Tytuł: Wyczerpanie ego, glukoza i kryzys replikacyjny: 20 lat zasobowego modelu

samokontroli

Title: Ego depletion, glucose and replication crisis: 20 years of resource model of self-

control

Autor 1: Jan Jędrzejczyk

E-mail: jan.jedrzejczyk@psych.uw.edu.pl

Afiliacja: Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii

Adres do korespondencji: Stawki 5/7, 00-183 Warszawa

Autor 2: Karol Lewczuk

E-mail: karol.lewczuk@psych.uw.edu.pl

Afiliacja: Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii

Adres do korespondencji: Stawki 5/7, 00-183 Warszawa

STRESZCZENIE

W ostatnich latach duża część badań dotyczących samokontroli weryfikowała założenia tzw.

modelu zasobowego, który został zaproponowany przez Roya Baumeistera i

współpracowników. Według tego modelu, wszystkie formy samokontroli opierają się na

ograniczonym zasobie, który wraz z kolejnymi jej aktami wyczerpuje się. To skutkuje stanem

tzw. wyczerpania ego, w którym zdolność do efektywnej samokontroli jest ograniczona. W

poniższej pracy zaprezentowano przegląd badań nad zasobowym modelem Baumeistera, w

szczególności poszukiwania i próby weryfikacji biologicznej podstawy zasobu. Następnie

przytoczono badania, które wskazywały na alternatywne wyjaśnienia mechanizmów

samokontroli oraz opisano najnowsze propozycje teoretyczne, postulujące, że za efekt

wyczerpania ego odpowiedzialne są nie tyle ograniczone zasoby, a procesy decyzyjne i

motywacyjne. Ostatnia część pracy dotyczy niedawnych doniesień, ujawniających problemy z

replikowalnością efektu wyczerpania ego. Zdaniem autorów niniejszego artykułu, analiza

wyników dotychczasowych badań oraz ich replikacje wskazują na znikomą użyteczność

modelu zasobowego w objaśnieniu mechanizmów samokontroli.

ABSTRACT

In the last years, much of research in the field of self-control was aimed to verify assumptions

of the resource model of self-control, introduced by Roy Baumeister and colleagues.

According to this model, all forms of self-control rely on a limited resource, which is depleted

by engaging in further acts of self-control. This results is a state of ego depletion, in which the

ability to perform self-control effectively is diminished. In this article, we provide an

overview of research on ego depletion, focusing on experimental attempts to verify the

biological basis of the resource. Additionally, we discuss research that postulate alternative

explanations of the mechanisms of self-control and we describe the newest theoretic

proposals, which put emphasis on motivational and decision-making processes as a cause of

ego depletion effect, rather than on limited resource. Lastly, we reflect on implications of

recent reports revealing problems with replicability of ego depletion. We argue that limited

resource explanation did not provide a useful framework for explaining mechanisms of self-

control.

Keywords: self-control, ego depletion, glucose, willpower, motivation

WPROWADZENIE

Samokontrola, potocznie nazywana siłą woli, określa procesy mentalne, dzięki którym

możliwe jest powstrzymywanie myśli, emocji i zachowań wchodzących w konflikt z

długoterminowym celem osoby. Z perspektywy psychologii poznawczej, samokontrola jest

jedną z podstawowych funkcji wykonawczych (obok utrzymywania i uaktualniania informacji

w pamięci roboczej oraz przełączania się między zadaniami) odpowiedzialną za hamowanie

dominujących, automatycznych reakcji, gdy jest to wymagane (Hofmann, Schmeichel i

Baddeley, 2012). Aby samokontrola się aktywowała, musi zaistnieć konflikt pomiędzy

motywami proksymalnymi, konkretnymi (zwykle określanymi mianem pokus) a dystalnymi,

abstrakcyjnymi (mentalną reprezentacją celu) (Fujita, 2011). Badania potwierdzają, że

samokontrola jest związana z pozytywnymi efektami w codziennym życiu: z osiągnięciami

szkolnymi i akademickimi, dobrymi relacjami interpersonalnymi, wysoką samooceną,

rzadszymi zachowaniami impulsywnymi (np. nadużywanie substancji czy objadanie się),

lepszym zdrowiem psychicznym oraz fizycznym, stabilniejszą sytuacją finansową i z

rzadszymi zachowaniami kryminalnymi (Moffit i in., 2011; Tagney, Baumeister i Boone,

2004). Hamowanie niepożądanych reakcji jawi się zatem jako zdolność o dużym znaczeniu

adaptacyjnym (choć ostatnio pojawiają się wyniki badań kwestionujące ten pogląd, zob.

Milyavskaya, Inzlicht, 2017) zarówno z perspektywy jednostki, jak i społeczeństwa.

ZASOBOWY MODEL SAMOKONTROLI

Choć samokontrola znajdowała się w kręgu zainteresowań badaczy od wielu lat (np.

Mischel, Shoda i Rodriguez, 1989), liczba badań nad tym fenomenem znacząco wzrosła w

ciągu ostatnich 20 lat. Stało się to za sprawą nowej propozycji teoretycznej autorstwa Roya

Baumeistera: zasobowego modelu samokontroli (Baumeister, Bratlavsky, Muraven i Tice,

1998). Model ten postuluje, że zdolność do samokontroli opiera się na ograniczonym zasobie,

który szybko się wyczerpuje. Wobec tego, każdy akt powstrzymania się od pokusy,
niezależnie od tego, czy jest to impulsywne zachowanie, myśl czy emocja, zmniejsza ilość

tego zasobu, pozostawiając osobę w stanie tzw. wyczerpania ego. Według założeń modelu, w

tym stanie kolejne zastosowanie samokontroli jest trudne lub wręcz niemożliwe. Dopiero po

regeneracji zasobu, zdolność samokontroli powraca.

Model zasobowy implikuje dwa wnioski. Po pierwsze, zasób, na którym opiera się

samokontrola, jest ogólny – leży u podstaw każdego hamowania niepożądanych reakcji,

niezależnie czego dotyczą i w jakim kontekście zachodzą (Muraven, Baumeister, 2000). Po

drugie, autorzy modelu postulują, iż pula tego ogólnego zasobu może zostać powiększona

przez trening (Muraven, Baumeister i Tice, 1999). Dlatego koncepcja Baumeistera nazywana

jest również modelem siłowym samokontroli – określenie to odnosi się do analogii mięśnia,

który pracując, również zużywa energię, męczy się i potrzebuje regeneracji. Ale jednocześnie

mięsień można wytrenować, aby mógł pracować dłużej.

Badania modelu zasobowego przeprowadzane są w paradygmacie dwóch zadań (dual-

task paradigm) (Baumeister i in., 1998). W tej procedurze badani wykonują dwa kolejne,

następujące po sobie, zadania. W grupie eksperymentalnej oba zadania wymagają dokonania

aktu samokontroli, w grupie kontrolnej – tylko drugie. Oba zadania dotyczą zazwyczaj innego

kontekstu, np. w pierwszym zadaniu badani mają powstrzymać się od jedzenia słodyczy, w

drugim zaś muszą jak najdłużej wytrwać w rozwiązywaniu anagramów. Omawiany model

postuluje, że badani w grupie eksperymentalnej, na skutek wyczerpania ego (efekt zadania

pierwszego), będą mieli niższy poziom wykonania w zadaniu drugim, niż badani w grupie

kontrolnej. Badania w tym paradygmacie potwierdzają te przewidywania (podsumowanie

badań: Baumeister, Vohs i Tice, 2007). Co więcej, wykazano, że wyczerpanie ego zachodzi w

przypadku kontroli myśli, radzenia sobie z emocjami, hamowania reakcji impulsywnych,

ukierunkowania uwagi, kierowania zachowaniem czy podejmowania wielu decyzji. Wyniki te

sugerują, iż zgodnie z modelem Baumeistera, każdy akt samokontroli czerpie z tego samego,
globalnego zasobu. Drugi postulat modelu, wskazujący na możliwość zwiększenia

dostępnego zasobu poprzez wytrenowanie samokontroli, także uzyskał poparcie empiryczne

(podsumowanie badań: Baumeister, Gailliot, DeWall i Oaten, 2006). W 2010 Hagger i

współpracownicy przeprowadzili metaanalizę 83 badań nad wyczerpaniem ego, która

potwierdziła występowanie tego fenomenu.

