TÜRKİYE’NİN HAFTALIK BİLİM, TEKNOLOJİ, KÜLTÜR VE ELEŞTİREL DÜŞÜNCE DERGİSİ 14 Aralık 2018 SAYI 142 FİYATI 4 TL

ACI KAYIP
Kültürün mimarı
Bozkurt Güvenç

DOĞAN KUBAN:
Şakayık-ı
Numaniyye’den
bugünkü cehalete
TANOL TÜRKOĞLU:
BAYRAM ALİ EŞİYOK BİLİM VE BESLENME EŞREF ATABEY Siyah ayna söyle bana
MUSTAFA ÇETİNER
Bilimde önyargı veya
taraf olma

Bilince ait 10 sorun

Enerjide dışı bağımlılık Dünyada tüketilen Bina yalıtım maddeleri

nasıl önlenir? probiyotikler neler? kanserojen mi?

‘Manevi Mirasım
Bilim ve Akıldır!’
“Ben, manevi miras olarak
hiçbir ayet, hiçbir dogma, hiçbir ka-
lıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim
manevi mirasım bilim ve akıldır... Zaman
süratle ilerliyor, milletlerin, toplumların,
kişilerin mutluluk ve mutsuzluk anlayış-
ları bile değişiyor. Böyle bir dünyada,
asla değişmeyecek hükümler getirdiğini
iddia etmek, aklın ve bilimin gelişimini
inkâr etmek olur... Benim Türk milleti için
yapmak istediklerim ve başarmaya ça-
lıştıklarım ortadadır. Benden sonra beni
benimsemek isteyenler, bu temel eksen
üzerinde akıl ve bilimin rehberliğini kabul
ederlerse, manevi mirasçılarım olurlar.”
Mustafa Kemal
Milli Eğitim Bakanı Dr. Reşit Galip’in sorusuna Mustafa
Kemal’in yanıtı. Kaynak: İsmet Giritli, Kemalist Devrim ve
İdeoloji, İ.Ü. Yayınları
HERKESE BİLİM TEKNOLOJİ
Türkiye’nin Haftalık Bilim Haberleri ve Kültürü Dergisi
Sayı: 142 14 Aralık 2018
İmtiyaz sahibi: HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Yayın Danışmanı: Orhan Bursalı
Yayın Yönetmeni: Özlem Yüzak
Sorumlu Müdür ve Yayın Sahibi Temsilcisi: Reyhan Oksay
Görsel Yönetmen: Tüles Hasdemir
Yayın Türü: Yerel Süreli Yayın
Yayın yönetimi, yayınlama kararı aldığı yazıları özüne
dokunmadan kısaltma hakkını saklı tutar.
Yayımlayan: HBT Yayıncılık
Adres: Osmanağa Mah. Halitağa Cad. Ekşioğlu İş Hanı
16/85 K.3 Kadıköy İstanbul
Tel: 0216 449 99 42
E-posta: info@herkesebilimteknoloji.com
www.herkesebilimteknoloji.com
Dijital dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 42 0012 4000 0056 1729 3000 01
Basılı dergi abonelik banka hesap bilgisi:
HBT Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Alternatif Bank, Şişli Şubesi
IBAN: TR 04 0012 4000 0056 1729 3000 06
Katkılarıyla hazırlanmıştır:
Bahçeşehir Üniversitesi
Bilim, Kültür ve Eğitim: İstanbul Kültür Üniversitesi
Sağlık: Amerikan Hastanesi
23. sayfa: Atılım Üniversitesi
Reklam Yönetimi: Marjinal Porter Novelli
Baskı: İhlas Gazetecilik A.Ş.
Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş.
Herkese Bilim Teknoloji dergisinde yer alan haber, yazı ve fotoğrafların
yeniden yayım hakkı saklı tutulmuştur. İzin alınmadan ve kaynak
gözetmeksizin yayımlamak basın kanunu gereğince hukuki ve cezai
yaptırıma tabidir.
Bu Haf ta- Editör ne diyor?
Bozkurt Hoca: İnsanca ve özgürce
yaşamaktan neden korkuyoruz?
“Üretmeden yaşayabilen insan toplumun asala-
ğı olur ki bu refah değil uygarlığın sonudur. Canlı-
lar âleminin evrimini açıklayan ilke ‘güçlünün ya-
şaması’dır. Uygarlık ise, varlığını güçte olduğu ka-
dar eşitlikte aramıştır. En yüce değer adaletin gü-
cü, güçlünün yaşaması değil, eşitliktir. Hak ve öz-
gürlükler eşit olmadıkça barış ve huzur sağlanamı-
yor. Varlığın güvencesi refah değil ötekileştirmeyen
toplumdur. Refah adına hak ve hukukta eşitlikten
vazgeçmek insanlığın ve uygarlığın sonu olabilir. Fi-
lozof Hoebel’in vurguladığı gibi, ‘Ülkücülük ve ger-
çekçilik, hemen her toplumda, her kültürde her za-
man var olmuştur’.”
Bozkurt Güvenç hocamız bize elveda dedi. Yuka-
rıdaki sözler dünyada tartışılan “evrensel temel ge-
lir” üzerineydi.
Başka bir yazısından: “....Gerçek şu ki çoğu kül-
tür ve uygarlıklarda, doğayı evcilleştiren insan,
kendini yönetecek düzeni hala bulamamıştı. Yük-
sek teknolojik oyuncaklarla oynayıp oyalanıyor, bel-
ki teknolojiyi evcilleştirecek bir yol yordam arıyor.
Gerçekleri görmekten, üzerine varmaktan çekini-
yor, hatta korkuyordu... Uzakdoğulu bilgelerin bin-
lerce yıldır savunduğu uygarlık, doğaya üstünlük
taslamak değil, doğa ile uyumlu yaşamaktır. Uçsuz
bucaksız evrenin bir zar kadar ince yaşam küresinde
yalnızız. Boticelli’nin Geçmişten Geleceğe tablosu
ve sanatçı Gauguin gibi, nereden gelip nereye gitti-
ğimizi soruyoruz. Japon şairin dediği gibi: “Her şey
yerli yerinde, geçip giden biziz.”   Çinli davranış ekologları, inceledikleri bir sıçrayan
“Neden korkuyoruz acaba, hayat adını verdiğimiz
dünyada insanca ve özgürce yaşamaktan?”
Evet, insanca ve özgürce yaşamaktan neden
korkuyoruz? Dergimizin şüphesiz ki ana konusu
Bozkurt Güvenç. Öğrencisi Tayfun Atay’ın, Hocayı
ve katkılarını anlatan güzel yazısını, ve Özlem Yü-
zak’ın güncel düşüncelerinden ve kültürel katkıla-
rından bazı seçmeleri içeren yazısını okuyacaksınız.
Bize, insanımıza, toplumumuza yaptığı katkılara
çok teşekkür ederiz..
Bilim kurgudan gerçeğe
HBT’nin aylık Dijital Kültür ve Yapay Zekâ Kon-
feransı geçtiğimiz Cumartesi günü Bahçeşehir Üni-
versitesi’nde gerçekleşti. Yazarlarımız Tanol Tür-
koğlu ve Cem Say’la birlikte bu sefer Black Mirror
(Siyah Ayna) dizisi üzerinden yarının dünyasını ko-
nuştuk.
Geçtiğimiz hafta ise HBT olarak Sabancı Cen-
ter’da “Engelsiz Yaşam Teknolojileri” etkinliğin-
deydik. Görme, işitme veya hareket engeli bulunan
bireylerin hayatını kolaylaştıracak ve engelleri orta-
dan kaldıracak teknolojileri yerinde inceledik, sizin
de bir göz atmanızı isteriz.
Cehalet kol geziyor
Sizi yine içerik ve çeşitlilik arz eden bir sayıy-
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 2
la karşılaşıyoruz. İstanbul Kültür Üniversitesi’nden
Dr. Öğr. Üyesi Gülnur Işıklar, “Dil-Kültür İlişkisin-
de Göstergenin Gücü” başlıklı yazısında dil ve kültür
ilişkisini göstergeler üzerinden irdeliyor.
İstanbul Üniversitesi’nden Prof. Dr. Kenan Ok ise
yazısında, akademinin en önemli sorularından biri-
sini soruyor: Akademisyen yükselirken bilimsel kali-
te düşer mi? Jeoloji Yüksek Mühendisi Dr. Eşref Ata-
bey’in binaların yalıtımında kullanılan cam yünü ve
taş yününün kanser yapıcı etkisi üzerine kaleme al-
dığı yazıyı da okumadan geçmeyin.
Türkiye’de hüküm süren bilgisizlik ortamının ülke-
yi yaşanmaz bir çöle dönüştürebileceğini ifade eden
Doğan Kuban ise “Şakayık-ı Numaniyye’den Bugün-
kü Cehalete” başlıklı yazısında Taşköprülüzade’den
bu yana bilimi dışladığımızı savunuyor.
Bayram Ali Eşiyok Türkiye’de enerjide dışa ba-
ğımlılık konusunu irdeliyor. İstatistiklerle beslediği
“Türkiye’de Enerji Dengesi” başlıklı yazısında Türki-
ye’nin dışa bağımlılıktan nasıl kurtulabileceğini tar-
tışıyor.
Probiyotikli yiyecekler, sağlığımızın bekçileri olan
mikrobiyom için oldukça kritik. Dünya genelinde en
çok tüketilen probiyotikli yiyecekleri sizin için Sev-
da Deniz Karali derledi. Okumanızı tavsiye ederiz.
Araştırma Gündemi
Nilgün Özbaşaran Dede’nin hazırladığı Araştır-
ma Gündemi’nde ise yine ilgi çekici gelişmeler var.
örümceğin, yavrularını ergenliğe kadar sütle besle-
diklerini ortaya koydular. Ayrıca laboratuvarda ye-
tiştirilen mini plasenta ve gelecekte dünyamızın ye-
niden tek kıtalı olacağı haberlerinin de ilginizi çeke-
ceğini düşünüyoruz.
Gen araştırmalarında da önemli gelişmeler yaşanı-
yor. Salk Enstitüsü’nden bilim insanları, fareler üze-
rinde yaptıkları deneylerde anne farenin yavrularına
davranış şeklinin, onların beyin hücrelerinde kalıcı
etki yarattığını buldular. Reyhan Oksay’ın derleme-
sinden okuyoruz.
Mustafa Çetiner, Güncel Tıp köşesinde bilimde
önyargı veya taraf olmayı tartışırken Ali Akurgal,
robotlarla ilgili düşüncelerini dile getirdiği “Gastar-
beiter” yazısıyla Politikbilim köşesinde… Tanol Tür-
koğlu da Dijital Kültür köşesinde konferansta da ko-
nuşulan Black Mirror’ı irdeliyor. Tekno-Vitrin, ilginç
sorular ve bulmaca gibi klasikleşen bölümler, sizi yi-
ne HBT sayfalarında bekliyor.
Türkiye’nin haftalık bilim, teknoloji, kültür ve
eleştirel düşünce dergisi HBT, sizi her hafta dopdo-
lu ve yenilenen içeriğiyle karşılamak için canla baş-
la çalışıyor.
Haftaya yeniden birlikte olmak dileğiyle, sevgiy-
le kalın..
Gen Araştırmaları HBT Sayı 142-14 Aralık 2018 3 ANILAR
aslında
bir
yanılsama
DNA’LARIMIZ SABİT DEĞİL 2

Erken çocukluk stresi genlerde Bellek ne işe yarar?

kalıcı etki yaratıyor

• Geleceği planlayabilme becerisi
• Karar verme becerisi
• İletişim kurma becerisi
Bellek geçmişle bağlantılıdır. İnsanların yaşadıkları
çeşitli deneyimlerin kişiye özel veritabanlarıdır.
Gerçekte, bellek adıyla bilinen bu inanılmaz kay-
Salk Enstitüsü’n- nağın amacı yalnızca bilgileri geri çağırmanın çok
ötesine uzanır. Bunun en iyi kanıtı beyinleri zarar
den bilim insanla- gören ya da bellek yitimine uğrayan insanlar üzerinde
rı, fareler üzerin- yapılan araştırmalardan geliyor.
Bu açıdan son derece çarpıcı bir örnek, 1980’le-
de yaptıkları de- rin başında KC adıyla bilinen bir hastanın durumuy-
neylerde anne fa- du. Geçirdiği motosiklet kazasının ardından KC’nin
episodik belleğinde (olaylarla ilgili kayıt bölgesi) bir
renin yavrularına bozulma meydana geldi. Bu bozulmaya bağlı olarak
KC, birtakım olayları anımsamasına karşın, kişisel de-
davranış şeklinin neyimlerini anımsamaktan yoksundu. Asıl garip olan,

İ
yavruların beyin nsan beyninin DNA’sını turuyordu. episodik bellekteki bu bozulmanın KC’nin başka bir
şey yapmasına da tümden engel olmasıydı. Londra
hücrelerini kalıcı en fazla hangisi etkiler?
Doğa mı, yoksa çevre
Annenin yavrularına davranışı University College sinirbilim uzmanlarından Eleanor
olarak etkilediği- mi? Bu iki faktörün arasın- belirleyici Maguire, “Geçmişi anımsama becerileri zarar gören
Erken çocukluk evresinde çevrenin rolünü daha iyi hastaların, geleceği kafalarında canlandırabilme ya
ni ortaya çıkarttı. da karmaşık bir etkileşim
anlamak için Salk araştırmacıları dişi fareler ve yavrula- da gelecekle ilgili plan yapmakta da zorluklar yaşa-
olduğu biliniyor. Salk Ens- dıklarına tanık olduk” diyor.
titüsü’nden bilim insanları, rı arasındaki doğal davranış farklılığını gözlemlediler. Da-
Geçmişte yaşanan olayların anımsanabilmesi ile
Science dergisinde yayımladıkları bir makalede, dişi fa- ha sonra yavruların hipokampusundaki DNA’ları incele-
gelecekle ilgili planlar yapılması arasında çok güçlü
renin davranış şeklinin yavrularının DNA’sını değiştirdiği- diler. Hipokampus duygulardan, bellekten ve istem dı-
bir bağlantı olduğu artık biliniyor. Örneğin, görüntü-
ne ve bu değişikliğin kalıcı olduğuna dikkat çekiyor. şim- şı fonksiyonlardan sorumludur. Ekip, annenin yavrularına
leme çalışmaları her ikisinin de temelinde benzer bir
di bilim insanları, çocukluktaki çevresel koşulların bey- nasıl davrandığı ile L1 kopya sayısı arasında bir korelas- beyin etkinliğinin yattığını ortaya koyuyor.
ni etkileme olasılığını göz önünde bulundurarak, depres- yon buldu. Annenin büyük bir özenle büyüttüğü yavrula- Görünürde asıl önemli olan, belli olaylarla ilgili
yon ve şizofreni gibi nöropsikiyatrik hastalıkların nedenle- rın beyinlerinde zıplayan gen, L1’in kopya sayısı daha az- görüntüleri kafada canlandırabilme becerisi. Maguire,
rini daha iyi anlamaya çalışıyor. ken, ihmalkâr annenin yavrularındaki L1 kopya sayısı da- “Geçmişi anımsamak ve geleceği düşlemek için bire-
ha çoktu. Dolayısıyla ihmal edilen yavruların beyinlerinde- yin bir görüntüyü beyninde oluşturmasını gerektirir”
ki genetik çeşitlilik daha fazlaydı.
DNA değişebilir mi? Bu sonuçların rastlantısal olmadığını kanıtlamak için
diyor.
İnsanın geçmişi kafasında canlandırabilme bece-
“Bugüne dek DNA’larımızın sabit olduğunu ve bizi biz deneyde kontrol grubu kullanıldı. Özenli annenin yavru- risi, geleceği düşlemesine ve buna bağlı olarak da,
yapan genlerimizin doğumdan sonra hiç değişmediği- larını ihmalkâr anne büyütürken, ihmalkâr annenin yav- insanları öteki canlı türlerinden ayırt eden bir özellik
ni düşünürdük” diye konuşan Salk Genetik Laboratuva- rularına özenli anne büyüttü. Sonuçta L1 sayısı ile ilk öl- olan gelecekle ilgili planlar yapmasına zemin hazırlar.
rı yöneticisi Rusty Ga- çümlerden elde edi- Kişi geçmişte yaşadığı olayları ve yaptığı se-
ge, “Oysa hücrelerimiz- len sayının birbiri- çimleri anımsayamazsa, sağlıklı ve yerinde kararlar
de kendilerini kopyala- ne çok yakın olduğu verme becerisini de yitirir. Bunun nedeni, karar verme
yabilen ve yer değiştire- tespit edildi. Özetle sürecinde beynin olası seçenekleri değerlendirip bu
bilen genlerimizin oldu- ihmalkâr annenin do- seçeneklerin beraberinde getirebileceği sonuçlarla
ğunu fark ettik. Bu da bir ğurduğu fakat özenli ilgili kestirimlerde bulunmasıdır.
şekilde DNA’larımızın de- anne tarafından bü- En son ortaya atılan görüşlerden biri de, belleğin
ğişebilirliğini işaret edi- yütülen farelerde L1 insan türünün iletişim kurmasına olanak tanımak
yor” diyor. sayısı daha azdı. amacıyla evrilmiş olabileceği yönünde. Bu yılın baş-
Son 10 yıldır bilim in- larında, Budapeşte’deki Orta Avrupa Üniversitesi
sanları memeli beynin- bilişsel bilimler uzmanlarından Johannes Mahr ile
deki hücrelerin çoğunun Sonuç Gergely Csibra insan belleği ile öteki hayvanların
DNA’larını değiştirdiğini Bilim insanları bu bellekleri arasındaki temel farklılığın, insanların bir
biliyoruz. Örneğin bu değişiklik sonucunda beyindeki her sonuçları şöyle yorumluyor: İhmalkâr annenin yavruları olayı salt anımsamakla kalmayıp, aynı zamanda o
bir sinir hücresi komşu hücreden az da olsa farklı olabi- daha stresli oluyor ve buna bağlı olarak genler kendilerini olayla nasıl karşılaşmış olduklarına ilişkin bilgileri de
liyor. Bu değişiklikleri bazı “zıplayan genler” olarak bili- daha fazla sayıda kopyalayıp, daha sık yer değiştiriyor. akıllarında tutmaları olduğunu öne sürüyorlar. Mahr,
nen genler oluşturuyor; bunlar genomun bir noktasından Gage ileri araştırmalarla farelerin bilişsel testlerdeki “Bir olayı ilk elden yaşamış olmak bizleri yetkili kılar,
diğerine hareket edebiliyor. Bu değişiklikler beyin hücre- performansını inceleyecek. Böylece erken çocukluk de- daha inandırıcı ve güvenilir olmamızı sağlar” diyor.
leri arasında yararlı bir çeşitlilik yaratıyor. Sonuçta bunlar neyimlerinin çocukların bilişsel fonksiyonlarını etkileyip Kısaca belleğin, yalnızca insanların geçmişiyle
etkilemediği ortaya çıkacak. ilgili bir veritabanı olmanın ötesinde, şimdiki zaman
beynin işlevlerini daha hassas bir şekilde yerine getirme-
Reyhan Oksay ve gelecekleri açısından da son derece önemli bir
sini sağlarken, nöropsikiyatrik oluşumlara da zemin ha-
https://www.salk.edu/news-release/early-developmental-experien- işlev gördüğü kesin olarak biliniyor.
zırlayabiliyor. 2005 yılında Gage Laboratuvarı’nda L1 adı
ces-influence-dna-in-the-adult-brain/ Rita Urgan
verilen bir gen bulundu. Bu gen kendisini kopyalayabili- https://www.sciencealert.com/childhood-stress-remap-DNA-bra- https://www.newscientist.com/article/mg24032010-
yor ve genomun içinde farklı bir yere kendini kopyalaya- in-cells 500-memory-special-do-we-even-know-what-memory-
biliyordu. Kısaca “zıplayarak” beyinde yeni hücreler oluş- https://neurosciencenews.com/epigenetics-adult-brain-8678/ is-for/
 Araştırma Gündemi
Laboratuvarda HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 4

mini plasenta
yetiştirildi
Döleşi ola-
rak da bilinen
plasenta anne
ve doğmamış
bebek arasın-
daki ana ara-
birime denir.
Hem embriyon-
sal doku hem
de annenin do-
kusundan olu-
şur ve içinde
doğmamış bebeğin ve annenin damarları dolaşır.
Embriyo bu şekilde besleyici madde ve oksijen,
hatta hastalıklardan korunmak için de antikor alır.
Bunların dışında plasenta hormonsal görevleri de
yerine getirir. Yani kısacası plasenta embriyo için
yaşamsal önem taşır.
İngiliz araştırmacılar insanın plasenta doku-
sundan küçük ve basitleştirilmiş bir mini plasenta
yetiştirdiler. Cambridge Üniversitesi’nden Marg-
herita Turco ve Ashley Moffet mini plasenta sa-
yesinde embriyonun erken evredeki gelişim me-
kanizmalarının incelenebileceğini söylüyorlar. De-
neyler çerçevesinde plasentadan trofoblast hüc-
reler alındı; sonra bunlardan üçboyutlu bir ya-
pı oluşturuldu. Hücreler bunun içinde iki hafta-
da, hamileliğin ilk üç haftasındaki plasentadaki-
lere benzer çeşitli hücre tiplerine dönüştüler. Tro-
foblastlar hızlı gelişen embriyoya besleyici madde
sağlamakla görevli.
Dünyamızın içme suyu azalıyor
D
ünyamızdaki içme suyunun büyük bir kıs-
mı yer altı sularından geliyor. Fakat ne yazık
ki, bu yer altı su kaynağı sonsuza dek yenilene-
miyor. Son araştırmalar yer altı sularının sadece
yüzde 6’sının düzenli olarak yenilendiğini göster-
di. Yer altı su kaynaklarının 3’te biri tamamen tü-
kenmiş, diğer birçok kaynak ise pestisit, hidrolik
kırma, kimyasallar veya aşırı tohumlama yüzün-
den kirlenmiş durumda.
Ancak Kanada’da Saskatchewan Üniversite-
si’nden Grant Ferguson önemli bir soruna da-
ha dikkat çekiyor: İçme suyu için uygun olan
yer altı suyu tabakası tahmin edilenden daha in-
ce olabilir. Araştırma çerçevesinde ABD’de 28
su kaynağında, suyun hangi seviyen sonra “tat-
lıdan”, hafif tuzluya ve nihayetinde tuzlu dip su-
yuna dönüştüğü incelendi. Sürpriz sonuca göre
içilebilir yer altı suyundan tuzlu tabakalara geçiş On yıllardan bu yana, yenilenebilecek miktardan çok
düşünülenden daha önce başlıyor. ABD’deki tortul hav- daha su çekilmesi yüzünden dünyada birçok bölgede ye-
zalarında ortalama olarak 550 metreden itibaren hafif tuz- raltı sularının seviyesi azalıyor. Gitgide daha derin kuyu-
lu su başlıyor. lar açıldığı taktirde yakında borulardan tuzlu su akabi-
Bazı bölgelerde tatlı su 1 kilometre derinliğe kadar lir. ABD’nin Orta Batı bölgesinde şimdiden durum böyle.
devam ediyor ama bazı yerlerde de 200 ila 300 metre de- Anadarko ve Sedwick havzalarında ise 50 metreden son-
rinlikten itibaren tuzlu su görülüyor. Bu da yer altı suları- ra tuzlu su çıkıyor. Sonuçta dünya genelindeki yer altı su
nın tahmin edilenden daha az olduğu anlamına gelebilir, kaynakları iki açıdan tehdit altında: Yukarıdan kirlenme
hem ABD’de hem de dünya genelinde. “ABD’de elde et- var ve aşırı derecede su çekiliyor; altta ise tuzlu su akı-
tiğimiz sonuçlar, küresel olarak da tahmin edilenden daha yor yer altı rezervlerine.
az yer altı suyunun kaldığı anlamına gelebilir” diyor araş- Competetion for shrinking window of low salinity groundwater, En-
tırmacılar. vironmental Research Letters, 14.11.2018.

