Professional Documents
Culture Documents
Item 128887
Item 128887
Item 128887
2770
d r s J.R. V e r b e e k
DE GESCHIEDENIS VAN HET SULTANAAT ACEH IN VOGELVLUCHT
d r s J.R. V e r b e e k
Aceh
De Kraton Aceh
De A c e h - r i v i e r maakt op o n g e v e e r 5 k i l o m e t e r l a n d i n w a a r t s een
s t e r k e kromming, w a a r b i j h a a r l o o p van een w e s t e l i j k e i n een
n o o r d e l i j k e r i c h t i n g o v e r g a a t . N a b i j d e z e kromming op o n g e v e e r
200 m e t e r van de l i n k e r o e v e r l a g de k r a t o n van G r o o t Aceh i n
een v r i j d i c h t b e v o l k t e v l a k t e . B e h a l v e de k r a t o n Darud D u n i a
bouwde S u l t a n A l a a d - D i n J o h a n Mahmud Syah I van h e t k o n i n k - '
r i j k D a r u s s a l a m (1267-1309) h i e r i n 1292 de M e u s e u g i t Raya
J a m i B a i t u r Rahman ( " v e r b l i j f van de B a r m h a r t i g e " ) welke
l a t e r d o o r de S u l t a n s I s k a n d a r Muda en I s k a n d a r T h a n i a a n z i e n -
l i j k werd v e r g r o o t . S u l t a n A l a a d - D i n Syamsu Syah (1497-1511)
bouwde een nieuwe k r a t o n , K u t a Alam genaamd, alsmede de meu-
s e u g i t B a i t u r Rahim ( " v e r b l i j f van de E r b a r m e r " ) . D e z e l f d e
naam werd l a t e r ook gegeven aan de d o o r S u l t a n I s k a n d a r Muda
m de k r a t o n Darud D u n i a gebouwde m e u s e u g i t . T i j d e n s de r e g e -
r i n g s p e r i o d e van S u l t h a n e N u r a l - ' a l a m N a g i a t a d - D i n s y a h
werden d e z e m e u s e u g i t en de k r a t o n d o o r b r a n d v e r w o e s t , doch
l a t e r i n meer b e s c h e i d e n vorm herbouwd. Met h e t afnemen van de
s u l t a n s m a c h t en h e t v o o r t d u r e n d e g e l d g e b r e k van de v o r s t
v e r v i e l de k r a t o n i n de l o o p d e r t i j d s t e e d s meer, z o d a t van
de v r o e g e r e g r a n d e u r w e i n i g meer o v e r b l e e f . V e t h omschreef i n
z i j n boek " A t c h i n en z i j n e b e t r e k k i n g e n t o t N e d e r l a n d " (1873)
de t o e s t a n d van h e t complex a l s een " s m e r i g e n , h a l f i n g e v a l -
l e n , g e d e e l t e l i j k z e l f s van a t a p p e n o n t b l o o t e n k r a t o n " .
Van de v r o e g e r e k r a t o n waren s l e c h t s e n k e l e r e s t e n o v e r -
g e b l e v e n , w a a r o n d e r de P i n t o Khob, een even b u i t e n de
kratonmuur g e l e g e n s t e n e n p o o r t j e , d a t w e l l i c h t o o i t diende
a l s u i t g a n g van de k r a t o n n a a r de Taman. I n d e z e Taman, een i n
s t e e n o p g e t r o k k e n l u s t o o r d i n de vorm van een g e s t y l e e r d e
l o t u s b l o e m , g e l e g e n i n de omgeving van de k r a t o n b i j K o t a
Gunungan, i s de c u l t u u r i n v l o e d merkbaar van de I n d i a s e G r o o t -
M o g o l s . B i j K o t a Gunongan, ook wel K o t a P e c u t genoemd, bevond
z i c h v o o r t s een ommuurde b e g r a a f p l a a t s , w a a r b i n n e n z i c h de
g r a v e n bevonden van e n k e l e r a t u ' s .
