1

Cəbr- fənni üzrə mühazirə mətnləri

Tərtib edən : b\m S.S.Haxıyev

Mövzu 1.
Matrislər üzərində əməllər və onların xassələri
Permutasiyanın cütlüyü.

Matrislər və onların növləri.

Matrislər üzərində toplama və skalyara vurma əməlləri

Tərif 1. Elementləri P meydanından olan

( )
a 11 a12 … a1 n
A= a21 a22 … a2 n
−−−−−−¿ am 1 am 2 … a mn

şəklində cədvələ mxn ölçülü matris deyilir.

A1= ( a11 a 12 … a1 n ) , A 2=( a21 a22 … a 2n ) , … , Am =(a ¿ ¿ m1 a m 2 … a mn)¿

hesabi n ölçülü vektorlarına A matrisinin 1-ci, 2-ci, ..., m-ci sətri ;

() () ()
a 11 a12 a1 n
a21 a22 a2 n
1
A =¿
⋮
, A2=¿ ⋮ , An =¿ ⋮
am 1 am 2 amn

m ölçülü hesabi vektorlarına isə onun 1-ci, 2-ci, ..., n-ci sütunu deyilir.
Deməli, A matrisinin m sayda və n sayda sütunu vardır.
A matrisində m = n, yəni sətirlərin sayı sütunların sayına bərabər olarsa, ona n tərtibli
kvadrat matris deyilir.

( )
a11 a12 … a 1n
A= a21 a22 … a2 n
−−−−−−¿ an 1 an 2 … ann

Kvadrat matrisdə (a 11 a22 … ann) vektoruna onun baş dioqnalı, baş dioqnaldan sağda və ya
solda qalan elementlə sıfırlar olarsa, bu matris üçbucaq matris, hər iki tərəfdə yerləşən
elementlər sıfır olarsa, ona diaqonal matris deyilir. n tərtibli diaqonal matrisin bütün diaqonal
elementləri 1-ə bərabər olarsa, ona n tərtibli vahid matris deyilir. Matrisin bütün elementləri
sıfıra bərabər olarsa, ona sıfır matris deyilir.
m x n ölçülü Amatrisini A = (a ij)nm kimi işarə etmək əlverişlidir.
A = (a ij)nm və B = (b ij)nm
 2

matrislərinin cəmi A + B = (a ij +b ij) nm matrisinə, a matrisinin α skalyarına hasili isə

αA =(α aij )nm

matrisinə deyilir.

n
M m (P) – matrislər fəzası.

Elementləri P meydanından olan m x n ölçülü bütün matrislər çoxluğunu M nm (P) ilə işarə
edək. Bilirik ki, mxn ölçülü matrislər üzərində toplama və skalyara vurma əməlləri
mövcuddur:
A = (a ij)nm, B = (b ij)nm olduqda (A+B) = (a ij +b ij) nm
αA =(α aij )nm

M m (P) çoxluğunda təyin olunan toplama və skalyara vurma əməllərinin aşağıdakı xassələri
n

var:

1) ∀( A 1 B∈ M nm (P)), A + B ((a ij)nm + (b ij)nm = (a ij +b ij) nm= (b ij +a ij) nm = (b ij)nm+ (a ij)nm = B + A

2 ¿A + (B + C) = (a ij)nm + [(b ij)nm + (c ij)nm] = [ a ij +(bij +c ij ) ]nm = ¿nm = (a ij +b ij) nm+
+ (c ij)nm = (A + B) + C
3) θ=¿(0) nm, ∀ A = (a ij)nm, A + θ = (a ij +0 )nm = (a ij)nm = A.
4 ) A = (a ij)nm olduqda - A =(−a ij)nm və A + (-A) = [ a ij +(−a : j) ] nm = (0) nm =θ
5) ∀ ((α 1 C ∈ P ¿ ,A ∈ M nm (P)¿ (αC ) A = (αC ) ((a ij)nm=α (Sa ij)nm= α (CA)
6 ¿ ∀ (αS ∈ P ), A ∈ M nm (P) (α +C ) A =((α +C ) a ij)nm = (α aij)nm+(Sa ij)nm = α a+ SA .
7) ∀ (α ∈ P, A1 B< M nm (P)¿ α (A+B) = α (a ij +b ij) nm = (α aij)nm+(α bij)nm = α A +αB .
8) ∀ A ∈ M nm ( P ) , 1∙ A=1 ∙ (a ij)nm = (a ij)nm =A.

1) -8) xassələri göstərir ki, M nm (P) çoxluğu toplama və skalyara vurma əməllərinə nəzərən
xətti fəza təşkil edir. Bu fəzaya m x n ölçülü matrislər fəzası deyilir.
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, M nm (P) fəzasında elementlərindən biri 1-ə, qalanları sıfıra
bərabər olan bütün müxtəlif matrislər sistemi xətti asılı deyil və M nm (P)-nin istənilən matrisini
bu sistemin xətti kombinasiyası kimi göstərmək olar. Deməli, bu sistem M nm (P) matrislər
fəzasının bazislərindən biridir və onun elementlərinin sayı m∙ n-dir. Odur ki, M nm (P) fəzasının
ölçüsü m∙ n-dir.

Matrislərin hasili

Düzbucaqlı matrislərin hasili anlayışı aşağıdakı kimi təyin olunur:

A = (a ij)nm, β = +(b ij)Pn

 3

matrisləri verilmişdir. Göründüyü kimi 1-ci matrisin sütunlarının sayı ikincinin sətirlərinin
sayına bərabərdir.
Ai=(a i1 , ai 2 , … , aℑ ) – A matrisinin i−¿ci sətri,

( )
b 1k
k
B = b 2k
−−¿ b nk
isə B matrisinin kc sütunu olsun.
Ai sətrinin Bk sütununa hasili

( )
n
i=1 ,2 , … , m
Ai B =a i1 b 1k + a i2 b2 k +…+ a ℑ bnk = ∑ ais b sk
k

s=1 j=1 , 2 , … , P
onda A ∙ B hasili aşağıdakı kimi təyin edilir:

( )
A 1 B1 A 1 B2 … A 1 B P
1 2 P
AB = A2 B A2 B … A2 B
−−−−−−−−−¿ Am B1 A m B2 … A m B P

Xüsusi halda, A və B matrisləri n tərtibli kvadrat matrislər olduqda həm A ∙ B hasili, həm də
B∙ A hasili var və ümumiyyətlə A ∙ B ≠ B ∙ A. Lakin, bəzi matrislər AB = BA kommutativlik
çərtini ödəyir. Onlara kommutativ matrislər deyilir. Məsələn, diaqonal matrislər bu
qəbildəndir. P meydanı üzərində n tərtibli matrislər çoxluğunu M (n; P) kimi işarə edək. Onda
bu çoxluqda toplama, vurma və skalyara vurma əməlləri mövcud olacaqdır. Deməli,
¿M (n;P); +,∙, ⍵ α ( A ) ,λ∈ P , A ∈ M (n; P)>¿ cəbri təyin etmək olar.
Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, ¿M (n;P); +, ⍵ α >¿ cəbri n 0 tərtibli kvadrat matrislər fəzası
təşkil edir, onun ölçüsü n2-na bərabərdir, matrislərin hasili əməli isə aşağıdakı xassələri ödəyir.
9) ∀ ( A , B , C ∈ M ( n ; p ) ) ; A ∙ ( B ∙C )= ( A ∙ B ) ∙ C (assosiativlik)
10) ∀ ( A , B , C ∈ M ( n ; p ) ) A ∙ (B+C) = AB + AC sol distributivlik,
(A+B) ∙ C = A ∙ C + B∙ C sağ distributivlik
11) ∀ ( A , B , ∈ M ( n ; p ) , ) λ ∈ P α ( A ∙ B )=( αA ) B= A ∙( λB)
Bu xassələrin isbatı çətinlik törətmir, məsələn assosiativliyi göstərək: A(BC)-nin hər hansı
hik elementini götürək:

( )
B1 C k
hik = Ai (BC)k = (a i1 , ai 2 , … a¿) B2 C
k ∑ ab C
= a i1 ¿) +a i2 ( B2 C k ) +...+a ¿( Bn C k ) = c=1 ,… ,n ij js sk
s=1, … ,n
−−−¿ Bn C k

Başqa sözlə ixtiyari i , k indeksləri üçün hik = h1ik 1

Permutasiyalar, xassələri onların sayı. Permutasiyanın cütlüyü.

Tərif 1: M= {1 , 2, . .. , n } çoxluğunun elementlərinin müxtəlif qayda ilə götürülmüş hər bir
nizamlı düzülüşünə n elementli permutasiya deyilir.
 4

Permutasiyada hər hansı iki element arasında aparılmış yerdəyişmə əməliyyatına

transpaziisiya deyilir. Məsələn { 1, 2, 3 } çoxluğunun 123 əvəzləməsində 1 ilə 2 –nin yerini
dəyişməklə 213 permutasiyası alarıq.

Verilmiş permutasiyada böyük ədəd kiçik ədəddən əvvəl gələrəsə, bu elementlər arasında
pozulma yaxud inversiya baş vermişdir deyirlər. Məsələn 132 permutasiyasında 3 və 2 arasında
inversiya baş vermişdir.

78653241 inversiyasında 1-dən əvvəl 7, 2-dən əvvəl 5, 3-dən əvvəl 4, 4-dən əvvəl 4, 5-dən
əvvəl 3, 6-dən əvvəl 2 inversiya baş vermişdir. Onda bütün inversiyaların sayı
7+8+6+5+3+2+4+1=25-dir.

Tərif 2: verilmiş permutasiyadakı inversiyaların sayı cütdürsə ona cüt permutasiya,

təkdirsə ona tək permutasiya deyilir.

Məsələn, 3214 permutasiya tək 3241 permutasiyası isə cütdür.

Teorem: n elementli bütün permutasiyaların sayı i=1⋅2 . .. n -dir.

İsbatı: n=1 üçün aydındır. n üçün qəbul edək. İxtiyari α 1 α 2 . . .α n permutasiyasına n+1 ədədini
əlavə edib n+1 elementli a=α 1 α 2 . .. α n n+1 permutasiyasını alarıq. Bu permutasiyada n+1-in
növbə ilə α n α n+1 . . . α 1 ilə yerini dəyişməklə n sayda yeni permutasiyalar alırıq ki, a
permutasiyası ilə birlikdə n+1 sayda permutasiya alınmış olar. Deməli hər bir n elementli
permutasiyadan n+1 sayda permutasiya alınır. Nəticədə n ! ( n+1 ) =( n+1 ) ! sayda permutasiya
alınır.

Transpozisiya və onun permutasiyasının cütlüyünə təsiri.

Bildiyimiz kimi permutasiyada ixtiyari iki element arasında aparılmış yerdəyişmə
əməliiyyatına transpozisiya deyilir.

Qeyd edək ki, istənilən iki permutasiyanın birindən digərinə sonlu sayda transpozisiyanın
köməyi ilə keçmək olar.

Teorem: Hər bir transpozisiya permutasiyanın cütlüyünü dəyişir.

İsbatı: Əgər α 1 α 2 . . .α i α i+1 . .. α n permutasiyasında . α i <α i+1 -dirsə, onda α 1 α 2 . . . α i+1 α i . . .α n

permutasiyasında bir transpozisiya aparılmış olar ki, bunun təsiri ilə permutasiya əvvəl cüt
idisə indi tək, əvvəl tək idisə indi cüt olar. İndi fərz edək ki,
α 1 α 2 . . .α i α i+1 . .. α k , α k +1 . . . α n (1)

permutasiyasında α i və α k ədədlərinin yerdəyişməsi nəticəsində

α 1 α2 ...α i−1 α k α i+1 ...α k−1 α i αk+1 ...α n (2)

 5

Permutasiyası alınmışdır. Bunun üçün əvvəlcə α i -ni α k -dan sağa gətirmək üçün k −i sayda,
sonra α k -nı α i -nin yerinə gətirmək üçün k −i−1 sayda transpozisiya aparmaq lazımdır.Bütün
transpozisiyaların sayı 2 ( k−1 )+ 1 olar ki, nəticədə (1) permutasiyası cüt olduqda (2) tək, (1)
tək olduqda (2) cüt olur.

Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 4 ] , [ 5 ] , [ 6 ].

Mövzu 2.

Kvadrat matrisin determinantı.

Determinantın əsas xassələri.

1. Kvadrat matrisin determinantı, misallar.

A={ 1, 2, 3,...,n } çoxluğunun hər bir əvəzləməsi

σ=¿ ( 1 2 3 ... n ¿ ) ¿ ¿¿
¿
şəklində yazıla bilər, burada α i ∈ A . Odur ki, σ əvəzləməsinin cütlüyü α 1 α 2 , α 3 .. . α n
permutasiyasının cütlüyü ilə ekvivalentdir. Əgər σ -nın 1-ci sətri baş nizamla düzülməsə hər
iki sətrin cütlüyü eyni olduqda əvəzləmə cüt, müxtəlif olduqda tək olur.

( )
a11 a12 .. . a1 n
A= a 21 a22 .. . a2 n
− − − −
an 1 a n2 .. . ann

elementləri müəyyən P meydanından olan n tərtibli kvadrat matris olsun.

Tərif: A matrisinin hər sətrindən və hər sütunundan bir və yalnız bir element götürməklə
a 1α a2 α 2 a3 α 3 .. . anα n
1 (1)

kimi vuruqların hasilini düzəldək və ona hədd deyək. σ əvəzləməsi cüt olduqda (1) həddinin
işarəsini müsbət, tək olduqda mənfi qəbul edək.

A matrisinin elementlərindən düzəldilmiş (1) şəklində bütün mümkün hədlərin cəbri (işarələri
nəzərə alınmaqla) cəminə A matrisinin determinantı deyilir.

A matrisinin determinantı det ( A ) və ya d ( A ) , bəzən isə sadəcə d kimi işarə olunur.

 6

n
t
d= ∑ (−1 ) α 1 α 2 . . . αn
a1 α a 2 α .. . anα
1 2 n
α1 , α 2 ,.. ., αn =1

t α , α ,...,α =¿ {2 α1 , α2 ,...,αn cut olduqda ¿ ¿¿¿

Burada 1 2 n

A matrisinin elementləri ədədlər olduqda onun determinantı da bir ədəd olur. Asanlıq üşün
detrerminantında işarəsini matrisə uyğunlaşdıraraq

a11 a 12 .. . a 1n
a a .. . a 2n
d ( A )=| 21 22 |
− − − −
an 1 an 2 .. . ann

şəklində yazırlar.

Misallar.