Yavruları için süt üreten örümcek

Araştırmacılara göre, laboratuar plasentala-
rı işlevsel açıdan da doğal örneklerine benziyor.
Gerçek plasenta gibi, bunlar da hamile kadının
metabolizmasını etkileyen özel proteinler ve hor-

monlar salgılıyorlar. Mini plasentanın, insan pla-
sentanın gelişimini daha iyi anlamada yardımcı
olacağı, hastalıkların, embriyo ve plasenta doku-
su arasındaki etkileşimin daha iyi araştırılmasını
sağlayacağı öngörülüyor.
Trophoblast organoids as a model for maternal-fetal inte-
ractions during human placentation, Nature, 29.11.2018.
Ç
inli davranış ekolojisi uzmanları Chen Zhanqi ve Quan Rui-Chang, incele-
dikleri bir sıçrayan örümceğin, yavruları için süt ürettiğini ve uzun süre baktı-
ğını keşfettiler. Toxeus magnus adı verilen örümcek türü, yavrularını ergenlik ça-
ğına dek sütle besliyor. Yavrular yumurtadan çıktıktan sonra dişi örümcek yuva-
ya süt damlatıyor. Bu sütü alan örümcek yavruları bir müddet sonra anne örüm-
ceğin süt kanalı önünde diziliyorlar. Her ne kadar yavrular yirmi gün sonra yu-
vanın dışında avlanmaya başlasalar da süt içmek için annelerine geri dönüyor-
lar. Ve bunu ergenlik dönemine kadar

Kongo’da tarihin 2. büyük Ebola salgını sürdürüyorlar. Bu tür uzun yavru ba-
kımı çok az türde bulunuyor. Örneğin,

K ongo’daki Ebola salgını Batı Afri-

ka’da 2014/2015 yıllarında yaşa-
nandan sonra 2. büyük trajedi olabile-
cek nitelikte. Ancak Dünya Sağlık Or-
ganizasyonu, böyle bir trajedinin tek-
rarlanmayacağını, çünkü etkili aşının
bulunduğunu söylüyor. Bugüne kadar
Kongo ve komşu ülkelerde 37.000 ki-
şi aşılandı.
Ebola virüsü dünyadaki en tehlikeli
hastalık etkenlerinden biri. Hastalar vi-
rüsü kan, ter veya kusmuk yoluyla bu-
laştırabiliyorlar. 2014/2015 salgınında Batı Afrika’da 11.000 kişi yaşamını yitirmişti. Günümüz-
deki salgında ise 29 Kasıma kadar 245 kişi yaşamını yitirdi, 426 kişi de hastalandı. WHO söz-
cüsü Peter Salama salgının kontrol altına alınabileceğini ancak bunun 6 ay süreceğini söy-
lüyor. Henüz deneme aşamasında olmasına rağmen etkili olduğu düşünülen aşının yanı sıra,
ayrıca kullanılmaya başlanan yeni ilaçlar da var ve bunların etkileri de bilimsel olarak incele-
niyor. Dünyanın en tehlikeli hastalık etkenlerinden biri olan Ebola virüsü, adını Kongo’daki bir
nehrin adından alıyor.
Congo Ebola outbreak is 2nd largest, 2nd deadliest, CNN News, 29.22.2018.
fil ve insanda. Sütü analiz eden araş-
tırmacılar ilginç bir sonuca daha ulaş-
tılar. Örümcek sütü inek sütüne kı-
yasla 4 kat daha fazla protein içeriyor.
Sütün diğer içerikleriyse yağ ve
şeker. Quan, örümcek sütünün, döllenmeden doğum kanalından atılan su-
landırılmış yumurtalardan oluştuğunu tahmin ediyor. Nitekim bazı omurgasız
canlılar ve amfibilerin, yavrularını beslemek için döllenmemiş yumurta üret-
tikleri bilinmekteydi.
Ancak yavrularını doğrudan doğruya bedenindeki süt kanalıyla beslemek,
örümcek ve diğer omurgasız canlılar arasında ilk kez izlenen bir davranış bi-
çimi. Hatta bu davranış memeli ve keseli hayvanlar dışında, omurgalı hay-
vanlar arasında bile ender. Fakat 90’lı yıllarda Coelotes terrestris türü örüm-
cekle yapılan araştırmalar sırasında yavruların sarımsı bir sıvı veyahut da yu-
vada asılı kahverengimsi topaklarla beslendikleri görülmüştü. Örümceklerin
yavrularını niçin bu şekilde beslediklerini araştırmacılar şu şeklilde açıklama-
ya çalışıyor: Belki de yeni dünyaya gelen örümcekler için başka beslenme bi-
çimi yok, ya da yiyeceklere ergenlikten önce ulaşmak, düşmanlar yüzünden
tehlikeli.
Spider moms spotted nursing their offspring with milk, Science, 29.11.2018.
Araştırma Gündemi HBT Sayı 142- 14 Aralık 2018 5
Gelecekte dünyamız
yeniden tek kıtalı
olacak

K. Afrika’da 2,4 milyon yıllık taş aletler

C ezayir’in başkentinden 300 kilometre ka-
dar doğuda Setif kentinde 2,4 milyon yıllık
olabileceği düşünülen taş aletlerle birlikte hay-
van kemikleri bulundu. Doğu Afrika’da bulu-
nan Oldowan aletlerine bu taş aletlerin yanın-
da üzerinde kesik izleri bulunan hayvan ke-
mikleri de bulunduğu belirtildi. Bu kemiklerin
timsahların öncülerine, fillere ve su aygırlarına
ait olduğu saptandı.
Doğu Afrika genel olarak alet kullanımının
beşiği olarak biliniyordu. Ancak yeni buluntu-
lar aletlerin Doğu Afrika dışında da benzer bir
şekilde kullanıldıklarını gösteriyor. Daha önceki
buluntu yeri Etiyopya’daki Gona idi. Yeni bu-
luntular Setif’te tahmin edilenden 600.000 yıl
Y er levhaları sürekli hareket etmeye devam ediyor ve eninde sonun-
da yeniden süper kıta olarak birleşecekler. Araştırmacıların bu konuda
birçok senaryoları var, ama en olası olanı süper kıta Novopangea.
önce insanların yaşadığını ve aletleriyle etleri
Dünyamızın dış tabakası, yani yeryüzü kabuğu hareketli levhalardan
işlediklerini kanıtlıyor. Kuzey Afrika’da bugüne
oluşur. Bunlar 400 ila 600 milyon yıl aralıklarla birleşiyor ve yeniden birbir-
dek bulunan en eski aletler 1,8 milyon yıllık-
lerinden ayrılıyorlar. Araştırmacılara göre bu şekilde devam eden bir dön-
tı. Bununla birlikte aletler ve hayvan kemikle-
gü söz konusu. Son süper kıta Pangaea 310 milyon yıl kadar önce oluş-
ri dışında insana ait kalıntılar bulunmadığı için
muş ve 180 milyon yıl önce de “parçalanmıştı”. Bundan sonra Atlantik
o bölgede yaşayan öncü insan türünün hangi-
oluşmuş ve o gitgide büyürken, Pasifik küçülmüştü. Burada soru şu: Yeni
si olduğu henüz bilinmiyor.
kıta nasıl görünecek? Bilim insanları gerçekleşebilecek dört senaryo ha-
1,9 million – and - 2,4 million – year – old artifacts and
Stone tool – cutmarked bones from Ain Boucherit, Alge- zırladılar. Geleceğin süper kıta adayları Novopangea, Pangaea Ultima,
ria, Science, 29.11.2018. Aurica ve Amasia. “Ancak en olasıları Novopangea” diyor Bangor Üni-
versitesi’nden Mattias Green ve Lizbon Üniversitesi’nden Hannah Sop-

İnsanoğlunun zirveye tırmanma

hia Davies ve Joao C.Duarte.
1.Novopangea
çabası çok eskilere uzanıyor Atlantik açılmaya ve Pasifik ise kapanmaya devam ederse Novopan-
gea gelecekteki Süper kıta olacak. Bu süper kıtanın ortasında Avustralya,
bunun etrafına ise Doğuda Kuzey ve Güney Amerika, Güneyine Antarktik,

D ağların zirvesi yaşam için pek elverişli değil. Bir ke-

re çok soğuk ve rüzgarlı, en kötü durumda ise ok-
sijen yetersiz. Ancak kimi insan için dağlara tırmanmak
büyük bir tutku. Uzmanlara göre psikolojik bir fenomen
olmanın ötesinde belki yükseklere tırmanma çabala-
rı genlerimize bile işlemiş olabilir. Nitekim arkeologlar
dünyanın üçüncü kutbu olarak tanımlanan Tibet Yayla-
sı’nda 30.000 – 40.000 yıllık taş aletler buldular.
Çin Bilimler Akademisi’nden Xiaoling Zhan “İn-
sanlar o tarihlerde 4600 metre yükseklikte bir tür taş ocağı işlemişler” diyor. Kayağan taş
yongaları insan elinden çıkmış. Oysa araştırmacılar Tibet yaylalarının ve sırtlarının en erken
15.000 yıl önce “ziyaret edildiklerini” tahmin ediyorlardı. Teoriye göre avcı ve toplayıcılar
çok daha düşük rakımlarda kamp yapıyorlardı.
Tibet yaylası insanların yerleşmesi açısından hayli yüksek ve zorlu bir bölge. Özellikle
de kalıcı soğuklar, az bulunur biyokütle ve düşük oksijen burada yaşamayı zorlaştırıyor. Ar-
keologlar 5 yıldan beri 4600 metre yükseklikteki Nywa Devu kazı alanında çalışıyorlar. Bu-
güne kadar aralarında yonga, keski, kazıyıcı ve satır gibi aletlerin de bulunduğu 3600’ün
üzerinde taş alet çıkarıldı bölgede. Taş aletlerin yaşı optik uyarmalı lüminesans yöntemiy-
le belirlendi. Bu yöntemle, taşların son kez gün ışığına maruz kaldıkları zaman tespit edili-
yor. Buluntulardan anlaşıldığı üzere, avcı ve toplayıcılar 40.000 yıl önce dağlara çıkarak ya-
bani hayvan avlayıp, bitki toplamışlar. Avlanan hayvanlar arasında Tibet sığırı, ceylan ve at
bulunuyordu.
Aslında savanlarda yaşamaya alışkın olan Homo sapiens’in dağ havasıyla başa çıkışını
genetik karışıma bağlıyor araştırmacılar. Altay dağlarının yüksek rakımlarında yaşayan De-
nisova insanları, Homo sapiens’le melezleşerek, oksijenin kana daha iyi karışmasını sağla-
yan geni aktarmış olabilirdi. Ancak bu teorinin doğru olup olmadığını kontrol edecek kadar
yeterli genetik malzeme henüz bulunabilmiş değil.
New archaeological site revises human habitation timeline on Tibetan plaeau, Science, 29.1.2018.
Batı ve Kuzeybatısına ise Hindistan, Avrasya ve Afrika bitişecek.
2. Pangaea Ultima
Her ne kadar Novopangea en olası senaryo olarak görülse de uzman-
lara göre şu da mümkün: Atlantik açıklığı yavaşlar hatta gelecekte tama-
men kapanabilir. Bu durumda Kuzey Amerika Afrika ve Avrasya’yla kay-
naşır, Hindistan, Avustralya, Güney Amerika ve Antarktik güneyde halka
gibi süper kıtaya dayanır ve ortada büyük bir deniz oluşur.
3.Aurica
Atlantik’in altında yeni bir dalma batma zonu oluşarak, bir yer levha-
sı dalabilir. Bu senaryoda hem Pasifik hem de Atlantik kapanabilir, bunla-
rın yerine yeni bir okyanus oluşturmak için Pan – Asya çukuru açılır. Kara
kütlelerin dağılımı tamamen değişir, Kuzey ve Güney Amerika merkez ha-
line gelir.
4. Amasia
Dördüncü senaryo diğerlerinden tamamen farklı. Bazı tektonik levha-
lar şu sıralar Kuzeye doğru hareket ediyor. Tahminlere göre bu hareket,
Pangaea’nın yer mantosunda bıraktığı anomaliler tarafından tetikleniyor.
Bu kayma nedeniyle tüm kıtalar – Antarktik hariç – Kuzeye doğru üst üste
biner ve bu şekilde Kuzey Kutbu etrafında Amasia süper kıtası oluşabilir.
Uzun yıllardan bu yana birçok araştırmacı tarafından araştırılan gele-
ceğin süper kıtasının nasıl görüneceği hala kesin olarak bilinmiyor. An-
cak Green, Davis ve Duarta, Novopangea’nın en olası senaryo olduğun-
dan eminler.
In The Future, Earth Will Have Just One Continent. It Might Look Like This, Science,
29.11.2018.
Nilgün Özbaşaran Dede -nilodede@hotmail.com
Tekno Vitrin HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 6

2018’in en gözde yenilikleri (1)

Arkadaşları ve aileyi Karanlıkta ışıyan mont
bir araya getiren İngiltere’deki spor mal-
zemeleri üreticisi Volle-
“pusula” bak’ın güneş enerjisiyle
şarj olan montu (350 Dolar)
Kalabalık bir toplantıda arkadaşınızı bula- sayesinde adrenalin ba-
madığınızda çabuk sıkılanlardan mısınız? Ya ğımlıları gece karanlığın-
da tatilde bir aile üyesini kaybettiğiniz de he- da ışık saçacaklar. Mon-
men endişelenir misiniz? O halde bu konuda tun fosforesans membranı
çözüm getiren LynQ (iki kişilik fiyatı 209 Do- ışığı emer ve firmanın de-
lar) tam size göre. GPS teknolojisi ve uzun menzilli radyo frekanslarının bir kombinasyonun- diğine göre “kriptonit ye-
dan yararlan LynQ, üç kilometre uzaklıktaki diğer LynQ’ları bulabiliyor ve ekrandaki bir nokta şili enerjiyi” serbest bırakır. Montun diğer ilginç bir ta-
her kullanıcıya tıpkı bir pusula gibi doğru yöne yönlendiriyor. LynQ ile ebeveynler ve hayvan rafı da hemen hemen her kaynaktan çıkan ışığı soğu-
sahipleri ayrıca çocuk veya hayvanı belli bir bölgeden ayrılırken uyarmak için “güvenli bölge- rabiliyor olması. Mesela kullanıcılar bir akıllı telefonun
ler” de kurabiliyorlar. Akıllı telefonlardan farklı olarak LynQ, hücre sinyali veya aylık abonelik fenerini kullanarak montun üzerinde motifler “çizebi-
gerektirmez ve çocuklar için daha kolay kullanım sunar. liyorlar”. Elbette ki en önemli özelliği kullanıcıları ge-
http://time.com/collection/best-inventions-2018/5454439/lynq/
ce karanlığında görünür kılarak onları güvene alması-
dır. Ayrıca kurtarma ekiplerinin kullanıcıları çok uzak-
Xbox Adaptive Controller tan bile görebilmeleri iyi bir şey olsa gerek. http://time.com/collection/best-inven-
tions-2018/5454397/vollebak-solar-charged-jacket/
El ve kol hareketleri kısıtlı olan kişilere, küçük tuşlarla
veya Joystick’lerle çalıştırılan video oyunlarını oyna-
mak zor gelebilir. Dahili bir Hackathon’dan esinlenen
ve Cerebral Palsy Vakfı gibi gruplarla işbirliği yapan
Evsizlere üç
Microsoft, Xbox Adaptive kontrolcüsünü geliştirdi boyutlu yazıcıyla
ev üretimi
(100 Dolar). Bu ürün klasik donanımın dev bir versiyon ve bu şekilde mümkün olduğu kadar
çok oyuncuyu destekliyor. Ana tuşlarının çapları dört inç kadar, yani üzerine dirsek veya
dizle bile basılacak büyüklükte. Ayrıca ayak pedalı gibi yardımcılar için de bağlantıları var. Girişimci firma ICON bu yılın başında,
http://time.com/collection/best-inventions-2018/5454205/xbox-adaptive-controller/ 106 metrekarelik bir alanda 48 saat
içinde bir evin nasıl yapılabileceğini
Panda: Devrim yaratacak gösterdi. Aslında bu çok da büyük
bir sır değil: Söz konusu olan bir evin
robot kol parçalarını tabaka tabaka betona aktaran üçboyutlu yazıcı Vulcan. Üstelik
de bu işlem normal yapılarda kullanılan malzeme ve işçilik ücretinin çok
Aslında robotik devrimin ortasında yaşıyoruz ama birçok
küçük bir kısmına mal oluyor. Vulcan’ı geliştirmek için dokuz ay uğraşan
makineye sadece zengin kuruluşlar ulaşabiliyor. Alman
ICON firması 9 milyon Dolar toplayarak, yazıcıyı, 609 metrekarelik bir evi
robotik firması Franka Emika şimdi bunu Panda ile de-
24 saatte basabilecek şekilde iyileştirmiş. ICON ayrıca New Story firma-
ğiştirmeye kararlı. Kolay programlanan bu robot kolu
sıyla da çalışarak, Vulcan’ı Latin Amerika ve Karayipler özgü yapılarda da
küçük firmalar için geliştirildi (11.000 Dolar). Yedi eksen
kullanmak istiyor. http://time.com/collection/best-inventions-2018/5454284/icon-vul-
üzerinde hareket edebilen Panda, dokunma duyusunu can-3-d-printer/
geliştirebilecek yetiye sahip. Bu sayede bilimsel deney-
lere yardımcı olabileceği gibi, devre kartı yapabilecek ve
aletleri test edebilecek. Hatta iki Panda bir arada çalışa-
rak üçüncü bir Panda kolu üretebiliyor. Her ne kadar Panda bireysel kullanım için düşünül-
Profesyonellere sanal el
BeBop Sensors Forte Kablosuz
memiş olsa bile ev işlerinde de yardımcı olabilir. Mesela mutfakta yiyeceklerin doğranma- Eldiven. Sanal gerçeklikte dijital ellere
sında veya yaşlı insanlara zorlu görevlerde yardımcı olabilir diyor geliştiriciler. sahip olma imkanı, yaratıcı profes-
http://time.com/collection/best-inventions-2018/5454734/panda/
yoneller için, tasarımlarını üçboyutlu
sanal gerçeklik ortamında yaşama
Nanobébé: Anne sütü biberonu geçirmeye izin veren, önemli bir fak-
tör olabilir. Kaliforniya’daki BeBop
Biberonlar uzun yıllardan bu yana hep silindirik biçimde üretiliyor. Bu biçim aslında pratiktir
Sensors firması bunu kablosuz Forte
ama anne sütü emen bebekler için kafa karıştırıcı olabildiği gibi sütün hızlı ve eşit bir bi-
eldivenleriyle mümkün kılıyor. Kulla-
çimde ısıtılması için de pek uygun bir tasarım olmasa gerek. Ayal Lanternari ve Asaf Kehat
nıcılar bu eldivenlerle dijital objeleri
şimdi daha iyi bir
Yeni bir migren ilacı
kavrayabiliyor ve sanki gerçek yaşamda
tasarıma ulaşmak
varlarmış gibi manipüle edebiliyorlar.
için uzun çalış-
Milyonlarca insanda görülen migren, Kumaşa gömülü esnek sensorlar saye-
maların ardından
hastaların gündelik işlerini engellediği sinde Forte eldivenler, kullanıcının elle-
Nanobébé’yi ge-
gibi okul ve işlerindeki performansı da rini, diğer sanal gerçeklik eldivenlerine
liştirdiler (Isıtıcı ve
düşürüyor. Dahası anksiyete bozuklu- kıyasla çok daha iyi takip edebiliyorlar.
kurutma rafı gibi
ğunu ve psişik sorunları da beraberin- Bu da kullanıcının hareketlerini çok daha
aksesuarlar hariç
de getiriyor. Buna rağmen çok az ilaç var. Amgen ve Novartis ilaç fir- iyi taklit etme olanağı veriyor. Örneğin
11 Dolar). Gele-
maları şimdi Aimovig ile yeni bir migren ilacı ürettiler. Aimovig Gıda ve mimarlar Forte eldivenlerini kullanarak,
neksel biberon-
İlaç Dairesi tarafından onaylanan, migren koruyucu ilk ilaç olma özelli- inşa edilecek yapıların gerçekte nasıl
dan daha geniş bir yüzeye sahip Nanobébé ile
ğini taşıyor. Aylık enjeksiyonla uygulanan ilaç, beyindeki bir reseptörü görüneceğini sanal gerçeklik modellerin-
sütü, önemli besin maddelerini koruyarak iki kat
bloke ediyor ve migreni tetikleyebilecek bir peptidi önlüyor. Deneyler de görebiliyorlar. http://time.com/collection/
hızlı ısıtmak mümkün. Kubbeye benzer ve ger-
sırasında hastaların migrenli gün sayısı yarı yarıya azalmış. Amgen bi- best-inventions-2018/5454437/bebop-sen-
çek memeyi andıran biçime sahip yeni biberon
limsel direktörü Cen Xu, şu ana kadar Aimovig kullanan 52.000’i aşkın sors-forte-wireless-gloves/
oldukça dayanıklı. İnce silikon kenarı ve düşük
kişiden olumlu yanıt aldıklarını söylüyor.
ağırlık merkezi sayesinde devrilmiyor. Hazırlayan: Nilgün Özbaşaran Dede
http://time.com/collection/best-inventions-2018/5454467/ http://time.com/collection/best-inventions-2018/5455662/aimovig/
Kaynak: Time
 Bilim Kültür
DOĞAN KUBAN
Şakayık-ı Numaniyye’den
bugünkü cehalete...
Sevgili Okurlar, yazılarımda tekrar ettiğim konular
için özür dilerim. Fakat toplumun her alanda yalpa
vurmasını hoş görmeye devam edersek bu durum
birkaç yıl içinde, bütün ülkeyi yaşanmaz bir çöle
dönüştürebilir.
T
ürkiye’de her alanda bilgisizlik var. Bu durum gü-
cümüze gitmemeli. İslam dünyasında bizden daha
modern ve ekonomisi daha güçlü, sanayileşmesi
daha ileri, adam başına geliri daha yüksek bir ülke yok.
(Lübnan ve petrol kuyuları başındaki Araplar hariç. Onla-
rın daha zengin kentleri var. Fakat kültür adına bir varlık-
ları yok.)
Amerika, Çin, Avrupa, Rusya, İslam pazarında mal
satanlar. Biz de müşterileri. Bu yüzyılda müşteri, mal sa-
tanın kölesidir.
1923’te İslam dünyasının tek laik cumhuriyetini ku-
ran Türkler, sanayi devrimini tamamlayamadılar. Fakat
verimli bir toplum olarak nüfuslarını sekiz kat artırdılar.
Artan nüfus kentlere göçtü. Bugün artık para etmeyen
boş gökdelenlere çimento taşıdılar. Mirasyedilik bize Os-
manlıdan miras kalmıştır. Sanayi devrimini tamamlamış
dünya, 1.7 milyar fakir Müslümana bakıp ağzını şapırda-
tıyor. İletişimin bu kadar geliştiği, herkesin cebindeki te-
lefonla dünyayı öğrendiğini sandığı günümüzde, dünya
kapitalistleri Türkiye’deki dostları ile birlikte fakir Müslü-
manların ekmeğini yiyor.
Niçin boyun eğiyoruz?
Bizim her şeye boyun eğmek zorunda kalmamızın te-
mel nedeni toplumun cehaleti dediğimiz bilgisizliktir. Bu
bilgisizliğin temeli de İstanbul’un fethinden 19. yüzyı-
la kadar öğretimin medresede yapılmasıdır. Kanuni dö-
neminde yazılan Şakayık, medreselerin o zamana kadar
mezun ettiği önemli mollaların biyografisidir. Medreseler
sadece din dersi verir. Medreselerin hocalarının atanma-
sını sultanlar yapar. Bu işlem, mollanın yaşamında tanın-
mış biri olmasına bağlıdır.
Bu atamanın sultan tarafından yapılması, medresenin
devlet tarafından politik amaçlarla kullanılmasına işaret
eder. Çünkü sultanlar, şehzadeler okulunda Kuran, Arap-
ça yazı, Amal-i erbaa (Hesap) ve Farsça şiirden başka bir
şey öğrenmezler. Bir bilimsel konuyu işledikleri ve onun
üzerinde bir yazı yazdıkları işitilmemiştir. Kuşkusuz bu ol-
gu sultan hakkında bibliyografik bilgi derleme geleneği
olmadığı, başka bir deyişle, sultanın ulaşılmazlığı ile ilgi-
li bir davranışın sonucu olabilir. Fakat sultanların, anaları-
nın dili dışında dil öğrendikleri ve şiir hariç yazı yazdıkla-
rını bilmiyoruz.
Bir ülkede bilim adamının yazdığı kitap ya da araştır-
ma yaptığı konu bilinir. Türkiye’de bir bilim alanında yaz-
dığı risalenin ya da şerhin ya da derkenarın konusunun
ne olduğunu anlatmadan ‘(X) de vardı’ deyip bilime kat-
kısının ne olduğunu söylememek, hiçbir kültürel boşlu-
ğu doldurmaz.
Bilime katkısı nerede?
Şakayık-ı Numaniyye’de mollaların doğum yerle-
ri, okudukları ülkeler (genelde
Mısır), öğretim yaptıkları med-
reseler, atandıkları kadılık ya-
da başka memuriyetler, al-
dıkları maaşlar belirtilir. Fakat
mollanın bilimsel etkinliği ve
bilime katkısı belirtilmez.
Bütün mollalar fazilet ve
kemal ehli, kendini ilime ve
ibadete adamış. Yani din bi-
limlerine ilişkin kitapları okuyor, namazları-
nı ve dualarını kaçırmıyor. Okuduğu kitapla- Kuşçuzade Ali
rı tashih eder ve üzerlerine haşiyeler (açıklama),
derkenarlar yazarlardı. Başta kadı, kazasker olmak üzere
sultanlar, mollaları çeşitli görevlere atarlardı.
Şakayık’daki biyografilerde garip öyküler de var-
dır. Fatih döneminde Molla Ümmü Veled medrese hoca-
sı idi. Sultan sefere çıktığı zaman da onu geçiriyorlardı.
Sultan bir sefere çıkarken arkadan gelen davulcularla il-
gili olarak mollalardan biri ‘Ey Müminler Allah ve Resul’ü- görmesi ve tarihin saptadığı en açık zorbalık olarak, İs-
ne iman edin’ der. Sultan ‘Ey acemi! Bu emirdeki hikmeti
açıkla!’ der. Molla Ümmü Veled ‘Davullar şu hikmeti an-
latıyor: davulla ‘ dum’ devam et! dum ‘devam et!’ diyor.
Yüce Allah’ın buyruğu’ yani ‘imanda devam edin! diyor.
Fatih bu açıklamayı çok beğenmiş.
Şakayık; birçok mollanın biyografisinde bu tür hika-
yelere yer verir. Şakayık-ı Numaniye medrese mezunları-
nın verdiği eserleri ve Osmanlı döneminin bilimsel etkinli-
ğini değil, medrese mezunlarının görev yaptıkları hocalık,
kadılık, kazaskerlik, terfi, maaş, sultanla ilişkilerini, med-
rese mezunlarının ve şeyhlerin rüya tabirleri türünden ya-
şama ilişkin öyküleri anlatır.
Aralarında oldukça çok sayıda ‘Şeyh’ vardır. Öykü-
ler hidayete ermiş alimlerin masalsı hikayeleri ile dolu-
dur. Bunlar, düşündürücü aforizmalar olarak değil, hida-
yete ermiş alimlerin bazen çocuksu ve medrese mezu-
nunun, bilimin rasyonalizmi ile ilgisi olmayan entelektüel
düzeyini yansıtır.
Tek bilimci
Kitapta Semerkant’ta Uluğ Beyin Kuşçubaşısının oğ-
lu molla Alaeddin Ali’den başka bir bilim insanı yoktur.
Kuşçuzade Ali, ailesiyle birlikte, ülkesini
terk eden bir matematikçi ve astronom-
dur. İstanbul’a 70 yaşında gelmiştir. Ola- Tayfun
sılıkla Fatih’in daveti üzerine gelmiştir. İl-
ginç olan Türkiye’de sultanla buluştuğu za-
man hediye ettiği, biri ayın hareketleri üze-
rine olan dört risaledir.
Şakayık-ı Numaniye bir pozitif bilim ta-
rihi değil, medreselerden mezun din adam-
larının bibliyografik ansiklopedisidir. Din ta-
rihine katkılarından da söz etmez.
Biz bu kitapta Kanuni döneminde
medresenin bilimle ilgili hiçbir etkinli-
ği olmadığını açıkça görüyoruz. III. Murat
yıldız falına çok düşkündü. O çağda yıldız
falı astronomların bilgi alanı idi.
Sultan astronom (ya da falcı) olarak
Şamlı Takiyüddin adlı Mısırda okumuş bir
astronomu getirtti. Ona Tophane’de bir
Gözlem Evi yaptırttı. Yabancı astronomu
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 7
çekemeyen medreseliler Şeyhülisla-
mı kışkırtarak gözlemevini (Rasathane)
sultana yıktırdılar. Nedeni de işin içine
şeytanın karışması idi.
Böyle bir olayın olduğu ortamda
müspet bilimin var olmaması doğaldır.
Gerçi Galileo’nun da kilise tarafından,
Kopernik’i doğru bulduğu ve ptoleme
kuramını reddettiği için, evine kapatıldı-
ğını biliyoruz. İş, din adamlarının kararı-
na kaldığı için İstanbul ve Roma’da so-
nuç aynı olmuştu. Fakat Avrupa bu en-
geli aşabildi. Osmanlılar aşamadı. Cumhu-
riyet Devrimi bizi Avrupa’ya yaklaştırdı. İmparatorluk yı-
kıldıktan sonra bilim öğretimi Türkiye’nin doğal öğretim
programına girdi.
Fakat İkinci Dünya Savaşı, geri kalmış ülkelerin den-
gesini ekonomik ve kültürel olarak aksattığı gibi, ABD’nin
İslam dünyasını tümel olarak bir sömürü pazarı olarak
lam ülkelerinin en önemlilerinin yaşamını darmadağın et-
ti.
Türkiye şimdi böyle bir krizin
üstünde oturuyor.
Medrese mezunları ne imparatorluğu ayakta tutabildi-
ler, ne de İmparatorluğu Avrupa’daki sanayi gelişmesinin
paralelinde teknik bir düzeye getirebildiler.
Taşköprülüzade’den bu yana bilimi dışlamaya devam
ediyoruz. Avrupa ilk üniversiteyi 11. yüzyılda, biz 19. yüz-
yılda açıyoruz. Bu tutumun bir sonucunu da İMF’nin son
yayınladığı istatistiklerde görüyoruz: (IMF, WEO)
1980: Güney Kore, 38.1milyon, Adam başına ge-
lir,1700 dolar
1980: Türkiye, 42.5 milyon, Adam başına gelir, 2169
dolar
2016: Güney Kore, 51.2 milyon; Adam başına 27,535
dolar
2016 Türkiye, 79 milyon, Adam başına 10,000 dolar
Sayı bilenlerin dikkatine!
Akgül
Ekonomi-Politik HBT Sayı 142- 14Aralık 2018 8

