Kumpaslar

Makinecilik mesleğinin en çok kullanılan hassas ve önemli ölçü aletlerindendir. Dış ve iç

çapları, kalınlıkları, kanal veya aralıkları, derinlik veya kademeleri ölçmek için kullanılır.

Sürmeli Kumpaslar

Uzunluğu bir birim cinsinden sayısal değer olarak ortaya çıkaran ölçü aletidir. Endüstride
kullanılan ölçü aletlerinin başında gelir. Kullanıldıkları yerlere göre değişik tiplerde metrik ve
inçh birim sistemlerinde üretilirler. Dış boyut, iç boyut ve derinlik ölçmelerinde kullanılırlar.

1/10mm verniyeli kumpaslar

Cetvel üzerinde 9mm’lik kısım, verniye üzerinde 10 eşit parçaya bölünerek, verniye iki çizgi
arası 9/10 = 0,9mm bulunur. Cetvelin iki çizgi arası ile verniye iki çizgi arası farkı, 1-
0,9=0,1mm hassasiyet elde edilir.

1
Aşağıda 1/10 taksimatlı kumpasla yapılan örnekler verilmiştir.

1/20 Verniyeli Kumpas

Cetvel üzerinde 19mm’lik kısım, verniye üzerinde 20 eşit parçaya bölünerek, verniye iki çizgi
arası 19/20 = 0,95mm bulunur. Cetvelin iki çizgi arası ile verniye iki çizgi arası farkı, 1-
0,95=0,05mm hassasiyet elde edilir.

2
1/20 Verniyerli kumpas ölçüm örnekleri

1/50 Verniyerli kumpas ölçüm örnekleri

Cetvel üzerindeki 49 mm, verniye üzerinde 50 eşit parçaya bölünerek 49/50=0,98mm verniye
aralıkları elde edilmiştir. Cetvelin üzerinde iki çizgi aralığı ile, verniye iki çizgi aralığı
arasındaki fark, 1- 0,98 = 0,02mm hassasiyet elde edilir.

3
1/32” Verniyeli Sürmeli Kumpaslar
Cetvel üzerindeki 1" lık uzunluk, 8 eşit aralığa bölünerek, 1/8" lık bölüntüler elde edilmiştir.
Cetvel üzerindeki 3/8" lık uzunluk, verniye üzerinde 4 eşit aralığa bölünerek 3/8"/4 = 3/32" lık
aralıklar bulunmuştur. Böylece, cetvel ile verniye üzerindeki iki çizgi arası farkı, 1/8" - 3/32"
=1/32" hassasiyet elde edilir. Verniyenin birinci çizgisi ile cetvelin birinci çizgisi çakışırsa,
kumpas 1/32", ikinci çizgiler çakışırsa 2/32" açılmış olur.

4
1/64” Verniyeli Sürmeli Kumpaslar
Cetvel üzerinde 1" lık uzunluk, 16 eşit aralığa bölünerek, 1/16" lık bölüntüler elde edilmiştir.
Cetvel üzerindeki 3/16" lık uzunluk, verniye üzerinde 4 eşit aralığa bölünerek 3/16"/4 = 3/64"
lık aralıklar bulunmuştur. Böylece, cetvel ile verniye üzerindeki iki çizgi arası farkı, 1/16" -
3/64" =1/64" hassasiyet elde edilir.

5
1/128” Verniyeli Sürmeli Kumpaslar
Cetvel üzerinde 1" lık uzunluk, 16 eşit aralığa bölünerek, 1/16" lık bölüntüler elde edilmiştir.
Cetvel üzerindeki 7/16" lık uzunluk, verniye üzerinde 8 eşit aralığa bölünerek 7/16"/8 = 7/128"
lık aralıklar bulunmuştur. Böylece, cetvel ile verniye üzerindeki iki çizgi arası farkı, 1/16" -
7/128" = 1/128" hassasiyet elde edilir.

6
1/1000” Verniyeli Sürmeli Kumpaslar
Cetvel üzerinde 1" lık uzunluk, 40 eşit aralığa bölünerek, 1/40" lık bölüntüler elde
edilmiştir. Cetvel üzerindeki 24/40" lık uzunluk, verniye üzerinde 25 eşit aralığa bölünerek
24/40"/25 = 0,024" lık aralıklar bulunmuştur. Böylece, cetvel ile verniye üzerindeki iki
çizgi arası farkı, 0,025" - 0,024" = 0,001" hassasiyet elde edilir.

