მანანა გორდეზიანი

მოლეკულური
ბიოლოგია
ნაწილი მეორე
[Type the author name]

2015

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

 dnm-is replikacia
replikacia cila/fermentuli kompleqsiT warmarTuli procesia, romlis
arsi ujredebisa da organizmebis momavali TaobebisTvis genetikuri
informaciis gadacemisTvis dnm-is zusti, identuri aslebis warmoqmnSi
mdgomareobs. replikaciis procesi ramdenime ZiriTad princips emyareba,
esenia:
1. komplementaroba
2. antiparaleluroba
3. unipolaruloba
4. praimeris aucilebloba
5. wyvetili mimdinareoba
6. naxevradkonservatuloba
pirveli sami principi sul erT frazaSi SeiZleba gavaerTianoT –
dnm-is yoveli Svileuli jaWvis sinTezi matriculi jaWvis komplementurad,
antiparalelurad da yovelTvis 5'→3' mimarTulebiT mimdinareobs.
replikacia dnm spiralis jaWvebis gaxsniT iwyeba, TiToeuli mSobliuri
jaWvi dnm-is axali jaWvis sinTezisTvis matricis rols asrulebs.

sur. replikaciis procesSi dnm-is orive jaWvi gamoiyeneba matricad axali

jaWvis sinTezisTvis. rogorc Sedegi, dnm-is molekulis gaormageba xdeba da
mSobliuri dnm-molekulis sruliad identuri ori molekula miiReba.

2
 dnm-is jaWvi yovelTvis 5′→3′
mimarTulebiT sinTezirdeba.

replikaciis procesi Tavisi bunebiT naxevrsdkonservatulia: replikaciis

Sedegad miRebuli dnm-is orjaWvian molekulebSi erTi jaWvi “Zvelia” meore
ki “axali”.

helikaza, topoizomeraza da dnm-damakavSirebeli cilebi (SSB) dnm-is

jaWvebis gaxsnas (helikaza) daSoriSorebas, erTjaWviani monakveTebis
stabilurobasa (SSB) da dnm-molekulis brunvas (topoizomeraza)
ganapirobeben. replikaciis sizuste sinTezirebad jaWvSi matricis Sesabamisi
nukleotidebis CarTviTa da komplementur fuZeTa wyvilebis warmoqmniT aris
uzrunvelyofili. replikaciis katalizs ramdenime dnm-polimeraza
axorcielebs (prokariotebSi - dnm-polimeraza I, dnm-polimeraza II da dnm-
polimeraza III). replikaciis Semdgom, axlad warmoqmnili Svileuli dnm-
spiralebis axveva damatebiTi energiis xarjvisa da fermentebis monawileobis
gareSe mimdinareobs.
replikaciis iniciacia ujreduli regulaciis kontrols eqvemdebareba.
replikaciis siCqare daaxloebiT 45000 nukleotidi/wT-ia, jaWvebis gaxsnisas
mSobliuri spirali 4500 br/wT siCqariT brunavs.
replikaciisas Secdomebis sixSire ar aris maRali da 109–1010
nukleotidze erT nukleotids ar aRemateba. genetikuri informaciis
3
aRwarmoqmnis aseTi maRali sizuste sinTezirebad jaWvSi komplementuri
nukleotidebis CarTvis garda dnm-polimerazas koreqtoruli funqciebiTac
aris ganpirobebuli - ferments sinTezirebad jaWvSi SecdomiT CarTuli,
arakomplementuri nukleotidis Secnobisa da Secdomis Sesworebis unari
aqvs.

sur. dnm-polimerazas makoreqtirebeli (3’-5’ egzonuleazuri) aqtivoba

aRsaniSnavia, rom replikaciasTan SedarebiT, transkripciisa da

translaciis procesebis sizuste ramdenime aTasjer ufro naklebia.
(transkripcia da translacia organizmisa da zogadad saxeobisTvis

4
sacicocxlo mniSvnelobis mqone procesebi ar aris da maTi sizuste mxolod
erTi konkretuli ujredisTvis aris mniSvnelovani).
baqteriebSi sareplikacio orkapis gadaadgilebis siCqare wuTSi
ramdenime mikrometrs ar aRemateba. replikacia eukariotebSic igive sqemiT
rom mimdinareobdes, maSin procesis dasrulebas ramdenime Tve dasWirdeboda.
amitom eukariotuli dnm-is replikacia asobiT da aTasobiT ubanSi
erTdroulad iwyeba, ujredis yvela qromosoma erTdroulad replicirdeba,
maSasadame eukariotul ujredSi mravali aTasi sareplikacio orkapi
erTdroulad funqcionirebs.

mniSvnelovani gansxvavebaa replikaciisa da transkripciis procesebs

Soris - replikaciisas dnm-is mTeli molekulis kopireba xdeba,
transkripciis procesSi ki mxolod calkeuli genebi transkribirdeba.
replikacia ramdenime Tanmimdevrul etaps moicavs:
• replikaciis sawyisi wertilis Secnoba;
• sawyisi dnm-dupleqsis (spiralis) jaWvebis gaxsna;
• warmoqmnili erTjaWviani ubnebis erTmaneTisgan izolirebul
mdgomareobaSi SenarCuneba;
• matricul jaWvebze axali Svileuli jaWvebis sinTezis inicireba;
• sinTezirebadi jaWvebis zrda (elongacia);

5
 • jaWvebis spiralurad axveva;
• sinTezis dasruleba (terminacia).
replikaciis yvela CamoTvlili etapi maRali siCqariTa da zedmiwevniT
maRali sizustiT mimdinareobs. replikaciis siswrafe da sizuste dnm-
replikaciuri sistemis – anu rTuli, multifermentuli kompleqsis –
replisomas funqcionirebiT aris uzrunvelyofili. replisomas
SemadgenlobaSi 20-ze meti fermenti da regulatoruli cila Sedis.

6
 რეპლიკონი - რეპლიკაციის ფუნქციური ერთეულია, რომლის მეშვეობით
უჯრედი რეპლიკაციის ცალკეულ აქტებს აკონტროლებს. ჟაკობისა და თანაავტორების
მოდელის მიხედვით რეპლიკონი ეწოდება დნმ-ის მოლეკულას, რომელსაც
ავტონომიური რეპლიკაციის უნარი აქვს. ყოველი რეპლიკონი ყოველ უჯრედულ

ციკლში მხოლოდ ერთხელ აქტივირდება (რეპლიკაცია მხოლოდ ერთხელ

ინიცირდება), ანუ როგორც პრო- ისე ეუკარიოტების სრული გენომი ერთი

უჯრედული გაყოფის შესაბამისი დროის პერიოდში მხოლოდ ერთხელ

რეპლიცირდება. რეპლიკაციის პროცესი უჯრედული ციკლის S - ფაზაში
მიმდინარეობს და სამ ეტაპს მოიცავს - ინიციაცია (პროცესის დასაწყისი), ელონგაცია
(საკუთრივ სინთეზი) და ტერმინაცია (პროცესის დასრულება).
რეპლიკონი დნმ-ის რეგულირებადი დუპლიკაციისთვის აუცილებელ ყველა
გენსა და რეგულატორულ თანმიმდევრობას შეიცავს. ყოველი რეპლიკონის

შემადგენლობაში აუცილებლად უნდა შედიოდეს რეპლიკაციის მაკონტროლირებელი

ელემენტები: სარეპლიკაციო საწყისის უბანი (origin), სადაც პროცესის ინიცირება
ხდება და უბანი (terminus), სადაც რეპლიკაცია შეწყდება. დასრულდება.
რეპლიკონის უბანს, საიდანაც რეპლიკაცია იწყება სარეპლიკაციო საწყისი ან
სარეპლიკაციო ორიჯინი (replication origin) ეწოდება (E.coli–ში oriC). რეპლიკაციის
ინიციაციის ეტაპზე რეპლიკონით კოდირებული მაინიცირებელი ცილები (E.coli–ში
ცილა DnaA) სარეპლიკაციო ორიჯინის უბანთან ურთიერთქმედებენ და დნმ-სპირალის
ჯაჭვების ლოკალურ გახსნას უზრუნველყოფენ.
რეპლიკაციის სიჩქარე ინიციაციის სტადიაზე რეგულირდება, ერთხელ

დაწყებული პროცესი მანამადე გრძელდება ვიდრე მთელი რეპლიკონი არ

დუპლიცირდება (გაორმაგდება). რეპლიკაციის ინიციაციის სიხშირეს რეპლიკაციის
საწყის წერტილთან (სარეპლიკაციო ორიჯინი - ori) სპეციალური რეგულატორული
ცილების – მაინიცირებელი ცილების – ურთიერთქმედება განსაზღვრავს.
ბაქტერიული ქრომოსომა ერთ რეპლიკონს შეიცავს: ერთადერთ სარეპლიკაციო
ორიჯინში ინიცირებული პროცესი მთელი ბაქტერიული გენომის რეპლიკაციით
სრულდება.

7
 yoveli eukariotuli qromosoma polireplikonia.

ეუკარიოტული ქრომოსომები დიდი რაოდენობით რეპლიკონებს შეიცავენ,

ყველა ეუკარიოტული ქრომოსომა (ბაქტერიებისა და ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეების
გარდა) პოლირეპლიკონია.
ავტონომიური გენეტიკური ელემენტები – პლაზმიდები და ვირუსები –
დამოუკიდებელი რეპლიკონებია, რომელთაც უჯრედ-მასპინძელში რეპლიკაციის
მრავალჯერადი ინიცირების უნარი აქვთ.

sareplikacio orijini- replikacia specifikuri nukleotiduri

Tanmimdevrobis Semcvel dnm-is gansakuTrebul ubanSi e.w. sareplikacio
orijinis (replication origin), sareplikacio sawyisis ubanSi iwyeba. სარეპლიკაციო
ორიჯინი А-Т წყვილებით მდიდარ სპეციფიკურ თანმიმდევრობებს შეიცავს. რეპლიკაციის
პროცესი სწორედ ყველა ამ სპეციფიკური თანმიმდევრობის შეცნობითა და მათთან
replikoniT kodirebuli სპეციალური მაინიცირებელი ცილების (ცილა Dna A -
პროკარიოტებში) დაკავშირებით იწყება. anu, sareplikacio orijini - dnm-is ubania,
romelSic specialuri cilebis inserciis Sedegad dnm-heliqsi lokalurad
ixsneba, dnm-Si erTjaWviani ubnebi Cndeba da e.w. “sareplikacio kafsula”
('replication bubble') yalibdeba.

8
 “kafsulis” boloebze formirebuli ori sareplikacio orkapi iwyebs
urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT migracias da dnm-is sinTezs.
“sareplikacio kafsula” droze damokidebulebiT sul ufro da ufro did
zomas aRwevs. mTeli genomis (5 × 106 bp)kopireba daaxloebiT 40 wT-Si xdeba,
Sesabamisad procesis siCqarea 5×106⁄ (40×60×2) ≈ 1000fw wm−1.

erT-erT matricul jaWvze dnm-is sinTezi wyvetilad mimdinareobs:

axali jaWvi mcire zomis fragmentebis e.w. okazakis fragmentebis saxiT
sinTezirdeba.
ბაქტერიული გენომი მხოლოდნ ერთი რეპლიკონით არის წარმოდგენილი da
Sesabamisad mxolod prokariotul qromosomas aqvs erTi sareplikacio
orijini. ეუკარიოტების ყოველი ქრომოსომა კი მრავალი რეპლიკონის და შესაბამისად,

9
მრავალი ორიჯინის შემცველია (faqtobrivad 60-ze meti orijini TiToeul
qromosomaze (erTi orijini daaxloebiT 300kbp Semcvel domenze).
sareplikacio orijini (ori) ujreduli ciklis ganmavlobaSi mxolod
erTxel aqtivirdeba, Sesabamisad yovel ujredul ciklSi dnm mxolod
erTxel replicirdeba. eukariotebSi sareplikacio orijinis aqtivobis
regulacia specialuri, blokirebis unaris mqone cilebis meSveobiT
xorcieldeba. mablokirebeli cilebi “sareplikacio kafsulis”
CamoyalibebisTanave ukavSirdeba orijinis ubans da amiT replikaciis
xelaxali inicirebis blokirebas uzrunvelyofs. mablokirebeli cilebi
mTeli ujreduli ciklis ganmavlobaSi sareplikacio orijinis ubanTan
dakavSirebul mdgomareobas inarCunebs, maTi CamoSoreba mxolod axal,
momdevno ujredul ciklSi xdeba.
ujredul ciklTan replikaciis procesis sinqronizirebisTvis
prokariotebi განსხვავებულ regulatorul sistemas iyeneben. aRniSnuli
sistemis funqcionireba dnm-is meTilirebaze aris dafuZnebuli.
prokariotebis sareplikacio orijini (ori) GATC Tanmimdevrobas Seicavs.
E.coli-Si specialuri fermenti – dnm meTilaza - GATC Tanmimdevrobis
adeninTan meTilis jgufis mierTebas (adeninis meTilirebas) akatalizebs.
vinaidan meTilireba jaWvSi adeninis CarTvidan garkveuli drois Semdeg
xdeba, sareplikacio orijinis ubanSi replicirebadi dnm-is mxolod
mSobliuri, matriculi jaWvi iqneba meTilirebuli (naxevradmeTilirebuli
dnm). naxevradmeTilirebul dnm-s mainicirebeli cilebis dakavSirebis unari
ara aqvs, Sesabamisad is iniciaciis mimarT rezistentulia.
axladsinTezirebuli jaWvis meTilirebamde arsebuli lag – periodi orijinis
swrafi reaqtivaciis prevenciisTvis sruliad sakmarisi droa.

axladreplicirebuli, naxevradmeTilirebuli dnm replikaciis iniciaciis

mimarT rezistentulia (amave ujredul ciklSi aRar replicirdeba).

SSBcilebi – anu albertsis cilebi 1968 wels iqna aRmoCenili. dnm-is

replikaciis in vitro sistemaSi aRniSnuli cilebi dnm-is lRvobis temperaturis 20-
40°С-iT Semcirebas iwveven. SSB (single strand bind) cilebi saerTo uaryofiTi
muxtis matarebelia, Tumca dadebiTad damuxtuli amnomJavuri naSTebis
klastersac Seicaven da amitomac dnm-s eleqtrostatikuri urTierTmedebiT
10
ukavSirdebian. albertsis cilebi dnm-is erTjaWviani ubnebis mimarT Zlieri
swrafviT gamoirCevian da ar ukavSirdebian orjaWvian dnm-s, romelsac
erTjaWviani ubnebi (denaturirebuli ubnebi) ar gaaCnia. erTjaWviani dnm-is
arsebobis SemTxvevaSi, aRniSnuli cilebi advilad ukavSirdebian mas,
ganlagdebian dnm-ze da “asworeben” dnm-jaWvs.
orjaWvian dnm-Tan aRniSnuli cilebi mxolod im SemTxvevaSi
urTierTqmedeben, Tuki dnm-is meoreuli struqtura darRveulia (dnm-Si
arsebobs erTjaWviani ubnebi).

rodesac dnm iwyebs lRvobas, SSB cilebi swrafad ukavSirdebian

warmoqmnil erTjaWvian ubnebs eleqtrostatikuri urTierTqmedebiT da
faraven mas. dnm-Tan urTierTqmedebis garda, cilebi erTmaneTis mimarTac
avlenen swrafvas da am Tvisebis gamo dnm-s uwyveti cilovani feniT faraven.
cilebis Zlieri uaryofiTi muxti komplementur jaWvebs erTmaneTTan
dakavSirebis saSualebas ar aZlevs da amiT dnm-is erTjaWviani ubnebis
SenarCunebas xels uwyobs.
SSB cilebi ar iwveven dnm-is denaturacias, isini mxolod dnm-is
erTjaWviani mdgomareobis fiqsirebas uzrunvelyofen.
replikaciaSi SSB cilebis monawileoba sruliad aucilebelia.
sareplikacio orkapis ubanSi SSB cilebi dnm-matricis erTjaWviani
mdgomareobis SenarCunebas uzrunvelyofen da amave dros erTjaWvian dnm-s
nukleazebis zemoqmedebisgan icaven.
SSB cilebi SerCeviTad astimulireben dnm-polimerazas (da ara rnm-
polimerazas) muSaobas (e.i.replikacias).
SSB cilebiT dafarul erTjaWvian dnm-s rnm-polimeraza matricad ver iyenebs
(e.i. ar xdeba transkripcia). SSB cilebs saxeobaspecifikuri SerCeviTobac

11
axasiaTebs, mag. T4 fagis SSB cilebi astimulireben T4fagis dnm-polimerazas da
ar avlenen aseT moqmedebas E.coli-s dnm-polemerazas mimarT.

replikaciis etapebi - sareplikacio sawyisis (ori) ubanSi dnm-Tan

mainicirebeli cilebis dakavSirebisa da spiralis jaWvebis gaxsnis Sedegad
warmoqmnil dnm-is erTjaWvian monakveTs jer helikaza ukavSirdeba. Semdeg,
Zalians wrafad, helikazas ukavSirdeba fermenti praimaza da yalibdeba
praimosoma.

dnm-Tan dakavSirebis Semdeg helikaza ATP-is hidrolizs akatalizebs, icvlis

konformacias da meqanikuri muSaobis Sesrulebis - dnm-is jaWvis gaswvriv
gadaadgilebis – unars iZens. dnm-is jaWvis gaswvriv gadaadgilebisas
helikaza spiralis jaWvebis damakavSirebel wyalbadur bmebs kveTs
(ნუკლეოტიდებს შორის არსებული წყალბადური ბმების გაკვეთაზე ატფ-ის

ჰიდროლიზის ენერგია იხარჯება - ორი მოლეკულა ატფ-ი თითო ნუკლეოტიდური

წყვილის დაშორებაზე) da dnm-spiralis gaxsnas uzrunvelyofs, praimaza ki dnm-

12
is axali jaWvis asagebad praimerebs asinTezirebs. Semdeg etapze,
replikaciaSi monawile fermentebisa da regulatoruli cilebis gaerTianeba
rTul, multifermentul kompleqss – replisomas formirebas uzrunvelyofs
(რეპლიკაციის პროცესს 15-20 განსხვავებული ცილის შემცველი რთული
მულტიფერმენტული კომპლექსი წარმართავს.), yalibdeba replikaciis aqtiuri
zona e.w. sareplikacio orkapi, romelsac dnm-is gaswvriv gadaadgileba
SeuZlia.

რეპლიკაცია შეიძლება იყოს ერთმიმართული, ან პროცესი ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო

მიმართულებით მიმდინარეობდეს. ერთმიმართული რეპლიკაციის შემთხვევაში დნმ-ის
გასწვრივ ერთი სარეპლიკაციო ორკაპი გადაადგილდება. ორმიმართული რეპლიკაციისას
კი სარეპლიკაციო საწყისის წერტილიდან ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით ორი
სარეპლიკაციო ორკაპი moZraobs.

13
replikaciis ormxrivi mimdinareobis SemTxvevaSi replikaciis

iniciaciis wertilidan
urTierTsawinaaRmdego
mimarTulebiT moZravi
sareplikacio orkapebis
moZraobis siCqare SeiZleba
gansxvavebuli iyos.

baqteriuli dnm-is replikaciis procesi SedarebiT ukeT aris

Seswavlili. baqteriebis rgoluri dnm, dnm-is wrfivi molekulis
warmoqmnis gareSe, pirdapir rgoluri formiT replicirdeba. procesi
rgoluri molekulis gansazRvrul ubanSi - sareplikacio orijinis
ubanSi - iwyeba da erTdroulad ori urTierTsawinaaRmdego
mimarTulebiT grZeldeba (erTi mimarTulebiT procesi uwyvetad, meore
mimarTulebiT ki wyvetilad - fragmentebis warmoqmniTa da SemdgomSi
maTi ligirebiT mimdinareobs).