ZASÓB ODPOWIADAJĄCY ZA EFEKTYWNOŚĆ SAMOKONTROLI – WIĘCEJ

NIŻ TYLKO METAFORA?

Jak zaznaczono wcześniej, centralnym założeniem teorii Baumeistera jest istnienie

konkretnego, biologicznego, wewnętrznego dla jednostki zasobu, którego aktualny poziom w

orgaiźmie ma być odpowiedzialny za efektywność samokontroli (Baumeister i in., 1998).

Baumeister widzi opisywany zasób, jako więcej niż tylko przenośnię, służącą do wyjaśnienia

efektu wyczerpania ego. Według niego, zasób ten fizycznie istnieje w organizmie a jego

ubytek na skutek aktów samokontroli oraz regeneracja na skutek odpoczynku powinny być

obserwowalne. Takie ujęcie umożliwia eksperymentalną weryfikację zasobowego podłoża

efektywności samokontroli (Gailliot, Baumeister, 2007). Omawiana hipoteza, mówiąca o

zasobowej naturze samokontroli jest intuicyjna, obrazowa i w pewien sposób atrakcyjna

(Beedie, Lane, 2011; Evans, Boggero i Segerstrom, 2016; Vadillo, Gold i Osman 2016)

jednak pozostaje pytanie: czy znajduje ona empiryczne potwierdzenie?

Mimo że istnienie zasobu odpowiedzialnego za efektywność samokontroli jest

kluczowe dla modelu wysuniętego przez Baumeistera, pierwsze badania weryfikujące wprost

istnienie zasobu pojawiły się dopiero 10 lat po jego pierwszym sformułowaniu. W 2007 roku

Gailliot i Baumeister postawili hipotezę o szczególnym znaczeniu glukozy dla efektywności

samokontroli i powstawania efektu wyczerpania ego i w tym samym roku przedstawili

pierwsze dowody na jej potwierdzenie (Gailliot i in., 2007). Jednak aby uznać glukozę (lub

jakikolwiek inny związek biologiczny) za zasób, który jest podstawą efektywności

samokontroli oraz spełnia wymagania zasobowego modelu samokontroli, należało wykazać

prawdziwość czterech założeń (Dang, 2016b; Kurzban, 2010).

Założenie pierwsze: Poziom glukozy w organizmie spada po wykonaniu zadania

związanego z samokontrolą.

Założenie drugie: Spadek poziomu glukozy dla grupy eksperymentalnej jest większy.

Spełnienie tego założenia jest konieczne, aby wykazać, że fluktuacje w poziomie glukozy są

związane specyficznie z zaangażowaniem w czynności związane z samokontrolą, a nie są

zależne od innych czynników.

Założenie trzecie: Wielkość spadku poziomu glukozy w organizmie po pierwszym

zadaniu angażującym samokontrolę przewiduje efektywność wykonywania drugiego zadania

wymagającego samokontroli. Założenie to wskazuje nie tylko na to, że poziom glukozy spada

na skutek zaangażowania w samokontrolę, ale też bezpośrednio wiąże wielkość tego spadku,

z siłą efektu wyczerpania ego.

Założenie czwarte: Uzupełnienie poziomu glukozy po pierwszym zadaniu

wymagającym samokontroli eliminuje spadek wykonania zadania drugiego.

Spełnienie każdego z tych założeń jest konieczne, aby proponowany zasób w pełni

odpowiadał na postulaty zasobowego modelu samokontroli: to jest, był bezpośrednio

odpowiedzialny za zmiany w efektywności samokontroli (Dang, 2016b; Kurzban, 2010). Co

warte podkreślenia, poziom tego zasobu w organizmie ma według Baumeistera znaczenie

kluczowe i zdecydowanie nadrzędne wobec wszystkich innych czynników, które mogłyby

wpływać na efektywność samokontroli (Baumeister i in., 1998; Baumeister i in., 2007).

Gailliot i współpracownicy (2007) zaprezentowali serię dziewięciu badań, które

zdawały się doskonale potwierdzać postulaty zasobowego modelu samokontroli i popierać

wszystkie cztery opisane powyżej założenia. Ponadto, autorzy wykorzystali w swojej pracy
szeroką gamę zadań wymagających samokontroli (test Stroopa, kontrola ekspresji emocji,

tłumienie stereotypów, kontrola uwagi w obliczu dystraktorów czy tłumienie myśli).

Potwierdzało to, że efekty przez nich uzyskane są uniwersalne dla różnych domen

samokontroli, a nie zależą od charakterystyk specyficznych tylko dla jednego typu zadań.

Omawiany artykuł Gailliota i współpracowników (2007) dostarczył pierwszych

dowodów na to, że Baumeisterowski zasób jest więcej niż tylko metaforą - z tego powodu

publikacja ta zainteresowała wielu badaczy (dotychczas był cytowany 1226 razy według bazy

Google Scholar na dzień 22.V.2017), także polskich, którzy również uzyskali potwierdzenie

związku pomiędzy glukozą a samokontrolą (omówienie: Buczny, Łukaszewski, 2008) Prócz

zainteresowania, badania w nim zaprezentowane wzbudziły znaczne kontrowersje oraz

krytykę, którą można podzielić na dwa nurty. Pierwszy nurt dotyczył niezgodności badań

Gailliota i współpracowników z dostępną wiedzą fizjologiczną i neurofizjologiczną, drugi –

wad metodologicznych ich badań. Ta krytyka była również powodem zrewidowania

pierwotnej wersji hipotezy o szczególnym znaczeniu glukozy dla samokontroli - oraz, w

następnych latach, przyczynkiem do krytyki całego, Baumeisterowskiego wyjaśnienia

powstawania efektu wyczerpania ego.

Po pierwsze, hipoteza wysunięta przez Gailliota i Baumeistera (2007) oraz wyniki ich

późniejszych badań (Gailliot i in., 2007) stoją w sprzeczności z dobrze ugruntowaną wiedzą

neurofizjologiczną oraz wieloma badaniami dotyczącymi metabolizacji glukozy przez mózg

(Beedie, Lane, 2011; Kurzban, 2010). Mózg wykorzystuje około 20% glukozy

metabolizowanej przez cały organizm (Dunbar, 1998). Dzięki badaniom wykorzystującym

m.in. technikę pozytonowej tomografi emisyjnej (PET) wiadomo, że wzrost metabolizacji

glukozy przez mózg, na skutek zaangażowania w trudne zadania poznawcze, jest jednak

znikomy – najczęściej zamyka się w okolicach 1% (Raichle, Mintun, 2006). Co więcej,

organizm zawsze priorytetyzuje dostarczanie glukozy do mózgu, nawet kosztem innych

organów. Jak piszą Beedie i Lane, „ludzki organizm jest zdolny, we wszystkich, prócz

skrajnie ekstremalnych sytuacji, zaopatrzyć mózg w poziom glukozy potrzebny, do

przeprowadzenia potrzebnych operacji umysłowych” (Beedie, Lane, 2011, s. 3). Jest zatem

skrajnie mało prawdopodobne, aby kilkuminutowe zadanie wymagające samokontroli

powodowało spadek poziomu glukozy dostępnej do metabolizacji w mózgu do poziomu,

który uniemożliwiałby kontynuowanie efektywnego funkcjonowania (Gibson, 2007; Kurzban,

2010). Dodatkowo, ćwiczenia fizyczne, które skutkują wzrostem metabolizacji glukozy w

organizmie w znacznie większym stopniu niż aktywność umysłowa, wpływają pozytywnie, a

nie negatywnie na poziom samokontroli (Tomporowski, 2003).