A=
( a11
a21
a12
a22 )
a a
d ( A )=| 11 12|=a11 a 22−a12 a21
a21 a 22

A=¿ ( 11 12 13 ¿)( 21 22 23 ¿) ¿¿
a a a a a a ¿
¿
olduqda

|a a a ¿||a a a ¿|¿
d ( A )= ¿ 11 12 13 21 22 23 ¿¿ ¿
¿
¿
Matrisdəki terminlərə uyğun olaraq, onun determinantını da n tərtibli determinant,
determinantın sətirləri, sütunları kimi anlayışlardan istifadə edə bilərik.

2. Transponirə matrisin determinantı. Sıfır sətir (sütun) olan matrisin determinantı.

Kvadrat matrisin sətirləri ilə uyğun sütunların yerini dəyişməkklə alınan matrisə əsas matrisin
tarnsponirəsi deyilir.
t
Tarnsponirə matris A şəklində işarə olunur.
 7

Məsələn,

A=¿ ( 11 12 13 ¿)( 21 22 23 ¿) ¿¿ A t=¿ ( 11 27 31 ¿)( 12 22 32 ¿) ¿¿

a a a a a a ¿ a a a a a a ¿
¿ , ¿
Teorem 1: Tarnsponirə matrisin determinantı əsas matrisin determinantına bərabərdir.

Isbatı: Determinantın
t α 1 , α 2 , . . . , αn
(−1 ) a1 α a2 α . .. a nα
1 2 n (1)
a 1α a 2α a nα
həddini tərtib edərkən 1-ci sətirdən 1 , 2-ci sətirdən 2 və nəhayət n-ci sətirdən n

a 1α
elementi vuruq kimi götürülür. Tarnsponirə matrisini də tərtib edərkən 1-ci sütundan 1 2-ci
a 2α a nα
sütundan 2 və nəhayət n-ci sütundan n elementi vuruq kimi götürülür. Başqa sözlə (1)
həddi det ( A ) -yə də daxil olur. Odur ki, determinantlar bərabər olur.
t

Teorem 2: Sıfır sətri (sütunu) olan matrisin determinantı sıfıra bərabərdir.

a =0
Isbatı: Tutaq ki, i -ci sətrin bütün elementləri sıfıra bərabərdir. (1) həddinə i α i vuruğu
da daxil olar. Deməli, determinantın bütün hədləri sıfır olar ki, bu da determinantın sıfıra
bərabər olması deməkdir.

3. İki sətrin (sütunun ) yerdəyişməsinin determinanta təsiri.

Teorem: Determinantın iki sətrinin (sütununun ) yerini dəyişdikdə determinantın qiyməti
dəyişmir, işarəsi əksinə çevrilir.

Isbatı: i və k-cı sətirlər yerini dəyişək. Əvvəlcə determinantın hədlərindən biri

t α 1 , tα 2 , . . . , αi , .. . , α k , . . ., α n
σ =(−1 ) a1 α1 a2 α2 . .. a kα i .. . akα k ... anαn

həddi olmuşdu, indi isə həmin həddin yerində

t α1,
σ 1=(−1 )
α2 .. α k . . . α i , .. . α n
a 1 α a2 α . .. a kα .. . aiα . .. a nα
1 2 k i n (2)

həddi duracaqdır.

σ və σ ' hədlərinin qiymətləri bərabərdir, lakin α 1 α 2 .. . α i . .. α k . .. α n və α 1 α 2 .. . α i . .. α k . .. α n

permutasiyalarının cütlüyü müxtəlifolduğundan hər bir həddin işarəsi əksinə çevriləcəkdir.
Nəticədə bütün determinantın qiyməti dəyişməyəcək, işarəsi isə əksinə çevriləcəkdir.

4. İki sətri (sütunu) mütənasib olan determinat

Teorem 1: İki sətri (sütunu ) bərabər olan determinant sıfıra bərabərdir.
 8

İsbatı i-ci və k-cı sətrilər bərabər olsa determinantın hər bir həddinə həm i-ci həm də k-cı
sətirdən eyni elementlər daxil olar. Odur ki, bu sətirlərin yerini dəyişsək determinant
dəyişməz. Lakin determinantda iki sətrin tyerdəyişməsi onun işarəsini dəyişir. Deməli
DetA=−DetA olur ki, burada DetA=0 alınır.

Nəticə: İki sətri (sütunu) mütənasib olan determinant sıfıra bərabərdir.

Doğrudan da k-cı sətrin hər bir elementi i-ci sətrin uyğun elementinin eyni bir λ
skalyarına hasilindən ibarətdirsə λ skalyarın; determinantın bütün hədlərindən mötərizə
kənarına çıxarsaq mötərizə içində iki sətri bərabər olan determinant qalır ki, bu da teoremə
əsasən sıfıra bərabərdir.

5. Bir sətrin (sütunun) elementlərinin hər birinin k sayda elementin cəmindən ibarət
olan determinant.
Teorem: determinatın i-ci sətrinin (sütununun) hər bir elementi k sayda elemmentin cəmindən
ibarətdirsə, bu determinat k sayda determinatın cəmindən ibarət olar; belə ki, həmin sətirdə
toplananlardan biri və yalnız biri iştirak edər, qalan sətirlər isə olduğu kimi qalar.

Isbatı: Determinatın hər bir həddində i-ci sətirdən bir vuruq daxil olur ki, bu vuruq k sayda
elemmentin cəmindən ibarət olur.
a 1 α a 2 α .. . ai−1 , α
1 2 i −1 (b 1 α
1
+b 2 α +. ..+b i
2 α
k )a i−1 , α
i −1
.. . ai
n
α
n

Buradakı mötərizəni açsaq k sayda həddin cəmi alınar ki, bu da nəticədə k sayda determinantın
alınmasına gətirər.

6. Sətirləri (sütunları ) xətti asılı olan matrisin determinant

Teorem: determinantın hər hansı bir sətri (sütunu) qalan sətirlərin (sütunların ) xətti
kombinasiyasıdırsa, bu determinant sıfıra bərabərdir.

Isbat: Ümumiliyi pozmadan fərz edək ki, n tərtibli determinantın axırıncı sətri qalan sətirlərin
xətti kombinasiyasıdır. Onda axırıncı sətrin hər bir elementi n sayda toplananın cəmindən
ibarət olar. Odur ki, bu determinant n sayda determinantın cəmindən ibarət olar. Belə ki hər
bir determinatın axırıncı sətri əvvəlki sətirlərdən biri ilə mütənasib olar. Nəticədə alınan bütün
determinantlar sıfıra bərabər olar.

Nəticə: Sətirləri (sütunları) xətti asılı olan determinant sıfıra bərabər olar.

Doğrudan da sətirlər xətti asılıdırsa, xətti asılılıq kriteriyasına əsasən hər hansı bir sətir
qalan sətirlərin xətti kombinasiyasından ibarət olar. Odur ki, teoremə əsasən bu determinant
sıfıra bərabər olar.

Minorlar və cəbri tamamlayıcılar.

 9

Elementləri P meydanından olan kvadrat

( )
a11 a12 .. . a1 n
A= a 21 a22 .. . a2 n
− − − −
an 1 a n2 .. . ann

matrisinin hər hansı k sayda sətrinin və k sayda sütununun kəsişməsində yerləşən

elementlərdən (elementlərin ardıcıllığını matrisdə olduğu kimi saxlamaqla) təşkil olunmuş k
tərtibli alt matrisin determinantına A matrisinin k tərtibli minoru deyilir. Onu M ilə işarə edək.

A matrisindən k tərtibli M minorunun elementlərini çıxdıqdan sonra alınan elementlərin

yerini dəyişmədən təşkil olunmuş n-k tərtibli matrisin determinantına M minorunun
tamamalayıcı minoru deyilir. Tamamalayıcı minoru M ' kimi işarə edirlər.

Məsələn

( )
a11 a 12 a13 a14
a a 22 a23 a24
A= 21
a31 a 32 a33 a34
a41 a 42 a43 a44

matrisində

a a
M=| 12 14 |
a32 a34

minorunun tamamalayıcı minoru

a a
M '=| 21 23|
a 41 a43 olar.

Aydındır ki, M minorunun tamamalayıcı minoru M ' olduğu kimi M ' in də tamamalayıcı
minoru M olar.

Xüsusi halda
a i j elementinin durduğu i-ci sətri və j-ci süyunui sildikdən sonra alınan n-1
A =(−1 )i+ j M i j ədədinə isə a i j
tərtibli matrisin M i j determinantına a i j elementinin minoru, i j
-nin cəbri tamamlayıcısı deyilir.

Mövzu 3.

Determinantın sətir (sütun) elementlərinə nəzərən ayrılışı.

İki matris hasilinin determinantı.
 10

Determinantın sıfıra bərabər olması əlaməti.

1. Determinantın sətir (sütun) elementlərinə nəzərən ayrılışı.

Lemma 1: n tərtibli A matrisinin 1-ci sətrində duran a 11 elementindən başqa bütün elementlər
sıfıra bərabərdirsə |A| determinantı a 11 ilə onun M 11 minorunun hasilinə bərabərdir.

İsbatı: A matrisinin determinantının hədləıri 1-ci sətirdən yalnız a 11 vuruğu olan hədləırdən
ibarət olacaqdır. Bütün hədləırdən a 11 vuruğunu mötərizə xaricinə çıxarsaq mötərizə
içərisində M 11 -in bütün hədlırinin cəmi qalacaqdır. Odur ki,
d=|A|=a11 M 11 olacaqdır.

Lemma 2: A matrisinin i-ci sətrində (j-ci sütununda) a i j elementindən başqa bütün elementlər
sıfıra bərabərdirsə
|A|=a i j A i j olar.

İsbatı: A matrisinin
a i j elementini a 11 elementinin yerinə gətirmək üçün əvvəlcə i-ci sətri 1-ci

sətrə gətirək.Bu halda məlum xassəyə əsasən |A| determinantı i dəfə öz işarəsini
dəyişəcəkdir, sonra j-ci sütunu 1-ci sütuna gətirək, onda |A| determinantı yenidən öz işarəsini
j dəfə dəyişəcəkdir. Nəticədə |A| determinantı öz işarəsini i+j dəfə dəyişmiş olacaqdır. Odur
ki,

|A|=a i j (−1 )i+ j M i j=ai j Ai j

olacaqdır.

A=( a i j )nn
Teorem 1: n tərtibli matrisinin determinantı onun hər hansı sətir (sütun)
elementlərinin uyğun cəbri tamamlayıcılarına hasilləri cəminə bərabərdir, yəni

|A|=a i 1 Ai 1 +ai 2 A i2 +.. .+a i n Ai n (i=1 , 2 , .. . , n )

İsbatı: i-ci sətri

Ai =( ai 1 , 0 , .. . ,0 ) + ( 0 , ai 2 , .. . ,0 ) +.. . ( 0 , 0 ,. . ., ni n )

şəklində göstərib, determinantın 5-ci xassəsindən və lemma 2-dən istifadə etsək ayrılışın
doğruluuğunu alarıq.

Teorem 2: Determinantın i-ci sətir (sütun) elementlərinin başqa bir k-cı sətirin (sütunun)
uyğun cəbri tamamlayıcılarına hasillərinin cəmi sıfıra bərabərdir.

a i 1 A k 1 +ai2 A k 2 +.. .+a in A kn =0

 11

İsbatı: A matrisinin k-cı sətrində b 1 , b2 , .. . , bn elementlərinin durduğunu fərz edək. onda

a11 ... a1 n
... ... ...
|A|=|b 1 ... bn |
... ... ...
an 1 ... a nn
olar. Odur ki,

|A|=b 1 A k 1 +b 2 ak 2 +. ..+b n A kn

doğrudur.

b 1=ai 1 , b2 =ai 2 , .. . ,b n =ai n ( i≠k )

qəbul etsək |A| determinatında i-ci və k-cı sətirlər bərabər olar ki, belə determinant sıfıra
bərabər olar.

2. İki matris hasilinin determinantı.

lemma1: E ϕ -n tərtibli elementar matris, B isə n tərtibli ixtiyari matrisdirsə,

|E ϕ ⋅B|=|Eϕ|⋅|B|
Elementar matrislər üçbucaq matrislər olduğuna görə

|E ϕ|=¿ { λ, eger E ϕ=E λ ( i ) ( λ≠0 ) ¿ ¿¿¿

|E ϕ⋅B|=¿ { λ|B| eger Eϕ=E λ (i) ¿ ¿¿¿
Odur ki,

Buradan
|E ϕ⋅B|=|E ϕ|⋅|B| alınar.
E ϕ , Eϕ ,, .. . , E ϕ s
Nəticə: 1 1 -n tərtibli elementar matrislər, B isə n tərtibli ixtiyari matrisdirsə,
onda

|E ϕ ⋅Eϕ ... E ϕ ¿ B|=|Eϕ |⋅|E ϕ |...|Eϕ | |B|

1 2 s 1 2 s

İsbatı: n-ə nəzərən induksiya ilə aparılır.

 12

Teorem: n tərtibli iki matris hasilinin determinantı onların determiantları hasilinə bərabərdir.

İsbat: İki hala baxaq. 1) A maatrisinin sətirləri xətti asılı deyil. Onda
A=Eϕ ⋅E ϕ .. . E ϕ
1 2 s

Elementar matrislərin hasili kimi göstərilə bilər. Odur ki, yuxarıdakı nəticəyə əsasən

|A B|=|E ϕ E ϕ ...E ϕ B|=|E1 Eϕ ... Eϕ ||B|=|A| |B|

1 2 s 2 n .

2) A-nın sətirləri xətti asılıdır. Determinantın xassəsinə əsasən |A|=0 . Asanlıqla yoxlamaq
olar ki, AB matrisinin də sətirləri xətti asılıdır, odur ki, |A B|=0 .

Deməli |A B|=0=0⋅|B|=| A|⋅|B|.

3. Determinantın sıfıra bərabər olması əlaməti.
Teorem: Kvadrat matrisin determinantı o zaman və yalnız o zaman sıfıra bərabər olar ki, onun
sətirləri (sütunları) xətti asılı olsun.

İsbat: Doğrudan da, bilirik ki, matrisin sətirləri (sütunları) xətti asılıdırsa onun determinantı
sıfıra bərabərdir.

