3 MAKROSKOPSKA STRUKTURA DRVETA

Da li ste znali da u svetu postoji oko 30.000 vrsta listopadnog drveća i oko 520 vrsta
četinara? Drvo koje dobijamo je veoma važna sirovina koja ima dosta prednosti: prirodnost,
obnovljivost, rasprostranjenost...
Nakon proučavanja ovog poglavlja, moći ćete da procenite prednosti drveta, njegovu
korisnost, steći ćete znanja o strukturi drveta i njegovim svojstvima, fiziologiji formiranja sloja
rasta.
Sa stečenim znanjem moći ćete da odredite drvo domaćih vrsta drveća, koje se
makroskopski razlikuju po boji i teksturi, ali ponekad deluju veoma slično ili čak bez posebnih
razlika.
Tekstura drveta pojedinih vrsta drveća je veoma interesantna, koja pokazuje njihov izgled
kao rezultat njihove anatomske strukture. Izgled drveta definitivno uvek zavisi od spoljašnjih
faktora koji svakodnevno utiču na stablo koje raste i na taj način oblikuju spoljašnji oblik
(habitus) i unutrašnju strukturu (anatomiju).

Drvo je biološki materijal. To je tkivo koje se javlja u drvenastim biljkama, drveću i žbunju.
Drvo se sastoji od ćelija koje obavljaju različite zadatke i imaju oblik i strukturu prilagođenu
tome. Obavljaju transport vode, mehaničku funkciju i transport i skladištenje hrane. Većina
ćelija u drvetu je mrtva, samo su parenhimske ćelije u beljici žive. Transport vode i
mehaničku funkciju obavljaju mrtve ćelije, dok transport i skladištenje hrane vrše žive ćelije.

Razvoj drvenastih biljaka odvijao se kroz tri prekretnice:

prelazak iz vodene i adaptacije na kopnenu sredinu,
razvoj unutrašnjeg sistema provodnih tkiva sa ugradnjom lignina,
pojava i razvoj kambijuma i sposobnost stabla da raste sekundarno – formiranje omotača
rasta (Božičko, 2002, 4).

Prilikom prelaska iz vodene sredine, drveće se prilagodilo kopnenoj sredini i izgradilo nove
sisteme ishrane i „kretanja“, i to:
proces fotosinteze u listovima,
unošenje hranljivih materija preko korena i
uspravan rast drveta – drvenasto glavno stablo.

Drvo je sekundarni ksilem, trajno tkivo golosemenica i dvosupnica, koje nastaje delovanjem
kambijuma u pravcu ka korenu.
Zbog mnogih funkcija koje drvo obavlja u živim biljkama, njegova struktura je veoma
raznolika. Sastoji se od različitih tkiva i ćelija. Zbog toga ima različita svojstva, kao što su:
nehomogenost, anizotropnost, higroskopnost (Torelli, 1989).

Drvo je nehomogeno jer se sastoji od različitih specijalizovanih tkiva. Njegovu

nehomogenost dodatno povećavaju razlike između ranog i kasnog drveta, beljike i srži,
mladog i zrelog drveta, reakcionog drveta i, naravno, brojnih nedostataka koji se javljaju u
drvetu.

Anizotropija je rezultat različite strukture i orijentacije tkiva. Osnovno fibrozno tkivo i

trahealna mreža idu uzdužno, dok trakasto tkivo ide radijalno. Anizotropija je takođe rezultat
rasta drveta u slojevima (odbojnici).
Higroskopnost je svojstvo drveta da prihvata vodenu paru iz vlažnog vazduha i da je
„sorptivno“ vezuje, ili emituje vodu u suv vazduh.
Higroskopnost se može smanjiti hemijskim i fizičkim procesima, dok se u isto vreme
povećava stabilnost dimenzija i poboljšavaju svojstva čvrstoće punog drveta.

Neželjena heterogenost, anizotropija i varijabilnost drveta mogu se smanjiti rezanjem i

ljuštenjem furnira, testerisanjem gredica, defibrilacijom i oblikovanjem iverja u različite ploče.
Struktura drveta se naziva makroskopskom kada se drvo posmatra golim okom.
Dakle, šta vidimo golim okom?
Na slici je uzorak drveta, gde se prepoznaju godovii i letnice.
Zbog karakterističnog rasta u visinu i debljinu, u drvetu se mogu razlikovati tri osnovna
ksilotomska pravca:

uzdužni, koji ide u pravcu rasta visine, uglavnom u aksijalnom pravcu osnovnog tkiva,
radijalno, ide u pravcu debljine i
tangencijalna, koja je upravna na radijalnu.