Dodatkowo, mimo że Gailliot i współpracownicy w swoich badaniach wykorzystywali

pomiar glukozy we krwi, był on tylko narzędziem do wnioskowania o poziomie metabolizacji

glukozy przez mózg (co bezpośrednio nie było mierzone). Zarówno Baumeister, jak i inni

badacze zajmujący się tym zagadnieniem, wskazują, że glukoza to „paliwo dla mózgu” i to

przyspieszone tempo metabolizacji glukozy przez mózg ma być podłożem efektu

wyczerpania ego (Gailliot, Baumeister, 2007). W swoich badaniach, Gailliot i

współpracownicy (2007) zakładali zatem, iż spadek poziomu glukozy we krwi to sygnał

zwiększonej metabolizacji glukozy przez mózg (Gailliot, Baumeister, 2007; Gailliot i in.,

2007). Wielu badaczy uważa jednak taki sposób myślenia za zdecydowanie zbyt uproszczony,

nawet naiwny (Beedie, Lane, 2011; Kurzban, 2010; Śpiewak, 2013) Pomiar poziomu

glukozy we krwi zanieczyszczony jest przez zużycie glukozy przez inne niż mózg organy

(serce, mięśnie szkieletowe), które wpływają na wartości uzyskane w takim pomiarze w

zdecydowanie większym stopniu niż praca samego mózgu. Z tego powodu wnioskowanie na

podstawie zmian w poziomie glukozy we krwii o metabolizacji glukozy w mózgu może

doprowadzić do wyciągnięcia fałszywych konkluzji badawczych (Evans i in., 2016; Kurzban,

2010).
 Kurzban (2010) dokonał również ponownej analizy danych zebranych przez Gailliota i

współpracowników (2007) i pokazał, że dane te w zasadzie zaprzeczają słuszności ich

hipotez. Największe wątpliwości rodzi to, że tylko w 1 z 9 badań zaprezentowanych przez

zespół Gailliota doszło do istotnego spadku poziomu glukozy pod wpływem wykonywania

zadania dotyczącego samokontroli – pozostałe eksperymenty wskazują na brak takiego

efektu, a w niektórych przypadkach nawet na efekt odwrotny – jednak w oryginalnym

artykule jest to pomijane. Taki wzór wyników przeczy założeniu pierwszemu, którego

spełnienie jest konieczne, aby uznać glukozę za zasób odpowiadający za efektywność

samokontroli. Badania Gailliota i współpracowników były również krytykowane z powodu

wykorzystania komercyjnych mierników poziomu glukozy, które zapewniają bardzo

niedokładny (według standardów naukowych) i nierzetelny pomiar (Molden i in., 2012).

Wszystkie wymienione wyżej argumenty wzbudziły duże wątpliwości, co do

teoretycznej zasadności omawianej formy hipotezy zasobowej oraz jakości empirycznych

dowodów za nią stojących (Dang, 2016b; Kurzban, 2010; Schimmack, 2012). Innym efektem

powyższej debaty były kolejne próby replikacji efektów uzyskanych przez zespół Gailliota

(2007). Badania replikacyjne przyniosły wnioski, które zostały podsumowane w niedawno

opublikowanej metaanalizie (Dang, 2016b). Mimo że efekty prezentowane przez zespół

Gailliota (2007) uzyskały częściowe poparcie w pojedynczych badaniach przeprowadzonych

w innych laboratoriach (Dvorak, Simons, 2009; Wang, Dvorak, 2010), wyniki zdecydowanej

większości badań świadczą przeciwko pierwotnej wersji hipotezy zasobowej (Dang, 2016b).

Zadania dotyczące samokontroli nie przyczyniają się do wyższego poziomu metabolizacji

glukozy, niż inne rodzaje zadań poznawczych. Dodatkowo, poziom glukozy nie jest dobrym

predyktorem następczej efektywności samokontroli. Te wnioski w zasadzie przekreślają

hipotezę zasobową w jej pierwotnej formie (Dang, 2016b; Evans i in., 2016; Śpiewak, 2013;

Vadillo i in., 2016).

 W odpowiedzi na to zostały sformułowane nowe modele, postulujące na przykład, że

za samokontrolę ma odpowiadać nie glukoza, a jej pochodna – glikogen (Gailliot, 2008).

Jedno badanie pokazało również, że skuteczną samokontrolę może facylitować fruktoza

(Miller, Bourrasseau i Blampain, 2013). Z kolei Beedie i Lane zaproponowali (2011), że to

nie poziom glukozy w organizmie, a jej alokacja, jest tym, na co powinno się zwracać uwagę

szukając przyczyn efektu wyczerpania ego. W myśl tego modelu, samokontrola nie prowadzi

do wyczerpania określonego zasobu w organizmie, a – będąc trudniejsza i bardziej awersyjna

niż inne czynności – szybciej skłania jednostkę do „oszczędzania” zasobu i alokowania go

gdzie indziej. Nie dostarczono jednak wystarczających danych na potwierdzenie tych modeli

(Dang, 2016b).

ZASÓB CZY MOTYWACJA? BADANIA NAD TAK ZWANYM EFEKTEM

PRZEPŁUKANIA

Jedyny efekt, który pomyślnie przechodził kolejne replikacje to efekt dotyczący

założenia czwartego. Mimo że zadania dotyczące samokontroli nie wiążą się ze zwiększoną

metabolizacją glukozy, a jej poziom nie jest dobrym predyktorem następczej efektywności

samokontroli, to wypicie roztworu glukozowego przekładało się na zwiększoną efektywność

samokontroli zaraz potem. Co więcej, taki sam skutek dawało przemycie gardła napojem

zawierającym glukozę, nawet jeżeli napój ten był następnie w całości wypluwany (Dang,

2016b; Molden i in., 2012; Sanders, Shirk, Burgin i Martin, 2012).

W interpretowaniu tego efektu pomogły wyniki uzyskane w badaniach na polu psychologii

sportu. Badania te wskazują, że samo przepłukanie gardła napojem zawierającym glukozę

może przekładać się na zwiększenie osiągnięć sportowych (Carter, Jeukendrup i Jones, 2004;

Chambers, Bridge i Jones, 2009). W 2012 roku pojawiły się badania, które pokazywały

podobny efekt dla efektywności samokontroli (Molden i in., 2012; Sanders i in., 2012).

Eksperymenty te pokazały, że samo przepłukanie gardła roztworem zawierającym glukozę,

bez wprowadzania jej do krwi, znosi efekty wyczerpania ego, co zespół Sandersa (2012)

nazywa „efektem przepłukania” (ang. gargle effect). U uczestników badania, którzy zostali

poddani procedurze wyczerpania ego, ale przepłukali gardło roztworem zawierającym

sztuczną substancję słodzącą (bez glukozy), efekt wyczerpania nie został zredukowany.

Warto nadmienić, że przepłukanie gardła roztworem glukozowym nie podnosiło jej poziomu

we krwi – osoby były instruowane, aby nie połykać roztworu, a czas na metabolizację

glukozy i wzrost jej poziomu we krwi był zbyt krótki nawet po jego połknięciu. By uniknąć

wszelkich wątpliwości część eksperymentatorów zdecydowała się na kontrolowanie poziomu

glukozy we krwi, który po procedurze przepłukiwania pozostawał bez zmian. Efekt

przepłukania nie może mieć charakteru zasobowego i stoi w opozycji do modelu zasobowego

zespołu Baumeistera (Hagger, Chatzisarantis, 2013; Sanders i in., 2012). Efekt ten wydaje się

mieć charakter motywacyjny - mechanizmów leżących u jego podłoża naukowcy upatrują w

tym, że glukoza aktywuje receptory znajdujące się w jamie ustnej i na języku, co z kolei

stymuluje aktywność regionów mózgowych związanych z układem nagrody i samokontrolą –

przedniej kory zakrętu obręczy oraz brzusznego prążkowia. Badania pokazują zwiększoną

aktywność obu tych ośrodków, kiedy w jamie ustnej obecna jest glukoza (Chambers i in.,

2009). Ponadto, istnieją pierwsze, niebezpośrednie dowody na to, że przednia kora zakrętu

obręczy wykazuje mniejszą aktywność po uprzednim zaangażowaniu w samokontrolę

(Inzlicht, Gutsell, 2007). Efekt przepłukania może więc polegać na zapobieganiu efektowi

wyczerpania ego poprzez pobudzanie aktywności przedniej kory zakrętu obręczy (Hagger,