İndi fərz edək ki, matrisin determinantı sıfra bərabərdir.əgər matrisin sətirləri xətti asılı
deyilsə, onda bu matruisi elementar matrisləri hasili kimi göstərmək olar. Odur ki,

|A B|=|E ϕ E ϕ ...E ϕ |=|E1 | |E ϕ |...|E ϕ |≠0 ⇒ |A|≠0

1 2 s 2 s

Mövzu 4

Tərs matrisin tərifi və xassələri

Tərs matrisin cəbri tamamlayıcılar vasitəsilə tapılması

Tərs matrisin tərifi və xassələri

Elementləri P meydanından olan n tərtibli kvadrat matrislər çoxluğunu M (n;p) ilə işarə
edək. M (n;p)-nin vurma əməlinə nəzərən vahidi var, onu E kimi işarə edək.
Tərif 1. A ∈ M (n; p) matrisi üçün elə B ∈ M (n; p) matrisi varsa ki,
 13

A ∙ B = B ∙ A=E (1)

bərabərliyi ödənsin, onda B matrisinə A-nın tərsi deyilir.

A matrisinin tərsi A−1 kimi işarə olunur.
Bildiyimiz kimi ¿ M ( n; P ) ; ∙>¿ cəbri assosiativdir və assosiativ cəbrdə hansı elementin
simmetrik elementi varsa yeganədir. Buradan çıxır:
Teorem 1. Matrisin tərsi varsa yeganədir.
M ( n ; P )-nin bütün tərsi olan matrislər çoxluğunu GL (n;p) kimi işarə edirlər. GL (n;p)-də
1) vurma cəbri əməldir
2) vurma əməli assosiativdir.
3) E ∈ GL (n;p) vahid elementdir.
4) hər bir elementin tərsi var.
Buradan çıxır ki, ¿GL∠ (n;p), ∙>¿ cəbri qrupdur.
Teorem 2. İxtiyari sonlu sayda tərsi olan matrislərin hasili də tərsi olan matrisdir və

( A1 ∙ A 2 … A n)-1 = A−1 −1 −1
n … A2 ∙ A 1

Doğrudan da
( A1 ∙ A 2 … A n) ( A−1 −1 −1 −1 −1 −1
n … A2 ∙ A 1 ) = A1 A 2 …( A n An )... A2 A1 =
A1( A2 A −1 −1 −1
2 ) A1 = A1 A 1 = E.

Tərs matrisin cəbri tamamlayıcılar vasitəsilə tapılması

( )
a11 a12 .. . a1 n
A= a 21 a22 .. . a2 n
− − − −
an 1 a n2 .. . ann

matrisinin A tərsinin olduğunu fərz edək. onda |A |≠0 olar, əks halda A-nın sətirləri xətti asılı
−1

olardı.

( )
A 11 A 21 . . . An 1
A¿ = A 12 A 22 . . . An 2
− − − −
A1 n A2 n . . . A nn

matrisinə A-ya qoşulmuş matris deyilir, burada A I J , a I J elementinin cəbri tamamlayıcısıdır.

 14

Bildiyimiz kimi A-nın hər bir sətrinin elementlərini onların uyğun cəbri
tamamlayıcılarına vurub topladıqda |A| determinantının özü, digər sətrin utyğun cəbri
tamamlayıcılarına vurub topladıqda isə sıfır alınır. Ona görə də

( )
|A| 0 . .. 0
¿ 0 |A| . .. 0
AA = =|A|⋅E
− − − −
0 0 . .. 0|A|

¿
Burada E vahid matrisdir. Deməli A−1 =|A|−1 ⋅A alınar.

Mövzu 5.
Matrisin pilləli şəklə gətirilməsi və ranqı hesablanması.
Matrisin qeyri-məxsusi elementar çevirmələri,
elementar matrislər. Tərs matrisin varlığı şərti.
Tərs matrisin tapılması

Matrisin elementar çevirmələri və ranqı.

Elementləri P meydanından olan m x n ölçülü

( )
a 11 a12 … a1 n
A= a21 a22 … a2 n
−−−−−−¿ am 1 am 2 … a mn

matrisinə həm Ac = { A 1 , A 2 , … , A m } n ölçülü sətir vektorları sistemi, həm də Ac = { A 1 , A 2 , … , A n } m

ölçülü sütun vektorları sistemi kimi baxmaq olar.
Tərif 1. Ac = { A 1 , A 2 , … , A m } sətirlər sisteminin ranqına A matrisinin ranqı deyilir.
Bu tərifi verərkən yadımıza salaq ki, sətirlər sisteminin bazisi onun elə xətti asılı olmayan
alt sisteminə deyilir ki, Ac -nin bütün vektorları bu alt sistemin xətti kombinasiyası olsun.
Analoji tərifi sütunlar sisteminin ranqı vasitəsilə də vermək olar, çünki matrisin sətirlər
sisteminin ranqı sütunlar sisteminin ranqına bərabərdir.
Ac = { A 1 , A 2 , … , A m } sətirlər sisteminin elementar çevirmələrini matrisin elementar çevirmələri
adlandıraq. Buna əsasən matrisin elementar çevirmələrinə aşağıdakı kimi tərif verə bilərik.
Tərif 2. Matrisin elementar çevirmələri onun sətirləri üzərində aparılan aşağıdakı
əməliyyatlara deyilir:
1. Matrisin hər hansı sətrini 0 ≠ λ ∈ P skalyarına vurmaq.
2. Matrisin hər hansı sətrini λ ∈ P skalyarına vurub digər sətrin üzərinə əlavə etmək.
3. Sıfır sətri matrisə əlavə etmək və ya atmaq.
Analoji qayda ilə matrisin sütunlar sisteminin də elementar çevirmələrinə tərif verə bilərik.
 15

Vektorlar sisteminə analoji olaraq söyləyə bilərik ki, matrisin sətirləri (sütunları) üzərində
aparılan elementar çevirmələr matrisin ranqını dəyişmir.
Aşağıdakı teoremi isbatsız qəbul edək:
Teorem. İxtiyari matrisin sətuiləri sisteminin ranqı onun sütunlar sisteminin ranqına
bərabərdir.

Matrisin pilləli şəklə gətirilməsi və

ranqının hesablanması

Tərif 1. Matrisin Ai sətrindəki ilk sıfırdan fərqli elementə bu sətrin həlledici elementi
deyilir.
Tərif 2. m x n ölçülü A matrisinin pilləli şəkli onun sətirləri üzərində aparılan elementar
çevirmələr nəticəsində alınan elə m x n ölçülü matrisə deyilir ki, aşağıdakı şərtlər ödənsin:
1. İkinci sətirdən başlayaraq hər bir i+¿1-ci sətrin aparıcı elementi i-ci sətrin aparıcı
elementinə nisbətən sağda yerləşsin, yəni a 1 α , a2 α 2 , … , a rα 2 həlledici elementlərdirsə,
α 1< α 2< …<α r olsun.
2. Bütün sıfır sətirlər sıfırdan fərqli sətirlərdən aşağıda yerləşsin.
Aydındır ki, A matrisinin ranqı onun pilləli şəklinin ranqına bərabərdir. Pillə matrisin ranqı
isə onun sıfırdan fərqli sətirlərinin sayına bərabərdir.
Deməli praktikada matrisin ranqını hesablamaq üçün onun sətirləri üzərində elementar
çevirmələr aparıb onu pilləli şəklə gətirmək və sonuncunun sıfırdan fərqli sətirlərinin sayını
tapmaq lazımdır.
Məsələn,

( )
1−23
A = 341
2 6−2
matrisinin pilləli şəklini tapaq:

( )( )
1−2 3 1−2 3
A 0 10−8 0 10−8
0 10−8 000
Deməli, ranq A = 2.

Matrisin sətir və sütun ranqlarının

bərabərliyi

Teorem. Matrisin sətirlər sisteminin ranqı onun sütunlar sisteminin ranqına bərabərdir.
 16

İsbatı:

( )
a 11 a12 … a1 n
A= a21 a22 … a2 n
−−−−−−¿ am 1 am 2 … a mn

m x n ölçülü matrisinə baxaq. Onun sətirlər sisteminin ranqını r, sütunlar sisteminin ranqını
P ilə işarə edək. A-nın sətirləri üzərində elementar çevirmələr aparıb onu aşağıdakı kimi pilləli
şəklə salaq:

( )
a11 … a1 k … a1 l … a1 s … a 1n
0 … b 2 k … b 2l … b 2 s … b2 n
~ 0 … 0 … b3 l … b3 s … b3 n
A =
−−−−−−−−−−−¿ 0 … 0 … 0 … brs … b rn
0…0…0…0…0
0…0…0…0…0

~
A matrisinin sütunları r ölçülü hesabi vektorlar olduğundan, onun sütun ranqı ρ ədədi r-i aşa
bilməz, yəni ρ ≤ r .
Analoji qayda ilə At transpinərəsinə baxıb At -nin sətirləri, yəni A-nın sütunları arasında
~
elementar çevirmələr aparıb yenə pilləli matris alarıq. Nəticədə hər biri ρ ölçülü olan A t -nin
sütun, yəni ~
A -nın sətir vektorlarını alarıq ki, bunların da ranqı ρ -nu aşa bilməz, yəni ρ ≥ r olar.
Buradan ρ=r alarıq.
Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 4 ] , [ 5 ] , [ 10 ].

Matrisin elementar çevirmələri

Matrisin qeyri-məxsusi elementar çevirmələri onu sətirlər sistemi üzərində aparılan

aşağıdakı əməliyyatlara deyilir.
1. Hər hansı sətri α ≠ 0 skalyarına vurmaq
2. Hər hansı sətri α skalyarına vurub digər sətrin üzərinə əlavə etmək.
Tərif. Vahid E matrisinin sətirləri üzərində bir qeyri-məxsusi elementar çevirmə aparmaqla
alınan kvadrat matrisə həmin çevirməyə uyğun elementar matris deyilir.
Məsələn, iki tərtibli elementar matrislər aşağıdakılardır:

(10 01), (101λ ), ( λ010), (010λ ), (1λ 01)

Sətirlər üzərində elementar çevirmələri və onlara uyğun matrisləri öyrənək.
 17

Vahid matrisin i−¿ci sətrini λ ≠ 0 skalyarına vurmaqla alınan elementar matrisi E λ ıi, k-cı
sətrin λ ∈ P skalyarına vurub i−¿ci sətrin üzərinə əlavə edilməsilə alınan elementar matrisi E¿ ¿
kimi işarə edək.
Məsələn, üçtərtibli vahid matrisin 2-ci sətrini λ -ya vurmaqla alınan elementar matris

( )
10 0
E λ(2)= 0 λ 0 ,
0 01

2-ci sətri λ -ya vurub, 3-cü sətrin üzərinə əlavə etməklə alınan elementar matris

( )
100
E3 +λ(2)= 01 0
0 λ1
olar.

Elementar matrislərin xassələri

E vahid matrisinin sətirləri üzərində φ elementar çevirməsi aparmaqla alınan elementar

matrisi Eφ ilə, ümumiyyətlə, A matrisinin sətirləri üzərində bir φ elementar çevirməsi
aparmaqla alınan matrisi Aφ ilə işarə edək. Aşağıdakı xassələri qeyd edək:
Xassə 1. m x n ölçülü A matrisinin sətirləri üzərində φ elementar çevirməsi aparılması
nəticəsində B matrisi alınmışdırsa, B = Eφ ∙ A ∙ Bm.
Qeyd edək ki, A-nın sətirlərinin sayı m olduğuna görə Eφ elementar matrisi m tərtibli
kvadrat matrisdir, odur ki, Eφ ∙ A hasili var.
İsbatı.

( )( )
a 11 a1 i … a1 n a11 a1 i … a1 n
(
E λ(i) A = 1 … 0 … .0
−−−−¿ 0 … λ … 0 ) −−−−−−¿ ai 1 aii … a¿
−−−−−−¿ am 1 … ami … a mn
= −−−−−−¿ λ ai 1 … λ aii … λ a¿ = A λ(i)= B.
−−−−−−¿ a m 1 … a mi … a mn

( )
a11 … a 1i … a 1k … a 1n
−−−−−−−−−−−¿ ai 1+ λ ak 1 … aii … λ aki … a ik + λ akk … a¿ + λ a kn
Ei +λ(k) ∙ A = = A(i)+r (k)= B
−−−−−−−−−−−¿ a k 1 … a ki … akk … a kn
−−−−−−−−−−−¿ am 1 … ami … aki … a mn
Xassə 2. m x n ölçülü A = (a ij)nm matrisinin sətirləri üzərində φ 1 , φ2 , … , φ s sonlu elementar
çevirmələr ardıcıllığı apardıqda C matrisi alınmışdırsa, onda C = E φs … E φ1 ∙ A .
Isbatı. Xassə 1-ə əsasən φ 1 elementar çevirməsi A matrisini E φ1 ∙ A matrisinə, φ 2 çevirməsi
E φ1 ∙ A matrisini E φ2 ∙ E φ1 ∙ A matrisinə, nəhayət φ s çevirməsi E φs−1 … E φ1 ∙ A matrisini
E φs ∙ Eφs −1 … E φ1 ∙ A matrisinə çevirir. Buradan çıxır ki, C = E φs … E φ1 ∙ A .
Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 5 ] .

Tərs matrisin tərifi və xassələri

 18

Elementləri P meydanından olan n tərtibli kvadrat matrislər çoxluğunu M (n;p) ilə işarə
edək. M (n;p)-nin vurma əməlinə nəzərən vahidi var, onu E kimi işarə edək.
Tərif 1. A ∈ M (n; p) matrisi üçün elə B ∈ M (n; p) matrisi varsa ki,

A ∙ B = B ∙ A=E (1)

bərabərliyi ödənsin, onda B matrisinə A-nın tərsi deyilir.

A matrisinin tərsi A−1 kimi işarə olunur.
Bildiyimiz kimi ¿ M ( n; P ) ; ∙>¿ cəbri assosiativdir və assosiativ cəbrdə hansı elementin
simmetrik elementi varsa yeganədir. Buradan çıxır:
Teorem 1. Matrisin tərsi varsa yeganədir.
M ( n ; P )-nin bütün tərsi olan matrislər çoxluğunu GL (n;p) kimi işarə edirlər. GL (n;p)-də
1) vurma cəbri əməldir
2) vurma əməli assosiativdir.
3) E ∈ GL (n;p) vahid elementdir.
4) hər bir elementin tərsi var.
Buradan çıxır ki, ¿GL∠ (n;p), ∙>¿ cəbri qrupdur.
Teorem 2. İxtiyari sonlu sayda tərsi olan matrislərin hasili də tərsi olan matrisdir və

( A1 ∙ A 2 … A n)-1 = A−1 −1 −1
n … A2 ∙ A 1

Doğrudan da
( A1 ∙ A 2 … A n) ( A−1 −1 −1 −1 −1 −1
n … A2 ∙ A 1 ) = A1 A 2 …( A n An )... A2 A1 =
A1( A2 A −1 −1 −1
2 ) A1 = A1 A 1 = E.