14
sareplikacio orkapis struqtura

urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT ori sareplikacio orkapis

gadaadgileba dnm-Si warmoqmnis struqturas, romelsac “Tvalis” forma
aqvs, amitom replicirebadi ubnis am formas “Tvalis struqtura”
ewodeba. replikaciis procesSi “Tvalis” zoma TandaTan izrdeba manamde,
sanam mTel replikons ar moicavs.

baqteriebis replikaciis siCqare 500, ZuZumwovrebisaki 50 nukleotidi/wm-

ia; mcenareebSi siCqare 20 nukl./wm-s ar aRemateba.

prokariotuli qromosomis replikacia - θ replikacia

prokariotebis qromosomis dnm replicirdeba rogorc rgoluri
struqtura. eukariotebis wrfivi dnm-is msgavsad, rgoluri dnm-is
replikaciac naxevradkonservatulia. prokariotebis orjaWviani rgoluri
dnm-is jaWvebis gaxsna erTaderTi sareplikacio orijinis ubanSi iwyeba da
ori urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT grZeldeba (bidirectional replication).
rgoluri dnm-is jaWvebis gaxsnis process fermenti dnm hiraza akatalizebs.
jaWvebis gaxsnisTanave TiToeul maTganze axali, komplementuri jaWvis

ageba iwyeba da Sedegad replicirebadi wriuli dnm berZnuli aso Ѳ-s (Teta)
msgavs struqturas iZens. replicirebadi dnm-is aseT struturas Ѳ -
struqturas, replikaciis formas ki Ѳ - replikacias uwodeben.

15
 sur. rgoluri dnm-is replikacia - Ѳ −replikacia.
isrebiT naCvenebia sareplikacio orkapis gadaadgilebis mimarTuleba

vinaidan dnm-is rgoluri molekulebi superspiralizebulia,

replikacis procesSi orjaWviani spiralis jaWvebis gaxsnisas is
ganuwyvetliv unda brunavdes sakuTari RerZis garSemo, rac Tavis mxriv
dnm-is molekulaSi torsiul daZabulobas warmoSobs. sakuTari RerZis
garSemo superspiralizebuli rgoluri dnm-is brunvisas warmoqmnil
torsiul daZabulobas dnm-topoizomeraza I erTjaWviani gakveTebis
meSveobiT amcirebs (gakveTili jaWvis mTlianoba Zalian swrafad aRgeba).
replikaciis dasrulebis Semdeg warmoqmnili ori orjaWviani dnm
molekula Tavdapirvelad erTi jaWvis rgolebiviT aris erTmeneTTan
dakavSirebuli, maT dasacileblad dnm-topoizomeraza II erT-erTi
rgolis droebiT orjaWvian kveTas axorcielebs.

“mgoravi rgolis” meqanizmi - rgoluri replikonis replikaciis

alternatiuli variantia, romelic orjaWviani dnm molekulis erT-erTi,
umTavresad gareTa, jaWvis gakveTas iTvaliswinebs. gakveTis Sedegad
warmoqmnil, replikonis Sida (matriculi jaWvi) jaWvTan gawyvilebul,
Tavisufal 3′-boloze dnm-polimeraza iwyebs matricis komplementuri
nukleotidebis damatebas, anu axali jaWvis sinTezs akatalizebs. am
dros, sareplikacio orkapi rgoluri matriculi jaWvis igvliv wreze
moZraobs da axli, sinTezirebadi jaWvi TandaTan gamodevnis gakveTili
jaWvis 5-bolos. sinTezirebadi jaWvis zrdasTan erTad gamodevnili,

16
5′-Tavisufali bolos mqone, jaWvis zomac izrdeba da igi axali
komplementuri jaWvis sinTezisTvis wrfivi matricis funqciis
Sesrulebas iwyebs.

sur. mgoravi rgolis meqanizmiT replikaciis sqema

(axladsinTezirebuli dnm-is molekula aRniSnulia wyvetili xaziT):
1 – dnm-is 3′-bolo; 2 – dnm-is 5′-bolo.

sinTezi wrfiv matricaze manamde grZeldeba, sanam axali jaWvis

sigrZe rgoluri matricis, anu mTeli replikonis zomas ar miaRwevs.
rogorc wesi, replikaciuri kompleqsi rgoluri matricis garSemo
ramdenime wres akeTebs, Sesabamisad “mgoravi rgolis” meqanizmiT
replikaciisas erTi rgoluri matricidan mravali komplementuri asli
miiReba. replikaciis amgvari meqanizmi zogierTi virusisa da rigi
eukariotuli ujredebisTvis aris damaxasiaTebeli.

17
 cnobilia replikaciis kidev erTi gansxvavebuli sqema, romelic e.w.
D-maryuJis formirebiT mimdinareobs. am meqanizmis Tanaxmad
Tavdapirvelad rgoluri replikonis mxolod erTi jaWvi replicirdeba,
meore jaWvi ki intaqturi rCeba, gamoidevneba da warmoqmnis maryuJs
(DmaryuJi). meore jaWvis replikacia sruliad sxva sastarto wertilidan
da mxolod mas Semdeg iwyeba, roca pirveli jaWvis nawili ukve
replicirebulia. replikaciis aRniSnuli meqanizmi aRwerilia
mitoqondrialur dnm-Si.

replikaciis SesaZlo meqanizmebi

memkvidruli informaciis kopirebis SesaZlo meqanizmi 1953 wels,
maT mier aღwerili dnm-is meoreuli struqturis safuzvelze, uotsonma
da krikma iwinaswarmetyveles. dnm-is gaormageba anu replikacia
matriculi sinTezis reaqciebs miekuTvneba. sinTezirebadi jaWvi
matricis komplementuri da antiparaleluria.
1950-in wlebSi mkvlevarebis mier dnm-is replikaciis 3 SesaZlo
meqanizmi ganixileboda:
1 – konservatuli replikacia, romlis SemTxvevaSi mSobliuri
jaWvi mTlianad SenarCunebulia Svileuli molekula ki
axladsinTezirebuli;
2 – dispersuli replikacia – dnm-is orive molekula
axladsinTezirdeba mSobliuri molekula ki calkeul nukleotidebad
iSleba;
3 – naxevradkonservatuli replikacia – romlis mixedviT
TviTeuli Svileuli molekula erTi Zveli (mSobliuri) da erTi
axladsinTezirebuli jaWvebisgan Sedgeba.
m. mezelsonisa da f. stalis cnobili eqsperimentis Sedegebma
replikaciis naxevradkonservatuli buneba daadastures.

replikaciis naxevradkonservatuli bunebis dasabuTeba

replikaciis Sedegad axladwarmoqmnil dnm-is molekulebSi
mSobliuri jaWvebis gadasvlis, gadanawilebis Seswavlis mizniT
mezelsonma da stalma 1958 wels CsCl-is simkvrivis gradientSi
wonasworuli centrifugirebis meTodi SeimuSaves. am meTodiT
18
centrifugirebisas dnm-is dayofa xvedriTi simkvrivis mixedviT xdeba (da
ara molekuluri wonis mixedviT).
imisaTvis rom mTeli dnm “damZimebuliyo”, E.coli-s ujredebs
ramdenime Taobis manZilze azotis mZime izotopis (N15) Semcvel areze
zrdidnen. ujredis gayofis momdevno raundis win, axladsinTezirebuli
dnm-is “msubuqi” jaWvebis miRebis mizniT, sakveb areSi arsebul “mZime”
N15-s ufro “msubuqi” - N14 izotopiT cvlidnen. replikaciis Semdeg dnm-s
gamoyofdnen da acentrifugirebdnen CsCl -is simkvrivis gradientSi.

naxevradkonservatuloba gulisxmobs, rom yoveli Svileuli dnm-spirali

erTi matriculi da erTi axladsinTezirebuli jaWvebisgan Sedgeba.

ujredebis pirvel TaobaSi dnm-is molekulebs Soris “msubuqi” da

“mZime” jaWvebis Tanabari gadanawileba gamoricxavs replikaciis
konservatuli meqanizmis arsebobis SesaZleblobas, romlis mixedviT
erTi Svileuli ujredi mSobliur dnm-s iRebs, meore ki orive axali
jaWvis Semcvel axladsinTezirebul dnm-is molekulas.
meore Taobis ujredebi Seicavdnen rogorc mTlianad “msubuq” dnm
molekulebs, ise molekulebs, romlebic pirveli Taobis molekulebis
analogiurad, erTi “msubuqi” da erTi “mZime” jaWvebisgan Sedgeboda.
aRniSnuli faqti gamoricxavs replikaciis dispersuli meqanizmis

19
arsebobis SesaZleblobas, romlis mixedviT mSobliuri dnm-is
fragmentebi SemTxveviTobis principiT nawildeba Svileul molekulebSi.

replikacia in vitro fermentul sistemaSi

in vitro fermentul sistemaSi dnm-is replikaciisas Semdegi produqtebi
warmoiqmneba:

suraTze mocemul samiveESemTxvevaSi axali jaWvebis sinTezisTvis

matricis funqcias orjaWviani dnm asrulebs. praimerad ki orjaWviani
dnm-is 3' –hidroqsiliani bolo gamoiyeneba, romelic aucileblad
matricasTan unda iyos gawyvilebuli. im SemTxvevaSi, rodesac dnm-is
replikaciis in vitro fermentul sistemaSi endonukleazas moqmedebis
Sedegad dnm-Si 3'-fosfatiani bolos mqone niki warmoiqmneba, dnm ar
aqtivirdeba da axali jaWvebis sinTezi ar mimdinareobs.
didezoqsinukleozidtrifosfatebis (ddNTP) gamoyenebiT Catarebuli
eqsperimentebis Sedegebi 3'-OH-bolos praimeruli funqciis pirdapir
dadasturebad iTvleba. aRniSnul eqsperimentSi replikaciis in vitro
fermentul sistemaSi SehqondaT niSnuli fosforis Semcveli ddNTP.

20
 sur.
didezoqsinukleozidtrifosfati
(ddNTP). naxSibadis meore da
mesame atomebTan OH-is nacvlad
(dezoqsinukleozidtrifosfatis
gan-dNTP gansxvavebiT)
dakavSirebulia wyalbadi.

dezoqsinukleozidtrifosfatisgan (dNTP) gansxvavebiT, romlis

mesame naxSirbadis atomTan hidroqsili jgufia dakavSirebuli (3'-OH),
ddNTP-s hidroqsilis jgufi ara aqvs da mesame naxSirbadis atomTan
wyalbadia dakavSirebuli (3'-H). aRmoCnda, rom
didezoqsinukleozidtrifosfati erTveboda mzard polinukleotidur
jaWvSi da Tanac yovelTvis dnm-is jaWvis 3'-boloze iyo ganlagebuli
(dnm-is sinTezi aRar grZeldeboda). eqsperimentis Sedegi pirdapir
migvaniSnebs, rom vinaidan ddNTP-s CarTvis SemdegaR ar arsebobs
matricasTan gawyvilebuli Tavisufali 3'-OH-bolo, sinTezirebad jaWvSi
nukleotidebis damateba da dnm-is jaWvis Semdgomi zrda aRar xdeba.
aRniSnuli Sedegi, faqti replikaciis unipolarulobas, anu procesis
5′→3′ mimarTulebiT mimdinareobasac adasturebs.

uwyveti antiparaleluri in vivo replikaciis sqema kornbergis mixedviT

hipoteturi modeli - 1960w.

21
 am sqemis mixedviT ucnobi faqtori dnm-is wrfivi molekulis boloebis
denaturacias iwvevs, 3'-ОН-boloebi moixreba da amave jaWvis nukleotidebs
uwyvildeba. am gziT warmoiqmneba Tavisufali 3'-ОН-bolos mqone dnm-is
mokle orjaWviani ubani, romelic dnm-polimerazasTvis praimeris funqcias
asrulebs. gadadgilebisa da Svileuli jaWvebis sinTezis paralelurad
fermenti matriculi dnm-is denaturacias iwvevs. replikaciis dasrulebis
SedegadMmSobliur jaWvTan SedarebiT mokle Svileuli molekulebi
miiReba. vinaidan endonukleaza kveTs mSobliur jaWvs, molekulebi dnm-is
moxrili fragmentis - praimeris – zomis toli monakveTiT mokldeba.

jon kernsis uwyveti paraleluri replikaciis sqema - 1963w

am sqemis mixedviT replikaciis procesSi dnm-matricis

komplementuri axali jaWvebis sinTezi erTi da igive mimarTulebiT,
uwyvetad, paralelur reJimSi mimdinareobs. modeli ujredSi
3'→5'mimarTulebiT dnm-is sinTezis unaris mqone fermentis arsebobas
uSvebs. aRsaniSnavia, rom aseTi fermenti dRemde ar aris aRmoCenili!
warmodgenili modeli arasworia, Tumca man biZgi misca axali dnm-
polimerazebis Ziebas da sul male Е. coli-Si ori axali - II da III dnm-
polimerazebi aRmoaCines.

replikaciisTvis aucilebeli pirobebi

დნმ-ის ბიოსინთეზისთვის აუცილებელია:
• matrica - დნმ-ის გაუწყვილებელი ჯაჭვი , რომელიც მატრიცის ფუნქციას

ასრულებს და პრაიმერი, რომლის 3′OH- ბოლოზე ახალი ნუკლეოტიდების

დამატება მოხდება;

22
• დეზოქსირიბონუკლეოზიდტრიფოსფატები (dNTP) - აუცილებელია dNTP - ს
სრული კომპლექტის (ATP, GTP, CTP, TTP) არსებობა. თუნდაც ერთი მათგანის

დანაკლისის შემთხვევაში დნმ-ის სინთეზი ვერ გახორციელდება.

სინთეზირებადი ჯაჭვის დაგრძელება პრაიმერის თავისუფალ 3′OH ბოლოზე
მატრიცის ინფორმაციის შესაბამისი ნუკლეოტიდების თითო-თითოდ დამატების
გზით, 5′→3′ მიმართულებით ხდება. მონონუკლეოტიდების პოლიმერიზაციის
რეაქციისთვის ენერგიის წყარო თავად პროცესში მონაწილე ოთხივე ტიპის
დეზოქსირიბონუკლეოზიდტრიფოსფატების ჰიდროლიზისას
გამოთავისუფლებული ენერგიაა. არაორგანული პიროფოსფატაზას
მონაწილეობით პიროფოსფატის გახლეჩა და არაორგანულ ფოსფატად გარდაქმნა
დნმ-ის სინთეზის/პოლიმერიზაციის რეაქციას ჯაჭვის დაგრძელების
მიმართულებით გადაადგილებს.
• დნმ-ის სინთეზში მონაწილე ფერმენტები და ცილები: დნმ-პოლიმერაზები;
ტოპოიზომერაზები (ჰირაზები); ჰელიკაზები და ლიგაზები; პრაიმაზა; SSB-
ცილები. რეპლიკაციაში მონაწილე 20-ზე მეტი ფერმენტი და ცილოვანი
ფაქტორი წარმოქმნის კომპლექსს, რომელსაც დნმ-რეპლიკაციური სისტემა ან
რეპლისომა ეწოდება.
• ATP;
• fermentebis aqtivobisTvis optimaluri are (Sesabamisi pH da
magniumis ionebis aucilebeli Semcveloba).

23
replikaciis fermentuli sistemebi

helikazebi - fermentebia, romlebic dnm-is denaturirebas iwveven.

isini 1974 wels aRmoaCines.

E.coli - s oTxi helikaza aqvs: helikaza I, helikaza II, helikaza III da

rep-cila. Rep-helikaza baqteriuli dnm-is replikaciisTvis saWiro ar
aris, E.coli mas ori erTjaWviani dnm-is Semcveli fagebis replikaciisas
iyenebs.
helikazebs ar SeuZliaT natiuri, defeqtebis armqone, dnm-is
lRvoba (wyalbaduri bmebis gakveTa da spiralis jaWvebis daSoriSoreba).
dnm-is jaWvis gaswvriv gadaadgilebisa da orjaWviani spiralis lRvobis
unars helikazebi mxolod dnm-is erTjaWvian ubanTan dakavSirebis Semdeg

24
iZenen. dnm-Tan dakavSirebis erTjaWviani ubnis zomebi sxvadasxva
helikazebisTvis gansxvavebulia.
ბაქტერიებში სარეპლიკაციო ორიჯინის უბანში (oriC) რეპლიკაციის
ინიცირების შედეგად ფორმირებული ორი სარეპლიკაცო ორკაპი
ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებით გადაადგილდება ტერმინაციის
უბნამდე. ანუ ამ დროს დნმ-ის ორივე ჯაჭვი ერთდროულად რეპლიცირდება.
ინიციაციის ეტაპზე მაინიცირებელი ცილა dnaA უკავშირდება oriC-ს
შემადგენლობაში შემავალ დაკავშირების განმეორებად საიტებს და
სპეციალიზირებულ ნუკლეოპროტეინულ სტრუქტურას წარმოქმნის. აღნიშნული
სტრუქტურის ფორმირება ორიჯინის АТ -წყვილებით მდიდარი თანმიმდევრობების
უბანში ჯაჭვების ლოკალურ გახსნას და ჰელიკაზების (dnaB, ცილა dnaC)
დაკავშირებისთვის აუცილებელი დნმ-ის ერთჯაჭვიანი უბნების გამოთავისუფლებას
იწვევს.ჰელიკაზას მოქმედების შედეგად სპირალის დამაკავშირებელი წყალბადური
ბმების გაკვეთის პარალელურად დნმ-ის აღნიშნული უბანი ეუკარიოტებში
ჰისტონებისა და სხვა ქრომოსომული ცილებისგანაც თავისუფლდება.
დნმ-სპირალის ჯაჭვების დაშორიშორება გახსნილი უბნის წინ მდებარე დნმ-
ის ორჯაჭვიანი უბნის სუპერსპირალიზაციას და დაძაბულობის ხარისხის მატებას
იწვევს, რაც ჯაჭვების შემდგომი გახსნის პროცესს აფერხებს.
სუპერსპირალიზაციით გამოწვეული პრობლემების გადაჭრა ფერმენტ
ტოპოიზომერაზების მოქმედებით არის შესაძლებელი.
topoizomerazebi - dnm-is topologiis Secvlis unaris
mqone fermentebia. topoizomerazebi cvlian dnm-jaWvebis wamodebis
ricxvs. topoizomerazebis or klass ganasxvaveben:
• tipi I (relaqsazebi) - amcireben wamodebis ricxvs.
I ტიპის ტოპოიზომერაზები (ტოპოიზომერაზა I) კვეთენ დნმ-ის მხოლოდ

ერთ ჯაჭვს.
• tipi II (hirazebi) - zrdian wamodebis ricxvs.
I I ტიპის ტოპოიზომერაზები (ტოპოიზომერაზა I I) კვეთენ დნმ-ის ორივე