Chatzisarantis, 2013; Molden i in., 2012), która jest jednym z najważniejszych ośrodków

odpowiadających za samokontrolę (Heatherton, Wagner, 2011). Druga hipoteza,

komplementarna w stosunku do opisanej wyżej, zakłada że płukanie gardła glukozą

przyczynia się do zwiększenia aktywności ośrodków nagrody w mózgu – jednym z takich

ośrodków jest wymienione wcześniej brzuszne prążkowie. Wzrost jego aktywności może
powodować, że kolejne zadanie stojące przed badanymi postrzegane jest jako bardziej

nagradzające, to z kolei podnosi motywację do jego wykonania i przyczynia się do wyższej

efektywności samokontroli (Dang, 2016b). Niezależnie od tego, która z dwóch hipotez

potwierdzi się w kolejnych badaniach, efekt przepłukania nie mieści się w ramach

zasobowego modelu samokontroli, jako że nie operuje on na poziomie wyczerpywania i

uzupełniania zasobu, którego aktualny poziom ma odpowiadać za efektywność samokontroli

(Molden i in., 2012; Sanders i in., 2012)

Jednak prócz wyników potwierdzających istnienie efektu, dotychczasowe badania

przyniosły też jednak kilka niepomyślnych replikacji (Boyle i in., 2016; Lange, Eggert, 2014;

Lange i in., 2014), stawiając go pod znakiem zapytania. Chociaż wspominana już, niedawno

opublikowana metaanaliza, popiera istnienie efektu przepłukania (Dang, 2016b), wielu

badaczy – w tym autor wspomnianej metaanalizy – podkreślają, że potrzeba większej liczby

dowodów empirycznych, żeby z pewnością mówić o sile tego efektu. Biorąc pod uwagę małą

moc statystyczną badań dotyczących tego zagadnienia, niektórzy badacze podają w

wątpliwość realność efektu przepłukania (Vadillo i in., 2016). Wobec braku silnych dowodów

empirycznych, przemawiających za jednym z dostępnych wyjaśnień efektu wyczerpania ego,

inni badacze postulowali, że dla samokontroli znaczenie mają inne związki biologiczne:

dopamina (Dang, Xiao, Liu, Jiang i Mao, 2016) czy adenozyna (Maranges, 2016). Jednak ani

pierwsza, ani druga hipoteza nie jest jeszcze poparta znaczącymi dowodami empirycznymi.

Podsumowując, z uwagi na wady istniejących badań lub zbyt małą ich liczbę, nie

istnieją obecnie wystarczająco silne dowody przemawiające jednoznacznie za którąkolwiek z

prezentowanych w tym podrozdziale propozycji, co do roli związków biologicznych dla

zmian w efektywności samokontroli (Dang, 2016b; Hockey, 2011; Kurzban, 2010).

CZYNNIKI ZAPOBIEGAJĄCE WYCZERPANIU EGO

Pośród badań prowadzonych w ramach modelu zasobowego sprawdzano także, czy

istnieją czynniki psychologiczne, które mogłyby uchronić osoby przed doświadczeniem

wyczerpania ego. W jednym z pierwszych oceniających to badań, część uczestników została

poinformowana, że wykonanie jednego zadania może wpłynąć pozytywnie na wykonanie

kolejnego (Martijn, Tenbült, Merckelbach, Dreezens i de Vries, 2002). Okazało się, że samo

wzbudzenie takich oczekiwań zapobiegło wyczerpaniu ego na skutek wykonania zadania

wymagającego samokontroli. Inne badania wskazały na kolejne czynniki, przynoszące

podobny efekt, m.in.: wzmocnienie motywacji, indukcja pozytywnego afektu, interpretacja

zadania jako testu na siłę woli lub jako zabawy, przywołanie i opisanie swoich wartości, czy

nawet obejrzenie ulubionego programu TV lub zapalenie papierosa oraz wzbudzenie

przekonań o nieograniczonej sile woli (przegląd badań: Inzlicht, Berkman, 2015)

Wyniki tych badań nie są zgodne z przewidywaniami modelu zasobowego: jeśli

samokontrola miałaby się opierać na obiektywnym, mającym podstawy fizjologiczne i

znacząco ograniczonym zasobie, np. glukozie, to żaden czynnik psychologiczny nie powinien

zapobiegać wyczerpaniu tego zasobu. Aby wyjaśnić te niespójności, badacze wyczerpania

ego zaproponowali hipotezę konserwacyjną (Muraven, Shmueli i Burkley, 2006). Postuluje

ona, że osoby przewidujące konieczność zastosowania samokontroli w najbliższej

przyszłości, będą chciały oszczędzić zasób i włożą mniej wysiłku w zadanie. Przez to zostanie

zużyta mniejsza ilość zasobu. Jednocześnie wskazuje się, że oszczędzenie zasobu możliwe

jest tylko do pewnego stopnia – przy bardzo wymagających zadaniach jego wyczerpanie

będzie nieuniknione (Baumeister, Vohs i Tice, 2007). Ten punkt widzenia wspiera badanie

Vohs, Baumeistera i Schmeichela (2012). Jednak dalsze badania nad przekonaniami

wykazały, że wiara w nieograniczoną siłę woli sprzyja codziennej samoregulacji szczególnie

w sytuacji długotrwałych wysokich wymagań (Bernecker i Job, 2015). Eksperyment

przeprowadzony przez Boksema, Meijmana i Lorist (2006) dostarcza dowodów na to, iż w

przypadku wymagającego i długo trwającego zadania laboratoryjnego, zwiększenie

motywacji zapobiega obniżeniu poziomu jego wykonania. Te badania świadczą o tym, że

przy odpowiednich warunkach, efektywność samokontroli nie spada, więc przeczą one

hipotezie konserwacyjnej.

Ze względu na brak przekonujących dowodów na rzecz glukozy (czy jakiegokolwiek

innego związku) jako kandydata na biologiczną podstawę zasobu w modelu Baumeistera oraz

badania wskazujące na kluczową w efektywności samokontroli rolę czynników

psychologicznych, część badaczy zaczęła poszukiwać innych wyjaśnień fenomenu

samokontroli – rezygnujących z pojęcia zasobu.

NOWE MODELE SAMOKONTROLI

Inzlicht, Schmeichel i Macrae (2014) zaproponowali model zmiany priorytetów:

czerpiąc m.in. z dorobku psychologii ewolucyjnej, ekonomii i psychologii zmęczenia

wskazali, iż fenomen samokontroli można wyjaśnić zmieniającymi się priorytetami

zachowania. Ludzie dążą do utrzymania równowagi pomiędzy celami „muszę” –

wymagającymi wysiłku poznawczego, a celami „chcę” – związanymi z odpoczynkiem.

Autorzy odnoszą to rozróżnienie typów aktywności do dylematu eksploatacji vs eksploracji,

tj. porównywania korzyści i kosztów pozostawania przez dłuższy czas przy jednej aktywności

(eksploatacja, cele „muszę”) lub poszukiwania nowych aktywności, które być może przyniosą

większą korzyść (eksploracja, cele „chcę”). Z perspektywy ewolucyjnej, wskazując jako

przykład poszukiwanie pokarmu - ani nieustanne korzystanie z jednego źródła (ryzyko

wyczerpania źródła) - ani ciągłe poszukiwanie nowych (ryzyko nieznanych terytoriów), nie

było zachowaniem adaptacyjnym. Dopiero zachowanie równowagi, czyli regularna zmiana

priorytetów pomiędzy eksploatacją a eksploracją, było korzystne dla przetrwania (Cohen,

McClure i Yu, 2007). Wedle tego modelu, człowiek ma ewolucyjnie zakorzenioną tendencję
do zmiany priorytetów, więc po pewnym czasie stosowania samokontroli (wysiłkowego

utrzymywania się przy danej odpowiednik eksploatacji) aktywuje się motywacja do zmiany –

na działanie niewymagające samokontroli (działania, które przychodzą bez wysiłku;

odpowiednik eksploracji). Na to, kiedy nastąpi zmiana priorytetów, mają wpływ czynniki

psychologiczne: jeśli motywacja związana z zadaniem wymagającym samokontroli zostanie

zwiększona, to to zadanie pozostanie priorytetem. Na samą motywację może wpływać wiele

czynników wewnętrznych (głód, ale też powiązanie celu z wartościami osoby) i zewnętrznych

(zapach jedzenia, aprobata społeczna), dlatego też cały czas zachodzą procesy ewaluacji obu

rodzajów zadań, biorące pod uwagę wszelkie czynniki . Sygnałem, który informuje o tym, że

czas zmienić priorytet zachowania, jest uczucie zmęczenia. W tym modelu zatem zmęczenie

nie jest oznaką braku obiektywnej energii (zasobu).