Elementar matrislərin tərsinin varlığı

Teorem 1. Hər bir elementar matrisin tərsi var və elementar matrisin tərsi də elementar
matrisdir.
İsbatı. Verilmiş elementar matris E λ ( i) , onun tərsi E λ-1(i) olacaqdır. Çünki i –ci sətirdə və i –ci
sütunda E λ ( i)-də λ, E λ-1(i)-də isə λ−1 skalyarı durur ki, onların hasili 1-ə bərabər olur.
Əgər elementar matris E( i)+ λ (k ) olarsa, onun tərsi E( i)− λ (k )olar. Çünki i –ci sətir, k –cı sütunda
birində λ,digərində -λ durur ki, hasil nəticəsində onların cəmi sıfıra bərabər olur və baş
diaqonal boyunca vahidlər, qalan yerlərdə sıfırlar olur, yəni hasil nəticəsində E( i)+ λ (k ) ∙ E (i )− λ ( k ) = E
olur.
Nəticə. Elementar matrislərin hasili tərsi olan matrisdir.
Doğrudan da elementar matrislərin hasilində hər bir vuruq elementar matris olduğundan
teoremə əsasən tərsi var və bu matrislərin hasilinin tərsi var.

Tərs matrisin varlığı şərtləri

 19

Teorem 1. Sıfır sətri olan matrisin tərsi yoxxdur. Doğrudan da,əgər A matrisinin i –ci sətri
sıfır olsa,onda ixtiyari B matrisi üçün AB hasilinin i –ci sətri ¿ = ( Ai B 1 , Ai B 2 , … , A i B n) = (0, 0,...,
0) olar. Deməli, A matrisi üçün elə bir B matrisi yoxdur ki, AB = E olsun.

Teorem 2. Matrisin sətirləri (sütunları) üzərində elementar çevirmələr aparmaqla onu

pilləli şəklə gətirmək olar və alınan pilləli matrisin sıfır sətri (sütunu) olar. əvvəlki teoremə
əsasən alınan C pilləli matrisinin tərsi olmaz və
E φs … E φ1 ∙ A=C
olduğundan A-nın tərsi olmaz, çünki A-nın tərsi olsa idi (1)-in sol tərəfindəki bütün
matrislərin və deməli,
A-nın da tərsi olardı.
Nəticə. Kvadrat matrisin tərsi varsa, onun sətirləri (sütunları) xətti asılı ola bilməz.
Teorem 3. Kvadrat matrisin sətirləri (sütunları) arasında xətti asılılıq yoxdursa, onu
elementar matrislərin hasili şəklində göstərmək olar.
Isbatı. Fərz edək ki, A matrisinin sətirləri arasında xətti asılılıq yoxdur. Onun sətirləri
üzərində φ 1 , φ2 , … , φ s elementar çevirmələri apararaq bu matrisi diaqonal matrisə, onu da vahid
matrisə gətirmək olar. Nəticədə

E φt ∙ E φt −1 … Eφ 2 ∙ Eφ 1 ∙ A=E
alarıq. Onda A =
−1 −1
E … LINK Word . Document .12 E:\\Cəbr fənni üzrə mühazirə mətnlər 1..docx OLE LINK 2 ¿ ¿ ¿ MERGEFORMAT Eφt
φ1

. Hasildəki matrislər elementar matrislərin tərsi olduğundan, onlar da elementar matrislər olar.
Bu deyilənlərdən nəticə olaraq aşağıdakı teoremi yaza bilərik.
Teorem 4. Kvadrat matrisin o zaman və yalnız o zaman tərsi olar ki, onun sətirləri
(sütunları) xətti asılı olmasın.

Tərs matrisin elementar çevirmələr

yolu ilə tapılması

Teorem. n tərtibli A kvadrat matrisini həmin tərtibdən olan E vahid matrisinə çevirən
elementar çevirmələr ardıcıllığı varsa, bu matrisin A−1 tərsi var və həmin elementar çevirmələr
ardıcıllığı E matrisini A−1 tərs matrisinə çevirir.
Isbatı. A matrisini E vahid matrisinə çevirən elementar çevirmələr ardıcıllığı φ 1 , φ2 , … , φ s olsa,
onda elementar matrislərin 2-ci xassəsinə əsasən,

E φs … E φ2 Eφ 1 ∙ A=E (1)

bərabərliyi doğrudur. A matrisin (1) bərabərliyindən çıxır ki, A−1 tərsi var. Onu sağdan A−1-ə
vursaq alarıq
A = E φs … E φ2 Eφ 1 ∙ E (2)
−1
 20

bərabərliyi göstərir ki, φ 1 , φ2 , … , φ s elementar çevirmələri E vahid matrisini A−1 tərs matrisinə
çevirir. Buradan matrisin tərsini tapmaq üçün praktiki qayda alırıq. n tərtibli A matrisinin
tərsini tapmaq üçün n x 2n ölçülü (A/E) düzbucaqlı matrisinin sətirləri üzərində elementar
çevirmələr aparıb A matrisini E vahid matrisinə çevirmək lazımdır. Bu zaman düzəldilmiş
(A/E) matrisi (E/C) şəklində matrisə çevrilər ki, nəticədə A−1 olar.
Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 5 ] ,[ 6 ].

Mövzu 6

Xətti tənliklər sisteminin vektor və matris formada yazılışı.

Xətti tənliklər sisteminin birgəlik kriteriyası. Kramer dusturları

1. Xətti tənliklər sisteminin vektor formada yazılışı.

Əmsalları və sağ tərəfinin elementləri P meydanından olan

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=b1

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =b 2
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m 1 x 1 +am 2 x 2 +. . .+am n x n =b m (1)
m× n öıçülü xətti tənliklər sistemi verilmişdir.

( ) ( ) ( ) ()
a11 a12 a1n b1
A1 = a21 , A 2= a22 ,. . . , A n= a2n , B= b2
⋮ ⋮ ⋮ ⋮
am 1 am2 amn bm

m ölçülü sütun vektorlarının köməyi ilə (1) sistemini

A1 X 1 + A2 X 2 +. ..+ A n X n =B (2)

şəklində yaza bilərik. Ona (1) sisteminin vektor formada yazılışı deyilir.

Əgər a=( α 1 , α 2 ,. .. , α n ) vektoru (1) sisteminin həllidirsə, onda bu vektor

A1 α 1 + A 2 α 2 +.. .+ An α n =B (3)

bərabərliyini ödəyər. Bu o deməkdir ki, (1) sisteminin hər bir həlli (2) tənliyinin həllidir. Yəni
(2) tənliyi (1) sisteminin nəticəsidir.

İndi fərz edək ki, a vektoru (2) tənliyinin həllidir. Onda (3) bərabərliyi doğru olar. (3)
bərabərliyi açıq şəkildə yazsaq
 21

a 11 α 1 +a12 α 2 +.. .+a1 n α n =b1

a 21 α 1 +a 22 α 2 +. ..+a2n x n =b 2
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m 1 α 1 +am 2 α 2 +. . .+am n α n =b m (4)

bərabərliklər sistemini alarıq. (4) sistemi göstərir ki, (2) tənliyinin hər bir a həlli (1) sistemində
də həllidir. Yəni (1) sistemi (2)-nin nəticəsidir.

Dediklərimizi aşağıdakı teorem şəklində ifadə edə bilərik.

Teorem: (1) xətti tənliklər sistemi ilə onun (2) vektor formada yazılışı ekvuvalentdir.

2. Xətti tənliklər sisteminin birgəlik kriteriyası və ondan çıxan nəticələr.

Əmsalları və sağ tərəfinin elementləri müəyyən P meydanından olan

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=b1

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =b 2
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m 1 x 1 +am 2 x 2 +. . .+am n x n =b m (1)

xətti tənliklər sisteminə baxaq.

( ) ( )
a11 a12 . .. a 1n a11 a12 .. . a1 n b1
A= a21 a 22 . .. a 2n , A= a21 a22 .. . a2 n b2
− − − − − − − − −
am 1 am 2 . .. amn am 1 am 2 .. . amn bm
, uyğun olaraq, sistemin əsas və
genişlənmiş matrisləri adlanır.

(1) sisteminin vektor formada yazılışına baxaq

A1 X 1 + A2 X 2 +. ..+ A n X n =B (2)

Bildiyimiz kimi (1) sistemi (2) tənliyi ilə ekvivalentdir. Odur ki, əgər a=( α 1 , α 2 ,. .. , α n )
vektoru (1) sisteminin həllidirsə (2) tənliyinin də həllidir. Yəni

A1 α 1 + A 2 α 2 +.. .+ An α n =B (3)

bərabərliyi doğrudur.

(3) bərabərliyi göstərir ki, Ā matrisinin axırıncı sütunu özündən əvvəlki sütunların, yəni A
matrisinin sütunlarının xətti kombinasiyasıdır. Odur ki, ranq Ā=ranq A olar. Tərsinə, əgər
ranq Ā=ranq Ā olarsa, onda Ā -nın axırıncı sütunu özündən əvvəlki sütunların xətti
kombinasiyası olar. Odur ki, (3) bərabərliyi ödənər. (3) bərabərliyi göstərir ki,
 22

a=( α 1 , α 2 ,. .. , α n )

vektoru (2) tənliyinin və ona görə də (1) sisteminin həlli olar.

Bu dediklərimizi aşağıdakı kriteriya şəklində ifadə edə bilərik.

Teorem :(Kroneker-Kopelli). Xətti Tənliklər sistemi onda və yalnız onda birgə olar ki, bu
sistemin əsas və genişlənmiş matrislərinin ranqları bərabər olsun.

Bu teoremdən aşağıdakı nəticələr çıxır.

Nəticə 1: (1) sisteminin əsas matrisinin ranqı tənliklərin sayına bərabərdirsə sistem birgədir.

Nəticə 2: (1) sistemi birgə olmaqla onun əsas matrisinuin ranqı məchulların n sayından
kiçikdiersə sistem qeyri-müəyyən, n-ə bərabərdirsə sistem müəyyəndir.

3. Xətti bircins tənliklər sistemini trivial olmayan (sıfırdan fərqli) həllinin varlığı
şərti
a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=0
a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =0
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m 1 x 1 +am 2 x 2 +. . .+am n x n =0 (1)
m× n ölşülü bircins xətti tənliklər sisteminə baxaq. Bu sistem həmişə birgədir, çünki onun
trivial həlli var. ( ϑ =( 0 , 0 ,. . ., 0 ))

Teorem: (1) sisteminin onda və yalnız onda sıfırdan fərqli həlli olar ki, onun əsas matrisinin
ranqı məchulların sayından kiçik olsun.

Isbat: Fərz edək ki, (1) sisteminin ranqı r <n. Onda bu sistem üzərində elementar çevirmələr
aparmaqla onu özü ilə ekkvivalent olan

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=0

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =0
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a r1 x 1 +ar 2 x 2 +. ..+ar n x n =0 (2)

sisteminə gətirmək olar. (2) sistemində x r+1 , .. . , x n məchulları olan hədləri sistemini sağ tərəfinə
keçirib x r+1 =Cr +1 . . ., x n =C n şəklində istənilən qiymətlər verməklə X 1 =C 1 .. . , X r =C r
qiymətlərini də taparıq.
 23

1. Xətti bircins tənliklər sisteminin həllər fəzası

Əmsalları P meydanından olan

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=0

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =0
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m 1 x 1 +am 2 x 2 +. . .+am n x n =0 (1)

bircins xətti tənliklər sisteminə baxaq.

n
Teorem: n məchullu xətti bircins tənliklər sisteminin həllər çoxluğu n ölçülü P hesabi
vektorlar fəzasının xətti alt fəzasıdır.

İsbatı: (1) sisteminin həllər çoxluğunu H ilə işarə edək. Sistemin yalnız sıfır həlli varsa
(sistemin baş determinantı sıfırdan fərqli olduqda) yəni H = {θ } olarsa, teorem doğurur. Əgər
(1) sisteminin sıfırdan fərqli
a=( α 1 , α 2 , .. . , α n ) , b=( β 1 , β 2 ,. . ., β n )
həlləri varsa xətti tənliklər sisteminin vektor formada
yazılışına əsasən

A1 α 1 + A 2 α 2 +.. .+ An α n =θ (2)

A1 β 1 + A 2 β 2 +.. .+ An βn =θ (3)

Bərabərlikləri ödənir. Burada

()
a1 i
Ai = a2 i ( i=1 ,. .. , n )
.. .
am i

(2) və (3) bərabərliklərini tərəf-tərəfə toplayaraq

A1 ( α 1 + β1 ) + A2 ( α 2 + β 2 ) +. . .+ A n ( α n + β n ) =θ

alırıq. Bu göstərir ki, a+ b=( α 1 + β 1 , α 2 + β 2 , . .. , α n + β n ) vektoru da (1) sisteminin həllidir,

yəni a+ b ∈ H . Bundan əlavə istənilən λ∈P üçün
A1 ( λα 1 ) + A2 ( λα 2 ) + .. .+ A n ( λα n )= λA1 α 1 + λA2 α 2 + .. .+ λA n α n =θ

yəni λ a ∈ H . Bu isə o deməkdir ki, H çoxluğu üzərində verilmiş toplama və skalyara vurma
n n
əməllərinə nəzərən xətti fəza təşkil edir. H ⊂ P olduğu üçün H fəzası P fəzasının alt
fəzasıdır.
 24

Xətti tənliklər sisteminin həllər çoxobrazlısı.

Bircins olmayan və uyğun bircins xətti tənliklər sisteminin həlləri arasında əlaqə
P meydanı üzərində n məchullu

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=b1

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =b 2
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m 1 x 1 +am 2 x 2 +. . .+am n x n =b m (1)

xətti tənliklər sisteminə uyğun bircins sistem

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=0

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =0
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a m1 x 1 +am2 x 2 +. . .+am n x n =0 (2)

şəklində yazılır.

Bu sistemləri uyğun vektor formada yazaq:

A1 x 1 + A 2 x 2 +.. .+ An x n =B (1 ')

A1 x 1 + A 2 x 2 +.. .+ An x n =θ (2 ' )
Burada

( ) ( ) ()
a1 i b1 0
Ai = a 2 i , B= b2 , . . . , θ= 0
⋮ ⋮ ⋮.
am i bm 0

Aşağıdakı xassələri qeyd edək:

Teorem 1: a 0=( α 1 , α 2 , . .. , α n ) vektoru (1) sisteminin hər hansı qeyd olunmuş həlli,
0 0 0

a=( α 1 , α 2 , .. . , α n )
isə (2) sisteminin ixtiyari həllidirsə, onda

a 0 +a=( α 01 +α 1 , α 02 + α 2 , . .. , α 0n +α n )
vektoru (1) sisteminin həllidir.
 25

İsbat: Şərtə görə a 0 və a vektorları, uyğun olaraq, (1) və (2) sisteminin və deməli ( 1 ' ) və ( 2 ' )
tənliklərinin həllidir. Odur ki,

A1 α 01 + A 2 α 02 +. . .+ A n α 0n =B

A1 α 1 + A 2 α 2 +.. .+ An α n =0

bərabərlikləri ödənər. Bunları tərəf-tərəfə toplayıb

A1 ( α 01 +α 1 ) + A 2 ( α 02 +α 2 )+ .. .+ A n ( α 0n + α n )=B

alırıq. Bu göstərir ki, a 0 +a vektoru (1) sisteminin həllidir. əgər (1) siteminin həllər çoxluğunu
M, (2) sisteminin həllər çoxluğunu H ilə işarə etsək, aşağıdakı nəticə alınar.

