور ریم لگ اخنریصن رئیچ‪،‬ولباتسچن ڈٹسی رٹنیس‪ ،‬اپاتسکن ڈٹسیرٹنیس ‪،‬‬
‫نورویر یٹ بٓف رتتب اک ایٹسن ویٹٹ بٓف ولبیچ وگنیلجی اڈنی رچلک اور الم افلض رئیچ‪،‬‬
‫العہم اابقل اونپ نورویر یٹ اک ہبعش اپاتسکین اسلاینت ےک زری اامتہم‬
‫رئنیس رپورسیفوں ی زری رگناین یپ اچی ڈی اور امی لف ےک حطس رپ یھب ولبیچ‬
‫اسلاینت اور زابن و ادب اور اقثتف ےک فلتخم ولہپوں رپ اسیسنئ ادناز ےس‬
‫اہنتی امہ یقیقحت اکم وہ راہ ےہ زین نورویرویٹسں ےک ررسیچ رجا ز اور درگی‬
‫اداروں ےک رجدیوں ںیم یھب امہ یقیقحت اضمنیم ئا ع وہرےہ ںیہ۔‬
‫اتمہدوردجدیےکاقتوضں ےسمہبٓگنئاسیسنئطوططرپیقیقحتاضمنیم‬
‫وک زمدی رتہب انبےن ی رضورت ےہ۔ نوں وت زابن و ادب ےس قلعتم اکیف اضمنیم و‬
‫اقیقحتت ئا ع وہیت ریتہ ںیہ رگم ولبیچ اسلاینت ےس قلعتم اضمنیم ی دعتاد‬
‫دقر مکےہسجیرطفوتہجدےنییرضورتےہ۔‬

‫دیقنت‬
‫ولبیچ ادب ںیم دیقنت ۔اری اک بٓاغ ز‪ 1951‬ےک د ےس یہ وہات ےہ اور‬
‫امانہہم اوامن رکایچ ےک ‪ 1951‬ےک امشروں ںیم ئا ع وہےن واال دبعااخل ق بٓافیق اک‬
‫ومضمن ’’ ئارعی ِء تقیقح ‘‘ الہپ دیقنتی ومضمن اتالای اج اتکس ےہ ۔ ولبیچ زابن‬
‫ےک امتم امہ اابخرات ‪ ،‬راسلئ و رجادئ ںیم وًاتق وفًاتق دیقنتی اضمنیم ئا ع وہےت‬
‫رےتہںیہ۔ادتبایئاقندوںںیماامناہللیکچگ‪،‬رکمیدیتش ‪،‬ڈارٹکتمعنیکچگ‪،‬دیساہیمش‬
 ‫‪103‬‬

‫‪،‬میکح ولبچ ‪ ،‬اھٹم اخنرمی ‪،‬دبعااخل ق بٓافیق ےک انمبٓےت ںیہ ۔ انےک العوہ یج ۔‬
‫بٓر ۔ اّلُم ‪ ،‬دمحم گیب بنگل ‪ ،‬الغم افروق‪ ،‬ریم اعلق اخن لگنیم ‪ ،‬ع۔ ص۔ اریمی ‪ ،‬اعسد‬
‫بٓاکسین ‪،‬ابصءدایتشری اکامشرولبیچےکامنایں ادتبایئ اقندوںںیم وہاتےہ۔یفزامہن‬
‫ولبیچ زابن ےک راسلئ و رجادئ ںیم دیقنتی اضمنیم اور دیقنتی وماد اک و اارذریخہ‬
‫اتنب اج راہےہ نج ںیم ارثک وخوصبرت اور رپ زغمدیقنتی اضمنیم وہےت ںیہ ۔ انومر‬
‫اقند رکمی دیتش ی اتکب" رشدگاری" ولبیچ دیقنت ی یلہپ اتکب ےہ۔ اس ےک د‬
‫ایس اقند ی اکی اور اتکب "ےم ولزاکن" ےہ۔ ولزایکن اریاد ریگی ےک انم ےسریم‬
‫اعلقاخنلگنیمیاتکباوررپورسیفابصدایتشرییاتکب"اکلگروحپکنکار"ادتبایئ‬
‫دیقنتیبتکںیمامشروہیتںیہ۔‬
‫دوردجدیےکامنایں اقندوں ںیم رپورسیفا بٓردادنجےکابکت‬
‫دیقنتےسقلعتمبسےسزایدہرقابیدساتکںیبپھچیکچںیہ(‪)12‬۔اسےکالعوہ‪،‬‬
‫میکحولبچ‪،‬ڈارٹکوادحزبدار‪،‬ڈارٹکرمیحرہم‪ ،‬ارغصیلعبٓزگ‪ ،‬رقیبٓزات‪،‬انامگن‪،‬‬
‫رزاقاندر‪،‬رشفئاداوروبقملاونریدیقنتےسقلعتماتکںیبئا عوہیکچںیہ۔‬
‫اتمہزگ ہتدنچربوسںےکدوراندیقنتےکوموضعرپےنپھچوایدرگیدنچ‬
‫اتکںیبدرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫ی‬
‫ا سئینوٹبٓفولبای‬ ‫دنچناسچ‬ ‫زدنتیبہکزبلاکنتیب‬
‫بٓیئیبالییس‪،‬رتتبنورویر یٹ‬ ‫اصدقابصء‬ ‫اّلُمافلضَءرئیشیاِزم‬
‫استشچادیباچرگد‬ ‫ےشاچرک‬ ‫رشیپدِءاِزم‬
‫الُماامسلیعزبلایکنلگلُپبٓابد‬ ‫رشفئاد‬ ‫دِگارِءاِزم‬
 ‫‪104‬‬

‫زنطوزماح‬

‫قیقحت و دیقنت ےک العوہ ولبیچ ادب ںیم اکی واار ذریخہ زنط و زماح ‪،‬‬
‫ااشنہیئ اور روپرٹ اتژ رحتریوں ی یھب ےہ زنط و زماح رپ ینبم ومجمہع دمحم گیب ولبچ‬
‫اک" لکش و امنیج‪ ،‬زڈنںی داپر‪ ،‬وجرک‪ ،‬ربزخ" ارکم اصبح اخن ےک " لیب و االو‪،‬‬
‫وگایت امت‪ ،‬دپ وگاکن" ترق اکشیپین اک " کلت اور ابوبکشہ اکرتی" اعسد بٓاکسین اک‬
‫" ینم ونایک" دولش داان اک " دروگ ہن دنباں" اقلب ذرک ںیہ۔ ان امتم اتکوبں‬
‫ںیم رفتحی عبط وک دم رظن رھک رک ادب قیلخت ایک ایگ ےہ۔ اتمہ ولبیچ زنط و زماح‬
‫ںیم دمحم گیب ولبچ اک اانپ اکی رفنمد ادناز اور اقمم ےہ۔‬

‫وساحنرمعی‬

‫درگی دجدی اانصف ی رطح وساحن ۔اری یھب اکی دجدی فنص نخس ےہ‬
‫وساحن ۔اری اک نف یسک ارد وادح ی تیصخش وک رظنم اعم رپ اس رطح الےن اک انم ےہ‬
‫ہک اس ی رطفت اور ریست اک وکیئ ولہپ وپدیشہ ہن رےہ۔ ولبیچ ادب ںیم وساحن‬
‫ ۔اری ای ابویہرگایفرپ تہبمک وماددایتسب ےہ۔ رپورسیف دبعاہلل اجنامجدلینی ی‬
‫اتکب " زدنیگ انگم" یلہپ اتکب ےہ ےسج ‪ ۱۱۷۵‬ںیم ہبعش ولبیچ اجہعم ولباتسچن‬
‫ی اجبن ےس ئا ع ایک ایگ۔ اس ےک د اس فنص رپ دورسی اتکب رینم ادمح ابدینی‬
‫ی"زدناگینانکم" ےکانمےسےہوج‪۱۱۷۹‬ںیمئا عوہیئےہ۔‬

‫اخہک ۔اری‬

‫اخہک ۔ارییھبولبیچادبںیم اکیاینفنصےہ۔اسفنصںیم یسک‬

‫تیصخش ےک امہ اور رفنمد ولہپ وک اس رطح ااج رگ ایک اجات ےہ ہک وہ اس تیصخش ی‬
 ‫‪105‬‬

‫یتیج اج یت وصتری اقری ےک ذنہ ںیم شقن وہ۔ ولبیچ ادب ںیم اس اجبن اخص‬
‫وتہج ںیہندی یئگ ےہ۔ڈارٹک لضف اخ ق الہپصخش ےہسج ےن اس اجبن وتہجدی‬
‫ےہ اور ان ی اتکب "رںیگتس وند" اسفنص رپ یلہپاتکب ےہ سج ںیم اوہنں‬
‫ےن ولبیچ ےک سیب ےک رقبی امنایں ایصخشت الثم بٓذاد امجدلینی‪ ،‬دیس اہیمش‪ ،‬ابص‬
‫دایتشری‪ ،‬ریشب دیبار‪ ،‬ابمرک اقیض‪ ،‬ڈارٹک یلع دوتس‪ ،‬وادح دنبگی‪ ،‬وغث شخب‬
‫اصرب‪ ،‬اجن دمحم دیتش‪ ،‬اطعئاد‪ ،‬ئاہ دمحم رمی‪ ،‬ریشب دیبار‪ ،‬انوب ولبچ‪ ،‬رفظ یلع رفظ‪،‬‬
‫وغثاہبر ‪،‬نوفس یکچگ‪،‬اینیسرجموح اوررزاق اندروریغہی تیصخشیسکعیشک‬
‫ییئگےہ۔(‪ )۷۹‬اتمہولبیچادبںیم اساجبنیھبوتہجدےنییزمدیرضورت‬
‫ےہ‪.‬‬

‫ااشنہیئ ۔اری‬

‫ولبیچ ادب ںیم ااشنہیئ ۔اری ےک وحاےل یس یلہپ رحتری ربم ولبچ ی‬
‫"ا رکمان اتن"ےک انم ےس ‪ ۷۸۹۴‬ربشم انیم راسہل ںیم یپھچ ےہ۔ اس ےک‬
‫العوہ ابصدایتشری ےک تہب ےس ااشنہیئ اضمنیم ان ےک اتکب "ےب وتاری ِء درای"‬
‫ںیم ‪ ۱۱۱۱‬ںیم ےپھچ ںیہ۔ اتمہ اتکیب وصرت ںیم یلہپ ابر ااشنویئں اک ومجمہع‬
‫اینساخ ق ی اتکب" وند شاں" ےک انم ےس ‪ ۱۱۷۱‬ںیم ولبیچ اڈیکیم ےس یپھچ‬
‫ےہ۔(‪)۷۸‬‬
 ‫‪106‬‬

‫وحاہلاجت‪:‬‬

‫‪ :1‬دیس وہظر ئاہ اہیمش ‪ ،‬ولبیچ زابن و ادب ی اترخی ‪،‬دیس اہیمش اڈیکیم رکایچ ‪،‬‬
‫‪،1982‬ہحفص‪۷۱۵‬‬
‫‪ :1‬دبعاہلل امجدلینی ‪،‬ولبیچ ئارعی ںیم دجدی راحجانت ‪،‬ہلجمجنس دیس اڈیکیم رکایچ ‪،‬‬
‫‪،1985‬ہحفص‪۷۹۴‬‬
‫‪:1‬اًاضیہحفص‪۷۹۴‬‬
‫‪:2‬رکمیدیتش‪،‬ارٹنونو‪،‬ہلجمجنس(ولبیچ)دیساڈیکیمرکایچ‪،1985‬ہحفص‪۷۳۱‬‬
‫‪:5‬ع۔ص۔اریمی‪،‬ارٹنونو‪،‬امانہہمولبیچاڈیکیموکہٹئ‪،‬اروری‪،1986‬ہحفص‪۱۷‬۔‪۱۱‬‬
‫بل‬
‫‪:2‬ابصءدایتشری‪،‬اکلگروحپکنکار‪،‬اہبراگہ پئ ئکشیررکایچ‪،1991،‬ہحفص‪65‬‬
‫‪:6‬اربکابرزکیئ‪،‬رواچےئکتشُکک‪،‬بٓزادامجدلینیاڈیکیمرکایچ‪،1988،‬ہحفص‪111‬‬
‫‪ :8‬ریصب بٓدمح ‪ ،‬امی لف اقمہل" ولبیچ ہچل دنبات و درمییئ " ‪ IBLC‬رتتب نورویر یٹ‬
‫‪۱۱۷۱‬ہحفص‪۷۷۹‬‬
‫‪:9‬دیساہیمش‪،‬ولبیچزابنوادبیاترخی‪،‬دیساہیمشاڈیکیمرکایچ‪،1982،‬ہحفص‪115‬‬
‫بل‬
‫‪:10‬دایتشریابصء‪،‬اکلگروحپکنکار‪،‬اہبراگہ پئ ئکشیررکایچ‪،1991،‬ہحفص‪26‬‬
‫بل‬
‫‪:11‬ابصءدایتشری‪،‬اکلگروحپکنکار‪،‬اہبراگہ پئ ئکشیررکایچ ‪،1991،‬ہحفص‪110‬‬
‫بل‬
‫‪:12‬ابصءدایتشری‪،‬اکلگروحپکنکار‪،‬اہبراگہ پئ ئکشیررکایچ‪،1991،‬ہحفص‪119‬‬
‫‪ :13‬ابصءدایتشری‪،‬دگنگانیمرسزنیم‪،‬ریغوبطمہع‪،‬ہحفص‪111‬‬
‫‪:14‬ابصدایتشری‪،‬دگنگانیمرسزنیم‪ِ ،‬عوبطمہع‪،1992،‬ہحفص‪82‬‬
‫‪ :a14‬اجمدہولبچ"اتکبجنگ"ہبعشولبیچاجہعمولباتسچنوکہٹئ‪1111‬ہحفص‪75‬‬
 ‫‪107‬‬

‫‪:15‬دبعااقلدرئاوہاین‪،‬نیچگامسککن‪،‬ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪، 1991‬ہحفص‪8‬‬
‫‪:16‬اطعئاد‪،‬امسککنامںولبیچَء‪،‬ومجمہعاقمالتجنس‪،‬دیساڈیکیمرکایچ‪،‬ہحفص‪192،‬‬
‫‪:17‬اجمدہولبچ"اتکبجنگ"ہبعشولبیچاجہعمولباتسچنوکہٹئ‪1111،‬ہحفص‪75‬‬
‫‪۷۹‬۔رشفئاد‪ :۱۱۱۱‬ہحفص‪۷۸۵‬‬
‫‪۷۸‬۔۔رشفئاد‪ :۱۱۱۱‬ہحفص‪۱۷۱‬‬
 ‫‪108‬‬

‫باباہچرم‬

‫ولبیچادباورذرا عاالبغ‬

‫ولبیچاحصتفاکاتریخیسپرظنم‬ ‫ا‪:‬‬
‫امانہہماوامنرکایچ‬ ‫ب‪:‬‬
‫ تفروزہوناےئونطوکہٹئ‬ ‫ج‪:‬‬
‫امانہہمولبیچرکایچ‪/‬وکہٹئ‬ ‫د‪:‬‬
‫ تفروزہوننیکدوروکہٹئ‬ ‫ر‪:‬‬
‫امانہہماوسلولبیچوکہٹئ‬ ‫و‪:‬‬
‫درگیاابخراتاورراسلئ‬ ‫ز‪:‬‬
‫رڈینواپاتسکنرکایچ‪/‬وکہٹئ‪/‬دضخار‪/‬رتتب‬ ‫س‪:‬‬
‫ٹلاخہن‬ ‫ص‪:‬‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬ ‫ط‪:‬‬
‫اپاتسکنیلیٹوژیناکروپرنشیوکہٹئ‬ ‫ع‪:‬‬
‫درگیادیبادار‬ ‫غ‪:‬‬
 ‫‪109‬‬

‫ولبیچادباورذرا عاالبغ‬

‫ولبیچاحصتفاکاکیرصتخماجزئہ‬

‫ولبیچ زابن نوں وت دنپروہںی ری وسیعی ےس رحتریی وصرت ںیم‬

‫وموجد ےہ ۔ سج ی ادتباء افریس رمس اطخل ےس وہیت ےہ ہکبج اوسینںی ری ںیم‬
‫ہبتکم دراخین ڈاھڈر ےک املعء ولبیچ وک داوت امن رعیب رمس اطخل ےس ےتھکل رےہ ںیہ۔ د‬
‫ازاںایقماپاتسکنےکدےسولبیچدوابرہافریسرمساطخلےسیھکلاجیت ریہےہ۔‬
‫اس ارم ےس ااکنر ںیہن ایک اجاتکس ہک یسک یھب زابن اور ادب ی رتیق و رتوجی ںیم‬
‫احصتفاکڑباامہرکداروہاتےہ۔ولبیچزابنوادبیرتوجیںیمیھبولبیچاحصتف‬
‫ےنامہرکداراداایکےہ۔ولبیچزابنںیم احصتفیاترخیوکدرج ذلیوصحںںیم‬
‫میسقتایکاجاتےہ۔‬
‫(ا) ولباتسچنےسئا عوہےنواےلاابخراتاورراسلئ‬
‫(ب)ولباتسچنےسابرہئا عوہےنواےلاابخراتاورراسلئ‬
‫(ج) ریبونکلمئا عوہےنواےلاابخراتوراسلئ‬
‫ولباتسچنےسولبیچزابنںیماحصتفاکبٓاغزرسایبوکہٹئےسئا عوہےن‬
‫واالامانہہم’’ ملعم‘‘ ےسوہاتےہوجومالاندبعاابلیقدراخینیادارتاوردبعارلنٰمح‬
‫وغر ی اعموتن ںیم ‪1951‬ء ےس ئا ع وہان رشوع وہا۔ ایگرہ اسل اجری و اسری‬
 ‫‪110‬‬

‫رےنہےکد‪ 1921‬ءںیم ےئرپسی بٓرڈسنی ی وہج ےسدنبوہا۔ہیامانہہم نوںوت‬

‫اکیاردودینیمجّلہاھترگماسےکبٓرخیدنچاحفصترپارثکولبیچ‪،‬رباوہیئاورداوتںیم‬
‫یھباضمنیمئارعیاورربخںی ےتھچےھت۔‪1951‬ء ولبیچاحصتفیاترخیںیماکی‬
‫امہاسلےہبجاساکییہاسلےکدورانولبیچےکدواابخر تفروزہ’’ وناےئ‬
‫ونط ‘‘ اور دنپرہروزہ ’’ اسرابن ‘‘ وتسمگناکبٓاغز وہا۔ ‪ 1951‬ءںیمئا ع وہےن‬
‫واالدورسااابخر تفروزہ’’ اسرابن‘‘ وتسمگنےہےسجانومراحصیفکلمدمحمراضمن‬
‫ولبچ ےن وتسمگن ےس ئا ع رکاان رشوع ایک وج رشوع ںیم دنپرہ روزہ اھت ۔ اور ولبیچ‬
‫ںیم ئا ع وہےن واال ہی اابخر ونجری ‪1991‬ء ںیم کلم دمحم راضمن ی وافت ےک د‬
‫ابانےکےٹیبابالچولبچیزریادارتئا عوہراہےہ۔‬
‫ولباتسچنںیمولبیچ احصتفیاترخی’’ اوسل ‘‘ ولبیچ وکہٹئےک ذرکےک‬
‫ریغبانلمکمرہاجیتےہ’’ اوسل‘‘ اکبٓاغزدربمس‪1921‬ءںیموکہٹئےسوہا۔رساکری‬
‫رسرپیتس ںیم ئا ع وہےن واےل اس راسےل ںیم وکحتم ی رتایقیت اکومں اور‬
‫وصنموبں ےکرپوڈنگیپہ ےک العوہ ولبیچ ںیم بختنم ئارعی‪ ،‬ااسفونں ‪ ،‬ڈراومں ےک‬
‫العوہ ادیب اور اقیقحتیت اضمنیم ئا ع وہےت رےہ ںیہ ۔ اس راسےل وک رشوع ںیم‬
‫ہمکحماالطاعتوکحتماپاتسکن اوراسےکدابرڈریٹسلبپبٓرزئازئنشی ‪BPO‬اور‬
‫رھپرپسیاافنرنشیمڈراپرٹنم ‪ PID‬وکحتماپاتسکنئا عرکااتراہ۔’’ اوسل‘‘‬
‫ولبیچ ےکےلہپ اڈیرٹی اامن اہلل یکچگےھت دازاں انجبمیکحولبچ ‪،‬دبعاافغلر دنمی ‪،‬‬
‫کلم دمحم رویق ‪ ،‬وصرت اخن رمی ‪ ،‬دبعااقلدر ئاوہاین ‪ ،‬دبعارلزاق اصرب‪ ،‬ریپ دمحم‬
‫زریباین اور دیس اربکئاہ پ بی اس امہ ولبیچ راسےل ےک اڈیرٹی رہ ےکچ ںیہ۔ رگم‬
‫شذ ہتدنچداہویہں ےسولبیچاحصتفیاترخیاکہیامہادیباوریقیقحتراسہل وکحیتم‬
‫دعمدیپسچلاوردعموتہجیانبرپدنبڑپاوہاےہ۔‬
 ‫‪111‬‬