ჯაჭვს.
hirazebis moqmedebis meqanizmi restriqtazebis muSaobis principis
msgavsia.
25
restriqtazebi -endonukleazebia, romlebic garkveul Tanmimdevrobebs
Seicnoben da kveTebsdnm-is orive jaWvSi axorcieleben:

hirazebs dnm-Si orjaWviani kveTebi SeaqvT. jaWvebis gakveTis Semdeg

hiraza dnm-is gakveTil boloebs 360°-iT Semoabrunebs da iwyebs
funqcionirebas rogorc ligaza, anu dnm-is jaWvebis ligirebas axdens
(aRadgens kveTebs, “gakeravs”). dnm-is jaWvebis gakveTisa da kvlav
SeerTebis procesSi hirazebi ATP-is energias iyeneben. hirazebis
funqcionirebis Sedegad dnm-Si superxviebi Cndeba (superspiralizacia).
superspiralizebuli dnm-is daZabulobis xarisxi maRalia. daZabulobis
xarisxis gazrda superspiralis A-T wyvilebiT mdidari zogierTi ubnis
lRvobas iwvevs da rogorc Sedegi, am ubnebSi dnm-is jaWvebis
daSoriSoreba xdeba.
hirazebi transkripciaSic monawileoben - dnm-is molekulaSi
daZabulobis xarisxis momatebis Sedegad promotorebis A-T mdidari
ubnebi lRvobas iwyebs, palindromebSi ki jvris struqturebi yalibdeba.
yvela bunebrivi orjaWviani wriuli dnm-isTvis uaryofiTi
superspiralizacia aris damaxasiaTebeli. yovel 200 wyvil nukleotidze
erTi superxvia modis.

sur. II tipis topoizomerazebis (dnm hiraza) moqmedebis meqanizmebi: (a)

superxviebis Semcireba relaqsacia da daZabulobis moxsna,
(b)katenacia/dekatenacia, (c) “kvanZebis” warmoqmna
26
 hirazebisgan gansxvavebiT relaqsazebs aqvT endonukleazuri da
ligazuri aqtivobebi da ara aqvT ATP-azuri aqtivoba. anu I tipis
topoizomerazebi (relaqsazebi) funqcionirebisTvis ar saWiroeben ATP-is
energias. fermenti dnm-is mxolod erT jaWvs kveTs, iyenebs gakveTili
qimiuri bmis energias da mis xarjze gakveTili jaWvis erT-erT bolos
ukavSiredeba, gakveTili jaWvi dnm-is intaqturi jaWvis garSemo iwyebs
brunvas, ris Sedegadac mcirdeba dnm-is daZabulobis xarisxi.
daZabulobis moxsnis Semdeg relaqsaza aerTebs dnm-is gakveTil
boloebs. relaqsazebi Seicnoben superspiralizebuli dnm-is molekulis
garkveul konformacias da erTjaWviani gakveTis meSveobiT zedmeti
superxviebis mocilebas uzrunvelyofen. dnm-is gakveTisa da kvlav
SeerTebis reaqciis warmarTvisTvis topoizomeraza I (relaqsaza)
damatebiTi energiis wyaros ar saWiroebs.

sur. I tipis topoizomerazebis moqmedebis meqanizmi

zemoTqmulidan gamomdinare, baqteriuli ujredebis transkripciis

regulacia SesaZlebelia ara mxolod cila-regulatorebis
(represori/aqtivatori) aqtivobis doneze, aramed hirazebisa da
relaqsazebis aqtivobis donezec.

27
dnm-polimerazები - ზოგადი დახასიათება
dnm-matriciT determinirebuli dezoqsiribonukleotidebis
erTmaneTTan dakavSirebis reaqcias dnm-polimerazebi uzrunvelyofen.
დნმ-პოლიმერაზები პოლიდეზოქსირიბონუკლეოტიდ-სინთეტაზებია, და
ტრანსფერაზების კლასის ფერმენტების რიცხვს მიეკუთვნებიან. დნმ-
დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზები რეპლიკაციაში მონაწილე უმთავრესი
ფერმენტებია, პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვების სინთეზისას დნმ-პოლიმერაზები
კომპლემენტარობის პრინციპის გათვალისწინებით დეზოქსირიბონუკლეოტიდებს
შორის ფოსფოდიეთერული ბმების წარმოქმნას აკატალიზებენ.
pirveli dnm-polimeraza 1953 wels a. kornbergis mier იქნა
aRmoCenili, mogvianebiT (1959w) cilis biosinTezis meqanizmis
dadgenisaTvis mas nobelis premia mieniWa.
prokariotuli dnm-polimerazebi gacilebiT ukeT aris Seswavlili.
პროკარიოტებში funqciurad gansxvavebuli სამი სახის დნმ-პოლიმერაზა
გვხვდება - დნმ-პოლიმერაზა I (Pol I), დნმ-პოლიმერაზა II (Pol II) და დნმ-
პოლიმერაზა III (Pol III). მათგან რეპლიკაციაში მხოლოდ Pol I და Pol III
მონაწილეობს.
amasTan III dnm-polimeraza mTavari replikazaa, anu is in vivo dnm-is
axali jaWvebis sinTezs uzrunvelyofs. dnm-polimeraza I-is monawileoba
replikaciaSi aucilebelia, is damxmare, reparaciuli funqciis
matarebelia. დნმ-პოლიმერაზა II-ის როლი ჯერ კიდევ არ არის სრულად
გამოკვეთილი, როგორც ცნობილია ის ძირითადად რეპარაციულ პროცესებშია
ჩართული და რეპლიკაციაში არ მონაწილეობს.
დნმ-პოლიმერაზების ფერმენტული აქტივობა
dnm-polimerazebisTvis damaxasiaTebelia sami სახის fermentuli aqtivoba:
1. 5'-3'- polimerazuli
2. 3'-5' - egzonuklazuri
3. 5'-3' - egzonuklazuri aqtivobebi.

Sesabamisad, dnm-polimeraza SeiZleba funqcionirebdes rogorc:

• polimeraza - akavSirebs nukleotidebs fosfodieTeruli bmebiT;

28
• 3'-5' – egzonuklaza - 3'-bolodan kveTs TiTo-TiTo nukleotids, amasTan
amosakveTi nukleotidi ar unda Sediodes orjaWviani struqturis
SemadgenlobaSi, anu ar unda iyos gawyvilebuli matricasTan.
• 5'-3' – egzonuklaza – nukleotidebs 5’-bolodan kveTs, SeuZlia
mokveTos erTze meti nukleotidi, amasTan amosakveTi nukleotidebi
aucileblad matricasTan unda iyos gawyvilebuli.
პროკარიოტების dnm-polimeraza I -s samive zemoTCamoTvlili aqtivoba
gaaCnia, dnm-polimeraza III-s ki mxolod polimerazuli da 3'-5' –
egzonuklazuri aqtivoba aqvs.

დნმ-პოლიმერაზების დამახასიათებელი თავისებურებები

შეიძლება გამოყოთ ყველა დნმ-პოლიმერაზასთვის დამახასიათებელი ორი
თავისებურება:
1. დნმ-პოლიმერაზებს არა აქვთ დნმ-ის სინთეზის დაწყების უნარი. მათ მხოლოდ
უკვე არსებული პოლინუკლეოტიდური ჯაჭვის 3′ ბოლოზე (მატრიცულ
ჯაჭვთან გაწყვილებული, თავისუფალი 3′OH ბოლო) ახალი
დეზოქსირიბონუკლეოტიდების დამატება შეუძლიათ. შესაბამისად, დნმ-
პოლიმერაზების ფუნქციონირებისათვის აუცილებელია ე.წ. დედო, ანუ
პრაიმერი. პრაიმერი დნმ-მატრიცასთან გაწყვილებული, 15-17
რიბონუკლეოტიდის შემცველი თავისუფალი 3′OH ბოლოს მქონე რნმ-
ფრაგმენტია. პრაიმერების სინთეზსს - რეპლიკაციის საწყის ეტაპზე
ფორმირებული პრაიმოსომას შემადგენლობაში შემავალი ფერმენტი - პრაიმაზა
უზრუნველყოფს. პრაიმერების სინთეზის შემდეგ პროცესში ერთვება დნმ-
პოლიმერაზა III, რომელიც პრაიმერის თავისუფალ 3′OH ბოლოზე
დეზოქსირიბონუკლეოტიდების დამატების გზით პოლინუკლეოტიდური
ჯაჭვის დაგრძელებას უზრუნველყოფს.
2. ახალი ჯაჭვის სინთეზსს დნმ-პოლიმერაზები მხოლოდ 5′→3′ მიმართულებით
ახორციელებენ. ამ დროს ფერმენტი მოძრაობს მატრიცული ჯაჭვის გასწვრივ,
რომლის ორიენტაცია სინთეზირებადი ჯაჭვის ანტიპარალელური - ანუ 3′→5′-
ია. პირუკუ მიმართულებით (3′→5′) ჯაჭვების სინთეზი შეუძლებელია
(უჯრედში არ არსებობს ისეთი დნმ-პოლიმერაზა, რომელიც 5′ ბოლოზე

29
 შეძლებდა ნუკლეოტიდების დამატებას), შესაბამისად, სარეპლიკაციო ორკაპში
ორი სინთეზირებადი ჯაჭვის ზრდა ურთიერთსაწინააღმდეგო
მიმართულებით ხდება. ამასთან ერთი ჯაჭვის (ლიდერული ჯაჭვი) სინთეზი
მიმდინარეობს უწყვეტად, მეორესი (მინორული ჯაჭვი) კი ფრაგმენტების
სახით.
ლიდერული ჯაჭვი 5′→3′ მიმართულებით სინთეზირდება, ჯაჭვის ზრდა
სარეპლიკაციო ორკაპის გადაადგილების მიმართულებით ხდება. ლიდერული
ჯაჭვის სინთეზი ინიციაციის მხოლოდ ერთ აქტს საჭიროებს.
მინორული ჯაჭვის სინთეზის მიმართულებაც 5′→3′-ია, ოღონდ ჯაჭვის ზრდა
სარეპლიკაციო ორკაპის გადაადგილების საწინააღმდეგო მიმართულებით ხდება.
მინორული ჯაჭვის სინთეზისთვის ინიციაციის რამდენიმე აქტია საჭირო, შედეგად
მრავალი მოკლე ჯაჭვი ე.წ. ოკაზაკის ფრაგმენტი სინთეზირდება. ოკაზაკის
ფრაგმენტების სიგრძე პროკარიოტებში 1000-2000 ნუკლეოტიდის ტოლია.
დნმ-პოლიმერაზებისთვის დამახასიათებელი თავისებურებიდან გამომდინარე,
ყველა დნმ-ფრაგმენტის სინთეზი პრაიმერიდან იწყება. შესაბამისად ყოველი
ოკაზაკის ფრაგმენტის წინ რნმ-პრაიმერია განლაგებული, რომელთა ამოკვეთა
სავალდებულოა (დნმ-ის შემადგენლობაში რიბონუკლეოტიდები არ შედის). დნმ-
პოლიმერაზა I, რომელსაც პოლიმერაზული აქტივობის გარდა 5′→3′
ეგზონუკლეაზური აქტივობაც გააჩნია, რნმ-პრაიმერების ამოკვეთას (5′→3′
ეგზონუკლეაზური აქტივობა) და დეზოქსირიბონუკლეოტიდებით მათ ჩანაცვლებას
(5′→3′ პოლიმერაზული აქტივობა) უზრუნველყოფს.
თუმცა ამავე ფერმენტს ოკაზაკის ფრაგმენტების ერთმანეთთან დაკავშირება არ
შეუძლია, ამ ფუნქციას დნმ-ლიგაზა ასრულებს. ლიგაზა იყენებს ATP-ს ენერგიას და
ორ ფრაგმენტს შორის ფოსფოდიეთერულ ბმას წარმოქმნის. ლიგაზას მოქმედების
მექანიზმს ოდნავ მოგვიანებით განვიხილავთ.

30
სურ. დნმ-ლიგაზას მოქმედების მექანიზმი

31
 E. сoli-s dnm-polimerazebisSedarebiTi daxasiaTeba
funqcia dnm-polimeraza I dnm-polimeraza II dnm-polimeraza III
polimerizacia 5→3' + + +
mimarTulebiT
hidrolizuri aqtivoba 3→ 5' + + +

hidrolizuri aqtivoba5→3' + - -
matrica/praimeris
moTxovnileba:
natiuri orjaWviani dnm - - -
erTjaWviani dnm
oligonukleotiduri + - -
praimeriT
orjaWviani dnm nik-iT + - -
an 100 nukleotidze naklebi
+ + +
zomis mqone RiobiT
an 100 nukleotidze meti
+ - -
zomis mqone RiobiT
KCl-is optimaluri
aqtivoba
koncentracia
20мМ 60% 60% 100%
50мМ 80% 100% 50%
100мМ 100% 70% 10%
150мМ 80% 50% 0%
10%-iani eTanolis gavlena 40% 45% 200%
suberTeulebis
molekuluri wona (kD) 109 120
Semcveloba
brunebis ricxvi, erTeuli
1 0.05 15
667 nukl./wT
erT ujredze molekulebis
250 100 20
raodenoba

რნმ-პრაიმერები
რნმ-პრაიმერი ოლიგორიბონუკლეოტიდური ჯაჭვია. ვინაიდან დნმ-
პოლიმერაზებს ახალი ჯაჭვის სინთეზის დაწყება არ შეუძლიათ, რეპლიკაციისთვის
პრაიმერი ყოვლად აუცილებელია.

რეპლიკაციის პროცესში პრაიმერების სინთეზის ორი განსხვავებული გზა არსებობს:

1 - პრაიმერს ასინთერზირებს საკუთრივ პრაიმაზა (პრაიმაზა დნმ-ის რეპლიკაციაში

მონაწილე რნმ-პოლიმერაზაა);

2 - პრაიმერს ასინთერზირებს პრაიმოსომად წოდებული კომპლექსი.

32
 რნმ-პოლიმერაზა (პრაიმაზა) ასინთეზირებს პრაიმერს ლიდერული ჯაჭვის
სინთეზისთვის, პრაიმოსომა კი მინორული ჯაჭვის სინთეზისთვის. აღნიშნულიდან
გამომდინარე რნმ-პოლიმერაზა მხოლოდ ერთ პრაიმერს ასინთეზირებს, პრაიმოსომა
კი მრავალს (ყველა ოკაზაკის ფრაგმენტის სინთეზი პრაიმერიდან იწყება).

რეპლიკაციის ფერმენტები - პროკარიოტული დნმ-პოლიმერაზები

დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზები დნმ-მატრიცაზე დნმ-ის სინთეზსს
უზრუნველყოფენ. დნმ-პოლიმერაზები სინთეზს 5′→3′ მიმართულებით
ახორციელებენ.

პროკარიოტული დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზებია:

1. დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა - I (DNA Pol I)
2. დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა - II(DNA Pol II)
3. დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა - III(DNA Pol III)

33
 I.დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა I (კორნბერგის ფერმენტი):
DNA Pol I-ისმოლეკულური მასა 109 kd-ია, E. coli-ის უჯრედებში ამ
ფერმენტის 400-მდე მოლეკულაა. დნმ-პოლიმერაზა I-ს დნმ-
პოლიმერაზებისთვის დამახასიათებელი სამივე სახის აქტივობა აქვს.
დნმ-პოლიმერაზა I - გააჩნია სამი სახის ფერმენტული აქტივობა:
• პოლიმერაზული;
• 3′→5′ ეგზონუკლეაზური;
• 5′→3′ ეგზონუკლეაზური.
მონაწილეობს:
• პრაიმერების ამოკვეთაში;
• პრაიმერის ადგილას წარმოქმნილი ღიობის ნუკლეოტიდებით ამოვსებაში;
• რეპლიკაციისას დაშვებული შეცდომების კორექციაში;
• დნმ-ის რეპარაციაში.

ტრიპსინით დამუშავებისას ფერმენტი განსხვავებული ზომისა და ფუნქციების

მქონე ორ ფრაგმენტად იხლიჩება. დიდი ზომის ფრაგმენტს კლენოვის ფრაგმენტს
უწოდებენ, მას ორი სახის აქტივობა - პოლიმერაზული და 3′→′5 ეგზონუკლეაზური
აქტივობები აქვს. მცირე ზომის ფრაგმენტს კი მხოლოდ 5′→′3 ეგზონუკლეაზური
აქტივობა ახასიათებს.

34
 სურ. დნმ-პოლიმერაზა I

დნმ-პოლიმერაზული აქტივობა:
ამ აქტივობის მეშვეობით ფერმენტი დეზოქსირიბონუკლეოტიდების
დაკავშირებით კომპლემენტური დნმ-ჯაჭვის სინთეზს აკატალიზებს, მატრიცად
ორჯაჭვიან დნმ-ს, პრაიმერად კი დნმ-ს ან რნმ-ს იყენებს. დნმ-პოლიმერაზები
პოლიმერიზაციის რეაქციას პრაიმერის ჯაჭვზე დეზოქსირიბონუკლეოტიდების
ეტაპობრივი, თითო-თითოდ დამატების გზით განახორციელებენ. რეაქცია აიწერება
განტოლებით:
n(dNTPs)--->(dNMP)n
დნმ-პოლიმერაზათი კატალიზირებული ჯაჭვის ელონგაციის რეაქცია 3'-OH
ტერმინალური ბოლოს და dNTP-ს 5′-ალფა ფოსფორის ატომს შორის
ურთიერთქმედებით მიმდინარეობს, რეაქციის შედეგად პიროფოსფატის მოლეკულა
გამოთავისუფლდება. პიროფოსფატის შემდგომი ჰიდროლიზი (რეაქციას
არაორგანული პიროფოსფატაზა აკატალიზებს) რეაქციას პრაქტიკულად შეუქცევადს
ხდის და სინთეზს პოლიმერიზაციის რეაქციის მიმართულებით გადააადგილებს.
რეაქციის სქემა ქვემოთმოყვანილ სურათზეა წარმოდგენილი:

35
ფერმენტის აქტივობისთვის აუცილებელია:
a)ოთხივე dNTPs (dATP, dGTP, dTTP, dCTP) და Mg2+ იონების თანაობა.
b) პრაიმერი- 3'-OH თავისუფალი ბოლოთი. In vitro პირობებში პრაიმერად დნმ
გამოიყენება in vivo კი რნმ. აღსანიშნავია, რომ DNA Pol – I ძირითადად დნმ-
პრაიმერს, DNA Pol – III კი რნმ-პრაიმერს იყენებს.
c)მატრიცა - დნმ-მატრიცა შეიძლება იყოს ორჯაჭვიანი ან ერთჯაჭვიანი. ორჯაჭვიანი
დნმ ეფექტურად ასრულებს მატრიცის ფუნქციას თუ მისი პენტოზოფოსფატური
ჩონჩხი გალეჩილია ერთ ან რამდენიმე საიტში.
3′→5′ ეგზონუკლეაზური აქტივობა - დნმ-პოლიმერაზას მარედაქტირებელი ან
მაკორექტირებელი აქტივობაა, რომელიც სინთეზირებად ჯაჭვში არასწორი ფუძის
ჩართვის შემთხვევაში აქტივირდება. აღნიშნული აქტივობის მეშვეობით DNA pol-I
დნმ-ის ჯაჭვში შეცდომით ჩართულ, მატრიცასთან გაუწყვილებელ ფუძეს

36
სინთეზირებადი დნმ-ის 3′ ბოლოდან მოკვეთს, რის გამოც აქტივობას 3′→5′
ეგზონუკლეაზური ეწოდა. ფერმენტის 3′→5′ ეგზონუკლეაზური აქტივობა
რეპლიკაციის პროცესში დაშვებული შეცდომების რეპარაციას უზრუნველყოფს.
(სურ.)