TÜRKİYE’DE ENERJİ DENGESİ: Enerjide dışa

bağımlılık nasıl önlenir?
Türkiye’nin 1990 yılında birincil enerji tüke- Enerjide dışa
bağımlılık artıyor…
timinde %51,6 olan dışa bağımlılık oranı, 2015 Türkiye enerjide büyük
yılında %75,9’a yükselmiş. Türkiye’nin enerji- ölçüde dış bağımlı bir ülke.
1990 yılında birincil enerji
de dışa bağımlılığı zaman içerisinde önemli öl- tüketiminde %51,6 olan dışa
çüde artmış. Durum saptaması ve dışa bağımlı- bağımlılık oranı, 2015 yılında
%75,9’a yükselmiş. Türkiye’nin
lığın azalması için bir politika seti önerisi… enerjide dışa bağımlılığı Grafik: Türkiye Birincil Enerji Tüketimi Talebinde Dışa
zaman içerisinde önemli ölçüde Bağımlılığın Artışı (1990-2015) (%) Kaynak: TMMOB.
artmış. Şüphesiz bunun temel
Bayram Ali Eşiyok nedeni sanayide olduğu gibi enerjide de dışa (ithalata) Türkiye 2016 yılında toplam enerji tüketiminin
BayramAli.Esiyok@kalkinma.com.tr ancak %26’sini yerli üretimle karşılamış. Bu oranın
bağımlı politikalar…

E
Grafik, birincil enerji tüketimi talebinde dışa daha fazla düşmesini kömürde %40’a varan üretim/
nerjide dışa bağımlılık, ekonomik ve güvenlik toplam tüketim oranı engellemiş. Türkiye ham
bağımlılık oranlarında zaman içerisinde meydana
açısından önemli riskler içeriyor. Bu çerçevede petrolde toplam tüketiminin ancak %10’unu yerli
gelen dramatik artışları gösteriyor. Artan bağımlılık
enerji arz güvenliğini uzun dönemde sağlamanın kaynaklardan karşılamış… Doğalgazda ise toplam
ithalat için ödediğimiz faturanın yükselmesi ve aratan
en temel koşullarından birisini, enerji kaynaklarında tüketimin ancak %1’ini yerli üretimle telafi edebilmiş...
cari açık demek…
çeşitliliğin sağlanması ve az sayıdaki kaynağa Türkiye 2016 yılında 112.975 bin tep ithalat
olan bağımlılığın azaltılmasına bağlı. Enerjide son gerçekleştirmiş. İthalatta en temel kalemi 38.166 bin
yıllarda yerli üretim katkı payının artırılmasına yönelik Türkiye’nin enerji dengesi tep ile doğal gaz oluşturmuş, doğal gazı 24.485 bin
girişimler olmakla birlikte, enerji üretimine yönelik Türkiye enerjide sürekli açık veren bir ülke. Bu tep ile ham petrol, 24.245 bin tep ile petrol ürünleri ve
girişimler planlı kalkınmanın bir bileşeni olarak ele nedenle Türkiye’nin enerji dengesini gösteren 23.535 bin tep ile de kömür izlemiş.
alınmadığı için, enerji sorununu çözme kapasitesinden Tablo 1’e yoğunlaşalım… Enerji türlerine göre birincil Kısaca, miktar cinsinde toplam ithalat içerisinde
yoksun bulunuyor... enerji arzı/tüketimi 2016 yılında 136,718 bin tep (ton %33,8 pay ile doğal gaz ilk sırada yer almış. Doğal
eşdeğer petrol) olarak gerçekleşmiş. gazı %23,4 pay ile ham petrol izlemiş… (Ayrıntılar için
Tablo 1: Türkiye’nin Enerji Dengesi (Bin Tep) (2016) Tablo 1’e bakınız).
Biyo-
Kömür Ham Petrol Doğal Nükleer Hidrolik Jeotermal
yakıt
Elektrik Isı Toplam
Sektörlerin nihai enerji
Güneş, ve
Petrol Ürünleri Gaz
Rüzgâr Atıklar
tüketiminin enerji türlerine göre
Birincil Enerji
38.345 28.287 13.823 38.262 0 5.781 8.681 3.120 419 0 136.718 dağılımı
Arzı /Tüketimi Sektörlerin nihai enerji tüketiminin enerji
Üretim 15.498 2.721 0 302 0 5.781 8.681 3.119 0 0 36.102
türlerine göre dağılımını yüzde olarak gösteren
Üretim/ T.
40 10 0 1 100 100 100 0 26 Tablo 2 incelendiğinde, nihai enerji tüketiminde
Tüketim (%)
İthalat 23.535 26.485 24.245 38.166 0 544 112.975 petrol ürünleri, doğal gaz ve elektriğin öne çıktığı,
Üretim/İthalat nihai kullanımda petrol ürünlerinin %38,3, doğal
66 10 0 1 0 0 32
(%) gazın ise %22,2 paya sahip olduğu görülüyor. Bu
Dönüşüm -21.631 -28.886 27.683 -13.304 0 -5.781 -5.682 -248 22.826 -336 -25.359 iki enerji türünü %20,1 ile elektrik enerjisi izlerken,
Elektrik
-21.631 0 -293 -12.924 0 -5.781 -5.682 -248 22.826 0 -23.733 kömürün %12,9’luk bir paya sahip olduğu
Santralleri
Petrol Rafinerileri 0 -31.349 30.000 0 0 0 0 0 0 0 -1.349 anlaşılıyor.
Diğer 0 2.463 -2.024 -380 -336 -277 Sanayide tüketilen nihai enerjinin %34,2’si
Nihai Kullanım 12.633 0 37.486 21.748 0 0 2.717 2.695 19.639 928 97.846 elektrikten, %32,2’si doğal gazdan, %25,9’u ise
Sanayi 6.876 0 828 8.563 0 0 288 0 9.071 928 26.554 kömürden karşılanmış. Döviz kuru nedeniyle artan
Ulaşım 0 0 25.951 326 0 0 0 106 99 0 26.482 doğal gaz fiyatlarının sanayinin rekabet gücünü
Diğer 5.757 0 3.444 12.214 0 0 1.849 2.589 10.469 0 36.322 önemli ölçüde aşındırdığını belirtmek gerekir.
Enerji-dışı Ulaşım sektöründe tüketilen nihai enerjinin %98’i
0 0 7.263 645 0 0 0 0 0 0 7.908
kullanım petrol ürünlerinden, %1,2’si ise doğalgazdan
Toplam tüketim 38.345 28.287 13.823 38.262 0 5.781 8.681 3.120 419 0 136.718
Kaynak: International Energy Agency (IEA) veri tabanından hareketle oluşturuldu. karşılanmış. Petrol ürünlerinde dışa bağımlı olan
Türkiye’nin hala karayollarına ağırlık veren (yapılan
Tablo 2: Sektörlerin Nihai Enerji Tüketiminin Enerji Türlerine Göre Dağılımı (%) (2016) duble yollarla övünen) bir ulaşım politikasında
Kömür Ham Petrol Doğal Nükler Hidrolik Jeotermal Biyoyakıt Elektrik Isı Toplam ısrar etmesi, tüm boyutları ile üzerinde durulması
Güneş, gereken bir olgu…
Petrol Ürünleri Gaz Rüzgâr ve Atıklar
Nihai Kullanım
Sanayi
12,9
25,9
0,0
0,0
38,3
3,1
22,2
32,2
0,0
0,0
0,0
0,0
2,8
1,1
2,8
0,0
20,1
34,2
0,9
3,5
100
100
Enerjide dışa bağımlılık nasıl
Ulaşım 0,0 0,0 98,0 1,2 0,0 0,0 0,0 0,4 0,4 0,0 100 azaltılır? Bir öneri seti
Diğer 15,8 0,0 9,5 33,6 0,0 0,0 5,1 7,1 28,8 0,0 100 1980’li yıllar ile birlikte gündeme gelen neo-
Enerji-dışı liberal yeniden yapılanma politikalarından diğer
kullanım 0,0 0,0 91,8 8,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100 birçok sektör gibi (özellikle imalat sektörünü
Kaynak: International Energy Agency (2014) veri tabanından hareketle oluşturuldu.
burada zikretmek gerekir) enerji sektörü de
 Ekonomi Politik
Po l i t i k bi l i m
HBT Sayı 142- 14 Aralık 2018 9

Ali Akurgal
payını aldı ve enerjide dışa bağımlılık hızla yaklaşım sonucunda arama faaliyetleri
artmaya başladı. Özel kesimin yatırım (petrol, doğal gaz ve kömür) etkin bir ali@akurgal.com
davranışlarına dayalı, plansız, programız biçimde sürdürülememekte, potansiyel
politikalar sonucunda yerli kaynaklar hayata
geçirilemedi, yerli üretimin payı sınırlı kaldı.
enerji kaynaklarının ortaya çıkarılması
engellenmektedir… Bu çerçevede enerji
GASTARBEİTER
Kelime anlamı misafir işçi. Almanya’da Almanların yapmaya yüksündüğü iş-
Bu nedenle genel olarak imalat sanayinde sektöründe potansiyellerin ortaya çıkarılması leri yapmak üzere ülkelerine “davet ettiği” bizim davul-zurna çalarak Sirke-
özel olarak da enerji sektöründe ithal için enerji envanterinin çıkarılması sektörün
ci’den trenlere doldurup ellerinde tahta bavulları ile yolcu ettiğimiz gönül-
ikamesini öngören planlı kalkınma stratejisi geleceği açısından son derece önemli.
lü köleler. Almanya’ya vardıklarında “heim” adı verilen toplumla ilişkisi en
temel çözüm olarak ortaya çıkıyor. Türkiye ekonomisi 1930’lu yıllarda
alt düzeye indirilmiş binalarda -ama belki Türkiye’de yaşadıklarına göre daha
Türkiye’nin mevcut enerji kaynaklarından son derece başarılı olan “şimendifer”
iyi koşullarda- iskân edilen, “iş” gerektirdiğinde oradan çıkıp ne yapacaklarsa
hiçbiri ülkemizin enerji ihtiyacını karşılayacak politikasından vazgeçerek, 1950’li yıllardan
düzeyde bulunmuyor. Bu çerçevede itibaren karayollarına dayalı bir ulaşım yapıp sonra geri dönen, yemeyip içmeyip kazançlarını biriktiren ve Türkiye’de
kaynak çeşitliliğine gidilerek, alternatif ağına ağırlık vermiştir. Türkiye’nin petrolde bıraktıklarına gönderen / getiren insanlarımız.
enerji kaynaklarının geliştirilmesine yönelik dışa bağımlı olduğu göz önüne alınırsa, İkinci kuşak orada dünyaya geldiğinde ve ister istemez sokaklarda, okul-
yatırımların etkin bir şekilde teşvik edilmesine yeniden demiryollarına ağırlık veren bir larda boy göstermeye başladığında, toplumdan ayrıştırılmışlık nedeniyle “ya-
ihtiyaç bulunuyor. Ancak enerji arz güvenliği ulaştırma politikasının rasyonalitesi bir bancılık”ları yüzlerine vurduğunda bir “intibak / uyum / entegrasyon” soru-
söz konusu olduğunda, salt özel kesimin kez daha anlam kazanıyor. Zira Türkiye’de nu olduğu fark edilen; sonra özellikle bu ikinci kuşak yavaş yavaş kendi işlerini
teşvikine dayalı bir enerji yatırım politikasının petrol ürünlerinin %98’i ulaşım sektöründe kurup ekonominin vazgeçilmez bir parçası olduklarında ortaya çıkan uyum so-
yetersiz olduğunu özellikle belirtmek gerekir. kullanılmakta bu da artan ithalatı gündeme runlarına acele çözümler aranan insanlar.
Başka bir ifadeyle, enerji gibi ülkenin getirmektedir. Bu sözler Alman dostlarımızı kızdırmasın. Kuşkusuz bunlar gerçeklerin bir
güvenliği ile yakından ilintili bir sektörün Son yıllarda giderek birer doğa katliamına kısmı. Hiçbiri uydurma / yalan / yanlış değil, ama cımbızla seçilmiş sözler.
geleceğini özel kesimin yatırım davranışlarına dönüşen HES yatırımları başta olmak üzere, Eğer sözlerime tepki duydunuzsa, başardım demektir, dikkatinizi çekmek is-
ve piyasasının inisiyatifine bırakmak önemli tüm enerji yatırımlarında çevresel etkilerin tedim: hayatımıza robotları katma aşamasındayız. Bu robotlar birer gastarbe-
riskler içeriyor. Enerji sektörünün geleceği gözetilerek yeni bir enerji politikasının hayata iter gibi, bizim yapmaya yüksündüğümüz işleri yapacaklar. İş bitince gidip
planlanarak üretimden tüketime bütüncül bir geçirilmesi gerekmektedir… kendilerini şarja bağlayacaklar, ne zaman iş olursa gelip yapacaklar. Gece gün-
bakış açısıyla değerlendirilmesi giderek daha düz demeyecekler. Hep çalışacaklar, bizlerin, deyim yerindeyse “döküntümüzü
Sonuç olarak, Türkiye ekonomisinde
fazla önem kazanıyor. toplayacaklar”. Birçok yerde kendimiz için yaşamsal önem taşıyan işleri de
birincil enerji tüketimi yıllar itibariyle
Türkiye’nin elektrik üretiminde ithalata onlara yaptırtacağız. Giderek robotların tamiratını ve yenilenmesini de on-
hızla artarken bu enerjinin yerli üretimle
dayalı doğalgaz ve taş kömürü yerine, lara vereceğiz. Ve eğer umursamazsak, planlamazsak, 50-60 sene sonra bir
karşılanma oranı düşmektedir. Son
yenilenebilir enerji kaynaklar başta olmak “uyum sorunu”ndan söz ediyor olacağız. Eğer bir robot direnişi olursa, ya-
dönemlerde izlenen politikaların sürdürülmesi
üzere, yerli enerji kaynaklarını harekete halinde; birincil enerji tüketiminde %70’ler şamsal işlevlerimiz aksayacak, işlerini yapmayan robotların yerine o işleri ya-
geçirerek enerjide dışa bağımlılığı azaltması düzeyinde olan dışa bağımlığın daha da pacak insan da yetişmemiş olduğu için belki aç, belki susuz, belki hasta ve ba-
şart. artacağını belirtmek gerekir. Bu bağlamda kımsız kalacağız.
Türkiye’nin enerji kaynaklarının yetersiz yeni bir enerji stratejisi hazırlanarak, “Buna hazır mısınız?” Çünkü görünüş o ki, tıpkı fiyat politikalarını serbest pi-
olduğu, bu nedenle ithalata dayalı bir enerji yenilenebilir enerji kaynaklarının harekete yasa ekonomisine bırakmışçasına, robotları hayatımıza katmayı da kuralsız,
politikasının zorunlu olduğu şeklindeki geçirilmesi hayat mayat meselesi. Strateji ile denetimsiz ve engelsiz biçimde yapmaktayız. Cem Seymen bir yabancı ülke-
teslimiyetçi yaklaşımın yanlışlığını ısrarla enerjide dışa bağımlılığın azaltılması yanında, deki tarımda robot uygulamalarını anlatıyordu. Şimdilik “mâsum” ve “çok ya-
vurgulamak gerekiyor. ithalatta ülke çeşitlenmesine gidilerek enerji rarlı” görünen robot desteği, bana yarım asır öncesi Almanya’da çalışan Türk-
Bilimsel hiçbir delile dayanmayan bu arz güvenliğinin sağlanması gerekmektedir… lerin nasıl göründüklerini anımsattı da!

Ya işleri yapmazlarsa?!
En çok insan Grafik-BİLGİ Biz gelelim, robotlara seve seve teslim edeceğimiz işleri yapmayınca ne
yapacağımıza. Kişisel olarak çıkış yolunu, insanların baktığını gören; gördüğü-

öldüren
Rakamlar her yıl çeşitli canlıların öldürdüğü nü anlayan; anladığını değerlendirebilen; değerlendirmelerinden sonuçlar çı-
insan sayısını gösteriyor, İnsanda yılda 475 kartabilen; ve bu sonuçları başka sorunların çözümlerine uyarlayabilen yeni

hayvanlar 50 bin
bin insanı öldürüyor. En masumu kurt ve
köpekbalığı
kuşaklar yetiştirmekte görüyorum.
İnsanları ancak bu yolla “robotların efendisi” olarak konumlandırabileceğiz
toplumda. Gene kişisel inancım, yukarıda “baktığını gören” diye sıraladığım
10 bin
10 bin zincirin temeli bir insanda 3-5 yaşlarında atılıyor.
Her ne kadar okuyucularımdan yazar-editör ve Türk Dili hocası Ahmet bey,
25 bin ileri yaşlarda da bu becerinin kazandırılabileceğini, kendi, başarıya ulaşmış
10 bin
2.5 bin Bin deneyimlerine dayanarak ileri sürüyorsa da, ben sonradan öğrenilen yabancı
100 dil, nasıl anadil gibi olmuyorsa, bu yeteneğin sonradan kazanılmışının da 3-5
yaşlarında temelleri atılan kadar etkin olmayacağı düşüncesindeyim.
2 bin 100 Ama kuşkusuz, uzman olmadığım bir konuda, direnmeyeceğim. Demek ki,
500 “devşirme programları” ile ileri yaşta işsiz kalacak insanlara da böyle yete-
10 10 nekler kazandırılacak. İstanbul’da “İSMEK” olarak bildiğimiz meslek kazandır-
ma kursları demek bu şekle evrilecek. Milli Eğitim’den bu yönde bir politika
oluşturmasını bekleyelim.
SİVSİRİNEK

İNSAN

YILAN
KÖPEK (kuduz)

ÇE ÇE SİNEĞİ (uyku hastalığı)

KATİL BÖCEK Changas hastalığı)

TATLISI SALYANGOZU

BAĞIRSAK SOLUCANI
TENYA
TİMSAH
HİPOPOTAM
ASLAN
FİL
KURT

KÖPEKBALIĞI

Ama her şeyi devletten beklemek de olmaz. Yeni kuşakları yetiştirirken, bir
önceki yazımda çizimlerle anlatmaya çalıştığım buhar makinesi gibi oyuncak-
ları da çocuklarımızdan esirgememeliyiz. Gelen okuyucu mektuplarından, bu
oyuncağın, bugün hâlâ satılmakta olduğu anlaşılıyor. O zaman çocuklarının ye-
tişmesine özen gösterenlere, bu tür oyuncakları bulma ve çocuklarına sevdir-
me görevi düşüyor.
Gelecek yazım, bizi izleyen robotlar üzerine…
Engelsiz Teknolojiler HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 10

Engelleri ortadan kaldıran teknolojiler

Görme, işitme veya hareket engeli bu-
Batuhan Sarıcan lunan bireylerin hayatını kolaylaştı-
Eğer ki fırsat eşitliğinden bahsedeceksek bu en-
gelleri ortadan kaldırmak temel görevimiz. Teknolojiyi
batusarican@gmail.com
racak ve engelleri ortadan kaldıracak savaşmak gibi boş işler için değil de engelleri ortadan

E
kaldırmak için kullanabiliriz. Ancak görmezden geliyor
ngelleri ortadan kaldırmanın ilk yolu empati kurmaktır. Me- teknolojiler geliştiriliyor. Geçtiğimiz ve engelli bireyleri ötekileştiriyoruz. Bu açıdan baktığı-
sela görme engelli bireylerin yaşadığı zorlukları -bir neb-
hafta katıldığımız “Engelsiz Yaşam Tek- mızda engelli bireyleri, en çok da engelli olmayan birey-
ze olsun- anlayabilmek adına gözümüzü kapatarak hareket
nolojileri” etkinliğinde bu teknolojileri lerin zorladığını görüyoruz.
etmeye çalışsak bırakın sokakta dolaşmayı ve işe gitmeyi, evin
Geçen hafta HBT olarak Sabancı Center’da ger-
içinde bile bir odadan diğerine gidemeyiz. Benzer bir şekilde ko- yakından inceledik. çekleşen Engelsiz Yaşam Teknolojileri Konferansı’nday-
nuşma engeli bulunan bireylerin yaşadığı sıkıntıları az da olsa an-
dık. Engeli bulunan bireylerin gündelik hayatlarını kolay-
layabilmek için dilini hiç bilmediğimiz bir ülkeye gitmemiz yeterli;
laştırmak adına yürütülen bazı projeleri yerinde gözlemledik. Şimdi size bu teknolojileri
çok değil, birkaç dakika içinde kendimizi huzursuz hissederiz. Veyahut hareket yetimi-
kendi imkanlarıyla geliştirmeye çalışan girişimlerden bahsedeceğiz.
zin kısıtlı olup temel işlevlerimizi yerine getiremediğinizi düşünün...

TreLens ucuz ve en ulaşılabilir ürünü sunmak.

TreLens, işitme engeli bulunan bireyler için geliştirilen bir gözlük.
Etraftaki mantıksal sesleri ve uyarıları -mobil uygulama aracılığıyla- iş-
leyerek akıllı gözlüğün camına yansıtma prensibiyle çalışıyor. Ders, ti-
yatro veya sinema gibi yerlerde birtakım sorunlar yaşayan işitme en-
gelli bireylerin gündelik hayatlarındaki bu engelleri ortadan kaldırmak
için geliştirilen TreLens’in amacı, işitme engelli bireylere ergonomik, en
İşitme engeli bulunan bireyler için akıllı gözlük geliştirdiklerini söy-
lüyor proje çalışanı Furkan Meydan. Kendisi Elektronik ve Haberleşme
Bölümü 2.sınıf öğrencisi. TreLens’in yazılımıyla ise Matematik 4.sınıf
öğrencisi Elif Kılıç meşgul. BigBang yarışmasında yarı finale kalan Tre-
Lens projesinde çalışan 8 kişinin hepsi -İstanbul Teknik Üniversitesi’n-
de- öğrenci. Dolayısıyla bu projeyi kendi imkanlarıyla geliştiriyorlar. Hi-
be ve yatırım konusunda desteğe ihtiyaçları var. www.trelens.com

Robotel Projeyi, gönüllülerinden birisi olan Burak Kösmen’den dinledik.