Üretici firmalar 0,001" lık kumpasları farklı bölüntüler ile üretmiştir. Bu kumpasta, cetvel
üzerinde 1" lık kısım 20 eşit parçaya bölünerek 0,05" lık aralıklar elde edilmiştir. Cetvel
üzerindeki 2,45" lık kısım verniyede 50 eşit aralığa bölünerek, 2,45"/50 = 0,049" lık bölüntüler

7
elde edilmiştir. Böylece, cetvel ile verniye üzerindeki iki çizgi arası farkı, 0,05" - 0,049" =
0,001" hassasiyet elde edilir.

Derinlik Kumpasları
Boydan boya işlenmemiş delik, oluk ve T- kanallarının ölçülmesinde kullanılırlar. Bu
kumpasların cetvel ve verniye bölüntüleri sürmeli kumpaslarla aynıdır.

8
Saatli Kumpaslar
Saatli kumpasların özelliği, üzerinde verniye olmamasıdır. Ölçüm yaparken cetvel üzerinden
tam mm değerleri, saat göstergesinden ise virgülden sonraki kısım okunur

9
0,01mm hassasiyetli kumpas, Ölçü: 116,72mm

0,02mm hassasiyetli kumpas, Ölçü: 2,18mm

Hassasiyet: 0,05mm Ölçü: 32,95

10
İç – Dış Çap Kumpasları
Silindirik parçaların iç ve dış çaplarının ölçülmesinde kullanılır. İç çap kumpası uç kısımları
sivriltilmiş pergel şeklinde dışa doğru açıktır. Silindirik parçanın iç kısmına uçları değdirilerek
ayarlanır. Dış çap kumpasının uç kısımları içe doğru sivriltilmiş yay biçiminde

iki ayağı ile silindirik parçaların dış kısımlarına değdirilerek ölçme sağlanır.. Ölçme işlemi
dışarıda cetvel veya verniyerli kumpasla yapılır.

Modül Kumpasları
Modül kumpasları, dişli çarkların modüllerini ve diş kalınlıklarını ölçmek amacıyla kullanılır.
Modül kumpaslarında, dişli çarkın modülü düşey ölçü cetvelinden, diş kalınlığı ise yatay ölçü
cetvelinden okunur.

11
12
7. Özel Kumpaslar

13
MİKROMETRELER
Kumpaslarla yapılan ölçmelerde hassasiyet en çok 0,01 mm. dir. Ancak her parçanın ölçüsü
kumpasların ölçme hassasiyeti içinde olmayabilir. Bu nedenle kumpaslar daha hassas ölçülerin
ölçülmesinde yeterli olmayabilir. Kumpaslarda verniye üzerindeki çizgilerin çokluğu ve hangi
çizginin hangi çizgi ile çakıştığının belirlenmesi okumayı zorlaştıran etkenlerdendir. Bu
olumsuzlukları ortadan kaldırmak için, daha hassas ölçü aleti olan mikrometreler yapılmıştır.
Mikrometrelerde okuma kolaylığı ve hassaslık derecesi kumpaslara göre daha fazladır.
Mikrometrelerin ölçme hassasiyeti 0,01 mm. dir. Hatta ölçme hassasiyeti 0,001 mm. olan
mikrometrelerde vardır.

14
MİKROMETRENİN KISIMLARI

MİKROMETRELERİN SINIFLANDIRILMASI

Metrik mikrometrelerin ölçme alanları

Dış çap mikrometreleri genellikle 0-25mm, 25-50mm, 50-75mm, 75-100mm, 100- 125mm,
125,150mm olarak üretildikleri gibi, daha büyük ölçmeler için 900-1000 mm’ye kadar
üretilebilirler. Mikrometrelerin ölçme alanları 25mm’dir. Örneğin 19mm’lik bir ölçü için 0-
25mm ölçülü mikrometre, 42mm’lik ölçü için 25-50mm ölçülü mikrometre kullanılır.

15
Verniyer bölüntülü mikrometreler
Verniyer bölüntülü mikrometreler metrik veya inç bölüntülü olurlar. Verniyer bölüntülü
mikrometrelerle iç çap, dıs çap belli boyutlardaki kalınlık, genişlik ve uzunluklar, delik çapları
vb. kısımlar ölçülebilmektedir. Bu tip mikrometrelerin okuma sistemleri tambur üzerine
yazılmış rakamlarla belirtilir.

1/100 hassasiyetli mikrometreler

Kovan ve Tambur bölüntüler:

Kovan üzerine yatay bir çizgi çizilmiş, bu çizginin üstüne 5’er mm’de bir rakamlar yazılan
milimetrik bölüntüler, altına ise mili metrik bölüntülerin ortasında olacak şekilde buçuk
bölüntüler işaretlenmiştir.

