İLK VE ORTA

ÇAĞLARDA TÜRK
DÜNYASI
 Bilinmesi Gereken Kavramlar
 onar - göçer: Göçebe bir hayat süren, bir yere sürekli yerleşmeyen (aşiret, oba
K
vb.), göçerkonar.
E fsane: Çok eski çağlardan beri süregelen, kaynağı ve ilk söyleyeni belli olmadığı
halde yüzyıllar boyunca halkın benimseyerek sonraki kuşaklara aktardığı; genellikle
olağan üstü hikayelerdir.
İmparatorluk: Topraklarında oturan çeşitli milletleri egemenliği altında toplayan devlet
biçimi.
Teçhizat: Bir iş ya da görevin yapılması için sahip olunan alet-edevat. Silah dışındaki
savaş gereçleri, donatı
Koloni: Bir devletin siyasi, ekonomik veya sosyal nedenlerle, kendi sınırları dışında ele
geçirip yönettiği topraklara ya da ülkeye denir.
M eşruiyet: yasaya, töreye vb. uygunluk, geçerlilik, yasallık.
K adim: Başlangıcı geçmişin derinliklerinde bulunan, pek çok eskiye uzanan, öncesiz.
T öre: Bir toplumda yazılı olmayan, gelenekleşmiş kanun ve kurallardır.
Orhun Kitabeleri: Türk tarihinin belli bir dönemini hikaye ettikten başka bilinen en eski
Türk yazısının ve bilhassa Türk dil ve edebiyatının çok önemli belgesidir.
Kurultay: Altay budunlarında politik ve askeri kararların alındığı meclise verilen addır.
Eski Türklerde kurultaya daha çok “toy” adı verilmiştir.
KÜLTÜR OCAĞI: ORTA ASYA Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Orta Asya; doğuda Kingan Dağları,
batıda Hazar Denizi ve İtil boyları,
güneyde Hindikuş ve Karanlık
dağları, kuzeyde ise Sibirya ile
çevrili olan bölgedir.
Orta Asya hakkında aşağıdakilerden
hangisi söylenemez?
A) İpek Yolu'nun geçtiği bir
coğrafyadır.
B) Uzak Doğu ile komşu bir
coğrafyadır.
C) Baharat Yolu'nun başladığı
coğrafyadır.
D) Ön Asya'ya doğru uzanan bir
coğrafyadır.
E) Coğrafi ve iklimsel şartları zor
bir coğrafyadır.
 Türk Adına Verilen Anlamlar
Çin Kaynalarına göre ® Miğfer
Kaşgarlı Mahmut'a göre ® Olgunluk Çağı
Ziya Gökalp'e göre ® Kanun ve Nizam sahibi
A. Wambery'e ® Türemek
Coğrafi Ad Olarak Türkiye
Türkiye kelimesi, ilk olarak VI. yüzyılda
Bizans kaynaklarında “Orta Asya” için
kullanmıştır.
Bizans kaynakları, IX ve X. yüzyıllarda
Volga’dan, Orta Avrupa’ya kadar uzanan
sahaya da Türkiye adını vermiştir.
XI-XIII. yüzyıllarda Mısır ve Suriye’ye
Türkiye denmiştir. Anadolu ise XII.
yüzyıldan itibaren Türkiye olarak
tanınmaya başlanmıştır.
Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
İlk olarak VI. yüzyılda Bizans
kaynaklarında Orta Asya için kullanılan
Türkiye kelimesi, IX ve X. yüzyıllarda
Volga’dan, Orta Avrupa’ya kadar uzanan
sahaya denilmiştir.
Bizans kaynaklarında Türkiye olarak
bahsedilen alanın bu kadar genişlemesine
bakıldığında;
I. Bizans ile her zaman barışçı bir
politika gütmüşlerdir.
II. Türkler etkinlik alanlarını Avrupa
içlerine kadar genişletmişlerdir.
III. Türk tarihinin araştırılmasında
Bizans kaynakları önemlidir.
çıkarımlarından hangileri yapılabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
 ORTA ASYA Bu sayfadan nasıl
KÜLTÜR BÖLGELERİ soru çıkar?