Robotel, parmak ya da kolu gelişmeyen çocuklara, 3 boyutlu yazı-
cıyla basılan mekanik kol/dirsek modelleriyle temel hareket yetisi kazan-
dırıyor. Doğaya zararı olmayan bir plastik malzemeden üretilen Robotel,
engelli çocukların bileklerini büktükleri an kavramalarını sağlıyor. Bu sa-
yede bisiklet sürmek, su içmek ya da herhangi bir objeyi tutabilmek gibi
birtakım temel işlevleri mümkün kılıyor.
Robotel’in bir güzelliği de ihtiyacı olanlara ücretsiz verilmesi. Robo-
tel’de çalışmak gönüllülük esasına bağlı. Türkiye genelinde 2500’e ya-
kın gönüllüsü var. Bugüne kadar 100 engelli çocuğun hayatını kolaylaş-
tırdılar.
Kendisi, protez kolların pahalı olduğunu ve Robotel’in 3 boyutlu yazıcıy-
la yapılmış olmasının da maddi avantajıyla, aileler için masrafı sıfıra in-
dirdiğini söylüyor.
Çocukların vücut yapısının 6-12 ay içinde değiştiğini ve bunun da
sürekli protez almayı gerektireceğini düşünecek olursak aileleri için
önemli bir hizmet. Kösmen, ürünün tasarımının açık kaynaklı olduğunu,
talep fazla olduğu için daha fazla gönüllüye ihtiyaç olduğunu söylüyor.
Gönüllü olmak için tasarımcı olmaya gerek yok. Atölyelerinde destek ol-
mak bile yeterli. www.robotel.org

Sesgoritma
Düşünün ki işaret dili kullanan birisi sizden yardım istiyor,
ancak siz o dili anlayamıyor, dolayısıyla ona yardım da edemi-
yorsunuz. Çare Sesgoritma! Lise son sınıf öğrencisi olan Ar-
da Mavi’nin bir arkadaşıyla birlikte, “bu sorunu algoritmalarla
çözebiliriz” diyerek geliştirdiği bu teknoloji sayesinde işaret dili
kullanan biriyle işaret dilini bilmeyenler arasında iletişim kuru-
labiliyor. Daha teknik bir ifadeyle, Sesgoritma, eşzamanlı ola-
rak işaret dili seslendirebilen bir yapay zekâ mobil uygulaması.
Oluşturdukları veri setlerini haftada en az 250 kişinin indirdiğini belirten Arda,
Türkiye’de bununla ilgili bir de akademik makale yayımlandığını söylüyor. Dünya
çapında işaret dili seslendiren bir uygulama daha olmadığının altını çiziyor. Uygu-
lama Amerikan işaret dilini anlıyor ve bulunduğunuz bölgeye göre dil değiştiriyor.
Bu proje TÜBİTAK’ta Türkiye birincisi olmasına rağmen “ödül olarak” sadece
uçak bileti sağlamış ve uluslararası yarışmada Türkiye’yi temsil etmeye hak ka-
zanmış. Eğitim içerikli projeler hazırlayarak firmalardan destekler alan Arda Ma-
vi’nin ayrıca Iceberg Technologies adında bir girişimi var. Bu girişim kapsamında
tıpta yapay zekâ kullanımı üzerine çalışıyor. www.ardamavi.com

Smarttek Braille Teknik

Smarttek, bedensel veya konuşma en-
gelliler için bir sistem geliştirmiş. Bu sistem,
bilgisayarın (klavye ve Mouse tıklamalarının)
göz veya kafa takibi sayesinde kullanılabil-
mesini sağlıyor. Bu teknolojiyi, birkaç ay ön-
ce kaybettiğimiz Stephen Hawking’den de
tanıyoruz aslında. Smarttek’in farkı yerli yazı-
lım olması.
İşleyiş şu şekilde: Bir cihaza, engeli olan
bireyin gözleri kalibre ediliyor. Gözler ekran-
daki tuşların üzerinde birkaç saniye bekledikten sonra oradaki tuş aktif oluyor ve ko-
mutu ekrana yazıyor. Ardından bu sesli bir şekilde ifade ediliyor.
Engelli bireylerin bu sayede sosyal medya hesaplarına girebildiklerini, WhatsApp
kullanabildiklerini ve e-postalarını yönetebildiklerini ifade eden projenin merkez bölge
sorumlusu Ayşe Portakal, bu şekilde şirketini yöneten bir kullanıcılarının bile olduğu-
nu söylüyor. Projede çalışan 15-20 kişi var. www.smarttekas.com.tr
Görme engelli bireyler için 22 yıldır hizmet veren bir şirket
Braille Teknik. Abilerinin görme zorluğu yaşaması üzerine böy-
le bir girişimde bulunan Uğur ve Mustafa Demirci, özellikle
eğitimde fırsat eşitliği sağlamak için çalışıyor.
Engelleri kaldıran birtakım teknolojileri mevcut. Biri şu şe-
kilde: Sistemdeki kameralar sayesinde görme engeli bulunan
bir öğrenci; kitap, ekran veya tahtadaki yazıları hem dinleye-
rek hem de dokunarak (Braille alfabesi) okuyabiliyor. Bunun
dışında ışık açma kapama, sesli komutları tekrarlatma ve kaydetme sağlamış. Türkiye 25.’si olan bir
öğrencinin üniversitelerde bu teknolojilerin olmaması sebebiyle engellendiğini ve bu durumda eği-
timde fırsat eşitliğinin söz konusu olamayacağını belirtiyor Demirci kardeşler. Yani bu tarz bir tekno-
lojinin eğitim kurumlarında kullanılmıyor olması, görme engeli olan bir bireyin eğitim hakkını elinden
alıyor. Yani asıl “engelli” onlar değil, bu sistemi kurmayan zihniyet.
Şirketlerinin sloganının “Görmeyenleri özgür kılan teknolojiler” olduğunu söyleyen Uğur Demirci,
engelli bireylerin yakınlarının da bu tarz teknolojiler sayesinde özgürleştiğine dikkat çekiyor.
www.brailleteknik.com
Bilim ve Üni versite
BİLİNCE DAİR 10 SORUN -1
Bilinç kavramını ele alırken bunlar göz
ardı edilmemeli...
Bilinç kavramı her ne kadar ‘bireyin
zihinsel olarak neyin farkında
olduğunun ifadesi’ olarak tanımlanıyor
olsa da konu o kadar da basit değil.
3 hafta üst üste yayınlayacağımız bu
yazı serisinde bilince dair 10 farklı
kavramsal sorunu anlatmaya çalışacağız.
Gregg Henriques, Ph.D.
Çeviri: Meltem Bilikmen (BAU- Tıp
İ
lk bakışta bilinç kavramı gayet anlaşılır gelebilir. Birey-
lerin zihinsel olarak neyin farkında olduğunu ifade eder,
ne de olsa, değil mi? Aslına bakıldığında mesele bun-
dan daha karmaşıktır. John Horgan yakın zamanda çeşit-
li zihin-beden sorunlarını irdelemeye uğraşırken karşılaşı-
lan çetrefilli konuları ele alan bir kitap yayınladı. Kitabın-
da dokuz farklı düşünürün perspektifin-
den konuya bakan Horgan, yine de bir so-
nuca varamadığımızı yazıyor. Davranış, zi-
hin ve bilinç psikoloji bilimi için çok önem-
li kavramlar olmakla beraber etkili bir şe-
kilde pek tanımlanamamış ve aralarındaki
bağlantılar pek de açıklanmamıştır.
Bu yazı serisinde 10 farklı kavramsal
sorunu gruplanmış bir halde göreceksiniz.
(1-5, 6-7, 8-10)
1. Dil Oyunu Sorunu: Bu
sorun, kavramlarımız ve
kelime dağarcığımızla ilgi-
lidir.
Bilinç çok yaygın bir kavram oldu-
ğundan kullandığımız dil oyunu onu na-
sıl anladığımızı etkilemektedir. Çoğu Batı
dil sistemleri bize (A) bir tür materyalizm,
(B) bir Mentalizm ya da idealizm şekli, ya da (C) Düalizm
(bunların bir karışımı) seçeneklerinden birini seçmek zo-
runda bırakan bir kelime dağarcığı sunar. Doğu felsefi
gelenekleri ise dünyayı bu şekilde parçalara ayırmaz. Dil
oyunu, problem fiziksele kıyasla zihinsel nedensellik ile
zihin ve madde arasındaki diğer ilişkiler konusunda ko-
nuşma şeklimiz demektir. Bence bazı açılardan dil oyunu
problemi en temel unsurdur. Davranış, zihin ve bilinç kav-
ramlarını tanımlayabilmek için yeni bir dil oyununa ihtiya-
cımız olduğuna inanıyorum.
2. Dünya Görüşü Sorunu:
Bu, dil oyunu sorunu ile ilişkili olmakla beraber özel
olarak bireyin gerçekliğe dair genel algısı ve zihninde
canlanan resimdir. Bilince dair üç genel dünya görüşü
vardır. Bunlardan ilki gerçeküstü görüştür. Bunun bir ver-
siyonu, Hristiyanlıktaki, varlığını doğal dünyadan ayrı sür-
düren, her bir bireyin içindeki bilince bağlantısı olan bir
gerçeklik boyutu olduğu, çünkü her bireyin, rahme düş-
tüğü andan itibaren bedene verilmiş, ölümden sonra da
bedenden ayrılıp diğer düzleme geçecek bir ruhu olduğu
görüşüdür. Bir başka dünya görüşü, enerji, madde, bilgi
ve zihin fonksiyonuna bilimin standart yaklaşımına katıl-
mayıp beyinden bağımsız olarak bir zihin veya bilinç bo-
yutu olduğuna, halihazırda
ki doğal bilim modellerinden çok farklı bir nedensellik
rolü oynadığına inanan mistik veya paranormal görüştür.
Dawson Church’ün son kitabı Mind to Matter (Zihinden
Maddeye) böyle mistik bir perspektiften konuya yakla-
şır. Son olarak, standart doğal felsefi görüş vardır. Doğal-
cı yaklaşımın birçok çeşitlemesi olsa da, doğal felsefenin
varsayımları hepsi için geçerlidir.
3. Bilincin Çeşitli Halleri Sorunu:
Bilinci basit bir şekilde ele alırken tamamen uyanık ol-
mak ile uykuda ya da komada olmak arasındaki farktan
bahsederiz. Ayrıca rüya görmeyi bir tür bilinçsiz hal ola-
rak tanımlar, uyanık yani bilinçli rüyayı ise daha da spe-
sifik bir hal olarak ifade ederiz. Bilincin bir de bazıla-
rı yanılsama ve sanrı gördüren psikotik epizotlar gibi pa-
tolojik olabilen değiştirilmiş halleri vardır. Yanı sıra, uyan-
ma gibi daha değişik veya ruhani bilinç halleri de vardır.
Buradaki temel nokta, bilinç durumundaki iniş-çıkışları ve
normale kıyasla değişmiş halleri de dikkate almamız ge-
rektiğidir.
4. Farkındalığın Parçaları ve Kat-
manları Sorunu:
Bu, Wundt gibi ilk psikologların ilgilendiği, bilinci
oluşturan yapısal meselelerle ilgilidir. Bazı parçalar veya
alanlar duyumsal qualia (deneyimin temel unsurları), algı-
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 11
sal bütünler, motivler ve dürtüler, duygusal his halleri, ha-
yali düşünceler, iç ses, düşünce veya mantık analizleri-
ni içerebilir. Bilinç, farklı parçalardan oluşmanın yanı sıra,
dikkat ve farkındalığın katmanlar halinde üst üste gelme-
si olarak da düşünülebilir. Örneğin, herhalde hepimiz bir
yolda araba kullanırken başka düşüncelere dalıp yolun
farkında olmadığımız anlar yaşamışızdır. Pekiyi bu, yo-
lun bilincinde olmadığımız anlamına mı gelir? Tabii ki, bi-
ri gözlerimizi kapatsa bir sorun olduğunun hemen farkına
varırdık. Dolayısıyla farkındalığımızın bir seviyesinde yolu
“görüyorduk”. Ancak odağımız başka yerde olduğundan
duyumsal-algısal dünyamızın farkında olduğumuzun far-
kında değildik. Bu demek oluyor ki bilinç kavramı ile far-
kındalık kavramının ciddi anlamda örtüştüğünü kabul et-
meliyiz. Farkındalığın çeşitli seviyeleri olabildiğini de dik-
kate almalıyız.
5. Topografi Sorunu:
Bu da dil oyunu ile parça ve katman sorunu
ile ilişkili olsa da spe-
sifik olarak bilinci oluştu-
ran alanlara dair haritamızı
ifade eder. Freud’un bilinç
kavramını önbilinç (hafıza)
ve bilinçsizlik olarak ayırdığı
topografik modeli bu hari-
talara bir örnektir. Freud’un
bu modeli bir başlangıç
teşkil etse de yeterli değil-
dir. Örneğin, yapılan diğer
analizlerde Freud’un bilinç-
sizlik durumunun bilinçal-
tı ve bilinçdışı alanlara da
ayırılması gerektiği gösteril-
miştir. Bilinçaltı, başta göz
ardı edilen ama uygun dik-
kat odaklaması (örneğin
psikoterapideki güdüm-
lenmiş keşif (guided disco-
very) ile bilinçli farkındalığımıza getirilebilen zihinsel içerik
anlamına gelir. Bunun aksine bilinç dışı içerik derken, as-
la farkındalığımıza getirilemeyecek her tür sinirsel bilgi iş-
leme süreçleri (beyinde ateşlenen sinirler, hafıza depola-
ma mekanizmaları, bir topu yakalamak için gerekli işlem-
ler, vb.) kastederiz.
Daha da önemlisi, Freud’un “bilinç” dediğini ise to-
pografik olarak iki genel alana, deneyimsel bilinç (bazen
çekirdek, algısal, fenomenolojik veya birincil bilinç de de-
nir) ve öz bilinçli farkındalık ve/veya özdüşünümsel anla-
tım alanlarına ayırmamız gerekir. Bunlar son derece fark-
lı konulardır ve bazı önemli kavramsal sorunlar deneyim-
sel bilinç (6. Sorun) konusunda çıkarken başka sorun-
lar öz bilinç ve anlatımsal düşünme konusunda karşımıza
çıkar (7. Sorun).
(Devam edecek…)
Güvenç’in Ardından.... HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 12-13

GÖRÜŞLERİNDEN SEÇMELER
tabı “İnsan ve Kültür”se, İşte bütün bu farklı yanları ve özellikleriyle,

Kültürün mimarı
doğup büyüdüğü ve ye- Türk kültürü yine de kendine benzeyen bir bü-

Bir gerçek bilgeyi yitirdik

tiştiği bu topraklara bor- tünlük gösterir. Kültür’ün bütünleyen ve birleşti-
cunu ödediği çalışması da ren gücü, giderek, farklı kaynaklardan yeni sen-
“Türk Kimliği – Kültür Tari- tezler yaratır. ‘Kültür sürekli bir oluştur’ önerisiy-
hinin Kaynakları” kitabıdır le anlatılmak istenen süreç budur. Geriye yine de

BOZKURT GÜVENÇ
(Kültür Bakanlığı Yayınları,
1993). İşte bu kitabında o,
yukarıda sözünü ettiğim
milli sınırlar kalıyor –çağdaş Türk kültürünü ta-
nımlamak için. İşte ‘milli kültür’ deyimiyle çizi-
len sınırlar bunlardır. Ancak hatırlamak gerekir ki, Özlem Yüzak Antropolojiyi – İnsanbilimi
kurdu

Bozkurt Hoca bir “Cumhuriyet Çocuğu”y-
du. Hem yerel/ulusal çerçevede Atatürk
önderliğinde kurulan modern ulus-devlete
bağlılık anlamında, hem de bununla eklemli
olarak düşünce, kültür, etik, estetik temel-
lerde yeni bir insan/hayat/dünya projesi-
nin takipçisi olarak, evrensel bağlamda bir
Cumhuriyet çocuğuydu.
Tayfun Atay
bütüncü/sentezci yaklaşı-
mının sonucu olarak, as-
lında bugün içerisine düş-
tüğümüz kültürel kim-
lik sorunu ve krizini aşma
yolunda dikkate, tartışma-
ya değer çözüm önerisi-
ni 25 yıl önce kamuoyuna
sunmuştur.
Farklı ve birbirine kar-
şıt, daha doğrusu “bir-
birini yiyen” tarih/kültür/
kimlik savunularının (“Or-
ta-Asya’cı”; “Osmanlı-İs-
lamcı; “Anadolucu”; “Ba-
tıcı/Batılılaşmacı”) bir sen-
tezinin, elbette çağdaş
dünyada bu coğrafyanın
sosyopolitik karşılığı ola-
rak doğuş bulmuş Cum-
huriyet bünyesinde el ve
gönül birliğiyle geliştiril-
mesinden yana bilgece
bir çırpınıştır bu kitap…
Aslında bu kitabın ilk
ipuçları da “İnsan ve Kül-
tür”de içkindir. Hoca, Türk
ji dolayımıyla insanın kültürel varlık alanını “ölç-
me-değerlendirme”, bu doğrultuda anlama, açık-
vaplardan doğal bilimler; İnsanoğlu’nun kendi-
siyle ilgili ‘geçerli’ sorulara verdiği’ güvenilir’ ce-
tarihi/kültürü/kimliği üzerine çalışmalarını yoğun-
milli sınırlar kültürel sınırları kesinlikle belirlemez.
Kültürel sınırlarımız, dil’de Doğuya, din’de Güne-
ye, töre’de Tarihin derinliklerine doğru (Osman-
lı’ya, Selçuklu’ya, Bizans’a, İyonya’ya, Frikya’ya
ve Etiler’e) siyaset ve ekonomide Batı’ya doğru
uzanmaktadır” (“İnsan ve Kültür”, 1972, s. 115).
Bozkurt Hoca, bu yazdıklarını bu ülkenin in-
sanlarına, aydınlarına, siyasetçi ve bürokratları-
na tane tane anlatmaya ömrünü verdi. Bugün bi-
le içinde bulunduğumuz kültürel-temelli ideolo-
jik/siyasi kutuplaşmalardan, bu bakımdan pa-
ramparça olmuşluktan çıkış yolunda, yaşadığı-
mız yurdun varlık/varoluş birikimine Hoca’nın on
yıllar önce önerdiği böylesi bir perspektiften bak-
manın elzemliği, gerekliliği, zorunluluğu inkar edi-
lebilir mi?!
Gerçek anlamda yurtsever
Tekrar belirtelim, Bozkurt Hoca insan top-
lumsallığına da, Türkiye toplumsallığına da “kül-
tür-merkezli” bakarken sentezci, diğer (daha ant-
ropolojik) deyişle “senkretik” yani bağdaştırmacı
idi. Bu, onun, “özcü” tarih-kültür arayışında ısrar-
cı gelenekçi-muhafazakâr bilim/düşünce erbabı
tarafından Batıcı olmakla eleştirilmesine, damga-
lanmasına yol açmıştır.
Hâlbuki aslında Hoca, tam bir memleket sev-
dalısı, gerçek anlamda bir yurtseverdi. Gözü dı-
A
ntropolog, mimar, eleştirmen, yazar... Ama
her şeyin ötesinde bir ‘bilge çınar’, daha
doğrusu bir cumhuriyet bilgesi... Ne yazık ki
artık yok... Prof. Dr. Bozkurt Güvenç’i 92 yaşında
kaybettik. Üzüntümüzün tarifi yok. Bizlere kalan ise
yazıları, kitapları, görüşleri.. Verdiği konferanslar,
yaptığımız sohbetler... Ama daha da ötesinde kim-
liği, onu bilgelik mertebesine taşıyan değerler, onla-
ra nasıl ulaştığı! Yetiştirdiği öğrenciler!
Cumhuriyet’in ilk kuşağındandı Bozkurt Ho-
ca. Bir asker ailesinin çocuğu olarak 1926 yılında
Samsun’da doğdu. İlk ve ortaokulu farklı şehirlerde
okudu. Daha sonra İstanbul’da Kabataş Lisesi’nde
yatılı okudu. Üniversite eğitimine İTÜ’de başladı ve
bir yıl devam ettikten sonra devlet bursuyla ABD’ye
gitti. 1950 yılında, mimarlık öğrenimini tamamlaya-
rak Türkiye’ye geri döndü. Önce İstanbul’a .. Da-
rüşşafaka Lisesi’nde 1954-63 yıllarında matematik
öğretmenliği, 1963-64 öğretim yılında da bir yıl okul
müdürlüğü yaptığını söyleyelim. Eğitim, felsefe, ya-
bancılaşma, kimlik sorunlarıyla yaşamı boyunca il-
gilendi.
Sınıf arkadaşı Kuban’a mektup
Bozkurt Güvenç’in aynı
zamanda İTÜ’den sınıf arka-
daşı olan Doğan Kuban’a İs-
Hacettepe Üniversitesi’nde Antropoloji Bölü-
mü’nü kurdu. Türkiye’ye antropoloji bilimini getiren
kişi olarak da tanımlanır Bozkurt hoca. 1969’da do-
çent, 1977’de profesör unvanlarını aldı.. 1993 yı-
lında üniversiteden emekli oldu ama öğretmekten,
araştırmaktan, yazmaktan asla vazgeçmedi. Derin
tarih bilgisini, felsefe ve edebiyata olan ilgisi ile har-
manlardı çoğunlukla... Aynı zamanda Türkiye ve
dünya sorunlarını yakından takip eder ve yorum-
larını devasa bilgi birikiminin süzgecinden damıta-
rak yapardı. “Tarihi bilmek, geçmişi yaşamak de-
ğil, doğru yorumlamak ve anlamaktır. İnsan her
öğrendiğini yapmadı ama daima yaparak öğrendi”
sözünü sıklıkla tekrarlardı.
‘Bilim insanı’ sıfatını gerçek anlamıyla hak eden
akademisyenlerimizden biriydi. Araştırmalarında in-
san, kültür, eğitim ve değişim sorunlarına odaklan-
dı. Ayrıca 1974’te Bülent Ecevit tarafından Başba-
kanlık Kültür Müsteşarı olarak atandı.
“Türk Kimliği” adlı eserinde yaklaşık 4 bin yıl-
Yazının devamı arka sayfada