Kurzban, Duckworth, Kable i Myers (2013) zaproponowali model kosztu

alternatywnego, który opisuje zachowanie, w tym wykonywanie zadań wymagających

samokontroli, jako efekt procesów obliczeniowych umysłu. Autorzy tej propozycji opierają

się na założeniach ewolucjonizmu (funkcjonowanie mózgu ma prowadzić do adaptacyjnych

zachowań) oraz komputacyjnej teorii umysłu (procesy zachodzące w umyśle, w tym

subiektywne doświadczenia, można opisać jako procesy przetwarzania informacji;

zrozumienie celów i mechanizmów tych procesów służy wyjaśnieniu zachowania). Jednym z

podstawowych problemów, z jakimi borykają się organizmy żywe, a ludzie w szczególności,

jest symultaniczność różnych celów i koniecznych działań (np. jednoczesna potrzeba

zapewnienia sobie pokarmu i potrzeba bezpieczeństwa; potrzeba wysiłku na rzecz celu

długoterminowego i potrzeba odpoczynku w danym momencie), z którą umysł radzi sobie

priorytetyzując działania. Wobec tego, przy jakimkolwiek zadaniu, w umyśle cały czas trwają

procesy obliczeniowe ważące korzyści i koszty dalszego zaangażowania w to zadanie oraz

korzyści i koszty zaangażowania w alternatywną czynność. Subiektywne doświadczenie

wysiłku i związane z nim uczucie nudy lub zmęczenia, sygnalizuje rosnącą wartość kosztów

alternatywnych. Tym samym osoba jest motywowana do zmiany swojej aktywności,

ponieważ procesy obliczeniowe wskazują, że nowa aktywność przyniesie więcej korzyści, niż

utrzymywanie się przy aktywności dotychczasowej.

Powyższe propozycje teoretyczne opierają się na podobnych założeniach. Po pierwsze,

rezygnują z pojęcia szybko wyczerpującego się zasobu, który po akcie samokontroli musi

zostać zregenerowany. Po drugie, skoro nie ma paliwa mentalnego, na którym opiera się

samokontrola, wybór zachowania zgodnego z celem długoterminowym w obliczu pokus

zależy od szacowania wartości poszczególnych działań i ich konsekwencji. Jednocześnie

wartość ta zależy od wielu czynników - na część z tych czynników osoba może wpłynąć. Po

trzecie, negatywne emocje towarzyszące stosowaniu samokontroli – uczucia wysiłku,

zmęczenia czy nudy, nie są sygnałem braku obiektywnej energii, lecz wskaźnikiem, iż

alternatywne zachowanie zostało ocenione jako korzystniejsze.

Słabą stronę przytoczonych koncepcji jest to, że ich przewidywania nie zostały jeszcze

zweryfikowane empirycznie. Choć pojawiają się badania wspierające powyższe założenia, nie

są one bezpośrednią ich weryfikacją. Np. badania neuronalnych korelatów samokontroli

wykazały, iż jest ona pozytywnie związana z subiektywnym odczuciem ponoszenia kosztów

oraz negatywnie z tendencją do unikania wysiłku poznawczego (Kool, McGuire, Wang,

Botvinick, 2013). Wspiera to założenie opisanych modeli mówiące, iż samokontrola może

być awersyjna, a tym samym prowadzić do zmiany zachowania. Za kolejny dowód można

uznać także badania nad przekonaniami o sile woli. Pokazują one, że przekonanie o

nieograniczonej sile woli zapobiega wyczerpaniu ego i jednocześnie wiąże się z

skuteczniejszą codzienną samoregulacją, niż przekonanie o ograniczonej sile woli

(pojmowaniu siły woli wg modelu Baumeistera). Jednocześnie mechanizmem

odpowiedzialnym za efekty przekonań jest postrzeganie zmęczenia, tj. osoby wierzące w

ograniczoną siłę woli, szybciej zauważają oznaki zmęczenia i przekierowują swoją

motywację na odpoczynek (Job, Bernecker, Miketta, Friese, 2015). Wskazuje to na kluczową

rolę procesów motywacyjnych. Warto również podkreślić, że mocną stroną zarówno modelu

zmiany priorytetów, jak i modelu kosztu alternatywnego, jest to, iż trafnie opisują one

dotychczasowe wyniki badań nad samokontrolą. Szczególnie te, które nie w pełni pasują do

modelu zasobowego (dotyczące zmiennych psychologicznych, które zapobiegają

wyczerpaniu ego). Co więcej, powyższe modele wyjaśniają nie tylko fenomen wyczerpania

ego, ale także zmęczenia mentalnego (Hockey, 2013). Ujmują zatem zjawisko samokontroli

nie tylko w perspektywie krótkotrwałej (badania nad wyczerpaniem ego trwały zwykle od

kilku do kilkunastu minut), ale i długotrwałej (badania nad zjawiskiem zmęczenia trwają

znacznie dłużej).

CZY WYCZERPANIE EGO TO PRAWDZIWE ZJAWISKO?

W ostatnich latach zaczęły się pojawiać dane podważające istnienie samego fenomenu

wyczerpania ego. Seria nowszych metaanaliz (Carter, Kofler, Forster i McCullough, 2015;

Carter i McCullough, 2014) wykazała, że dotychczas opisywany efekt wyczerpania ego

(szczególnie w pierwszej metaanalizie z 2010 roku autorstwa Haggera i współpracowników)

jest znacznie przeszacowany – na tyle, że wyczerpanie ego zachodzi w bardzo nikłym stopniu

albo wręcz w ogóle nie występuje. Autorzy tych metaanaliz zastosowali ulepszone kryteria

włączenia badań do analizy, uwzględnili nieopublikowane wyniki oraz, przede wszystkim,

skorzystali z zaawansowanych metod statystycznych, które umożliwiają ocenę tzw. efektu

małych prób (small-study effect; Egger, Davey Smith, Schneider i Minder, 1997). Efekt

małych prób wskazuje na to, że w badaniach o większej liczbie uczestników uzyskuje się

słabsze siły efektów. Carter i in. (2015) wykryli efekt małych prób w swojej analizie, co z

kolei sugeruje tendencyjność publikacyjną (częstsze publikowanie wyników istotnych

statystycznie, niż tych, w których nie uzyskano istotnych statystycznie efektów).

Tendencyjność publikacyjna jest jednym z czynników, który doprowadził do tzw. kryzysu

replikacyjnego w psychologii (Open Science Collaboration, 2015). Sam kryzys wynika m.in.

z faktu, iż czasopisma naukowe promują publikacje z efektami istotnymi statystycznie – są

one bardziej atrakcyjne, tworzą spójniejszą narrację niż niejednoznaczne wyniki, bądź takie,

które nie potwierdzają postawionych hipotez. Budzicz (2015) sugeruje, że główną przyczyną

kryzysu replikacyjnego jest pogoń za „nowatorskością” – czyli tendencja do poszukiwania i

publikowania nowych, czasami zaskakujących hipotez. Dzieje się to kosztem dogłębnego

zbadania (w tym zreplikowania) znanych już efektów. Prowadzi to do sytuacji, gdy wzorowo

przygotowane i przeprowadzone badanie, na które przeznaczono znaczące środki, ma małe

szanse publikacji, jeśli hipotezy zweryfikowano negatywnie. Część badaczy zatem, po

uzyskaniu wyników negatywnych, manipuluje danymi (przytaczając w artykule tylko część

wyników, poszerzając grupę badaną aż wyniki uzyskają istotność statystyczną itp.), aby

doprowadzić do opublikowania swoich wyników (Budzicz, 2015). W ten sposób wiedza

naukowa zgromadzona w danej dziedzinie może być przepełniona wynikami fałszywie

pozytywnymi – co buduje nieprawdziwy obraz rzeczywistości. Jednym ze sposobów na

zapobieganie temu zjawisku jest rejestrowanie badań przed ich opublikowaniem – wtedy

publikacja następuje niezależnie od tego, czy wyniki okażą się istotne statystycznie, czy nie.