‫ولبیچ احصتف ی اترخی ںیم ’’ ولبیچ ‘‘ رکایچ اکی امہ راسہل ےہ ےسج‬
‫وجن ‪1952‬ء ںیم رکایچ ےس بٓزاد امجدلینی اےنپ اھبیئ دبعاہلل اجن امجدلینی اور‬
‫رماد اسرحیاعموتن ںیم ئا عرکےترےہ۔رگم دواسل اجریرےنہےک د وجن‬
‫‪1958‬ء ںیمامی واسلئی یمکیببس اِےسدنبرکانڑپا ۔ اتمہ ارپلی ‪ 1968‬ءںیم‬
‫ولبیچ وک دوابرہ وکہٹئ ےس بٓزاد امجدلینی ےن ئا ع رکاان رشوع ایک وج ان ی وافت‬
‫‪1981‬ء کت اباقدعیگ ےسئا عوہاتراہ۔بٓزادامجدلینیی وافتےکد "ولبیچ"‬
‫دنبوہا رگم اس امہ ادیب راسےل وک بٓزاد امجدلینی ےک اکی اور مہ انم دبعاولادح‬
‫دنبگی ےن ربمتس ‪1982‬ےس ہس ابرہ ئا ع رکاان رشوع ایک وج اتاحل اباقدعیگ ےس‬
‫ئا عوہراہےہ۔‬
‫وکہٹئےسولبیچںیمئا عوہےنواےلدرگیاابخراتوراسلئںیمےسدو‬
‫امہ راسےل ’’ زامہن ولبیچ ‘‘ اور ’’ اچرگد ‘‘ ںیہ۔ زامہنولبیچ وکولباتسچنےک انومر‬
‫احصیفدیسحیصفاابقلئا عرکاےتےھت۔ہکبج’’ اچرگد‘‘ وج‪1991‬ءےسئا عوہراہ‬
‫ےہ اِےس انجب انوب ولبچ ی رگناین ںیم املس ولبچ ئا ع رکارےہ ںیہ ۔ دوونں‬
‫َٓ ادیبراسلئ ںیہ۔ونیکشےساکیاور امہولبیچراسہل"ولبیچزبلاکن"ےک‬
‫اخاتصل‬
‫انم ےس رعموف احصیف ایر اجن ابدینی زدن اڈیکیم ونیکش ی اجبن ےس شذ ہت دو‬
‫داہویہںئا عرکا راہےہ۔ سجےکاخص امشر اتریخیاوراتیمہےکاحلموہےت‬
‫ںیہ۔‬
‫ولباتسچنےک نج اردواابخرات اورراسلئ ںیمولبیچاضمنیم اورربخںی‬
‫وریغہئا عوہےترےتہںیہانںیم"زامہنوکہٹئ‘‘ ‪ ’’،‬اادوکہٹئ‘‘‪،‬روزانہم’’ ئال‬
‫وکہٹئ‘‘ اور’’ حبصوناچیغ‘‘ وریغہئالمںیہ۔روزانہم’’ ئالوکہٹئ‘‘ےکاڈیرٹیڈارٹک‬
‫میعناصدقامسزلیئاور’’ حبصوناچیغ‘‘ ےکیھبمیعنامسزلیئںیہ۔‬
 ‫‪112‬‬

‫ولباتسچنںیموکہٹئےکدبحاوررتتبامہرمازکںیہاہجںےسولبیچ‬
‫ںیمراسلئ ئا ع وہرےہںیہ ۔ بح(ولباتسچن )ےساکی ایعمریولبیچ ادیب رپہچ‬
‫زبلاکن ےک انم ےس ‪ 1991‬ء ےس ئا ع وہراہ ےہ سج ےک اڈیرٹی لیکش ولبچ اور‬
‫اعمونینںیملضفارلامحناوردبعاولادحےکانمبٓےتںیہ‪،‬اہنتیایعمریاورددیہ‬
‫زبی ادیبرپہچ راہ ےہ۔ولبیچ زابناک امہ ادیبرمزک رتتب اباحصیتف رمزک یھباتنب‬
‫اجراہےہ۔اہجںےساکیاہنتیایعمریولبیچ ادیبراسہل’’بٓاسپ ‘‘ ےک انمےس‬
‫اوتکرب‪ 1991‬ءےسئا عوہراہےہسجےکاڈیرٹیزںیماتممزنوفساوردیبعئادےک‬
‫انمبٓےتںیہ۔رتتبیہےسدورساادیبرپہچوج‪ 1991‬ےسئا عوہانرشوعوہاےہ‬
‫وج الم افلض اڈیکیم رتتب ےک زری اامتہم امانہہم ’’ زدنامن ‘‘ ےہ ۔ اس اکالہپ امشرہ‬
‫امرچ ‪ 1991‬ءاکامشرہ ےہ۔ اسراسےلاک ٹیگ اپ اورایعمر یھبدورس ایعمری‬
‫ولبیچرپوچںیرطحےہ۔اسےکاڈیرٹیاربکیلعاربکرےہںیہ۔‬
‫اس ےک العوہ وج امہ اابخرات ‪ ،‬راسلئ و رجادئ وصہب اور کلم ےک فلتخم‬
‫رہشوں ےسولبیچایولبیچاوراردوںیمواتقوفاتق ئا عوہےترےہںیہ انںیم ےس‬
‫دنچامنایںاابخراتوراسلئ درجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫ولبیچادیبدنوان ‪۷۸۱۱‬‬ ‫رکایچ‬ ‫نیچگ‬
‫‪۷۸۱۱‬‬ ‫یباسیاو‬ ‫وکہٹئ‬ ‫وبالنانہم‬
‫‪۷۸۱۱،۷۸۱۹‬‬ ‫حیصفاابقل‪،‬‬ ‫رکایچ‪،‬وکہٹئ‬ ‫زامہنولبیچ‬
‫‪۸۱۹‬ا۔‪۱۱۱۱‬‬ ‫ریخدمحمدنوی‬ ‫رکایچ‬ ‫وساغت‬
‫‪۷۸۱۸‬‬ ‫نتلچرشلبپز‬ ‫رکایچ‬ ‫اساچن‬
‫سہ‬
‫‪۷۸۹۱‬‬ ‫بنگلرشلبپز‬ ‫رکایچ‬ ‫م‬
‫نوھتبلکبٓرسب ‪۷۸۹۱‬‬ ‫رتتب‬ ‫بٓدکنی‬
 ‫‪113‬‬

‫‪۷۸۹۴‬‬ ‫دیساڈیکیم‬ ‫رکایچ‬ ‫ربشم‬

‫‪۷۸۹۵‬‬ ‫دیساڈیکیم‬ ‫رکایچ‬ ‫جنس‬
‫‪۷۸۹۱‬‬ ‫ایردمحمایر‬ ‫رکایچ‬ ‫ربازن‬
‫‪۷۸۹۱‬‬ ‫دبعاالسلم‬ ‫رتتب‬ ‫وگاکن‬
‫‪۷۸۹۹‬‬ ‫اتجدمحم ترہ‬ ‫رکایچ‬ ‫اباسمر‬
‫‪۷۸۹۹‬‬ ‫رمیحشخببٓذاد‬ ‫رکایچ‬ ‫اماکیہن‬
‫‪۷۸۹۹‬‬ ‫ایردمحمایر‬ ‫رکایچ‬ ‫زنمل‬
‫؟‬ ‫دیساڈیکیم‬ ‫وگادر‬ ‫اجالر‬
‫‪۷۸۹۸‬‬ ‫ایردمحمایر‬ ‫رکایچ‬ ‫رژن‬
‫‪۷۸۹۳‬‬ ‫دیساڈیکیم‬ ‫رکایچ‬ ‫ربشم‬
‫‪۷۸۹۸‬‬ ‫اامناہلل‬ ‫وکہٹئ‬ ‫اچرگد‬
‫‪۷۸۹۸‬‬ ‫ومنمرعماج‬ ‫وکہٹئ‬ ‫نیمس‬
‫‪۷۸۸۱‬‬ ‫لیکشولبچ‬ ‫بح‬ ‫ولبیچزبلاکن‬
‫‪۷۸۸۱‬‬ ‫افلضاڈیکیم‬ ‫چیک‬ ‫ابوگنا‬
‫‪۷۸۸۱‬‬ ‫دیبعئاد‬ ‫رتتب‬ ‫بٓاسپ‬
‫‪۷۸۸۳‬‬ ‫اربامیہاعسد‬ ‫رتتب‬ ‫زدنامن‬
‫ٓ‪۷۸۸۳‬‬ ‫وادحولبچ‬ ‫رکایچ‬ ‫اتسمگ‬
‫‪۱۱۷۵‬‬ ‫اصدقابص‬ ‫وکولاہ‬ ‫ھام‬
‫‪۱۱۷۱‬‬ ‫رتتب‬ ‫اصدقابص‬ ‫بٓدکنی‬
‫‪۱۱۱۳‬‬ ‫میکحولبچ‬ ‫وکہٹئ‬ ‫ولبہیچ‬
‫‪۱۱۷۷‬‬ ‫زعتاڈیکیم‬ ‫وگجنپر‬ ‫رویان‬
 ‫‪114‬‬

‫‪۱۱۱۵‬‬ ‫بٓاغزادہ‬ ‫ونیکش‬ ‫وراگ‬

‫‪۱۱۱۴‬‬ ‫رادشدیس‬ ‫وگادر‬ ‫سجپکان‬
‫‪۱۱۱۱‬‬ ‫جنسادیباچرگد‬ ‫وگادر‬ ‫رموارد‬
‫رژنوکسلدیلبہ ‪۱۱۷۴‬‬ ‫دیلبہ‬ ‫رژن‬
‫‪۷۸۸۱‬‬ ‫میلحاصدق‬ ‫وکہٹئ‬ ‫دگروایش‬
‫‪۷۸۸۸‬‬ ‫ایراجنابدینی‬ ‫ونیکش‬ ‫ولبیچزدن‬
‫‪۱۱۱۱‬‬ ‫رقیفااجعز‬ ‫ریصنبٓابد‬ ‫گمچ‬
‫(وحباہل‪:‬رفظاقدر‪۹۱:۱۱۱۷‬۔‪()۸۷‬دایتشری‪)۱۱۱۳:‬‬
‫م‬
‫ان ےک العوہ زگ ہت دنچ ربوسں ںیم درج ذلی ولبیچ راسےل اور ادیب جلے‬
‫ولباتسچنےکفلتخمالعوقںاخصروررپوکہٹئ‪،‬رکماناوروکولاہوریغہےسےتپھچرےہ‬
‫ںیہایپھچرےہںیہانںیمےسدنچامنایںراسلئورجادئےکانمدرجذلیںیہ‪:‬۔‬
‫رینمومنم‬ ‫اتکر’ دِگار‘ ینسپ‬
‫اصدقابصء‬ ‫اتکر’ اِزم‘ وکولاہ‬
‫ادمحاجنرمہاز‬ ‫اتکر’اِنیتس‘ چیک‬
‫رہماہللرہم‬ ‫اتکر’ ااکلپ‘ بٓواران‬
‫اصدقابصء‬ ‫اتکر’ اواتک‘ رکمان‬
‫زنریداود‪،‬کمکوشاکنرا بٓرداد‬ ‫ےس امیہ’’ ودرد‘ وگادر‬
‫ےسامیہ’ گّمچ‘ انرصبٓابد رقیفاع ز‬
‫رشفئاد‬ ‫اتکر’ ْدرا ۔از‘ لبوگنر‬
‫ذنردوتس‬ ‫اتکر’ ہیسکار‘ وکولاہ‬
 ‫‪115‬‬

‫ولباتسچناڈیکیمرتتب‬ ‫اتکر’ بٓدکنی‘ رتتب‬

‫ا بٓرداد‬ ‫اتکر’ ک ّشہ‘ وگادر‬
‫ارغصزریہ‬ ‫اتکر’ اسچ‘ دیئب‬
‫لیمجرہماب‬ ‫اتکر’ ارلج‘لُپبٓابد‬
‫املسناربامیھ‬ ‫اتکر’ وگانپ‘‬
‫اقنعزنشیکیلبپ ‪ ،‬ئال‬ ‫اتکر’ ودرنی ‘ئال‬
‫یلعواھگ‬ ‫اتکر’ پ‬
‫س‘ وگادر‬
‫لیمجاامم‬ ‫اماتہک ’ سجپکان‘ وگادر‬
‫رمیحرہم‬ ‫اماتہک ’ کلمت‘وگادر‬
‫اّلُمرماد‬ ‫اماتہک ’ اّسس‘ وگجنپر‬
‫ ترہمیکح‬
‫اماتہک ’ ووگاکن‘ وگادر‬
‫اماتہک ’ وافَءوراگ‘ گیشکوروشتکئانیہ‬
‫(رکشبہیاصدقابص ‪IBLC‬اجہعمرتتب)‬

‫ادیباداروںےکالعوہنورویرویٹسں ےکہبعشاہےئولبیچایایٹسنویٹٹےس‬
‫یھب یقیقحت رجلن ئا ع وہ رےہ ںیہ نج ںیم ولباتسچن نورویر یٹ ےک ہبعش ولبیچ‬
‫ہ‬
‫ےساسالہن راسہل " ئکیں" ےک انم ےس‪ 1119‬ےس ئا ع وہ راہ ےہ ہکبج رتتب‬
‫نورویر یٹےکایٹسنویٹٹبٓفولبیچوگنیلجیاڈنیرچلک ‪IBLC‬ےس یھباسالہنیقیقحت‬
‫رجلن "ریمی" ےک انم ےس ‪ 1112‬ےس ئا ع وہ راہ ےہ۔ وج اچی ای یس ےس وظنمر‬
‫دشہ ںیہ۔ ان ےک العوہ ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ی اجبن ےسیھب اکی یقیقحت ہلجم‬
 ‫‪116‬‬

‫"ولباتسچاینت" ےک انم ےس ‪1111‬ےس ئا ع وہراہ ےہ۔ان ونیتں یقیقحت مجلت‬

‫ںیم ولبیچےکاسھتاسھتاردواورارگنزیےکوہاضمنیمیھباھچےپاجےتںیہ وج‬
‫ولبیچزابن‪،‬ادب‪،‬اورولبچاترخیاوراقثتفےسقلعتموہں۔‬
‫العوہ ازںی ولباتسچن ےک امتم امنایں ڈرگی اکوجلں ےس وج رگیمنی ئا ع‬
‫وہےترےہںیہ انںیم اردوےکاسھتاسھتولبیچںیم یھبوماد اتپھراہےہ۔ان‬
‫ںیم ڈرگی اکجل وکہٹئ ےس "وبالن انہم"‪ ،‬رگزل ڈرگی اکجل وکہٹئ ےس" زروغن"‪،‬‬
‫ڈرگی اکجل دضخار ےس "اقیقن"‪ ،‬ڈرگی اکجل وگجنپر ےس" راشخن"‪ ،‬ڈرگی اکجل‬
‫رتتب ےس "چیک" ‪،‬ڈرگی اکجل وتسمگن اک زگیمنی‪ ،‬ڈرگی اکجل یبس اک زگیمنی‬
‫امنایں رےہ ںیہ نج ںیم اردو اور ارگنزی ےک العوہ ولبیچ ںیم یھب اضمنیم‪،‬‬
‫ااسفےناورئارعیےتپھچرےہںیہاورپھچرےہںیہ۔‬
 ‫‪117‬‬

‫ریبونولباتسچنئا عوہےنواےلاابخراتوراسلئ‬

‫ولباتسچن ےک العوہ ریبون ولباتسچن اخص رور رپ رکایچ ےس فلتخم‬

‫اواقت ںیم فلتخم اابخرات وراسلئ ولبیچ ںیم ئا ع وہےت رےہ ںیہ ۔ نج ںیم‬
‫بس ےس الہپ ولبیچ امانہہم ’’ اوامن ‘‘رکایچ ےہ وج ’’ ولبچ اوجیلنشیک وساسیٹئ‬
‫رکایچ‘‘ ےک زری اامتہم اروری ‪ 1951‬ء ےس ئا عوہےن اگل۔ اس ےک اڈیرٹی ومالان‬
‫ریخ دمحم دنوی ےھت۔ ولبیچ احصتف ےک العوہ ولبیچ ادب ی اترخی ںیم یھب اس امہ‬
‫م‬
‫ولبیچ جّلے اک ڑبارکدارراہ ےہ ۔ذموکرہ راسہلاکیف رعہص اجریرےنہےک د ‪ 1921‬ء‬
‫ںیم دنب وہا اور اِیس اڈیرٹی ےن اکی اور ولبیچ راسہل ’’ وساغت ‘‘ اک ارجاء اتسگ‬
‫‪ 1968‬ءےسرکایچ ےسایکوج ابکت اباقدعیگےسرکایچ ےسئا عوہراہےہ۔’’‬
‫وساغت‘‘ اکیادیبرپہچوہےنےکالعوہدینیاورامسیجاسملئرپیھبرحتریںیئا ع‬
‫رکات راہ ےہ ۔ رکایچ یہ ےس اکی اور دنپرہ روزہ ’’ راےئ ولبچ ‘‘ اک ذرک یھب‬
‫رضوری ےہ وج ولبیچ ےک انومر الہ ملق اقیض دبعارلمیح اصرب اینپ وافت ربمتس‬
‫‪ 1991‬ءکتئا عرکاےترےہ۔امرچ‪ 1988‬ءںیم’’ ولبیچادیبوساسیٹئرکایچ‘‘‬
‫ی اجبن ےس اکی امانہہم ’’اباسمر‘‘ ولبیچ اک بٓاغز وہا رگم رصف اکی امشرہ ئا ع‬
‫وہےن ےک د دنب وہا۔ رکایچ یہ ےس دو اور ادیب راسےل ولبیچ ںیم ئا ع وہےت‬
‫رےہںیہ۔نجںیمےساکی’’اتپتن‘‘ےکانمےساکیامسیجادارہئا عرکاتراہےہ‬
‫ہکبج دورسا ’’ اہبراگہ ‘‘ ےک انم ےس ۔ ’’ اتپتن ‘‘ ےک اڈیرٹی الغم دمحم ولبچ اور ’’‬
‫اہبراگہ ‘‘ ےک اڈیرٹی اعسد بٓاکسین اور اعمون الغم یحم ادلنی ایعمر رےہ ںیہ دوونں‬
‫راسےل ‪ 1988‬ء ےس ئا ع وہےت رےہ ۔ ایر دمحم ایر ی زری ادارت’’دنبگی ‘‘ ےک‬
‫انم ےس یھب اکی ولبیچ راسےل اک اکی یہ امشرہ اوتکرب‪1982‬ںیم ئا ع وہا۔ رصتخما‬
 ‫‪118‬‬

‫ہی ہک ولبیچ زابن ںیم اموہار ادیب راسولں ی اکی ایھچ اخی دعتاد وموجد ےہ رگم‬
‫وکیئ اقلب ذرک تف روزہ ‪ ،‬دنپرہ روزہ ای روزانہم ںیہن ےہ سج ی وہج ےس ولبیچ‬
‫اابخری احصتف ی یمک دشت ےس وسحمس ی اجیتک ےہ ۔ دنچ امنایں ولبیچ راسےل‬
‫وہنجں ےنولبیچاحصتفوکاینبدارامہیدرجذلیںیہ‪:‬۔‬

‫امانہہم’’ اوامن‘‘ رکایچ‬

‫ولبیچ زابن اک الہپ اباقدعہ ادیب راسہل ’’ اوامن ‘‘ ےک انم ےس اروری‬
‫‪1951‬ءںیم رکایچےساجریوہا۔اسراسےلےکدمریاٰیلعاوررسرپتسوامکل‬
‫ولبیچےک رعموف ادبیاوراکملقرانجبومالانریخدمحماندردنویولبچ ےھت ۔وہاس‬
‫امہولبیچراسےلوک’’ ولبچاوجیلنشیکوساسیٹئ‘‘ ایلرییاجبنےسئا عرکاےت‬
‫رےہ ںیہ۔ ولبیچ زابن و ادب ی اترخی ںیم امانہہم" اوامن" اک ذرک یرہنی رحوف‬
‫ےسایکاجاتےہ۔ولبیچادبےکارثکدجدیاانصفاسراسےلےکوتطسےسولبیچ‬
‫ادبںیم اعتمرف وہےئ ںیہ ۔ ذٰہلاامانہہم ’’ اوامن ‘‘ رکایچ ی ارجا وک دجدی ولبیچ‬
‫ادبی رتیق ورتوجی ںیم امنایں اور اینبدی دخامت رسااجنم دےنی ی انب رپ اکی امہ‬
‫ومو ایخل ایک اجات ےہ۔ولبیچ زابن و ادب ی رتیق و رتوجی ںیم اعمون ہی امہ امانہہم‬
‫رقًابی‪11‬اسلدخامترسااجنمےکد‪1921‬ںیمدنبوہا۔‬