T
ürkiye’nin “gerçek anlamda” ilk sosyal ant-
ropoloğu, bana sosyal-kültürel antropoloji-
nin hem bilgisini kazandıran hem sevgisini
aşılayan hem de kapısını aralayan Hocam Prof.
Dr. Bozkurt Güvenç, 10 Aralık 2018’de aramız-
dan ayrıldı. Onu sonsuzluğa, özlemle sarmalan-
mış bir aşkla uğurladık!..
Gayet aşikârdır, Bozkurt Hoca bir “Cumhu-
riyet Çocuğu”ydu. Hem yerel/ulusal çerçevede
Atatürk önderliğinde kurulan modern ulus-dev-
lete bağlılık anlamında, hem de bununla eklem-
li olarak düşünce, kültür, etik, estetik temeller-
de yeni bir insan/hayat/dünya projesinin takipçi-
si olarak, evrensel bağlamda bir Cumhuriyet ço-
cuğuydu.
Ömrünü verdiği antropolojiyi de böylesi bir
bağlılığı bilgiyle, görgüyle, sevgiyle, ama bilimsel
nesnellik ve eleştirellik dinamiğini hiç devre dışı
bırakmaksızın çevresi, öğrencileri ve toplumuyla
paylaşmaya adamıştı.
Antropolojiyi ABD’de keşfetti
İstanbul Teknik Üniversitesi’nde mimar ola-
rak, çok başarılı dereceyle mezun olduktan sonra
Amerika’ya mimarlık eğitimini daha da ileri aşa-
malara taşımak için gittiğinde (1950) orada (ne
yazık ki o zamanlar Türkiye’de “gerçek anlamda”
var olmayan) antropolojiyi “keşfetti”. Ve bir cev-
her niteliğindeki mimarlık altyapısını, antropolo-
lama yolunda işlevselleştirme cihetine gitti.
Böylece “kültürün mimarı” olmaya evrildi.
Ben Bozkurt Hoca’nın mimarlık altyapısının
hayranlık verici incelikle nasıl bir çözümleme far-
kı yarattığını, onun “Sosyal ve Kültürel Değişme”
dersinde bizzat ve çok erken aşamada deneyim-
lemiş biriyim. Aslında iyi bir sosyal-bilimci için de
güçlü bir “Matematik” altyapısına sahip olmanın,
özellikle çözümlemeler açısından önemini onun-
la anladım.
Ve hep hayıflandım, matematikte daha daha
daha ileri aşamalara yol tutmamış olduğum için!..
Bozkurt Hoca’nın bugün aradan 46 yıl geç-
mesine rağmen hâlâ pırıl pırıl, elbette zamanın
akışında yorgun düşmüş, ama “telif” (yerli) bir
antropolojiye giriş kitabı olarak yine de aşılama-
mış -ki öğrencileri olarak bunda bizim ayıbımız
büyüktür!- başyapıtı “İnsan ve Kültür” şu cüm-
le ile açılır:
“Bilim, İnsanoğlu’nun soru sormasiyle başla-
mıştır, denilebilir” (Türk Sosyal Bilimler Derneği
Yayınları, 1972).
Ben Hoca’nın kitabını ilk elime alıp bu ilk
cümleyi okuduğum noktada, işte ancak o zaman
Antropoloji denilen “coğrafya”da doğru yerde ol-
duğumu hissettim, anladım.
Cümlenin devamı da sürükleyici ve çarpıcıdır:
“Üzerinde yaşadığımız dünya ve evren üzeri-
ne sorulan ‘geçerli’ sorulara verilen ‘güvenilir’ ce-
vaplardan ise sosyal-beşeri bilimler doğmuştur.
Bilimlerin gelişmesinde geçerli (yani cevaplan-
dırılması mümkün) olan sorular az değiştiği hal-
de, güvenilir (doğru) cevaplar sürekli olarak de-
ğişmektedir.”
Bilimin bir insani pratik olarak “ne”liği ve di-
ğer insani pratiklerden (din, sanat, edebiyat, vd.)
farkı gibi karmaşık bir konu, ancak bir kuyumcu
titizliği ile seçilmiş ve dizilmiş sözcükler eşliğinde
bu kadar sade ve açık anlatılabilir.
Burada “matematik” ve “mimarlık” devrede-
dir işte!..
“Sosyal kültürel sistem”
Bozkurt Hoca, insan dünyasını da, onun için-
de Türkiye coğrafyasını da bir “sosyal-kültürel
sistem” olarak kavramış ve bu çerçevede kültü-
rel değişim, toplumsal dinamizm ve bunlara bağ-
lı sorunlar, gerilimler, çatışmalar üzerine kafa yor-
muş, çalışmış, araştırmalar yapmıştır. Bir insan
ve kültür bilimci olarak “kültürün doğası”nı iyi çö-
zümlemiş olmasıyla da bağlantılı şekilde “özcü”
değil “sentezci” tezler, öneriler, iddialar üretmiş-
tir. Bunları herkesin birbirine hınçla, nefretle, düş-
manlıkla baktığı bir beşeri-tarihsel coğrafyada
tam da antropolojinin paradigmatik gereği olarak
“karşılaştırmalı ve bütüncü” bir motivasyonla
paylaşmış, tartışmaya açmıştır.
Hoca’nın antropolojiye borcunu ödediği ki-
laştırdığı 1980’lerin ikinci yarısından itibaren tez-
lerini bizimle paylaşmak üzere açtığı “Türk Kül-
türü Semineri” dersinde ona “muzipçe” bir soru
yöneltmiş ve yapmaya çalıştığının tâ 1972’de ka-
leme aldığı şu cümlelerde müjdelendiğini işaret
etmiştim (kendisinden de neredeyse “Yakaladın
beni” demeye getiren bir karşılık almıştım):
“Kaynaklarımız Doğudadır”
“Tarih ve dil bakımından, Türkiye bir Doğu
(Asya) kültürüdür. Türk Tarihinin ve Türk Dilinin
kaynakları Doğudadır. Türkler, bin yıla yaklaşan
bir süredir Anadolu’ya yerleştikleri için, Orta-Do-
ğu kültür alanına girmişlerdir. Akdeniz kıyısında-
ki yerleşmeleriyle Akdeniz Kültürü’nün; Müslü-
man oldukları için İslâm Kültürü’nün üyesi sayılır-
lar. Nüfusunun büyük çoğunluğu köylerde yaşa-
dığı ve tarım teknolojisiyle hayatını kazandığı için,
Türkiye bir tarım ülkesi (kültürü) dir. Öte yandan,
Avrupa Konseyi’ne üye olan ve Ortak Pazar’a
girmek isteyen Türkiye, ekonomik bakımdan Ba-
tı Avrupa Kültürü’ne katılmağa hazırlanmaktadır.
Bunlardan hangisi ‘asıl’ Türk kültürüdür? Hep-
si ve tek tek hiç birisi! [altını ben çizdim] Şöyle ki:
Dilimiz, Orta Asya’da konuştuğumuz Türkçe’den;
dinimiz, Arap İslamlığından; teknolojimiz İran ve
Irak tarımından; Akdeniz ve Ege kıyılarımız Akde-
niz’den; Trakya’mız Balkan’lardan; ekonomimiz
ve demokrasimiz üyesi olmaya çalıştığımız Batı
Avrupa örneklerinden farklıdır.
şarıda değildi; yurt dışına çok gitti geldi ama hep
bu topraklarda ve bu topraklar için yaşadı, çalış-
tı, üretti ve öğretti.
O, bu memlekete aitti.
Bize de, eşime ve bana, 1988 sonbaharında
yurt dışına lisansüstü eğitim için gitmeden önce
odasına veda ziyaretinde bulunduğumuzda söy-
lediği, hiç unutmadığım ve hep kendime düstur
edindiğim sözleri şu olmuştu:
“Kalabildiğiniz kadar kalın; yeni fırsatlar çıktı-
ğında kalış sürenizi uzatabildiğiniz kadar uzatın…
Ama sonunda mutlaka buraya dönün! Çünkü bu
memleketin size ihtiyacı var!..”
Çevremizdeki pek çok kişinin, “Aman bu fır-
satı yakalamışsınız; ne yapıp edin oralara sürek-
li kapağı atmanın bir yolunu mutlaka bulun” tel-
kininde bulunduğu, hayatımız için bir “kritik kav-
şak”ta Bozkurt Hoca bize mutlaka ama mutlaka
memlekete dönmeyi nasihat etti!..
Biz, Hoca’mızın nasihatine uyduk, döndük
geldik. Ve işte şu içinde bulunduğumuz, barış,
demokrasi, kültür, uygarlık ve insanlık adına kor-
kunç koşullarda bile bu memlekette olmaya, ça-
lışmaya yaşamaya devam ediyoruz.
Hoca’mızı da (onunla tekrar buluşuncaya ka-
dar!) bu memlekette, bizde ve bizimle yaşatmaya
devam edeceğiz!..
“Tekrar mulâki oluruz bezm-i ezelde
Evvel giden ahbaba selâm olsun erenler…”
tanbul yazısı için kaleme aldı-
ğı teşekkür yazısından...
Sevgili Doğan,
HBT’deki İstanbul yazın
tek kelimeyle tarihi bir olay.
Eline diline, birikimine sağlık..
Uzun bir öykünün bir sayfalık
dehşet veren özeti. Zaten ki-
tabını önceden yazdığın için
bu kadar yoğun, çarpıcı ol-
muş. Canı gönülden kutlarım,
kardeşim. İyi ki varsın ve yazıyorsun! Çekinmeden, dolanmadan. Mimarlık tarihi değil, şehir sosyolo-
jisi ya da sosyal-kültürel antropolojisi. Bilim ve Türkiye adına teşekkürler
Bir solukta okurken aklımdan geçenlerden bir kaçı.
DPT Sosyal Planlama Dairesi kurulduğunda, başına getirilen ve daha sonra bir BM görevlisi ola-
rak öldürülen yeni yetme meslektaşımız şöyle akıl yürütüyordu :”Madem ki gelişmiş ülkelerde kent
nüfusu, kır nüfusundan daha fazla, Türkiye’de kente göçü sınırlamak yerine serbest bırakmalı hatta
özendirmeliyiz — [ki çağdaşlığı yakalayalım.]
Ülkemize ilk kez gelen Japon sanatçı, Kağıthane’den Çamlıca’ya, Adalar’dan Moda’ya, Nişanta-
şı’ndan Kapalı Çarşıya, elinde kamerayla İstanbul’u bir hafta boyunca gezip gördükten sonra, Top-
kapı Sarayı’ndaki Konyalı’da bir veda yemeğinde, Galata Kulesi’nden Boğaz Köprüsü’ne ve Kadı-
köy’e uzun uzun baktı ve İstanbul’u kısaca tanımladı: Muhteşem bir Kaos (kargaşa)! Ülkesine dön-
dükten sonra bana tek bir “Çiçek Pazarı” izlenimini gönderdi.
Hep sorup duruyoruz bugünkü iktidar ne yapmak istiyor. Tarihi İstanbul’a Anadolu yakasında
ikinci, Rumeli yakasında üçüncü bir İstanbul eklemeye kararlı politikanın amacı, gelişmeyi engelle-
mek değil, ülkeyi yıkmaktır. Çünkü, ancak o yıkıntıyı yönetebileceğini biliyor. O biliyor da, ya biz?
O amacı destekleyen yurttaşlarımızı yıllardır uyarıp uyandıramadık. Yaşadığım derin acının ezikliğini
paylaşmak istedim.
Bozkurt Güvenç/ HBT /Köşegen
Güvenç’in Ardından...
lık bir tarihi olan Türk kimliğini, değişen zaman için-
de inceleyerek günümüze kadar olan süre içinde sor-
gulad ve Türk kimliği nedir, var mıdır, nasıl oluşmuştur
gibi sorular yönelterek aradı.
Japonya’da bile ödüller aldı ‘Japon Kültürü’ isim-
li bir kitap yazdı.
Uzun yıllar boyunca Cumhuriyet Bilim Teknolo-
ji’de yazdı. Kimi zaman Cumhuriyet’in ikinci sayfasın-
da da yazıları yayınlanıyordu. 2016’dan beri Herke-
se Bilim Teknoloji’de Köşegen adını verdiği köşesin-
de birbirinden değerli yazıları ile katkı sağlıyordu. Gü-
venç ayrıca Sevgili Doğan Kuban ile birlikte, HBT ola-
rak hazırladığımız İki Bilge Konferansı’nda birikimleri-
ni aktarmıştı.
Kendi artık yok, ama kitapları nice gençlere yön
vermeye devam edecek.
Eserleri
Nereden Başlayalım & Eğitimin ABC’si
Kültür ve Eğitim
Kültür ve Demokrasi
Sosyal Kültürel Değişme
Kadın Sorunları Sözlüğü
Demokrasi Din Devlet & Geçmişten Günümüze Gö-
rüşler-Denemeler
İnsan ve Kültür
Türk Kimliği & Kültür Tarihinin Kaynakları
Dünyanın Sonu mu?
Sosyal Kültürel Değişme
Anılardan Sayfalar
Kültürün Abc’si
Demirel’e Yazdıklarım
Kültür Konusu ve Sorunlarımız
Japon Kültürü
Güldüşün Fıkraları Abeceli Bir Deste
Türk-İslam Sentezi
Osmanlı’dan Cumhuriyete Kültürümüzde Batı Etki-
leri
Çevirileri: Erich Fromm’dan (Özgürlük Sorunu, Öz-
gür İnsan), Octavio Paz’dan (Yalnız Dolambacı,
Cem) Ben Ferrington’dan (Darwin Gerçeği, Çağdaş)
Will ve Ariel Durant’dan (Tarihten Dersler, Cem)
Calvin Wels’ten (İnsan ve Dünyası, Remzi)
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 14
Yazılarından seçmeler
Evrensel gelir çözüm mü : yan, kıyı ve köşelerde kalmış bazı eşitlikçi toplumlar en
güçlü değilse bile, daha uzun ömürlü ve kalıcı olabiliyor.
Refah toplumu sorunları için “evrensel gelir” çözümü
Lao Tze, Budha ve Mevlana vb. gibi” dedikten sonra, ko-
başlıklı yazısında şöyle der: Üretmeden yaşayabilen insan
nuyu kadınların toplumsal eşitliğine getiriyor: “Kadın yurt-
toplumun asalağı olur ki bu refah değil uygarlığın sonu-
taşlarımızın ülke sorunlarına sahip çıkması, demokratik
dur. Canlılar âleminin evrimini açıklayan ilke ‘güçlünün ya-
geleceğimizin en sağlam güvencesi olarak görülmeli ve
şaması’dır. Uygarlık ise, varlığını güçte olduğu kadar eşit-
siyasal partilerce desteklenmelidir.”
likte aramıştır. En yüce değer Adaletin gücü, güçlünün ya-
şaması değil, eşitliktir. Hak ve özgürlükler eşit olmadık-
ça barış ve huzur sağlanamıyor. Varlığın güvencesi refah “Zaman-Mekan Efendisi”
değil ötekileştirmeyen toplumdur. Refah adına hak ve hu-
kukta eşitlikten vazgeçmek insanlığın ve uygarlığın sonu
İNSANOĞLU, Neden Bir Bilgi
olabilir. Filozof Hoebel’in vurguladığı gibi, “Ülkücülük ve Toplumu Olamıyor?
gerçekçilik, hemen her toplumda, her kültürde her zaman “Bütün canlılar gibi İnsan türü de bir “zaman –mekan”
var olmuştur.” dünyasında yaşıyor. Bitkiler kadar üretici, hayvanlar ka-
dar mekan cambazı olmasa da, yerkürenin değilse bile
yaşam kürenin tartışılmaz egemeni, “zaman-mekan”ın ra-
26 nisan 2018’de “Dağları bekleyen kipsiz efendisidir. Üç boyutlu mekanı, beş duyusuyla al-
korkular” başlıklı yazısından... gılıyor; ama olup bitenleri izleyerek kendi zihninde yarat-
“....Gerçek şu ki çoğu kültür ve uygarlıklarda, doğa- tığı soyut bir “zaman” (değişim) kavramıyla yorumlayarak
yı evcilleştiren insan, kendini yönetecek düzeni hala bu- “efendisi” oldu bu dünyanın.
lamamıştı. Yüksek teknolojik oyuncaklarla oynayıp oya- “.... Geleneksel veya çağdaş, çoğumuz, Zaman-Me-
lanıyor, belki teknolojiyi evcilleştirecek bir yol yordam arı- kan sürekliliğini kendi ve yakın çevremizdeki en yakın çı-
yor. Gerçekleri görmekten, üzerine varmaktan çekiniyor, karlarımızla ilgileniyoruz. Olaylar ve sorunlar “Öz”den ve
hatta korkuyordu. Medyada, yurttaşlık hukuku, başkan- bizden uzaklaştıkça merak ve ilgi azalır. Gözden ırak gö-
lık, dokunulmazlık, demokrasi konuları var ama korku so- nülden ırak, beni sokmayan yılan binyıl yaşasın ya da “Al-
runu yok… lah kerim” deyip, unuturuz. Oysa yapacaklarımız erte-
Uzakdoğulu bilgelerin binlerce yıldır savunduğu uy- lendikçe sorunlar büyür ve çözümsüz olur. Zaman-me-
garlık, doğaya üstünlük taslamak değil, doğa ile uyumlu kan’daki beşeri tembelliğimizin ve yakınsaklığımızın ağır
yaşamaktır. Uçsuz bucaksız evrenin bir zar kadar ince ya- bedelini sineye çekip onlarla yaşamayı öğreniriz....”
şam küresinde yalnızız. Boticelli’nin Geçmişten Gelece-
ğe tablosu ve sanatçı Gauguin gibi, nereden gelip nereye
gittiğimizi soruyoruz. Japon şairin dediği gibi: “Her şey
Kendini Gerçekleştiren İnsanlar
Modern zamanlar, ‘kendini bil’me erdemine, kendi-
yerli yerinde, geçip giden biziz.”   ni gerçekleştirme seçeneğini ekledi. Binlercesi arasından
Neden korkuyoruz acaba, hayat adını verdiğimiz dün- aklıma ilk gelen çağdaş beşli:
yada insanca ve özgürce yaşamaktan?” M.K. Atatürk: “Benim vasiyetim Barış-Akıl-Bilim” di-
yen asker.
“Güçlü lider ölünce güç bölünüyor” Nazım Hikmet: “Henüz en güzel şiirimi yazmadım.”
Hoca, HBT’de yayınlanan Adalet ve Eşitsizlik yazı- diyen ozan.
sı üzerine dile geliyor: “Büyük İskender, Cengiz Han, Ak- Arthur Koestler: “Üç devirde aynı komiserce tutukla-
sak Timur gibi güçlü kişiler, güçlü birlikler kurup rakipleri- nan yazar.
ni eleyerek yaşam küreye bir süre egemen oluyorlar. Ama Lev Tolstoy: ‘Savaş ve Barış’ Romanını yazan büyük
bu egemenlikler kısa ömürlüdür. Lider ölünce, güç bölü- filozof.
nüyor ve birlik dağılıyor. Bir daha kolay kolay toparlana- Stephan Zweig: ‘2. Savaşı önleyemedığı’ için intihar
mıyor.” “Bu tarihi gerçeğe karşılık, o kadar güçlü olma- eden yazar.
Dünya Mühendislik Dekanları
Konseyi’ne Türk Başkan
Sabancı Üniversitesi Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakülte-
si Öğretim Üyesi Prof. Dr. Şirin Tekinay, Dünya Mühendislik Dekan-
ları Konseyi (Global Engineering Deans Council-GEDC) 2019-2022
Başkanı seçildi. Son on yılını ülkemizde Açık Bilim, Açık İnovasyon,
şehir mühendisliği, transdisipliner eğitim ve yapıcı hareket gibi dün-
ya trend’lerini geliştirip yaymaya adayan Tekinay, yeni görevinde kü-
reselleşmeye; sürdürülebilir kalkınmaya, işbirlikçi katılım ile katkıda
bulunmayı hedefliyor. GEDC Tekinay’ın liderliğinde, uluslararası aka-
demik ve endüstri işbirlikleri öne çıkarıp teknolojiye katılımı arttırma prensibi ile ilerleyecek. Hindistan, Şili, Avus-
turya, Güney Afrika, ABD, Birleşik Arap Emirlikleri’nden mühendislik liderlerinin oluşturduğu yönetim kurulu ile bir-
likte çalışacak. Prof. Tekinay, yakın zamanda Avrupa Mühendislik Eğitimi Topluluğu’nun (SEFI) 2018-2021 ikinci
dönem yönetim kurulu üyesi olarak seçilmişti. 2015’ten beri her iki kuruluşun yönetim kurulunda yer alan iki kişi-
den biri.
HBT Konferansları
HBT DİJİTAL KÜLTÜR KONFERANSI’NDABU KEZ “SİYAH
AYNA DİZİSİ ÜZERİNDEN GELECEĞE BAKIŞ” KONUŞULDU
Bilimkurgudan gerçeğe
H
erkese Bilim Teknoloji’nin aylık Dijital Kül-
tür ve Yapay Zekâ Konferansları’nın geç-
tiğimiz Cumartesi günkü etkinliğinde Prof.
Dr. Cem Say ve Tanol Türkoğlu, Black Mirror
(Siyah Ayna) dizisinden yola çıkarak bilimkurgu-
dan gerçekliğe farklı açılardan yaklaştılar. 8 Ara-
lık’ta Bahçeşehir Üniversitesi’nin ev sahipliğinde
gerçekleşen etkinlikte açılış konuşmasını yapan
Orhan Bursalı bizi bugünden yarına nasıl bir
dünyanın beklediği konusunda, Black Mirror dizi-
sinin önümüze bütünsel bir fotoğraf koyduğunu
belirterek, dizinin kimi bölümlerinde kurgulanan
olayların gerçekleşme olasılığının hayli yüksek ol-
duğunu belirtti.
Tanol Türkoğlu ile Cem Say ise dizinin bel-
li başlı bölümlerinden yola çıkarak, bölümlerde-
ki hikayelerle ilgili çok da kopya vermeden, gele-
cekte yaşamın neye benzeyeceği, dönüşüm sü-
reci ve teknolojinin toplumsal etkilerini masaya
yatırdılar. Konuşmacılara göre, dizinin bu kadar
yoğun ilgi görmesinin bir nedeni de insanların ge-
leceğe yönelik merak ve ilgileri ve dizide yapay
zeka ve dijital teknolojilerinin son derece gerçek-
çi biçimde kurgulanmış olması.
Cem Say: “Hepimiz birbirimizi
gözetliyoruz ve bu sağlıklı bir
şey değil.”
Tanol Türkoğlu’nun beyin fırtınası yapmak
adına sorduğu, “Bu, iyimser bir gelecek projek-
siyonu mu yoksa 1984 kitabında olduğu gibi Big
Brother (Büyük Birader) durumuna doğru mu gi-
diyoruz?” sorusu üzerine Cem Say, sosyal med-
yayı “insanlığın ve teknolojinin son yıllarda sap-
tığı yanlış bir yol” olarak tanımladı ve “Facebook
kapansa üzülmem” dedi. Tüm bilgilerimiz orta-
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 15
lıkta ve birileri bundan yararlanıyor ve para kaza-
nıyor. Twitter ile ilgili olarak da “bugün yazdıkları-
mız aradan 10 yıl geçtikten sonra bile aleyhimize
kullanılabilir” dedi.
Etkinlikte Çin’deki sosyal puanlama siste-
mi de tartışıldı. Bu sistem, Black Mirror’daki bir
bölümle ilişkilendirildi. Çin’de olduğu gibi, diji-
tal ağın iktidarların kontrolü altında olmasının cid-
di bir özgürlük sorunu olduğuna dikkat çekildi ve
yayılmasından duyulan endişe dile getirildi.
Tanol Türkoğlu ise dizide yaratılan atmosfer
ve kullanılan teknolojilere bakıldığ§ında, dizide
olanların yakın geleceği işaret ettiğini söyledi.
Türkoğlu ve Say’ın verdiği konferansın ardın-
dan soru-cevap kısmına geçildi. Zihin açıcı tar-
tışmalar yapıldı. Dijital dünya ve yapay zekâ-
nın toplumu yeniden biçimlendirmesiyle nasıl bir
gelecekte yaşayacağımızın tartışıldığı etkinliğe
dinleyiciler büyük ilgi gösterdi.
Tanol Türkoğlu’nun yayımlanan yeni kitabı Di-
jital Racon’un da tanıtımı yapıldı. Etkinliğin ardın-
dan Tanol Türkoğlu ve Cem Say kitaplarını imza-
ladılar.
Black Mirror dizisi
Aralık 2011’de ilk olarak İngiltere’de yayım-
lanan ve büyük popülariteye ulaşan dizinin yayın
haklarının Netflix tarafından 2016’da satın alın-
masıyla birlikte dizi, dünya çapında büyük izleyici
kitlesine ulaştı. Distopik gelecek hikayelerin an-
latıldığı Black Mirror dizisinde her bölüm birbirin-
den bağımsız ilerliyor; atmosfer, oyuncu ve ko-
nular farklı. The Guardian’ın bilim kurgu yazarı
Charlie Brooker’un birçok bölümün senaryosunu
yazdığı dizi; bugüne kadar yapılmış en akla daya-
lı ve başarılı bilim kurgu dizilerinden biri olarak ta-
nımlanıyor.
r
D i ji t a l Kül tü
Tanol Türkoğlu
tanolturkoglu@gmail.com
SİYAH AYNA SÖYLE BANA
(Gerçekten ne istiyorsun? Bugün kendine dert olarak gör-
düğün ufak tefek şeyler topyekun ortadan kalktığında
bak bakalım dünya ne kadar cennet, ne kadar cehennem?
Dijital Kültür ve Yapay Zekâ Konferansı serisinin bu ayki se-
kizinci oturumunda konu Black Mirror (Siyah Ayna) dizisi idi.
Prof. Dr. Cem Say ile birlikte bu dizide dikkat çeken teknolojile-
ri ve bunların gerçekleşme olasılıkları üzerinde ahkam kestik. Di-
zi 2011’den beri gösterimde. Dört sezonda 19 bölüm çekilmiş. Di-
ğer dizilerden farkı ise her bölümün müstakil bir konuyu ele alı-
yor olması. Devamlılık yok. Her bölümün senaryosu, oyuncu kad-
rosu, zamanı, mekânı, her şeyi farklı.
Adında ayna var ya; izleyenlere ilginç bir ayna tutup düşündür-
mesi de kaçınılmaz. Diyelim ki bireylerin birbirine göstermesi ge-
reken saygı konusunda asgari bir müşterek var. Örneğin kim-
se kırmızı ışıkta geçmesin, yerlere tükürmesin, metroda yayılarak
oturmasın, boşanmak isteyen karısına hayatı zindan etmesin, ço-
cukları taciz etmesin vs. Peki bütün bunların belli bir değerlen-
dirme sistemi tarafından puanlandığı ve bireylerin birbirinin ha-
kemliğini yaptığı bir toplumsal yaşamı kabul eder miydiniz? Diye-
lim ki o gün burnunuzdan soluyorsunuz ve asansöre bindiğinizde
kimseye gülücükler dağıtarak günaydın diyecek haliniz yok. So-
nuç? Asansördekiler derhal size kötü bir puan veriyor. Genel pua-
nınız düşüyor. Puan deyip geçmemek gerek. Belli bir barajın altı-
na inerse uçak bileti almanız, kamu hizmetlerinden yararlanma-
nız bile engellenebilir.
Peki diyelim ki şöyle bir teknoloji var. Gördüğünüz, duyduğu-
nuz her şey size ait bir diske kaydediliyor. Ona bir tek siz erişe-
bilirsiniz. Arzu ederseniz ekrana yansıtarak başkalarına da göste-
rebilirsiniz. İster miydiniz? Eh pek sorun görünmüyor. Ama bir şe-
yin altını yeniden çizmek gerek: İstisnasız gördüğünüz, duyduğu-
nuz her şey kayıt edilecek. Diyelim ki evlisiniz ve bir kaçamak
yaptınız. Ya da öğrencisiniz ve sınavdan kopya çektiniz. Unutma-
nın hala kötü bir şey olduğunu iddia edebilir misiniz?
Bölümlerdeki ilginç özelliklerden bir tanesi de sunulan tekno-
loji ile toplumsal yaşamın aynı hızda ilerlememiş olması. Yani
yukarıdaki türden teknolojiler var, olayların geçtiği toplum da bi-
reyler de daha bu teknolojilere tam adapte olamamışlar. Hem bu
teknolojileri kullanıyorlar hem de onun aracılığıyla yakayı ele ve-
recekleri defoları var. Kimi bölümlerde sunulan teknolojiler ise
bir tür “sonradan çıkma”. Yani nahoş şeylerin yapıldığı zaman-
larda olmayan ama sonradan çıkıp o nahoş şeyleri yeri geldiğinde
ortaya çıkarak teknolojiler. Bu özellikler dizinin uzak bir gele-
cekte değil, belki de bir kaç on yıl sonrasının olası bir toplumun-
da geçeceğine işaret ediyor. Bir başka ifadeyle dijital uçurumun
gelecek on yıllarda ne denli derinleşeceğine. Hem de bugünün
yaşlı kuşaklarının sahneden çekildikleri bir dönemde. O neden-
le bugünün dijital yerlileri de kendilerini pek güvende hissetme-
meli. Z kuşağının ardından gelecek Alfa Kuşağı zamanında belki
de öyle bir yaşam olacak ki önce Y sonra Z kuşağı bile tarihi-geç-
miş-ürün statüsüne düşecek!
Black Mirror izleyenlerine aslında şu tür sorular soruyor: Ger-
çekten ne istiyorsun? Bugün kendine dert olarak gördüğün
ufak tefek şeyler topyekun ortadan kalktığında bak bakalım
dünya ne kadar cennet, ne kadar cehennem? Bu tabii bireyi
itaatkâr olmaya, mevcut koşulları fazla eleştirmemeye, “beterin
beteri var” dedirtmeye götürür diye eleştirilebilir. Tamam ama
ilk soru hâlâ geçerli: Gerçekten ne istiyoruz? Belki de ayna o ne-
denle siyah!
Bilim-Be slenme HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 16