37
5′→3′ ეგზონუკლეაზური აქტივობა: ფერმენტული აქტივობაა, რომელიც DNA pol-I-ს
დნმ-ის 5′- ბოლოდან ნუკლეოტიდების მოკვეთის საშუალებას აძლევს. ფერმენტის
ორი უმნიშვნელოვანესი ფუნქცია - რნმ-პრაიმერების ამოკვეთა და დნმ-რეპარაციაში
მონაწილეობა - აღნიშნული აქტივობით არის განპირობებული. პროცესების
სქემატური გამოსახულება მოცემულია სურათებზე ა) და ბ):

სურ. ბ) დნმ-რეპარაცია
სურ. ა) პრაიმერის ამოკვეთა

დნმ-პოლიმერაზა III (PolIII) - ძირითადი ფერმენტია, რომელიც პროკარიოტებში

დნმ-ის სინთეზსს აკატალიზებს. გააჩნია ორი სახის ფერმენტული აქტივობა:
• 5′→3′ პოლიმერაზული;
• 3′→5′ ეგზონუკლეაზური.

38
მონაწილეობა/ფუნქცია:
• ლიდერული და მინორული ჯაჭვების სინთეზი;
• რეპლიკაციისას დაშვებული შეცდომების კორექცია.

მატრიცის მიმართ Pol III-ის სწრაფვა საკმაოდ ძლიერია, რაც დნმ-ის კოპირების
პროცესის მაღალეფექტურობას უზრუნველყოფს. უჯრედში ფერმენტის 10-20
მოლეკულაა.
დნმ-პოლიმერაზა III - ჰოლოფერმენტი ათი სუბერთეულისგან (αεθβγδδ'χϕτ)
შედგება. DNA pol – III - ის კორ-ფერმენტი სულ სამ (αεθ) სუბერთეულს შეიცავს.
ჰოლოფერმენტის შემადგენლობაში შემავალი β -ცილა „მოსრიალე დამჭერის“
ფუნქციას ასრულებს, τ-ცილა დნმ-პოლიმერაზას ჰოლოფერმენტის აწყობასა და
დიმერიზაციაში მონაწილეობს, ე.წ. γ -კომპლექსი (γ,δ,δ´,χ,ψ) დნმ-დამოკიდებული
ATP-აზაა, რომელიც პრაიმერთან დაკავშირებისა და დნმ-პოლიმერაზას
აქტივირებისათვის არის აუცილებელი.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დნმ-პოლიმერაზა III-ის კორ-ფერმენტი - (αθε)
სუბერთეულებს შეიცავს. ამ სამი სუბერთეულიდან α-ს(ალფა) პოლიმერაზული
აქტივობა, ε-ს (ეპსილონ) კი მაკორექტირებელი (3′→5′ ეგზონუკლეაზური) აქტივობა
ახასიათებს. 5′→3′ ეგზონუკლეაზური აქტივობა ფერმენტს არ გააჩნია.

სურ. დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა III -ის დიმერული ფორმა

39
 არსებული მონაცემების მიხედვით, რეპლიკაციისას დნმ-პოლიმერაზა III-ის
დიმერული ფორმა ერთდროულად აკატალიზებს ლიდერული და მინორული
ჯაჭვების სინთეზს.
დნმ-პოლიმერაზა III-ის γδδ'χ და ϕ სუბერთეულების ერთობლიობას γ(გამა)
კომპლექსს უწოდებენ. γ−კომპლექსის როლი დნმ-მატრიცასთან დაკავშირებული
რნმ-პრაიმერების შეცნობაში მდგომარეობს. γ−კომპლექსი ლიდერული დნმ-ჯაჭვის
ერთადერთ პრაიმერს ან მინორული ჯაჭვის ყველა ოკაზაკის ფრაგმენტის პრაიმერს
უკავშირდება, რაც თავის მხრივ γ−კომპლექსით „მონიშნულ“ პრაიმერებთან დნმ-
პოლიმერაზას მინიმალური ფერმენტისა (კორ-ფერმენტი) და ბეტა ცილის
დაკავშირებას შესაძლებელს ხდის. ე.ი დნმ/პრაიმერის დუპლექსთან β (ბეტა)
სუბერთეულის გადატანაც γ− კომპლექსით არის გაშუალებული.
DNA pol-III-ს სხვა დნმ-პოლიმერაზებთან შედარებით გაცილებით მაღალი
პროცესიულობა ახასიათებს, რაც β-სუბერთეულით არის განპირობებული - β-
სუბერთეული დნმ დუპლექსის გარშემო რგოლური ფორმის დიმერის წარმოქმნაში
მონაწილეობს და ამავდროულად ფერმენტის დააკავშირებასა და პრაიმერის ჯაჭვის
ბოლოსთან მისი კატალიზური კორის (αεθ) დაფიქსირებას უწყობს ხელს.
დნმ-თან მტკიცე დაკავშირებისთანავე დიმერის β-სუბერთეულები იწყებს
ფუნქციონირებას როგორც მოსრიალე „დამჭერი/კლამპერი“ ("clamp"), რომელიც
მასთან ასოცირებულ კორ-პოლიმერაზასთან (αεθ) ერთად გადაადგილდება დნმ-ის
გასწვრივ.
დნმ-პოლიმერაზა III - სუბერთეულების ფუნქცია

S.No სუბერთეულები ფუნქცია

1. α პოლიმერიზაცია
2. ε რეპარაცია და კორექტირება
3. θ Assembly of DNA pol-III
4. β პროცესიულობა - აფიქსირებს მატრიცას
მინორული ჯაჭვის სინთეზი - მარყუჟის
5. γδδ'
ფორმირება
6. χϕ DNA pol-III-ის ნორმალური ფუნქციონირება
7. τ დიმერიზაცია

40
 ამგვარად, ფერმენტის კატალიზური აქტივობის საიტები მუდმივად მზარდი
სარეპლიკაციო ორკაპის მახლობლად რჩება, რაც კორ-პოლიმერაზას მაქსიმალურ
პროცესიულობას განაპირობებს.
პროცესიულობა: დნმ-თან დაკავშირების ერთი აქტის განმავლობაში (დნმ-
მატრიცასთან დაკავშირებიდან ჩამოშორებამდე/დისოცირებამდე) ფერმენტის მიერ
სინთეზირებად ჯაჭვში ჩართული ნუკლეოტიდების რაოდენობა.
პროკარიოტული დნმ-პოლიმერაზა III რეპლიკაციის ძირითადი ფერმენტია, ის
ლიდერული ჯაჭვისა და ოკაზაკის ფრაგმენტების სინთეზს აკატალიზებს პრაიმერის
3′ ბოლოდან 5′→3′ მიმართულებით. პოლიმერაზული აქტივობის გარდა ფერმენტს
გააჩნია 3′→5′ ეგზონუკლეაზური აქტივობაც, რომელიც სინთეზირებად ჯაჭვში
„არასწორი“ ნუკლეოტიდის ჩართვის შემთხვევაში მჟღავნდება. სინთეზირებად
ჯაჭვში „არასწორი“, ანუ მატრიცის არაკომპლემენტური ნუკლეოტიდის ჩართვისას
მატრიცისა და სინთეზირებადი ჯაჭვის ნუკლეოტიდებს შორის წყალბადური ბმა არ
წარმოიქმნება. დნმ-პოლიმერაზა მომდევნო ნუკლეოტიდის ჩართვამდე შეიცნობს
აღნიშნულ დეფექტს (გაუწყვილებელ ნუკლეოტიდს), გადაადგილდება სინთეზის
საწინააღმდეგო მიმართულებით, იყენებს 3′→5′ ეგზონუკლეაზურ აქტივობას და
მზარდი ჯაჭვის 3′ - ბოლოდან ბოლო გაუწყვილებელ ნუკლეოტიდს მოკვეთს.
რეპლიკაციის შეცდომის შესწორების შემდეგ ფერმენტი კვლავ განაგრძობს
ფუნქციონირებას როგორც პოლიმერაზა. რეპლიკაციის პროცესში დნმ-პოლიმერაზა
III ჰელიკაზას მიჰყვება და გადაადგილდება:
• ლიდერულ ჯაჭვზე რეპლიკონის ბოლომდე;
• მინორულ ჯაჭვზე კი წინა ოკაზაკის ფრაგმენტის რნმ-პრაიმერამდე.
ვინაიდან დნმ-პოლიმერაზა III-ს 5′→3′ ეგზონუკლეაზური აქტივობა არ
გააჩნია და პრაიმერის რიბონუკლეოტიდების ამოკვეთას თავად ვერ
უზრუნველყოფს, პრაიმერთან მიღწევისთანავე მას ჩაანაცვლებს დნმ-პოლიმერაზა I,
რომელსაც ზოგადად დნმ-პოლიმერაზებისთვის დამახასიათებელი სამივე ტიპის
ფერმენტული აქტივობა აქვს. 5′→3′ ეგზონუკლეაზური აქტივობის მეშვეობით დნმ-
პოლიმერაზა I თანმიმდევრობით ამოკვეთს პრაიმერის რიბონუკლეოტიდებს და
წარმოქმნილ ცარიელ სივრცეს / ღიობს მატრიცის კომპლემენტური
დეზოქსირიბონუკლეოტიდებით შეავსებს (დნმ-პოლიმერაზული აქტივობა).

41
პოლიმერიზაციის რეაქციის კატალიზისას დნმ-პოლიმერაზა I ამავე დნმ-
ფრაგმენტის 3′OH თავისუფალ ბოლოს იყენებს პრაიმერად. როგორც ცნობილია,
დნმ-პოლიმერაზა I -ს 3′→5′ ეგზუნუკლეაზური აქტივობაც ახასიათებს, რაც მას
პოლიმერიზაციის პროცესში დაშვებული საკუთარი შეცდომების კორექტირების
შესაძლებლობას აძლევს. წინა ფრაგმენტის 5′ ბოლოს მიღწევისას რეპლიკაციაში დნმ-
პოლიმერაზა I-ის მონაწილეობა სრულდება.

minoruli jaWvis sinTezi

1. rnm-praimaza asinTezirebs
praimerebs;

2. dnm-polimeraza III praimeris

3’ boloze matricis komplementur
nukleotidebs amatebs da
asinTezirebs dnm-is fragments
praimeridan praimeramde;

3. sinTezs dnm-polimeraza I
ganagrZobs - amokveTs praimers da
warmoqmnil Riobs matricis
komplementuri nukleotidebiT
Seavsebs;

4. dnm-is fragmentebs Soris bmis

warmoqmnas dnm ligaza
akatalizebs.

manana gordeziani

42
43
wrfivi genomis replikaciis Taviseburebebi
mravali baqteriisa da maTi plazmidebisaTvis, zogierTi
virusisTvis Caketili rgolis formis genomis arseboba aris
damaxasiaTebeli. sxva organizmebis umravlesobis genomi erTi an
ramdenime qromosomis SemadgenlobaSi Semavali dnm-is wrfivi
molekulebiT aris warmodgenili. aseTi genomis mqone organizmebisaTvis
minoruli jaWvis problema, anu e.w. “dnm-is wrfivi molekulebis
boloebis replikaciis problema” arsebobs. rogorc cnobilia minorul
jaWvze dnm-is sinTezi mcire zomis fragmentebis e.w. okazakis
fragmentebis saxiT mimdinareobs, romelTa sinTezis inicirebisaTvis rnm-
praimeris arseboba aucilebeli pirobaa (sur).

sur. dnm-polimerazas dnm-is axali jaWvis sinTezis dawyebis unari

ara aqvs, mas mxolod matricasTan gawyvilebul Tavisufal 3′OH
boloze TiTo-TiTo nukleotidis damateba SeuZlia, amitom dnm-is
sinTezi yovelTvis rnm praimeridan iwyeba

44
 praimeris amokveTis Semdeg axladsinTezirebuli dnm-molekulis
erT-erT jaWvis boloze erTjaWviani Riobi rCeba, romelsac dnm-
polimeraza Sesabamisi nukleotidebiT veRar Seavsebs praimeris
uqonlobis gamo (dnm-polimeraza praimeris gareSe axali jaWvis
sinTezss ver iwyebs). aqedan gamomdinare replikaciis yoveli raundis
Semdeg qromosomebi orive bolodan unda mokldebodes, rac Tavis mxriv
dnm-is damabolovebel fragmentebSi kodirebuli genetikuri informaciis
dakargvas gamowvevda.

telomerebi – dnm-polimerazas dnm-is sinTezis inicireba ar

SeuZlia; mas mxolod inicirebuli jaWvis dagrZelebis, elongaciis
unari aqvs. Cveulebriv, procesis dawyebis funqcias rnm-praimeri
asrulebs, რომელიც aZlevs dnm-polimerazas saSualebas, praimeris 3′OH
Tavisufal boloze nukleotidebis damatebiT gaagrZelos da daasrulos
axali jaWvis sinTezi.
replikaciis procesSi dnm-polimerazas (dnm-polimeraza I)
molekulebi praimeris ribonukleotidebs dezoqsiribonukleotidebiT
Caanacvleben.

im praimerebisTvis, romlebic dnm-is 3′ boloze arian ganlagebuli,

rNTP-s dNTP-iT Canacvleba problemas ar warmoadgens, vinaidan am
SemTxvevaSi dnm-polimeraza dnm-is ukve arsebul jaWvs agrZelebs. dnm-is
jaWvis 5′ boloze ganlagebuli praimerebis Canacvleba ki SeuZlebelia,
vinaidan dnm-polimerazas axali jaWvis sinTezis dawyeba ar SeuZlia, mas

45
mxolod ukve arsebul jaWvze nukleotidebis damatebis unari aqvs.

Sedegad dnm-is axali jaWvi matricul jaWvze ufro moklea. imis gamo,
rom dnm-polimerazas ara aqvs axali jaWvis sinTezis inicirebis unari,
dnm-is molekula mokldeba yoveli ujreduli გayofis ciklis Semdeg.
adamianis somaturi ujredebis qromosomebi mravaljeradad
ganmeorebadi TTAGGG-heqsamerebiT aris flankirebuli, ganmeorebadi
Tanmimdevrobebis ubnis saerTo sigrZe SeiZleba 10 000-mde nukleotiduri
wyvilis tol manZils aRwevdes. specifikuri cilebisa da TTAGGG-
tandemuri ganmeorebebis kompleqsi dnm-molekulis boloebze telomerebs
warmoqmnis.
adamianis qromosomebis dnm-is orive boloze 100-dan 1500-mde
ganmeorebadi "TTAGGG" Tanmimdevrobaa ganlagebuli, aRniSnuli
ganmeorebadi Tanmimdevrobebi (telomerebi) araviTar genetikur
informacias ar Seicavs. ujreduli გayofis yoveli ciklis Semdeg
telomerebis 50-dan 500-mde "TTAGGG" Tanmimdevroba ikargeba da dnm
mokldeba. mokle telomerebma SesaZloa ujreds gayofis saSualeba aRar
misces. Sesabamisad, telomerebis sigrZe ujredis gayofaTa SesaZlo
raodenobas gansazRvravs.
rogorc aRvniSneT, wrfivi dnm-is sinTezis dasrulebis Semdeg, rnm-
praimerebis amokveTisa da okazakis fragmentebis SeerTebis Sedegad
miRebuli Svileuli dnm-jaWvebi pirveli praimeris toli monakveTiT (10-
20 nukleotidi) ufro moklea vidre mSobliuri – matriculi jaWvi. amis
gamo matriculi jaWvebis 3′ boloebi gauwyvilebeli rCeba da e.w.
“dakidul boloebs” – 3′-overhengebs warmoqmnis. “dakidul boloebs”
Seicnobs da ukavSirdeba fermenti telomeraza, romelic telomerebis
sigrZes aRadgens.

46
 ტელომერაზა ერთგვარ ცილა/რნმ კომპლექსს წარმოადგენს, ანუ ფერმენტი
ცილოვანი ნაწილის გარდა რნმ-საც შეიცავს. ტელომერაზას რნმ-ი დნმ-ის
განმეორებადი თანმიმდევრობების სინთეზისთვის მატრიცის როლს ასრულებს.

ტელომერაზა უკავშირდება დნმ-ის “დაკიდულ ბოლოს”, მოიხმარს

ოვერჰენგებს, როგორც პრაიმერს და თავისუფალ 3’OH ბოლოზე განმეორებადი

ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობების თანდათანობითი დამატების საშუალებით

დნმ-ის მშობლიური ჯაჭვების დაგრძელებას უზრუნველყოფს.
ტელომერაზა აგრძელებს არა ახალ, დამოკლებულ ჯაჭვს, არამედ ძველს,
უფრო გრძელ ჯაჭვს. ამ დროს ძველი მშობლიური ჯაჭვის 3’-ბოლოზე
ფერმენტი რამდენიმე ასეულ განმეორებად თანმიმდევრობას ამატებს, რაც ძველი
ჯაჭვის მნიშვნელოვან დაგრძელებას იწვევს. დაგრძელების Aშემდეგ ძველ ჯაჭვს

კვლავ შეუძლია დამოკლებული ჯაჭვის კიდევ ერთი ოკაზაკის ფრაგმენტის

სინთეზისთვის მატრიცის ფუნქციის შესრულება.
მაშასადამე, ტელომერაზას მოქმედების შედეგად დნმ-ის გრძელი
ერთჯაჭვიანი ბოლოები ფორმირდება, რომელიც ტრადიციული რეპლიკაციური
მექანიზმით დნმ-ის შვილეული ჯაჭვების სინთეზისას მატრიცის როლს
ასრულებს. ამრიგად, ხდება ტელომერული უბნის ზომის აღდგენა.

47
ტელომერები:

• იცავს დნმ-ის ბოლოებს ეგზონუკლეაზების მოქმედებისაგან;

• იცავს დნმ-ის გენეტიკურად მნიშვნელოვან უბნებს არასრული
რეპლიკაციისგან;
• სპობს არასწორი რეკომბინაციის შესაძლებლობას;

• ბირთვის გარსთან ქრომოსომის ბოლოების მიმაგრების შესაძლებლობას

იძლევა;

• განსაზღვრავს ტელომერაზული აქტივობის გაქრობის შემდეგ უჯრედის

გაყოფათა რაოდენობას.
ყოველ სარეპლიკაციო ციკლში ტელომერები საშუალოდ 50-65
ნუკლეოტიდური წყვილით მოკლდება (სასქესო უჯრედების გარდა, სადაც
ტელომერაზული აქტივობა მაღალია). ვინაიდან ტელომერული თანმიმდევრობები
არაკოდირებადი თანმიმდევრობებია, ისინი “ბოლოების რეპლიკაციის
პრობლემისგან” დამცავი ერთგვარი ბუფერული ზონის ფუნქციას ასრულებენ.
რეპლიკაციის ყოველ რაუნდში დნმ-ის დამოკლება მხოლოდ ტელომერების
არატრანსკრიბირებადი თანმიმდევრობების შემცირების ხარჯზე ხდება და
კოდირებადი თანმიმდევრობების – გენებისა და ექსპრესიის რეგულატორული
უბნების – დაკარგვას არ იწვევს.