‫امانہہم’’ ولبیچ‘‘ رکایچ‪/‬وکہٹئ‬

‫ولبیچزابناک دقمیامانہہمےہ۔ےسج’’ ٹلاخہن‘‘ ےکمہرکفاسںویھںی‬
‫رحتکی رپ ولبیچ زابن ےک انومر ئارع اور احصیف دبعاولادح بٓزاد امجدلینی ےن وجن‬
‫‪ 1952‬ءںیمرکایچےساجریایک۔’’ ولبیچ‘‘ رکایچولبیچزابنںیمدجدیاانصف‬
 ‫‪119‬‬

‫وک اعتمرف رکاےن اور رتیق دنسپ وسچ اور رکف وک ااجرگ رکےن ےک ےیل بس ےس امہ‬
‫راسہل اھت ۔ اتمہ بٓزاد امجدلینی اور ان ےک اھبیئ ریم دبعاہلل اجن امجدلینی ی اھ‬
‫وکوششں ےکابووجدامیالکشمتیانبءرپزایدہدریںیہنلچاکساوردواسلےکد‬
‫یئم‪ 1958‬ءںیم دنب وہا۔ د ازاں بٓزاد امجدلینی وکہٹئےلچ بٓےئ اور‪11‬اسل کت‬
‫’’ ولبیچ ‘‘ دنبرےنہ ےک د ابالٓرخ بٓزاد امجدلینی ی وکوششں ےس ارپلی ‪ 1968‬ء‬
‫ںیماکی ابر رھپوکہٹئ ےسئا ع وہےن اگلوجبٓزاد امجدلینی ی وافت‪5‬ربمتس‪ 1981‬ء‬
‫کتاباقدعیگےساجریراہ۔‬
‫امانہہم ’’ ولبیچ ‘‘ اک ارسا اور وموجد ہ دور ربمتس ‪ 1982‬ء ےس رشوع وہات‬
‫ےہ اور اس امہ اور اتریخی راسےل وکدبعاولادح دنبگی شذ ہت نیت‪ ،‬اچر داہویئں‬
‫ےس اباقدعیگ ےسئا عرکرےہ ںیہ ۔ولبیچ زابنو ادبی رتیق ورتوجی ےک رہدور‬
‫ںیمامانہہم’’ ولبیچ‘‘ اکتہبڑباہصحراہےہ۔‬

‫ تفروزہ’’ وناےئونط‘‘‬

‫‪1951‬ء ولبیچ احصتفیاترخیںیماکیامہ اسلےہ بجاساکی یہ‬

‫اسل ےک دوران ولبیچ ےک دو اابخر تف روزہ ’’ وناےئ ونط ‘‘ اور دنپرہ روزہ‬
‫’’اسرابن‘‘ وتسمگناکبٓاغزوہا۔وناےئونط‘‘ سجیادارتولباتسچنےکانومر‬
‫اورےبابکاحصیفالالالغمدمحمئاوہاینرکےتےھتاورانیاعموتنولباتسچنےک‬
‫اکی انومر داوشنر ریم دبعاہلل اجن امجدلینی ےن ی ۔ اس اابخر ےن ولباتسچن ےک‬
‫ایسیس‪،‬امسیج اوراحصیتفوقلحںںیمدوھم اچمدیسجےناینپےبابکرحتریوں ےس‬
‫ایسیسومجداورنٹھگےکدورںیمولباتسچنںیموقحقیابتیاورابیباکہن ادنازںیم‬
 ‫‪120‬‬

‫اانپ ومت ایبن ایک ۔ سج ی اپداش ںیم ‪1952‬ء ںیم ’’ وناےئ ونط ‘‘ وک زربدیتس‬
‫(‬
‫دنب ایک ایگ اور اس ےک اڈیرٹی الال الغم دمحم ئاوہاین وک رگاتفر رک ےک لیج ںیم ڈاال ایگ‬
‫‪)1‬۔ ’’وناےئ ونط ‘‘ فلتخم اواقت ںیم دنب رےنہ اور ئا ع وہےن اگل۔ رموحم الغم‬
‫دمحم ئاوہاین ےک د کلم دمحم انپہ اس راسےل وک ئا ع رکاےت رےہ اور ان ی وافت‬
‫ےکد ابذموکرہاابخر وکانےکداامدرینمٰیسیعولبچ وکہٹئےساباقدعیگےسئا ع‬
‫رکارےہںیہ۔‬

‫وننیکدور‬
‫ولبیچ احصتف ی اترخی ںیم اکی امہ ابب تف روزہ ولبیچ اردو اابخر‬
‫’’ون ںیدور‘‘ ےہےسجانومراحصیفاورایسیسرسرکدہابوبدبعارکلمیوشرش(وجد‬
‫ازاں دبعارکلمی انم ےک انم ےس اچہپےن اجےت ےھت) ےن‪ 8‬وجن ‪ 1921‬وک وکہٹئ‬
‫ےساجریایک۔’’ ون ںیدور‘‘ ولبیچزابناکالہپرجدیہےہوج ااہتنیئاناسمدعاحالت‬
‫ںیمولبیچاوراردوںیم اباقدعیگ ےسئا عوہاتراہ۔سجںیم وطبراخصولبیچزابن‬
‫وک رونم ارکسٹپ ںیم اھجمسےن اور اھکسےن اک اامتہم یھب ایک ایگ اھت ۔ ولباتسچن ی‬
‫ایسیس رحتوکیں ںیم اس اابخر ےن ڑبھ ھڑھ رک ہصح ایل اور اخص وموعقں رپ اخص‬
‫امشر یھبئا ع وہےت ےھت ۔ ان امشروں ںیم‪ 18‬اروری ‪1928‬اک "رکمان ربمن"‬
‫اقلبذرک ےہ۔ ‪1961‬ء ںیم بینیوکحتم ےننبےک دہی امہ اابخردنب وہا۔د‬
‫ا َزاںفلتخم اواقتںیماابخرئا عوہےناوردنبوہےناگل۔اتمہذموکرہ اابخروکاس‬
‫وتق ئاہ دمحم رمی اکی راسےل ی وصرت ںیم اباقدعیگ اور وخوصبریت ےس ئا ع‬
‫رکواراہےہ۔اسےکاڈیرٹیاوررشلبپرتحمہمزبیااسنلءوشرشںیہ۔‬
 ‫‪121‬‬

‫امانہہم’’ اوسل‘‘ ولبیچوکہٹئ‬

‫ولبیچ زابن اک بس ےس الہپ رساکری راسہل ’’ اوسل ‘‘ولبیچ ےک انم ےس‬
‫دربمس ‪ 1921‬ء ےس اس وتق ےک ابرڈر یٹسلبپ بٓرزئازئنشی اور وموجدہ رپسی‬
‫اافنرنشیم ڈراپرٹنم ےک زری اامتہم ئا ع وہےن اگل ۔ ہی راسہل ہمکحم االطاعت‬
‫وکحتم اپاتسکناک رساکری راسہل اھتوجولبیچزابنںیم وکہٹئےسئا ع وہات راہ۔ اس‬
‫ےک ارثک ‪28‬احفصت وہےت ےھت نج ںیم ےس ‪21‬احفصت ولبیچ ےک ےیل اور بٓرخی‬
‫‪8‬احفصت رباوہیئ زابن ےک ےیل وت وہےت ےھت ۔ اس راسےل اک الہپ اڈیرٹی ولبیچ‬
‫ےک انومر ادبی انجب اامن اہللیکچگےھت۔ اور اسہمکحمےکڈیٹپڈارئرٹکی اریمامثعن‬
‫اسےکےلہپرگناناٰیلعررقروہےئ۔ولبیچزابنوادبیاترخیںیماسراسےلاک‬
‫ذرک اہنتی رضوری ےہ نوں وت اظبرہ ہی راسہل رساکری اھت اور اس اک اینبد ی دصقم‬
‫ولباتسچنںیمرمزکیوکحتمیاجبنےسرتایقیتوصنموبںیریہشترکاناھترگماس‬
‫راسےلےناسےسزایدہولبیچزابنوادبیرتیقورتوجیںیمامہرکداراداایکےہ۔‬
‫’’ اوسل ‘‘ ولبیچ ےن ولبیچ زابن ںیم دجدی اانصف وک اعتمرف رکاای اور‬
‫ولبیچ ےک ےئ ےنھک واولں ےن اس راسےل ی وتطس ےس ولبیچ ادبےک دانم ںیم‬
‫رثن و مظن ےک فلتخم اانصف ںیم ایعمری اقیلختت و اقیقحتت اک اکی ذریخہ ایہم ایک ۔‬
‫اس راسےل ےک اڈیرٹیوں ںیم اامن اہلل ےک العوہ دبعامیکحل ولبچ‪ ،‬دبعاافغلردنمی ‪،‬‬
‫وصرتاخنرمی‪،‬دبعااقلدرئاوہاین‪،‬دبعارلزاقاصرب‪،‬ریپدمحمزریبایناوراربکئاہ‬
‫ےکانمبٓےتںیہ۔ولبیچزابناکہیوبقملاعمراسہل‪1988‬ءےسوکحیتمدعموتیہج‬
‫اوردعمرسرپیتسیوہجےسدنبڑپاوہاےہ۔‬
 ‫‪122‬‬

‫ریبونکلمےسئا عوہےن واےلدنچ اابخراتورجادئ‬

‫اپاتسکن ےک العوہ ریبون کلم ےس یھب ولبیچ زابن ںیم دنچ راسےل ئا ع‬
‫وہےترےہںیہنجںیمےسدنچامنایںدرجذلیںیہ۔‬

‫’’نایر‘‘(‪)MAYAR‬انروےئ‬
‫اریان ےس ےئگ وہےئ ولبچ انپہ زگونیں ےن انروےئ ےس اکی راسہل‬
‫’’نایر‘‘ ےکانمےسئا عرکاےترےہںیہ۔سجےکیئکامشر ئا عوہےکچںیہ۔‬
‫انراسےل اک اامتہم ’’ ولبچ ابوہاٹین لگ ‘‘ انیممیظنت ےن ایک اھت ۔ اسںیم ارگنزی‬
‫اورولبیچںیماضمنیماورااعشرےتپھچرےہںیہ۔‬

‫’’ وشاہز‘‘(‪)SHOHAZ‬دنلن‬
‫ہی راسہل ’’ انمجن یقیقحت و اریگنہ ولبچ ینعی & ‪Baloch Research‬‬
‫‪Cultural Association‬دنلنےسئا عرکااتراہےہ۔سجاکاکیامشرہونربم‬
‫‪1989‬رامق یرظنےسزگراےہ۔ہیکیبوتقافریس‪،‬ولبیچاورارگنزیںیمئا ع‬
‫وہاتاھت۔‬

‫’’ روچ‘‘(‪)ROCH‬ڈینیکا‬
‫’’ روچ‘‘ ےکانمےساسراسےلوک’’دیساھیمشاہجینادیبلگ‘‘ ےکزری‬
‫اامتہمانجبم۔ی۔ ُد ّرااوردمحماصحلڈینیکاےسئا عرکاےتےھت۔‬
 ‫‪123‬‬

‫’’ رکمان‘‘(‪)MAKURAN‬اریان‬
‫ولبیچ ےک اکی انومر اکملقر انجب اخدقلاد بٓرای ےن "رکمان "ےک انم ےس‬
‫اکی راسہل رہتان اریان ےس ئا ع رکاای سج اک اکی یہ امشرہ رامق ی رظن ےس زگرا‬
‫ےہ۔‬
‫انےک العوہوج فلتخم اابخرات وراسلہ اور رجادئفلتخم اممکل ےس واتق‬
‫وفاتقئا عوہےترےہںیہ وہدرجذلیںیہ۔‬
‫‪۷۸۱۱‬‬ ‫اپتیراہ دغباد اربکابرزکیئ‪ ،‬رقیبٓذاد‬ ‫‪۷‬۔‬
‫‪۷۸۹۱‬‬ ‫رپاگ‬ ‫وسزلشمہلئسم‬ ‫‪۱‬۔‬
‫‪۷۸۹۷‬‬ ‫اکلب‬ ‫وسب‬ ‫‪۳‬۔‬
‫‪۷۸۹۱‬‬ ‫اکلب‬ ‫ایلمتربادر‬ ‫‪۴‬۔‬
‫؟‬ ‫دنلن‬ ‫وشاہز‬ ‫‪۵‬۔‬
‫وسڈین ولبچابوہٹلگ ‪۷۸۸۱‬‬ ‫ابوہٹ‬ ‫‪۱‬۔‬
‫‪۷۸۸۳‬‬ ‫ولبچےئوگاکن انرو‬ ‫‪۱‬۔‬
‫‪۷۸۸۴‬‬ ‫ڈینیکا‬ ‫روچ‬ ‫‪۹‬۔‬
‫‪۷۸۸۴‬‬ ‫رحبنی‬ ‫ئادنبن‬ ‫‪۸‬۔‬
‫اریان‬ ‫اکروان‬ ‫‪۷۱‬۔‬
‫رحبنی ابجادیبدہجاکر ‪۱۱۱۳‬‬ ‫ابج‬ ‫‪۷۷‬۔‬
‫(وحباہل‪:‬دایتشری‪۱۱۱۳‬اورذارک‪)۱۱۱۱:۷۸۱:‬‬
 ‫‪124‬‬

‫دنچامہولبیچیملع‪،‬ادیباورائایتعادار‬

‫ولبیچ زابن و ادب ی رتوجی ےک ےیل نج امہ یملع‪ ،‬ادیب اور ائایتع‬
‫اداروںےنامنایںدخامترسااجنمدیںیہانںیمےسدنچ اقلبذرکادار درج‬
‫ذلیںیہ‪:‬۔‬

‫ٹلاخہن‪:‬۔‬
‫ولباتسچن ی ایسیس اور ادیب اترخی ںیم" ٹل اخہن" اک ذترکہ ااہتن یئ رضوری ےہ اس‬
‫ٹیلپ افرم ےس اس وتق ےک دیجنسہ رکف ونوجان الہ ملق ےن ولباتسچن ی ایسیس اور‬
‫ادیباضفںیماکییئنرکفالیھپیئ۔ اسادار اکایقمامرچ‪ ۷۸۵۱‬ںیمولبیچرٹسٹی‬
‫وکہٹئ ںیم اکی رمک رپ لمتشم اکمن ںیم لمع ںیم بٓای۔اس ےک ابین ابمین ارانیک‬
‫ںیم دبعاہلل اجن امجدلینی‪ ،‬ڈارٹک دخا داد‪،‬امکل اخن م راین اور (رسدار)اہبدر اخن‬
‫بنگلزیئ ےھت۔ اس ےک د بٓزاد امجدلینی‪ ،‬امج قاابلش‪ ،‬اندر ربمقاین‪ ،‬ریم م ر دمحم‬
‫رمی‪ ،‬الال الغم اجن ئاوہاین ‪،‬ریم لگ اخن ریصن‪ ،‬دبعاولادحرکد اور کلم امثعن اکیس‬
‫وریغہاسںیمئالموہےئ۔‬
‫ٹل اخہن وکیئ اباقدعہ ادیب ادارہ وت ںیہن اھت ہکلب ہی اکی رکفی رتتیب اگہ‬
‫یھت۔ اہجں ےسرونشرکفداوشنر ایسیسوقحق یوصحل اورولبیچ ‪،‬رباوہیئ اور داوت‬
‫زابونں ی رتیق ےک ےیل وکئاں رےتہ ےھت۔ اس ادار ےک اراکن ی رحتکی رپ‬
‫بٓذادامجدلینیاکرعشیومجمہع"تسم وتار"لگاخنریصناکرعشیومجمہع"ابلگگن"‬
‫ےک العوہ امانہہہ "ولبیچ" رکایچ اور امانہہہ " داوت" وکہٹئ اک ارجاء وہا۔ اس رکفی‬
‫رتتیب اگہ ےن ایسیس وعشر دیپا رکےن ےک العوہ ولبیچ‪ ،‬داوت اور رباوہیئ زابونں ںیم‬
 ‫‪125‬‬

‫اےسی داوشنر دیپا ےیک وھنجں ےن بٓےگ لچ رک ان زابونں ےک ادب ی رتوجی ںیم‬
‫امنایںرکداراداایک۔‬

‫ولبچاوجیلنشیکوساسیٹئرکایچ‬
‫اس یمیلعت اور ادیب ادار اک ابین اور رسرپتس اٰیلع ومالان ریخ دمحم دنوی‬
‫رےہںیہ۔ ادا ر ےکزری اامتہمرکایچںیمفلتخمحطسکت اوکسولںےک ایقمےک‬
‫العوہاسادار ےناروری‪ 1951‬ءںیمامانہہم ’’ اوامن‘‘ ےک انمےسولبیچ اور‬
‫اردوںیمراسہلئا عایک۔وج‪ 1921‬ءکتاباقدعیگےساجریراہ۔دازاں‪1926‬‬
‫ےس’’ وساغت‘‘ ےکانمےسولبیچ‪،‬اردو‪،‬رعیباورافریسراسہلئا عرکاتراہ۔اس‬
‫ےکالعوہاسادار ےنولبیچاوراردوںیمھچکاتکںیبیھبئا عیںیہ۔‬

‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‬
‫ولباتسچنںیمولبیچزابنوادبیرتیقورتوجیےکےیلوکئاںبسےس‬
‫امنایں یملعاورادیب ادارہولبیچاڈیکیمےہ۔ولبیچاڈیکیم‪ 1921‬ءںیماقمئ وہیئ۔‬
‫سج ےک ےلہپ رئیچ نیم ولبیچ زابن ےک انومر ققحم رسدار اخن گیشکوری ےھت۔ اس‬
‫ادار ےن ولبیچ زابن ‪ ،‬اترخی ‪ ،‬ادب ‪ ،‬اقثتف اور یئک اوناانت رپ ڑکنیسوں اتکںیب‬
‫ئا ع ی ںیہ ۔ ولبیچ اڈیکیم ےن ولبیچ ےک العوہ اردو‪ ،‬ارگنزی ‪ ،‬افریس اور رباوہیئ‬
‫ںیم یھب بتک ئا ع ےیک ںیہ لبق اِزںی رکایچ ںیم ولبیچ اڈیکیم اک ایقم لمع ںیم بٓای‬
‫اھت۔‬
 ‫‪126‬‬

‫ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ےن ‪ 1981‬ء ںیم وزارت میلعت وکحتم اپاتسکن ےک‬
‫اعتون ےس ولبیچ زابن ںیم ادب ‪ ،‬اترخی ‪ ،‬اقثتف ‪ ،‬زراتع ‪ ،‬اعمایشت ےک یئک‬
‫اوناانترپدرونجںاتکےچبیھبئا عرکاای۔‬
‫ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ےک ابین رئیچنیم رسدار اخن گیشکوری ںیہ ان ےک د‬
‫کلم دمحم راضمن ولبچ‪ ،‬واہج ریشب ادمح ولبچ ‪ ،‬دبعاہلل اجن امجدلینی‪ ،‬اجن دمحم دیتش ‪،‬‬
‫دبعاولادح دنبگی اور اتممز نوفس‪،‬ابرتل بی ولبیچ اڈیکیم ےک رئیچنیم بختنم‬
‫وہےئ۔وموجدہ رئیچنیم رپورسیف رقیف تگنس ںیہ۔ ہکبج زلگار اخن رمی‪ ،‬انوب‬
‫ولبچ‪،‬دبعااقلدرئاوہاین‪،‬انپہولبچاسادار ےکرنجلرکیسرٹییرہےکچںیہ۔‬
‫ولبیچ اڈیکیم لبقتسم ںیم ولبیچ زابن و ادب ی رتیق و رتوجی ےک ابر‬
‫ںیم اکی رموبط رپورگام ریتھک ےہ ۔ ولبیچ اڈیکیم بتُک ی ائاتع ےک العوہ وًاتق‬
‫‪ ،‬اشمرعہ وریغہ یھب دقعن رکایت‬ ‫وفًاتق ادیب انیمیسر ‪ ،‬اکرفنسن‪ ،‬اقتربی ‪ ،‬ذمارک‬
‫ریتہ ےہ نجںیم ولبیچ اڈیکیم اک ’’ ولسروجیلب انیمیسر ‘‘ اکینیب االوقایمانیمیسر‬
‫امشر ایک اجات ےہ۔ ‪ ۱۱۷۷‬ںیم ولبیچ اڈیکیم اک وگڈلن وجیلب ےک ومعق رپ یھب اکی نیب‬
‫االوقایمانیمیسر دقعنوہااھت۔‬