Dünyada en çok tüketilen probiyotikli yiyecekler

Mikrobiyom denilen bağırsak bakterileri sağlığı- Lahana turşusu miş salatalık turşusu faydalı bakterileri vücudunuza alma-
mızın bekçileridir. Bilim insanları gün geçmiyor (Sauerkraut) nızı sağlar. Ayrıca içeriğinde faydalı A ve K vitaminleri ile
Nasıl tüke- kalbin sağlıklı işlemesi için gerekli olan potasyum da bu-
ki bağırsaklarımızda yaşayan trilyonlarca bakteri- tilir: Yağ- lunur. Ancak turşunun içerisinde yüksek oranda sodyum
nin sağlığımız için yeni bir yararını ortaya çıkart- sız etin ya- bulunduğunu unutmayın.
nında servis
masın. Dengeli bir bakteri topluluğu uzun vadede edilen kü- Fermente çay (Kombucha)
sağlığımızı korurken, farklı türlerdeki bakteriler çük bir por- Nasıl tüketilir: Kombucha çayını doğrudan şişeden
siyon lahana tüketebilirsiniz. En hoşunuza giden çeşidini bulmak için,
hastalık riskini artırabiliyor. turşusu ye- farklı denemeler

M
meğinizi son yapmanız gere-
ikrobiyom yapımızı günlük beslenme düzenimiz-
derece lezzetli ve sağlık- kebilir.
le şekillendiriyoruz. Aşağıda belirtilen besinlerin
lı hâle getirebilir. Faydala-
çoğu, sağlığa faydalı bağırsak mikroplarını besle-
Faydaları nelerdir: Lahana laktik asit bakterisi ile fer- rı nelerdir: Kom-
yen lif gibi besin maddelerinin yüksek seviyede görüldü-
mente edildiğinden sindirim sisteminizi dengede tutma- bucha, içerisin-
ğü besinlerdendir. Bu mikroplar kan dolaşımına karışıp il-
nıza yardımcı olur. Aynı zamanda tükettiğinizde lif ve ba- de bazı gazlar ve
tihabı azaltırken, bağışıklık sistemini de güçlendiren kı-
ğışıklık sistemini güçlendiren diğer bileşenlerden de al- karbonasyonu
sa-zincir yağ asitleri üretir. Bağırsak için faydalı besinler
mış olursunuz. sağlayan az mik-
aynı zamanda bağırsak bakterisi çeşitliliğine de yardım-
tarda alkol de bulunan fermente bir çaydır. İçerisinde ba-
cı olan probiyotikler ve prebiyotikler içerir. Probiyotikler,
Yoğurt ğışıklık sistemini destekleyen probiyotiklerden ve antiok-
bağırsaklarınızda halihazırda bulunan iyi bakteri kolonile-
Nasıl tüketilir: sidanlardan yüksek oranda bulunur. Ancak kararında iç-
rine benzer ya da bu kolonilerle aynı bakterilerdir ve lis-
Taze ve kurutulmuş meye dikkat edin. İçinde bol miktarda laktik asit bulun-
tedeki birçok besinde bulunurlar. Prebiyotikler ise sebze-
meyvelerle karıştırdı- duğunda kan dolaşımında birikip, sağlığınıza zarar vere-
lerde bulunan bir tür bitki lifidir ve genellikle iyi bakterileri
ğınız sade yoğurdu, bilir.
besler. Bu iki bakteri türü de düzenli olarak tuvalete çık-
manızı sağlarken mikrobiyomunuzu da dengede tutar. İş- doyurucu bir kahval-
te dünya mutfaklarında en fazla tüketilen probiyotik yük- tı ya da öğle atıştır- Elma sirkesi
lü besinler: ması olarak tükete- (apple-cider
bilirsiniz.
Faydaları neler- vinegar)
Süzme peynir-çökelek veya dir: Fermente bir gıda olan yoğurt genellikle sindirim yol- Nasıl tüketilir: Fermen-
ekşimik larını güçlendiren birçok probiyotik kültür içerir. Bazı yo- te elma şekerinden yapılan
Nasıl tüketilir: ğurtlar Lactobacillus acidophilus ve Lactobacillus ca- bu sirke salatalara ayrı bir
Hem tatlı hem ek- sei gibi, bağırsaklarınızdaki faydalı bakterilerin artmasına lezzet katar.
şi atıştırmalıklar için yardımcı olan ilave probiyotiklerin de çoğalmasına kat- Faydaları nelerdir: Sir-
uygun olan süzme kı sağlar. kede bulunan asetik asit
peynir, meyve ve sindirime yardımcı olur. 2009 tarihli bir araştırmada el-
cevizle tüketilebile- ma sirkesi tüketiminin kilo kaybına yardımcı olduğu gö-
ceği gibi zeytinya-
Soya fasulyesi ezmesi (Miso) rülmüştü. Bu asit, yağ metabolizmasını harekete geçi-
ğı, salatalık dilimi ve Nasıl tüketilir: Japon rip kan şekerinizin normal seviyede tutulmasına yardımcı
çok az tuz ve biber mutfağına ait fermen- olabilir. Uzmanlar günlük elma sirkesi tüketiminin dört ye-
ile de servis edile- te edilmiş soya fasul- mek kaşığını geçmemesi gerektiğini öneriyor.
bilir. tesi ezmesi olan miso
Faydaları ne- çorbalara katılarak tü- Parmesan
lerdir: Diğer fermente gıdalarda da olduğu gibi süzme ketilebilir. Lezzetli bir
peynirde bol miktarda probiyotik bulunur (canlı ve ak- somon salamurası için peyniri
sirke, soya sosu ve su- Nasıl tüketilir: Sağlık-
tif kültürler için paket üzerindeki etiketi kontrol edin). Aynı
sam yağı ile karıştırılarak da hazırlanabilir. lı ve doyurucu bir atıştırmalık
zamanda süzme peynir, kemiklerinizin güçlenmesini sağ-
Faydaları nelerdir: Sodyum oranı yüksek olsa da ba- için parmesan peynirini pat-
layan kalsiyum bakımından da çok önemli bir kaynaktır.
ğırsaklar için çok faydalı olan bu yiyecek, bol miktarda lamış mısırın üzerine serpe-
protein, kalsiyum, demir ve magnezyum içerir. rek tüketebilirsiniz.
Kimchi Faydaları nelerdir: Par-
Nasıl tüketilir: Fermente lahana mesan gibi bazı fermente
ile hazırlanan bu Kore yemeği bütün Turşu peynirlerin içerisinde bağır-
yemeklerin yanında servis edilebilir. Nasıl tüketilir: Doğranmış sak sağlığına faydalı probi-
Kimchi esmer pirinçle tüketilebilece- turşuyu patates salatanıza katabi- yotikler üretebilen laktik asit
ği gibi tek başına da yenebilir. lir ya da mayonez yerine kullana- bakterisi bulunur. Peynir ay-
Faydaları nelerdir: Lahana gibi bilirsiniz. Yararlı bakterilerin sağ- nı zamanda protein ve kalsi-
turpgil sebzelerinden hazırlanan bir ladığı avantajlardan yararlanmak yum gibi yararlı besinler de
probiyotik olan kimchi yemeği bakte- için sirkede değil tuzlu suda bek- içerir.
ri sağlığına faydalı olmasının yanı sıra letilmiş turşuları tercih edin. Sevda Deniz Karali
kanser riskini de azaltır. Faydaları nelerdir: Tuzlu su- http://time.com/5236659/best-probiotic-foods/
da bekletilmiş ve fermente edil-
DİL- KÜLTÜR İLİŞKİSİNDE
GÖSTERGENİN GÜCÜ
“Metinleri, resimleri, kentleri, yüzleri,
hareketleri ve manzaraları okuyorum.”
(Roland Barthes)
Dr. Öğr. Üyesi Gülnur Işıklar
İstanbul Kültür Üniversitesi Sanat ve Tasarım
Fakültesi İletişim Sanatları Bölümü
İ
nsanın var olduğu günden, günümüze ve geleceğe
uzanan süreçte, bireyin kendisiyle ve dış çevresiyle
ilişkisini, etkinliklerini gerçekleştirme biçimi olan ile-
tişim, insan için neredeyse “olmazsa olmaz” yaşamsal
bir gerçekliktir. Birey doğduğu andan başlayarak çev-
resiyle çıkardığı sesler, el, kol devinimleri ya da kimi
zaman ağlama kimi zaman da gülümseme gibi duygu-
sal tepkilerle sürekli iletişim ve etkileşim durumunda-
dır. Duygu, düşünce ve bilgilerini akla gelebilecek her
türlü yolla başkalarına aktarmak adına sürekli iletişim
kuran insan, bu bağlamda çevresiyle de sürekli etkile-
şim içindedir.
Herkes dünyayı kendi bilgisi, görgüsü doğrultu-
sunda algılar ve her dil dünyayı kendi ekinsel ve söz-
sel dağarcığına göre çözümler. Hangi iletişim biçimi-
ni ele alırsak alalım, neyin önemli olduğunu bize gös-
teren im (signe)ler, bir başka deyişle, iletişim etkinliği-
ni anlamlandıran bu imleri belirten, göstergeler vardır.
Çevremizde gördüğümüz her şey aslında bir göster-
gedir. Bu doğrultuda da dil, en yalın anlatımla kavram-
ları belirten bir göstergeler dizgesidir. Dilbilimi de içine
alan ve bütün gösterge sistemlerini inceleyen, bir bi-
lim dalı olması özelliğiyle birçok bilim dalıyla etkileşen,
onların altında toplandıkları bir şemsiye olarak düşü-
nebileceğimiz göstergebilim; iletişimi kültürler açısın-
dan inceleyen, insanı kuşatan anlamlar evreninde ileti-
şimimizi sürdürmemize olanak sağlayan; yazılı, görsel,
işitsel ya da sanatsal bir durum ya da olgu hakkında
dolaylı yoldan bilgi ileten araç, dış gerçeklikte rastladı-
ğımız simgelerin, imgelemimizde çağrıştırdığı anlamla-
ma ya da olgulardır.
İmgelemin özelliği; bilinçte olmayanı görselleştir-
mesinde, dışsal gerçeklikle herhangi bir bağlantı kur-
maksızın yapılandırmasında, şeyleri başka biçimde
görebilmesinde yatar. Bunlar, bireyin daha önceki de-
neyimlerinden belleğinde kalanlar, yaşam sürecinde
önemsedikleri, kültürü ve kişisel özellikleridir. Bu an-
lamda, imgelem varlığını geçişken olması özelliğin-
de bulur; bu durum da imgeleme, dış gerçeklikle bağ-
lantı olmaksızın, düşünceler, fanteziler yaratmada sı-
nırsız olanaklar tanır ve bu olanaklar da bireye, kendi-
ni ve çevresini anlamlandırma ve yorumlamada yeni
İKÜ AKINGÜÇ
SANAT KOLEKSİYONU’NDAN
İSTANBUL RESİMLERİ
boyutlar yaratma olanağı verir. Birey dışsal
gerçeklikle hiçbir bağlantısı olmasada, şey-
leri bilincinde imgelemin gücüyle görselleş-
tirebilir, yapılandırır ve kendini dış gerçek-
likten soyutlayarak yeniden var olabilir. Bir başka ifa-
deyle, imgesel algılamada bellekte kurallar, kısıtlama-
lar yoktur. Düşüncenin tüm boyutları imgesel algılama
için birleşir. Birey, dışsal gerçeklikle hiçbir bağlantısı
olmasa da şeyleri görselleştirme ve yapılandırma yeti-
sine sahiptir.
Bir “değer öğretisi” bilimi ya da metinlerdeki “de-
ğerleri çözümleyen” bir yöntem olarak tanımlayabile-
ceğimiz göstergebilim; görsel, dilsel, toplumsal vb. in-
celeme ve araştırmalarda değerlerin “olası değişik bi-
çimlerde algılanmaları: “Duyularla algılama, bilgi ile al-
gılama, ahlaki değerlerle algılama, betilerle ya da este-
tik duygusuyla algılama vb gibi birbirinden farklı algı-
lama düzeyleri sunarak “değişik değerlere ulaşma” yol
ve yöntemleri ortaya koyar.
Çağdaş dilbilimin kurucusu F. Saussure’ e göre;
göstergenin, gösteren (biçim) ve gösterilen (kavram)
olarak iki yanı vardır ve bu iki öge ayrı ayrı değil, an-
cak bir göstergenin bileşenleri olarak varlık bulabilir.
Bu bağlamda, gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki
bir başka deyişle göstergelerin oluşumu toplumsal ge-
lenekleri de içine alan, keyfi bir eylemdir. Göstergele-
rin, dilsel ya da dil dışı şekillerde bir araya getirilmesi
biçimi olan “kod” lar toplumsal geleneklerle ya da top-
lumun içindeki görünmez kurallarla tanımlanır. Biz bu
kuralları toplumsallaşma sürecimizin bir parçası olarak
öğrenir ve genellikle de bu kuralların varlığını fark et-
meyiz; çünkü bize doğal geldikleri için artık görünmez
olmuşlardır.
İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ
Ataköy Yerleşkesi
Toplum teorisyeni ve göstergebilimci Roland
Barthes’a göre: “kod”ları çözümlemek için bireyin
herhangi bir uğraş vermesi gerekli değildir; belleğinde
var olan bilgi ve yaşanmışlıkları doğal olarak bu kod-
ların çözümlenmesinde işleve geçer. Burada bellek
sanki beş farklı geçirgenlik boyutu olan bir süzgeç gi-
bi bu kodları yakalar, eler ve anlamsal olarak birbirle-
rine bağlanan beş farklı elemeden geçirir. Bu bağlam-
da, her süzme işlemi “farklı malzemeleri yakalar ve bu
malzemeler bir araya geldiklerinde göstergelerin filtre
edildiği ve algımızın düzenlediği bir ağ şebekesi mey-
dana getirirler.” Diğer bir ifadeyle, bilincine varsak da
varmasak da bu kurallar iletişimin kendine özgü, do-
ğal kurallarıdır.
İnsanoğlunun doğumundan başlayarak edindiği;
dil, din, cinsiyet gibi statülerin yanı sıra kendi emek ve
çabalarıyla gerçekleştirdiği statüleri ve her statünün
de bireyin kendisine çizdiği toplumsal role uygun ola-
rak, bireye yüklediği toplumsal görevler vardır. Doğdu-
ğu günden başlayarak bu toplumsal kod-
ları öğrenen ve diğerlerinin benzer yaşam
deneyimlerini süzerek sosyal yaşamda
varlığını anlamlandıran birey; toplumsal
hayatta kendisine belirlediği rol bağla-
mında edindiği “kod”larla diğerlerine eş-
deş davranış kalıpları oluşturur ve bu eş-
deş kalıplarla özdeşleşen kimliğinin sta-
tüsüne göre hareket eder. Dil olmasay-
dı bir arada yaşayan insanların anlaşabil-
meleri, bir toplum oluşturabilmeleri, do-
ğal olarak söz konusu olamazdı. Kısaca
insanı, insan eden dil; toplumun başlıca
temel taşlarındandır ve bu anlamda kül-
türün de en önemli ögesidir.
Kaynaklar:
Bkz.Işıklar, Gülnur, “Sanal İletişim Ortam-
larında Dilsel Kullanım”, İ.Ü.Sos.Bil.Enst. H.İ.
ve Tanıtım Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Y.L.Tezi, 2001
Bkz. Işıklar, Gülnur, Kadın “Dergilerindeki Reklam İletile-
rinde Haz Kavramı ve Görsel Kod
Eşleşmesi”İ.A.Ü.Sos.Bil.Enst. H.İ.ve Tanıtım Anabilim
Dalı, Yayınlanmamış Dok. Tezi, 2017
https://www.theodysseyonline.com/lemyparents?fb_
comment_id=970331246390176_970664296356871
http://bisbul.com/2016/01/mau-tahu-berapa-gb-kapasi-
tas-memori-otak-manusia-301/
https://www.google.com.tr/search?hl=tr&q=mente+sin-
tetica&tbm=isch&source=iu&ictx
Sergi Açılışı
12 Aralık 2018 Saat 15.00
Tıbbi Jeoloji HBT Sayı 142-14 Aralık 2018 18

Binaların yalıtımında kullanılan cam yünü

ve taş yünü kanser yapar mı?
eritilmesi ve elyaf haline getirilmesiyle elde edilir.
Cam yününde as- Taş yünü, uygulandığı yapılarda ısı ve ses yalıtımı
best kullanılmış mıdır? Cam sağlar. Ayrıca yangına karşı çok dayanıklı ve su iticiliğiyle
iyi bir yalıtım malzemesidir.
yünü elyafının havaya karışması sağ-
lık açısından ne gibi olumsuzluklara yol Cam yünü ve taş yünü kanser Cam yünü elyafı
açar? Bebek ya da çocuk bulunan evler- yapar mı?
de cam yünü kullanılması doğru Cam yününde asbest kullanıldığı şüphesi her zaman liğini kaybederler.
süregelmiştir. Cam yünü yapay olup, imalinde asbest Asbest lifleri hiçbir zaman tek bir lif olarak değil,
mudur? kullanılmaz. Taş yünü bazen asbest ile karıştırılır. her zaman lif demetlerinden oluşur ve bu lif demetleri
Asbest tozu ve liflerinin uzun süre solumasından ak- boydan boya parçalanarak binlerce küçük uzun liflere
ciğer zarında asbestozis ve karın zarı kanseri yaptığını ayrılırlar. Asbest lifleri solunması halinde, akciğerlerde
biliyoruz. Kanserojen özelliği dolayısıyla ABD ve Avrupa
Dr. Eşref Atabey ülkelerinde 1990’lı yıllardan sonra, Türkiye’de ise 2010 ve
alveoller olarak bilinen küçük kesecikler içinde hap-
solurlar. Lifler uzun, keskin ve akciğer dokusunu tahriş
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı 2013 yılından sonra üretilmesi, ticareti, ithalatı, ihracatı, edici olup, alveollere yakalandıklarından akciğerlerde