Hagger i współpracownicy (2016) postanowili przeprowadzić replikację jednego z

protokołów badania dotyczącego wyczerpania ego. Projekt replikacji został zarejestrowany

przed rozpoczęciem badań, obejmował 23 laboratoria na całym w świecie, w których łącznie

przebadano ponad 2000 uczestników. Wyniki tego projektu potwierdziły wcześniejszą

krytykę: badacze konkludują, że efekt wyczerpania ego prawdopodobnie nie zachodzi, a jeśli

nawet, to jest bliski zera (Hagger i in., 2016). Kolejna linia badań podważyła jeszcze jedno

założenie płynące z zasobowego modelu samokontroli – wyniki wskazują, że trening

samokontroli w żaden sposób nie wpływa na późniejsze wykonanie w zadaniach jej

wymagających (Inzlicht, Berkman, 2015; Miles i in., 2016).

Choć te wyniki kwestionują istnienie fenomenu wyczerpania ego, to pojawiają się

także teksty wobec nich krytyczne. Baumeister i Vohs (2016) wskazali błędy metodologiczne

w replikacji Haggera i współpracowników (2016). Według nich, zadanie mające prowadzić

do wyczerpania ego, tak naprawdę nie spełniało tego celu, ponieważ nie wymagało od

badanych przełamania reakcji nawykowej. Co ciekawe, Baumeister i Vohs (2016) przyznają,

że w korespondencji z autorami projektu replikacyjnego zaakceptowali omawiane zadanie

jako adekwatne, choć tłumaczą tę akceptację „presją” i „pośpiechem”. Dang (2016a)

przeprowadził analizę, która wspiera te zarzuty dotyczące zadania: okazało się, że większość

uczestników badań replikacyjnych, faktycznie nie uznawała zadania za wyczerpujące. Jednak

dla części uczestników zadanie to wymagało wysiłku – i oni doświadczali wyczerpania ego.

Być może wskazuje to na rolę zmiennych dyspozycyjnych – jak dotąd oceny wpływu

osobowości na wyczerpanie ego przeprowadzono niewiele (Karolczak, 2010), mimo iż mają

one znaczący wpływ na poziom wykonania i wytrwałość w zadaniach (Łukaszewski,

Marszał-Wiśniewska, 2006). Drugie pytanie, które nasuwa się przy powyższej dyskusji, to

czy wszystkie dotąd stosowane zadania w weryfikacji modelu Baumeistera faktycznie

wywołują wyczerpanie ego i czy w takim samym stopniu? W polskich badaniach wykazano

na przykład, że tłumienie stereotypów (jedno z zadań wykorzystywanych w weryfikacji

zasobowego modelu samokontroli) nie prowadzi do wyczerpania ego (Piber, Kossowska,

2015). Wobec tych wątpliwości, wciąż nie jest znana jednoznaczna odpowiedź na pytanie,

czy efekt wyczerpania ego w ogóle występuje. Kolejne badania powinny ocenić, jakie zadania

tak naprawdę wiążą się z samokontrolą i prowadzą do wyczerpania ego oraz jakie zmienne

dyspozycyjne mogą być moderatorami tego fenomenu.

PODSUMOWANIE
 Zasobowy model samokontroli Baumeistera i współpracowników (1998) przez 20 lat

był jedną z najpopularniejszych teorii w psychologii w ogóle i jedynym, tak często badanym

modelem samokontroli. Taki stan rzeczy był m.in. zasługą prostego i eleganckiego

wyjaśnienia tego fenomenu poprzez porównanie samokontroli do pracującego mięśnia, który

potrzebuje zasobów by działać, a po zaprzestaniu działania pula zasobów jest regenerowana.

Podstawowym postulatem tej teorii było istnienie obiektywnego, fizjologicznego zasobu

odpowiedzialnego za samokontrolę. Choć pojawiła się teza, iż tym zasobem może być

glukoza (Gailliot, Baumeister, 2007), to jednak weryfikacje empiryczne nie dostarczyły

wystarczających dowodów na jej potwierdzienie . Nie udało się także odkryć żadnego innego

związku biologicznego, który byłby dobrym kandydatem na opisywany zasób. Szereg badań,

ukazujących wpływ zmiennych psychologicznych na wyczerpanie ego, przeczy idei

jakiegokolwiek zasobu biologicznego, którego ilość fizycznie się zmniejsza. Ponadto, w

ostatnich latach zaczęły się pojawiać dane kwesionujące siłę, uniwersalność, a nawet istnienie

zjawiska wyczerpania ego.

Jednocześnie badacze zaproponowali alternatywne propozycje teoretyczne, które nie

tylko wyjaśniają przyczyny powstawania efektu wyczerpania ego, ale potrafią także

wytłumaczyć wyniki badań nad tym fenomenem, które nie były zgodne z modelem

Baumeistera. Modele te czerpią również z psychologii zmęczenia. Zjawisko zmęczenia jest

przez niektórych badaczy postrzegane jako odębne od wyczerpania ego, a przez innych - jako

przejaw tego samego mechanizmu (Inzlicht, Berkman, 2015). Jest to o tyle istotne, że nawet

w razie zakwestionowania występowania wyczerpania ego (co sugerują dane z ostatnich lat

przytoczone w tym artykule), te nowsze propozycje teoretyczne nadal będą trafnie opisywały

zachowanie – właśnie dzięki oparciu o badania nad zmęczeniem. Co najważniejsze,

propozycje te wyjaśniając zjawisko samokontroli, nie posługują się pojęciem zasobu.

Używanie tego typu pojęć do wyjaśnienia fenomenów psychologicznych wydaje się

nastręczać wiele problemów (Navon, 1984; Śpiewak, 2013). Warto zauważyć, że teorie

zasobowe, które miały tłumaczyć efekt spadku efektywności funkcjonowania, mają w

psychologii bardzo długą historię (Thorndike, 1900), chociaż trudno przywołać taką, która

odniosłaby na polu psychologii trwały sukces. Już w latach 70. Navon – w odniesniu do teorii

jednorodnych zasobów uwagowych Kahnemanna (1987) – pisał o wyjaśnieniach zasobowych

jako o metaforycznym „kamieniu w zupie” (Navon, 1984). Według rosyjskiej bajki ludowej

przywoływanej przez Navona, taki kamień miał być niezbędny do przyrządzenia zupy,

chociaż w rzeczywistości – jak każdy kamień – był do tego zupełnie nieprzydatny. W ten sam

sposób pojęcie zasobu, mimo że może wydawać się niezbędne dla wyjaśnienia danego

fenomenu psychologicznego, ma w rzeczywistości znikomą wartość eksplanacyjną (Navon,

1984). Zasób taki jest również bardzo trudny do sfalsyfikowania i może przeszkadzać w

wyjaśnieniu określonego fenomenu w większym stopniu, niż to ułatwiać (zobacz też:

Śpiewak, 2008, 2013). W odniesieniu do modelu Baumeistera, wskazywano również, iż

termin „zasób” w ogóle nie jest precyzyjnie zdefiniowany, a raczej określany przez to, czym

nie jest (Buczny, Łukaszewski, 2008; Łukaszewski, 2015). Hockey (2011), we wstępie do

swojej pracy krytykującej teorie zasobowe, które są oferowane jako wyjaśnienie efektów

zmęczenia poznawczego, napisał: „Wziąwszy pod uwagę, że zmęczenie jest badane w sposób

systematyczny od ponad 100 lat, niewiarygodne jest, że ciągle nie mamy naukowo dojrzałej

teorii jego powstawania i funkcji. Jednym z największych powodów naszego niepowodzenia

w zrozumieniu zjawiska zmęczenia poznawczego jest nieodparta tendencja by myśleć o nim

w kategoriach utraty zasobów energetycznych (tak jak wyczerpywanie baterii)” (Hockey,