48
რეპლიკაციის ეტაპები:

რეპლიკაცია დნმ-ის მკაცრად განსაზღვრულ უბნებში – სარეპლიკაციო

ორიჯინის (ori) უბნებში იწყება, სადაც სპეციფიკური ნუკლეოტიდური
თანმიმდევრობები, ე.წ. დნმ-ბოქსებია განლაგებული. აღნიშნული
თანმიმდევრობები მაინიცირებელი ცილებით შეიცნობა, რაც დნმ-სპირალის
ჯაჭვების ლოკალურ გახსნას უზრუნველყოფს. დნმ-ის ერთჯაჭვიან მონაკვეთთან
ჰელიკაზას და პრაიმაზას დაკავშირების შედეგად ყალიბდება პრაიმოსომა.
წარმოქმნილ კომპლექსს მოგვიანებით რეპლიკაციის სხვა ფერმენტებიც
უკავშირდება.
1. რეპლიკაციის ინიციაციის ეტაპზე პირველი და მნიშვნელოვანი ნაბიჯია დნმ-
ის ანტიპარალელური ჯაჭვების დამაკავშირებელი წყალბადური ბმების გაკვეთა,
რასაც ფერმენტი ჰელიკაზა უზრუნველყოფს. დნმ-სპირალის ჯაჭვების
დაშორიშორება და ერთჯაჭვიანი უბნების წარმოქმნა რეპლიკაციის საწყისი ეტაპია.
ჯაჭვების დაშორიშორების პროცესი სარეპლიკაციო ორიჯინის AT წყვილებით
მდიდარ უბნებში იწყება და ყალიბდება „სარეპლიკაციო ორკაპად“ წოდებული
სტრუქტურა.

2.
1.
2. რეპლიკაციის ინიციაციის ეტაპის მომდევნო მნიშვნელოვანი ნაბიჯია ფერმენტ
რნმ-პრაიმაზას დაკავშირება და პრაიმოსომას ფორმირება. პრაიმაზა დნმ-
დამოკიდებული რნმ-პოლიმერაზაა, რომელიც დნმ-მატრიცაზე რნმ-პრაიმერების
სინთეზს უზრუნველყოფს. რიბონუკლეოტიდების პოლიმერიზაციის რეაქციას
პრაიმაზა 5′→3′ მიმართულებით ახორციელებს (მატრიცული დნმ ჯაჭვის
მიმართულებაა 3′→5′). ამ დროს სინთეზირებული რნმ-ფრაგმენტი (პრაიმერი) დნმ-
მატრიცის კომპლემენტური და ანტიპარალელურია.

49
3. ელონგაციის ეტაპის მიმდინარეობა 5′→3′ და 3′→5′ მატრიცულ ჯაჭვებზე
განსხვავებულია:
ა)3′→5′ მატრიცა - დნმ-ის ახალი ჯაჭვის სინთეზი 5′→3′ მიმართულებით უწყვეტად
მიმდინარეობს (ლიდერული ჯაჭვი).
ბ)5′→3′ მატრიცა - მატრიცის ანტიპარალელური, ანუ 3′→5′ მიმართულებით
დეზოქსირიბონუკლეოტიდების პოლიმერიზაციის რეაქციის წარმართვის უნარი
დნმ-პოლიმერაზას არა აქვს, ამიტომ 5′→3′ მატრიცაზე ახალი ჯაჭვის სინთეზი
ფრაგმენტების სახით (ოკაზაკის ფრაგმენტები) მიმდინარეობს (მინორული ჯაჭვი).
მინორულ ჯაჭვზე პრაიმაზა მრავალ რნმ-პრაიმერს განალაგებს, თითოეული
ოკაზაკის ფრაგმენტის სინთეზი „საკუთარი“ პრაიმერიდან იწყება და 5′→3′
მიმართულებით სინთეზირდება.

4. რნმ-პრაიმერების ამოკვეთას დნმ-პოლიმერაზა Ι თავისი 5′→3′ ეგზონუკლეაზური

აქტივობის მეშვეობით ახორციელებს. მინორულ ჯაჭვზე პრაიმერების ამოკვეთისა და
ღიობის დეზოქსირიბონუკლეოტიდებით შევსების შედეგად წარმოქმნილ დნმ-
ფრაგმენტებს (ოკაზაკის ფრაგმენტები) დნმ-ლიგაზა ფოსფოდიეთერული ბმებით
ერთმანეთთან აკავშირებს.

50
 5. ტერმინაცია რეპლიკაციის საბოლოო ეტაპია. ტერმინაციის, ანუ რეპლიკაციის
დასრულების ეტაპი დგება მაშინ, როდესაც დნმ-პოლიმერაზა რეპლიცირებადი დნმ-
ის ჯაჭვის ბოლოს მიაღწევს. ადვილი მისახვედრია, რომ მინორული ჯაჭვის ბოლოზე
პრაიმერის ამოკვეთის შემდეგ წარმოქმნილი ღიობის
დეზოქსირიბონუკლეოტიდებით შევსება დნმ-პოლიმერაზას არ შეუძლია
(პრაიმერის გარეშე დნმ-პოლიმერაზა სინთეზს ვერ იწყებს), შესაბამისად,
მშობლიური დნმ-ჯაჭვის ბოლო, სადაც უკანასკნელი პრაიმერი იყო დაკავშირებული
არ რეპლიცირდება. წრფივი დნმ-ის ამგვარი ბოლოები (ტელომერები) განმეორებადი
თანმიმდევრობების შემცველი არაკოდირებადი დნმ-ით არის წარმოდგენილი.
როგორც შედეგი, დნმ-რეპლიკაციის ყოველი ციკლის შემდეგ ტელომერების
თანმიმდევრობების ნაწილი იკარგება და ტელომერები მოკლდება.
6. რეპლიკაციის პროცესი დასრულებულად ვერ ჩაითვლება, სანამ დნმ-
რეპარაციული სისტემა რეპლიკაციის შესაძლო შეცდომების შესწორებას არ
მოახდენს. რეპარაციული სისტემის ფერმენტები რეპლიკაციისას დნმ-ის
სინთეზირებად ჯაჭვში შეცდომით ჩართული ნუკლეოტიდების ამოკვეთას და სწორი
თანმიმდევრობებით მათ ჩანაცვლებას უზრუნველყოფენ.

რნმ-შემცველი ვირუსები

რნმ-შემცველი ვირუსები დნმ-ს არ შეიცავენ, მათი გენეტიკური ინფორმაცია რნმ-

შია კოდირებული (გენეტიკური ინფორმაციის მატარებელი მოლეკულა რნმ-ია). რნმ-
შემცველი ვირუსების რიცხვს მიეკუთვნება პარამიქსოვირუსები, გრიპის ვირუსი,
კორონავირუსები, რეტროვირუსები, რეოვირუსები, პიკორნავირუსები და სხვ. რნმ-
შემცველი ვირუსების რნმ შეიძლება იყოს როგორც ერთ- ისე ორჯაჭვიანი, უჯრედი-
მასპინძელი კი პრო- ან ეუკარიოტული. ბაქტერიებს მხოლოდ ერთჯაჭვიანი რნმ-ის
შემცველი ვირუსები, ეუკარიოტებს კი როგორც ერთი ისე ორჯაჭვიანი რნმ-ის
შემცველი ვირუსები აინფიცირებენ. თითქმის ყველა ცნობილი რნმ-შემცველი ვირუსის
გენომი - წრფივი რნმ-მოლეკულებია, რომელთა ბუნების გათვალისწინებით თავად
რნმ-შემცველი ვირუსების სამ ძირითად ჯგუფს განასხვავებენ: 1. (+) რნმ-შემცველი
ვირუსები, 2. (-) რნმ-შემცველი ვირუსები, 3. (±) რნმ-შემცველი ვირუსები.

51
1. (+) რნმ-შემცველი ვირუსები - ამ ჯგუფში გაერთიანებული ვირუსების გენომი
წარმოდგენილია ერთჯაჭვიანი რნმ-მოლეკულით, რომლის ნუკლეოტიდური
თანმიმდევრობა მ-რნმ-ის იდენტურია, ანუ (+) რნმ-შემცველი ვირუსების
გენომური რნმ გამოსადეგია მატრიცად ვირუსული ცილების სინთეზისთვის.
აღნიშნული გარემოება უჯრედ-მასპინძელში მოხვედრისთანავე (+) რნმ-
შემცველ ვირუსებს საკუთარი ცილების სინთეზის შესაძლებლობას აძლევს. (+)
რნმ-გენომით კოდირებულ ცილებს შორის აღსანიშნავია ფერმენტი რნმ-
დამოკიდებული რნმ-პოლიმერაზა (რეპლიკაზა), რომელიც რნმ-მატრიცაზე რნმ-
მოლეკულების სინთეზს უზრუნველყოფს. თავდაპირველად ფერმენტი
ვირუსის (+) რნმ-ზე, როგორც მატრიცაზე, მისი კომპლემენტური (-) რნმ-ის
ჯაჭვს ასინთეზირებს, რომელსაც შემდგომში იყენებს მატრიცად მრავალი ახალი
(+) რნმ-ის სინთეზისთვის. სინთეზირებული (+) რნმ-ების ნაწილი, როგორც
მატრიცული რნმ-ები, ტრანსლაციის პროცესებში ერთვება და ვირუსული
ცილების სინთეზს უზრუნველყოფს, ნაწილი კი ვირუსულ ცილებთან ერთად
ახალი ვირიონების (ვირუსული ცილები + (+) რნმ) ფორმირებაში იღებს
მონაწილეობას. (+) რნმ-შემცველი ვირუსების რეპლიკაციის გამარტივებული
სქემა შემდეგნაირად შეიძლება წარმოვადგინოთ: (+)რნმ → (-)რნმ → n(+)რნმ.

2. (-) რნმ-შემცველი ვირუსები - (-) რნმ-შემცველი ვირუსების გენომი

ერთჯაჭვიანი (-)რნმ-მოლეკულის სახით არის წარმოდგენილი. (-)რნმ
მატრიცული რნმ-ის (ან (+) რნმ-ის) კომპლემენტური რნმ-ჯაჭვია და არ
გამოდგება მატრიცად ცილის სინთეზისთვის. ვინაიდან (-) რნმ ვერ ასრულებს
მ-რნმ-ის ფუნქციას, „საკუთარი“ ვირუსული მ-რნმ-ების სინთეზისთვის
საჭირო ფერმენტი - რნმ-დამოკიდებული რნმ-პოლიმერაზა (ფერმენტი
გამრავლების წინა ციკლშია სინთეზირებული და უჯრედში გადატანისთვის
მოხერხებული ფორმით არის ვირიონში შეფუთული), ვირუსს უჯრედ-
მასპინძელში მზა სახით შეაქვს. ინფიცირების პროცესი ვირუსული გენომის
52
 კოპირებით იწყება, ამ დროს ფერმენტი რნმ-დამოკიდებული რნმ-პოლიმერაზა
(-)რნმ-ზე, როგორც მატრიცაზე, (+) რნმ-ის სინთეზსს აკატალიზებს. შემდგომში,
სინთეზირებული (+) რნმ ასრულებს მატრიცის როლს როგორც ვირუსული
ცილების (მათ შორის ახლადწარმოქმნილი ვირიონების შემადგენლობაში
შემავალი რნმ-დამოკიდებული რნმ-პოლიმერაზას) ისე მრავალი (-)რნმ ჯაჭვის
სინთეზისთვის. ნეგატიური რნმ-გენომის შემცველ ვირუსებს მიეკუთვნება
გრიპის ვირუსი, ცოფის ვირუსი, წითელას ვირუსი და სხვ.

3. მესამე ჯგუფში ორჯაჭვიანი გენომის [(±)რნმ] შემცველი ვირუსებია

გაერთიანებული. ყველა ცნობილი ორჯაჭვიანი გენომი სეგმენტირებულია, ანუ
რამოდენიმე განსხვავებული მოლეკულისგან შედგება. ამ ჯგუფს მიეკუთვნება
მაგ. რეოვირუსები, რომელთა გამრავლება (-) რნმ-შემცველი ვირუსების მსგავსი
სქემით მიმდინარეობს. უჯრედ მასპინძელში შეჭრისას უჯრედში
რეოვირუსების რნმ-თან ერთად ვირუსული რნმ-დამოკიდებული რნმ-
პოლიმერაზაც გადადის, რომელიც ვირუსულ (-)რნმ-ზე (+)რნმ-ჯაჭვების
სინთეზს აკატალიზებს. თავის მხრივ, ახლადსინთეზირებული (+)რნმ
მასპინძელი უჯრედის რიბოსომებით ვირუსული ცილების სინთეზსს
უზრუნველყოფს და რნმ-დამოკიდებული რნმ-პოლიმერაზათი ახალი (-)რნმ-
ჯაჭვების აგებისას მატრიცის ფუნქციას ასრულებს. (+) და (-) რნმ-ჯაჭვების
ურთიერთქმედებისას წარმოქმნილი ორჯაჭვიანი (±)რნმ-გენომი ცილოვან
გარსში იფუთება.
(±)რნმ-ვირუსების რეპლიკაცია კონსერვატული მექანიზმით
მიმდინარეობს - თვითეული (±)რნმ-ის (-)რნმ ასრულებს მატრიცის ფუნქციას
მრავალი ახალი (+)რნმ-ის სინთეზისთვის, შემდგომში ამ ახალ (+)რნმ-ჯაჭვებზე,
როგორც მატრიცაზე, (-)რნმ-ჯაჭვები აიგება. აღსანიშნავია, რომ პროცესის

53
 დასრულების შემდეგ (+) და (-) ჯაჭვები ერთმანეთს არ შორდება, რჩება
ორჯაჭვიანი (±)რნმ-მოლეკულის სახით და ახალი ვირიონების ფორმირებაში
მონაწილეობს. მაშასადამე ახლადწარმოქმნილი ვირიონების ორჯაჭვიან
გენომში რნმ-ის ორივე ჯაჭვი ახლადსინთეზირებულია, რაც რეპლიკაციის
კონსერვატულ ბუნებას განსაზღვრავს.

რნმ-შეცველი ვირუსები (რნმ → დნმ → რნმ) - რეტროვირუსები

რნმ-შემცველი ვირუსების განსაკუთრებულ ჯგუფშია გაერთიანებული ვირუსები,

რომელთა გენომის რეპლიკაციის ციკლი შეიძლება გაიყოს ორ ძირითად რეაქციად:
რნმ-მატრიცაზე დნმ-ის სინთეზი და დნმ-მატრიცაზე რნმ-ის სინთეზი (რნმ დნმ
რნმ). აღნიშნული ჯგუფის ვირუსები გენომის სახით შეიძლება რნმ-ს
(რეტროვირუსები) ან დნმ-ს (რეტროიდული ვირუსები) შეიცავდნენ.
რეტროვირუსების გენომი ორი მოლეკულა ერთჯაჭვიანი (+)რნმ-ით არის
წარმოდგენილი. გენომით კოდირებული განსაკუთრებული ფერმენტი (რნმ-
დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა, უკუტრანსკრიპტაზა, ან რევერტაზა) როგორც რნმ-
დამოკიდებული, ისე დნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზული აქტივობის
მატარებელია. რეტროვირუსით ინფიცირებულ უჯრედში ვირუსულ (+)რნმ-თან
ერთად ხვდება უკუტრანსკრიპტაზაც, რომელიც ვირუსულ (+)რნმ-ზე, როგორც
მატრიცაზე, დნმ-ის კომპლემენტური ჯაჭვის [(-)დნმ] სინთეზსს უზრუნველყოფს
(უკუტრანსკრიპცია). მომდევნო ეტაპზე ფერმენტი მატრიცად ახლადსინთეზირებული
დნმ-ის ჯაჭვს იყენებს და დნმ-ის მეორე ჯაჭვს [(+)დნმ] ასინთეზირებს. მიღებული
ორჯაჭვიანი დნმ ([(±)დნმ] - ვირუსული რნმ-გენომის დნმ-ასლი) პროვირუსის სახით,
უჯრედ-მასპინძლის ქრომოსომაში ერთვება.

54
 აღწერილი პროცესის შედეგად ვირუსის ორჯაჭვიანი დნმ-ის სახით მასპინძელი
უჯრედი ფაქტიურად იღებს გენების დამატებით ნაკრებს, რომელიც უჯრედის
გაყოფისას მასპინძლის დნმ-თან ერთად რეპლიცირდება.
ახალი რეტროვირუსული ნაწილაკების წარმოსაქმნელად მასპინძლის
ტრანსკრიპციული აპარატი უჯრედის ბირთვში პროვირუსის გენების (მასპინძლის
ქრომოსომაში ჩართული ვირუსის გენები) ტრანსკრიპციას, ანუ (+)რნმ-
ტრანსკრიპტების სინთეზს უზრუნველყოფს.
სინთეზირებული (+)რნმ-ტრანსკრიპტების ნაწილი რეტროვირუსების ახალი
თაობის გენომს ქმნის, ნაწილი კი პროცესინგს განიცდის, მომწიფებულ მ-რნმ-ად
ყალიბდება და ახალი ვირუსული ნაწილაკების ასაწყობად აუცილებელი ცილების
ტრანსლაციაში მონაწილეობს.
მაშასადამე, რეტროვირუსების რეპლიკაციური ციკლი რამოდენიმე ფაზად
შეიძლება დავყოთ:
• ადრეული მოვლენები (ადსორბცია, უჯრედში შეჭრა და გარსის მოხსნა);
• ვირუსული რნმ-გენომის არაინტეგრირებულ წრფივ დნმ-ად გარდაქმნა;
• მასპინძლის გენომში ვირუსული დნმ-ის ინტეგრაცია;
• ინტეგრირებული ვირუსული დნმ-ის გენების ექსპრესია;
• ვირუსული ცილების სინთეზი და ვირიონების შეფუთვა.
აღსანიშნავია, რომ რეტროვირუსით უჯრედი მასპინძლის ინფიცირება
შესაძლებელია იმ შემთხვევაში თუკი უჯრედს გააჩნია ისეთი ზედაპირული ცილა,
რომელსაც რეტროვირუსის გარსის ცილებისთვის რეცეპტორის ფუნქციის
შესრულება შეუძლია. მაგ. HIV-1-ის (human immunodeficiency virus) გარსის ცილები
CD4-ის მოლეკულებს უკავშირდება. ეს თვისება ვირუსს CD4+ T უჯრედებში (სხვა
ისეთ უჯრედებშიც, სადაც CD4 ექსპრესირდება) შეჭრის შესაძლებლობას აძლევს.

55
 სურ. რეტროვირუსით უჯრედის ინფიცირება:
• უკუტრანსკრიპტაზა ვირუსულ რნმ-ებთან ერთად ხვდება მასპინძელ უჯრედში
• უკუტრანსკრიპტაზა რნმ-ის დნმ-ასლებს ასინთეზირებს
• დნმ-ასლები გადადის ბირთვში და მასპინძლის დნმ-ში ერთვება
• მასპინძლის ფერმენტული სისტემა უზრუნველყოფს ინსერტების ტრანსკრიპციას
რნმ-ების ახალი მოლეკულების წარმოქმნით, რომლებიც კვლავ ციტოზოლში
გადაიტანება
• ციტოზოლში - ახალი რნმ-მოლეკულების ნაწილი ტრანსლირდება მასპინძლის
რიბოსომებით:
- gag გენი - კაფსიდის ცილები
- pol გენი - რევერსტრანსკრიპტაზა
- env გენი - გარსის ცილები
ნაწილი კი ახალ ვირუსულ ნაწილაკებში ინკორპორირდება.