Ö
kullanımı yasaklanmıştır. kalırlar. Bu durumda akciğerler sertleşir, elastikiyetlerini
ncelikle belirtmeliyim ki, kaya yünü, taş yünü, Cam yünü ve taş yünü liflerinin ise kanser yaptığı kaybeder. Devam eden tahrişler sonucu, zamanla, bazı
asbest (amyant), cam yünü terimleri birbirine konusu tartışmalıdır. Hollanda’da sağlık uzmanları, bina- kişilerde kanser oluşur.
karıştırılıyor. Kaya yünü ile taş yünü ve cam yünü ların ısı yalıtımında kullanılan cam yünü ve taş yünü ko- Cam yününün
tamamen birbirinden farklıdır. ‘’Kaya yünü’’ diğer adıyla nusunda ciddi uyarılarda bulunuyor. Binalarda cam yünü (elyafının) lifleri
‘’asbest’’ doğal oluşumdur; ‘’cam yünü’’ ile ‘’taş yünü’’ ve taş yününün de ölümle sonuçlanan hastalıklara neden enine kırılarak kü-
yapay elde edilir. olabildiklerine dikkati çektiler. çücük parçalara
Göğüs hastalıkları uzmanı Prof. bölündüklerinden,
Asbest ya da kaya yünü: Asbest, Dr. Marjolein Drent, “Asbestin yerine bu partiküllerin
bir grup silikat mineralinin ortak ticari kullanılabilecek maddeleri çok çabuk solunması halinde,
adı. Halk arasında asbestin (amyant) kabullendik. Ancak bu yenilikler sandı- dokunun bu küçük
diğer adlarından biri de ‘’kaya yünü’. ğımız kadar zararsız değil” ifadesinde parçalara tepkisi
Bazen de ‘’taş yünü’’ diye anılıyor. bulundu. Prof. Drent, bir maddenin farklıdır. Cam yünü
Asbest lifsi olup, asitlere, basınca, ısı kanserojen olmamasının zararsız ola- Cam yünü liflerinin görünümü.
lifleri parçacıkları
ve ateşe dayanıklıdır. Krizotil, tremolit, cağı anlamına gelmediğine vurgu yaptı. da akciğerlerde-
aktinolit, amosit, krokoidolit gibi farklı 1991yılında ABD The Occupati- ki keseciklerde
türleri bulunur. Endüstride yaklaşık onal Safety and Health Administrati- depolanır. Fakat
3000 malzemede kullanılmıştır. Lifleri on (OSHA) İş Güvenliği ve Sağlığı Ku-
Krizotil asbest liflerinin ka- alveoller kapan-
kanserojendir. rumu, cam elyafının rahatsız edici bir toz
yaç içinde damarlar şeklinde madıklarından,
olduğuna, kansere neden olan bir madde parçalar kesecik-
Cam yünü (cam elyafı): Cam yünü- makro görünümü. olmadığına karar verdi. Yaygın olarak, lerde hapsolmaz-
nün hammaddesi silis kumu olup, aynı cam yününün kanserojen olmadığı lar. Alveoller bu
zamanda camın da hammaddesidir. yönünde bir kanı bulunsa da, ABD’nin küçük cam yünü Cam yünü liflerinin Taramalı
Bundan dolayı cam yünü adı verilmiş- bazı eyaletlerinde içerdiği bağlayıcılar lif parçacıklarını Elektron Mikroskop görünümü.
tir. İnorganik bir hammadde olan silis nedeniyle kanserojen olarak sınıflandı- kısa zamanda
kumunun, yüksek basınç altında 1200 rılıyor. boşaltarak akci-
°C-1250 °C’de ergitilerek, elyaf haline Cam yünü üzerindeki olumsuz yak- ğerlerden dışarı atılmalarını sağlar.
getirilmesi sonucu elde edilir. Cam elyafı laşımların temelinde; kanserojen olduğu Ancak, silikozis yapma yönünde risk var mıdır? So-
ya da cam yünü lifi de denilir. bilinen asbeste olan fiziksel benzerliği rusu sorulabilir. Yanıt; silikozis alfa kuvars kristallerinin
Her türlü yapıda, dış ve iç duvarlar- ve çalışma sırasında gözlerin, cildin ve
Krizotil asbest lifleri makro akciğer dokusunda yaptığı harabiyet olup, cam yünü
da, çatı katı döşemelerinde, çift cidarlı solununum yollarının tahrişi gibi prob- liflerinin böyle bir fiziksel özelliği olmayıp, bu yönde bir
sandviç duvarlarda ısı ve ses yalıtımı için görünümü. lemlere neden olması yatmakta. risk taşımamaktadır.
kullanılır. Şilte, levha, boru ve dökme
şeklinde üretilir. Isı yalıtımı, ses yalıtımı
ve akustik düzenleme malzemesi olarak Asbest lifleri ile cam Halk sağlığı yönünden önlemler
kullanılır. Zamanla bozulmaz, çürümez, yünü lifleri arasındaki Cam elyafı gözlerin, cildin ve solununum yollarının
küf tutmaz, korozyon ve paslanma tahrişine, cam yünü liflerinin deriyi mekanik olarak kazı-
yapmaz. Böcek ve mikroorganizmalar fark ması nedeniyle de dermatit olarak bilinen rahatsızlıklara
tarafından tahrip edilemez. Asbest lifleri ile cam yünü lifleri ara- neden olabilir. Elyaf levhalarının bir yüzü alüminyum
sındaki temel farklılık, boyutları ve lifle- kaplama olup, diğer yüzü kaplamasızdır. Bu durum cam
Taş yünü: Ticari bir ad olan taş rinin kırılmalarında görülür. Cam yünü yünü liflerinin çevreye yayılmasına ve havaya karışmasına
Tremolit asbest liflerinin tek ve silindirik liflerden oluşur ve boylu neden olur. Havada cam yünü lifleri bulunması durumun-
yünü, volkanik bir kayaç olan diyabazdan
Taramalı Elektron Mikros- boyunca bölünmez. Kırılmalar liflerin yal- da astım hastaları, bebek, çocuk ve yaşlılar için risk taşır.
elde edilir. Gözenekliliği yaklaşık %96’dır.
kop görünümü (Çekim 2007 nızca enine olur. Kırıldıklarında, onlardan • Alerjik sorunlar yaşayan insanların, özellikle bebek
Hammaddenin büyük ocaklarda 1600
TPAO). enine küçük parçacıklar oluşur ve lif özel- ve çocukların bulunduğu ortamda, solunan havada cam
⁰C’da akışkan lav haline gelinceye kadar
Tıbbi Jeoloji
yünü lifleri bulunmamalı.
• Oturulan mekânla-
rın yakınında cam yünü
bulunan binaların tamiratı
sırasında havaya cam yünü
lifleri dağılmamalı.
• Yeni inşa edilen bina-
ların yalıtımında kullanılan
cam yünü liflerinin çevreye Taş yünü elyafı
yayılması önlenmeli.
• Kentsel dönüşüm kap-
samında yıkılan binalardan
çevreye ve havaya cam
yünü liflerinin dağılması ön-
lenmelidir.
Çalışanlar için Taş yünü levhası
cam yünü ve taş
yününe dikkat!
Cam yünü ve taş yünü ile çalışılırken
korunmak için, uzun kollu gömlekler ve
pantolonlar, her gün temiz giysiler giyerek
cildi cam yünü liflerine karşı kapalı tutmak
zorunludur. Eldivenler ve koruyucu gözlük-
ler de yararlı olabilir. Cildi, üzerine bulaşmış
liflerden arınmak için sabun ve ılık su kul-
lanılmalı. Tozlanma; keçe ve bez şeklindeki
cam elyafının ruloların açılması esnasında,
kıyım makinası ile çalışırken, işlem sonucu
toz koruyucular uzaklaştırılmış ise ya da
zımparalama esnasında oluşur. Cam elya-
fına solunum yoluyla maruz kalmamak için
her zaman bu gibi alanlarda bir toz maskesi oldu
takılmalı.
Cam elyafı ile bağlantılı esas tehlikelere,
imalatı esnasında ya da laminat oluşturmak Is%20Fiberglass%20a%20Health%20Hazard.htm
için kullanılan kimyasallar neden olur. Sti-
ren monomeri ya da ham reçine, bir orga-
nik peroksit ile katalize edilir. Bunlardan en
sık kullanılanı metil etil keton peroksittir.
Tepkimeyi hızlandırmak için sıkça kulla-
nılan kobalt bileşikleri, alerjik deri ya da
Haftanın fotoğrafı
Malezya’nın Gökyüzü Köprüsü
Malezya’daki Langkawi Gökyüzü Köprüsü, deniz seviyesinden 700 met-
re yükseklikte yayalara ayrılmış bir asma köprü. Yay şeklindeki köprüyü, or-
tasındaki 82 metre yüksekliğindeki tek bir dikme destekliyor. Mat Cincang
Dağı’nın zirvesini gören köprüye ulaşmak için teleferik kullanılıyor. Bu eğimli
köprüden tek seferde yalnızca 250 yayanın geçmesine izin veriliyor.
Gün c e l Tıp
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 19
Mustafa Çetiner
astıma benzer ra-
hatsızlıklara neden dr.m.cetiner@gmail.com
olabilir.
Aseton; araçlar AKADEMİ VE BİLİM (31) BİLİMDE ÖNYARGI
ve gereçlerin, sprey
ekipmanlarının te- VEYA TARAF OLMA
mizlenmesinde kul- Bilimde ve tıpta taraf tutulmaz, bu bilimin olmazsa olmazıdır aslında. Yani
lanılan, merkezi sinir bir klinik çalışma yapıyorsanız, çalışmanın en başında çalışmanın sonuçları ile
sistemini uyuşturucu ilişkili olarak objektivitenizi bozacak keskin bir hükme sahip olamazsınız. Bilim
bir maddedir. Bu dünyası önyargılardan çok çekmiştir.
kimyasallar hakkında Nazilerin, tarihin ilk sigara karşıtı kampanyaları yürüttükleri ve ilk kez bilim-
hatırlanması gereken sel olarak sigaranın insan sağlığına olan zararlarını gösterdikleri bilinmektedir.
en önemli şey solun- Naziler yaptığı bu sigara karşıtı çalışmaların uzun yıllar Avrupa’daki bilimsel
duklarında sağlığa dergilerde yer alamaması bilimsel önyargı örneği olarak anlatılır. Bu tavrın te-
zararlı olduklarıdır. melinde insanlığa karşı sayısız suç işlemiş olan Nazilerin hiçbir biçimde doğru
Uygun bir solu-
bir iş yapamayacakları düşüncesi veya onları hak etmedikleri biçimde yüceltme
num cihazı kullanıl-
malı ve yeterli bir ha-
“korkusu” vardı.
valandırma sağlanmalı.
Bilimde “Bias” olarak adlandırılan, aslında Türkçemize önyargı, sapma, taraf
tutma, taraf olma olarak çevrilebilecek bir kavram, bilimsel çalışmaların en
Ayrıca bu kimyasalların, normal oda sıcak-
önemli sorunlarından biridir.
lığında dahi yanıcı ve patlayıcı yoğunluklar
oluşturabilecekleri unutulmamalı. Sağlıklı Çok temel olarak anlatmak gerekirse “bias”; bir bilimsel çalışmanın sonuçla-
bir uygulama ve havalandırmaya özen gös- rını bozacak biçimde, istemli veya istemsiz yapılan hatalardır ve çalışmanın ta-
terilmeli. sarımı, hasta grubu seçimi, çalışmanın yapılması sırasında protokol ya da proje-
Kaynaklar ye uyum, verilerin girilmesi, istatistik yöntemlerin seçimi gibi bir çok konuda
Atabey, E. 2017. Mineral Dusts and Health. 296p. yapılan hataları kapsar.
Lambert Academic Publishing-Germany, ISBN: 978-
Literatürde toplam 74 farklı “bias” olduğu söyleniyor (Delgado-Rodríguez M,
622-2-07140-6.
Atabey, E. 2015. Türkiye asbest haritası (çevresel Llorca J. Bias. J Epidemiol Community Health. 2004;58:635-641).
asbest maruziyeti-akciğer kanseri-mezotelyoma). Bu temel 74 farklı taraflı davranma hali (bias) iki temel grupta toplanıyor.
Tüberküloz ve Toraks Dergisi. Sayı: 63/3, 199-219. Bunlardan ilkine örnek seçerken taraflı davranma (selection bias), ikincisine ise
Atabey, E. 2009. Türkiye’de Asbest, Eriyonit, Ku-
bilgilendirirken taraflı davranma (information bias) ismi veriliyor.
vars ve diğer mineral tozları ve etkileri. MTA Yerbilimle-
ri ve Kültür Serisi: 6, 191s.ISBN:978-605-4075-44-7. Seçerken taraflı davranma (selection bias) için en tipik örneklerden biri 1981
https://www.interajans.nl/cam-ve-tas-yunu-de- yılında ünlü tıp dergisi New England Journal of Medicine (NEJM)’ da yayınlanan
ve kahve ile pankreas kanseri arasındaki ilişkiyi gösteren çalışmadır. Bu çalış-
http://tekintezcan.cbu.edu.tr/files/01CAMYUNU.
pdf
ma bir anket çalışmasıydı ve 369 pankreas kanserli hasta ile 644 kişiden oluşan
bir kontrol grubunu içeriyordu. Çalışma sonucunda kahvenin pankreas kanseri
http://www.toolboxtopics.com/Gen%20Industry/
ile bir ilişkisi olduğu gösterildi ancak burada bir “selection bias” söz konusuydu.
Yılmaz, G.2016. İnorganik esaslı kompozit ısı izo- Kontrol grubunu oluşturan kişilerde mide ülseri sıklığı çok fazlaydı ve bu kişi-
lasyon paneli üretimi. Kocatepe Üniv. Fen Bil. Enst.
Topçuoğlu, K. 2014. Yalıtım Teknolojisi. Nobel ler mide ağrısı nedeniyle daha az kahve içiyorlardı.
Yayınları. Dolayısıyla pankreas kanserli kişilerle karşılaştırıldığında kontrol grubu daha
Kim, J., Song, T.H. 2013. Vacuum insulation az kahve içtiğinden araştırmacılar sanki kahve pankreas kanseri sıklığını arttırır
properties of glass wool and opacified fumed silica
gibi bir sonuca varmıştı.
Oysa bu gerçek değildi. Nitekim sonraki klinik çalışmalar bu ilişkiyi doğrula-
madı. Pankreas kanseri ile kahve kullanım sıklığı arasında bir ilişkisi yoktu. Bil-
gilendirirken taraflı davranma (information bias) veya bilgi yanlılığı örneğinde
ise verilerin toplanması ve/veya ölçülmesi sırasında sistemik hata yapılması söz
konusu oluyor. Yani bir anlamda çalışma eksik planlanıyor.
Buna eğlenceli bir örnek, 2012 yılında yine bilim dergisi New England Journal
of Medicine (NEJM)’de yayınlanan ve çikolata ve süt tüketimi ile Nobel kazan-
ma arasındaki ilişkiyi gösteren çalışmadır. (2012; 367: 1562-1564)
Makalenin yazarı Dr. Messerli diyor ki, flavonoidler beyin fonksiyonlarını, en-
telektüel kapasiteyi artıran, bunama riskini azaltan maddelerdir, flavinoidin
zengin olduğu kakao, yeşil çay, kırmızı şarap, süt gibi ürünleri tükettiğinizde
yukarıda saydığım gibi beyin fonksiyonları olumlu etkilenebilir.
Buradan yola çıkarak araştırmacı, ülkelerin aldığı Nobel ödülü sayısı ile o ül-
kelerin çikolata ve süt tüketim oranlarını karşılaştırmış ve Nobel ödülü alabil-
mek için süt ve çikolatanın daha fazla tüketilmesi gerektiği sonucuna varmış.
Haydi buyurun bakalım. Olur mu canım diyorsunuz değil mi, bunu etkileyen
ülkelerin eğitim yatırımları, sistemleri, üniversitelerinin değeri, araştırma ola-
nakları, ekonomik güçleri olmalıdır.
Tamamen haklısınız, yazar da zaten bu çalışmayı ciddiye alın diye değil, eğ-
lence olsun diye yapmış. Ama bizim için çok iyi bir “information bias” örneği
oluşturmuş. Yani çalışma için veri toplarken sistematik bir hata yapmış ve asıl
belirleyici faktörleri değerlendirmeye almamış.
Hep söylediğim gibi bilim üretimi çok çetrefilli ve zor bir iştir.
Bulmaca HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 20
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 sayı – Erkekr. 15. Kalkan, zırh gibi korunma arac
1 ı – Rahim, döl yatağı – Yan, kat.
2 YUKARIDAN AŞAĞIYA
3 1.”Louis de …” (Nobel ödülü sahibi Fransız fi-
4 zikçi) – “Michael …” (19. yüzyılın en büyük bilim
adamlarından biri olan, İngiliz kimya ve fizik
5
bilgini). 2. Türevi bilinen fonksiyon – Romanya
6 para birimi – Baryumun simgesi. 3. Erişmiş,
7 ulaşmış – Odysseus’un memleketi – Çerkez
8 destanı. 4. Aksi – Başkasının söylediği sözleri
ya da cümleleri anlamsızca, yankı gibi yineleme.
9
5. Harekat merkezi – Bir Japon tiyatrosu – Ver-
10 gilius’un ünlü destanı – Saka destanı. 6. Ço-
11 cuklarda biçim bozukluğuna yol açan bir kemik
12 hastalığı – Bozkır. 7. Kayak – Bir sayı – Ut çalan
kimse – Tuvalu’nun bir adası. 8. “Pierre de …”
13 (Bask kökenli Fransız hukukçu ve matematikçi)
14 – ABD Profesyonel Basketbol Ligi – Bir yüzey
15 ölçüsü. 9. Hollanda’nın plaka imi – Eşya, hayvan
damgası – Avustralya’da yaşayan bir cins deve-
SOLDAN SAĞA kuşu. 10. “Hiram …” (1884’de ilk makineli tüfeği
1.Tanınmış bir Türk kalp cerrahı – Sümer sağlık tanrıçası. tanıtan kişi) – Bağırsak solucanı. 11. Ege’de antik bir kent
2. Protein sentezine yardımcı olan bir asit türü – Uyanık, – Hamız – Japonya’da kullanılmış eski bir hacim ölçüsü.
açıkgöz – Geveze. 3. Kulak iltihabı – Pamuk kozası – 12. Güney Afrika’nın plaka imi – Bir yılan türü – Garez.
Ksenonun simgesi – Batı Anadolu yiğidi. 4. Büyük fare 13. Elea okulundan olan bir Antik Yunan filozofu – Gü-
– Yüzlerce icadı bulunan ABD’li mucit. 5. Garanti mektu- vence, garanti. 14. Gü- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
bu (Kısa) – Döneç – Bir burç adı. 6. Yeşilırmak’ın Antik- ney Kıbrıs’ta bir kent 1 F E R D İ N A N D V O N E V
çağ’daki adı – Fgelç – Karagöz perdesi. 7. Tanzanya’nın – Saniyede bir julluk iş 2 O R T O N F İ R E Z A L A
3 T A L C O O K E A M P E R
plaka imi – Hakan Günday’ın bir romanı – “Deniz …” yapan bir motorun güç 4 O T B E R N Z O N A M İ
(Medüz) – Uzaklık anlatan sözcük. 8. Ölümsüz, ölmez – birimi – Türkiye’nin 5 K O Ş U M İ M İ K R H
Namuslu. 9. Hun – Yıldızların yüksekliğini ve açı uzaklığı- plaka imi – Acıbadem 67 OP O AP L ME EV S TA N AT Nİ Jİ E NT R
nı gözlemlemeye yarayan alet. 10. Ünlü bir matematikçi – ağacı. 15. Rusya’da 8 İ T P E R İ T O N N A
Çanakkale’de bir burun. 11. Bir nota – Macun – Bir ilimiz. bir göl – Tarla sınırı – 9 İ R A D E İ M D A L A K
10 İ S İ S M A A T E L İ
12. Çiçekleri sarı renkli bir kır bitkisi – Jüpiter’in bir uydu- “Nicolas …” (Gıdaların 11 N E C E U T A V Z E R
su – “… Herkülü” (Naim Süleymanoğlu’nun lakabı). 13. saklanabilmesi için 12 D E A N İ L İ N E B E T
13 E T İ L E N A B A R A E R
Aktinyumun simgesi – Ayak – Spielberg’in bir bilimkurgu konserve kutularını 14 K E K M A H R A M A A N A
filmi – Dördül. 14. Sarı saçlı, çilli ve çopur yüzle, açık renk bulan Fransız mucit). 15 S R İ L A N K A A N O F E L
gözlü erkek – Mikroskop camı – Matematikte sabit bir Hazırlayan: İlker Mumcuoğlu
Düşün Bul
Sudoku ASLAN’IN DOĞUM
GÜNÜ
Naim Uygun naimteacher@gmail.com
8 farklı rakamdan oluşturulan, dörder basamaklı iki
Geçen haftanın
sayının çarpma işleminde, 4 ara çarpım sırasıyla a, b,
çözümü
c, d’dir.
Örnek: 9203 x 6145 işleminde, a=46015, b=36812,
c=9203, d=55218 olur.
a sayısında Aslan’ın doğduğu günü gösteren 15 sa-
yısı,
b sayısında doğduğu ayı gösteren 12 sayısı,
c sayısında doğduğu yılın sol yarısını gösteren 20
sayısı,
d sayısında da doğduğu yılın sağ yarısını gösteren 18
sayısı yer almaktadır.
SORU: Bu özellikleri sağlayan çarpma işlemlerinin, a
ara çarpımı en küçük olanının sonucu kaçtır?
140. sayıdaki “Saklı Sayı” isimli bulmacanın yanıtı:
47895
Bulmacayı doğru çözen okuyucularımız: Ahsen
Canat-İzmir, Naim Uygun-Hatay, Fikret Coşkunde-
niz-Gelibolu, Namık Çatalsakal-İstanbul
139. sayıdaki bulmacayı doğru çözenler: Selçuk
Kumbasar-İstanbul
İlginç Sorular
Egzersiz yaparken
beslenme
Soru: Düzenli egzersiz yapan kişiler nasıl bes-
lenmeli? Egzersiz ile beslenme ilişkisi nasıl olmalı?
Yanıt: Egzersiz sırasında kullanılan temel enerji
kaynağı karbonhidratlardır. Bu nedenle egzersiz
yapan bireyler karbonhidrat tüketimlerini arttırmalı,
günlük enerjinin yüzde 55-65’inin karbonhidratlar-
dan gelmesi sağlanmalı. Karbonhidrat tüketiminde
kompleks, posa içeriği yüksek ve vitamin-mineral
yönünden zengin besinler (esmer ekmek, bulgur,
pirinç, makarna, diğer tahıl ürünleri, kurubaklagiller,
sebzeler, meyveler gibi) tercih edilmeli. Egzersiz
yapan bireylerin, bilinenin aksine diyetlerinde fazla
protein tüketmelerine ve aşırı yağ kısıtlamasına
gerek yoktur. Çünkü gerekenden fazla protein alımı
kas kitlesinde bir artış sağlamaz. Diyetin protein-
den gelen enerjisinin yüzde 12-15 olması önerilir.
Diyetin yağdan gelen oranının yüzde 15’in altında
olması ise sağlık açısından sorunlara neden olabilir.
Yemek egzersizden 2-4
saat önce tüketilmeli
Egzersiz öncesi, çok
tok veya aç olunması
performansı olumsuz
etkiler. Egzersizden 2-4
saat önce, mideyi rahat-
sız etmeyecek yiyecek ve
S içecekler tercih edilmeli. Bu öğünlerin temel ilkesi,
yeterli sıvı, düşük yağ ve posa, yüksek kompleks
A karbonhidrat ve orta düzey protein olmalı.
60 dakikadan fazla süren yorucu, uzun süreli eg-
O
zersizlerde uzman denetiminde karbonhidrat ve
elektrolit içeren sıvı içecekler tüketilebilir. Sıvı tü-
ketimi için susamayı beklememeli, özellikle sıcak
havalarda daha fazla sıvı tüketilmeli.
Egzersiz sonrası boşalan karbonhidrat depo-
larının yerine konulması için, egzersizden hemen
sonra karbonhidratlı yiyecek ve içecekler tüketil-
meli, kaybedilen sıvının karşılanması için de bol sıvı
alınmalı. Egzersiz yapan bireyler, yeterli ve dengeli
beslendiklerinde tüm vitaminleri ve mineralleri di-
yetleri ile alabilir. Bu nedenle egzersiz yapan birey-
lerin ek olarak vitamin-mineral desteği kullanmala-
rına gerek yoktur.
Temel öneriler
*İstenilen ağırlık ve uygun vücut bileşimini koru-
yacak, yeterli enerji içeren bir diyet uygulayın.
*Tüm besin gruplarındaki yiyeceklerden dengeli
tüketin.
*Besin çeşitliliğini arttırın.
*Kompleks karbonhidrat tüketimini arttırın.
*Doymuş yağ tüketimini azaltın.
*Kepekli tahıllar ve kurubaklagil tüketimini art-
tırın.
*Günde 5 porsiyon sebze ve meyve tüketin.
*Kısa süreli diyetler yerine, uzun süre uygulaya-
bileceğiniz, sağlıklı beslenme kuralları içeren diyet-
ler uygulayın.
*Günlük 3 ana, 2-3 ara öğünü, 2-3 saat aralık-
larla tüketin.
*Öğün atlamayın, uzun süre aç kalmayın.
*Egzersiz öncesi, sırası ve sonrası sıvı tüketimi-
nizi arttırın.
Kaynak: Sabri Ülker Vakfı
Sağlık
Erken menopozun tedavi yolları
önceki dönemde hafif ateş basması ve terleme görülebi-
Her genç kız annesinin, teyzesinin, abla- lir. Özellikle ailesinde erken menopoz hikâyesi olan ve si-
gara içen gençlerin böyle durumlarda hormon tahlili yap-
sının menopoz yaşlarını sorup ortalamayı tırmasını öneriyorum.
bulmalı ve bu yaştan 10 sene kadar önce
Menopoza sigaranın zararlı etkileri nelerdir?
anne olma sürecini tamamlamalıdır. Er- Her 10 yıl için günde içilen bir paket sigara 1 yıl, 2
ken menopozda Tüp Bebek de başarısız paket sigara 2 yıl öne alabilir. Örneğin 20 yıl 2 paket/gün
sigara içiyorsanız, menopoz yaşı 4 yıl öne gelebilir.
olmaktadır.
Hormon testi neden önemli?
Prof. Dr. Teksen Çamlıbel Adetin 3. günü yapılan hormon testi ve ultrason mua-
MedAmerikan Tıp Merkezi, Tüp Bebek Merkezi yenesiyle teşhis konabilir. Menopoza girmeden, yani ka-
dının bütün yumurtaları bitip de adetten kesilmeden ön-
Erken menopoz nedir?
Tıpta 35 yaşından önce menopoza girmeye “erken
menopoz” denilmekle birlikte, olmanız gereken menopoz
yaşından (yani annenizin menopoz yaşı gibi) yıllar önce
menopoza girmeye de “erken menopoz” denilmektedir.
Menopoz yaş aralığı nedir?
Normal menopoz yaşı 48-52’dir. Annenizin menopoz
yaşı bunu çok etkiler.
Erken menopozun sebepleri ve belirtileri ne-
lerdir? ce yapılan hormon testleri yaklaşan tehlikeyi gösterir. Er-
Günümüzde erken menopoz giderek artmaktadır. Bu- ken veya normal menopozu geciktirmek mümkün değil-
na artan yaşam stresi, sigara, hava kirliliği, radyasyon, dir, ama hormon takviyesi yapılarak adetlerin devamı ve
kötü beslenme vb. etkenler neden olabilir. Erken meno- menopoz sıkıntıları giderilir. Erken menopozun gerçek
pozun ilk belirtisi, düzensiz adet kanamalarıdır. Adet- tehlikesi, artık yumurta üretilemediği için gebe kalama-
ler daha sık veya seyrek olabilir ve miktarı azalır. Adetten maktır. Bunun çözümü yoktur. Amaç, hormon testleriy-
le tanıyı erken koyup çocuk sahibi olmayı hızlandırmak,
Miyofasyal Ağrı Sendromu (MAS)
Miyofasyal Ağrı Sendromu (MAS), kaslar içinde
gergin bantların ve ağrılı tetik noktaların varlığıy-
la karakterize olan bir yumuşak doku romatizma-
sıdır. Kas incinme ve yaralanmaları, bel, sırt, bo-
yun fıtıkları sonrasında görülebileceği gibi, du-
ruş bozukluğu, yanlış fiziksel aktiviteler, zorlayı-
cı sporlar, masa başı çalışma ve stres gibi neden-
ler sonucunda da oluşabilir.
yeniden tetiklenebilmektedir. Bu nedenle, bu durumun
tedavisinde gergin bantların içerisindeki tetik noktalara
Dr. Esen Erden enjeksiyon yapmak yoluyla bunların yok edilmeleri en
etkin tedavi şeklidir.
MedAmerikan Tıp Merkezi, Fizik Tedavi ve Rehabi-
litasyon Uzmanı
Tetik nokta enjeksiyonu nasıl yapılır?
Gergin kas bandı veya bantları içerisinde saptanan
Bu sendromun tedavisinde ilaç kullanımı ve fizik
bir ya da daha fazla sayıda noktaya, serum fizyolojik
tedavi uygulamaları genellikle kısmen fayda göster-
veya lokal anestezik madde enjekte edilir. Bazen hiçbir
mekte, gergin bant ve tetik noktalar yok olmadığı için
madde verilmeksizin kuru olarak iğne batırılabildiği
bir uyaranla (zorlama, yanlış duruş vb.) ağrılı durum
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 21
eğer bu müm-
kün değilse,
kalan az sayı-
daki yumurtayı
dondurup sak-
lamaktır. Ülke-
mizde yumurta
dondurma işle-
mi yaklaşık 5-6
yıldır yapılmak-
tadır. Sosyal
amaçla yapılan
yumurta don-
durma izni Sağ-
lık Bakanlığı ta-
rafından veril-
miştir.
Tüp Bebek Merkezi’mizde yumurta dondurma iş-
lemini gerçekleştiriyoruz. Bunun için özellikle ailesinde
menopoz riski olan genç kızların 6 ayda bir hormonları-
na bakıyoruz. Hormon bozulmaya başladığı anda, 10-12
günlük bir tedavi süresi sonunda yumurtalarını alıp 5 yıl
saklıyoruz. İlerde yumurtalıklarda yumurta gelişimi durur-
sa, geriye dönüp bu dondurulmuş yumurtalarla tüp be-
bek yaparak gebelik sahibi olmaları mümkündür ve bu
yöntem çok başarılıdır.
Son söz: Her genç kız annesinin, teyzesinin, abla-
sının menopoz yaşlarını sorup ortalamayı bulmalı ve bu
yaştan 10 sene kadar önce anne olma sürecini tamam-
lamalıdır. Erken menopozda Tüp Bebek de başarısız ol-
maktadır. “Bu zaman zarfında çocuk sahibi olmayan ka-
dınların yumurtalarının dondurulması gerekmektedir.”
gibi, çok ileri ve dirençli vakalarda “botulinum toksin”
yani Botox da enjekte edilebilmektedir.
Enjeksiyon tam olarak tetik noktaya yapılırsa, ağrı
birkaç dakika içinde rahatlar. Hastanın toleransına
göre, bir seansta birden fazla noktaya enjeksiyon ya-
pılabilir. Erken ve hafif vakalarda tek seans bile yeterli
olabilirken, genellikle ortalama 3 ila 5 seans gerekmek-
tedir. İlk birkaç seans 2 ila 3 gün arayla yapılıp, tekrar
gerekiyorsa haftada bir kez olarak idame tedavisi ya-
pılmaktadır.
Tartışma-Editöre Mektup
Akademisyen yükselirken bilimsel
kalite düşer mi?
Bir zamanlar “uçan profesörler” varmış
Türkiye’de. Yeni kurulan üniversitelere
ders vermeye giden hocalar, zorunlu ola-
rak ve çokça uçak kullanırmış. Ne aldılar
ne verdiler bilmiyorum ama uçan profe-
sörlerin gittikleri üniversitelere özveriy-
le katkı yaptıkları kesin!
Prof. Dr. Kenan Ok
İstanbul Üniversitesi – Cerrahpaşa
kenanok@istanbul.edu.tr
B
ir zamanlar “uçan profesörler” varmış Türkiye’de.
Yeni kurulan üniversitelere ders vermeye giden ho-
calar, zorunlu olarak ve çokça uçak kullanırmış. Ne
aldılar ne verdiler bilmiyorum ama uçan profesörlerin git-
tikleri üniversitelere özveriyle katkı yaptıkları kesin!
Bir de “pijamalı profesör” duymuştum. Yeterlilik
şartları bir gecede değiştiği için, doçent yatıp profesör
kalkanlara pijamalı denirmiş. Bu değişim onların durumu-
nu etkilerken, üniversite ortamını da etkiledi. Pijamalı pro-
fesörler arasında, değerli katkılarıyla aslında zaten yükse-
lebilecek örnek aldığımız hocalar olduğu gibi, olmasaydı
da olurmuş dediklerimiz de vardı!
Akademik yükseltme ölçütleri dediğimiz konu, aslın-
da dünyanın ilk üniversiteleri arasına giden yolun kilit taş-
larından biridir. Sadece yükseltilecek kişileri ilgilendirmez.
Bu ölçütler, akademik ortamı oluşturan değerler yanın-
da, araştırmaları, öğretimi, üniversitelerimizin ülke ekono-
misine yaptığı katkıları etkileyen, önemli bir “yapısal deği-
şim ve teşvik” aracıdır. O nedenle sadece kim yükselebil-
di, kim yükselemedi kapsamında ele alınamaz.
Raporu bile adaya yazdıranlar vardı
Tanımlanmış yükseltme ölçütlerinin bulunmadığı, jüri-
nin vereceği rapora dayalı terfi döneminde akademik ya-
şama başladık. Jüri üyelerinin “öznel” yaklaşımlarla, kim-
leri yükseltip yükseltmediğini, bunun ciddi tartışmalara
neden olduğunu yaşayarak gördük. Adayın sınıflandırıl-
mamış akademik çalışmalarını sanki “incelemiş” gibi ra-
porlar yazılabildiğini, sözlü sınavların değerlendirme kap-
samında ne kadar doğru yapıldığını, sürekli tartıştık.
Hakkında karar vereceği adayın yayınlarını dikkat-
le okuyan, kendine göre sözlü sınav değerlendirme ilke-
leri benimseyip, tüm adaylara aynen uygulayan bilim in-
sanları şüphesiz hep vardı ve zaten sorun onlardan kay-
naklanmıyordu.
Sorun; adayın yayınlarını okumayı bir yük gördü-
ğü, adayla ilgili raporu bile adaya yazdırdığı, adayın öz-
nel özelliklerini sözlüde öne çıkardığı söylenen, keyfi dav-
ranışlı jüri üyelerinden kaynaklanıyordu. Sistem böyle ça-
lışan jüri üyelerini kontrol edemediği için akademik yük-
seltme ölçütleri tanımlamak çare olur gibi görünüyordu.
Gibi diyorum, çünkü ölçüt getirilmesini savunanlar-
dan biriydim. Fakat ölçütlerle başlayan yeni dönemi ya-
şadıktan sonra, bu düzenin de çözüm olamadığını düşü-
nüyorum.
Yayın yapmaya uyum
Önce “ölçüte uygun gibi görünen yayınlar” çıktı. Do-
çentlik için Science Citation Index (SCI) kapsamında ya-
yın şartı yeni getirilmişti. Henüz SCI açılımının ne anlama
geldiği bilinmeden, Secei’li diye yayınların anıldığı günler-
di. SCI kapsamında bir dergi, araştırma makaleleri, ülke-
lerden haberler, .. vb. farklı sınıflarda yazılar yayınlıyordu.
Bir akademisyenin, genel bilgiler içeren, kaynaklar liste-
si olmayan, çokça resimli, dört sayfalık bir yazıyı bu der-
gide yayınlattığını görmüştük. Ardından, SCI koşulunu bu
makaleyle sağladığı iddiasıyla doçentliğe başvurduğunu
duymuş ve jürinin ne yapacağını merakla beklemiştik.
Jüri makaleyi, SCI kapsamında bir yayın olarak kabul
etmiş fakat “bu makalede ele alınan özgün bir problem
var mı, hangi önemli araştırma yöntemi kullanılarak so-
nuçlara erişilmiş” gibi temel incelemeyi gereksiz görmüş-
tü. Bu kişinin doçent olabildiğini de herkes gördü. Dergi-
nin SCI listesinde olması yetmişti! Ölçüt vardı, jüri vardı
fakat muhakeme neredeydi?
Ardından “ben yaptım gibi gösterilen yayınlar” sorunu
doğdu. Her bilim alanında yayın yapma fırsatı eşit değil-
dir. Dergi sayısı fazla olan, araştırmayı tamamlamak için
daha kısa sürelerin yeterli olduğu bilim alanlarında çabuk
yayın sahibi olunabilmektedir. Böylesi bilim alanlarıyla, di-
ğerleri arasındaki karşılaştırmalı üstünlük zamanla fark
edildi. Bu fark ediş, ülkece beceremediğimiz kooperatif-
çiliği, hiç beklenmeyen bir alanda “yayın kooperatifleri”
şeklinde ortaya çıkardı.
‘... ve ekonomisi” yayınları
Çok disiplinli çalışmalar kendiliğinden arttı. Ele aldı-
ğı konudan, kullandığı yöntemden, çalışma içerisinde-
ki payından teknik bir iş olduğu hemen anlaşılabilen bazı
makaleler “… ve ekonomisi” adıyla yayınlandı. İlk bakış-
ta teknik kökenlilerle iktisatçıların ortak çalışması sanıl-
dı. Fakat inceleyenler, hiç de özgün olmayan, iktisat ala-
nındaki birikimi ifade edebildiği tartışılır makalelerle kar-
şılaştı. Girdi maliyetleri toplanmış veya çıktıların miktarıy-
la fiyatları çarpılmış ve ekonomik analiz denmişti. Demek
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 22
ki, teknisyenlerle ekonomistler arasında, “yükselme şar-
tını sağlamak üzere” kurulan kooperatifin akademik ürü-
nü böyle oluyordu.
Zamanla, bu uyanıklık övünmeyi, övünmeler özenme-
leri başlattı. Yayın kooperatifleri çoğaldı. Burada ekono-
mist örneği verildi diye, sanılmasın ki bu durum iktisat-
çılarca icat edildi ve uygulandı! Başka veya aynı disip-
lin içerisinde de kooperatifler kuruldu. Kooperatif üye-
leri mutlu, böylesi bir üyeliği etik bulmayanlar ise yalnız-
dı. Gençler kooperatifleşmeyi hoş görenlere yaklaşırken,
halden anlamayan hocalardan uzaklaştı. Akademik ha-
yata ölçütlerle getirilen sorun kooperatifçilikle çözülmüş,
yayınları artırmıştı! Ölçüt vardı, makale ölçüte uyan der-
gide yayınlanmıştı. Hatta YÖK Etik Davranış İlkeleri ara-
sında “sözde- armağan yazarlık” diye bir norm belirtilmiş,
önlem alınmıştı. Ama jüri nicelik yanında, nitelikle de ilgi-
lense ve bu çeşit yazarlara sözde yazar dese, ne yazar,
hali nice olurdu?
Sipariş atıfları
Akademik hayatı-
mızda, uçan ve pija-
malılardan sonra, ko-
operatif profesörler
devri başlamıştı! Üste-
lik doçentlik sınavının
bir parçası olan söz-
lü sınav Üniversiteler
Arası Kurul düzeyinde
kaldırılmış, atama aşa-
masında üniversitele-
rin isteğine bırakılmış-
tı. Sözlü sınavın verdiği, adayın sözde yazar olup olmadı-
ğını sorgulama olanağı da yok edilmiş veya zaafa uğra-
tılmıştı!
Bir çalışmanın bilim dünyasında gördüğü takdiri anla-
mak için aldığı atıf gerçekten önemlidir. Ama ne zaman ki
atıf akademik yükseltme veya teşvikte etkili bir ölçüt ol-
du, sipariş üzerine atıflar doğdu. Bir kitap içerisinde yer
alan ve sadece bir veya iki paragraftan oluşan maddele-
rin yazarları “kitap bölüm yazarı” yapıldı. Ardından da her
maddeye ayrı atıf yapılarak toplam sayı artırıldı. Hakem-
lik yaptığı makalede kendi yayınına atıf yapılmasını şart
koşan da, bizzat ekleyip gönderen de duyuldu. Karşılıklı
atıf çağrılarında bulunan, siz onların projelerini kabul edin
onlar da sizinkini diye öğüt veren, yeni davranış biçimle-
ri ortaya çıktı. İlgisiz, yersiz atıflar yapıldığı gibi, hak etti-
ği, okunduğu ve yararlanıldığı halde yapılmayan atıflar or-
taya çıktı.
Şüyuu vukuundan beterdir örneği, anlaşmalı yazarlık-
ların, atıfların, danışıklı değerlendirmelerin çok konuşulur
olması, olandan daha çok zarar verir hale geldi. Atıf, bilim
alanında evrensel bir göstergedir, kullanabiliriz. Fakat ya-
zarın kendine yaptığı atıfa dikkat ederken “yersiz atıfları”
da sorgulamamız gerekir. Belki atıf almadığı için bir ça-
lışma dünyanın diğer yerlerinde değersiz görülebilir. Ama
bu ülkede, bazı bilim insanlarının, bazı kişilerin çalışma-
larına atıf yapmamaya adeta özen gösterdiğini, özellikle