Het k r a t o n c o m p l e x z e l f was l a n g w e r p i g van vorm en omgeven d o o r
een 4 a 5 m e t e r hoge b u i t e n m u u r , w a a r b i n n e n nog een tweede en
d e r d e muur waren o p g e r i c h t , d i e e n c e i n t e s vormden, w a a r o n d e r
d i e v a n de e i g e n l i j k e d a l a m . De a f m e t i n g e n van de b u i t e n o m t r e k
b e d r o e g e n o n g e v e e r 800 b i j 1500 m e t e r , z o d a t h e t complex een
o p p e r v l a k b e s l o e g van o n g e v e e r 16^ h e c t a r e n . Aan de z u i d - en
o o s t z i j d e s t r o o m d e b i n n e n de k r a t o n m u r e n de K r o e ë n g Daroe, d i e
even d a a r b u i t e n i n de A c e h - r i v i e r u i t s t r o o m d e . De v o o r n a a m s t e
gebouwen waren h e t w o o n h u i s en h e t " k a n t o o r " van de s u l t a n , de
e e t z a a l van de oude s u l t a n , h e t h u i s van P u c u t P i d i en h a a r
v o l g e l i n g e n , de balè rom, h e t h u i s van de oude s y a b a n d e r , de
eerdergenoemde M e u s e u g i t B a i t u r Rahim, en h e t k r u i t h u i s . Daar-
n a a s t waren e r v e r s c h i l l e n d e goed o n d e r h o u d e n v o r s t e l i j k e
b e g r a a f p l a a t s e n , w a a r o n d e r d i e van S u l t a n I b r a h i m Mansur Syah
en z i j n b e i d e k i n d e r e n .
De n o o r d - en w e s t f a c e n van de k r a t o n waren i n g e d u c h t e s t a a t
van t e g e n w e e r g e b r a c h t ; de o v e r i g e waren m i n d e r u i t g e b o u w d ,
doch werden b e s c h e r m d d o o r een o n d o o r d r i n g b a r e w i l d e r n i s van
b a m b u - d u r i , d i e h e t g e h e e l een g r o t e s t o r m v r i j h e i d g a v e n . De
w a l l e n van de k r a t o n waren v r i j w e l op E u r o p e s e w i j z e gebouwd
en van t r a v e r s e n v o o r z i e n . De n o o r d f a c e l e e k e n i g s z i n s op de
g e b a s t i o n n e e r d e vorm van de I t a l i a a n s e b e v e s t i g i n g s m a n i e r en
b e s t o n d u i t een l i n i e van twee g e b a s t i o n n e e r d e f r o n t e n , met
k l e i n e b a s t i o n s en een z e e r l a n g e c o u r t i n e . De w e s t f a c e was
o v e r de g e h e l e l e n g t e op d r i e p u n t e n g e b r o k e n , z o d a t ge-
s c h i k t e o p s t e l l i n g s p l a a t s e n v o o r g e s c h u t t e r b e s t r i j k i n g van
de g r a c h t werden v e r k r e g e n . Het z u i d f r o n t had de vorm van een
r e c h t e l i j n , waarvan h e t m i d d e l s t e g e d e e l t e o n g e v e e r 20 m e t e r
v o o r u i t s t a k v o o r de g r a c h t s v e r d e d i g i n g ; de o o s t f a c e , t e n -
s l o t t e , had een u i t s p r i n g e n d e hoek t e r b e s t r i j k i n g van h e t
n o o r d e l i j k e g e d e e l t e . De o m w a l l i n g b e s t o n d s l e c h t s v o o r een
k l e i o n g e d e e l t e u i t s t e n e n muren, n a m e l i j k 10 m e t e r r e c h t s en
24 m e t e r l i n k s van de h o o f d p o o r t i n de n o o r d f a c e ; v o o r h e t
o v e r i g e was d e z e g e h e e l van a a r d e . Na de m i s l u k t e e e r s t e
e x p e d i t i e van 1873 was de o m w a l l i n g a a n z i e n l i j k v e r s t e r k t en
werd h e t p r o f i e l van de b o r s t w e r i n g van h e t n o o r d - en w e s t -
f r o n t h e r s t e l d met b l o k z o d e n en, a l s z a n d z a k k e n g e b r u i k t e ,
g e v u l d e a a r d m a n d j e s van g e v l o c h t e n k l a p p e r b l a d e n . De meuseu-
PLATTE GROND VAN DEN KRATON
g i t , de Tanam en de K o t a Gunongan vormden met h e t t u s s e n -
g e l e g e n K o t a Kuburan R a j a een a a n e e n g e s c h a k e l d e l i n i e v a n
v e l d w e r k e n t e r v e r h o g i n g van h e t v e r d e d i g i n g s v e r m o g e n v a n de
n o o r d - en w e s t f a c e v a n de k r a t o n . T e r b e s c h e r m i n g v a n de
b e d i e n i n g s m a n s c h a p p e n v a n h e t g e s c h u t t e g e n de u i t w e r k i n g v a n
h e t N e d e r l a n d s e g r a n a a t v u u r waren g e b l i n d e e r d e u i t g e g r a v e n
s c h u i l h o e k e n a a n g e b r a c h t i n h e t t a l u d v a n de o m w a l l i n g en
waren i n de e m b r a s s u r e s gedroogde b u f f e l h u i d e n opgehangen,
w a a r a c h t e r h e t l a d e n van h e t g e s c h u t v e i l i g p l a a t s kon hebben.