‫ولز پچرغ(دیچگ)وکہٹئ‬
‫اس میظنت اک ایقم اتسگ ‪1989‬وک لمع ںیم بٓای سج ےک ےلہپ رر اطلسن‬
‫میعنرصیقاین اوررنجلرکیسرٹییئاہدمحمرمی ررقروہےئ۔درگیرسرگم ارانیکںیم‬
‫ابص دایتشری ‪ ،‬الغم یبن زبدار‪ ،‬اہلل شخب زبدار‪ ،‬اعسد ریم‪ ،‬وریغہ ئالم رےہ ںیہ ۔ اس‬
‫ادار ےن ولباتسچن ںیم احصتف ےک العوہ یئک اکی اکنایب ذمارک اور انیمیسر‬
‫رکاےئ ںیہ ۔ زین اس ادار ےک زری اامتہم تف روزہ دیقنتی ںیتسشن یھب وہیت‬
 ‫‪127‬‬

‫ریتہ ںیہ ۔ یفاولتق اس ادار ےک نیمظتنم ولبیچ ‪ ،‬اردوےک دقمی ایعمری راسہل‬
‫’’ون ںیدور‘‘ وکیھبئا عرکوارےہںیہ۔‬

‫رڈینواپاتسکنوکہٹئ‪:‬۔‬

‫رڈینو اپاتسکن وکہٹئ ےن اینپ اباقدعہ رشنایت اک بٓاغز ‪ ۷۱‬یئم ‪ ۷۸۵۱‬ےس‬

‫ایک۔اتمہ اس اک اباقدعہ ااتتفح ‪ ۷۱‬اوتکرب ‪ ۷۸۵۱‬وک وہا۔ اس نشیٹس ےس اردو ےک‬
‫اسھت اسھت ادتبا ںیم ولبیچ ںیم یھب رصف فصن ےٹنھگ ےک رپورگام رشن وہےت‬
‫ےھت ۔ اتمہ رباوہیئ زابن ےک ےیل ادتبا ںیم اگل وتق وصخمص ںیہن اھت اور ولبیچ‬
‫رپورگامےکدورانرباوہیئںیم یھبدنچ ٹنمیرشنایت وہیتںیھت۔ولبیچزابن‬
‫ںیمیلہپبٓوازدخاشخبولبچییھت۔‬
‫رباوہیئ زابن اک الہپ ہمغن رظن دمحم ی بٓواز ںیم ‪ ۱۷‬امرچ ‪ ۷۸۵۱‬وک ئام اپچن‬
‫رکجب‪ ۷۱‬ٹنمرپولبیچرپورگامےکدورانرشنوہا۔رباوہیئزابناکالہپارٹنونووناب‬
‫وغث شخب راسیئین ی بٓواز ںیم ولبیچ رپورگام ےک دوران یہ ‪ ۴‬ونربم ‪ ۷۸۱۷‬وک رشن‬
‫وہا۔ د ازاں ‪ ۱۵‬دربمس ‪ ۷۸۱۳‬کت ولبیچ رپورگام ےک دوران دنپرہ ٹنم ےک‬
‫رباوہیئرشنایتوہےتےھت۔‬
‫رڈینو اپاتسکن وکہٹئ الہپ رساکری رشناییت ادارہ ےہ سج ےن ولبیچ اور‬
‫رباوہیئ زابونں وک اکی دورس ےس رقبی الےن اور اکی دورس ےک احمورات‬
‫اور االطصاحت وک دوونں زابونں ںیم رموج رکےن اور ذوااسللن اکملقروں ی ڑبی‬
‫دعتاددیپارکےناکببسانب۔‬
 ‫‪128‬‬

‫اپاتسکنیلیٹوژنوکہٹئرمزک‪:‬۔‬

‫ولبیچ احصتف ی رتوجی ںیم اپاتسکن یلیٹ وژن وکہٹئ رمزک اک ڑبا رکدار‬
‫راہےہ ۔اس رٹنیس ےس ‪ ۱۱‬اروری ‪ ۷۸۱۴‬وک رشنایت اک اباقدعہ بٓاغز وہا۔ ادتباء یہ‬
‫ےس ولبیچ ‪،‬رباوہیئ اور داوت ںیم اسکیں دوراےین ےک رپورگام رشن وہےن ےگل۔ اس‬
‫ےن ولبیچ زابن ںیم ادوبیں‪ ،‬ئارعوں‪ ،‬اکنفروں اور ولگاکروں ی اکی‬ ‫ادار‬
‫پیھکدیپایوجولبیچزابنوادباورولبچ اقثتفیرتوجیںیم امہرکدارایک۔ اور‬
‫اےنپنفاکاظمرہہایکاوررکرےہںیہ۔‬

‫رپسیاافنرنشیمڈراپرٹنم‪:‬۔‬

‫رپسی اافنرنشیم ڈراپرٹنم وج رشوع ںیم رٹا لبی یٹسلبپ بٓرزئازئنشی‬

‫اور د ازاں ابرڈر یٹسلبپ بٓرزئازئنشی‪ ،‬اور اب رپسی اافنرنشیم ڈراپرٹنم‬
‫وکحتم اپاتسکن ےک انمےس اچہپان اجاتےہ۔ اس ادار ےن یلہپ ابر رساکریحطسرپ‬
‫ولبیچ زابن وکاعتمرف رکاےن اور اوسلولبیچےک انمےس اکیامانہہم ئا ع رکےن‬
‫اکاامتہمایک۔اسادار ےکزریاامتہمامانہہہ"اوسل"ولبیچںیمولبیچےکاسھت‬
‫اسھت ‪ ۹‬وحفصں رپ رباوہیئ ںیم یھب اضمنیم اور ئارعی اتپھ اھت ۔ وکحتم ی دعم‬
‫وتیہجیوہجےساوسلولبیچ‪۷۸۹۹‬ےسدنبےہ۔‬
 ‫‪129‬‬

‫ہمکحماقلعتتاعہموکحتمولباتسچن‪:‬۔‬

‫ولباتسچن ی وصابیئ ہمکحم االطاعت اک ذیلی ہبعش ہمکحم اقلعتت اعہم یھب‬
‫العاقیئ زابونں ی رتیق ےک ےلسلس ںیم درگی زابونں ی رطح ولبیچ زابن اور احصتف‬
‫ےک ےیل امنایں دخامت رسااجنم د راہ ےہ۔اس ہمکحم ےک زری اامتہم ‪ ۷۸۹۱‬ی‬
‫داہیئ ںیم اکی اردو امانہ ہم ’’ زہنی‘‘ ےک انم ےس اجشع زدیی ی رسرپیتس اور‬
‫ودیحزریہ ی ادارت ںیم رشوع ایک ایگ اھت۔ سج ںیم اردو ےک اسھت اسھت ولبیچ‬
‫زابنںیم یھبرحتریںی ئالم وہیت ںیھت ۔اسےک العوہ اسہمکحم ےک وتطس ےس امہ‬
‫وکحیتم اپیسیل ایبن اور اقترری وک یھب درگی زابونں ےک اسھت اسھت ولبیچ ںیم یھب‬
‫اھچےنپاکاامتہمایکاجاتراہےہ۔‬
 ‫‪130‬‬

‫وحاہلاجت‪:‬‬

‫‪1‬۔ئاوہاین‪،‬اندر‪،‬رمبتوحاہلولباتسچن‪،‬رباوہیئادیبوساسیٹئ‪،‬اپاتسکن‪،‬‬
‫بل‬
‫‪:1‬رباوہیئ‪،‬دبعارلنٰمح‪،‬رباوہیئادبےکسیچپاسل‪،‬ا موتسمگن‪12،‬ونربم‪1961‬‬
‫‪1‬۔اصربدبعارلزاق"ولبیچاحصتفاکاکیاجزہہ"ریغوبطمہعاقمہل‬
‫‪2‬۔ اصرب دبعارلزاق‪"،‬ریغ وبطمہع ونسٹ" العاق یئ احصتف" رباےئ ابل ہبعش‬
‫االبایغت اجہعمولباتسچن‪۷۸۱۹‬۔‪۹۱‬‬
 ‫‪131‬‬

‫بابمجنپ‬

‫دنچانومردقمیرعشاءاورادابء‬
‫ولبیچےکامنایںادیبااکربنی‬

‫بٓزادامجدلینی‬
‫بٓاغریصناخنبٓدمحزیئ‬
‫ابلندایتشری‬
‫ریشبادمحولبچ‬
‫ولہپانریقف‬
‫اجم ُد ّرک‬
‫وجااسنلبگتی‬
‫رمحیلعرمی‬
‫دیساہیمش‬
‫وصیفضیفدمحمی‬
‫دبعاوفغلرانسحاخراین‬
‫دبعاہللاجنامجدلینی‬
‫اطعئاد‬
‫وغثشخباصرب‬
‫‪132‬‬

‫رکمیدیتش‬
‫دمحمنیسحاقنع‬
‫تسموتیلک‬
‫رماداسرح‬
‫اّلُمافلضردن‬
‫الموضحرشخبوتجیئ‬
‫گنلمئاہ‬
‫ریمدانیرریمواوی‬
‫ریماعلقاخنلگنیم‬
‫ریملگاخنریصن‬
‫ریمم ردمحمرمی‬
‫ریماھٹماخنرمی‬
 ‫‪133‬‬

‫دنچانومردقمیرعشاءاورادابء‬
‫ولبیچےکادیبااکربنی‬

‫نوں وتولبیچ زابن و ادب یرتیق اور رتوجی ںیم نج ولبچ ادیب ااکربنی اک‬
‫رکدار راہ ےہ اور ےہ ان ی اکی رولی رہفتس ےہ ۔ اتمہ اہیں رصف ان دنچ‬
‫امنایں اداب‪،‬رعشااورنیققحماکذرکایکاجاتےہوہنجںےن وپری زدنیگاےنپبشو‬
‫روزیتنحمےس ولبیچزابنوادبیبٓایبرییاوراتدمرمگولبیچزابنوادب‬
‫یدختمےسواہتسبرےہ اوروجاسوتقاسداینںیم ںیہنںیہ۔‬

‫بٓزادامجدلینی‬
‫دبعاولادحبٓزادامجدلینی ‪ 1911‬ںیمونیکشںیمدیپاوہےئ۔انےک وادل‬
‫اک انم ریماخن اہجن امجدلینی اھت ۔ بٓزاد امجدلینی ےن ادتبایئ میلعت اےنپ اگوں ےک‬
‫دمرہس اور د ازاں ولرئ ڈمل اوکسل ونیکش ےس احلص ی ۔اسوتںی امجتع ںیم وہ‬
‫وکہٹئ ےک ڈنسنمی اہیئ اوکسل ںیم دالخ وہےئ اور ‪ 1915‬کت االسہیم اہیئ اوکسل‬
‫ںیمڑپےتھرےہ۔بٓزادامجدلینیےناینپیلمعزدنیگاکبٓاغزرپارمئی اوکسلک رچی‬
‫تیثیحےسایک۔رگمبٓزادیعبطیانبءرپھچکیہرعہصدالمزتمرتکرکےکذایت‬
‫اکروابر رشوع ایک ۔ وہ ھچک رعہص اریان ںیم یھب رےہ ۔ اریان ےس وایسپ رپ‬
‫ن‬
‫ھئکدراری رشوع ی رگم اس دوران دگنتیتس ی انبء رپ بس ھچک وھچو رک وکہٹئ بٓ ےئ‬
‫اور وکہٹئ ںیم ٹل اخہن ےک مہ ایخل اور مہ رکف اسںویھں ےک اسھت لم رک ولباتسچن‬
‫ںیم ایسیسدیباری اورولبیچ ادبیرتیق ورتوجیی اجبنوتمہج وہےئ ۔اناک الہپ‬
 ‫‪134‬‬

‫مس‬
‫رعشی ومجمہع وج دجدی ولبیچ ئارعی ےک ادتبایئ ومجموعں ںیم ےس ےہ ‪ ’’،‬ئیں‬
‫وتار‘‘ ےکانمےس‪19 51‬ںیمئا عوہا(‪ )1‬۔اسےکالعوہوجن‪1952‬ےساوہنں‬
‫ےن اکی ولبیچ امانہہم ’’ ولبیچ ‘‘ ےک انم ےس رکایچ ےس ئا ع رکاان رشوع ایک وج‬
‫ولبیچاحصیتفاترخی ںیماکیدراشخن اببیتیثیح راتھک ےہ۔رگم‪ 1958‬ںیم امی‬
‫الکشمت ےک ببس اس امہ راسےل وک دنب رکان ڑپا ۔ دورسی ابر ارپلی ‪ 1968‬ےس‬
‫’’ولبیچ ‘‘ وکہٹئ ےس ئا ع وہان رشوع وہا وج بٓزاد امجدلینی ی وافت ‪5‬ربمتس‪1981‬‬
‫کتاباقدعیگےسئا عوہاتراہ۔‬
‫بٓزاد امجدلینی وک اکی ابیبک اور ڈنر احصیف ےک العوہ ولبیچ اک اقدر االکلم‬
‫ئارع یھب ایخل ایک اجات ےہ ۔ ان اک دورسارعشی ومجمہع" ُرژن" ےک انم ےس رکایچ‬
‫ےس ‪ 1985‬ںیم ئا ع وہا۔ امانہہم ولبیچ وک ارسی ابر ربمتس ‪ 1982‬ےس ات احل‬
‫دبعاولادحدنبگیاباقدعیگےسئا عرکواراہےہ۔‬

‫بٓاغریصناخنبٓدمحزیئ‬
‫بٓاغ ریصن اخن بٓدمح زیئ ودل بٓاغ دنکسر بٓدمح زیئ القت ےک رعموف بٓدمح‬
‫زیئ اخدنان ےس قلعت رےتھک ےھت۔ وہ مکی اتسگ ‪ ۷۸۷۱‬وک وکہٹئ ںیم دیپا وہےئ۔‬
‫ادتبایئمیلعتڈنسنمیاہیئوکسلےساحلصیاورزمدی میلعتاحلصرکےنےکےیل‬
‫افرن رگنچس اکجل الوہر ‪ F.C College Lahore‬ےلچ ےئگ۔ ۔ وہ اخن بٓف‬
‫القت ریم بٓدمح ایر اخن ےک داامد ےھت اوررایتس القت ےک وزری درابر یھب رےہ۔‬
‫اس ےک العوہ وہ ب ‪ Balochistan Text Book Board‬اور وبرڈ بٓف‬
‫ارٹنڈیمٹی اڈنی ڈنکیسری اوجینشیک ولباتسچن ےک رئیچ نیم یھب رےہ۔اترخی‬
‫ولباتسچن رپ رہگی رظن رےتھک ےھت۔اوہنں ےن ھچ دلجوں رپ لمتشم "اترخی‬
 ‫‪135‬‬

‫ولباتسچن" وک اکی ےئ ادناز ےس رحتری ی ےہ۔ ولبیچ اسلاینت اخص رور رپ ولبیچ‬
‫رگارمئرپلمتشمانییئکاتکںیب پھچیکچںیہ۔وہولبیچاڈیکیمےکاکیزب وٹابڈی‬
‫ےک ربمم اور ولباتسچن نورویر یٹ ےک ہبعش اسلاینت ںیم ولبیچ ےک ررسیور یھب رےہ‬
‫ںیہ۔‬

‫ابلندایتشری‬
‫ابلندایتشریولبیچزابنےکاکیاہنتیدمعہااشنءرپداز‪،‬رتہبنیئارعہ‬
‫اور ااسفہن ۔ار وہزگری ںیہ ۔ اناک اکی ہلسلساضمنیم’’ زامہن ‘‘ ولبیچ رکایچ ںیم‬
‫’’ولب وپکت ‘‘ اہنتی وبقمل راہےہ ۔ ولبیچ ااسفہن ۔اری ںیم ان اک اکی رفنمد ادناز‬
‫ےہ ۔ اسےک العوہ اوہنںےن ےب امشر ںیمظن یھب یھکل ںیہ ان ی ئارعی ںیم یھب‬
‫زغتل اور رواین امنایں ےہ ۔ ابلن دایتشری وک ولبیچ ادب ںیم الہپ اخوتن ااسفہن ۔ار‬
‫یھب ایخل ایک اجات ےہ ۔ ابلن دایتشری ےن ےبامشر ںیمظن یھکل ںیہ ۔ ان ی ئارعی‬
‫ںیماصفتح‪،‬الب تاورزغتل رھوپرادنازںیماپایاجاتےہ۔‬

‫ریشبادمحولبچ‬
‫واہج ریشب بٓدمح ولبچ رعموف رباڈ اکرٹس‪ ،‬وفولکرٹس ‪ ،‬اور ققحم ےھت۔ وہ‬
‫رتتب چیک (رکمان) ےس قلعت رےتھک ےھت۔ ادتبایئ میلعت رتتب اور ایلع میلعت رکایچ‬
‫نورویر یٹےساحلصی۔رڈینواپاتسکنرکایچاوردازاںرڈینواپاتسکنوکہٹئےس‬
‫کلسنموہےئ اوراکیفرعہصنشیٹسڈارئرٹکیوکہٹئےک دہع رپ رےہ۔اسدوران‬
‫اوہنں ےن ولبیچ ولک ادب اخص رور رپ ولبیچ سال لکی اور ولک ئارعی وک عمج‬
‫رکےک یئک اتکںیب ئا ع رکاای۔ اوہنں ےن الم افلض‪ ،‬الم اقمس اور الموبریہ وک اعتمرف‬
 ‫‪136‬‬

‫رکاای۔ ان ی امنای ں اتکوبں ںیم "ہلل و رگاانز"‪ "،‬درنیچ" اور "پش وراگ"‪،‬‬
‫اقلبذرکںیہ۔‬

‫ولہپانریقف‬
‫ولبیچ زابن اک اکی وہشمر وصیف ئارع ولہپان ریقف ےہ۔ ولہپان ریقف وصیف‬
‫ضیفدمحمیالئاری‪،‬دیسرلھکئاہاورریقفاتجدمحماتلجاکمہرصعےہ۔انےکوادل‬
‫اکانمڈبوریقفاھت۔ہیاخدناندنسھںیمبکیجبٓابدےکزندکیردنوایئںیموکستنذپری‬
‫ےہ۔‬
‫ولہپا ن ریقف ‪ ۷۳۱۳‬رجہی اطمبقب ‪86‬۔‪ 1882‬ںیم دیپا وہےئ ۔ ادتبایئ‬
‫میلعتاگوںےکبتکمےساحلصیاور‪15‬اسلیرمعںیمحتفوپرںیمرضحتنایں‬
‫رلیھکئاہےکاہوھتںتعیبی۔ولہپانریقفےن دنسیھےک العوہولبیچ زابنںیم‬
‫وخوصبرت اکایفں اور دوےھ ےہک ںیہ ۔ ولبیچ ےک العوہ دنسیھ ‪،‬رسایکیئ ‪ ،‬اردو اور‬
‫افریس ںیم سالم دایتسب ےہ ۔ ان ےک سالم وک ان ےک اکی دیقعت دنم ریقف الغم‬
‫لع‬
‫رسورےن"دوعتا سق"ےکانمےس‪ 1981‬ںیمدنسیھرمساطخلںیماھچاپےہ۔‬
‫ولہپان ریقف ےک اہں اعرافہن رگن رھ وپر ادناز ںیم اپای اجات ےہ۔ولہپان ریقف‬
‫‪55‬اسل ی رمع ںیم‪2‬امجدی ااثلین ‪ ۷۳۵۹‬رجہی وک وفت وہےئ ان اک رعس رہ اسل‬
‫اباقدعیگےسانمایاجاتےہ۔اناکوہشمروصایفہنسالمےسدنچاثمںیل‬
‫دال دم ہپ دم ایت ریگ بینغان‬
‫ایب ایب ہک دربل ریقف بینغان‬
 ‫‪137‬‬

‫اجم ُد ّرک‬
‫اجم ُد ّرک ولبیچ زابناک کلم ارعشلاء یھب اتالات ےہ ۔ ان اک قلعت ولبوچں‬
‫ےک ڈویکم ےلیبق ےس اھت اور اہکاجات ےہ ہک وہ رایتس القت ےک اخن ریصن اخن اول‬
‫ےک دور ںیم وہ زگر ںیہ اور القت ےک درابر ےس یھب واہتسب رےہ ںیہ ۔ ان ےک‬
‫درگیمہ رصعرعشاءںیم اقیضونردمحم اجنوبی (افریس) اور کلمدادالقیت(رباوہیئ)‬
‫اکانمبٓاتےہ۔‬
‫اجم ُدرک وکولبیچاک الہپروامین ئارع یھب امان اجات ےہ۔ انی ئارعی ںیم‬
‫انمرظ دقرت ‪ ،‬رطفت ی ربگینوں اور اےنپ وبحمب ےک نسح و امجل ی رعتفی‬
‫دبعارلامحنوغریراےئالمہطخوہ‬ ‫ئالمےہ۔انیئارعیاورینفاحمنسےک‬
‫"اجم ُدرک روامین ئارع ےھت ۔ ولبیچ ادب ںیم اںیہن روامین اور رطفی‬
‫ئارعی اک ومدج امان اجات ےہ ۔ وچہکن ولبیچ ئارعی اک زایدہ ہصح رزہیم ومظنں اور‬
‫ولگوتیگںرپلمتشمےہاسےیلاجم ُدرکیروامینئارعیاکیاگلاقممریتھک‬
‫ےہ ۔ وہ اکی ترہ وخش ونا ی رطح ےھت اور ان اک سالم تبحم ےک وسزو شذار ےس‬
‫دجودہج اک درس دےتی‬ ‫ربلز ےہ۔وہ اےنپ سالم ںیم تبحم اور زدنیگ ےک‬
‫ںیہ"(‪)1‬۔‬
‫اجم ُدرکیئارعیانمرظدقرت‪،‬قشعوروامنےکالعوہرزہیمںیمظن‬
‫یھبںیہاتمہولبیچادبںیمانیارفنادتیروامینومظنںیوہجےسےہ۔انی‬
‫روامینئارعیےکوظنممرتہمجںیمےسدنچاثمںیلدرجذلیںیہ۔‬