Orta Asya MÖ 4000'lere kadar

uzanan bir kültür birikimine
sahiptir. Bölgedeki en eski kültür
¾¾¾¾¾¾ kültürüdür.
Verilen boşluğa aşağıdakilerden
hangisi getirilmelidir?
A) Afanesyova B) Andronova
C) Anav D) Karasuk
E) Kelteminar
 BOYLARDAN DEVLETE Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Ana yurtta Devlet - İl
kurulan ilk Türk Köklü ve yerleşmiş bir toplum
devletleri, boy Millet - Budun
yapısına sahip olan Türkler
birliği şeklinde Boy - Ok ile ilgili aşağıdaki bilgilerden
ortaya çıkmıştır. hangisinin doğru olduğu
Aile birliği -
Eski Türk Urug söylenemez?
toplumunun sosyal A) En küçük toplumsal birlik,
yapısı; oguş (aile), Aile - Oguş aile idi.
urug (aileler
birliği), boy (ok), B) Aileler, aile birliği denilen
budun (millet) ve urugları oluştururdu.
il (devlet) şeklinde birbirine sıkı sıkıya bağlı olan C) Aile ve aileler birliği, kan
unsurlardan meydana gelmiştir. bağı ile oluşurdu.
Boylar konfederasyonu üzerinde yükselen bu D) Boyların birleşmesiyle
ilk Türk devletleri, boylar arasında birlikteliği millet meydana gelirdi.
sağladıkları dönemlerde, güçlerinin zirvesine E) Boy beyleri hakan
ulaşmıştır. tarafından seçilirdi.
 Türk Devletlerinde Gücün
Meşruiyet Kaynağı
Türklerde devleti yönetme yetkisinin
kağana, Gök Tengri tarafından
verildiğine inanılırdı. Dolayısıyla Türklerde
gücün kaynağı ilahidir.
İlk Türk devletlerinde siyasi iktidar
kavramı “kut” tabiri ile ifade edilmiştir.
Türklerde kağan, hem bütün devlet
teşkilatının başı hem de toplumun lideri
durumundaydı.
Türk devletlerinde hükümdarlara; şanyü,
tanhu, han, yabgu, ilteber, idikut, erkin
ve kağan gibi unvanlar verilmişti.
Hükümdarlık sembolleri arasında
taht, davul, otağ, kotuz, tuğ ve yay
gösterilebilir.
Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Eski Türklerde kut anlayışı hâkimdi.
Buna göre Gök Tanrı kendi seçtiği bir
aileye yönetim hak ve yetkilerini yani
kutu verir ve bu hak ve yetkiler kan
bağı yoluyla ailenin tüm erkeklerine
geçerdi. Hakan ölünce, genelde
mücadeleyi kazanan erkek başa geçerdi.
Buna göre, kut anlayışının Türklere
yönelik olumsuz sonuçları arasında
aşağıdakilerden hangisi sayılamaz?
A) Taht kavgaları eksik olmamıştır.
B) Merkezî otorite sağlanamamıştır.
C) Devletlerin ömrü uzun sürmemiştir.
D) Hanedanın en güçlü üyesi başa
geçmiştir.
E) Devletler fazlaca yıkılma tehlikesi
geçirmiştir.
 İLK TÜRK DEVLETLERİ
Asya Hun Devleti (MÖ 220-MS 216)
Bilinen ilk teşkilatlı Türk Devleti'dir.
Devletin merkezi Ötüken
Bilinen ilk hükümdarı Teoman
En parlak dönemi Mete Han
Mete döneminde Çin baskı altına alınmış
orduda onlu teşkilat uygulanmıştır.
Hun Devleti zamanla Doğu ve Batı olmak
üzere ikiye ayrılmıştır.
I. Kök Türk Devleti (552-630)
Türk adını ilk defa resmî devlet ismi
olarak kullanmışlardır.
Avarları yıkarak kurulmuşlardır.
Kurucusu Bumin Kağan'dır.
En parlak dönemi Mukan Kağan
dönemidir.
I. Kök Türk Devleti zamanla Doğu ve Batı
olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Asya Hun Devleti’nin zayıflayıp çökmesi sonucunda
sıkıntı yaşayıp kendilerine yeni yerleşim ve
geçim alanları arayan bir kısım Türkler, Balamir
komutasında batıya yönelmişlerdir. Bu göçleri