I n t o t a a l bevonden z i c h 52 s t u k k e n g e s c h u t v a n de meest u i t -
e e n l o p e n d e a a r d en k a l i b e r op de k r a t o n w a l l e n , e c h t e r s l e c h t s
g e d e e l t e l i j k op d e u g d e l i j k e a f f u i t e n . H i e r v a n werd met 35
s t u k s op de N e d e r l a n d e r s g e v u u r d , w a a r b i j de A c e h e r s ondermeer
s t e n e n en N e d e r l a n d s e b l i n d g a n g e r s a l s p r o j e c t i e l e n g e b r u i k -
t e n . Een d e r meest o p v a l l e n d e s t u k k e n was een f r a a i b r o n z e n
p r o n k - k a n o n , waarop h e t E n g e l s e wapen en de t e k s t " J a c o b u s Rex
1617" waren a a n g e b r a c h t en d a t i n d e r t i j d d o o r de E n g e l s e
k o n i n g J a c o b u s I aan de s u l t a n v a n Aceh t e n geschenke was
gegeven. Thans b e v i n d t z i c h d i t kanon met e n k e l e a n d e r e i n de
v e r z a m e l i n g v a n h e t museum Bronbeek. Van h e t b r o n s van de
o v e r i g e a a n g e t r o f f e n vuurmonden werd de A t j e h m e d a i l l e v e r v a a r -
d i g d , d i e aan a l l e d e e l n e m e r s van de l e en 2e e x p e d i t i e werd
uitgereikt.
Na de v e r o v e r i n g werd h e t k r a t o n c o m p l e x a l s v e r d e d i g b a r e
s t e l l i n g u i t g e b o u w d en bewoonbaar gemaakt v o o r een E u r o p e s e
b e z e t t i n g . De balè rom werd v e r p l a a t s t en d i e n d e t o t 1881 a l s
t i j d e l i j k e o f f i c i e r s w o n i n g . Voor de bouw v a n e n k e l e b u r e a u ' s
v o o r h e t g e w e s t e l i j k c i v i e l en m i l i t a i r b e s t u u r werden i n 1879
e n k e l e g r a v e n v a n n i e t meer bekende v o r s t e n o p g e r u i m d ; de
o v e r i g e v o r s t e n g r a v e n werden z o r g v u l d i g g e s p a a r d . Het a l d u s
o n t s t a n e b e s t u u r s c e n t r u m werd op v o o r s t e l v a n de t o e n m a l i g e
o p p e r b e v e l h e b b e r g e n e r a a l J . v a n S w i e t e n K o e t a R a d j a genoemd,
h e t g e e n b i j G o u v e r n e m e n t s b e s l u i t van 19 maart 1874 No. 1 werd
g o e d g e k e u r d . De t i j d e n s de k r i j g s h a n d e l i n g e n d o o r b r a n d v e r -
w o e s t e M e u s e u g i t Raya B a i t u r Rahman werd a l s v r e d e s g e b a a r
g e h e e l herbouwd. Reeds op 8 f e b r u a r i 1874 b e l o o f d e g e n e r a a l J .