‫اکیدمتےکدلکبشوک۔‬
‫وخابںیماسوکںیمےنداھکیاھت‬
 ‫‪138‬‬

‫اور تٔوسیرطحراصقں۔‬
‫وہریم اپسبٓےکیھٹیبیھت۔‬
‫ںیمےنوسحمسنوںایکوگای۔‬
‫رعشےسوچدوھںیاکاچدن۔‬
‫وصرتامہاقلہارتبٓایےہ۔‬
‫اجم ُدرکےکااعشروکوہشمرققحمریشبادمحولبچےن’’ درنیچ‘‘ ےکانم‬
‫ےسرمبترکےکئا عایکےہ۔‬

‫وجااسنلبگتی‬
‫دقمی ولبیچ سال لکی رعشاء ےک بٓرخی ئارع دمحم اربامیہ نج اک صل‬
‫وجااسنل اھت ڈریہ بگتی ےک اکی دور دراز ےک اگٔوں نھٹک ںیم دیپا وہےئ۔ان ےک‬
‫وادلاک انمونر دمحمبگتی اھت۔وج ااسنلبگتیی اسلدیپاشئ رقتًابی‪ 1885‬ےہ(‪)1‬۔ ان‬
‫اک رھگاہن اعم ولبوچںی رطحاکی اخہن سدوشوروااہ رھگاہن اھت اہجں اوہنںےن بٓھکن‬
‫وھکی وہلمکم انوخادننہ وہےن ےک ابووجد رعمتفورعافن ےس رھ وپرئااکہر ںیمظن‬
‫ںیہکںیہنجولبیچ سال لکیئارعی ںیم اتممزاقمم احلص ےہ۔وجااسنل بگتیاک امشر‬
‫ولبیچےک انومروصیفرعشاءںیمیھبوہاتےہ انیئارعیںیمقشعیقیقح‪،‬ذات‬
‫ابریئانوبنتاوراوایلےئرکامےکتبقنمیھباپےئاجےتںیہ۔انےکابر‬
‫ںیم اہک اجات ےہ ہک بج وہ یسک درتخ ےک ےچین اسےئ ںیم ےتھٹیب وت ان رپ ودج تری‬
‫وہاتاورزابن ےسےب اسہتخااعشررواں وہاجےت۔وج ااسنل بگتییولبیچسال لکی‬
‫اوراعرافہن ئارعی وکولبیچےک دو انومر نیققحم اطعئاد اور زلگار اخنرمی ےن اجکی‬
‫رکےکولبیچاڈیکیموکہٹئےسئا عرکاایےہ۔‬
 ‫‪139‬‬

‫وج ااسنل بگتی ‪ 82‬اسل ی رولی رمع اپرک ‪15‬دربمس ‪ 1929‬وک وفت‬
‫وہےئ (‪ )2‬۔ ان ی ئارعی ےک دنچ ومنےن وج ولبیچ ےک اصبح رطز ادبی وغث‬
‫شخب اصرب ےن اردو ںیم رتہمج ایک ےہ درج ذلی ںیہ ۔‬
‫دمحمﷺ بٓپےسرایضدخاےہ۔‬
‫دمحمﷺ ا ُوتمںاکرامنہےہ۔‬
‫دمحمﷺ وہوجااجعز دخاےہ۔‬
‫(‪)5‬‬
‫دمحمﷺ رہدیھک ِدلیدواےہ۔‬
‫ولبیچسال لکیرعشاءںیموج ااسنلبگتیاک اانپ اکی اگلرگن ےہ۔انجب‬
‫دبعارلنٰمح وغر اںیہن ولبیچ زابن اک یدعی ےتہ ںیہ ۔ ان ےک سالم اک رتشیب ہصح دنپ‬
‫واصنحئ رپ لمتشم ےہ ۔ اتمہ وصایفہن اور اعرافہن رگن ان ی ئارعی ںیم واحض رور‬
‫رپرظنبٓاتےہ۔وج ااسنلبگتیےکسالم اورااکفروکولبیچےکوہشمر ققحمزلگاراخن‬
‫رمی ےن وج ااسنل ےک انم ےس اور انجب اطعئاد ےن وج ااسنل بگتی ےک انم ےس اجکی‬
‫ایکےہ۔‬
‫وج ااسنل بگتی ےک رعشی ینف احم نس ےک ابر ںیم دبعارلنٰمح وغر ےتھکل‬
‫ںیہہک "وجااسنل اکیاقدراالکلمئارعوہےن ےک العوہ اےنپ اعمرش اکاکی ارد‬
‫یھبےہسجاعمرشہںیماہجتلاوررغتباکدوردورہےہاساحتلےسےسیکاگیبہن‬
‫رہ اتکس ےہ ۔ انچہچن وہ ( وج ااسنل ) اےنپ وصخمص ادنازںیم اعمرشہ ےک ولوگں ےس‬
‫(‪)2‬‬
‫اخمبطوہاتےہ"۔‬
 ‫‪140‬‬

‫رمحیلعرمی‬
‫رمحیلعرمیولبیچزابناکوہشمررزہیموگئارعےہ۔رمحیلعرمیاکقلعت‬
‫ولبوچںےکرمیہلیبقےسےہ۔اساکابپاجبراخنہلیبقاکوقیمئارع راہےہ۔رمح‬
‫یلع رمی اےنپ ابپ ی زدنیگ یہ ںیم وخوصبرت رزہیم ںیمظن ہہک رک اکی ئارع ی‬
‫تیثیحےساچہپاناجاتاھت۔ارگنزوں اوررمنوںےکدرناینڑہبیاتریخیڑلایئ وک‬
‫رمحیلعرمیےنوخوصبرت ادنازںیممظنایکےہ۔وج اکی رولیرزہیم مظن وہےن‬
‫ےکاسھتاسھتاتریخیدناتوزیھبےہ۔سجےکدنچااعشراکرتہمجھچکنوںےہ۔‬

‫ابوکنےہہکوجولتاریاکنھجررپرصقرکےن‬
‫وکایترںیہن۔‬
‫بٓاجٔوا اغزنواوردیہو‬
‫اینپوھگونوںوکونسارو‬
‫(‪)6‬‬
‫ہیےبزعیتیونرکیمہےسںیہنوہیتک۔‬

‫دیسوہظرئاہاہیمش‬
‫ولبیچزابنےکرعموفادبی‪،‬داوشنر‪،‬امرہاسلاینت‪،‬رباڈاکرٹس‪ ،‬ققحماور‬
‫ئارعدیسوہظرئاہاہیمش‪۱۷‬ارپلی‪۷۸۱۱‬وکوگادرںیم دیپا وہےئ۔ادتبایئمیلعتوگادر‬
‫اوردںیم رکایچاورطقسمےسمیلعتاحلصی۔‪۷۸۴۸‬ںیم رڈینواپاتسکنرکایچےس‬
‫ولبیچرپورگاومں ےکبٓاغز ےسان ےس کلسنم وہےئ۔ ولبیچئارعی اخص روررپ‬
‫ولبیچ مظن وک یئن تہج دےنی ںیم دیس اہیمش اک تہب امہ رکدار راہ ےہ۔ ان ی ئارعی‬
 ‫‪141‬‬

‫ںیم اخصل ولبیچ اافلظ اک اامعتسل ایک ایگ ےہ اور اہجں ظفل دایتسب ںیہن وہےئ‬
‫ںیہ واہںاوہنں ےنےئاافلظیھبانبےئاوراامعتسلےیکںیہ۔‬
‫دیساہیمشوکولبیچاکالہپانول ۔اروہےناکیھب ازعازاحلصےہ۔اناکاھکل‬
‫وہا انول "انزک" الہپ ولبیچ انول ےہ۔ولبیچ زابن ی یلہپ ادیب اترخی یھب‬
‫اوہنں ےن یہاردوںیم رمبتیےہ۔ وہ‪۷۸۵۱‬ےس‪۷۸۱۱‬ےکدرناینںیم اکیف‬
‫رحتمک رےہ۔ وہ رقابی دس وبطمہع اور ریغوبطمہع اتکوبں ےک فنصم ںیہ نج ںیم‬
‫بک‬
‫ےس ھچک ےک انم درج ذلی ںیہ؛" ارگن و رتلگن" ‪ "،‬رتا پئیں رتپم "ربںیگکت ریب‪،‬‬
‫سس‬
‫" ئگیں دوتسکن" ‪"،‬دیسجنگ"‪"،‬ولبیچایسھگراتسگسیبن " ‪،‬سجپکاںیاسس"‪،‬‬
‫گشدر وگار‪،‬اقلب ذرکںیہ۔ اتمہ اہک اجات ےہہک انےک ھچکےدود اتاحل ائاتع‬
‫ےکرظتنمںیہ۔‬

‫ابصدایتشری‬
‫ولبیچزابنےک رعموفادبی‪،‬ئارع‪،‬الفرفس‪،‬ققحم اوراقندرپورسیفالغم‬
‫نیسح رعف ابص دایتشری ‪ ۷۸۵۳‬ںیم رکایچ ںیم دیپا وہےئ۔ رکایچ نورویر یٹ ےس‬
‫ایسایست اور ولعم االسہیم ںیم امرٹس ی ڈرگایں احلص ںی ۔ ولباتسچن نورویر یٹ‬
‫ےک ہبعشولعماالسہیمےسواہتسبرےہ۔ولبیچ ادبرپ اناکیقیقحتاکم ااہتنیئاتیمہ‬
‫اک احلم ےہ۔ وہ اکی اقند ی تیثیح ےس یھب اجےن اجےت ںیہ۔ان اک اتریخی اکم‬
‫وپری ولبیچ ادب ںیم ئا ع دشہ وماد وہ وخاہ اتکیب وصرت ںیم وہ ای اضمنیم ی‬
‫وصرتںیم اںیہناجکیرکےک رمبترکےک یئکدلجوںںیمئا عایک۔انیاتفیل‬
‫رکدہاتکوبںںیم"اکلگروحپکنکار"ئالمںیہ۔‬
 ‫‪142‬‬

‫رپورسیف ابص دایتشری ولبچ امسج اور ولبیچ زابن و ادب ںیم اکی ربتعم انم‬
‫ںیہ وہنجں ےن ولبیچ زابن و ادب ےس قلعتم یئک وبعشں ںیم اینبدی اکم ےیک ںیہ ۔‬
‫ابص دایتشری زابنو ادباورقیقحتےک العوہ ومیقیس ےس یھبےبانپہ رتبغرےتھک‬
‫ےھت۔اںیہن مکی وجن ‪ ۱۱۷۷‬وک انولعمم حلسم ااراد ےن ولباتسچن نورویر یٹ وکہٹئ ےک‬
‫اسےنمدیہرکدای۔‬

‫وصیفضیفدمحمی‬
‫وصیف ضیف دمحم ی علض یھچک ےک اکی اگوں اھکری وھکان وو ںیم دیپا‬
‫وہےئ۔ ان اک قلعت ولبوچں ےک وہشمر ہلیبق الئاری ےس اھت۔ ان اک بٓابیئ ہشیپ‬
‫اکاکتشری اھتاتمہوہاملومیشییھباپےتلےھت۔ئارعیاکہکلمدقرت ےننپچبےس‬
‫اطعایکاھت۔وہولبیچےکالعوہ دنسیھ‪،‬رسایکیئ‪،‬رباوہیئ‪،‬افریساوراردوںیمئارعی‬
‫رکےتےھت۔ذٰہلااںیہنئارع تفزابنیھباہکاجاتےہ۔‬
‫وصیف ضیف دمحم ی ولبیچ زابن ےک امنایں وصیف ئارع ںیہ ۔ اوہنں ےن‬
‫ادتبایئ میلعت اےنپ اگوں ےساحلص ی اوروصحل رطتقیےک وشق ںیم الع ےقی‬
‫وہشمرزبرگتیصخشرضحتنایںرلیھکئاہوصیفااقلدرییدختمںیمحتفوپر‬
‫ںیم احرض وہےئ۔ وہ نایں رلیھک ئاہ ےک ہفیلخ اور رُمدی نب ےئگ ۔ وصیف ی‬
‫افریس ےک وہشمر ئارع لگ دمحم زبی ےک مہ رصع اور دوتس ےھت ۔ ان ےک ولبیچ‬
‫سالم وک ولبیچ اور رباوہیئ ےک اکی انومر ققحم انجب ریپدمحم زریباین ےن " ُُگ‬
‫ااعشر"ےکانمےسولبیچاڈیکیموکہٹئےسئا عرکاایےہ۔‬
‫ولباتسچن ںیم وصتف ےک ربملعدار اور ولبیچ اعرافہن ئارع ی ےک رسرکدہ‬
‫ہی وصیف ئارع‪ 62‬ربس ی رمع ںیم وفت وہےئ ۔ ان ےک انم ی انمتبس ےس ان اک‬
 ‫‪143‬‬

‫اگوں وگھٹ ی ریقف اتالات ےہ۔وصیف ی اک رعس رہ اسل اباقدعیگ ےس انمای‬

‫اجاتےہ۔‬

‫دبعاوفغلرانسحاخراین‬
‫ومالاندبعاوفغلر انسحؔ اخراینودلومولیم ر دمحمولبچ ‪ 1921‬ںیم اخران‬
‫ںیم دیپا وہےئ ۔ ادتبایئ میلعت اےنپ وادل ےس احلص ی د ازاں زمدی میلعت ےک‬
‫ےیلالواکہناوراتلمنےلچےئگ۔ھچکرعہصفلتخماسمدجاوردمارسںیماامم‪،‬بیطخ‬
‫اوردمرس رےہ۔د ازاںاجترتاک ہشیپاانپای اوردہشاد وکٹدنسھںیمرپ وچنی‬
‫داکناکنلرکمیقموہےئ۔انسحاخراینولبیچےکالعوہرباوہیئےکیھباقدراالکلم‬
‫ئارع ںیہ۔ ینفیگتخپ ان یئارعی ںیم امنایں ےہولبیچ زابنںیم انےک زغایلت‬
‫اورومظنںرپلمتشماچرومجماش ےعئا عوہےکچںیہ۔‬
‫‪1‬۔دلگہتسدبعاوفغلر‪1929‬‬
‫‪1‬۔الیختتوفغر‪1961‬‬
‫‪1‬۔اتفگرانسح‪1962‬‬
‫‪2‬۔دنوانانسح‪1966‬‬
‫انیفینصت"دنوانانسح"افریسدواونیےکرطزرپرحوفادجبےک‬
‫اسحب ےس اقہیف ردفی رپ لمتشم ےہ ۔ وج ولبیچ ئارعی ںیم اباقدع ہ رحوف ادجب‬
‫ےکاابتعرےسالہپدنواناتالایاجاتکسےہ۔‬
‫ومالان دبعاوفغلر انسحؔ اخراین‪21‬ربس ی رمع ںیم ‪2‬اروری ‪ 1981‬وک‬
‫دہشاد وکٹ ںیم امیبری ‪ ،‬یسلفم اور اےنپ یہ اھبویئں ےک ررقوض وہےن اور ان ےک‬
‫اہوھتںگنتبٓرکوخدیشکرکی۔ومنہنسالم‬
 ‫‪144‬‬

‫ہبئارعیبٓارگولہپاےنوت انسحؔ‬
‫عِ‬
‫دےلہکرکہترتا َپچفیعضالرگ سق‬

‫عِ‬
‫(انسحوتئارعییداینںیموتاکیولہپانرضورےہرگم سق‬
‫ےنےھجتفیعضوالرغانبدایےہ)‬

‫دبعاہللاجنامجدلینی‬
‫ولبیچ زابن ےک رعموف ادبی ‪ ،‬احصیف‪ ،‬امرہمیلعت اور داوشنر رپورسیف‬
‫دبعاہلل اجن امجدلینی ‪ ۹‬یئم ‪ ۷۸۷۱‬وک یلک امجدلینی ونیکش ںیم دیپا وہےئ۔ ادتبایئ‬
‫میلعت ونیکش ےس اور د ازاں وکہٹئ‪ ،‬نیشپ اور اشپور ےس میلعت احلص ی۔ ‪۷۸۵۱‬‬
‫ںیم رکایچےسئا عوہےن واالراسہل"ولبیچ"ںیماےنپڑب اھبیئبٓذادامجدلینی‬
‫ےکاسھتاعموتنی۔ د ازاںوکہٹئےلچبٓےئ اوراہیںےسدوابرہاماتہکولبیچ‬
‫اکارجاایک۔‬
‫ولباتسچن نورویر یٹ ےننب اور ہبعش اطمہعل اپاتسکنںیم ولبیچ‪ ،‬ادبی ‪،‬اعمل‬
‫اور افلض ےک سالوسں ےک ارجا اک ہلصیف وہےن ےک د نورویر یٹ ںیم اقمئ اپاتسکن‬
‫اڈٹسی رٹنیس ےک زری اامتہم وطبر رر ہبعش ولبیچ نیعتم وہےئ اور د‬
‫ازاں اپاتسکنڈٹسیرٹنیسےکڈارئرٹکییھبررقروہےئ۔دبعاہللاجنامجدلینی اکی‬
‫رتیقدنسپادبیاورداوشنرےھت۔ولباتسچنںیم رتیقدنسپ رکفاورادبیرتوجیںیم‬
‫دبعاہلل اجن امجدلینی‪ ،‬امکل اخن م راین‪ ،‬ڈارٹک دخادیئاد ‪ ،‬اندرربمقاین اک امہ رکدار‬
‫راہ ےہ۔ وہ ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ ےک رئیچنیم یھب رےہ۔ ‪ ۷۸۱۴‬ےس ولباتسچن‬
‫نورویر یٹ ےک رمزک اطمہعل اپاتسکن ےس واہتسب رےہ۔ ‪ ۷۸۱۴‬ےس ‪ ۷۸۹۱‬کت رمزک‬
 ‫‪145‬‬

‫ےک اقمئ اقمم ڈارئرٹکی یھب رےہ اور وہ رمزک اطمہعل اپاتسکن ںیم ہبعش ولبیچ ےک‬
‫رسرباہایھبرہےکچںیہ۔ولبیچزابنوادبےکےیلانیامنایں دخامتںیہ۔ان‬
‫یاضمنیمےکالعوہاتکوبںںیم "زدن انگم"اور"رمگانیم"اوراردوںیم "ٹل‬
‫اخہن" اقلب ذرک ںیہ۔ ولبیچ زابن و ادب ےک ےیل امنایں دخامت ی انبء رپ رپورسیف‬
‫دبعاہللاجنامجدلینینیباالوقایمرہشترےتھکںیہ۔انیتیصخشرپڈارٹکئاہدمحم‬
‫رمی ےن اکیاتکب رمبت ی ےہ۔امجدلینی اصبح ‪ ۷۸‬ربمتس ‪ ۱۱۷۱‬ربوز ومساروک‬
‫‪۸۴‬ربسیرمعںیموکہٹئںیموفتوہےئگاوراںیہنونیکشںیمدانفایایگ۔‬

‫اطعئاد‬
‫اطعئاد‪ ۷۸۳۸‬ںیم اگنسینرسرتتب(علضچیک رکمان)ںیمدیپاوہےئ۔ ان‬
‫اک وپرا انم دمحم ااحسق ےہ۔وگجنپر اہیئ وکسل ےس رٹیمک اور ‪ ۷۸۱۱‬ںیم ڈرگی اکجل‬
‫وکہٹئ ےس یب ا اپس رکایل۔ ہمکحم االطاعت وکحتم ولباتسچن ےس المزتم اک آاغز‬
‫ایک۔ ڈارئرٹکی بٓرسٹ وکلسن‪ ،‬ڈارئرٹکی االطاعت وکحتم ولباتسچن‪ ،‬رکیسرٹیی بٓاثر‬
‫دقہمی ‪ ،‬رکیسرٹیی لیھک و اقثتف ‪،‬اور رکیسرٹیی الگنجت ےک بصن رپ یھب رےہ۔‬
‫ولبیچ ےک العوہ اردو ںیم یھب ئارعی رکےت ےھت اور "ربافب" ےک انم ےس ان اک‬
‫اردو رعشی ومجمہع اپھچ ےہ۔ ولبیچ ےک رسلیخ رعشاںیم ان اک اکی اتممز اقمم ےہ‬
‫وہنجں ےن ولبیچ ئارعی وک این رخ اور یئن ںیتہج ارامہ ںی۔ اطع ئاد ‪ ۷۳‬اروری‬
‫‪ ۷۸۸۱‬وکوفتوہےئ۔‬
 ‫‪146‬‬