Tambur çevresi 50 eşit parçaya bölünmüş, bu bölüntüler 5 çizgide bir 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35,
40, 45 ve 0 rakamları yazılarak oluşturulmuştur. Tambur bir tur döndüğünde hareketli uç 0,5mm
ilerlediğine göre, tambur çevresindeki iki küçük çizgi aralığı=0,5mm/50 =1/100 =0,01mm olur.

16
1/100 hassasiyetinde mikrometrelerde ölçü okuma

0-25mm arası boyutlarda ölçüm yapan mikrometrenin, sabit ve hareketli uçların, alın
yüzeylerinin teması durumunda, tambur pahlı kısmı sol yüzü ile kovan sıfır çizgisi çakışır
durumdadır. Okunan ölçü sıfırdır.

17
1/1000 mm hassasiyetli mikrometreler
Kovan üzerinde 1 mm. ve 0,5 mm. bölüntüleri vardır. Tambur çevresi 50 eşit parçaya
bölünmüştür. Tambur bir devir yaptığında hareketli çene ( mil ) 0,5 mm. hareket eder. Tambur
üzerinde iki çizgi arası 0,5:50 = 0,01 mm. dir. Verniye bölüntüleri yapılırken tambur üzerinde 9
bölüntülük kısım sabit kısım üzerine yapılan yatay 10 eşit bölüntüye bölünmüştür. Yatay
bölüntülü kısımdaki iki çizgi arası ( 0,01 x 9 ) : 10 = 0,009 mm dir. 0,1 lik verniye ile elde
edilen hassasiyet 0,01 – 0,009 = 0,001 mm. dir.

18
Parmak (inç) Verniyer Bölüntülü Mikrometreler
İnç bölüntülü mikrometrelerde, vidalı mil ve somuna parmakta 40 diş açılmıştır. Vidalı mil bir
tam devir yaptığı zaman 1/40” ileri veya geriye doğrusal hareket eder. Ayrıca verniyer bölüntülü
tambur çevresi de 25 eşit parçaya bölünmüştür. Böylece mikrometrenin okuma hassasiyeti;

19
Not: İnç bölüntülü mikrometre kovanı üzerine ekseni doğrultusunda 0,025” aralıklarda bölüntü
yapılmış ve sıfırdan itibaren her dört çizgide bir numaralandırılmıştır.

20
Dijital Mikrometreler
Mekanik mikrometrelerin yanında ölçüm değerini dijital olarak gösteren elektronik
mikrometreler de mevcuttur. Tambur, vidalı mil ve dijital gösterge arasındaki bağıntı pillerden
gelen enerjiyle çalışan elektronik devreyle sağlanır. Bu mikrometre üzerindeki bölüntülerle
klasik metotla ölçüm yapılabilir. Dijital gösterge klasik okuma anındaki zihinsel yorulmayı ve
ölçme zaman kaybını ortadan tamamen kaldırmıştır, çünkü ölçüm değerini ekrandan direkt
olarak okunabilir.

Dijital mikrometre üzerinde bir gösterge ve butonlar bulunur. Bu butonların adı ve görevleri
şunlardır:
Açma-Kapama Butonu (ON/OFF): Aletin elektronik sistemini çalıştırmak ve durdurmak için,
yani kısaca açma ve kapama içindir.

İnç-mm Butonu: Ölçülmek istenen değerin birimini inç olarak ya da mm olarak görüntülemeyi
sağlar (Bazılarında sadece mm yada sadece inç ile gösterilir).

Sıfırlama Butonu: Ölçülen değerleri ya da göstergeyi sıfır yapar.

Bekletme Butonu: Bu butona birinci defa basılınca ekrandaki değer sabitleşir. Mikrometre
açılsa da kapansa da bu değer ekranda aynen kalır. Bu butona tekrar basıldığında ilk okunan
değer kaybolur ve onun yerine mikrometrenin sıfır noktasından itibaren son ölçme noktasına
kadar olan ölçme değeri ekranda görünür. Bu buton kademeli parçaların ölçümü ya da alınan ilk
ölçü değerini, mikrometre iş parçasından dışarı alındıktan sonra okumak için kullanılır.

21
Mikrometreyi kullanırken aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir;
1. Mikrometre darbelerden korunmalı,
2. Mikrometre su, yağ ve sprey içinde kullanılmamalı,
3. Mikrometre uzun zaman kullanılmayacaksa, pilleri çıkartılmalı,
4. Temizleme amacıyla tiner ve benzin gibi uçucu çözücüler kullanılmamalı,
5. İyi bir ölçme için is parçasının ısısı ile mikrometrenin ısısı arasında fark olmamalıdır.
6. Mikrometrenin günlük kullanımı bitince ölçü mili ve örs temizlenmeli ve ölçü mili açık
konumda tutulmalı,
7. Pillerin (AM-5 Alkalin- Manganez pil ) ömrü yaklaşık 500 çalışma saatidir. Pillerin ömrü
bitince ekranda (88.888) alarm işareti görünür. Görüntü kararır veya rakamlar iyi hareket
etmez. Bu durumda pilleri değiştirmek gerekir.