van S w i e t e n i n een s c h r i j v e n aan e n k e l e v a n de meest i n v l o e d -
r i j k e h o o f d e n de herbouw, i n de hoop v e r z o e n i n g s g e z i n d e Ace-
h e r s v o o r z i c h t e w i n n e n , door aan t e t o n e n d a t hun g o d s d i e n s t
door h e t N e d e r l a n d s e g e z a g volkomen geëerbiedigd werd. Door
t a l v a n m o e i l i j k h e d e n en t e g e n w e r k i n g v a n de Acehse b e v o l k i n g
en hun h o o f d e n kon e e r s t i n 1879 met de bouw worden begonnen,
w e l k werk d o o r L i e A S i e , de l u i t e n a n t d e r C h i n e z e n t e Aceh,
v o o r h e t a s t r o n o m i s c h e b e d r a g van f 203.000,- was aangenomen.
Op 9 o c t o b e r 1879 werd d o o r Teungku K a l i M a l i k u n Adé p l e c h t i g
de e e r s t e s t e e n g e l e g d , i n t e g e n w o o r d i g h e i d v a n ondermeer
g e n e r a a l Van d e r H e i j d e n . Op 27 december 1881 werd de herbouw-
de m e u s e u g i t met p l e c h t i g ceremoniëel o v e r g e g e v e n . Hoewel de
m e u s e u g i t a l s z o d a n i g door de b e v o l k i n g werd g e a c c e p t e e r d ,
h e e f t de herbouw op z i c h n i e t h e t beoogde e f f e c t o p g e l e v e r d .
De r e s t a n t e n v a n de k r a t o n z e l f en h a a r o m w a l l i n g werden i n de
l o o p d e r t i j d g e h e e l g e s l o o p t ; s l e c h t s de P i n t o Khob en de
K o t a Gunongan met de Taman z i j n bewaard g e b l e v e n .
Overzicht van de s u l t a n s van Samudra Pasai
Beek. A.W.K. t e r
De v i e r e e r s t e j a r e n van den A t j e h - o o r l o g .
's-Gravenhage, 1 8 8 3 . - 1 5 5 p. : k r t n .
Bescheiden
O f f i c i e e l e bescheiden betreffende het ontstaan van den
o o r l o g tegen A t j e h .
Algemeene L a n d s d r u k k e r i j , 1 8 8 1 .
Beschrijving
B e s c h r i j v i n g v a n den k r a t o n van G r o o t - A t j e h . Z i j n e
v e r d e d i g i n g s k r a c h t en bewapening. M e r k w a a r d i g h e d e n e r i n
a a n g e t r o f f e n . - B a t a v i a , 1 8 7 4 . - 1 6 p. : p l . g r .
Beuminq. P.H.R.
S c h e t s e n u i t de s t r i j d op G r o o t - A t j e h met s p e c i a a l
v e r v a a r d i g d e k a a r t en t o e p a s s e l i j k e p h o t o ' s .
Amsterdam, 1 9 1 5 . - 6 3 p. : i l l .
Borel. G.F.W.
Onze v e s t i g i n g i n A t j e h . C r i t i s c h b e s c h r e v e n .
's-Gravenhage, 1 8 7 8 . - V I , 3 6 4 p. : k r t n .
B r o e r s m a , R.
A t j e h a l s l a n d v o o r h a n d e l en b e d r i j f
U t r e c h t , 1 9 2 5 . - 1 2 8 p. • i l l .
B r o o s h o o f d . P.
G e s c h i e d e n i s v a n den A t j e h - o o r l o g 1 8 7 3 - 1 8 8 6 . I n
p o p u l a i r e n vorm v e r t e l d .
U t r e c h t , 1 8 8 6 . - 2 9 7 p. : k r t n .
B r u i n s m a . J.F.D.
De v e r o v e r i n g van A t j e h ' s g r o o t e M i s s i g i t .
Sneek, 1889. - 116 p. : i l l .
Croo r M.H. du
M a r e c h a u s s e i n A t j e h . H e r i n n e r i n g e n en e r v a r i n g e n van
den e e r s t e n l u i t e n a n t en k a p i t e i n v a n h e t K o r p s
M a r e c h a u s s e e v a n A t j e h en O n d e r h o o r i g h e d e n H.J. Schmidt
M a a s t r i c h t , 1943. - 191 p. : i l l .
C r o o . M.H. du
Generaal Swart. P a c i f i c a t o r van A t j e h .