Nəticə 1: a 0 + H ⊂ M

Teorem 2: (1) sisteminin ixtiyari iki həllinin fərqi (2) sisteminin həllidir.

İsbatı: Fərz edək ki, a=( α 1 , α 2 , .. . , α n ) , b=( β 1 , β 2 , .. . , βn ) (1) sistemininn ixtiyari iki həllidir.
Onda

A1 α 1 + A 2 α 2 +.. .+ An α n =B

A1 β 1 + A 2 β 2 +.. .+ An βn =B

bərabərlikləri ödənər. Onları tərəf-tərəfə çıxsaq alarıq.

A1 ( α 1 −β 1 ) + A 2 ( α 2 −β 2 ) +. ..+ A n ( α n −β n ) =θ

Bu isə göstərir ki, a−b=( α 1 −β 1 , α 2 −β 2 , .. . , α n −β n ) .(2) sisteminin həllidir.

0 0 0

Nəticə 2: ∀ a , b ∈ M → a0 −b 0 ∈ H →a ∈ b+ H yəni M ⊂ a+ H

Nəticə 1 və 2-dən alınır ki, istənilən a ∈ M vektoru üçün M =a+ H

Nəticə 3: Bircins olmayan xətti tənliklər sisteminin ümumi həlli özünün bir xüsusi həlli ilə
uyğun bircins sistemin ümumi həllinin cəminə bərabərdir.

Nəticə 4: Bircins olmayan sistemin onda və yalnız onda yeganə həlli olar ki, uyğun bircins
sistemin yalnız sıfır həlli olsun.

Xətti tənliklər sisteminin matris şəklində yazılışı və həlli.

P meydanı üzərində
 26

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=b1

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =b 2
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a n1 x 1 +an2 x 2 +.. .+an n x n =b n (1)

məchullarının və tənliklərinin sayı bərabər olan xətti tənliklər sisteminə baxaq.

( ) () ()
a11 a12 .. . a1 n b1 x1
A= a 21 a22 .. . a2 n B= b 2 , X= x 2
− − − − ⋮ ⋮
an 1 a n2 .. . ann bn xn
,

işarələri vasitəsilə (1) sistemini

AX = B (2)

matris tənliyi şəklində yaza bilərik. Asanlıqla yoxlamaq olar ki, (1) sistemi və (2) tənliyi
ekvivalentdirlər.
−1
Əgər A matrisinin tərsi A varsa, onda (2) tənliyinin həlli

X =A−1 B şəklində yazılar ki, bu həm də (1) sistemin həlli olar. Bunu sadə misalda izah edək.

x 1 +2 x 2=3

3 x 1−x 2 =2

A=( 1 2
3 −1); A−1 =−
7 −3 1
= (
1 −1 −2 1 1 2
7 3 −1 ) ( )
Ona görə də

( ) () (
x1
x2
= A−1
3 1 1 2
=
2 7 3 −1 )( ) ( )
3
2
=
1
1

Yəni, x 1=1 , x 2=1 .

Kramer düsturları və onların çıxarılması.

P meydanı üzərində
 27

a 11 x 1 +a12 x 2 +. . .+a1 n x n=b1

a 21 x 1 +a 22 x 2 +. ..+a2n x n =b 2
−−−−−−−−−−−−−−−−−
a n1 x 1 +an2 x 2 +.. .+an n x n =b n (1)

məchullarının və tənliklərinin sayı bərabər olan xətti tənliklər sistemini

( ) () ()
a11 a12 .. . a1 n b1 x1
A= a 21 a22 .. . a2 n B= b 2 , X= x 2
− − − − ⋮ ⋮
an 1 a n2 .. . ann bn xn
,

işarələrinin köməyi ilə

AX = B ( 2)

Tənliyi şəklində yaza bilərik. (1) sistemi (2) tənliyi ilə ekvivalentdir. (2) tənliyi |A|≠0
olduqda.

X =A−1 B (3)

düsturu ilə həll olunur.

Tərs matrisin cəbri tamamlayıcılar vasitəsi ilə tapılması düsturuna əsasən

( )
A 11 A 21 . .. A n1
A−1 =|A|−1 A 12 A 22 . .. A n2
− − − −
A 1n A2 n . .. Ann
(4)

Burada hər bir Ai j a i j elementinin cəbri tamamlayıcısıdır. Bunu (3) də nəzərə alsaq taparıq.

()
x1
x2 =|A−1|¿( A11 b1 +A21 b2+...+An 1 bn ¿) ( A12 b1+A22 b2+...+An 2 bn ¿ ) (−−−−−−−−−−−−−−−¿) ¿¿
⋮ ¿
xn

Asanlıqla yoxlama olar ki,

 28

|a1. a1,i−1 b1. a1, i+1. a1n¿|a21. a2,i−1 b2. a2,i+1. a2n¿|− − − − − − − − −¿|
¿
Δ i= A 1i b1 +A 2 i b2 +. . .+ A n i bn = ¿ (5)

Doğrudan da (5) determinantının i-ci sütun elementləri olan b i -lərə nəzərən ayrılışını yazsaq
(5) –in sol tərəfini alarıq.\

əgər, |A|=Δ qəbul etsək. Onda

() ()
x1 Δ1
x 2 =Δ−1 Δ2
⋮ ⋮
xn Δn

alınar.

Dediklərimizi aşağıdakı teorem şəklində yekunlaşdır bilərik.

Teorem (Kramer): (1) məchullarının və tənliklərinin sayı bərabər olan xətti tənliklər
sisteminin baş determinantı Δ≠0 olarsa, bu sistemin yeganə həlli var və onlar
aşağıdakıdüsturlar vasitəsi ilə ifadə olunur.
Δ1 Δ1 Δn
X 1= , X 2= ,. .. , X n=
Δ Δ Δ (6)

(6) düsturlarına Kramer düsturları deyilir.

Mövzu 7.
Xətti tənliklər sistemi və onun
Qaus üsulu ilə həlli.

Xətti tənliklər sistemi. Bircins və bircins olmayan sistem.

Eynigüclü sistemlər.

Əmsallar hər hansı P meydanından olan

a 11 x 1 +a 12 x 2+ …+a1 n x n = b1,
a 21 x 1+ a22 x 2 +…+a 2 n x n = b2, (1)
----------------------------------------
m 1 x 1 +a m 2 x 2 +…+a mn x n = bm.
 29

şəklində bərabərliklər sisteminə n məchullu m sayda tənliklər sistemi deyilir.

Burada x 1 , x 2 ,… , x n – məchullar, a ij(i=1 , … , mij =1 , … , n) əmsallar, b 1 , b2 , … , bm isə sərbəst hədlər
adlanırlar. (1) sistemində sərbəst hədlərin hamısı sıfıra bərabər oldiqda alınan
a 11 x 1 +a 12 x 2+ …+a1 n x n = 0
a 21 x 1+ a22 x 2 +…+a 2 n x n = 0 (2)
----------------------------------------
a m 1 x 1+ am 2 x2 + …+amn x n = 0

sisteminə (1) sisteminə uyğun bircins sistem deyilir.

Tərif 1. (1) sisteminin həlli elə nizamlanmış a = ¿ ¿) n-liyinə deyilir ki, onun hər bir a i
koordinatı (1) sisteminin uyğun x i məchulunun yerində yazdıqda (1) sistemi doğru
bərabərliklər sisteminə çevrilsin.
Tərif 2. Xətti tənliklər sisteminin həlli varsa, ona birgə, yaxud uyuşan, heç bir həlli
yoxdursa, ona birgə olmayan, yaxud da uyuşmayan sistem deyilir.
Tərif 3. Xətti tənliklər sisteminin yeganə həlli varsa, ona müəyyən, ən azı iki həlli varsa,
ona qeyri-müəyyən sistem deyilir.
Fərz edək ki, (1) sistemi ilə yanaşı
C x 1 +C12 x2 +…+ C1 n x n = d1,
C 21 x 1+C 22 x 2 +…+C 2 n x n = d2, (2)
----------------------------------------
C k 1 x 1+ Ck 2 x 2+ …+C kn x n = dk

xətti tənliklər sistemi də verilmişdir.

Tərif 4. (1) sisteminin hər bir həlli (3) sisteminin də həllidirsə, (3) sisteminə (1) sisteminin
nəticəsi deyilir.
Aydındır ki, (1) sisteminin hər bir alt sistemi (yəni m-dən çox olmayan istənilən sayda
tənliyindən ibarət sistem) (1) sisteminin nəticəsidir.
Tərif 5. İki xətti tənliklər sistemindən hər biri digər sistemin nəticəsidirsə, belə sistemlərə
eynigüclü sistemlər, yaxud da ekvivalent sistemlər deyilir.
Aydındır ki, P meydanı üzərində xətti tənliklər sistemləri çoxluğunda eynigüclülük
münasibəti ekvivalentlik münasibətidir.

Aşağıdakı sadə misallara baxaq:

1) x1 + 2x2 = 4
3x1 + x2 = 7
sisteminin (2,1) həlli yeganə olduğundan bu sistem müəyyəndir.
2) 2x1 – 6x2 = 4
-x1+3x2 = 2
sisteminin həllərinin sayı birdən çox olduğuna görə sistem qeyri-müəyyəndir.
 30

3) 2x1-6x2 = 4
-x1 + 3x2 = 3
sisteminin heç bir həlli olmadığına görə birgə olmayandır.

Xətti tənliklər sisteminin elementar

çevirmələri

Xətti tənliklər sisteminin elementar çevirmələri onlar üzərində aparılan aşağıdakı

əməliyyatlara deyilir.
1) Sistemin hər hansı tənliyinin hər iki tərəfini sıfırdan fərqli α ∈ P skalyarına vurmaq.
2) Sistemin hər hansı tənliyini α ∈ P skalyarına vurub digər tənliyin üzərinə əlavə etmək.
3) 0 = 0 (yəni 0x1 + 0x2+... + xn = 0) şəklində trivial tənliyi sistemə əlavə etmək və ya ondan
atmaq.
4) Sistemin hər hansı iki tənliyinin yerini dəyişmək.
Teorem. Verilmiş xətti tənliklər sistemi üzərində aparılan elementar çevirmələrin sonlu
ardıcıllığı nəticəsində bu sistemlə eynigüclü sistem alınır.
İsbatı. 1) və 3) çevirməsi nəticəsində alınan sistemin əvvəlkinə ekvivalent olması aydındır.
2) çevirməsi üçün hökmün doğruluğunu yoxlayaq.
Fərz edək ki
a 11 x 1 +a 12 x 2+ …+a1 n x n = b1
a 21 x 1+ a22 x 2 +…+a 2 n x n = b2 (1)
----------------------------------------
a m 1 x 1+ am 2 x2 + …+amn x n = bm.

sisteminin, məsələn, 1-ci tənliyini α skalyarına vurub 2-ci tənliyin üzərinə əlavə etmişik.
Onda 2-cidən başqa bütün tənliklər olduğu kimi qalar, ikinci tənlik isə
(a 21+α a11) x 1+(a 22+ α a22) x 2+ …+(a2 n +α a1 n) x n= b 2+α b1 şəklinə düşər. Bu bərabərliyi
(a 21 x 1+ a22 x 2 +… a2 n x n−b2) + α (a 11 x 1 +a 12 x 2+ … a1 n x n−b2) = 0 (2) alınar.
Əgər a = (α 1 , α 2 ,… ,α n) (1) sisteminin həlli olarsa, onda
(a 21 α 1+ a22 α 2 +… a2 n α n−b2 ) + α (a 11 α 1 +a 12 α 2+ … a1 n α n +b 2) = 0 (3) olar. Tərsinə, əgər a vektoru
(3) bərabərliyini ödəyərsə, (1) sisteminin 1-ci tənliyini ödədiyinə görə (3)-ün 2-ci toplananı
sıfra çevrilər, onda a 21 α 1+ a22 α 2 +… a2 n α n=b2 alınar. Yəni a vektoru (1) sisteminin 2-ci tənliyini
də ödəyər.