სხვა რნმ-შემცველი ვირუსებისგან განსხვავებით რეტროვირუსების რეპლიკაცია სამი

განსაკუთრებული თვისებით ხასიათდება:
1. რეტროვირუსი თავის რნმ-გენომს დნმ-ად გარდაქმნის (უკუტრანსკრიპცია);
2. სინთეზირებული დნმ ვირუსულ რნმ-თან შედარებით უფრო გრძელია, რაც
ვირუსული რნმ-ის თანმიმდევრობების ნაწილის გაორმაგებით, დუბლიკაციით
არის განპირობებული. დუპლიცირებული თანმიმდევრობები ვირუსული რნმ-
გენომის დნმ-ასლის გრძელ კიდურა განმეორებებს - LTR -ებს (LTR -long terminal
56
 repeat) წარმოქმნიან. LTR-ის ზომები, ვირუსის სახეობაზე დამოკიდებულებით,
განსხვავებულია და 0,3 – 1,4 kb -ის ფარგლებში მერყეობს. დნმ-ში LTR -ის
წარმომქმნელი თანმიმდევრობების უმრავლესობა რნმ-ში მხოლოდ ერთი
ასლით არის წარმოდგენილი და განლაგებულია რნმ-ის როგორც 5’ ისე 3’
ბოლოზე, ანუ რეტროვირუსის რნმ-გენომის ორივე ბოლო ფლანკირებულია
განმეორებადი თანმიმდევრობებით ("R"), რომლებიც:
• ვირუსული გენომის დნმ-ასლებს უჯრედ-მასპინძლის დნმ-ში ინსერციის
შესაძლებლობას აძლევს;
• ფუნქციონირებს როგორც ენჰანსერი და მასპინძლის ბირთვში
რეტროვირუსული დნმ-ასლების დაჩქარებულ ტრანსკრიპციას
უზრუნველყოფს.

სურ. რეტროვირუსის გენომი

R - განმეორებადი თანმიმდევრობები; P- პრაიმერის დაკავშირების საიტი;
ვირუსული ნაწილაკის ყველა ცილა საკუთარი გენით არის კოდირებული: gag -
კაფსიდის ცილები; pol - უკუტრანსკრიპტაზა; env-გარსის ცილები.

3. 5’ და 3’ LTR -თანმიმდევრობების მონაწილეობით მასპინძელი უჯრედის

გენომთან ვირუსული გენომის დნმ-ასლის მკაცრად განსაზღვრულ
ორიენტაციაში ეფექტური ინტეგრაცია.

tipiuri retrovirusis Sedgeniloba:

• gareTa garsi - warmodgeba
ujredi maspinZlis plazmuri
membranisgan;
• garsis cilebis mravali asli -
CaZirulia lipidur biSreSi;
• kafsidi;
• rnm-is ori molekula;
• ferment reverstraskriptazas
(ukutranskriptaza, revertaza)
molekulebi.
სურ. tipiuri retrovirusi.
57
რეტროვირუსების (+) რნმ-გენომის რეპლიკაცია/ტრანსკრიპცია

რეტროვირუსების გენომი 8-10 ათასი ნუკლეოტიდური წყვილის შემცველი,

ქეპირებული და პოლიადენილირებული (+) რნმ-ის ორი მოლეკულით არის
წარმოდგენილი. რნმ-მოლეკულის 5' და 3' ბოლოებზე განმეორებადი (R) და
უნიკალური (შესაბამისად, 5'-ბოლოზე U5 და 3'-ბოლოზე U3) თანმიმდევრობებია
განლაგებული. შესაბამისად, უკუტრანსკრიპციის შედეგად მიღებული ორჯაჭვიანი
დნმ-ის გრძელ (რამდენიმე ასეული ნუკლეოტიდი), დუპლიცირებულ კიდურა
ბოლოებს (5’LTR; 3’ LTR) U3RU5 სტრუქტურა აქვთ.

სურ. პროვირუსის ტრანსკრიპცია და ტრანსკრიპტების პროცესინგი

5'-ბოლოზე U5-თანმიმდევრობის მოსაზღვრე 18 ნუკლეოტიდის შემცველი

თანმიმდევრობა(PBS-Primer binding site) ტ-რნმ-ის დაკავშირების უბანია. ტ-რნმ-ს
უკუტრანსკრიპტაზა რნმ-მატრიცაზე დნმ-ის პირველი ჯაჭვის აგებისას პრაიმერად
იყენებს, ყოველი ვირუსი განსაზღვრულ ტ-რნმ-პრაიმერს იყენებს (მაგ. ფრინველის
სარკომის ვირუსისთვის - ტრიფტოფანის შესაბამისი ტ-რნმ). დნმ-ის მეორე ჯაჭვის
აგებისას კი პრაიმერის ფუნქციას U3 თანმიმდევრობის წინ განლაგებული
პურინებით მდიდარი მოკლე უბანი (10-20 ნუკლეოტიდი) ასრულებს.

58
 ტ-რნმ, რომელიც (-)დნმ-ჯაჭვის (დნმ-ის პირველი ჯაჭვი) სინთეზისას
პრაიმერის ფუნქციას ასრულებს, უჯრედული ტრმ-ია, ის ვირიონში გენომური რნმ-
ის კაპსიდში შეფუთვის პროცესში ხვდება.
რეტროვირუსების უკუტრანსკრიპცია მრავალსაფეხურიანი პროცესია და
რევერტაზას ე.წ. „ნახტომებს“ მოიცავს. „ნახტომების“ განხორციელების
შესაძლებლობა მატრიცის ბოლოებზე განლაგებული განმეორებადი
თანმიმდევრობების (R) არსებობითა და Н-რნმ-აზას აქტივობით არის
განპირობებული.
რეტროვირუსების გენომის უკუტრანსკრიპციის ეტაპები მოცემულია სურათზე.

59
60
 უკუტრანსკრიპციის პროცესი რნმ-მატრიცის 5'-ბოლოზე განლაგებული მოკლე
ფრაგმენტის კომპლემენტური დნმ-ის სინთეზით იწყება. ამ დროს
უკუტრანსკრიპტაზა ნუკლეოტიდებს PBS-საიტთან გაწყვილებული ტ-რნმ-ის 3’
თავისუფალ ბოლოზე ამატებს. რნმ-მატრიცის 5’-ბოლოსთან მიღწევისას
(სინთეზირდება დნმ-ის მოკლე ფრაგმენტი) სინთეზი ჩერდება, რის გამოც ამ ეტაპზე
სინთეზირებული (-)დნმ-ის პირველ ფრაგმენტს strong-stop-დნმ-ს უწოდებენ.
წარმოქმნილ დნმ/რნმ ჰიბრიდში H-რნმ-აზა რნმ-ის R და U5 თანმიმდევრობების
ჰიდროლიზს ახორციელებს. მომდევნო ეტაპზე რევერტაზა/ strong-stop-დნმ-ის
კომპლექსი პირველ „ნახტომს“ ასრულებს, მატრიცის 3’ ბოლოზე გადაინაცვლებს და
ახლა უკვე ტ-რნმ-strong-stop-დნმ-ის 3’ ბოლოდან გრძელდება (-)დნმ-ის სინთეზი.
დნმ/რნმ ჰიბრიდში კვლავ დეგრადირდება რნმ-ის უდიდესი ნაწილი,
ახლადსინთეზირებული დნმ-ის ჯაჭვთან გაწყვილებული რჩება მხოლოდ U3
თანმიმდევრობის მიმდებარედ განლაგებული პურინებით მდიდარი უბანი (Pu),
რომელსაც შემდგომში რევერტაზა მარჯვენა LTR-ის კომპლემენტური (+)ჯაჭვის
სინთეზისას პრაიმერად იყენებს. ამ ეტაპზე პროცესი LTR-თანმიმდევრობის გარეთაც
გრძელდება და ტ-რნმ-ის 3’ ბოლოს კომპლემენტური თანმიმდევრობაც (PBS)
სინთეზირდება. აღნიშნული უბნის სინთეზის დასრულებისა და ტ-რნმ-ის
დეგრადაციის შემდეგ უკუტრანსკრიპციის პროცესში მეორე „ნახტომის“ შესრულება
შესაძლებელი ხდება. (+) დნმ-ჯაჭვის ფრაგმენტის საპირისპირო მხარეს
გადანაცვლების შემდეგ ორივე დნმ-ჯაჭვის PBS -თანმიმდევრობები ერთმანეთს
უწყვილდება, ჩნდება მატრიცასთან გაწყვილებული 3’-თავისუფალი ბოლოები, რაც
3’-ბოლოდან ორივე დნმ-ჯაჭვის დაგრძელების საშუალებას იძლევა.
უკუტრანსკრიპციის მრავალსაფეხურიანი პროცესის დასრულების შედეგად
სინთეზირებული ორჯაჭვიანი დნმ, გრძელი კიდურა განმეორებების (U3 R U5/ U5 R
U3) ფორმირების გამო, გენომურ რნმ-ზე უფრო გრძელია.
ვირუსსპეციფიკური დნმ-ის სინთეზი ციტოპლაზმაში მიმდინარეობს,
შემდეგ წრივი ორჯაჭვიანი დნმ-ი უჯრედის ბირთვში გადაიტანება, სადაც ის წრიულ

61
ფორმას იღებს. წრიული დნმ-მოლეკულის ფორმირებისას LTR თანმიმდევრობების
დაკავშირების უბნებში მოკლე ინვერტირებული განმეორება ყალიბდება, რომელიც
მასპინძლის გენომში სპეციფიკური ინტეგრაციის საიტის ფუნქციას ასრულებს.
აღნიშნულ საიტს შეიცნობს ვირუსული წარმოშობის ფერმენტი - ინტეგრაზა
(რევერტაზას C -ბოლოზე განლაგებული ენდონუკლეაზური აქტივობის მქონე
უბანი). ვირუსული წრიული დნმ-ის LTR -ში და მასპინძლის გენომის შესაბამის
საიტში ინტეგრაზა საფეხურებრივ კვეთას ახორციელებს, გენომში ვირუსული დნმ-
ის ინტეგრაციისას დნმ-ჯაჭვების დაკავშირებასაც იგივე ფერმენტი უზრუნველყოფს.
აღსანიშნავია, რომ მასპინძლის გენომში ინტეგრაციის პროცესში ორივე ვირუსული
LTR-ის კიდურა ბოლოებიდან ორ-ორი ნუკლეოტიდური წყვილი იკარგება,
მასპინძლის დნმ-ის უბანი კი, სადაც პროვირუსი ერთვება, დუპლიცირდება.
უჯრედულ დნმ-ში ვირუსული გენომის ინტეგრაცია რეტროვირუსების
რეპროდუქციის აუცილებელ სტადიას წარმოადგენს. მიტოზის დროს
ვირუსსპეციფიკური დნმ-ი უჯრედულ დნმ-თან ერთად რეპლიცირდება და
უჯრედების მომავალ თაობას გადაეცემა. რეტროვირუსული (+)რნმ-ების სინთეზი,
რომელსაც მასპინძელი უჯრედის ტრასკრიპციული აპარატი ახორციელებს,
მხოლოდ პროვირუსის დნმ-მატრიცაზეა შესაძლებელი, ანუ ფაქტიურად
ვირუსული გენების ტრანსკრიპცია იგივეა, რაც ვირუსული გენომის რეპლიკაცია.
სინთეზირებული პირველადი ტრანსკრიპტები ჩვეულებრივ პოსტტრანსკრიპციულ
მოდიფიკაციებს - ქეპირება, პოლიადენილირება, სპლაისინგი - განიცდიან. თუმცა
პირველადი ტრანსკრიპტების ნაწილი ციტოპლაზმაში სპლაისინგის გარეშე,
თანმიმდევრობების სრული შემადგენლობით გადადის და ვირიონების
ინკაპსიდაციის პროცესში გამოიყენება.
უკუტრანსკრიპტაზები რნმ-მატრიცაზე დნმ-ის სინთეზს ახორციელებენ
(დეზოქსირიბონუკლეოზიდტრიფოსფატების პოლიმერიზაცია). ისევე, როგორც
დნმ-პოლიმერაზები, უკუტრანსკრიპტაზებიც მხოლოდ პრაიმერის (ტ-რნმ)

62
 არსებობის შემთხვევაში ფუნქციონირებენ. pol-გენის პროდუქტს - რევერტაზას -

სამი სახის ფერმენტული აქტივობა აქვს:

• დნმ-პოლიმერაზული აქტივობა (მატრიცად გამოიყენება როგორც რნმ, ისე დნმ);
• H-რნმ-აზას აქტივობა (რნმ-ის ჰიდროლიზი მხოლოდ დნმ-რნმ ჰიბრიდში);
• დნმ-ენდონუკლეაზური აქტივობა (უჯრედ-მასპინძლის გენომში ვირუსული დნმ-ის
ინტეგრაცია).
უკუტრანსკრიპტაზები უკუტრანსკრიპციას ან რეპლიკაციას უჩვეულოდ
დაბალი სიზუსტით წარმართავენ, რაც ამ ფერმენტების შემცველი ვირუსების
მაღალ გენეტიკურ ვარიაბელობას განაპირობებს. აღნიშნულიდან გამომდინარე ამ
ჯგუფის ვირუსებისათვის ევოლუციური მრავალფეროვნება და გარემოს ცვლად
პირობებთან სწრაფი შეგუების უნარია დამახასიათებელი. Eეს თვისება ყველაზე

ნათლად ინჰიბიტორების ზემოქმედების მიმართ ადამიანის იმუნოდეფიციტის

ვირუსის (აივ) მიერ რეზისტენტობის გამომუშავებაში ვლინდება. მაგ. აივ

რეპროდუქციის დამთრგუნველი ზოგიერთი მედიკამენტის მიმართ

რეზისტენტობის ასჯერადი ზრდა 2-3 კვირაში აღინიშნება. თუ

გავითვალისწინებთ მუტაციების სიხშირესა და ვირუსული გენომის ზომებს

(~9200ნ.წ), ადვილი გამოსათვლელია, რომ რეპლიკაციის ერთი რაუნდის
განმავლობაში ვირუსის გენომში საშუალოდ ერთი მუტაცია ხდება.

უკუტრანსკრიპტაზების ასეთი დაბალი სიზუსტის მიზეზი შესაძლოა ამ

ფერმენტების მიერ როგორც უკუტრანსკრიპციის ისე რეპლიკაციის პროცესის
წარმართვის აუცილებლობას უკავშირდებოდეს.
რევერსტრანსკრიპტაზა/უკუტრანსკრიპტაზა/რევერტაზა/ დნმ-პოლიმერაზაა,
რომელიც მატრიცად რნმ-ის ჯაჭვს იყენებს, ანუ რნმ-მატრიცაზე დნმ-ჯაჭვის
სინთეზს უზრუნველყოფს. აღნიშნულიდან გამომდინარე გენეტიკური
ინფორმაციის დინების მიმართულება ნორმის (დნმრნმ) საწინააღმდეგოა
(რნმდნმ - უკუტრანსკრიპცია). გენეტიკური ინფორმაციის საპირისპირო

მიმართულებით - რნმ-დან დნმ-ზე - გადატანის შესაძლებლობა ამერიკელმა

63
მეცნიერებმა (Howard Temin, S. Mizutani and David Baltimore) 1970 წელს დაასაბუთეს.
მათ არა მხოლოდ აღმოაჩინეს რნმ-მატრიცაზე დნმ-ის სინთეზის უნარის მქონე
ფერმენტი - რნმ-დამოკიდებული დნმ-პოლიმერაზა, რომელსაც უკუტრანსკრიპტაზა
(ან რევერტაზა) ეწოდა, არამედ დაამტკიცეს კიდეც, რომ ვირუსული რნმ-ის დნმ-
ასლებს მასპინძლის დნმ-ში ჩაშენებისა და თაობებში გადაცემის უნარი აქვთ.
დაადგინა რა გენეტიკური ინფორმაციის დინების დნმ-რნმ-ცილა მიმართულების
გარდა რნმ-დნმ-რნმ-ცილა გზის არსებობა, აღმოჩენამ მოლეკულური ბიოლოგიის
ცენტრალურ დოგმაში გარკვეული კორექტივები შეიტანა.

64
 dnm-is reparaciis meqanizmebi

saxeobis genetikur konstituciaSi mimdinare cvlilebebis

Sedegad misi xangrZlivi arsebobis Sansi SeiZleba gaizardos, amave
saxeobis gadarCena ki yovel konkretul momentSi genetikuri
informaciis upirobo, aucilebel dacvas moiTxovs. ujredTa yovel axal
TaobaSi genetikuri masalis mudmivobis SenarCunebisaTvis mxolod dnm-is
nukleotiduri Tanmimdevrobebis zedmiwevniT zusti kopirebis meqanizmi
sakmarisi ar aris. damatebiT, dnm-Si spontanurad warmoqmnili
dazianebebis Sesworebis meqanizmis arsebobac aucilebelia. dazianebaTa
umravlesobas droebiTi xasiaTi aqvs, vinaidan sinamdvileSi, dnm-is
reparaciis gansakuTrebuli meqanizmis meSveobiT, maTi Sesworeba xdeba.
im SemTxvevaSi, Tuki ujreduli mudmivobis uzrunvelmyofi reparaciuli
meqanizmi ar CairTveba, cvlileba SenarCundeba da mutaciad
dafiqsirdeba. organizmisaTvis mutacia damRupveli aRmoCndeba, Tu igi
dnm-is romelime sasicocxlod mniSvnelovan Tanmimdevrobas Seexo.
replikaciis procesSi 10 fuZeze saSualod erTi Secdoma modis, anu
fuZeTa wyvilis erTi Secvla xdeba. imisaTvis, rom saSualo zomis cilis
makodirebel genSi mutacia moxdes, daaxloebiT 10 ujreduli
Taobaa saWiro. es sidide evoluciuri gamokvlevebis Sedegebs
Seesabameba, romelTa mixedviT Canasaxovani xazis genSi mutacia 200 000
weliwadSi erTxel xdeba.
SemTxveviTi cvlilebis albaToba dnm-is yvela fuZeTa wyvilisTvis
erTnairia. aminomJavur TanmimdevrobaSi momxdari cvlileba zogi cilis
funqcias metad arRvevs, zogisas naklebad. mag. hemoglobinisTvis yoveli
7 SemTxveviTi aminomJavuri Canacvlebidan 6 mavnea, citoqrom-C-Si 30
cvlilebidan mavnea - 29, histon H4-s ki nebismieri aminomJavuri
cvlileba vnebs. varaudoben, rom bunebrivi gadarCevis procesSi aseTi
mavne mutaciebis matareblebis eliminacia xdeba. mutaciebi umTavresad

65
mavnea da arc erTi biologiuri saxeobis sasqeso ujredebSi ar xdeba
maTi swrafi dagroveba.
saxeobis SenarCunebisTvis aucilebelia, rom organizmis sasqeso
ujredebi daculi iyos swrafi genetikuri cvlilebebisagan, yoveli
konkretuli individis gadarCena ki mravalujrediani organizmis yvela
danarCeni somaturi ujredisTvisac aseTive dacvis arsebobas moiTxovs.
somatur ujredebSi dnm-is nukleotidebis Secvlam SeiZleba bunebrivi
gadarCeva zogierTi ukeT Seguebuli ujredebis sasargeblod warmarTos
da maTi arakontrolirebadi gamravleba (simsivnuri zrda) gamoiwvios.
simsivnuri daavadebebiT gamowveuli leTaluri Sedegis ZiriTadi mizezi
somaturi ujredebis dnm-is nukleotidur TanmimdevrobebSi dagrovebuli
cvlilebebia. mutaciebis arsebuli donis aTjeradi gazrda somaturi
ujredebis sxvadasxva variantuli formebis warmoqmnis sixSiris matebas
gamoiwvevs, ris Sedegadac katastrofulad gaizrdeba simsivnuri
daavadebebis ganviTarebis albaToba.
amgvarad, ama Tu im saxeobis gadarCenas sasqeso ujredebis
stabiluroba ganapirobebs, somaturi ujredebis stabiluroba ki
somaturi mutaciebiT gamowveuli simsivnuri zrdis Tavidan acilebis
garantiaa. eukariotebSi sasqeso da somaturi ujredebis stabiluroba
dnm-is nukleotiduri Tanmimdevrobebis dacvis zedmiwevniT maRali
saimedoobiT miiRweva.
dnm-Si kodirebuli informaciis aRwarmoqmnisa da ujredTa
momavali TaobebisTvis gadacemis sizuste ori matriculi sinTezis
procesiT - dnm-is replikaciiTa da transkripciiT - aris
uzrunvelyofili. dnm polimerazas makoreqtirebeli aqtivobis (3’→5’ da
5’→3’ nukleazuri aqtivobebi) miuxedavad replikacia absoluturad
zusti mainc ar aris, ris gamoc SesaZlebelia sinTezirebad dnm-Si
gauwyvilebeli nukleotidebis CarTva. fuZeTa koreqciis reparaciuli
sistema - BER (base excision repair) replikaciis amgvari Secdomis Sesworebis
funqcias asrulebs.