Prema aksijalnim pravcima definišu se i ravni, odnosno poprečni preseci:

poprečni presek,
radijalni presek,
tangencijalni presek

3.1 POPREČNI PRESEK DRVETA

Kada se stablo preseče poprečno, možemo videti zanimljivu sliku koncentričnih krugova ili
postepenih ? prstenova. Najudaljeniji deo odsečenog debla je kora.
Nakon kore dolazi kambijum koji je važan u rastu stabla i brine o deobi ćelija i rastu drveta
prema unutra i kore ka spolja.
Kambijum je prema unutrašnjoj strani debla praćen dodatnim slojevima drveta, koji se
nazivaju godovi (Polanc, Leban, 2004, 35).
God je inkrementalni ? prsten koji se formira za godinu dana i sastoji se od ranog i kasnog
drveta. Rano drvo se vidi unutar goda kao svetlije, manje gusto drvo, kasno drvo je tamnije i
gušće.
Letnica je granica između dve sastojine, tačnije, granica između kasnog drveta prethodne i
ranog drveta ove godine.
Na sredini poprečnog preseka je jezgro.
Trakovi (prugasti parenhim) su vidljivi kao tanke linije koje idu od korteksa prema jezgru.
Na poprečnom preseku se srž i belika razlikuju i po boji, pri čemu je beljika spoljni, obodni
deo debla, a srž unutrašnji.

3.2 RADIJALNI PRESEK DRVA

„Radijalni presek četinara, prstenasto-poroznog i poluprstenasto-poroznog drveta je

karakteristično prugast. Postepeni slojevi su vidljivi kao trake koje idu paralelno sa srezanim
trupom. Veći trakovi nekih vrsta drveta (npr. bukva, hrast, brest, čak i javor...) vide se kao
sjajne, glatke mrlje – iskre“ (Polanc, Leban, 2004, 36).

3.3 TANGENCIALNI PRESEK DRVETA

»Prirastne plasti na tangencionalnom preseku čine sliku, koja zavisi od lokacije preseka.
Granice između ovih slojeva su u obliku parabola. Trakovi su ukršteni i mogu se videti golim
okom kao linije ili vretena (npr. bukva, hrast)« (Polanc, Leban, 2004, 36).

3.4 GOD, LETNICA

Drvenaste biljke rastu u slojevima – prstenovima rasta, koji se u preseku nazivaju godovi i
rezultat su periodičnosti delovanja kambijuma i promene fizioloških uslova tokom
vegetacionog perioda.

„Obično možemo da govorimo o godovima u biljkama iz umerenih klimatskih zona. Ovde se

starost drveta može odrediti prebrojavanjem godova na debelom delu panja ili na najnižem
nivou u deblu. Ako računamo godove na višim nivoima u deblu, moramo broju godova dodati
onoliko godina koliko je drvetu potrebno da naraste do visine poprečnog preseka koji
proučavamo. Čak se i kod tropskog drveća vide prstenovi rasta, koji su rezultat prestanka
rasta usled sušnih perioda.“ (Čufar, 2006, 68)
Gledajući prsten rasta, uglavnom primećujemo smenjivanje svetlijih i tamnijih linija u godu.
Govorimo o ranom i kasnom drvetu koje se pojavljuje unutar jednog goda.

Šta znači rano drvo, a šta kasno drvo?

Na početku vegetacije (proleće i rano leto) proizvodi se rano drvo. U proleće se deo
produkata fotosinteze prvo koristi za rast izdanaka, odnosno posle zimskog mirovanja listovi,
grane i pupoljci moraju da izrastu, što znači manje raspoložive hrane za formiranje drveta, a
samim tim je tanji ćelijski zid. Za to vreme, dosta hormona rasta „auksina“ (koji se proizvodi
u mladim izdancima) je istovremeno dostupno, a rezultat ove zajedničke akcije su cene
tankih ćelija (sa lošim snabdevanjem asimilata) i široki lumeni (sa dobro snabdevanje
auksinom). Uglavnom u četinarima
Kada prestane da raste u visinu, kada se smanji rast izdanaka, grana i listova, dostupno je
više proizvoda fotosinteze; a sada se nusprodukti fotosinteze mogu ugraditi u ćelijski zid, što
rezultira debljim ćelijskim zidovima. Istovremeno, kako se broj izdanaka na stablu smanjuje,
smanjuje se i količina auksina hormona rasta, što rezultira užim lumenima. Formira se kasno
drvo koje se proizvodi u kasno leto i jesen.
U srednjim uslovima, kada se dva fiziološka gradijenta preklapaju, formira se prelazno drvo.