sırasında çıkan ve Romalıların barbar dediği
kavimleri sürüklemişlerdir. Bu topluluklar da
kaçarken önlerine kattıkları toplulukları Roma
içlerine sürükleyince Roma İmparatorluğu önce
ikiye ayrılmış ve bir süre sonra Batı Roma
yıkılmıştır.
Bu parçadan yola çıkılarak aşağıdakilerden hangisi
söylenirse yanlış olur?
A) Kavimler Göçü gerçekleşmiştir.
B) Kıtalar arası etkileşimler yaşanmıştır.
C) Toplumsal bir olay, siyasi neticeler vermiştir.
D) Türkler, Avrupa’yı derinden etkileyecek
bir olayı tetiklemişlerdir.
E) Türkler, Roma İmparatorluğunu yıkmayı
temel amaç edinmişlerdir.
 İLK TÜRK DEVLETLERİ
II. Kök Türk Devleti (682-742)
Kurucusu Kutluk Kağan
Kutluk'un en büyük yardımcısı vezir Tonyukuk
Kapgan Kağan döneminde Türk boyları
hakimiyet altına alındı.
Devletin en parlak dönemi Bilge Kağan dönemi
Türk tarihinin ilk yazılı belgeleri Orhun
Kitabeleri bu dönemdedir.
Uygur Devleti (744-840)
Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan
Moyen Çur döneminde devletin sınırları
genişledi
Bögü Kağan zamanında Mani dini kabul edildi
Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk
devleti
Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Uygurlarda Bögü Kağan zamanında
Çinli rahiplerden öğrenilen
Manihazim dini kabul edilmiştir. Bu
dinde et yemek ve savaş yapmak
yasaktır.
Buna göre, Manihazim dininin
Türkler hakkında aşağıdaki
sonuçlardan hangisini doğurması
öncelikle beklenmez?
A) Tarım ile uğraşılmasını
B) Taşınabilir sanatlara önem
verilmesini
C) Savaşçılık özelliğinin azalmasını
D) Yerleşik tarzda hayat
yaşanmasını
E) Daha rahat ve sakin bir hayat
yaşanmasını
 DİĞER TÜRK DEVLETLERİ Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Avrupa Hun Devleti
Balamir'den sonra Avrupa Hunlarının
Balamir tarafından kurulmuştur. Uldız zamanında Türkler ilk
başına geçen Uldız zamanında iki kol
kez Anadolu'ya girmiştir. En parlak dönem Attila dönemidir. halinde hareket eden Hunların bir kolu
Onun döneminde Batı Roma baskı altında tutulmuş, Doğu Roma topraklarına girerken, diğeri
Roma ile Margus ve Anatolyus antlaşmaları imzalanmıştır. ise Kafkaslar üzerinden Anadolu'ya
Avarlar (558-805) girmiştir. Türkler, böylece
Anadolu'ya ilk defa adım atmışlardır.
Çinliler Juan Juanlar demişlerdir. Bayan Han zamanında Avrupa Hunlarının yukarıdaki
Orta Avrupa’da devlet kurmuşlar ve İstanbul’u iki kez faaliyeti;
kuşatmışlardır.
I. hem doğuya hem batıya yönelik
akınlar yapıldığı,
Karluklar (627-1212)
II. Bizans İmparatorluğuna son
Talas Savaşı’nda Çin'e karşı Arapları desteklediler. verildiği,
İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boylarındandırlar. III. Türklerin Anadolu'yu yurt
Karahanlıların kurulmasında etkili oldular. tuttuğu
Hazarlar (630-968) yargılarından hangilerini doğrudan
kanıtlar?
Bizans, Sasani ve Müslüman Araplarla siyasi ilişkilerde A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
bulundular. Museviliği benimseyen tek Türk topluluğudur
D) I ve III E) I, II ve III
ve Ruslar tarafından yıkılmıştır.
 Tuna Bulgar Devleti (679-869) Bu sayfadan nasıl
Büyük Bulgarya Hanlığının kurucusu Kubrat’ın oğlu Asparuh soru çıkar?