66
 uSualod replikaciis Secdomebis garda ujredSi dnm_is
spontanuri dazianebebic xdeba. koreqciis meqanizmebis arsebobis gareSe
spontanuri dazianebebi Zalian swrafad Secvlidnen dnm-is
nukleotidur Tanmimdevrobebs.
reparaciuli procesebis udides mniSvnelobaze metyvelebs Tundac
is faqti, rom reparaciuli fermentebis sinTezze ujredebi Tavisi
energetikuli resursebis did nawils xarjaven. safuarebSi amgvari
fermentebis makodirebeli 50-mde genia aRmoCenili. reparaciuli
procesis erTi romelime meqanizmis ararseboba SeiZleba cocxal
organizmSi seriozuli paTologiebis ganviTarebis mizezi gaxdes.
dnm-is reparaciuli sistemebi genetikuri informaciis Senaxvas da
mis zust aRwarmoqmnas uzrunvelyofen. dnm-Si kodirebuli informaciis
stabilurobis SenarCunebisTvis ujredis mier gamoyenebuli reparaciuli
meqanizmebi universaluria, rac yvela cocxali organizmisTvis
(baqteriebidan adamianamde) aRniSnuli meqanizmis Semadgeneli
elementebis funqciur da xSirad struqturul homologiasac
gulisxmobs. rac ufro rTulia ujredis struqturuli organizacia miT
metia dnm-is reparaciis procesebSi monawile struqturuli da
regulatoruli genebisa da maTi produqtebis ricxvi, Tumca konkretuli
procesis principuli sqema, rogorc wesi, ucvlelia (anu erTnairia
nebismieri struqturuli organizaciis mqone ujredisTvis). funqciuri
kavSirebisa da struqturuli elementebis meSveobiT reparaciuli
meqanizmebi warmoqmnian rTul qsels, romelic dnm-is informaciis
stabilurobasa da mis evoluciur cvalebadobas Soris balanss
uzrunvelyofs.

dnm-is spontanuri dazianebebi - dnm-is mniSvnelovani cvlilebebi

siTbur fluqtuaciebTan (molekulaTa mouwesrigebeli siTburi
Sejaxebebi) aris dakavSirebuli. mag. cnobilia, rom purinsa da
dezoqsiribozas Soris arsebuli N-glikoziduri bmebis Termuli
gaxleCis gamo adamianis organizmis yoveli ujredis dnm dRe-Ramis

67
ganmavlobaSi 5000-mde purinis fuZes (adeninisa da guaninis naSTebi)
kargavs. am process apurinizacia ewodeba. analogiuri magaliTia dnm-Si
spontanurad mimdinare dezaminirebis reaqcia, am dros citozinis
dezaminirebiT uracili miiReba. amgvari gardaqmnebis (citozini –
uracilSi) sixSire erT genomze dRe-Ramis ganmavlobaSi daaxloebiT 100-
is tolia.

sur. apurinizacia da dezaminireba - ZiriTadi reaqciebia, romlebic dnm-is

seriozul dazianebas iwvevs. apurinizaciis dros dnm-dan
gamoTavisufldeba romelime purinis fuZe - guanini an adenini (suraTze
naCvenebia guaninis gamoTavisufleba).
citozinis dezaminirebis Sedegad uracili miiReba. aRniSnuli reaqcia
dezaminirebis reaqciebis umTavresi tipia, Tumca dezaminirebas sxva
azotovani fuZeebic eqvemdebareba. reaqcia orjaWvian dnm-Si mimdinareobs,
magram simartivisaTvis suraTze dnm-is mxolod erTi jaWvia moyvanili.

dnm-is SemadgenlobaSi Semavali fuZeebi reaqciisunariani

metabolitebisa da mzis ultraiisferi gamosxivebis gavleniTac
icvlebian. reaqciisunariani metabolitebi xels uSlian dnm-Si fuZeTa

68
normalur dawyvilebas, ultraiisferi sxivebis zemoqmedebiT ki dnm-is
or mezobel pirimidinis fuZis naSTebs Soris kovalenturi bma
warmoiqmneba (Timinis dimerebi).
moyvanili magaliTebi dnm-Si spontanurad mimdinare
mravalricxovani cvlilebis mxolod mcire nawilia. spontanuri
cvlilebebis umravlesoba (Tu Secdoma ar Sesworda) replikaciis
ciklis Semdgom dnm-dan erTi an ramodenime wyvili fuZis amovardnas, an
fuZeTa wyvilis Secvlas iwvevs (sur.)

sur. mutaciebis gamomwvevi nukleotidebis qimiuri modifikaciebi. (A)

citozinis dezaminireba, Tu Secdoma ar Seswordeba, replicirebad dnm-
Si erTi fuZis sxva fuZiT Secvlas gamoiwvevs. dezaminirebis Sedegad
warmoqmnili uracili citozinisagan fuZeTa wyvilebis warmoqmnis
unariT gansxvavdeba da komplementur wyvils upiratesad adeninTan
warmoqmnis. aqedan gamomdinare, dnm-is replikaciis meqanizmi matriculi
jaWvis uracilis mopirdapired sinTezirebad jaWvSi adenins daamatebs.
(B) apurinizacia, Tuki Secdoma ar Sesworda, nukleotidebis wyvilis
Secvlas an dnm-dan maT amovardnas gamoiwvevs. rodesac replikaciis
meqanizmi matricul jaWvze apurinizirebul fuZes miadgeba, rogorc
suraTze aris naCvenebi, is “gadaxteba” momdevno srulyofil
nukleotidze, rac axlad sinTezirebad dnm - jaWvSi nukleotidis

69
delecias gamoiwvevs. reparaciis gareSe replicirebis SemTxvevaSi dnm-is
sxva tipis dazianebebic aseve mutaciis gamomwvevia.

dnm-Si fuZeTa mravalricxovani SemTxveviTi Secvla xdeba, magram

aqedan mxolod aTasSi erTi cvlilebaa mutaciis gamomwvevi. yvela
danarCeni dazianebis likvidacia efeqturad mimdinareobs dnm-is
reparaciis procesSi. ujredSi genetikuri informaciis ori aslis
arseboba (TiTo-TiTo asli orjaWviani dnm-is molekulis TiTo jaWvSi)
yvela reparaciuli meqanizmis safuZvelia. Tuki dnm-is erTi jaWvis
nukleotiduri Tanmimdevrobebi SemTxveviT Seicvleba, informacia ar
daikargeba, vinaidan am informaciis meore asli dnm-is meore jaWvis
TanmimdevrobebSia kodirebuli.
dnm-is reparaciis ZiriTadi gza sam etaps moicavs:
1) dnm-is dazianebuli jaWvis Secvlili ubani Seicnoba da amoikveTeba
specifikuri fermentebis _ dnm-reparaciuli nukleazebis saSualebiT. es
fermentebi dazianebul nukleotidebsa da danarCen dnm-s Soris
arsebuli fosfodieTeruli bmebis hidrolizs awarmoeben, ris Sedegadac
dnm spiralis am ubanSi Riobi warmoiqmneba.A
2) dnm-polimeraza _ ukavSirdeba dnm-is dazianebuli, reparaciis pirvel
etapze gakveTili jaWvis 3'-bolos da Seavsebs warmoqmnil Riobs
dauzianebeli jaWvis komplementuri nukleotidebis TiTo-TiTod
mierTebis gziT.
3) dabolos fermenti dnm-ligaza "gakeravs" dnm-s (aRadgens gawyvetil
fosfodieTerul bmas) da amiT dasruldeba intaqturi molekulis
aRdgena.

70
 sur. dnm-is reparaciis ZiriTadi gzis etapebi

dnm-is metabolizmSi fermentebi dnm-polimeraza da dnm-ligaza

mniSvnelovan rols asruleben. isini monawileoben dnm-is reparaciaSic
da replikaciaSic.
purinis fuZeebis zogierTi tipis dazianebisas (mag. apurinizacia)
dezoqsribozasa da azotovan fuZes Soris arsebuli kovalenturi
(glikoziduri) bma SeiZleba gawydes. am SemTxvevaSi aRniSnuli fuZis
adgilas dnm-Si Riobi warmoiqmneba (anu dnm-Si rCeba mxolod
dezoqsiribofosfati purinis fuZis gareSe), dnm-is apurinizebul ubans
AP-saiti ewodeba. termini AP-saiti im SemTxvevis dasaxasiaTebladac
gamoiyeneba, rodesac dnm-dan pirimidinis fuZis amovardna xdeba. amgvarad
terminSi AP-saiti gaerTianebulia dnm-dan nebismieri azotovani fuZis
amovardnisa da Sesabamisad dnm-Si apurinuli da apirimidinuli saitebis

71
warmoqmnis yvela SemTxveva. aRwerilia fermentebi, romelTac AP-saitSi
iseTive fuZis Casmis (da dezoqsiribozasTan am fuZis dakavSirebis) unari
aqvT, rogoric dnm-is dazianebamde iyo aRniSnul saitSi ganlagebuli.
aseT fermentebs insertazebs uwodeben (inglisuri sityvidan - insert).

sur. AP-saitis warmoqmna dezoqsiribofosfatidan purinis fuZis mokveTis

Sedegad

dnm-is gansxvavebuli tipis dazianebebi sxvadasxva fermentebiT

Seicnoba. is, Tu ra gziT moxdeba reparaciis procesSi dazianebuli
ubnebis mocileba, TviTon dazianebis tipzea mTlianad damokidebuli. mag.
apurinizaciisas dezoqsiribozas erT-erTi naSTi kargavs Tavis fuZes.
fermenti AP-endonukleaza swrafad Seicnobs aRniSnuli dezoqsiribozas
naSTs da kveTs fosfodieTerul bmas jaWvis am Secvlil ubanSi. amis
Semdeg dazianebuli nukleotidi amoikveTeba da nukleotidTa swori
Tanmimdevrobis aRdgena xdeba (3'-boloze dnm-polimeraza miaerTebs
Sesabamis fuZes, dnm-ligaza ki aRadgens gawyvetil fosfodieTerul
bmas).
reparaciis sxva gza dakavSirebulia dnm-glikozilazebad
wodebuli fermentebis gansakuTrebuli krebulis monawileobasTan.
TiToeuli am fermentTagani Seicnobs dnm-is Secvlili fuZeebis erT

72
romelime garkveul tips da akatalizebs am fuZis hidrolizur
moxleCvas.

varaudoben, rom arsebobs sul mcire eqvsi (8) fermenti, romelic am

jgufs ganekuTvneba. maT Sorisaa fermentebi, romlebic amokveTen
dezaminirebul citozins, dezaminirebul adenins, sxvadasxva tipis
alkilirebul fuZeebs, gaxsnili rgolebis Semcvel fuZeebs da fuZeebs,
romlebSic ormagi C=C kavSirebi Secvlilia C-C kavSiriT. yvela
CamoTvlili SemTxvevis Sesworebis meqanizmis sailustraciod moviyvanoT
dezaminirebuli citozinis amokveTis magaliTi: Tavdapirvelad fermenti
uracil-dnm-glikozilaza Seicnobs da amokveTs Secvlil fuZes

73
(uracils). dezoqsiribozas, romelmac amis Sedegad dakarga Tavisi fuZe,
Seicnobs sxva fermenti – AP-endonukleaza, vinaidan es zustad is
fermentia, romelic Seicnobs dnm-is apurinizebul ubnebs (AP-saiti).
SemdegSi swori Tanmimdevrobebis aRdgena mimdinareobs imave gziT,
romelic aRwerili iyo ukve apurinizaciis SemTxvevaSi. yovelive amis
Sedegad citozinis SemTxveviTi dezaminirebiT miRebuli uracili kvlav
citoziniT Seicvleba (sur.).

sur. citozinisa da adeninis dezaminireba

dnm-dan SemTxveviT dezaminirebuli fuZeebis amokveTis process

didi mniSvneloba aqvs. magaliTisaTvis – mutantur baqteriul StamebSi,
romlebsac ar gaaCniaT fermenti uracil-dnm-glikozilaza, C-G wyvilis
T-A wyviliT spontanuri Secvlis sixSire normasTan SedarebiT
daaxloebiT 20-jer ufro maRalia.
ujredebSi faqtiurad dnm-is nebismieri tipis dazianebis Sesworebis
gzebi arsebobs. es dazianebebi SesaZloa zog SemTxvevaSi dnm-is Zalian
did ubnebsac moicavdes. aseTi farTo masStabis dazianebebi warmoiqmneba

74
magaliTad kovalenturi urTierTqmedebebisas dnm-is fuZeebsa da
naxSirwyalbadebs – kerZod ki kancerogenuli bunebis benzpirens Soris.

amave tipis dazianebebs miekuTvneba sxvadasxva pirimidinuli

dimerebis (T-T, T-C, C-C) warmoqmna mzis sxivebis zemoqmedebiT. msgavs
SemTxvevebSi didi zomis multifermentuli kompleqsi Seicnobs ara erT
romelime konkretul, specifikurad Secvlil fuZes, aramed dnm-is
ormagi spiralis farTo masStabis dazianebas mTlianad. dazianebul
jaWvSi, dazianebuli ubnis orive boloze, ixliCeba fosfodieTeruli
bmebi da Secvlili ubani mTlianad amoikveTeba. amis Semdeg normaluri
Tanmimdevrobebis aRdgena ukve Cveulebriv, aRwerili sqemis mixedviT,
mimdinareobs.

SOS-reparaciuli sistema - reparaciuli fermentebis sinTezi

ujredebSi dnm-is dazianebis sapasuxod warmoebs. evoluciis procesSi
ujredebSi gamomuSavda mravali gansxvavebuli meqanizmi, romlebic
cocxali organizmebis gadarCenas uzrunvelyofen. Zalian xSirad, garemo
aris raime mkveTri zemoqmedebis pasuxad, ujredebSi aqtivirdeba swored
is genebi, romelTa produqtebsac ujredebis dacvis unari gaaCniaT. mag.
reaqcia siTbur Sokze - yvela ujredisaTvis damaxasiaTebeli meqanizmia.
am dros, maRali temperaturis zemoqmedebiT, ujredSi "Sokuri" cilebis
sinTezi inducirdeba, am cilebis nawili siTburi SokiT nawilobriv

75
denaturirebuli sxva ujreduli cilebis stabilizirebasa da
reparacias uwyobs xels.
ujredebSi arsebobs meqanizmebi, romlebic e.w. "avariul situaciebSi"
- dnm-is seriozuli dazianebis sapasuxod - reparaciaSi monawile
fermentebis sinTezis saSualebas iZleva. amgvari meqanizmis magaliTia
E.coli-is SOS-reparaciuli sistema, romlis meSveobiTac, dnm-is
dazianebiT gamowveuli replikaciis procesis nebismieri darRveva
warmoqmnis signals, romelic erTdroulad 15-ze meti genis
transkripciis gaZlierebas iwvevs. aRniSnuli genebis umravlesoba dnm-is
reparaciaSi monawile cilebs kodirebs. E.coli-Si SOS-signali aaqtivebs
cilas, romelic SemdgomSi genuri aqtivobis negatiuri regulatoris -
cila represori/dnm - kompleqss Slis. aRniSnuli represoris moqmedebiT
manamde SOS-pasuxSi monawile genTa mTeli krebulis transkripcia iyo
daTrgunuli. SOS-pasuxis Sedegad axladsinTezirebul cilebs orgvari
efeqti gaaCniaT – jer erTi, maTi induqcia zrdis ujredebis gadarCenis
Sanss da meorec – inducirebuli cilebis nawili mutaciebis sixSiris
droebiT matebas iwvevs, ris Sedegadac izrdeba baqteriuli populaciis
genetikuri cvalebadoba. am gziT izrdeba ukeT Seguebuli mutanturi
ujredebis warmoqmnis Sansi.
SOS-pasuxi ujredis inducirebuli reaqciaa dnm-is sinTezis uecar
SeCerebaze. dnm-is sinTezis Sewyveta SeiZleba dnm-is dazianebiT an raime
stresuli faqtoris zemoqmedebiT iyos gamowveuli. SOS-reparaciuli
sistema mutagenuri reparaciis an rekombinaciis gziT dnm-is Secvlis
genetikuri programaa. SOS-reparaciuli sistemis funqcionireba garemos
Secvlil pirobebTan ujredebis adaptacias da evoluciuri potencialis
zrdas uwyobs xels.
arsebobs dnm-is reparaciis sxva inducibeluri sistemebic.
cnobilia, rom erT-erTi maTganis aqtivireba dnm-Si meTilirebuli
nukleotidebis arsebobisas xdeba. analogiuri sistemebis arseboba

76
damaxasiaTebelia rogorc prokariotuli, ise eukariotuli
organizmebisaTvis.

dnm-is struqturuli Taviseburebebi da reparacia - dnm-is ormagi

spiralis qimiuri Tvisebebi da struqturuli Taviseburebebi aadvileben
mis reparacias. dnm-is molekulas reparaciisaTvis saukeTeso struqtura
gaaCnia. cnobili hipoTezis Tanaxmad evoluciis procesSi rnm dnm-ze
adre warmoiqmna. rnm-is SemadgenlobaSi Semavali fuZe-uracili dnm-Si
TiminiT Seicvala. am cvlilebis gareSe dnm-is erT-erTi reparaciuli
meqanizmis, keZod ki dezaminirebuli citozinis naSTebis amokveTis
uzrunvelmyofi meqanizmis funqcionireba SeuZlebeli iqneboda.
citozinis spontanuri dezaminirebis Sedegad uracili warmoiqmneba da
amis gamo fermenti, romelic Seicnobs da amokveTs aseT SemTxveviT
warmoqmnil uracilis naSTebs, maTTan erTad uracilis im naSTebsac
amokveTda, romlebic amgvari dnm-is normalur komponentebs
warmoadgendnen.
analogiuri mizezi unda hqondes dnm-is SemadgenlobaSi guaninis
CarTvasac. umartivesi purinis fuZe, romelic specifikurad uwyvildeba
citozins – hipoqsantinia. igi adeninis dezaminirebis uSualo produqts
warmoadgens. hipoqsantinis molekulaze meore aminojgufis damatebiT
evoluciis procesSi warmoiqmna guanini – romlis miRebac adeninis
spontanuri dezaminirebiT SeuZlebelia. amgvarad, nebismieri SesaZlo
dezaminireba dnm-Si “araCveulebrivi” fuZis warmoqmnas gamoiwvevs,
romelic maSinve Seicnoba da amoikveTeba specialuri dnm-glikozilazas
meSveobiT.