M a a s t r i c h t [ 1 9 4 5 ? ] . - X I I , 177 p. : i l l . : krtn.
D i a i a d i n i n a r a t , Raden H.
C r i t i s c h o v e r z i c h t van de i n M a l e i s c h e werken v e r v a t t e
gegevens o v e r de g e s c h i e d e n i s v a n h e t S o e l t a n a a t van
A t j e h . - 's-Gravenhage, 1910.
D i a i a d i n i n a r a t . Raden H.
K a s u l t a n a n Aceh; S e j a r a h K a s u l t a n a n Aceh.
J a k a r t a , 1984.
Doup. A.
Gedenkboek K o r p s Marechaussee v a n A t j e h en
Onderhorigheden.
Medan, 1940. - 376 p. : i l l . : k r t .
F i s c h e r . H.W.
C a t a l o g u s van 's R i j k s E t h n o g r a p h i s c h Museum.
D e e l V I : A t j e h , G a j o - en A l a s l a n d e n .
L e i d e n , 1912. - 229 p. : i l l .
Gedenkboek
Gedenkboek K o r p s M a r e c h a u s s e e van A t j e h en
O n d e r h o o r i g h e e d e n : 1890 - 2 A p r i l 1940.
[ 8 . 1 . : s . n . ] , 1940. - 376 p. : i l l .
Has'imv. A.
I s k a n d a r Muda. Meukuta Alam.
J a k a r t a , 1975. - 104 p. : i l l . : lit.opg.
Hasimv. A.
Kebudayaan Aceh dalam S e j a r a h .
J a k a r t a , 1983. - 478 p. : i l l .
H e r f k e n s . J.W.F.
Oost-Indische krijgsgeschiedenis, I I I .
De expeditiën n a a r A t j e h , 1873-1874.
B r e d a , 1900. - 81 p. : k r t .
H e u r n . F.C. v a n
De o l i f a n t e n v a n Sumatra.
's-Gravenhage, 1929. - 43 p. : i l l .
H e u t s z . J . B . van
De o n d e r w e r p i n g v a n A t j e h .
's-Gravenhage, 1893. - 117 p. : k r t .
I b r a h i m A l f i a n . Teuku
Mata uang emas k e r a j a a n - k e r a j a a n d i Aceh.
S e r i p e n e r b i t a n museum N e g e r i Aceh 3.
Banda A c e h , 1979. - 52 p. : i l l .
Jonaeians, J .
Land en V o l k v a n A t j e h v r o e g e r en nu.
B a a r n , 1939. - 353 p. : i l l .
K e o o e r . G.
De o o r l o g t u s s c h e n N e d e r l a n d en A t c h i n .
R o t t e r d a m , 1874. - 256 p. : i l l . : k r t n .
K i e l s t r a . E.B.
B e s c h r i j v i n g v a n den A t j e h - o o r l o g
met g e b r u i k m a k i n g d e r o f f i c i e e l e b r o n n e n , d o o r h e t
Departement d e r Koloniën d a a r t o e a f g e s t a a n .
's-Gravenhage, 1883-1885. - 3 d l n .
K l e r c k . E.S. de
De A t j e h O o r l o g . I n o p d r a c h t van de R e g e e r i n g met
gebruikmaking van o f f i c i e e l e bescheiden samengesteld.
D e e l I : Het o n t s t a a n van den o o r l o g .
's-Gravenhage, 1912. - XX, 496 p.
Kreemer. J .
Atjeh.
L e i d e n , 1922. - 2 d l n .
Lanahout. J .
Economische S t a a t k u n d e i n A t j e h .
's-Gravenhage, 1923. - 194 p. : i l l .
Leiah, B
Tangan-tangan t r a m p i l . Hands o f t i m e .
S e n i k e r a j i n a n Aceh. The c r a f t s o f Aceh.
J a k a r t a , 1989. - 181 p. : i l l .
Lombard. D.
K e r a j a a n Aceh jaman S u l t a n I s k a n d a r Muda (1607-1636).
J a k a r t a , 1986. - X I V , 404 p. : i l l .