Xətti tənliklər sisteminin

Qaus üsulu ilə həlli.

a 11 x 1 +a 12 x 2+ a13 x 3 …+a1 n x n = b1
a 21 x 1+ a22 x 2 +a23 x3 …+ a2 n x n = b2
 31

a 31 x 1+ a32 x 2+ a33 x 3 …+ a3 n x n = b3 (1)

----------------------------------------
a m 1 x 1+ am 2 x2 + am 3 x 3 …+a mn x n = bm.

xətti tənliklər sisteminə baxaq. Ümumiliyi pozmadan a 11 ≠ 0 qəbul edək. a 11=0 olsa, 1-ci
tənlikdə sıfırdan fərqli əmsalı sıfırdan fərqli olan a 1i x i və bununla yanaşı bütün tənliklərdə i-ci
toplananları 1-ci yerdə yaza bilərik.
a21 a31
Indi (1)-in 1-ci bərabərliyini - a -ə vurub 2-ci bərabərliyin, - a -ə vurub 3-cü bərabərliyin
11 11

və nəhayət
am 1
- a - ə vurub m-ci bərabərliyə əlavə edək. Onda 1-ci tənlikdən başqa bütün tənliklərdə x 1
11

məchulu iştirak etməyəcəkdir və sistem aşağıdakı şəklə düşəcəkdir:

a 11 x 1 +a 12 x 2+ a13 x 3 …+a1 n x n = b1
1 1 1
a 22 x 2+ a23 x 3 +…+ a2 n x n =b 2
---------------------------------------------
1 1 1 1
a m 2 x 2+ am 3 x 3+ …+a mn x n =b m

İndi ümumiliyi pozmadan a 122 ≠ 0 qəbul edək, 1-ci və 2-ci tənlikləri olduğu kimi saxlamaqla,
2-ci tənliyin köməyilə 3-cü ..., m-ci tənliklərdə x2 məchulunu aradan çıxararıq.
Bu prosesi o vaxta qədər davam etdirərək ki, müəyyən r nömrəsindən sonra axırıncı m-r
sayda tənlikdə bütün əmsallar sıfıra çevrilsin.
Yəni sistem aşağıdakı şəklə düşsün:
b 11 x 1 +b12 x2 +…+ b1 n x n = C1
b 22 x 2+ …+b2 n x n = C2
-----------------------------------------
b rs x s +…+ brn x n = Cr (2)
0 = Cr+1
-----------------------------------------
0 = Cm
(2) sisteminə (1) sisteminin pilləli şəkli deyilir. Bu sistem üçün aşağıdakı 3 haldan biri və
ancaq biri doğrudur:
1) Cr+1, ..., Cm sərbəst hədlərindən heç olmasa biri sıfırdan fərqlidir. Bu ziddiyyət göstərir
ki, sistem uyuşmayandır.
2) r = n olsa və Cr+1=...=Cm = 0 olarsa, sistem üçbucaq şəklində olar və bu zaman sistem
müəyyən olar.
3) r ≠ n olsa sistem trapes şəklində olar. Bu zaman x 1, x2, ..., xr məchullarını baş məchullar,
xr+1, ..., xn məchullarını isə sərbəst məchullar adlandırıb, onların durduğu hədləri sağ tərəfə
keçirib bu məchullar
 32

x r+1 = C r+1, ..., Xn = Cn ixtiyari skalyar qiymətlər verməklə x1, x2, ..., xn məchullarının da
qiymətlərini taparıq. Bu halda sistem qeyri-müəyyən olar.
Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 5 ]

Mövzu 8.
Vektorlar sisteminin xətti asılılığı.
n ölçülü hesabi vektorlar fəzası

P ixtiyari meydanını təşkil edən çoxluğun n natural dərəcədən Pn qüvvətinin elementləri n

uzunluqlu kortejlərdən ibarətir.
P = { ¿ α 1 , α 2 , … , α n >, α i ∈ P ,i=1 , 2 , … ,n }
n

P çoxluğundan olan hər bir a = ¿ α 1 , α 2 ,… , α n >¿ şəklindəki n-liyə (və ya n uzunluqlu kortejə)
n

n ölçülü hesabi vektor, yaxud da n ölçülü koordinatlar vektoru deyilir. Şərtləşək ki, n ölçülü
hesabi vektoru
a = (α ¿ ¿ 1 , α 2 , … , α n )¿ kimi işarə edək.
P çoxluğunda aşağıdakı münasibətləri təyin edək:
n

∀(a , b∈ P ) a = (α ¿ ¿ 1 , α 2 , … , α n )¿ , b = ¿ ¿) olarsa, onda

n

a = b ↔ α i=β i (i=1 , … , n),

a + b = (α 1+ β1 , α 2+ β 2 , … , α n + β n),
∀ α ∈ P , α a = ( λ α 1 , λ α 2 , … , λ α n).

Ümumiyyətlə, burada və bütün sonrakı işlərdə λ skalyarına vurmanı ⍵ λ kimi işarə edəcəyik.
⍵ λ (α 1 , α 2 ,… ,α n) = λ (α 1 , α 2 ,… ,α n ).
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, Pn çoxluğunda yuxarıdakı münasibətlərlə təyin olunmuş bu
əməllər aşağıdakı xassələri ödəyir:
1) ∀(a , b∈ P), a + b = b + a
2) ∀(a , b , c ∈ P), (a+b) +c = a + (b+c)
3) ∃θ = (0, 0,...,0) ∈ Pn, ∀ a ∈ Pn, a + θ = θ + a = a
4) ∀ a∈ Pn, a = (α ¿ ¿ 1 , α 2 , … , α n )¿ olduqda –a = (−α 1 ,−α 2 , … ,−α n)∈ Pn və a + (-a) = θ
5) ∀ ( λ ,S ∈ P ), a ∈ Pn, ( λ S) = a = λ (Sa).
6) ∀ λ , S ∈ P , a ∈ Pn, ( λ+ S )a = λ a + Sa
7) ∀ λ ∈ P, a, b ∈ Pn, λ (a+b) = λ a + λ b.
8) 1 ∈ P və ∀ (a ∈ Pn) 1 ∙ a=a.
Bu xassələrin isbatı P meydanının elementlərinin uyğun xassələrindən bilavasitə alınır
(yoxlamalı!)
P meydanı üzərində n ölçülü vektorlar fəzası yuxarıdakı 1) -8) xassələrini ödəyən
Pn = ¿ P ;+, ⍵ λ ( a ) ≠ λ ∙ a , λ ϵP ,a ϵ Pn >¿
cəbri strukturuna deyilir.
 33

Vektorlar sisteminin xətti asılılığı və xassələri

a 1 , a2 , … , am ∈ P (1) sonlu m sayda n ölçülü hesabi vektorlar sistemi, α 1 , α 2 ,… ,α m isə P-dən

n

skalyarlar olduqda
a = α 1 a1+ α 2 a2 ,+…+ α m a m

vektoruna (1) sisteminin xətti kombinasiyası deyilir.

λ 1 a 1+ λ2 a2 +…+ λ m am=θ (2)

bərabərliyi λ 1-lərin hamısı sıfıra bərabər olduqda, yəni

λ 1= λ 2=...= λ m =0 (3)
olduqda ödənir. Lakin elə vektorlar sistemi olur ki, (2) bərabərliyi λ i əmsallarından
bəzilərinin sıfırdan fərqli qiymətlərində də ödənir.
Tərif . (2) bərabərliyi əmsalların yalnız sıfıra bərabər qiymətlərində, yəni (3) bərabərlikləri
şərti daxilində ödənilərsə, deyirlər ki, (1) sistemi xətti asılı deyil, λ i əmsallarından heç olmasa
birinin sıfırdan fərqli qiymətlərində ödənilərsə, deyirlər ki, (1) sistemi xətti asılıdır.
(1) sistemindən bəzi vektorları ayıraq, məsələn,
a 1 , a2 , … , ak (k ≤ m) (4)

Belə sistemə (1) sisteminin alt sistemi deyilir. Aşağıdakı iki xassəni qeyd edək:
Xassə 1. (4) altsistemi xətti asılıdırsa, (1) sistemi də xətti asılıdır.
Isbatı. (4) sistemi xətti asılı olduğuna görə heç olmasa biri sıfırdan fərqli olan elə λ 1= λ 2..., λ k
skalyarları var ki,
λ 1 a 1+ λ2 a2 +…+ λ k ak =θ (5)

ödənir. (5) bərabərliyində, məsələn λ 1 ≠ 0 olarsa, bu bərabərliyi

λ 1 a 1+ λ2 a2 +…+ λ k ak +0 ∙ ak +1+ …+0 a n=θ

kimi yazıb və λ 1 ≠ 0 olduğunu nəzərə alıb, hökm edə bilirik ki, (1) sistemi xətti asılıdır.
Xassə 2. (1) (1) sistemi xətti asılı deyilsə, (4) sistemi də xətti asılı deyil.
Bu xassə 1-ci xassənin nəticəsidir.
Misal olaraq a 1=(−1 ,3 ) , a 2=(2 ,−6) vektorlarını götürək:
λ 1 a 1+ λ2 a2 = θ = (0,0)
bərabərliyi

{−λ 1+2 λ 2=0

3 λ1−6 λ 2=0
Sisteminə gəlir ki, bu da λ 1=2 λ2 şərtini ödəyən istənilən λ 1 , λ2 ∈ R həqiqi ədədləri üçün ödənir,
yəni sistem xətti asılı olur.

Vektorlar sisteminin xətti asılılıq

 34

kriteriyası

Teorem. Vektorlar sistemi onda və yalnız onda xətti asılı olar ki,onun vektorlarından hər
hansı biri yerdə qalanların xətti kombinasiyası olsun.
Isbatı. Əgər
a 1 , a2 , … , am (1)
sistemi xətti asılıdırsa, onda
λ 1 a 1+ λ2 a2 +…+ λ m am=θ (2)

Bərabərliyi əmsallardan heç olmasa birinin, məsələn, λ m−¿in sıfırdan fərqli olduğu halda da
ödənir. Odur ki, (2) bərabərliyini

a m=
( ) ( )
− λ1
λm
a1 +
λ2
λm
a2 +…+
λm(
−λm −1
)
a m−1

şəklində yaza bələrik. Bu isə göstərir ki, λ m vektoru qalanların xətti kombinasiyası olar.
Tərsinə, əgər vektorlardan hər hansı biri, məsələn,a m vektoru qalanların xətti kombinasiyası
olsa, yəni
a m= λ 1 a 1+ λ2 a2 +…+ λ m−1 am−1

bərabərliyi ödənsə, onda bu bərabərliyi

λ 1 a 1+ λ2 a2 +…+ λ m−1 am−1+ (-1)a m = θ (2)

şəklində yaza bilərik. -1≠ 0 olduğundan çıxır ki, (2) bərabərliyi əmsallardan heç olmasa birinin
sıfırdan fərqli qiymətində ödənir, yəni (1) sistemi xətti asılıdır.

Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 5 ]
Vektorlar fəzası.
∅ ≠V çoxluğu və P meydanı verilmişdir. V-nin elementlərini vektorlar, P-nin elementlərini
skalyarlar adlandıraq.
Tərif: üzərində toplama əməli təyin olunmuş V çoxluğunda əlavə olaraq, V-nin
vektorlarının P-dənolan skalyarlara hasili əməli təyin olunmuşdursa və V-dən olan ixtiyari a,
b, c; P-dən olan ixtiyari λ , S skalyarları üçün aşağıdakı şərtlər (aksiomlar) ödənilərsə, V-yə P
meydanı üzərində vektorlar fəzası və ya xətti fəza deyilir:
1. a+b =b+a (toplamanın kommutativliyi),
2. a+(b+c) = (a+b) +c (toplamanın assosiativliyi),
3.∃(θϵV ) θ + a = a (neytral elementin varlığı)
4. ∀(a∈ V ), ∃(-a∈V ) , a + (-a) =θ (simmetrik elementin varlığı)
5. (αS )a = α (sa) (skalyara vurmanın assosiativliyi)
6. λ (a+b) = α a+¿ b (skalyara vurmanın paylanması)
7. (α +S )a =α a+¿sa (vektorun skalyar cəminə paylanması)
 35

8. (1∈P) ˄ 1∙ a=a (1-in V-də neytrallığı)

Əgər ¿ V ;+¿ , {⍵ α ( a ) , α ∈ P , a ∈V } cəbri vektorlar fəzasıdırsa, yuxarıdakı 8 xassəni ödəməlidir.
Qeyd edək ki, burada P∙ V hasilinin V-yə inikası nəzərdə tutlduğuna görə skalyar vektora
soldan vurulur.
Misallar:
1. R həqiqi ədədlər meydanı üzərində ¿ R ;+, ⍵ α >¿ - həqiqi ədədlər fəzası,
¿ C ;+ ,⍵ α ( a ) , α ∈ R , a ∈C >¿ kompleks ədədlər fəzası, c kompleks ədədlər meydanı üzərində
¿ C ;+ ,⍵ α ( a ) , α ∈C , a∈ C> kompleks ədədlər fəzası.
2. P meydanı üzərində¿ Pn ;+, ⍵α ( a ) , α ∈ P , a ∈ P n >¿ n ölçülü hesabi vektorlar fəzası.
3. R həqiqi ədədlər çoxluğuna verilmiş bütün həqiqi funksiyalar çoxluğu.
Aşağıdakı xassələri qeyd edək:
1) ∀(a , b∈ V ), a+ b=a →b=θ
2 ¿ ∀ (a ∈ V ) 0 ∙ a=θ
3) ∀(α ∈ P) α ∙ θ=θ
4) ∀(a , b∈ V ), a+ b=θ → b=(−1 ) a=−a
5) ∀(a , b∈ V ), ˄ ∀ ( α ∈ P ) α ∙ a=αb˄ α ≠ 0 → a=b .
6) α ∙ a = θ olarsa, α = 0va = θ
7) ∀(α , βϵP) ˄ ∀ ( α ∈ V ) α a=βa ˄ a ≠ 0→ α =β .

Vektorlar fəzasının bazisi və ölçüsü.

Qeyd edək ki, ixtiyari V fəzasında sonlu vektorlar sisteminin xətti asılılığı, asılı olmaması
kimi anlayışlar və onların əsas xassələri n ölçülü hesabi vektorlar fəzasında olduğu kimidir.
Fərq ondadır ki, burada a vektoru dedikdə funksiya, matris, istuqamətlənmiş parça və s. kimi
müxtəlif obyektlər ola bilər.
P meydanı üzərində V xətti fəzası və onun ∅ ≠ M altçoxluğunu götürək.
Tərif 1. Əgər M çoxluğunun istənilən sonlu sayda vektorlarından ibarət sistem xətti asılı
deyilsə, onda deyirlər ki, M vektorlar sistemi xətti asılı deyil.
Tərif 2. V xətti fəzasının bir M ≠ ∅ altçoxluğu varsa ki, V-nun hər bir vektoru M-in
müəyyən vektorları sistemi ilə xətti ifadə olunsun, onda m altçoxluğuna V xətti fəzasının
doğuranlar sistemi deyilir.
Tərif 3. V xətti fəzasının xətti asılı olmayan nizamlı doğuranlar sisteminə b fəzasının bazisi
deyilir.
Məsələn x dəyişənli çoxhədli ilə fəzasında
1, x , x 2 , … , x m … (1)
sistemi bazis təşkil edir. Doğrudan da, bu sistemin ixtiyari x m 1 , x m 2 , … , x mk (0 ≤ m1< m2 < …<mk )
altsistemi üçün
m1 m2 mk
α 1 x +α 2 x +…+ α k x =0
 36

bərabərliyi yalnız α 1 = α 2 = ...=α k = 0 halda alınır. Bundan əlavə hər bir m dərəcəli çoxhədli
α 0 ∙ 1+α 1x + α 2 ∙ x 2+ …+α m x m şəklində yazılır, yəni (1) sisteminin sonlu xətti kombinasiyasından
ibarət olur. Deməli (1) sistemi dərəcəsi m-dən böyük olmayan çoxhədlilər fəzasının bazisidir.
Bütün m ölçülü vektorlar fəzası m ölçülü hesabi vektorlar fəzasına izomorfdur və izomorf
inikas nəticəsində bir fəzanın bazisi digərinin bazisinə keçir, ona görə də bazisdəki vektorların
sayı dəyişmir. Bu hökmü tezliklə göstərəcəyik. Hələlik buna istinad edərək aşağıdakı təklifi
qəbul edə bilərik.
Tərif 4. V fəzasında sonlu m sayda vektorlardan ibarət bazisi varsa, onun bütün
bazislərindəki vektorların sayı m-dir. Bu saya V fəzasının ölçüsü deyilir.
Qeyd edək ki, V vektorlar fəzasının bazisindəki vektorların sayı sonlu və sonsuz ola bilər.
Odur ki, fəza sonlu ölçülü və sonsuz ölçülü ola bilər.