tarafından kurulmuştur. Boris Han Dönemi’nde (864) Hristiyanlığı
resmen kabul etmiştir. Kırgızlar, Uygur Devleti'ni yıkıp
Orhun bölgesini ele geçirerek
İtil (Volga) Bulgar Devleti (680- 1391) Ötüken'de 840 yılında devlet
kurmuşlardır.
Büyük Bulgar Devleti'nin yıkılmasıyla İtil bölgesinde kuruldu. Almış Buna göre, aşağıdakilerden
Han zamanında İslam’a girdiler. hangisi söylenemez?
A) Uygurların siyasi ve askerî
Türgişler (659-766)
gücü Kırgızlara karşı
Emevilerle mücadele ederek Arapların Orta Asya’da hâkimiyet koymaya yetmemiştir.
kurmasını engellemiştir. Kendi adlarına para bastırmışlardır. B) 9. yüzyılda Müslüman Türk
toplulukları arasında problem
Oğuzlar (766-1000) yaşanmıştır.
X. yüzyılın sonlarına doğru İslamiyet’i kabul eden Oğuzlar, Büyük C) Türklerin kutsal saydığı
Selçuklu ve Osmanlı gibi kuşatıcı imparatorluklar kurmuşlardır. yerlerde Türk devletleri
kurulmuştur.
Kırgızlar (840-1207) D) Türkler arasında siyasi
mücadeleler yaşanmıştır.
840 yılında Ötügen'i alarak Uygur Devleti’ne son verdiler.
E) Orta Asya'da siyasi
1207 yılında Cengiz Han tarafından yıkılmıştır. Daha sonra Rus
hareketlilik görülmüştür.
egemenliğine giren Kırgızlar 1991’de bağımsız oldular.
 TÜRK TÖRESİ Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
Kağanın Oluşturduğu Töreler
İslamiyet öncesinde uygulanan Türk
Türkler, kağanın kanun koyma gücünü Gök Tanrı'dan aldığına töre hukukunda uzun süreli hapis gibi
inanırlardı. Oğuz Kağan Destanı'nda “... başınıza geçip sana yolu cezaların bulunmaması aşağıdakilerden
(töreyi) gösteririm." denilmektedir. Oğuz Kağan'ın ok ve yayı üçe hangisine bağlanırsa doğru olur?
bölüp oğulları arasında paylaştırması ve ülke yönetimini bu şekilde A) Kuralların yazılı olmamasına
tanzim etmesi, Bilge Kağan'ın; "Ben tahta çıktıktan sonra bunca B) Savaşçılığın önemli olmasına
önemli yasayı dünyanın dört yanındaki halka verdim." ve “Ben C) Göçebe bir yaşam sürülmesine
kendim kağan oturduğum için Türk milletini yoksul kılmadım. İli
D) Kuralların çeşitli yaptırımlarının
töreyi çok iyi kazandım." gibi sözleri, Türklerde kağanın yasa
olmasına
koyduğunu ve töreyi düzenlediğini gösterir.
E) Hakanın, devletle ilgili son kararları
vermesine
Kurultayda Oluşturulan Töreler
Kurultayda alınan kararlar da Türkler tarafından töre olarak kabul
edilirdi. Bu durum Orhun Yazıtları'nda; “Beyler de ulusu da birbirine NOT
uygun imişler. O yüzden ülkeyi koruyarak yasalar düzenlemişler."
şeklinde ifade edilmektedir. Türk töresi dinamik bir yapıya
sahip olduğu için töreler koşullar ve
imkânlara göre değişebilirdi. Ancak
Toplum İçerisinde Zamanla Ortaya Çıkan Örf
törelerde değişmeyen hükümler
ve Âdetlerden Oluşan Töreler
de vardı. Kutadgu Bilig'de törenin
Zaman içerisinde ortaya çıkan bu töreler kağan tarafından değişmeyen hükümleri; könilik (adalet),
edildikten sonra uygulanabilirdi. Türklerde aile hukuku, miras ve uzluk (iyilik), tüzlük (eşitlik ve kişilik
ahlâk konularındaki töreler bu şekilde oluşmuş, aile düzeni de belli (insanlık) olarak belirtilmiştir.
kaide belirlenmiştir.
 TÜRKLERDE ASKERÎ KÜLTÜR Bu sayfadan nasıl
soru çıkar?
TURAN TAKTİĞİ
likleri