2011, s. 167). Mimo że trudne jest przewidzenie dokładnego kierunku przyszłych badań nad

wyczerpaniem ego, wydaje się, że i na tym polu badawczym hipotezy zasobowe nie oferują

rzetelnego i pełnego wyjaśnienia dla fenomenów psychologicznych, a lepiej w tej roli wydają

się sprawdzać modele motywacyjne lub obliczeniowe (Inzlicht i in., 2014; Kurzban i in.,
2013). Co więcej, Buczny i Łukaszewski (2008) wskazali na problem niewielkiej trafności

ekologicznej badań nad wyczerpaniem ego – nie uwzględniają one poza laboratoryjnej,

intencjonalnej aktywności. Jednym z niewielu badań, których ten zarzut nie dotyczy, jest

wcześniej wspomniane podłużne badanie, oceniające rolę samokontroli w osiąganiu

codziennych celów (Milyavskaya, Inzlicht, 2017). Co zaskakujące, wyniki wskazały, że

zastosowanie samokontroli nie odgrywa istotnej roli w dążeniu do celów. Kluczową zmienną

okazało się samo doświadczanie pokus: im więcej osoby badane doświadczały pokus w

trakcie dążenia do swojego celu, tym mniejszą szansę na sukces miały. Wobec tego, być może

klasycznie rozumiana samokontrola – opieranie się pokusom w danej chwili, ma mniejsze

znaczenie adaptacyjne, niż samokontrola antycypacyjna – zapobieganie temu, by pokusy w

ogóle się pojawiały. Sugeruje to kolejny przyszły kierunek badań nad samokontrolą: badania

poza laboratoryjne, dotyczące celów w codziennym życiu i mające charakter podłużny.

PODZIĘKOWANIA

Publikacja fnansowana ze środków Wydziału Psychologii UW w ramach DSM 0114200-13,

przydzielonego Karolowi Lewczukowi.

LITERATURA CYTOWANA

Budzicz, Ł. (2015). Dyskusja „po Stapelu”. Wokół rzetelności badań i publikacji w

psychologii. Roczniki Psychologiczne, 18(1), 9-24.

Baumeister, R. F., Bratslavsky, E., Muraven, M., Tice, D. M. (1998). Ego depletion: Is the

active self a limited resource? Journal of Personality and Social Psychology, 74, 1252-

1265.

Baumeister, R. F., Vohs, K. D., Tice, D. M. (2007). The strength model of self-control.

Current Directions in Psychological Science, 16, 351 – 355.

Baumeister, R.F., Vohs, K.D. (2016). Misguided effort with elusive implications.

Perspectives on Psychological Science, 11(4), 574-575.

Baumeister, R.F., Gailliot, M., DeWall, C.N., Oaten, M. (2006). Self-regulation and

personality: How interventions increase regulatory success, and how depletion moderates

the effects of traits on behavior. Journal of Personality, 74, 1773–1801.

Beedie, C. J., Lane, A. M. (2011). The role of glucose in self–control: Another look at the

evidence and an alternative conceptualization. Personality and Social Psychology

Review, 16, 143–153.

Bernecker, K., Job, V. (2015). Beliefs about willpower moderate the effect of previous day

demands on next day’s expectations and effective goal striving. Frontiers in Psychology,

6.

Boksem, M., Meijman, T., Lorist, M. (2006). Mental fatigue, motivation and action

monitoring. Biological Psychology, 72(2), 123-132.

Boyle, N. B., Lawton, C. L., Allen, R., Croden, F., Smith, K., Dye, L. (2016). No effects of

ingesting or rinsing sucrose on depleted self-control performance. Physiology and

Behavior, 154, 151-160.

Buczny, J., Łukaszewski, W. (2008). Regulacja zachowania wytrwałego. Czasopismo

Psychologiczne, 14(2), 131-143.

Carter, E. C., McCullough, M. E. (2014). Publication bias and the limited strength model of

self-control: Has the evidence for ego depletion been overestimated? Frontiers in

Psychology, 5, 823.

Carter, E. C., Kofler, L. M., Forster, D. E., McCullough, M. E. (2015). A series of meta-

analytic tests of the depletion effect: Self-control does not seem to rely on a limited

resource. Journal of Experimental Psychology: General, 144, 796-815.

Carter, E., McCullough, M. (2013). After a pair of self-control-intensive tasks, sucrose

swishing improves subsequent working memory performance. BMC Psychology, 1, 22.

Carter, J. M., Jeukendrup, A. E., Jones, D. A. (2004). The effect of carbohydrate mouth rinse

on 1-h cycle time trial performance. Medicine and Science in Sports and Exercise, 36,

2107-2111.

Chambers, E. S., Bridge M. W., Jones D. A. (2009). Carbohydrate sensing in the human

mouth: effects on exercise performance and brain activity. Journal of Physiology, 587(8),

1779–94.

Cohen, J., McClure, S., Yu, A. (2007). Should I stay or should I go? How the human brain

manages the trade-off between exploitation and exploration. Philosophical Transactions

of the Royal Society B: Biological Sciences, 362(1481), 933-942.

Dang, J. (2016a). Commentary: A Multilab Preregistered Replication of the Ego-Depletion

Effect. Frontiers in Psychology, 7.

Dang, J. (2016b). Testing the role of glucose in self-control: A meta-analysis. Appetite, 107,

222-230.
Dang, J., Xiao, S., Liu, Y., Jiang, Y., Mao, L. (2016). Individual differences in dopamine

level modulate the ego depletion effect. International Journal of Psychophysiology, 99,

121-124.

Dunbar, R. I. M. (1998). The social brain hypothesis. Evolutionary Anthropology, 6, 178-190.

Dvorak, R. D., Simons, J. S. (2009). Moderation of resource depletion in the self-

control strength model: Differing effects of two modes of self-control. Personality and

Social Psychology Bulletin, 35(5), 572-583.

Egger, M., Davey Smith, G., Schneider, M., Minder, C. (1997). Bias in meta-analysis detected

by a simple, graphical test. British Medical Journal, 315, 629–634.

Evans, D. R., Boggero, I. A., Segerstrom, S. C. (2016). The nature of self-regulatory fatigue

and “ego depletion”: Lessons from physical fatigue. Personality and Social Psychology

Review, 20(4), 291-310.

Fujita, K. (2011). On conceptualizing self-control as more than the effortful inhibition of

impulses. Personality and Social Psychology Review, 15(4), 352-366.

Gailliot, M. T. (2008). Unlocking the energy dynamics of executive functioning: Linking

executive functioning to brain glycogen. Perspectives on Psychological Science, 3, 245-

263.

Gailliot, M. T., Baumeister, R. F. (2007). The physiology of willpower: Linking blood

glucose to self–control. Personality and Social Psychology Review, 11, 303–327.

Gailliot, M. T., Baumeister, R. F., DeWall, C., Maner, J., Plant, E., Tice, D. M., Schmeichel,

B. J. (2007). Self–control relies on glucose as a limited energy source: Willpower is more

than a metaphor. Journal of Personality and Social Psychology, 92, 325–336.

Gibson, E. L. (2007). Carbohydrates and mental function: Feeding or impeding the brain?

Nutrition Bulletin, 32, 71-83.

Hagger M. S., Wood, Ch., Stiff, Ch., Chatzisarantis N. (2010). Ego depletion and the strength

model of self–control: A meta–analysis. Psychological Bulletin, 136(4), 495–525.

Hagger, M. S., Chatzisarantis, N. L. D., Alberts, H., Anggono, C. O., Batailler, C., Birt, A., …

Zwienenberg, M. (2016). A multi-lab pre-registered replication of the ego-depletion

effect. Perspectives on Psychological Science, 11(4), 546-573.