( v e r t a l i n g v a n Le S u l t a n a t d ' A t j e h au temps d ' I s k a n d a r
Muda 1607-1636. P a r i s 1967)
Mededeelingen
M e d e d e e l i n g e n v a n h e t B u r e a u v o o r de B e s t u u r s z a k e n d e r
B u i t e n b e z i t t i n g e n , bewerkt door h e t E n c y c l o p a e d i s c h
Bureau.
D e e l I I : A f l e v e r i n g 2 : A t j e h en O n d e r h o o r i g h e d e n .
S e m a r a n g / W e l t e v r e d e n , 1916. - 259 p. : i l l . : k r t n .
M e i i e r . H.F.
A t j e h v a n 26 December 1875 t o t 4 September 1876.
De o f f e n s i e v e h a n d e l i n g e n d e r G e u e r i l l a .
B r e d a , 1883. - 282 p.
Menaenal
Mengenal K o l e k s i E t n o g r a f i Museum N e g e r i Aceh
S e r i P e n e r b i t a n Museum N e g e r i Aceh.
Banda A c e h , 1986/87. - 42 p. : i l l . ; l i t . o p g .
Mohammad S a i d . H.
Aceh s e p a n j a n g abad.
Medan, 1 9 8 1 . - 833 p. : i l l .
N a a r d i n a . J.W.
Het c o n f l i c t Snouck H u r g r o n j e - V a n H e u t s z - V a n D a a l e n
U t r e c h t , 1938. - 211 p.
Nur E l I b r a h i m y . M.
Teungku Muhammad Daud B e u r e u e h ;
P e r a n a n n y a dalam p e r g o l a k a n d i Aceh.
J a k a r t a , 1982
The c o n t e s t f o r N o r t h Sumatra. A t j e h i n t h e N e t h e r l a n d s
and B r i t a m 1858-1898.
K u a l a Lumpur e t c , 1969.
Rochemont. J.T. de
Loudon en A t s j i n .
B a t a v i a , Amsterdam, 1875. - 208 p.
Rochemont. J.T. d_e
Onze o o r l o g met A t s j i n .
's-Gravenhage, 1877.
Schoemaker. J . P .
S c h e t s e n u i t den A t j e h - o o r l o g .
's-Gravenhage, 1888. - 144 p.
Snouck H u r a r o n i e . C.
A m b t e l i j k e A d v i e z e n van C. Snouck H u r g r o n j e .
's-Gravenhage, 1957-65. RGP.
Snouck H u r a r o n i e . c.
De A t j e h e r s .
B a t a v i a , L e i d e n , 1895. - 2 d l n , p l t n . atlas.
Stammeshaus, F.w.
Eens en v o o r a l t i j d A t j e h . U i t de n a g e l a t e n memoires v a n
F.W. Stammeshaus, b e s t u u r s a m b t e n a a r b i j h e t B.B t e
Atjeh.
Amsterdam, 1977. - 111 p.
S w i e t e n , J , van.
De w a a r h e i d o v e r onze v e s t i g i n g i n A t j e h .
Z a l t b o m m e l , 1879. - 493 p. : k r t .
Székely-Lulofs . M.H.
T j o e t N j a D i n . De g e s c h i e d e n i s v a n een A t j e h s e vorstin
's-Gravenhage, 1985. - 214 p. : k r t .
TaKgstu i t o
The W o r l d o f t h e A d a t A c e h . A H i s t o r i c a l S t u d y o f t h e
S u l t a n a t e Aceh.
Ph.D. T h e s i s A.N.U., Camberra, 1984.
V e e r , P. v a n ' t
De A t j e h - o o r l o g .
veth, P,J.
A t c h i n en z i j n e b e t r e k k i n g e n t o t N e d e r l a n d .
L e i d e n , 1873. - 136 p. : k r t .
Wap. J . J . F .
Het g e z a n t s c h a p van den S u l t a n v a n A t c h i n - 1602 - aan
P r i n s M a u r i t s v a n Nassau en de o u d - N e d e r l a n d s e
Republiek.
z.p. 1862.
Z a i n u d d i n . H.M.
S i n g a Aceh : b i o g r a p h i s e r i S u l t h a n I s k a n d a r Muda.
Medan, 1957. - 196 p : stamboomschema.
Z e n t a r a a f f . H.C.
Atjeh.
B a t a v i a , [ 1 9 4 0 ? ] . - 303 p. : i l l . : krt.