Na slikama 14 i 15 možemo videti ćelije ranog drveta sa širokim lumenima i tankim ćelijskim
zidovima, i ćelije kasnog drveta sa uskim lumenima i debljim ćelijskim zidovima.
Naravno, prelazak sa ranog na kasno drvo se ne dešava preko noći. Kako se ovaj prelaz
odvija dobro pokazuje mikroskopska slika drveta smrče (sl. 15), gde vidimo kako rano drvo
postepeno prelazi u kasno, ćelijski zidovi se postepeno zgušnjavaju, a lumeni smanjuju.
Međutim, moramo napomenuti da prelazak iz ranog drveta u kasno drvo može biti prilično
različit za različite vrste drveća. Kod jele, na primer, ovaj prelaz je izuzetno postepen, ali kod
bora izuzetno brz.

Kod četinara kasno drvo (spoljni deo beljike) je obično tamnije boje i tvrđe. Rano drvo
(unutrašnji deo goda) je napravljeno od mekšeg drveta i svetlije boje.
U slučaju većine domaćih četinara razlikujemo:
- rano drvo (na početku vegetacionog perioda),
- prelazno drvo,
- kasno drvo (pred kraj vegetacije).
Na diferencijaciju drveta ________ na rano, kasno i prelazno drvo utiču dva nezavisna
mehanizma:
fotosinteza hrane i njen raspored duž debla i
sinteza i distribucija auksina.

Dostupnost hrane u zoni kambijuma utiče na debljinu ćelijskog zida, a snabdevanje

auksinom (hormonom rasta) utiče na širinu lumena.

Manje ili više izražena granica između dva prstena rasta je letnica, koja je odraz strukturnih
razlika između kasnog i ranog drveta uzastopnih jednogodišnjih slojeva rasta i vidljiva je u
poprečnom i radijalnom preseku. Letnica je zapravo virtuelna linija između dva uzastopna
goda. Još preciznije, letnica bi se mogla definisati kao razlika u boji između kasnog drveta
prethodne i ranog drveta sledeće godine.

Ali šta je sa širinom goda za različite vrste drveća, četinara i listopadnog drveća?
Širina goda za različite vrste drveća može naravno biti različita i može se promeniti čak i
unutar jedne vrste drveta zbog različitih faktora:
socijalni status,
čistine,
temperatura,
svetlost,
povrede...
Sa različitom širinom goda, menja se i udeo ranog ili kasnog drveta unutar jednog goda.

Ako uporedimo uži i širi god kod četinara, širina (udeo) kasnog drveta je ista u oba slučaja.
(slika 16) Šta se dešava sa širim godovima? Povećanjem širine godova smanjuje se udeo
kasnog drveta, povećava se udeo mekšeg ranog drveta, što naravno znači i manju gustinu.
Ako poredimo uže i šire godove kod višeporoznog tvrdog drveta, povećanjem širine godova
povećava se udeo kasnog drveta, što znači veću gustinu kod širih godova. Kod listopadnog
drveća sa širim godom dobijamo i veću gustinu. (Slika 17).
U slučaju difuzno poroznog tvrdog drveta, ovaj odnos između širine godova i udela kasnog
drveta nije vidljiv.
3.5 RASUTO-POROZNE I VENČASTO-POROZNE VRSTE DRVETA
Venčasto-porozna vrsta drveća
Na preseku pojedinih listopada u ranom drvetu vidimo male pore (traheje), koje su nanizane
u obliku venca. Traheje u ranom drvetu su znatno veće kod ovih vrsta drveća nego traheje u
kasnom drvetu i stoga su vidljive i golim okom. Takve vrste drveća nazivaju se venčasto-
porozne vrste drveća (hrast, jasen, autohtoni kesten, brest, robinija).
Poluporozne vrste drveća imaju ranodrvene traheje ili znatno veće (obični orah) ili brojnije
(divlja trešnja).

Rasuto porozne vrste drveća

Kod listopada umrenog pojasa traheje mogu biti iste veličine i ravnomerno raspoređene po
listovima, ali obično nisu vidljive golim okom. Takve vrste drveća nazivaju se rasejano-
poroznim vrstama drveća (bukva, grab, lipa, breza, javor, kruška, crna jova, lipa, crna topola,
vrba, jarebica, šljiva...).

Kontrolna pitanja
Razmotrite proces formiranja prirastnih plasti.
Uporedite teksturu drveta prema različitim poprečnim presecima drveta.
Analizirati formiranje ranog i kasnog drveta.
Odrediti udeo ranog i kasnog drveta u odnosu na gustinu.
Navedite makroskopske karakteristike po kojima biste prepoznali drvo bukve, hrasta, jasena,
smrče.
Objasnite kako trakovi utiču na izgled drveta.
Uporedite izgled površine drveta kod venčastih i raspršeno-poroznih vrsta drveća