‫وغثشخباصرب‬
‫وغث شخب اصرب ولبچ‪ ،‬ولبیچ زابن ےک انومر ادبی اور ققحم رےہ ںیہ۔‬
‫وہ ‪ ۱۸‬امرچ ‪ ۷۸۳۵‬وک یبس ںیم دیپا وہےئ۔ ادتبایئ میلعت یبس ےس احلص ی۔ ‪۷۸۱۵‬‬
‫ےس رڈینو اپاتسکن وکہٹئ ےک ولبیچ رپورگاومں ےس واہتسب وہےئ۔ ولبیچ زابن ںیم‬
‫قیلخت‪ ،‬قیقحت اور رتامج ےک العوہ ولبیچ اور رباوہیئ زابونں ںیم اابقایلت رپ یھب اکم‬
‫ایک ےہ۔ ولبیچ ولک ادب رپ ان ی یئک افینصتت ںیہ۔ وغث شخب اصرب اور ریپ دمحم‬
‫زریباینےنلمرک‪،،‬لامنل‪،،‬ےکانمےسرقًابینیتزہاراافلظرپلمتشماکیولبیچاور‬
‫رباوہیئتغلسجںیمروزرمہےکرفتمق زیوںےک دوونںزابونںںیماسکیں انم‬
‫دےیےئگںیہ‪،‬ولبیچاڈیکیمےسئا عرکواای۔‬
‫وغث شخب اصرب وخد ولبیچ زابن ےک ااسفہن ۔ار وہےن ےک اسھت اسھت‬
‫رباوہیئ تیمس داین یتہب یس زابونںےک بختنم ااسفونں وک ولبیچ ںیم رتہمج رک ےکچ‬
‫ںیہ۔وہدودرنجےسزادئولبیچاوراردوبتکےکفنصموومفلںیہ۔‬

‫رکمیدیتش‬
‫کت‬
‫رکمی دیتش ‪ ۷۸۳۸‬ںیم جپتی دتش علض چیک (رکمان) ںیم دیپا وہےئ۔‬
‫ادتبایئ میلعتوکشسالت اوررتتب ےساحلصی۔د ازاں ڈرگی اکجلوکہٹئ ےس‬
‫یبا اپسرکایل۔ھچک رعہصہمکحممیلعتےسیھبواہتسبرےہ۔دازاں ھچکرعہص‬
‫ولبیچاکرعموفہلجم"اوسل"ولبیچےکاڈیرٹییھبرےہ۔‬
‫رکمی دیتش ولبیچ زغل وگ رعشا ںیم اکی امنایں اقمم رےنھک ےک العوہ‬
‫ولبیچ زابن ےک ادتبایئ اقندوں ںیم یھب امشر وہےت ںیہ ۔ ولبیچ دیقنت رپ ا ُن ی دو‬
 ‫‪147‬‬

‫اتکںیب ’’ رشدگاری‘‘ اور’’ ےئمولزاکن‘‘ ئا عوہیکچںیہ۔رکمیدیتش‪۴۵‬ربس‬

‫یرمعںیم‪۷۸۹۴‬ںیم وفتوہےئ۔‬

‫رماداسرح‬
‫رماداسرحودلالمرتمح ‪ ۷۸۱۱‬ںیم وگنر (رکمان)ےکاقممرپدیپاوہےئ۔‬
‫رکایچےکالعہقوگامیلرںیمراہشئاایتخری۔رشوعںیم تنحمزمدوریرکےتےھت۔‬
‫ئاہفیطلیدنسیھئارعیےسےبدحاتمرثےھت۔رشوعںیماردواوردںیم ولبیچ‬
‫ںیم رعشےنہکےگل۔الہپرعشیومجمہع‪۷۸۱۱‬ںیمافلضاڈیکیمرکایچ یاجبنےس‬
‫"اپاہر" ےکانمےسئا عوہا۔دورسارعشیومجمہعجپتہال‪۷۸۹۱‬ںیم دیساہیمشاڈیکیم‬
‫رکایچیاجبنےسئا عوہا۔اکیاوررعشیومجمہع"زردرموارد"‪۷۸۸۵‬ںیم ئا ع‬
‫ی‬
‫وہا۔ہکبجانےکامتمولبیچسالمرپلمتشمایلکت " شکں ینمرپایاتں" رماداسرح‬
‫ومیمرلیوساسیٹئرکایچیاجبنےس‪۱۱۷۷‬ئا عوہا۔‬
‫رماداسرح‪ ۷۱‬دربمس‪ ۷۸۸۹‬وکرکایچںیم وافتاپےئگ۔انیئارعی ےک‬
‫وموضاعتںیمایسیساورامسیجروےیاورولبوچںیامسپدنیگ اوراسیووجاہترپ‬
‫(‪)8‬‬
‫ابتییئگےہ۔‬

‫دمحمنیسحاقنع‬
‫دمحمنیسح اقنعودل دمحمدبعاہلل‪ 1912‬ںیم ھچم( وبالن)ںیمدیپاوہےئ ۔‬
‫یلمعزدنیگاکبٓاغزاکیاناتدیتیثیحےسایکرگمبٓزادیعبطاورولباتسچنںیمایسیس‬
‫امسپدنیگ ےن اںیہنایستس ےکرپ اخروادیںیم دلیکھدای ۔ اوربٓرخدم کت اوہنں‬
‫ےناینپزدنیگولباتسچنےکایستسےکےیلوت رکدای۔دمحمنیسحاقنع ولباتسچن‬
 ‫‪148‬‬

‫ںیم امتم امنایں ایسیس رحتاکیت ےک فص اول ےک رامنہوں ںیم امشر وہےت ںیہ ۔‬
‫اوہنں ےن اینپ یملع‪ ،‬ادیب اور ایسیس زدنیگ اک بٓاغز احصتف ےس ایک اور وہ ریم نوفس‬
‫یلع یسگم ‪ ،‬ریم دبعازعلز رکد اور میسن ولتی ےک اسھت لم رک بٓزادی ی دجودہج ںیم‬
‫ رھوپررکداراداایک۔‬
‫دمحمنیسحاقنعولبیچےک ادتبایئااسفہن ۔اروںےکالعوہ ولبیچےک امنایں‬
‫رعشاء ںیم امش روہےت ںیہ ۔ ان اک رعشی ومجمہع "وتار" ےک انم ےس ئا ع وہ اکچ ےہ‬
‫ےسج بٓزاد امجدلینی اڈیکیم رکایچ ےن ‪ 1982‬ںیم ئا ع ایک ۔ اس ےک العوہ ولبوچں‬
‫ےک دقمی اترخی رپ یھب ان ی اکی فینصت ےہ ۔ اوہنں ےن یدعی م رازی ےک‬
‫اتسلگن یدعی وک یھب ولبیچ ںیم رتہمج ایک ےسج ولبیچ اڈیکیمی وکہٹئ ےن ئا ع رکاای‬
‫ےہ۔‬
‫ولبیچ زابنوادبیاترخیںیم دمحمنیسح اقنعاکی رجاتدنماحصیف اور‬
‫وقیمومظنںےکاخ قامشرےیکاجےتںیہ۔وہاوتکرب‪1966‬ںیموفتوہےئ۔‬

‫تسموتیلک‬
‫ولبیچ زابن ںیم نج دنچ رعشاء ےک اہں اعرافہن ایخالت اپےئ اجےت ںیہ‬
‫انںیمےساکیتسموتیلکیھبےہ۔تسم وتیلکوکولبیچزابناکاح ظفیھباہکاجات‬
‫ےہ(‪)8‬۔ تسموتیلکولبوچںاکوہشمرہلیبقرمیےکم راین تےفئےسقلعتراتھکاھت‬
‫وہ وکولہ ےک اقمم رپ ‪ 1811‬ںیم دیپا وہا اور ‪ 1895‬ںیم وںیہ وفت وہا ( ‪ )9‬۔تسم‬
‫وتیلکاکی وصیفشنم اورروامن رپور ئارعوہےن ےک العوہ ۔ اکی اہنتی اچس اعقش‬
‫یھباھت۔وجاینپوبحمب’’ ومس‘‘ ےکقشعںیموخوصبرتااعشرقیلخترکاتراتہاھت۔‬
 ‫‪149‬‬

‫ہیقشعوتیگںےک العوہتسم وتیلکےن نجاوناانترپئارعییےہ ان‬

‫ںیم انمرظ دقرت ی رعتفی و رظنم یشک ‪ ،‬ونط دویتس ‪ ،‬امسج اک اشمدئہ ‪ ،‬رزہیم‬
‫ئارعی‪،‬اعرافہنایخالت‪،‬انزکایخیوریغہئالمںیہ۔تسموتیلکینفوتیصخش‬
‫اور ئارعی ےک ومنونں رپ لمتشم دواتکںیب ریم اھٹم اخن رمی ےن رمبت ےیک ںیہ‬
‫نج ںیم یلہپ اتکب " وتیلک تسم" ےک انم ےس ‪ 1929‬ںیم ولبیچ ںیم اور دورسی‬
‫اتکب "ومس یلی تسم" ےک انم ےس اردو ںیم ‪ 1991‬ںیم ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ‬
‫ےسئا عوہیئںیہ۔‬

‫الموضحرشخبوتجیئ‬
‫ومولی وضحر شخب وتجیئ ولبیچ ادب ےک درنایین دور اک بس ےس امنایں‬
‫اصبح ملق اور اصبح رطز ادبی اور رپوجش ‪،‬ہلعش ایبن ئارع وہ زگر ںیہ ۔‬
‫وہ ‪ 1822‬ںیم علض یھچک ےک اگوں ینس ںیم دیپا وہےئ اوہنںےن ولبیچ ںیم اچس‬
‫ےسزادئبتکمظنورثنںیمرمقےیکںیہ۔اناکبسےسامہ اکرانہم‪۷۳۱۱‬اطمبقب‬
‫‪ 1918‬ںیم رقبٓن اپک اک ولبیچ زابن ںیم یلہپ دہعف رتہمج رکان ےہ ۔ ومولی وضحر‬
‫شخبوتجیئ اےنپدورےک ڑب اعملدنی اورئارعےھت انیزدنیگ ےک ادتبایئ اایم‬
‫دور اہجتل ںیم زگر د ازاں اس وتق اک بس ےس رعموف و وبقمل یملع اور‬
‫دینی اوارہ دمرہس دراخین ڈاھڈر وج اب ہبتکم دراخین اتالات ےہ ۔ واہں ےس ومالاندمحم‬
‫افلض در اخین ی رس رپیتس ںیم ہن رصف دینی میلعت احلص ی ہکلب وخد یھب دینی اور‬
‫االصیح وموضاعت رپ یئک اتکںیب فینصت ںی۔ اس ےک العوہ بٓپ ےن رتشیب دینی‬
‫بتک اک ولبیچ وظنمم رتہمج یھب ایک ےہ ۔ ومالان دبعاابلیق دراخین ےک وحاےل ےس‬
‫ولباتسچنےک اتممزدینیاور ادیب ااکسرلڈارٹکدبعارلنٰمح رباوہیئ اےنپ دورسییپاچی‬
 ‫‪150‬‬

‫ڈیےکیقیقحت اقمہلونعبان ولباتسچنںیمدینی ادبںیمومالانوضحر شخبوتجیئ ےک‬

‫فینصترکدہبتکیدرجذلیرہفتسدیےہ۔‬
‫‪1‬۔رقاندیجمرتممجولبیچ‪۷۳۱۸‬رجہی‬
‫‪1‬۔اوصلاولصلاۃوظنممولبیچ‬
‫‪1‬۔االخقااصلنیحل‬
‫‪2‬۔نجفئہانیملسمل ولبیچ‬
‫‪5‬۔نجفئہانیملسمل ولبیچ‬
‫‪2‬۔امنزاراضئ ولبیچ‬
‫‪6‬۔رشوطاولصلاۃ رتممجولبیچ‬
‫‪8‬۔الخہصدیکاین‬
‫‪9‬۔ہقفاربک‬
‫‪11‬۔وتیصانہم ااممامظعرتممجولبیچ‬
‫‪11‬۔وتیصانہم ااممرباےئرسپوخد ولبیچ‬
‫‪11‬۔وتیصانہمااممرباےئاوبنوفس ولبیچ‬
‫‪11‬۔وتیصانمااممرباےئاوبنوسن ولبیچ‬
‫‪12‬۔املکترفک ولبیچ‬
‫‪15‬۔قِصہوہیدی ولبیچ‬
‫‪12‬۔اکحایتہبیجعوظنمم ولبیچ‬
‫‪16‬۔اکحایتااصلدنیقولبیچ‬
‫‪18‬۔امشلئرشفیوظنممولبیچ‬
‫‪19‬۔ہبطخولبیچ وظنمم‬
 ‫‪151‬‬

‫‪11‬۔دہاتیاسدی وظنممولبیچ‬
‫‪11‬۔قِصہہمقلع ولبیچ‬
‫‪11‬۔قِصہیغلت ولبیچ‬
‫‪11‬۔وافتانہمربمغیپہیلعاالسلمولبیچ‬
‫‪12‬۔ومجمہعتسراسلئ ولبیچ‬
‫‪15‬۔وسرہنیسٰیووسرہکلمرتممجولبیچ‬
‫‪12‬۔ششہملکرتممجولبیچ‬
‫‪16‬۔نمایلعملرتممجولبیچ‬
‫‪18‬۔نمایلعملرصفولبیچرتہمج‬
‫‪19‬۔دقوریرتممجولبیچ‬
‫‪11‬۔دقوری رصفولبیچرتہمج‬
‫‪11‬۔تحیصنانہم وظنممولبیچ‬
‫‪11‬۔ ردنپامقلنمیکحوظنممولبیچ‬
‫‪11‬۔ابلباالابخروظنممولبیچ۔‬
‫‪12‬۔فِقہاربکرتممجولبیچ۔‬
‫‪15‬۔میتہات‬
‫‪12‬۔زنکادلاققئ‬
‫‪16‬۔اخاسکریاربی‬
‫‪18‬۔ششاتکب‬
‫‪19‬۔روہضاالابحب اور‬
‫‪21‬۔ارنیعبوندی‬
 ‫‪152‬‬

‫درج ابالولبیچ بتکی رہفتسںیم رقًابیدس رامقےک اپسایوت وموجد ںیہ‬

‫ای اسی رظن ےس زگری ںیہ ۔ اتمہ رصتخما ہی ایک اج اتکس ےہ ہکولبیچ زابن و ادبی‬
‫رتوجیںیمومالانوضحرشخبوتجیئیدخامتاناقلباراومشںیہاورانیذرکےک‬
‫ریغبولبیچادبیاترخیانلمکمرہاجیتےہ۔زینرقًابیاکی ریزگرےنےکابووجد‬
‫اس دور دجدی ےک امتم رتواسلئ رےنھک واےل الہ ملع و داشن ےک اقمےلب ںیم ومالان‬
‫وضحرشخبوتجیئوساےئاکیدونیفنصمومشبلرینمبٓدمحابدینیےک ولبیچزابنےک‬
‫بس ےس ریثک ااصتلفین فنصم اتالےت ںیہ ۔ زین ولبیچ ادب ی اترخی ںیم دینی‬
‫بتک ی وج یمک وسحمس ی اجیت یھت ا ُےس ومالان وموصف ی اصتفین و رتامج ےن اکیف‬
‫دحکتوپرارکدایےہ۔‬
‫ومالان وضحرشخب وتجیئ ‪1‬وجن ‪ 1922‬وک وافت اپےئگ اور علض یھچک ےک‬
‫اگوںاتبئںیمدموفنںیہ۔‬

‫اّلُمافلضردن‬
‫ولبیچ زابن ےک رہشبٓافق ئارع اّلُم افلض ردن رکمان ںیم اپک اریان‬
‫رسدحرپواعقہبصقدنمےکاگوںاقیمساچتںیمدیپاوہےئ ۔انےکوادلاکانماچہ‬
‫ںیم لمکم‬ ‫وش اھت ۔ اّلُم افلض ےن میلعت اہکں ےس احلص ی؟اس ےک ابر‬
‫ولعمامتدایتسبںیہناتمہوہ میلعتایہتفصخشےھتاوراسزامےنںیمرہمیلعت ایہتف‬
‫صخشالماتالاتاھت۔المافلضیئارعیولبیچادباکاکیرگاںامہیذریخہےہسج‬
‫ںیم دجت ایخل یھب ےہ اور اعہناہن رگن یھب۔ ان ی ئارعی اور نف احمنس ےک‬
‫ابر ںیمولباتسچنےکانومراکملقردبعارلنٰمحوغرررطمقازںیہ‬
 ‫‪153‬‬

‫’’الم افلض ی رعشی وصختیص ےک شیپ رظن بس ےس ےلہپ وج ابت واحض ےہ وہ ہی‬
‫ہکاوہنںےنروایتی ادنازایبنوکرتکرکےکاانپاینادنازایبناوررطزرکفااجیدایک‬
‫(‪)11‬‬
‫اورہیایسدجتاکہجیتنےہےکاتمرخنیےناسایبنوکاانپای۔‘‘‬
‫ںیم انومر ققحم ومالان ریخ دمحم دنوی اک ایخل ےہ‬ ‫الم افلض ےک ابر‬
‫ہک"المافلض اک ولبچ اعمرش رپ بس ےس ڑبا ااسحن ہی ےہ ہک اوہنں ےن اےنپ‬
‫ذجابتوااسحاستےئلیکولبیچزابنوکذرہعیاراہربختنمایک"۔‬
‫المافلضردنیئارعیاکومنہندرجذلیےہ۔‬
‫جن رس‬ ‫پ‬ ‫اعالقں اّسسک ہک کسئگ‬
‫رپ اشنن دیپاک ہن ت اموکتہ ُء ربزںی بتہر‬
‫اقںیمئ رااجن ہن میئگ کی امکےش ََمںی‬
‫ہن بیصن داری تشپ َء وقیم اںی رکش‬

‫ا لقعواولدوھکیہکبٓجیٹمےکڈریھ‬
‫ںیمیھبوقتبٓیئگےہ۔‬
‫نکیلاوسفسہکاہمتر یڑاوس ےساہبدر‬
‫اوررجیونوجاونںںیمیسکاکیھبانمواشننںیہن۔‬
‫(‪)11‬‬
‫بٓجوکیئرامنہیھبںیہنہکوجاسوقمیحیحصرامنہیئرک‬
‫اّلُم افلض ردن ےک سالم وک ولبیچ ےک انومر ققحم ریشب ادمح ولب چ ےن ’’ پش‬
‫وراگ‘‘ ےک انم ےس اجکی رکےک رمبت ایک ےہ ۔ ولبیچ زابن اک میظع ئارع ‪1161‬‬
‫رجہیاطمقب‪1852‬وسیعیںیموفتوہےئ۔‬
 ‫‪154‬‬

‫کلمدمحمانپہ‬
‫کلم دمحمانپہ ودلیلع دمحمولبیچ ےک انومر ققحم اور ادبی وہزگر ںیہ وہ‬
‫‪ 1911‬ء ںیم علض یھچک ںیم دیپا وہےئ ادتباء ںیم فلتخم رساکری دہعہ رپ اکم ایک‬
‫ابالٓرخالمزتم وکریخابدرکےک اوہنںےن احصتفاورملع وادبےسواہتسبوہےئ۔‬
‫اہنتیرنمزماجاورصلخمصخشےھت۔احصتفںیماوہنںےناملسازکچیئ رموحم‬
‫ےک اسھت ان ےک اابخرات ’’ امکل دنہ ‘‘ اور ’’ ونوجان ‘‘ بکیج بٓابد ںیم وطبر‬
‫رشکی دمری اکم ایک۔ د ا َزاں اوہنں ےن الال الغم دمحم ئاوہاین اک اجری رکدہ اابخر ’’‬
‫وناےئونط‘‘ ےسبٓرخدمکتکلسنمرےہ۔‬
‫کلم دمحم انپہ ولباتسچن ںیم وبی اجےن وای امتم زابونں رپ وبعر رےتھک ےھت ۔‬
‫اور ولبیچ زابن ےک امتم وجہلں رپ اںیہن وبعر احلص اھت۔ وہ یئک ربس ولبیچ اڈیکیم‬
‫ےکانبئ رر(واسئرئیچنیم )یھبرےہ۔اوہنںےندعتمدبتکنجںیموتہرام‬
‫ی’’ اترخیولباتسچن‘‘ یھبئالمےہیرظناثینی اسےکالعوہ الگنورھتڈز‬
‫ی اتفیل رکدہ ’’ ولبیچ ولک اہکرویں ‘‘ وکدجدی ولبیچ رمس اطخلںیم لقتنم ایک ےہ ۔‬
‫اوہنںےن’’ ولبیچولکاہکرویںرپلمتشماکیاتکبیھباتفیلیےہ۔‬