77
 A,G,C- fuZeTa spontanuri dezaminirebis produqtebi dnm-is
SemadgenlobisaTvis “araCveulebrivi” fuZeebia. swored amis gamo xdeba
maTi swrafi Secnoba dnm-is reparaciuli sistemis fermentebiT.
amrigad, Tavad fuZeTa qimiuri buneba aris imis garantia, rom
dezaminireba SeumCneveli ar darCeba. amasTanave zusti reparaciis
ganxorcielebis SesaZleblobas genetikuri informaciis ori aslis

78
arseboba iZleva. mxolod im SemTxvevaSi, Tu fuZeTa erTi da igive
wyvilis orive nukleotidis erTdrouli dazianeba moxda, rac
naklebsavaraudoa, ujredSi aRar darCeba arcerTi asli, romelic dnm-is
reparaciis procesSi matricis rolis Sesrulebas SesZlebda.
orjaWviani dnm-is garda genetikuri informacia SeiZleba
erTjaWvian dnm-Si an rnm-Si inaxebodes. erTjaWviani genomis arseboba
virusebisaTvis aris damaxasiaTebeli. aseTi nukleinis mJavebis
reparaciis ganxorcieleba zemoTaRwerili meqanizmebiT SeuZlebelia, ris
gamoc erTjaWviani dnm-is an rnm-is Semcvel virusebSi mutaciebis
sixSire sakmaod maRalia.
dnm-is eqsciziuri reparacia - mutaciebis gamowveva dnm-is struqturis
ori tipis dazianebas SeuZlia: - 1. nukleotiduri Tanmimdevrobebis
anomalur garemocvaSi normaluri nukleotidebis CarTva, rac Tavis
mxriv arasworad gawyvilebuli fuZeebisa da gansxvavebuli zomis
maryuJebis warmoqmnas iwvevs. 2. dnm-is swor TanmimdevrobaSi anomaluri
nukleotidebis CarTva (qimiurad modificirebuli nukleotidebi,
dimerebi). dnm-is dazianebam SeiZleba replikaciisa da transkripciis
procesebis Seferxeba da blokireba gamoiwvios.
ultraiisferi sxivebiT zemoqmedeba xSir SemTxvevaSi mutaciebis
warmoqmnas, avTvisebian transformacias da ujredebis daRupvas iwvevs.
gamosxivebis moqmedebiT ujredis pirvelad dazianebebs Soris yvelaze
xSiria pirimidinuli fotoproduqtebis - ciklobuTanis tipis
pirimidinis dimerebis - warmoqmna.

79
sur. Timinis dimerebi - ujredebze ultraiisferi sxivebis zemoqmedebis
Sedegad dnm-Si Timinis dimerebi warmoiqmneba.

dnm-is fermentuli fotoreaqtivaciis (PHR - photoreactivation) sistema

pirimidinis dimerebs ganacalkevebs da maT normalur pirimidinis

80
fuZeebad gardaqmnis. am sistemis ZiriTadi komponentia fermenti dnm-
fotoliaza. fermenti xiluli sinaTlis moqmedebiT aqtivirdeba.
gaaqtivebuli fotoliaza Seicnobs dnm-Si warmoqmnil dimerebs,
ukavSirdeba maT, kveTs mezobel pirimidinis fuZeebs Soris
axladwarmoqmnil bmas da dnm-is natiur struqturas aRadgens (dnm-is
struqturis pirdapiri aRdgena).

sur. dnm-is fermentuli fotoreaqtivacia (PHR - photoreactivation)

rogorc pro- ise eukariotul ujredebs ramdenime fermentuli

sistema gaaCniaT, romlebic pirimidinis dimerebis gancalkevebas da
azotovani fuZeebis sawyisi struqturis aRdgenas uzrunvelyofen. aseTi
tipis reparaciul sistemebs ganekuTvneba, pirvel rigSi, dnm-is
eqsciziuri reparaciis sistema, romelic dazianebuli nukleotidebis
(NER - nucleotide excision repair), an azotovani fuZeebis (BER - base excision
repair) amokveTas axorcielebs. amas garda ultraiisferi sxivebiT
dazianebuli dnm-is molekulebis reparacia rekombinaciuli sistemis
monawileobiTac aris SesaZlebeli.
dnm-reparaciuli sistemis moqmedeba vrceldeba ara mxolod

81
fotoproduqtebze, aramed qimiuri mutagenebis moqmedebis Sedegad dnm-Si
warmoqmnil sxva modificirebul fuZeebzec. cocxali organizmebis
umravlesobisaTvis dnm-is reparaciuli sistemis gansxvavebuli
kombinaciebi aris damaxasiaTebeli. magaliTad fotoproduqtebis
amokveTisas E. coli-is ujredebi NER da PHR sistemebs iyenebs, adamianis
ujredebSi ki mxolod NER sistema gamoiyeneba.
dnm-is eqsciziuri reparacia dazianebuli azotovani fuZeebis
amokveTis gziT (BER), genomur dnm-s maalkilirebeli agentebiTa da
endogenuri gentoqsikuri SenaerTebiT dazianebisagan icavs. dnm-is
modificirebuli fuZeebis sawyisi, normaluri struqturis aRdgena BER-
is biologiuri funqciaa. BER-sistema maRali specifiurobiT gamoirCeva.
BER-is funqcionireba SecdomiT CarTuli anda modificirebuli fuZeebis
dezoqsiribozadan mokveTiT iwyeba (mag. dezaminirebuli citozinis
amokveTa). process fermenti dnm-glikozilaza akatalizebs, romelsac
didi raodenobiT modificirebuli fuZeebis amokveTis unari gaaCnia. BER-
sistemis SemadgenlobaSi Sedis - 1. specializirebuli dnm-
glikozilazebi, romlebic Seicnoben da mokveTen dazianebul fuZeebs;
2. АР- endonukleazebi an АР-liazebi, romlebic kveTen dnm-is jaWvs
Sesabamisad 5'- i nul 3'-bolodan;
Аapur an i /api r i mi d i nul i Рsai t i s
3.fosfodiesTerazebi (Sesabamisad 5' an 3'), romlebic dezoqsiribofosfats
amokveTen, da bolos 4. dnm-polimerazebi da dnm-ligazebi. fuZeTa
eqsciziuri reparaciis procesSi qimiuri mutagenebis zemoqmedebis
Sedegad warmoqmnili sxva warmoebulebis amokveTac aris SesaZlebeli.
modificirebuli azotovani fuZis amokveTis Sedegad
apurinul/apirimidinul saitSi (АР-saiti) warmoqmnili АР-dezoqsiriboza
(apurinic/apyrimidinic deoxyribose) Semdgom etapze АР-liazas (kveTs 3'-bolos) da
АР-endonukleazas (kveTs 5'-bolos) daxmarebiT amoikveTeba. dnm-
polimeraza komplementuri nukleotidis CasmiT Seavsebs erTi
nukleotidis amokveTis Sedegad warmoqmnil sicarieles, dnm-ligaza ki

82
fosfodieTerul bmas aRadgens. dnm-is reparaciul sinTezs E. coli-Si dnm-
polimeraza I uzrunvelyofs.

sur. BER-reparaciis sqema. fuZeTa eqsciziuri reparaciis meqanizmis

sailustraciod suraTze moyvanilia dezaminirebuli citozinis
amokveTis sqema.

dazianebebi, romlebic dnm-Si arakodirebadi ubnebis (AP-ubnebi)

gaCenasTan aris dakavSirebuli, naklebad saxifaToa ujredisTvis
(reparaciuli sistema Seicnobs AP-ubnebs), vinaidan aseT SeTxvevaSi
dasaSvebia dazianebis srulyofili postreplikaciuri reparacia. dnm-Si
kodirebadi fuZeebis SecdomiT CarTva (mag. citozinis dezaminirebis
Sedegad miRebuli uracili) ki ujredisTvis gacilebiT saxifaToa,
kodirebadi nukleotidis CarTvis SemTxvevaSi Secdomis Secnoba
gaZnelebulia, rac xSir ESemTxvevaSi mutaciebs iwvevs. BER-sistemaSi
monawile dnm glikozilazebs modificirebuli nukleotidebis (mag.
uracili) Semcveli saitis arakodirebad segmentad (AP-saitad)

83
gardaqmnis da am gziT aRniSnuli saitis Secnobis xarisxis gazrdis
unari aqvT. 90-ini wlebis bolos baqteriebidan gamoyofili iyo 8
gansxvavebuli N-glikozilaza, romlebsac faqtiurad fuZeTa yvela
cnobili modifikaciis reparaciis unari aqvT.

sur. dnm-is reparaciis ori ZiriTadi gzis Sedareba. (A) fuZeTa

eqsciziuri reparacia (BER). reparaciis es gza dnm glikozilazebis
aqtivobasTan aris dakavSirebuli. suraTze fermenti uracil dnm
glikozilaza dnm-dan amokveTs SemTxveviT dezaminirebul citozins.

84
uracil dnm glikozilazas (an romelime sxva glikozilaza, romelic
gansxvavebuli tipis dazianebas Seicnobs) moqmedebis Semdeg azotovani
fuZis gareSe darCenili dezoqsiribofosfati amoikveTeba ori fermentis
- AP endonukleazas da fosfodiesTerazas - Tanmimdevruli moqmedebis
Sedegad. (apurinizirebuli saitebis reparaciasac igive fermentebi
ganaxorcieleben). erTi nukleotidis amovardniT warmoqmnil sicarieles
dnm polimeraza da ligaza Seavseben. aRwerili moqmedebebis Sedegad
spontanuri dezaminirebiT warmoqmnili uracili kvlav citoziniT
Canacvldeba. fermentma - AP endonukleazam - saxelwodeba Tavisi
Tvisebis gamo miiRo - igi Seicnobs dnm-heliqsis nebismier saits,
romelic azotovani fuZis gareSe darCenil dezoqsiribofosfats
Seicavs; dnm-Si aseTi saitebi (AP-saitebi) purinis (apurinuli saiti) an
pirimidinis (apirimidinuli saiti) fuZis amovardnis Sedegad Cndeba. (B)
nukleotidis eqsciziuri reparacia (NER). mas Semdeg, rac
multifermentuli kompleqsi Seicnobs didi zomis, masStabur dazianebas,
rogoricaa mag. pirimidinis dimerebi, dnm-is jaWvi ikveTeba dazianebuli
ubnis orive boloze da kompleqsSi Semavali dnm helikaza
gamoanTavisuflebs dazianebuli jaWvis mTlian fragments. suraTze
naCvenebia baqteriuli multifermentuli kompleqsis funqcionirebis
Sedegad dnm-is jaWvSi warmoqmnili Riobi, romlis zoma 12
nukleotiduri wyvilis tolia, adamianis dnm-is reparaciis dros
warmoqmnili Riobis zoma baqteriulisas orjer aRemateba (29 fuZe).
nukleotidis eqsciziuri reparaciis meqanizms dnm-is mravali
gansxvavebuli dazianebis Secnoba da reparacia SeuZlia.

araswori dawyvilebis koreqciis sistema - baqteriuli ujredebis

dnm-is replikaciaSi daSvebuli Secdomebis Sesworebas koreqciis
gansakuTrebuli sistemis arseboba uzrunvelyofs. am sistemis
saSualebiT xdeba fuZeTa araswori dawyvilebis Secnoba.

85
 E.coli-dan gamoyofilia spontanuri mutaciebis mkveTrad momatebuli
sixSiris mqone mutantebis klasi. maT ujredebSi mutaciebis sixSiris
maRali done specifikuri geni mutatorebis arsebobasTan aris
dakavSirebuli. cnobilia geni mutatori, romelic akodirebs dnm-
polimerazas erT-erTi suberTeulis - 3'→5' egzonukleazas - defeqtur
formas. aseTi defeqturi suberTeulis Semcvelobis SemTxvevaSi dnm-
polimeraza kargavs efeqturi koreqciis ganxorcielebis unars da dnm-Si
grovdeba mravali iseTi Secdoma, romelic normaluri replikaciis
procesSi Tavidan acilebuli iqneboda.
geni mutatorebis Semcveli E.coli-s mutantebis Seswavlam gamoavlina
koreqciis kidev erTi sistemis arseboba. am sistemis mier xdeba dnm-is
replikaciis iseTi Secdomebis Sesworeba, romelic SeumCneveli rCeba
koreqciis unaris mqone 3'→5' egzonukleazasaTvis (dnm-polimeraza). am
sistemas araswori dawyvilebis koreqciis sistema ewodeba (mismatch
proofreading sistem). igi gansxvavdeba zemoTganxiluli sistemebisagan imiT,
rom ar aris damokidebuli dnm-Si anomaluri nukleotidebis arsebobaze,
romelTa Secnoba da amokveTaa saWiro. araswori dawyvilebis koreqciis
sistema dnm-is spiralis gareTa zedapirze arakomplementuri
nukleotidebis dawyvilebiT gamowveul deformaciebs gamoavlens.
koreqciis es sistema ubralod rom Seicnobdes dawyvilebis Secdomebs
replicirebad dnm-Si da ganurCevlad axdendes erT-erTi jaWvidan
arasworad Sewyvilebuli nukleotidis amokveTas, maSin SemTxvevaTa 50%-
Si is TviTonve dauSvebda Secdomas "Seasworebda" ra ara
axladsinTezirebul, aramed matricul jaWvs. saboloo jamSi SecdomaTa
sixSire igive darCeboda. efeqturi koreqciisaTvis sistemas unda
SeeZlos, nukleotidTa araswori dawyvilebis Secnobis Semdgom, fuZis
SerCeviTi amokveTa mxolod axladsinTezirebuli jaWvidan (e,i. unda
Seasworos saxeldobr replikaciis Secdoma).
E.coli-is ujredebSi axladsinTezirebuli jaWvis Secnobis meqanizmi
dakavSirebulia dnm-is garkveuli Tanmimdevrobebis SemadgenlobaSi

86
Semavali adeninis meTilirebasTan. meTilis jgufis mierTeba warmoebs
yvela adeninTan, romelic Sedis GATC TanmimdevrobaSi, oRond
meTilireba xdeba axladsinTezirebuli dnm-is jaWvSi adeninis CarTvidan
garkveuli drois Semdeg. dnm-is axali jaWvi imiT gansxvavdeba
matriculisagan, rom mxolod masSi, sareplikacio orkapis maxloblad,
SeiZleba arsebobdes jer kidev arameTilirebuli GATC Tanmimdevrobebi.
araswori dawyvilebis koreqcias ganaxorcielebs didi zomis
multifermentuli kompleqsi, romelic axdens dnm-is ormagi spiralis
orive jaWvis skanirebas. es kompleqsi amokveTs arasworad gawyvilebul
nukleotids mxolod im jaWvidan, romelSic aRmoaCens arameTilirebul
GATC Tanmimdevrobas. amitomac nukleotidebi amoikveTeba mxolod
axladsinTezirebuli jaWvidan e.i. xdeba uSualod replikaciis Secdomis
Sesworeba.

E.coli-ში აღნიშნული პროცესი ოთხი გენის - MutH, MutL, MutS და MutU -

პროდუქტების კონტროლქვეშ იმყოფება (MutU იგივეა რაც UvrD გენი, ან ჰელიკაზა II).
რეპარაციის პროცესი არასწორად გაწყვილებული უბნის - mismatch-ის -

არაკომპლემენტურ ნუკლეოტიდურ წყვილთან mutS -ცილის დაკავშირებით იწყება.

მაშინვე mutS - ცილას mutL -ცილა და mutH - ცილების ორი მოლეკულა

უკაკავშირდება. mutH -ცილის ორივე მოლეკულას GATC თანმიმდევრობის
შეცნობის უნარი აქვს და ეგზონუკლეაზური აქტივობა გააჩნია, რაც ამ ცილებს
არამეთილირებული ჯაჭვის GATC თანმიმდევრობაში ადენინის მახლობლად დნმ-ის
გაკვეთის საშუალებას აძლევს. კვეთის განხორციელება შესაძლებელია ადენინის

მიმართ როგორც 3', ისე 5' მდგომარეობაში. აღნიშნული ცილებით

წარმოქმნილი მულტიმოლეკულური კომპლექსი საკმაოდ მასიურია და
დნმ-ის მოზრდილ უბანს ფარავს.
დნმ-ის ჯაჭვი გაიქაჩება მულტიფერმენტული კომპლექსის შიგნით
(გავლით) მანამდე, სანამ mutS-ცილით ბლოკირებული mismatch-ის ორივე
მხარეს განლაგებულ GATC - თანმიმდევრობებთან mutH-ცილის მოლეკულების

87
დაკავშირება არ მოხდება. GATC - თანმიმდევრობები ერთმანეთისგან შესაძლოა
საკმაოდ დაშორებული იყოს, ზოგჯერ მათ შორის მანძილი რამდენიმე ათას

ნუკლეოტიდურ წყვილს აღემატება. mutH-ცილის ორივე მოლეკულა,

თვითეული ცალ-ცალკე, შეიცნობს mismatch-იდან როგორც 5', ისე 3'-

მიმართულებით განლაგებულ GATC - თანმიმდევრობებს და კვეთს დნმ -ის

შვილეულ ჯაჭვს არამეთილირებულ ადენინებთან. პირველადი კვეთების
განხორციელების შემდეგ ჰელიკაზა ხსნის დნმ-ის ჯაჭვებს, გამოთავისუფლებულ

დნმ-ბოლოებს უკავშირდება ეგზონუკლეაზა (5' →3'ეგზონუკლეაზა 5' ბოლოდან

და 3'→5' ეგზონუკლეაზა 3' ბოლოდან) და შვილეული ჯაჭვის დაზიანებული

უბნის დეგრადაციას უზრუნველყოფს. დაზიანებული უბნის ამოკვეთის შედეგად
წარმოქმნილ ღიობს დნმ-პოლიმერაზა შეავსებს დეზოქსირიბონუკლეოტიდებით,
დნმ-ლიგაზა კი დნმ-ფრაგმენტების ლიგირებას უზრუნველყოფს. პროცესს ATP-ის
ენერგია ხმარდება.

sur. araswori dawyvilebis koreqciis meqanizmi

88
koreqciis amgvari sistemis arseboba eukariotebSi dReisaTvis naCvenebi
ar aris, magram E.coli-sa da ZuZumwovrebSi replikaciis sizustis
daaxloebiT erTnairi xarisxis arseboba iZleva imis saSualebas, rom
eukariotebisTvisac davuSvaT koreqciis msgavsi meqanizmis arsebobis
varaudi. aqve unda aRiniSnos, rom ZuZumwovarTa dnm meTilirebul
adenins ar Seicavs, ris gamoc dawyvilebis SecdomaTa reparaciis sistema
dnm-is axladsinTezirebuli jaWvis amocnobis mizniT SesaZloa raime
sxva meqanizms iyenebdes.

89
90
91