Vektorlar fəzasında bazisin varlığı

Teorem 1. Sonlu ölçülü V fəzasının xətti asılı olmayan hər bir a 1 , a2 , … , ak vektorlar sistemini
bu fəzanın bazisinə tamamlamaq olar.
Isbatı. Fərz edək ki, Vn - n ölçülü xətti fəzadır.
a 1 , a2 , … , am ( m<n ) , ai ∈V n (1)

sistemini elə a m+1 , … , an ∈V n vektorları vasitəsilə tamamlamalıyıq ki, alınan

a 1 , a2 , … , am , am +1 ,… ,a n (2)

sistemi Vn-nin bazisi olsun. Vn-də hər hansı b 1 , b2 , … , bnbazisi seçək və

a 1 , a2 , … , am b1 , b2 , … , bn (3)

sistemindən istifadə edək. (3) sistemindən (1) sistemi ilə xətti ifadə olunan bütün vektorları
atsaq, alınan sistem Vn-nin bazisi olacaqdır.
Teorem 2. 0< n<∞ olduqda Vn fəzasının bazisi var.
İsbatı. İxtiyari a 1 ≠ θ vektoru götürüb, onunla xətti asılı olmayan a 2 ≠ θ vektorunu ona qoşub
a 1 , a2 sistemini, a 1 ≠ 0 vektoru a 1 , a2 – sistemilə xətti ifadə olunmadıqda a 1 , a2 , a3sistemini qurarıq.
Əməliyyatı bu qayda ilə davam etdirərək elə a n ≠ θ vektoru taparıq ki, a 1 , a2 , … , an−1sistemilə
xətti ifadə olunmasın. Bu halda qurulan a 1 , a2 , … , anvektorlar sistemi Vn-nin bazisi olacaqdır,
çünki, bu sistem xətti asılı deyil və istənilən bir başqa vektoru ona qoşsaq alınan sistem xətti
asılı olacaqdır.

Vektorlar fəzasının altfəzası.

Tərif 1. P meydanı üzərində V vektorlar fəzası və onun ∅ ≠∪ ⊂V altçoxluğu verilmişdir. ∪
çoxluğu özü də V-də təyin olunmuş əməllərə nəzərən vektorlar fəzası təşkil edərsə, bu fəzaya
V-nin altfəzası deyilir.
Məsələn, 1. R- həqiqi ədədlər meydanı üzərində R həqiqi ədədlər fəzası R üzərində
kompleks ədədlər fəzasının altfəzasıdır.
 37

2. k≤ n olduqda Rk fəzası Rn-nin altfəzasıdır.

Teorem. ∅ ≠∪ altçoxluğu onda və yalnız onda V fəzasının altfəzası olar ki,
1. ∀(a , b , c ∈∪), a+ b=∪,
2. ∀ (a ∈ ∪ , α ∈ P ¿ αa ∈∪
olsun. Doğrudan da əgər 1), 2) şərtləri V-də ödənsə, onda ∪-nun elementləri V-nin də
elementləri olduğuna görə V fəzasının 8 aksiomunun bütün xassələrini ödəyəcəkdir.
Fərz edək ki, V fəzasının ∠1 , ∠2 , … ,∠ kaltfəzaları verilmişdir.
Tərif 2. ∠1 , ∠2 , … ,∠ kaltfəzalarının cəmi
a = a 1 ,+ a2+ …+a k (a i ∈∠ i ,i=1 , … , k ¿

kimi bütün vektorları çoxluğuna deyilir və ∠=∠1 +∠2 +…+ ∠k kimi işarə olunur.
Teorem 1. Altfəzaların cəmi də alrfəzadır. Doğrudan daa = a 1 ,+ a2+ …+a k , b ¿ b 1+ b2 +…+b k
(a i , bi ∈∠ i , i=1 , … k ) olsa, a + b = (a 1+ b1) + (a 2+ b2) +...+ (a k + bk ) ∈ ∠, və ixtiyari α ∈ P üçün,
α a = a = α a1 ,+ α a 2+ …+α ak ∈ ∠ olar.
Teorem 2. Altfəzaların kəsişməsi də altfəzadır.
Isbatı: ∠¿ = ∠1 ∩ ∠2 ∩...∩∠ k olsa, onda a , b ∈ ∠¿ olmasından çıxır ki, a , b ∈ ∠i (i = 1,...,k). ∠i
-lər altfəza olduğundan a + b ∈ ∠i və α a ∈ ∠i , odur ki, a + b ∈ ∠¿ , α a ∈ ∠¿ (α ∈ P .)

Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 5 ]

Mövzu 9.
Vektorlar sisteminin bazisi və ranqı

Vektorların ekvivalent sistemləri

N ölçülü hesabi vektorların sonlu sistemləri çoxluğunda ekvivalentlik münasibəti təyin

edək. Fərz edək ki, Pn fəzasının elementlərindən təşkil olunmuş
a 1 , a2 , … , a s , (S)
b 1 , b2 , … , bt (T)

kimi iki vektorlar sistemi verilmişdir.

Tərif. (S) və (T) sistemlərindən hər birirmin ixtiyari vektoru digər sistemin vektorlarının
xətti kombinasiyası şəklində göstərilə bilirsə, bu iki sistemə ekvivalent sistemlər deyilir.
Asanlıqla yoxlamaq olar ki, Pn vektorları sistemində təyin etdiyimiz bu ekvivalentlik
münasibəti ekvivalentliyin hər üç aksiomunu ödəyir.
I. (S) (S),
II. (S) (T) → (T) (S)
III. (S) (T) ˄ (T) (W) →(S) (W )(yoxlamalı!)
 38

Aşağədakı iki xassəni qeyd edək:

Xassə 1. Vektorların iki sistemi onda və yalnız onda ekvivalent olar ki, olarlar ki, onların
xətti bürüyənləri üst-üstə düşsünlər.
Doğrudan da (S) (T) olmasından çıxır ki, (S) –in hər bir vektoru (T)-nin
vektorları vasitəsilə xətti ifadə olunur, yəni (S) ⊂ ∠ (T), həmin qayda ilə (T) ⊂ ∠( S)olduğu
aydındır, deməli ∠ (T) ⊂ ∠( S) və ∠ (S) ⊂ ∠ (T), yəni ∠ (T) = ∠( S) . Tərsinə ∠ (T) = ∠( S)
olarsa (T) və (S) sistemləri ekvivalent olarlar.
Xassə 2. Ekvivalent iki vektorlar sistemlərinin hər biri xətti asılı deyilsə, onların
vektorlarının sayı bərabərdir.
Isbatı. Bildiyimiz kimi xətti asılı olmayan
a 1 , a2 , … , a s (S)
Vektorlar sisteminin hər bir vektoru
b 1 , b2 , … , bt (T)
Sisteminin xətti kombinasiyasıdırsa, onda S≤ t. Həmçinin b 1 , b2 , … , bt sistemi xətti asılı
olmadığına və (S) sistemi ilə xətti ifadə olunduğuna görə t ≤S olar.
Buradan S = t alınar.

3. Sonlu vektorlar sisteminin elementar çevirmələri.

n ölçülü hesabı vektorların sonlu sistemi üzərində aparılan aşağıdakı əməliyyatlara bu

sistemin elementar çevirmələri deyilir:
1) Sistemin hər bir vektorunu sıfırdan fərqli skalyara vurmaq
2) Sistemin hər hansı vektorunu skalyara vurub digər vektora əlavə etmək.
3) 0 vektoru sistemə əlavə etmək və sistemdən çıxarmaq.
Ilk iki çevirmə qeyri-məxsusi üçüncü isə məxsusi çevirmə adlanır.
Teorem. Vektorlar sistemi üzərində aparılan elementar çevirmələrin sonlu ardıçıllığı
nəticəsində alınan sistem əvvəlki ilə ekvivalentdir.
Isbatı. 1) və 3) çevirmələrinin ekvivalentliyi pozmadığı aydındır. 2) çevirməsini yoxlayaq:
a 1 , a2 , … , a ssisteminin, məsələn a 2 vektorlarının üzərinə a 1-in λ ∈ P skalyarına hasilini əlavə
etsək,a 1 , a2 + λ a1 ,… ,a s sistemini alarıq. Onda
a 1= a 1+ 0∙ (a 2+ λ a1)+ 0∙ a3 +…+ 0∙ a s
a 2 = - λ ∙ a1 + a 2+ λ a1+0∙ a3 +…+ 0∙ a n
---------------------------------------------------------
a s =0∙ a1+ 0∙ (a 2+ λ a1)+ ...+a s

şəklində ifadə edə bilərik. 2-ci sistemin 1-ci sistem vasitəsilə xətti ifadə olunması daha
sadədir.

Sonlu vektorlar sisteminin

bazisi və ranqı
 39

Tərif 1. Sonlu vektorlar sisteminin bazisi bu sistemin xətti asılı olmayan elə altsisteminə
deyilir ki, əsas sistemin ixtiyari vektoru bu altsistemin vektorları ilə ifadə olunsun.
Bu tərif aşağıdakı tərif ilə ekvivalentdir.
Tərif 2. Sonlu vektorlar sisteminin bazisi bu sistem ilə ekvivalent olan istənilən xətti asılı
olmayan altsistemə deyilir.
(Bunların ekvivalentliyini göstərməli)
Teorem 1. Sonlu vektorlar sistemində heç olmasa bir 0-dan fərqli vektor varsa bu sistemin
bazisi var və ixtiyari iki bazisindəki vektorların sayı bərabərdir.
Isbatı.
a 1 , a2 , … , am ∈ Pn
sistemi verilmişdir. Fərz edək ki, a 1 ≠ θ. Ümumiyyətlə əgər qalan vektorlar sıfır olsa, a 1 özü
bazis olar.
Ümumiyyətlə sistemin bütün vektorlarını sıfırdan fərqli fərz edə bilərik, çünki sıfır
vektorları sistemdən atsaq, onunla ekvivalent sistem alarıq. əgər (1) sistemi xətti asılı deyilsə
o özünün bazisi olar. Xətti asılıdırsa, özünün əvvəlkilərin xətti kombinasiyası olan ilk a k
vektorunu sistemdən atarıq.
Onda a 1 , a2 , … , ak−1 a k+1,...,a m (2)
sistemi (1) sistemi ilə ekvivalent olar. (2) sistemindən elə vektoru çıxaraq ki, o özündən
əvvəlkilərlə xətti ifadə olunsun. əməliyyatı bu qayda ilə davam etdirək ki, xətti asılı olmayan
sistem alınsın. Onda bu sistem (1) sisteminin bazisi olacaqdır.
Teorem 2. Sonlu vektorlar sisteminin müxtəlif bazislərindəki vektorların sayı bərabərdir.
Isbatı. u1 ,u 2 , … , a s, (1)
u1 ,u 2 , … , a t (2)
Iki müxtəlif bazis olsun. Onda bu sistemlər xətti asılı olmayan ekvivalent sistemlər
olduğundan S = t olar.
Tərif 3. Sonlu vektorlar sisteminin istənilən bazisindəki vektorların sayına bu sistemin
ranqı deyilir.
Praktikada vektorlar sisteminin bazisini və ranqını taparkən bu sistem üzərində elementar
çevirmələr aparıb, alınan sıfır vektorları aradan çıxardırıq, nəticədə alınan sistem bazis, onun
vektorlar sistemini sayı isə ranq olur.
Ədəbiyyat: [ 1 ] , [ 2 ] , [ 5 ]

Mövzu 10

Skalyar hasilli vektorlar fəzası.

Ortoqonal vektorlar sistemi.

Skalyar hasilli vektorlar fəzası. Evklid fəzası.

 40

Fərz edək ki, P kompleks ədədlər meydanı E isə bu meydan üzərində vektorlar fəzasıdır.
İstənilən x , y ∈ E vektorlar cütünə ( x y ) ∈ P ədədini qarşı qoyan E×E → P inikası aşağıdakı
şərtləri ödədikdə, bu inikasa E fəzası üzərində təyin olunmuş skalyar hasil deyilir.

1. İstənilən a, b∈ E üçün ( a , b ) =( b , a ) , burada ( b , a ) ədədi ( a , b ) kompleks ədədinin

qoşmasıdır.
2. İstənilən a, b, c∈ E üçün ( a+ b , c )= ( a , c ) + ( b , c )
3. İstənilən α ∈ P ədədi və a, b∈ E vektorları üçün ( α a , b )=α ( a , b )
4. İstənilən a ∈ E üçün ( a , a )≥0 və ( a , a )=0 bərabərliyi a=θ (θ -sıfır vektordur)
bərabərliyi ilə ekvivalentdir.
P= R həqiqi ədədlər meydanı olduqda, 1-ci aksiomda ( a , b )=( b , a ) yəni ( b , a ) kompleks
qoşması ədədin özünə bərabər olur. Qalan aksiomlar isə dəyişmir. Bu halda E =< E ; ( , ) >¿ ¿
skalyar hasilli fəza, Evklid fəzası, P=C kompleks ədədlər meydanı olduqda E =< E ; ( , ) >¿ ¿
fəzası unitar fəza adlanır.

Skalyar hasilin aşağıdakı xassələrini qeyd edək:

1. ∀ a , b , c ∈ E , ( a , b+c )= ( a , b ) + ( a , c )

Doğrudan da

( a , b+c )=( b+c , a )=( b , a ) + ( c , a )=( a , b ) + ( a , c ) .

2. ∀ a , b , c ∈ E , ( a−b c )= ( a , c )−( b , c )

Doğrudan da

( a−b , c )= ( a+ (−b ) , c )=( a , c ) + (−b , c )=( a , c )+ (−1 ) ( b , c )=( a , c )−( b , c ) .

3. ∀ a ∈ E , ( θ , a )=0

Doğrudan da,

∀ b ∈ E , ( θ , n )= ( b−b , a )=( b , a )− ( b , a )=0 .

4. ∀ α , β∈ P, ∀a, b∈ E, ( α a, β b )=α β ( a, b )

Doğrudan da

( α a , β b )=α ( a , β b )=α ( β b , a )=α β ( b , a )=α β ( a , b ) .

 41

Misallar:

1) P=C=E olduqda ( a, b )=a b kompleks ədədlər fəzasında skalyar hasildir.