‫گنلمئاہاہیمش‬
‫رکایچ ےک دیس گنلم ئاہ وک دجدی ولبیچ زغل اک ابین اہک اجات ےہ ۔سج ےن‬
‫‪1911‬ےس ولبیچ زابن ںیم زغل وگیئ اک بٓاغز ایک ےہ(‪ )11‬۔نج ےک اہں یلہپ دہعف‬
‫زغل اباقدعہ افرم ںیم اپای اجات ےہ ۔گنلم ئاہ ی امتم ئارعی وت دایتسب ںیہن اہتبل‬
‫ان ےک رمدیوں ےس سج دقر اایبت عمج وہ ےکس ںیہ ان ی دعتاد تہب مک ےہ رھپ‬
 ‫‪155‬‬

‫یھب وج ھچک دایتسب وہا وہ ولبیچ ےک ےلہپ رتہبنی زغایلت ےہک اج ےتکس ںیہ ۔ ًالثم وہ‬
‫اکیہگجےتھکلںیہ۔‬
‫اوسپززہارارامن‪ ،‬۔۔۔۔۔۔۔دنگاںہن دنگاں دوتس َء‬
‫(‪)11‬‬
‫تسیقشعدردَءدرامن۔۔۔دنگاںہندنگاںدوتسَء‬
‫( ر زہار اوسفس اور ارامن ہک دوتس وک دےتھکی وہےئ یھب ںیہن دھکی‬
‫اتکس۔ قشعےکدرداکوکیئالعجںیہنہکدوتسوکدےتھکیوہےئیھبںیہندھکیاتکس)‬
‫گنلم ئاہ ےک بٓابو وادجاد ابوہ دایتشر (اریاین ولباتسچن ) ےس رکایچ بٓےئ‬
‫ےھت ۔ گنلم ئاہ ‪ ۷۳۴۴‬رجہی ںیم وفت وہےئ اور امگں ےہ ہک اوہنں ےن رصف‬
‫‪22‬اسل رمعی(‪ )12‬دیس گنلم ئاہ ولبیچ زابنےک ےلہپ زغل وگ ئارعوہےن ےک العوہ‬
‫ولبیچ ےک وصیف رعشاء ںیم یھب امشر وہےت ںیہ ۔ ان ی ئارع ی ںیم وصایف ہن رگن‬
‫یھباپایاجاتےہ۔‬

‫ریمم ردمحمرمی‬
‫ولباتسچنےکانومرایسیسرامنہاورولبیچزابنےکاونیلااسفہن ۔ار‪،‬ققحم‬
‫اوراقندریمم ردمحمرمیوکولہںیمدیپاوہےئ۔ولبیچزابنےکادتبایئااسفہن ۔اروں‬
‫کہ‬
‫اور نیققحم ںیم امشر وہےت ںیہ۔اوہنں ےن "ولبیچ ئیں"ئارعی ےک انم ےس‬
‫دقمی ولبیچ ئارعی وک اجکی ایک ےہ ۔ اس ےک العوہ اوہنں ےن ولبیچ زابن و ادب ی‬
‫رصتخم اترخی یھب رمبت ی ےہ وج ان ےک اکی رولی اقمےل ےس ام وخذ ےہ ہی اقمہل‬
‫اوہنںےنالوہرںیمیلہپالعاقیئزابونںیاکرفنسنںیمڑپاھاھت۔‬
‫ریمم ردمحمرمیولبیچ زابنوادبیاترخیںیم اکیققحم اورقیلختاکر‬
‫ےک العوہ ولباتسچن ی ایسیس اترخی ںیم اکی ابقیلئ اور ایسیس رامنہ ی تیثیح ےس‬
 ‫‪156‬‬

‫اجےن اجےت ںیہ ۔ اوہنں ےن رولی رعہص الج و ینط ی زدنیگ یھب زگاری‪ ،‬زدنیگ‬
‫ےک بٓرخی اایم ںیم ولباتسچن بٓےئ بج امیبر وہےئ وت اںیہن العج ےک ےیل یئن دیلہ‬
‫اجیلایایگوہو‪۷۷‬یئم‪۷۸۸۳‬ںیہوفتوہےئاوراںیہنوکولہںیمدانفایایگ۔‬

‫ریماعلقاخنلگنیم‪:‬۔‬
‫رپورسیف ریم اعلق اخن لگنیم ودل ریم ولگن اخن لگنیم‪ ۱ ،‬اروری ‪۷۸۳۸‬‬
‫وک ونیکش ںیم دیپا وہےئ۔ ‪ ۷۸۵۹‬ںیم اہیئ وکسل ونیکش ےس رٹیمک ‪ ۷۸۱۱ ،‬ںیم‬
‫اور‬ ‫‪ ۷۸۱۳ ،‬ںیم اجنپب نورویر یٹ ےس یب۔ا‬ ‫االسہیم اکجل الوہر ےس افی۔ا‬
‫‪ ۷۸۹۳‬ںیم ولباتسچن نورویر یٹ ےس امی۔ا اردو اور ‪ ۷۸۹۹‬ںیم امی ۔ا ولبیچ اک‬
‫ااحتمناپسایک۔‬
‫اس ےک العوہ امرٹنایل ڈینیکا ےس ولبیچ ‪ ،‬افریس اور اترخی ےس قلعتم یئک‬
‫وکرزس ےیک۔ ‪۷۸۱۷‬۔‪ ۱۱‬ںیم اجنپب نورویر یٹ ےک ‪ language unit‬ںیم ررسیچ‬
‫اٹنٹسس ی تیثیح ےس اکم ایک۔ ‪۷۸۱۱‬۔‪ ۱۴‬کت ہمکحم میلعت ولباتسچن ںیم ارگنزی‬
‫ےک اناتد ی تیثیح ےس یھب دخامت رس ااجنم دںی۔ د ازاں ولبیچ زابن رپ زمدی‬
‫قیقحتےکےلسلسںیمڈینیکاےئگاورکملگ‪ McGilll‬نورویر یٹامرٹنایلںیم ‪۷۸۱۴‬‬
‫ےس‪۷۸۱۸‬کتفیچررسیچاٹنٹسسیتیثیحےساکمایک۔‬
‫‪۷۸۱۴‬ےسرمزکاطمہعلاپاتسکناجہعمولباتسچنںیمولبیچزابنےکاناتدی‬
‫تیثیح ےس دخامت رسااجنم دےتی رےہ۔ ولبیچ اور رباوہیئ اسلاینت رپ رہگی رظن‬
‫رےتھک ےھت‪ ،‬انومر اقندےھت۔ ڈارٹک دبعارلامحن ابر رکےک اسھت لم رک دو دلجوں ںیم‬
‫اکی اتکب ۔" ‪ A Course in Baluchi‬امرٹنایل ےس رمبت اور ئا ع رکےکچ‬
‫ںیہ۔وجولبیچزابنواسلاینترپنیباوقلایماتیمہیاحلم اتکبےہریماعلقاخن‬
 ‫‪157‬‬

‫لگنیم یئک بتک ےک فنصم ںیہ وہ رکدی ولبیچ ی اممتلث رپ یھب اکی اتکب ےک‬
‫ومفلںیہانےکاضمنیمیکلماورنیباالوقایمراسلئںیمئا عوہےترےہںیہ۔‬

‫ریملگاخنریصن‬
‫ریم لگ اخن ریصن ولبیچ زابن ےک کلم ارعشلاء اتالےت ںیہ ۔ وہ ‪12‬یئم‬
‫‪ 1912‬وکونیکشےکاگوںیلکلگنیمںیمدیپاوہےئ ادتبایئمیلعتونیکش ےساحلص‬
‫ی د ارزاں اخہصل وکسل وکہٹئ ےس رٹیمک اک ااحتمن اپس رک ایل ۔ اور یب ا‬
‫االسہیماکجلاشپورےساپسایک۔میلعتلمکمرکےنےکدرایتسالقتیااظتنہیم‬
‫ںیم دختم رسااجنم دںی رگم تہب دلج المزتم وھچو رک یلمع ایستس ےک دیمان‬
‫ںیم ارت بٓےئ ۔ وہ ولباتسچن ےک ارثک اتممز ایسدتساونں ےک ایسیس اات قیل ایخل ےیک‬
‫اجےت ںیہ ۔ نپچب ےس اںیہن ئارعی اک وشق اھت ادتباء ںیم اردو اور رباوہیئ ںیم‬
‫ئارعیرکےتےھتدازاںولبیچںیمرعشوگیئاکبٓاغزایکاورکلمارعشلااتالےئ۔‬
‫ریملگاخنریصنولبیچےکفصاولےکئارعایخلےیکاجےتںیہ۔ان‬
‫ی ئارعی اک رتشیب ہصح یلم ومظنں رپ لمتشم ےہ نج ںیم ےس ارثک ونثمی ےک دقمی‬
‫رطزرپںیہ۔ریملگاخنریصنولبیچےکادتبایئدجدیزغلوگرعشاءںیمامشروہےت‬
‫ںیہ ۔ ان ی ئارعی ںیم اینپ رس زنیم ےس تبحم اور اےنپ ولوگں ی سد احی ی رظنم‬
‫یشک امنایں رور رپ داھکی اجاتکس ےہ ۔ ریم لگ اخن ریصن ہن رصف ولبیچ ےک امنایں‬
‫ئارع ںیہ ہکلب اکی ققحم اور ومرخ ی تیثیح ےس یھب ولباتسچن اور ولبیچ زابن ی‬
‫ادیب اترخی ںیم ہشیمہ اید راھک اجےئ اگ ۔ اوہنں ےن ولباتسچن اور ولبوچں ی اترخی‬
‫ےسقلعتمیئکبتکفینصتےیکںیہنجںیموکچوولبچ‪،‬اترخیولباتسچن(دلجاول‬
‫و دومئ ) ولباتسچن ی اہکین ئارعوں ی زابین ‪ ،‬ولباتسچن دقمی و دجدی اترخی ی روینش‬
 ‫‪158‬‬

‫ںیم وریغہ۔ ان ےک یقیقحت بتک ںیم ولبیچ رزہیم ئارعی ‪ ،‬ولبیچ ہیقشع ئارعی ‪،‬‬
‫وریغہ ےک العوہ ان ےک اےنپ رعشی ومجموعں ںیم ابلگگن ‪ ،‬پش رگوک ‪ ،‬رگدنئ‪،‬‬
‫دونیتس وم رنی ‪،‬دہشم انگنج انہم(رباوہیئ)رُپگن ‪ُ ،‬حنِء ووگاکن‪،‬اہنتیوبقمل‬
‫ںیہاسےک العوہاوہنںےن ولباتسچناورولبوچںےسقلعتمئاہ فیطلےکااعشراک‬
‫ولبیچرتہمج"ئاہفیطلوگئ"ےکانمےسئا عرکاای۔ انیقیلختاوراتیفیلبتک‬
‫ےک العوہ اوہنں ےن دنچ اکی ارگنزی اور افریس اتریخی بتک اک اردو رتہمج یھب ایک‬
‫ےہ۔‬
‫ریم لگ اخن ریصن اکی ومرخ ‪ ،‬ققحم اور ئارع ےک العوہ اہجں اکی اوصل‬
‫رپتس ایسیس رامنہ رےہ ںیہ واہں اوہنں ےن ولباتسچن ںیم ابیبک احصتف ی رتوجی‬
‫ولباتسچنےک انومراحصیفالغم دمحمئاوہاین اورریمدبعاہلل اجنامجدلینی ےک‬ ‫ےک‬
‫اسھت لمرک وناےئ ونط اور درگی یئکرپوچں ی ارجاء رکےک امنایں دخامت رسااجنم‬
‫دںی۔‬

‫ریم لگاخنریصن‪ 29‬ربسیرمعںیم‪ 1981‬ںیم وفتوہےئ۔ولباتسچن‬

‫ی ایسیس اترخی وہای ولبوچں ی اترخی ولبیچ ‪،‬احصتف وہای ولبیچ ادب ی اترخی ‪،‬ہی‬
‫امتمریملگاخنریصنیذرکےکریغبانلمکمایخلےیکاجےتںیہ۔‬

‫ریماھٹماخنرمی‬
‫ریم اھٹم اخن رمی وکاہن العہق رمی ںیم ‪ 1911‬ںیم دیپا وہےئ۔ ادتبایئ‬
‫میلعتاحلصرکےنےکداےنپیہالع ےقںیمرپارمئیاناتدررقروہےئ۔دازاں‬
‫رٹسنملیڈیکرںیمبٓےئاور‪1922‬ںیموطبررپسڈنٹنٹنراٹیرئوہےئ۔‬
 ‫‪159‬‬

‫ریم اھٹم اخن رمی رشوع ےس ملع و ادب ےس دیپسچل رےتھک ےھت ۔ ولبیچ‬
‫زابن و ادب ی اترخی ںیم ریم اھٹم اخن رمی اکی ققحم ی تیثیح ےس دنلب اقمم‬
‫رےتھکںیہانےکیئکرپرفنمداضمنیمفلتخماابخراتوراسلئںیمےتھچرےہںیہ۔‬
‫ریم اھٹم اخن رمی اک اینبدی اکم اردو ولبیچ تغل اور ولبیچ اردو تغل ی رت بی و‬
‫دتونی ےہ نج ںیم ابرتل بی اطعئاد اور وصرت اخن رمی ان ےک اعمون رےہ‬
‫ںیہ۔ ذم وک رہ بتک ےس اردو ولبیچ تغل وک رمزکی اردو وبرڈ الوہر اور ولبیچ اردو‬
‫ڈرنشکی وک ولبیچ اڈیکیم ےن ئا ع ایک ےہ ۔ ان ےک العوہ اابقایلت رپان ی فینصت‬
‫دراگلاابقلاورولبیچےکانومرسال لکیئارعتسموتیلکینفوتیصخشرپانی‬
‫دواتکںیب"تسموتیلک"ولبیچ اور"ومس یلیتسم"اردوںیمولبیچاڈیکیمےنئا ع‬
‫ےیک ںیہ ۔ ریم اھٹم اخن رمی وکہٹئ ںیم وفت وہےئ اناک زمار وکہٹئ ںیم ربوری روڈ‬
‫رپواعقرولی ربقناتنںیمےہ۔‬
‫ان امنایں ادیب ایصخشت ےک العوہ وج امنایں ولبیچ ادبی‪ ،‬داوشنر‪ ،‬ققحم‬
‫اور ئارع اس وتق امہر درناین وموجد ںیہن ںیہ ان امنایں انومں ںیم بٓدم‬
‫اقحین‪ ،‬بٓدمح زریھ‪ ،‬دمحم گیب بنگل ‪ ،‬ومنم زبدار‪ ،‬ااحسق زبدار‪ ،‬رفظ یلع رفظ‪،‬یج بٓر‬
‫الم‪،‬دبعادمصلاریمی‪،‬دبعادیجملوگادری‪،‬میکحولبچ‪،‬اورزعزدمحمبگتیئالمںیہ۔‬
 ‫‪160‬‬

‫وحاہلاجت‪:‬‬
‫‪1‬۔امجدلینیدبعاہللاجنشیپظفلرعشیومجمہع ُرژنہحفص‪2‬‬
‫‪1‬۔دبعارلنٰمحوغر’ ہمغنوکاسہر‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1928‬ہحفص‪52‬‬
‫‪1‬۔ امجدلینی دبعاہلل اجن" ولبیچ ادب "العہم اابقل اونپ نورویر یٹ االسم بٓابد‬
‫وپٹنربمن‪1‬۔‪8‬ہحفص‪62‬‬
‫‪2‬۔اصربوغثشخباًاضیہحفص‪66‬‬
‫‪5‬۔ ہکبج دبعارلنٰمح وغر اس ی اسل وافت ‪ 1922‬وک رقاردےتی ںیہ ۔ ( ہمغن وکئر‬
‫ہحفص‪)116‬‬
‫‪2‬۔دبعارلنٰمحوغر’’ ہمغنوکاسہر‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1928‬ہحفص‪111‬‬
‫‪6‬۔دبعارلنٰمحوغر’’ ہمغنوکاسہر‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1928‬ہحفص‪118‬‬
‫‪8‬۔دبعارلنٰمحوغرہمغنوکاسہرولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1928‬ہحفص‪12‬‬
‫‪9‬۔ ریماھٹماخنرمی’ تسموتیلک‘ ولبیچاڈیکیم‪1929‬ہحفص‪62‬‬
‫‪11‬۔دبعارلنٰمحوغر’ہمغنوکاسہر‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪1928‬ہحفص ‪68‬‬
‫‪11‬۔ اریمب‪،‬امیلفاقمہل"رماداسرحنفوتیصخش" ‪ ۱۱۱۱‬ہبعشولبیچرتتب‬
‫نورویر یٹ ہحفص‪۸‬‬
‫‪11‬۔دیساھیمش‪،‬ولبیچزابنوادبیاترخی‪،‬دیساڈیکیمرکایچ‪1982‬ہحفص‪112‬‬
‫‪11‬۔ اًاضیہحفص‪112‬‬
‫‪12‬۔ابصءدایتشری‪،‬ولبیچِءاوںیلدوتسکن ُگشئارع‪،‬ہلجمجنسرکایچہحفص‪118‬‬
 ‫‪161‬‬

‫اتکایبت (‪)Bibliography‬‬

‫اردو؍افریسبتک‬ ‫ا۔‬
‫ب۔ ولبیچبتک‬

‫ارگنزیبتک‬ ‫ج۔‬

‫اابخراتوراسلہ‬ ‫د۔‬
 ‫‪162‬‬

‫اردو؍افریسبتک‬ ‫ا۔‬

‫‪۷‬۔ادمحزیئبٓاغریصناخن’’ ولبیچرباوہیئولزرادنی‘‘ رسایبروڈوکہٹئ‪۷۸۱۱،‬۔‬

‫‪۱‬۔ادمحزیئبٓاغریصن اخن’’ ولبیچولذراہر‘‘ ( ولبیچرگارمئ)ولبیچ اڈیکیم‪،‬وکہٹئ‬
‫‪۷۸۹۷‬۔‬
‫‪۳‬۔ادمح زیئ بٓاغ ریصن اخن ’’ اترخی ولبچ و ولباتسچن ‘‘ دلج اول ولبیچ اڈیکیم ‪،‬وکہٹئ‬
‫‪۷۸۹۹‬۔‬
‫‪۴‬۔ادمح زیئ بٓاغ ریصن اخن ’’ اترخی ولبچ و ولباتسچن ‘‘ دلج دومئ ولبیچ اڈیکیم ‪،‬وکہٹئ‬
‫‪۷۸۸۱‬۔‬
‫‪۵‬۔ادمحزیئ بٓاغ ریصن اخن ’’ اترخی ولبچ و ولباتسچن ‘‘ دلج وسمئ ولبیچ اڈیکیم ‪،‬وکہٹئ‬
‫‪۷۸۸۳‬۔‬
‫‪۱‬۔ادمحامکادلنی’’ احصتفوادیوبالنںیم‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۹‬۔‬
‫‪۱‬۔بٓوخدندمحماصحل’’ وکرداگلانکم‘‘ ‪۷۱۱۱‬ھولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۸۷‬۔‬
‫‪۹‬۔اوخدندمحم رقیرتہمجلگاخنریصن’’ اترخیوخانینالقت ‘‘ اسنءرٹڈیرز‪،‬وکہٹئ‬
‫‪۷۸۹۴‬۔‬
‫‪۸‬۔االصیح رشفادلنی’’ اردودنسیھےکاسلینروا"ط ‘‘ دتقمرہوقیمزابن‪،‬االسم‬
‫بٓابد‪۷۸۹۱‬۔‬
 ‫‪163‬‬