pusu bir
sağ sol
Roma, Bizans ve Moğol ordularında
pusu bir

kanat Merkez kuvvetler kanat Türk savaş taktikleri kullanılmıştır.

Bu durum, aşağıdakilerden

likleri
Karşı kuvvetler hangisinin bir göstergesidir?
A) Tüm orduların Türk
ordusunu örnek aldıklarının
B) Türk askeriyesinin, üstün
özelliklere sahip olduğunun
Türklerin askeri alandaki savaşçı kimliklerinin
gelişmesinde; disiplinli, teşkilatçı ve mücadeleci C) Türklere ait olmayan
olmalarında yaşadıkları sert coğrafya ile diğer orduların, örneklik özelliği
milletler ve Türk boyları arasındaki mücadelelerin taşıdıklarının
etkisi büyüktür. D) Türklerden başka toplumlarda
Türklerde eli silah tutan herkes askerdir. askerliğin bilinmediğinin
Tarihte düzenli ilk Türk ordusunu Mete Han MÖ E) Türklerin, kendi taktiklerini,
209’da kurmuştur. dünyaya armağan etmek
Mete Han on bin kişiden oluşturduğu tümenleri niyetiyle uyguladıklarının
binlere; binleri, yüzlere; yüzleri de onlara ayırmıştır.
 İLK TÜRK DEVLETLERİNİN TİCARİ POLİTİKALARI
Eski Türk topluluklarında ve devletlerinde
ticaret, büyük ölçüde “değiş tokuş” esasına
Bu sayfadan nasıl
dayanmaktaydı. soru çıkar?
Türkler, değiş tokuş için en çok atı kullanmışlardı.
Hunlar ve Kök Türkler gibi
Türkler; özellikle Bizans, Çin ve Sasani gibi komşu göçebe toplumlar ile Çinliler
ülkelerden vergi, haraç ve savaş tazminatı adı gibi yerleşik toplumların üretip
altında temin ettikleri paralarla ihtiyaçları olan sattıkları ürünler de farklıdır.
malları satın alırlardı.
Aşağıdakilerden hangisi, Orta
İpek Yolu güzergâhının, çok erken dönemlerden Asya Türklerinin Çinlilere ağırlıklı
itibaren Türklerin sahip olduğu topraklardan olarak pazarladıkları ürünler
geçmesi bölgedeki Türk güçlerini ekonomik arasında sayılamaz?
anlamda olumlu etkilemiştir.
A) Silah
Uygurlar, alım satım ve borç alıp vermede belirli
bir para ve ölçü sistemine sahip olmuştur. B) At koşum takımı

Hazar ülkesi; ulaşımın hızlandığı, mal değişiminin C) Deri

arttığı, Doğulu ve Batılı milletlerden kitleler hâlinde D) Hububat
ticaret ve sanatla uğraşan insanların kaynaştığı E) Canlı at
bir yer hâline gelmiştir.
 ÖDÜLLÜ SORU
Mete Han MÖ 209’da Türklerin ilk düzenli kara
ordusunu kurmuştur. Günümüzde Türk Kara
Kuvvetlerinin brövesinde kara kuvvetlerimizin kuruluş
tarihi hâlâ MÖ 209 olarak kabul edilmektedir.
Bu kabul, aşağıdakilerden hangisinin bir göstergesi
sayılabilir?
A) Türklerin asker millet olma özelliğinin zamanla
zayıfladığının
B) Türk ordusunun hiç değişmeden günümüze kadar
geldiğinin
C) Türkiye’de hâlâ Mete Han’ın ordusunun kullanılmakta olduğunun
D) Türk ordusunda genel karakter itibarıyla devamlılık bulunduğunun
E) Mete Han’ın, deniz kuvvetleri ve donanma kurmanın öneminin farkına
varamadığının
 ÖDÜLLÜ SORU

Kavimler Göçü neticesinde Vizigotlar İspanya'da, Franklar Fransa'da,

Angılar İngiltere'de, Gremenler Almanya'da hâkimiyet kurmuşlardır.
Böylece Avrupa'nın bugünkü devletlerinin yapısı oluşturulmuştur.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi daha fazla söylenebilir?
A) Avrupa dışına apılan göçler sonuç vermiştir.
B) Avrupa'nın bilimsel ve kültürel temelleri atılmıştır.
C) Bugünkü Avrupa'nın siyasi ve etnik temelleri atılmıştır.
D) Yeni dünya kararlarında önmeli gelişmeler yaşanmıştır.
E) Coğrafi Keşifler'in siyasi sonuçları ortaya çıkmaya başlamıştır.