görmezden gelinen önemli çalışmaların olabileceğini de
bilmek gerekir!
Yükseltme ölçütleri gündeme geldiğinde, bizim
alanda, dergi makalesiyle bildirilere eşit önem verilirdi.
Eski bir rektör, “kongre bildirisiyle makale aynı olur mu”
dediğinde, yadırgamıştık. Meğer bildiği varmış! Bilim
kurulu falan kurarak, bilimsel kongre, sempozyum, kon-
ferans görünümlü toplantılar düzenleyen ama sunulan
çalışmaların bilimsel içerikleri tartışmalı organizasyonlar
yapılırmış da haberimiz yokmuş!
Bu toplantılar sayesinde, birileri akademik yükselt-
me ve teşvik için gerekli çalışmaları tamamlarken, bi-
rileri de para kazanırmış! Meğer bilimsel çalışmala-
rın yaygınlaşmasından “kongre turizmi” doğmamış. Tu-
rizm, bilim doğurmaya çalışırmış!
Herkes evinin önünü süperse
Organizasyon ekibi, katılımcıları neredeyse tama-
men Türklerden oluşan ama yurt dışında yapılan top-
lantılar dönemi başladı. Eskiden spesifik konularda top-
lantı düzenlenirken, sınır tanımaz kapsamlarla toplan-
tılar düzenlenir oldu. Mühendisin de sosyal bilimcinin
de katılabileceği, katılımcı sayısını en çoklamaya çalı-
şan temalar, nedense arttı! Bazı kongrelerde “akademik
teşvik kapsamına girdiği, bilmem hangi müzik grubu-
nun sosyal etkinlikte çıkacağı” özellikle ilan edildi. Sen,
ben, bizim oğlan şeklindeki toplantılar uluslararası olur-
ken, yirmi yılı aşan bir süredir, düzenli bir şekilde yapı-
lan, doktora kolokyumlarıyla desteklenmiş ulusal kong-
reler küçümsenir hale geldi. Bazı rektörlerin, çeşitli ön-
lemlerle üniversitelerini bu nitelikteki organizasyonla-
ra karşı korumaya çalıştığını da duyduk. Ama ülke bilim
camiasının, kamu parasıyla bu gibi toplantılarda gezen
bilim insanlarının bildirileriyle gölgelenmediğini iddia et-
mek, gerçekten zor!
Dr. Necdet Bulut anıldı
Bilgisayar alanında ilk doktora-
lı insanımızı, vahşi bir saldırıyla
kaybetmiştik..
Türkiye’nin bağımsızlık ve demokrasi yo-
lundaki toplumsal mücadelesinde ve bilişim
tarihinde, hem meslek alanına katkıları hem
de aydın sorumluluğuyla yürüttüğü çalışma-
larla unutulmaz izler bırakan Dr. Necdet Bu-
lut, aramızdan ayrılışının 40. yıldönümünde anılıyor.
Karadeniz Teknik Üniversitesi Bilgisayar Merkezi-
nin kuruluşu için ODTÜ’den görevli olarak gittiği Trab-
zon’da 26 Kasım 1978 gecesi arabasına açılan ateş
sonucunda ağır yararlanan Necdet Bulut, 8 Aralık
1978 günü yaşamını yitirdi.
1938’de doğan Necdet Bulut, 1960’ta İstanbul
Üniversitesi Jeofizik Bölümünü bitirdi. Milli Savunma
Bakanlığı Araştırma-Geliştirme Başkanlığında asker-
liğini yaparken bilgisayarla tanıştı; sonrasında IBM’de
sistem mühendisi olarak görev aldı. 1969’da ODTÜ
Elektronik Hesap Bilimleri Enstitüsüne programcı ola-
rak girdi; kısa süre sonra öğretim görevlisi olarak ça-
lışmaya başladı. 1970’te gittiği Purdue Üniversitesin-
de 1972’de bilgisayar bilimleri dalında yüksek lisans,
1973’te doktora derecesi aldı. Türkiye’nin bilgisa-
yar alanında doktora yapan ilk bilim insanı oldu.
1974 Haziranına kadar Purdue Üniversitesinde yar-
dımcı profesörlükten sonra ODTÜ Bilgisayar Merke-
HBT Sayı 142 -14 Aralık 2018 23
Bütün bu gelişmeler üniversitelerde etik kurullar
yaygınlaşırken yaşandı. Üniversite olarak, genç bilim in-
sanlarımıza hangi olanakları sunduk, nasıl destekledik
demeden, aniden ve hızla uygulanan akademik yükselt-
me ölçütleri, potansiyel adayları baskı altına aldı. Ardın-
dan gelen akademik teşvik yönetmeliği tuzu biberi oldu
ve kimilerini bugün şikâyet ettiğimiz arayışlara yöneltti.
Ölçütler çeşitlenip istenen nicelik arttıkça davranış bo-
zukluğu arttı. Gidişe uyum sağlayanlar çoğaldıkça, ama
diyenler azaldı. Kolay itibar görünce, zor da, zorlayan
da, tercih edilmez oldu.
Bu makaleden gocunan, şahsiyetlerinin zedelendi-
ğini düşünen, satır aralarında suç arayıp, konunun tar-
tışılmasını engellemek isteyenler olabilir. Makale zaten
bilgisiyle, yaratıcı yetenekleriyle, bilimsel etik değerle-
riyle bilim yapan ülke bilim insanlarımızın varlığını bildi-
ğimiz ve onların emeğine duyduğumuz saygı gereği ya-
zılmıştır. Birilerinin zekice çözüm sandığı yollara, etik
değerleri gereği yönelmeyenler adına yazılmıştır. Lütfen
sadece yarası olanlar gocunsun!
Niteliği dışlayıp, sadece niceliksel artışlardan me-
det uman arayışlar sürdükçe, Herkese Bilim ve Tekno-
loji dergisinde yayınlanan; Türkiye: Bilimsel Yayın Sayısı
Arttı Ama Etki ve Kalite Hızla Düştü (İbrahim Ortaş, sa-
yı 117, sayfa 12-13), Akademi ve Bilim (18) – Çakal Ya-
yıncılık, (Mustafa Çetiner, sayı 112, sayfa 19) veya Çöp
Makaleler Başarıyı Ölçmemeli (Zehra Taşkın, sayı 108,
sayfa 22) benzeri makalelerin arkası kesilmez. Kali-
te sorgulanmaya başlayınca, ortak saygınlık azalır, aka-
demiye dışarıdan müdahalenin önü açılır. Herkes kendi
evinin önünü süpürse … deyişine uygun olarak, gocun-
mak yerine, akademinin üzerine düşen gölgeleri önce-
likle kendi kaldırması daha doğrudur.
Ölçütsüz olmadı! Ölçütlerle de olmadı!
Sanırım asıl insanı unuttuk. N’apcaz şimdi?
zinin yöneticiliğine getirildi. Aynı dönem-
de Sayıştay’da bütünleşik bilişim sistemi
geliştirme çalışmalarında önemli sorum-
luluklar üstlendi, Ziraat Bankası’nda bili-
şim sisteminin kurulmasında danışmanlık
yaptı ve daha pek çok kurum ve üniversi-
tede ders verdi, Türkiye Bilişim Derneğin-
de başkanlık yaptı, toplumda bilişim kül-
türünün yeşermesi için yapılması gereken
planları dile getirdi; bilişimin ülke kalkın-
masındaki önemine dikkat çekti. Türkiye
İşçi Partisindeki siyasi faaliyetlerinin ya-
nında çeşitli üniversitelerde öğretim üye-
lerinin bir demokratik kitle örgütünde birleşmesi için
de çabaladı.
26 Kasım 1978 gecesi Trabzon’daki lojmanına gi-
derken arabası çapraz ateşe alındı; hastanede öldü,
oğlu ve eşi hafif yaralandı. Üç tetikçi 15’er yıl, onları
azmettiren diğer üç kişi ise müebbet hapse mahkûm
edildiler. 12 Eylül darbesi sonrasında Askeri Yargı-
tay, Bulut’un ölümünde “tıbbi hata” ve -tıp açısından-
“meslek ve sanatta acemilik” saptadığından bu karar-
lar bozuldu. Yargılama, yeterli kanıt bulunamadığın-
dan 1985’te beraatla sonuçlandı.
8 Aralık 2018 Cumartesi günü düzenlenen etkin-
likler, Karşıyaka Gömütlüğünde, Necdet Bulut’un gö-
mütü başındaki anma töreni ile başladı; ODTÜ Necdet
Bulut (U3) Amfisinde buluşularak amfideki plaket ye-
nilendi. Etkinlik, Necdet Bulut ve döneme ilişkin anıla-
rını, duygu ve düşüncülerini paylaşan dostlarının ka-
tıldığı “Necdet Bulut’u Düşünmek” oturumuyla son
erdi.
kitap
1950’den Günümüze
Eğitim Hayatımızda
Rumlar
Bahçeşehir Üniversite-
si (BAU) Yayınları’ndan çı-
kan “1950’den Gü-
nümüze Eği-
tim Hayatı-
mızda Rum-
lar” kitabı bir
kolektif biyog-
rafi çalışması olma-
sının yanısıra, okura sa-
tır aralarında Rum toplumunun
yaşam tarzı, adetleri, yaşadıkları toplumsal travmaları ve
bunlarla yüzleşme şekilleri üzerine ipuçları da veriyor.
Yazar İrini Dimitriyadis, kaleme aldığı bu kitap ile;
85 kişinin aile kökenlerini, eğitimlerini, çalıştıkları kuru-
ma ve topluma olan katkılarını, hangi ilkleri yaratmış ol-
duklarını, öğrencileri ve meslektaşları tarafından nasıl
değerlendirildiklerini sade bir dille okuruyla paylaşıyor.
Kitap “Yükseköğretimde fark yaratanlar”, “Ortaöğre-
timde hayatlara dokunanlar”, “Eğitmenlik dışı görevler-
de bulunanlar” ve “Eğitim hayatımızda yeni nesil” olmak
üzere dört ana bölümden oluşuyor. Kitabın en başın-
da ise eğitim ve kültür alanında katkıları olmuş olan “Üç
simge isim”e, Panayot Abacı, Stefanos Yerasimos ve
Vangelis Kechriotis’e yer veriliyor.
Kitapta tanıtılan isimler arasında “ Felsefenin Krali-
çesi” olarak bilinen İoanna Kuçuradi, psikiyatri hekimi
ve edebiyatçı Kriton
Dinçmen, çevre ko-
nusundaki çalışma-
ları ile tanınan Kri-
ton Curi, fotoğrafçı-
lık dünyasında isim
yapmış olan Ya-
ni-Yılmaz Kaini ve
köşe yazarı ve araş-
tırmacı Herkül Mil-
las gibi isimler de
var. 35 yılını eğitime
adamış olan Bah-
çeşehir Üniversite-
si öğretim üyesi İrini
Dimitriyadis, bu ki-
tabı yazmasının ne-
denlerinden söz ederken şöyle diyor:
“2000 yıllar kendimle ve Rum toplumunda yaşanmış
olan travmatik olaylarla yüzleşmeye başladığım bir dö-
nem oldu. Aynı dönemde Türkiye’de bu konularda araş-
tırmalar yapılmaya, kitaplar yayımlanmaya, bu konula-
rı ele alan filmler gösterilmeye başlandı. Buna paralel
olarak medyada, nostaljik ortak yaşam anlatılarında es-
ki günlerin ‘Bakkal Aleko’ veya ‘Lokantacı Kosta’la-
rından, onların ‘hayatları güzelleştiren unsurlar’ olduk-
larından söz edilmeye başlandı. Bu çalışmamla Rumla-
rın farklı alanlarda yapmış oldukları toplumsal yararı olan
katkılarının da olduğunu farkettirmek istedim. Bir diğer
amacım da inandığınız bir hedefiniz olduğunda sınırla-
malara ve engellere rağmen bu hedefin yolunda yürüye-
bileceğinizi göstermekti.”
Yazar “Bir dostluk ve dayanışma” ürünü olarak ta-
nımladığı çalışmasını hazırlarken kendisine bilgi sağ-
lamada destek veren herkese minnettar olduğunu ve
okurun bu kitabın içtenlikle ve sevgiyle hazırlanmış ol-
duğunu bilmesini istediğini belirtiyor.
Hay vanlar Dünyası
İklim değişikliği köpekbalıklarının
beynini küçültebilir
A
vustralyalı bilim insanları, Port Jackson
köpekbalığının (Heterodontus portusjack-
soni) yumurtalarını alarak, bu yüzyılın so-
nunda ulaşılması beklenen deniz suyu sıcaklığı-
na ayarlanmış özel bir tankta kuluçkaya yatırdı.
Köpekbalıklarının yarısı bir ay içinde ölürken, di-
ğer yarısı ise “sağlak” oldu.
Yanallaşma (Laterizasyon)
Köpekbalıklarının elleri yok ki sağlak olsun
diye düşünebilirsiniz. Genetik açıdan insan kolu-
na benzer yüzgeçleri olan köpekbalıklarının bu-
rada bahsedilen solak-sağlak olma durumu ise
yanallaşma (laterizasyon, yani beynin bir yarım-
küresinin belli bir işlevden ağırlıklı olarak sorum-
lu olması) ile ilgilidir. Balıkta yanallaşma ise, yi-
yecek aramak için otomatik olarak aynı yönde
yüzmeyi tercih etmesi olarak düşünülebilir.
Su tanklarında deney
Sidney’deki Macquarie Üniversitesi’nden bi-
yologlar, bir koydan topladıkları yumurtaların 12
tanesini koydakiyle aynı sıcaklıkta olan 20.6 °C
derecelik bir tanka, 12 tanesini de yavaşça ısı-
tarak 26.6 °C dereceye ulaşan başka bir tanka
yerleştirdi. İkinci tanktaki 12 yumurtadan 5’i öl-
dü.
Yaşayan köpekbalıklarının beyin işlevlerinde bir
değişiklik olup olmadığını anlamak için de bütün kö-
pekbalıklarını uzun tanklara koydular. Bu tankların so-
nunda yol ikiye ayrılıyordu ve ikisinden birinde yiye-
cek vardı. Yani köpekbalıkları ya sağa ya da sola yü-
zerek yiyeceğe ulaşabilecekti.
Araştırmacılar, ikinci tanktaki köpekbalıklarının sağ
tarafa yüzdüğünü tespit etti. Kontrol grubundaki diğer
köpekbalıkları ise sağa ya da sola yönelmedi.
Sıcaklık nasıl etkiliyor?
Araştırmacılara göre daha sıcak olan suda büyü-
yen köpekbalıklarının aniden “sağlak” olması iklim
değişikliği ile yakından ilgili. Yüksek sıcaklık, gelişim-
lerini ve metabolizmalarını önemli ölçüde hızlandıra-
rak, enerji tasarrufu yapmalarını sağlayan bir meka-
nizma oluşturmuş olabilir.
Köpekbalığı embriyolarının gelişmesi 10 ayı
HBT Sayı 142- 14 Aralık 2018 24
Deniz suyu sıcak-
lığının artması ve
dolayısıyla asit-
lenmesi nedeniy-
le, balıkların bü-
yüme ve üreme
biçimlerinin de-
ğiştiği biliniyor-
du. Şimdi de ik-
lim değişiklinin
yan etkilerinden
biri olarak balık-
ların davranışları-
nın değişebileceği
öngörülüyor.
bulur ve bu süreçte deniz suyunun sıcak-
lığına ve diğer çevresel faktörlere karşı
korunmasızdır. Bu da fiziksel gelişimlerini
aksatabilir. Aşırı sıcak, metabolizmalarını
hızlandırarak yumurtadan erken çıkmaları-
na ve bazı doku ve organların eksik geliş-
mesine neden olabilir.
Macquire Üniversitesi’nden çevrebi-
limci Catarina Vila Pouca, beyin doku-
sunun gelişmesinin zahmetli ve çok enerji
isteyen bir süreç olduğunu ve eğer embri-
yo yeterli vakit bulamazsa, beynin ilk etki-
lenecek organ olduğunu söylüyor.
Beyinleri küçülebilir laşma nedeniyle daha hızlı karar verebileceğini ekledi.
Daha sıcak denizlerde doğan köpekbalıkları, hızlı-
ca büyümek zorunda kalabilir ve bugünün köpekba- İklim değişikliği hayvanların
lıklarına kıyasla daha küçük beyinlere sahip olabilirler.
Pouca, beyinleri küçülse bile köpekbalıklarının yanal- davranışlarını da etkiliyor
Denizlerin ısınmasıyla beraber su sıcaklığın artma-
sının, köpekbalıklarının davranışları üzerin-
deki kesin etkilerini anlayabilmek için daha
kapsamlı çalışmalar yapılması gerekiyor.
İklim değişikliği nedeniyle hayvanların
avlanma yöntemleri ve çevreyi nasıl algı-
ladıkları değişirse, besin zinciri de bundan
etkilenecektir.
Derleyen: Mercan Bursalı
https://www.livescience.com/64261-global-war-
ming-makes-sharks-right-handed.html
https://www.scientificamerican.com/article/war-
ming-waters-could-make-sharks-right-handed-and-
deadlier/