İç Çap Mikrometreleri
İç çapların ve kanal derinliklerinin ölçülmesinde veya kontrol edilmesinde kullanılır. İç çap
mikrometreleri, kullanma yeri ve özelliklerine göre değişik biçim ve boyutlarda
yapılmışlardır. Küçük delik çaplarının (5 – 25 mm ) ölçülmesinde kumpas tipi iç çap
mikrometreleri kullanılır. Bu tip mikrometrelerin okuma hassasiyetleri 0,01 mm dir.

Not: 25 mm den büyük delik çapları için uzatma çubuklu delik mikrometreleri kullanılır. Bu
tip mikrometrelerin kapasiteleri çubuk boyuna bağlı olarak değişir. Bu tip saplı iç çap
mikrometrelerinin ölçme kapasiteleri 25 mm den başlamak üzere (25 – 50) , (50 – 75)_ve
(225 – 250)mm arasında değişmektedir

22
Genellikle iç çapı 11 mm den 100 mm ‘ye veya 0,5” den 4” e kadar olan deliklerin
ölçülmesinde veya kontrol edilmesinde üç ayaklı mikrometreler kullanılır. Üçayaklı
mikrometrenin ölçü okuma hassasiyeti 0,005 mm dir. Ölçü mili adımı 0,5 mm olup
mikrometre tamburu 100 eşit parçaya bölünmüş ve böylece mikrometre hassasiyeti 0,005
mm olarak (0,5 : 100 = 0,005 ) bulunmuş olur.

Derinlik mikrometresi
Derinlik mikrometreleri genellikle kanal ve delik derinlikleriyle kademe yüksekliklerinin
ölçülmesinde veya kontrol edilmesinde kullanılır. Derinlik mikrometrelerinde ölçü mili
verniyer bölüntülü tambur içerisine sökülüp takılabilir şekilde monte edilmiştir. Ölçme veya
kontrolü yapılacak delik, kanal veya kademe derinliklerine göre ölçü milleri değişir veya
blok mastarlar kullanılır.

Not: Derinlik mikrometrelerinin ölçme kapasiteleri (0 – 25) , (25 – 50) , (50 – 75) , (75 –
100) mm dir. Mikrometrelerin toplam ölçü okuma hassasiyeti 0,01 mm dir.

23
Vida mikrometreleri
Vida mikrometreleri çevresine helisel kanal açılmış miller üzerindeki vida bölüm dairesi
çapını, vida diş dibi çapını, diş derinliğini ölçmede kullanılan ölçü ve kontrol aletidir.

Not: Metrik sistemli vida mikrometrelerinde kullanılacak örs takımı adımı 0,4 mm den 6 mm
ye kadar 60° lik açıda yapılmıştır. İnç sistemli mikrometrelerde kullanılacak örs takımı 55°
lik açıda ve parmaktaki diş sayısı 28 den 3 e kadar olan vidalara göre yapılmışlardır metrikler
için 8 takım inç ler için 6 takım örs vardır

Modül mikrometresi
Modül mikrometreleri dişli çark bölüm dairesi üzerinde bulunan belirli sayıdaki dişlilere ait
teğet uzunluğunu ölçerek, dişlerin adımının kontrol edilmesinde kullanılır.

24
Özel mikrometreler Sehpalı mikrometre
Genellikle sık sık taşınmayan ölçü aletlerindendir. Mikrometre gövdesi sehpalı olarak
yapılmış ve masa veya tahta üzerine monte edilmiştir. Ölçü tamlığı 0,002 mm dir çap,
genişlik ve kalınlık ölçüsü veya kontrolünde kullanılır.

Mastar mikrometresi
Bu tip mikrometreler genellikle ayarlanabilen mastarlar olarak kullanılmaktadır. Ölçü
hassasiyeti 0,002 mm olan iki adet mikrometre başlığı gövde üzerine monte edilmiştir. Çapı,
genişliği veya kalınlığı ölçülecek parçanın alt ve üst ölçü sınırlarına göre mikrometreler
ayarlanır. Üstteki mikrometre en büyük ölçüye alttaki mikrometrede en küçük ölçüye
ayarlanır ve tespit kolları yardımıyla mikrometreler sabitleştirilir.

25
Boru Mikrometresi

26
ÖZEL AMAÇLI MİKROMETRE UYGULAMALARI

27