‫‪۷۱‬۔اریج ااشفر (اتسیسین ) ’’ ولباتسچن و دمتن دریہنی بٓن ‘‘ اسزامن اچپ‬

‫‪،‬واشتنراتوزارتارگنہوارئاداالسیمرہتان‪۷۳۱۷‬۔‬
‫‪۷۷‬۔اخبری ومحمد ئاہ ’’ ولباتسچن زامہن دقمی ےس ایقم اپاتسکن کت ‘‘ اخبری‬
‫‪،‬رٹڈیرزانجحروڈوکہٹئ‪۷۸۹۱‬‬
‫‪۷۱‬۔رباوہیئدبعارلامحن’’ رباوہیئاردواکاقتیلہاطمہعل‘‘ ریغوبطمہع‪،Ph.D‬اقمہل‬
‫دنسھنورویر یٹاجموشرو۔‬
‫‪۷۳‬۔رباوہیئ دبعارلامحن ڈارٹک ’’ ولباتسچن ںیم رعوبں ی وتف احت اور ان ی‬
‫وکحںیتم‘‘ زرمدزنشیکیلبپوتسمگن‪۷۸۸۱‬۔‬
‫ب‬
‫‪۷۵‬۔بگتیزعزدمحم’’ ولبیچاردووبلاچل‘‘ القت پئلیشرزوکہٹئ‪۷۸۱۹‬۔‬
‫‪۷۱‬۔ولبچ ریشب ادمح ’’ ولبیچ ولک اہکاینں ‘‘ اپاتسکن بٓرسٹ وکلسن ولباتسچن وکہٹئ۔‬
‫‪۷۸۱۹‬‬
‫‪۷۱‬۔ولبچ دمحم رسدار اخن ؍ رتہمج امی اون ردوامن ’’ولبچ وقم ی اترخی ‘‘ اسنء رٹڈیرز‬
‫وکہٹئ‪۷۸۹۸‬۔‬
‫‪۷۹‬۔ولبچ کلم دمحم راضمن ’’ ولبچ امسج ےک دخ و اخل ‘‘ ہبتکم اسرابن ‪،‬وتسمگن‬
‫‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۷۸‬۔ولبچکلمدمحمدیعس’’ ولباتسچناملبقاترخی‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۷‬۔‬
‫‪۱۱‬۔وکیپنیلم۔ک’’ ولبچ‘‘ رتہمجئاہدمحمرمیہبتکمرکفوداشنالوہر‪۷۸۹۹‬‬
‫‪۱۷‬۔وہپال دبعارلامحن’’الفئایئ زابنولبیچ ‘‘ رمزک ولعمزابن و ادایبتااغفاتسنن‬
‫ہبعشولبیچ‪۷۳۸۹‬ھ۔‬
 ‫‪164‬‬

‫‪۱۱‬۔راسیئین ونر ادمح ’’ زابن وادایبت ولبیچ مہ یگتسب بٓن اب زابن و ادایبت افریس ‘‘‬
‫ریغوبطمہع‪Ph.D‬اقمہلدادکشنہادایبتوولعمااسنیندایسگاہ‪ ،‬رھتان ۔‬
‫(؟)‬
‫‪۱۳‬۔زوریحمادلنیدیساقدریڈارٹک’’ دنہوناتیناسلاینت‘‘ ہبتکمنیعم االدباردو‬
‫ابزارالوہرابروسمئ‪۷۸۱۷‬‬
‫‪۱۴‬۔امجدلینی دبعاہلل اجن ’’ ولبیچ زابن ‘‘ اپاتسکین ادب وکرس وکڈ ‪، ۴۱۱‬نوٹن‬
‫‪۹‬۔‪۷‬العہماابقلاونپنورویر یٹاالسمبٓابد(؟)‬
‫‪۱۵‬۔نسحامثعن(راٹیرئڈربڈیگرئ)’’ ولباتسچنروپرٹاتژ‘‘ زلیساڈنی رسوزسوکہٹئ‬
‫‪۷۸۹۴‬۔‬
‫‪۱۱‬۔اخن ادمح ایر اخن ’’ رصتخم اترخی وقم ولب چ و وخانین ولبچ ‘‘ انوان القت وکہٹئ‬
‫‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۱۱‬۔اخن ترہدمحم’’ ایسایستولباتسچن‘‘ امیامیرٹڈیرزوکہٹئ‪۷۸۹۹‬۔‬
‫‪۱۹‬۔زبسواریوشتکڈارٹک’’ اردواسلاینت‘‘ ہبتکمقیلختادبرکایچ‪۷۸۱۱‬‬
‫‪۱۸‬۔ئاداطع’’ ولبیچانہم‘‘ رمزکیاردووبرڈالوہر‪۷۸۱۹‬۔‬
‫گ‬
‫‪۳۱‬۔ئاداطع’’ شیںئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۳۷‬۔ئاد اطع ؍ نیع السم ’’ درنی ‘‘ ( ولبیچ وعایم تیگ ہعم وظنمم رتہمج ) ولبیچ‬
‫اڈیکیموکہٹئ(؟)‬
‫ک‬
‫‪a۳۷‬رشفئاد"زبلاکندر سہیزبلاکنورعش"ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۱۱۱۱‬‬
‫‪ b۳۷‬اصرب‪،‬دبعارلزاق ڈارٹک "رباوہیئ ولبیچ ےک اسلینروا"ط" رباوہیئ ادیب وساسیٹئ‬
‫وکہٹئ‪۱۱۱۷‬‬
‫‪۳۱‬۔ ریقیلیلخ’’ زابناکاطمہعل‘‘ القترشلبپزوتسمگن‪۷۸۱۴‬۔‬
 ‫‪165‬‬

‫‪۳۳‬۔ ریقیلیلخ’’ زابناکاراقتء‘‘ القترشلبپزوتسمگن‪۷۸۱۱‬۔‬

‫‪۳۴‬۔ ریقیلیلخ’’ زابنایکےہ‘‘ نکیبسکبتشگلگاتلمن‪۷۸۹۸‬۔‬
‫‪۳۵‬۔دبعاقحلومولی’’ وقادعاردو‘‘ الوہراڈیکیمالوہر(؟)‬
‫‪۳۱‬۔وغردبعارلامحن’’ ہمغنوکئر‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۹‬۔‬
‫‪۳۱‬۔اکلمااقلدری’’ دقمیولباتسچن‘‘ وبالنکباکروپرنشیوکہٹئ‪۷۸۱۷‬۔‬
‫‪۳۹‬۔اکلمااقلدری’’ اگےئاجولباتسچن‘‘ وبالنکباکروپرنشیوکہٹئ‪۷۸۱۷‬۔‬
‫‪۳۸‬۔اکلمااقلدری’’ ولبیچادباکاطمہعل‘‘ وبالنکباکروپرنشیوکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۴۱‬۔اکلمااقلدری’’ امہمتولباتسچن‘‘ ہصحدومئاسنءرٹڈیرزوکہٹئ‪۷۸۹۱‬۔‬
‫‪۴۷‬۔ابمروپکریارہطاقیض’’ دنہوناتنںیمرعوبںیوکحںیتم‘‘ رکفورظنزنشیکیلبپ‬
‫سکہر‪۷۸۹۱‬۔‬
‫‪۴۱‬۔ابمروپکری ارہط اقیض ’’ الختف اومہی اور دنہوناتن ‘‘ رکف و رظن زنشیکیلبپ رھ‬
‫‪۷۸۹۱‬۔‬
‫‪۴۳‬۔ابمروپکریارہطاقیض’’ الختفابعہیساوردنہوناتن‘‘ رکفورظن زنشیکیلبپرھ‬
‫‪۷۸۹۱‬۔‬
‫سئل‬
‫‪۴۴‬۔دمحم مدیسرپورسیف’’ اردورمساطخل‘‘ دتقمرہوقیمزابنرکایچ‪۷۸۹۷‬۔‬
‫‪۷۴‬۔رمیاھٹماخن؍کلمدمحمراضمن’’ ولبیچادبواقثتف‘‘ اقثتفوادب وادی‬
‫وبالنںیم‘‘ زبماقثتفوکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۴۵‬۔رمی ریم م ر دمحم ولبچ ’’ ولبیچ زابن اور ادب ی اترخی ‘‘ ‪ ۷۸۱۳‬رتہمج بٓاغ‬
‫ریصناخن؍ریپدمحمزریباینولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۸۱‬۔‬
‫‪۴۱‬۔ومرلکایرجیم؍رتہمجدمحمگیبولبچ’’ ولبیچرگارمئ‘‘ ‪۷۸۱۱‬ولبیچ‬
‫اڈیکیموکہٹئابردومئ‪۷۸۹۹‬۔‬
 ‫‪166‬‬

‫‪۴۱‬۔ومالیئ دیشایئ ریم رمیح داد ’’ اترخی القت ‘‘ ہصح اول ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ‬
‫‪۷۸۹۳‬۔‬
‫‪۴۹‬۔دنویریخدمحم’’ وکچکل‘‘ ہبتکموساغترحماباخنروڈایلریرکایچ‪۷۸۱۹‬۔‬
‫‪۴۸‬۔ریصن ریم لگ اخن ’’ ولباتسچن ی اہکین ئارعوں ی زابین ‘‘ ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ‬
‫‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۵۱‬۔ریصنریملگاخن’’ولبیچہیقشعئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۸‬۔‬
‫‪۵۷‬۔ریصنریملگاخن’’ ولبیچرزہیمئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۸‬۔‬
‫‪۵۱‬۔ریصن ریم لگ اخن ’’ اترخی ولباتسچن ہصح اول و دومئ القت رشلبپز وکہٹئ ؍‬
‫وتسمگنابردومئ‪۷۸۱۸‬۔‬
‫‪۵۳‬۔ریصنریملگاخن’’ ولباتسچندقمیاوردجدیاترخییروینشںیم‘‘ اسنءرٹڈیرز‬
‫وکہٹئ‪۷۸۹۱‬۔‬
‫‪۵۴‬۔ریصنریملگاخن’’ وکچوولبچ‘‘ القترشلبپزوکہٹئابردومئ‪۷۸۹۳‬۔‬
 ‫‪167‬‬

‫ولبیچبتک‬

‫‪۵۵‬۔ادمحزیئریصناخن’’ ولبیچرباوہیئولزراہر‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬

‫‪۵۱‬۔انسح دبعاوفغلر ’’ دنوان انسح ‘‘ ( ولبیچ رباوہیئ ) رلیسا دہشاد وکٹ دنسھ‬
‫‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۵۱‬۔اوسلابگنابرڈریٹسلبپبٓرزئازئنشیوکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪a۵۱‬ریصببٓدمح‪،‬امیلفاقمہل"ولبیچہچلدنباتودرمییہ"ہبعشولبیچ رتتب‬
‫نورویر یٹ‪۱۱۷۱‬ہحفص‬
‫‪۵۹‬۔’’ ولبیچزھگدلب‘‘ ولبیچاڈیکیمرکایچ‪۷۸۱۳‬۔‬
‫‪۵۸‬۔وبالنانہم’’ ورانوادنئہلگ‘‘ ئاوکلٹ(وکہٹئ)‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۱۱‬۔امجدلینیبٓزاد’’ زژن‘‘ رمبتواہبدبعاہللولبچرکایچ‪۷۸۹۵‬۔‬
‫‪a۱۱‬۔امجدلینیرعافن"اتکبوشن"ولبیچاڈیکیم‪۱۱۱۷‬‬
‫‪۱۷‬۔امجدلینیدبعاہللاجن’’ سالمم راجن ریک‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۸۳‬۔‬
‫‪۱۱‬۔دایتشریابص’’ اکلگروحپکنکار‘‘ اہبراگہزنشیکیلبپیامر ٹیرکایچ‪۷۸۸۱‬‬
‫‪۱۳‬۔دایتشریابص’’ دگنگاںیمرسزنیم‘‘ ریغوبطمہع‬
‫‪۱۴‬۔دیساہیمشاڈیکیمرکایچ’’ ربشم‘‘ ایاگتریاتک‪۷۸۹۴‬۔‬
‫‪۱۵‬۔ئاوہایندبعااقلدر’’ اوسلابگن‘‘ ابرڈریٹسلبپبٓرزئازئنشیوکہٹئ‪۷۸۱‬‬
‫‪۱۱‬۔ئاوہایندبعااقلدر’’ نیچگامسککن‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۸۳‬۔‬
‫ک‬
‫‪a۱۱‬۔رشفئاد"زبلاکن‪،‬در سہیزبلاکنورعش"ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۱۱۱۱‬‬
‫‪۱۱‬۔اصربوغثشخب’’ بواگولار‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۸‬۔‬
 ‫‪168‬‬

‫‪۱۹‬۔اصربوغثشخب’’ ملگزار‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۳‬۔‬

‫‪۱۸‬۔اصرب وغث شخب ؍ ریپ دمحم زریباین ’’ لامنل ‘‘ اینبدی ولبیچ اافلظ ولبیچ اڈیکیم‬
‫وکہٹئابردومئ(؟)‬
‫‪۱۱‬۔وغردبعارلامحن’’ ونیشاتفگر‘‘ ادارہادبولباتسچندہہوکہٹئ‪۷۸۱۸‬۔‬
‫‪۱۷‬۔اکروان ’’ بختنمومجمہع‘‘ زبلایکناکروانرتتب‪۷۸۹۱‬۔‬
‫نم‬
‫‪۱۱‬۔یکچگ ریم امکالن ؍ رمبت لگنیم ریم اعلق اخن ’’ ولبیچ دز ستی اتکب ‘‘‬
‫ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۹۱‬۔‬
‫‪۱۳‬۔نیچگاوسلولبیچ’’ رشنوائاتعابقلئوکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۱۴‬۔نیچگاوسلدویمولبیچرپسیاافنرنشیمڈراپرٹنموکہٹئ‪۷۸۱۹‬۔‬
‫‪a۱۴‬۔اجمدھولبچ"اتکبجنگ"ہبعشولبیچاجہعمولباتسچن‪۱۱۱۷‬‬
‫کہ‬
‫‪۱۵‬۔رمیریمم ردمحم’’ ولبیچ ئیںئارعی‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۱۱‬۔رمیم ردمحمولبچ’’ ولبیچزابنوادبِءاترخی‘‘ ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۳‬‬
‫گ‬
‫‪۱۱‬۔رمیوصرتاخن’’ شیں‘‘ (رداکن)ولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۱۸‬۔‬
‫‪۱۹‬۔رمیاھٹماخن؍اطعئاد’’ اردوولبیچتغل‘‘ رمزکیاردووبرڈالوہر‪۷۸۱۱‬۔‬
‫‪۱۸‬۔ریمواویریمدانیر’’ زریوند‘‘ رمبتنوفسیکچگولبیچاڈیکیموکہٹئ‪۷۸۸۱‬‬
‫‪۹۱‬۔لگنیم ریم اعلق اخن ’’ ولزایکن اریاد ریگی ‘‘ ادیب دیقنت ولبیچ اڈیکیم وکہٹئ‬
‫‪۷۸۸۱‬۔‬
‫‪۹۷‬۔ریصنریملگاخن’’ پشرگوک‘‘ ولبیچاڈیکیمرکایچ‪۷۸۱۴‬۔‬
‫بپئل‬
‫‪۹۱‬۔ریصنریملگاخن’’داناتندونیتسوم رنی‘‘ ولبیچ ئکیشیروکہٹئ‪۷۸۱۴‬۔‬
‫‪۹۳‬۔وننیکاتم’’ ولبیچئارعی‘‘ ولبیچزبلایکندنوانرتتب‪۷۸۹۷‬‬
‫‪۹۴‬۔اہیمشدیس’’ ولبیچایسھگِءراتسگسیبن‘‘ دیئب‪۷۸۱۴‬۔‬
 169

ENGLISH BOOKS

85. Addelton, J.S. Importance of Regional language in

Pakistan Al Mushir The Councilor Vol. XVIII
No.2 1986
86. Ahmedzai, Agha Nazeer Khan The Grammar of
Balochi Language Quetta, Balochi Academy, 1984.
87. Baluch, Muhammad Sardar Khan A Literary History
of the Baluch Vol 1 Balochi Academy, Quetta,1977.
88. Baluch, Muhammad Sardar Khan A Literary History
of the Balochis Vol II Balochi Academy, Quetta,
1984.
89. Barker, M.A.Mengal A Course in Baluchi Vol I
Montreal Canada.Institute of Islamic Students
McGill University 1969.
90. Baker, A.R & M.A Mengal A, Course in Baluchi Vol
II Institute of Islamic Studies McGill University
Montreal Canada 1969.
91. Census Reports Government of Pakistan Statistical
Division Islamabad years 1963, 1981.
 170

92. Dames, M. Longworth, The Balochi Language 1880

reprint Quetta Balochi Academy 1991.
93. Dames, M.Longworth. The Baloch Race a historical
and ethnological sketch London, Royal Asiatic
Society 1904.
94. Demes, M.Longworth. Popular poetry of the
Balochies 1907, reprint Quetta, Balochi Academy,
1988.
95. Elfenbein, J.H The Balochi Language a dialectology
with texts 1966 Karachi, Indus publications 1980.
96. Elfenbein, J.H Notes on the Balochi-Brahui
Linguistic Commonsality Oxford, philological
Society Council 1981-82, pp 77-97.
97. Emeneau, M.B Language and Linguistic Area Edited
by Anwer S.Dil, essays Murrey B.Emeneau Sanford
California Stanford University press, 1980.
98. Grrierson, G.A Linguistic Survey of India Vols V-
VI, reprint Dehli, Low price publishers, 1990.
99. Jahani, Carina Standar dization and Orthography in
the Balochi Language Acta Universitatis Uppsala
Upsaliensis Studies Iranica, 1989.
 171

100. Janmahmad The Baloch Cultural Heritage Karachi

Royal Books Co 1982.
101. Mengal,M.Aqil Khan The Balochi Among the
Median Band Pakistan Studies Vol-I
1990,Quetta.Pakistan Study Centre University of
Balochistan, pp 17-27.
102. Morgensttrene George Report on a Linguistic
Mission to North-west India Norway 1932,reprint
Indus Publications
Karachi )?(
103. Tosi, Murizio Balochistan in Prehistory Reversing
the Centre Prephery Paradigm for the future
Generation studies Nepals Newsletter Balochistan
Studies No.1 Winter, 1982-83 pp 32-45 .
104. Zakir Qadir, "Balochi Journalism "Balochi
Academy Quetta 2020
 ‫‪172‬‬

‫اابخراتوراسلئ‬

‫رپاین افںیلئ امانہہمبٓاسپچیک(رتتب)‬

‫رپاین افںیلئ امانہہماوسلولبیچوکہٹئ‬
‫رپاین افںیلئ امانہہم اوامنرکایچ‬
‫رپاین افںیلئامانہہمولبیچرکایچ؍وکہٹئ‬
‫رپاین افںیلئ امانہہماتپتن‪،‬اہبراگہرکایچ‬
‫رپاین افںیلئ ریمعتولباتسچنوکہٹئ‬
‫رپاین افںیلئامانہہمزامہنولبیچرکایچ؍وکہٹئ‬
‫رپاین افںیلئ امانہہموساغترکایچ‬
‫رپاین افںیلئامانہہمزبلاکنبح‬
‫مغل‬
‫رپاین افںیلئ امانہہم َ مرسایبوکہٹئ‬
‫رپاین افںیلئ تفروزہوننیکدوروکہٹئ‬
 ‫‪173‬‬

‫فنصمیدرگیاصتفین‬
‫(ئارعی)‬ ‫وراغاصرب‬ ‫‪۷‬۔‬
‫(قیقحت)‬ ‫ادبانیسجاک‬ ‫‪۱‬۔‬
‫(مظنقیقحت)‬ ‫سالماتلج‬ ‫‪۳۳‬‬
‫(قیقحت)‬ ‫ئایہرخوار‬ ‫‪۴‬۔‬
‫(رتہمج)‬ ‫وبطنقا‬ ‫‪۵‬۔‬
‫(دیقنت)‬ ‫اوصلدیقنت‬ ‫‪۱‬۔‬
‫(ئارعی)‬ ‫پ‬
‫شل‬ ‫‪۱‬۔‬
‫(ریست ۔اریانوارڈایہتف)‬ ‫ریستایبنلﷺ‬ ‫‪۹‬۔‬
‫(قیقحت)‬ ‫اتالنبٓرموارکی‬ ‫‪۸‬۔‬

‫(قیقحت)‬ ‫رباوہیئاورولبیچےکدنچرتشمکاقثیتفاافلظ‬ ‫‪۷۱‬۔‬

‫(قیقحت)‬ ‫رباوہیئوھکلو‬ ‫‪۷۷‬۔‬

‫(رفسانہم)‬ ‫دراووناتن‬ ‫‪۷۱‬۔‬
‫(ئارعییقیقحت)‬ ‫اچرابغالمدبعامیکحل‬ ‫‪۷۳‬۔‬
‫(اجنپیب)‬ ‫ولبیچادب‬ ‫‪۷۴‬۔‬
‫(رعیب)‬ ‫امنذجرکفہیاالسہیم‬ ‫‪۷۵‬۔‬
‫(اسلاینت)‬ ‫رباوہیئاورولبیچےکاسلینروا"ط‬ ‫‪۷۱‬۔‬
‫(اابقایلت)‬ ‫رکفاابقلےکدنچوگےش‬ ‫‪۷۱‬۔‬
 174

)‫(قیقحت‬ ‫رباوہایئتےکدنچوخےش‬ ‫۔‬۷۹

)‫(ںیمظنوچبںےکےیل‬ ‫وگڑگو‬ ‫۔‬۷۸

)‫(قیقحت‬ ‫رباوہیئاورولبیچےکادیبروا"ط‬ ‫۔‬۱۱

)‫(وصتفقیقحت‬ ‫وصویفںےکگنس‬ ‫۔‬۱۷

11.Balochi Reader (English published from USA) .
11.A Bit about Brahui: Language, Literature & Culture
24. A Bit on Balochi and Brahui linguistic and Cultural
Commonlitie
25- Spotlight Balochistan: A few Litrary and Cultural Sketches
26- Cultural Diversity in Balochistan.