Hagger, M., Chatzisarantis, N. (2013). The sweet taste of success: The presence of glucose in

the oral cavity moderates the depletion of self–control. Personality and Social

Psychology Bulletin, 39(1), 28–42.

Heatherton, T. F., Wagner, D. D. (2011). Cognitive neuroscience of self-regulation

failure. Trends in cognitive sciences, 15(3), 132-139.

Hockey, G. R. J. (2011). A motivational control theory of cognitive fatigue. W: P.L.

Ackerman (red), Cognitive fatigue: multidisciplinary perspectives on current research

and future applications (s.167-188). Waszyngton: American Psychological Association.

Hockey, G. R. J. (2013). Psychology of fatigue. Cambridge University Press.

Hofmann, W., Schmeichel, B. J., Baddeley, A. D. (2012). Executive functions and self-

regulation. Trends in Cognitive Sciences, 16, 174-180.

Inzlicht, M., Berkman, E. (2015). Six questions for the resource model of control (and some

answers). Social and Personality Psychology Compass, 9(10), 511-524.

Inzlicht, M., Gutsell, J. (2007). Running on empty: Neural signals for self-control

failure. Psychological Science, 18, 933-937

Inzlicht, M., Schmeichel, B. J., Macrae, C. N. (2014). Why self-control seems (but may not

be) limited. Trends in Cognitive Sciences, 18(3), 127–133.

Job, V., Bernecker, K., Miketta, S., Friese, M. (2015). Implicit theories about willpower

predict the activation of a rest goal following self-control exertion. Journal of Personality

and Social Psychology, 109(4), 694-706.

Kahneman, D. (1973). Attention and effort. Nowy Jork: Prentice-Hall.

Karolczak, A. (2010). Problem wyczerpywania się ego w perspektywnie teorii osobowości.

Przegląd Psychologiczny, 53(2), 163-176.

Kool, W., McGuire, J., Wang, G., Botvinick, M. (2013). Neural and behavioral evidence for

an intrinsic cost of self-control. PLoS ONE, 8(8), p.e72626.

Kurzban, R. (2010). Does the brain consume additional glucose during self–control tasks?

Evolutionary Psychology, 8, 244–259.

Kurzban, R., Duckworth, A., Kable, J., Myers, J. (2013). An opportunity cost model of

subjective effort and task performance. Behavioral and Brain Sciences, 36(06), 661-679.

Lange, F., Eggert, F. (2014). Sweet delusion: Glucose drinks fail to counteract ego depletion.

Appetite, 75, 54-63.

Lange, F., Seer, C., Rapior, M., Rose, J., Eggert, F. (2014). Turn it all you want: Still no effect

of sugar consumption on ego depletion. Journal of European Psychology Students, 5, 1-8.

Łukaszewski, W. (2015). Koncepcje sytuacji trudnych: krok naprzód, czy krok wstecz?

Czasopismo Psychologiczne, 21(1), 33-38.

Łukaszewski, W., Marszał-Wiśniewska, M. (2006). Wytrwałość w działaniu. Gdańsk:

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Maranges, H. (2016). Caffeine and self-control: Does adenosine play a role in ego depletion?

Niepublikowana praca dyplomowa. Dostęp (22 maja 2017 r.):

http://fsu.digital.flvc.org/islandora/object/fsu%3A366091

Martijn, C., Tenbült, P., Merckelbach, H., Dreezens, E., de Vries, N.K. (2002). Getting a grip

on ourselves: Challenging expectations about loss of energy after self-control. Social

Cognition, 20, 441–460.

Masicampo, E. J., Baumeister, R. F. (2008). Toward a physiology of dual-process reasoning

and judgment: Lemonade, willpower, and expensive rule-based

analysis. Psychological Science, 19, 255-260.

Miles, E., Sheeran, P., Baird, H., Macdonald, I., Webb, T., Harris, P. (2016). Does self-

control improve with practice? Evidence from a six-week training program. Journal of

Experimental Psychology: General, 145(8), 1075-1091.

Miller, H. C., Bourrasseau, C., Blampain, J. (2013). Can you enhance executive control

without glucose? The effects of fructose on problem solving. Journal of

Psychopharmacology, 27(7), 645-650.

Miller, H. C., Pattison, K. F., DeWall, C. N., Rayburn-Reeves, R., Zentall, T. R. (2010). Self-

control without a “self”? Common self-control processes in humans and

dogs. Psychological Science, 21(4), 534-538.Milyavskaya, M.,Inzlicht, M. (2017).

What’s so great about self-control? Examining the importance of effortful self-control

and temptation in predicting real-life depletion and goal attainment. Social Psychological

and Personality Science, 1-9.

Mischel, W., Shoda, Y.,Rodriguez, M. L. (1989). Delay of gratification in children. Science,

244, 933–938.
Moffitt, T. E., Arseneault, L., Belsky, D., Dickson, N., Hancox, R. J., Harrington, H., …

Caspi, A. (2011). A gradient of childhood self-control predicts health, wealth, and public

safety. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America,

108(7), 2693 – 2698.

Molden, D. C., Ming Hui, C., Scholer, A. A., Meier, B. P., Noreen, E. E., D’Agostino, P. R.,

Martin, V. (2012). The motivational versus metabolic effects of carbohydrates on self–

control. Psychological Science, 23, 1130–1137.

Muraven, M., Baumeister, R. F. (2000). Self-regulation and depletion of limited resources:

Does self-control resemble a muscle? Psychological Bulletin, 126(2), 247 – 259.

Muraven, M., Baumeister, R. F., Tice, D. M. (1999). Longitudinal improvement of self-

regulation through practice: Building self-control strength through repeated exercise. The

Journal of Social Psychology, 139, 446 – 457.

Muraven, M., Shmueli, D., Burkley, E. (2006). Conserving self-control strength. Journal of

Personality and Social Psychology, 91(3), 524-537.

Navon, D. (1984). Resources – a theoretical soup stone? Psychological Review, 91, 226–234.

Open Science Collaboration. (2015). Estimating the reproducibility of psychological science.

Science, 349, aac4716.

Piber, K., Kossowska, M. (2015). Wpływ motywowania do tłumienia stereotypowych myśli

na poziom wyczerpania wolicjonalnego. Psychologia Społeczna, 10(2), 174-191.

Raichle, M. E., Mintun, M. A. (2006). Brain work and brain imaging. Annual Reviews of

Neuroscience, 29, 449-476.

Sanders, M. A., Shirk, S. D., Burgin, C. J., Martin, L. L. (2012). The gargle effect: Rinsing

the mouth with glucose enhances self-control. Psychological Science, 23, 1470-1472.
Schimmack, U. (2012). The ironic effect of significant results on the credibility of multiple-

study articles. Psychological methods, 17(4), 551.

Śpiewak, S. (2008). Dlaczego zupa z kamienia smakuje psychologom społecznym? O

wykorzystywaniu manipulacji obciążeniem poznawczym w badaniach społecznych.

Psychologia Społeczna, 31(6), 23–40.

Śpiewak, S. (2013). Rozgrzewanie uwagi – wyczerpywanie woli – uległość: Mechanizmy

adaptacji umysłu do wysiłku poznawczego. Warszawa: Scholar.

Tangney, J. P., Baumeister, R. F., Boone, A. L. (2004). High self-control predicts good

adjustment, less pathology, better grades, and interpersonal success. Journal of

Personality, 72(2), 271-322.

Thorndike, E. (1900). Mental fatigue. I. Psychological Review, 7(6), 547.

Tomporowski, P. D. (2003). Effects of acute bouts of exercise on cognition. Acta

Psychologica, 112, 297-324.

Vadillo, M. A., Gold, N., Osman, M. (2016). The bitter truth about sugar and willpower the

limited evidential value of the glucose model of ego depletion. Psychological Science,

27(9), 1207-1214.

Vohs, K. D., Baumeister, R. F., Schmeichel, B. J. (2012). Motivation, personal beliefs, and

limited resources all contribute to self-control. Journal of Experimental Social

Psychology, 48, 943–947.

Wang, X. T., Dvorak, R. D. (2010). Sweet future fluctuating blood glucose levels affect future

discounting. Psychological Science, 21(2), 183–188.