2) E=P n-ölçülü hesabi vektorlar fəzasıdırsa, a=( α 1 , α 2 , .. . , α n ) ,

n

b=( β 1 , β 2 , . .. , β n )
vektorları üçün ( a , b )=α 1 β 1 + α 2 β 2 +. ..+ α n β n .

3) V 2 -müstəvi üzərində həndəsi vektorlar(istiqamətlənmiş parçalar) üçün

( ⃗a , ⃗b )=|⃗a| |b⃗| cos ( ⃗a b⃗ ) ifadəsi skaıyar hasilin yuxarıdakı 4 aksiomu ödəyir.

¿

Skalyar hasilli vektorlar fəzasının ortoqonal vektorlar sistemi. Sıfırdan fərqli

ortoqonal vektorlar sisteminin xətti asılı olmaması.

Skalyar hasilli E fəzasının a, b∈ E vektorları ( a , b ) =0 bərabərliyini ödəyərsə, onlara

ortoqonal vektorlar deyilir və a ⊥ b kimi işarə olunur.

Tərif: Skalyar hasilli E fəzasının

u1 , u2 , .. . , un (1)

vektorları cüt-cüt ortoqonaldırsa, ona ortoqonal vektorlar sistemi deyilir.

Məsələn, u1 =( α 1 , 0 , . .. , 0 ) , u2 =( 0 , α 2 ,. .. , 0 ) , . .. , un =( 0 , 0 , .. . , α n ) sistemi P fəzasının ortoqonal

n

vektorlar sistemidir.

Teorem: Sıfır vektor daxil olmayan ortoqonal vektorlar sistemi xətti asılı deyil.

İsbatı: Fərz edək ki, (1) sistemi sıfırdan fərqli ortoqonal vektorlar sistemidir.
λ 1 u 1 + λ 2 u2 +. . .+ λn u n=θ (2)

Bu bərabərliyin hər tərəfini ui -yə skalyar vuraq.

λ 1 ( u1 , ui ) + λ2 ( u2 , ui ) +.. .+ λi ( ui , u i ) +. ..+ λ n ( u n , ui ) =( θ , ui ) ( i=1 , .. . n )

(3)

(1) sistümi ortoqonal olduğundan (3) bərabərliyindəki λ i ( ui , ui ) həddindən başqa bütün

hədlər sıfıra bərabərdir. Odur ki, λ i ( ui , ui ) =θ

( u i , ui ) ≠θ olduğundan λ i=0 alınar. i ixtiyari olduğuna görə (2) bərabərliyi yalnız əmsalların
sıfır qiymətində ödənər.
 42

Nəticə: n-ölçülü vektorlar fəzasının sıfır vektor daxil olmayan istənilən n sayda ortoqonal
vektorlar sistemi fəzanın bazisini təşkil edir. Bu bazisə fəzanın ortoqonal bazisi deyilir.

Mövzu 11

Evklid fəzasının ortonormal bazisi və vektorun bu bazis üzrə ayrılışı.

Koşi –Bunyakovski bərabərsizliyi

Evklid fəzasının ortonormal bazisi və vektorun bu bazis üzrə ayrılışı.

Teorem 1: Sonlu ölçülü vektorlar fəzasının istənilən sıfırdan fərqli vektorlarının ortoqonal
sistemini bu fəzanın ortoqonal bazisinə tamamlamaq olar.

İsbatı: Fərz edək ki,

u1 , u2 , .. . , uk (1)

sistemi n ölçülü vektorlar fəzasının sıfırdan fərqli vektorlarının ortoqonal sistemidir. Aydındır
ki, k ≤n , k=n olsa (1) sistemi ortoqonal bazis olardı. Odur ki, k < n götürək. (1) sistemi
bazis təşkil etmədiyindən elə v k +1 vektoru var ki, u1 , u2 , .. . , uk v k +1 sistemi xətti asılı deyil.
Onda

uk +1 =α 1 u1 + α 2 u2 +.. .+α k uk + v k +1 (2)

qəbul edib ( u i , uk +1 ) =0 ( i=1 ,. .. , k )

şərtindən istifadə etməklə

( u i , v k +1 )
α i=−
( ui , u i )

taparıq. Bu qiymətləri (2)-də yerinə yazıb uk +1 vektorlarını qura bilərik. Əməliyyatı bu qayda
ilə davam etdirməklə uk +1 , . .. , un vektorlarını da qura bilərik.

Nəticə 1: İstənilən sonlu ölçülü fəzanın ortoqonal bazisi var.

‖e‖=1 norması 1-ə bərabər olan vektor normal vektor adlanır. Məsələn e 1= ( 1, 0 ) , e 2 =( 0 , 1 ) .
R2 -də normal vektorlardır.

e 1 , e 2 , .. . , en (3)
 43

ortoqonal sisteminin hər bir vektoru normaldırsa, bu sistemə ortonormal sistem deyilir.Skalyar
u
e=
hasilli fəzada hər bir u ∈ E vektorunu ‖u‖ qaydası ilə normallaşdırmaq olar. Bunu nəzərə
alsaq yuxarıdakı nəticə 1-ə əsasən aşağıdakı nəticəni də yazmaq olar.

Nəticə 2: İstənilən sonlu ölçülü fəzanın ortonormal bazisi var.

Doğrudan da u1 , u2 , .. . , un ortoqonal bazisdirsə

u1 u u
e 1= , e 2= 2 , .. . ,e n = n
‖u1‖ ‖u 2‖ ‖un‖

ortonormal bazis olar.

Sonda ixtiyari vektorun ortonormal bazis üzrə xətti ayrılışını yazaq.

a=α 1 e 1 +α 2 e 2 +. ..+ α n en (4)

( ei , e j)=¿ {1 , i=j¿¿¿¿
ayrılışında

olduğunun nəzərə alsaq (4)-dən

α i= ( a , e i ) ( i=1 , . .. , n )
.

Deməli

a=( a , e1 ) e 1 + ( a , e 2 ) e 2 +. ..+ ( a , e n ) e n ( i=1 , .. . ,n )

vektorun ortonormal bazis üzrə ayrılışı olar.

Evklid fəzasında vektorun norması üçün Koşi –Bunyakovski bərabərsizliyi.

Fərz edək ki, E Evklid fəzasıdır. Onda istənilən a, b∈ E vektorları üçün

|( a, b ) |≤‖a‖⋅‖b‖ (1)

Bərabərsizliyi doğrudur.

Doğrudan da, ixtiyari t ≥0 dəyişəni üçün

0≤( ta+b, ta+b )=t 2‖a‖2 +t [ ( a, b ) + ( b, a ) ] +‖b‖2≤t 2‖a‖2 +2t|( a, b )|+‖b‖2

 44

Bu bərabərsizliyin sağ tərəfi t dəyişəninə görə kvadrat üchədlidir. İstənilən t ≥0 üçün bu

kvadrat üçhədli o zaman və yalnız o zaman sıfırdan kiçik olmaz ki, onun diskrtminanı müsbət
2 2 2
olmasın, yəni |( a, b )| −‖a‖ ⋅‖b‖ ≤0 olsun. Buradan |( a, b )|≤‖a‖⋅‖b‖ alınır.

4.Evklid fəzasında vektorun norması üçün üçbucaq bərabərsizliyi.

E Evklid fəzasına daxil olan istənilən a, b vektorları üçün

‖a+b‖≤‖a‖ +‖b‖ bərabərsizliyi doğrudur.

Doğrudan da Koşi-Bunyakovski bərabırsizliyinə görə |( a, b )|≤‖a‖⋅‖b‖ . Odur ki,

‖a+b‖2=( a+b , a+b )=‖a‖ 2+2 ( a, b )+‖b‖2 ≤‖a‖ 2+2|( a, b )|+‖b‖2 ≤‖a‖2+
2
+2 ‖a‖‖b‖+‖b‖2≤(‖a‖+‖b‖)

Buradan ‖a+b‖≤‖a‖ +‖b‖ alınır. Xüsusi haldav a və b vektorları ortoqonal olsa ( a , b ) =0 olar,
odur ki,

‖a+b‖2=( a+b , a+b )=‖a‖ 2+2 ( a, b )+‖b‖2 =‖a‖ 2+‖b‖2 . Bu halda Pifaqor bərabərsizliyi olur.

Mühazirə 12

Xətti inikaslar və xətti operatorlar.

Xətti operatorun matrisi.

Vektorun və onun obrazının koordinat sütunları arasında əlaqə

Xətti inikasın və xətti operatorun tərifi.

 45

Tərif: Fərz edək ki, hər hansı L meydanı üzərində E və F vektor fəzaları verilmişdir. E
çoxluğunun F çoxluğuna ϕ ⋮ E→ F inikası:

1) İstənilən a, b∈ E üçün ϕ ( a+b )=ϕ ( a )+ ϕ ( b ) ,

2) İstənilən λ ∈ L və a ∈ E üçün ϕ ( λa )= λ ϕ ( a )

şərtlərini ödəyərsə, ona E fəzasından F-ə təsir edən xətti inikas deyilir.

1-ci şərt göstərir ki, ϕ xətti inikası ¿ E ; + >¿ ¿ qrupunun homomorfizmidir.

E=F olduqda ϕ ⋮ E→ E inikası E fəzasında təsir edən xətti operator adlanır.

Teorem: ϕ ⋮ E→ F xətti inikasdırsa, istənilən

a 1 , a2 ,. .. , a n ∈ E , λ1 , λ2 , . .. , λn ∈ L üçün

ϕ ( λ 1 a1 + λ2 a 2 +. ..+ λ n an ) =λ 1 ϕ ( a1 ) + λ2 ϕ ( a2 ) + .. .+ λn ϕ ( an )

bərabərliyi doğqrudur. Bu teoremin isbatı n-ə görə induksiya ilə aparılır.

Misallar:

1.E vektorlar fəzasının hər bir elementini özünə çevirən eynilik opator.

2. L meydanı üzərində E vektorlar fəzası verildikdə istənilən λ ∈ L, x ∈ E üçün E λ ( x )=λx

qaydası ilə təyin olunan E λ ; E → E operatordur.
2 3 2 3
3.İstənilən (a , b )∈ R vektoruna (a, b , 0)∈ R vektorunu qarşı qoyan ininkas ϕ ; R → R
xətti inikasıdır.

Xətti operatorun matrisi

Fərz edək ki,

e 1 , e 2 , .. . , en (1)

sonlu ölçülü E vektorlar fəzasının bazisi ϕ : E→ E isə E-də təsir edən xətti operatordur. Onda
ϕ ( e 1 ) , ϕ ( e 2 ) , .. , ϕ ( e n )

vektorlarının hər biri E-nin elementi olduğuna görə (1) bazisinin xətti kombinasiyası kimi
göstərilə bilər.
 46

ϕ ( e 1 ) =α 11 e1 +α 21 e 1 +. ..+α n 1 e n
ϕ ( e 2 ) =α 12 e 1 +α 22 e2 +.. .+α n2 e n
−−−−−−−−−−−−−−−−−−
ϕ ( e n ) =α 1n e1 +α 2n e 2 +. . .+α nn e n
(2)

Bu ayrılışlar vasitəsi ilə yeganə şəkildə təyin olunan.

( )
α 11 α 12 . .. α1 n
M ( ϕ )= α 21 α 22 . .. α2 n
−− −− −− −−
α n1 α n 2 . .. α nn

matrisi ϕ operatorunun (1) bazisi üzrə matrisi adlanır. Əgər elementləri L meydanından olan n
tərtibli hər hansı M ( ϕ ) şəklində matrisi və (1) bazisi verilsə (2) bərabərliyi vasitəsi ilə yeganə
ϕ : E→ E xətti operatoru müəyyən etmək olar. Elementləri L meydanından olan n tərtibli
bütün matrislər çoxluğunu L , E fəzasında təsir edən xətti operatorlar çoxluğunu Hom ( E , E )
n×n

kimi işarə edək. Onda yuxarıdakı mühakimələri aşağıdakı teorem şəklində yekunlaşdıra
bilərik.

Teorem: L meydanında verilmiş n ölçülü E vektorlar fəzasının (1) bazisi qeyd olunduqda E
fəzasının hər bir ϕ xətti operatoruna qarşı bu operatorun (1) bazisi üzrə M ( ϕ ) matrisini qoyan
f inikası Hom ( E , E ) çoxluğunun L çoxluğuna biyektiv inikasıdır.
n×n

Vektorun və onun obrazının koordinat sütunları arasında əlaqə.

Fərz edək ki, ϕ : E→ E xətti operator,

e 1 , e2 ,. .. , e n (1)

Isə E fəzasının bazisidir. Ixtiyari x ∈ E vektorunun və onun obrazı ϕ ( x ) ∈ E vektorunun (1)

bazisi üzrə xətti ayrılışını yazaq:

x=β 1 e 1 + β 2 e 2 +. ..+ β n en , ϕ ( x )=γ 1 e 1 + γ 2 e 2 +. ..+ γ n e n (2)

Bu halda

() ()
β1 γ1
M (x )= β1 M ( ϕ ( x ) ) = γ1
⋮ ⋮
βn γn
, (3)
 47

x və ϕ ( x ) vektorunun (1) bazisi üzrə koordinat sütunlarıları olur.

Teorem: Fərz edək ki, ϕ : E→ E xətti operator M ( ϕ ) isə onun (1) bazaisi üzrə matrisidir.

Onda istənilən x ∈ E üçün

M ( ϕ ( x ) ) =M ( ϕ ) M ( x ) (4)

düsturu doğrudur.

İsbatı: Fərz edək ki,

( )
α 11 . . . α 1 n
M ( ϕ )= .. . . . . . ..
α n1 . . .. α nn

Onda xətti operatorun matrisinin tərifinə əsasən

ϕ ( e 1 ) =α 11 e1 +.. .+α n1 en
−−−−−−−−−−−−−−
ϕ ( e n ) =α 1n e1 +.. .+α nn e n
(5)

(5) ifadələrinə əsasən (2)-ni açıq şəkildə yazaq:

ϕ ( x )=β 1 ϕ ( e 1 ) + β 2 ϕ ( e 2 ) + .. .+ β n ϕ ( e n ) =β 1 ( α 11 e 1 +.. .+α n1 en ) +

+ β 2 ( α 12 e1 + .. .+α n2 e n ) +.. .+ β n ( α 1 n e 1 +.. .+α nn en )=
¿ ( α 11 β 1 + α 12 β 2 +. . .+ α 1 n β n ) e1 +. . .+ ( α n1 β 1 + α n 2 β 2 +. ..+ α nn β n ) e n
(6)

(2) və (6) ifadələri eyni bir ϕ ( x ) vektorunun (1) bazisi üzrə xətti ayrılışlarıdır. Ayrılışın
yeganəliyinə əsasən uyğun əmsallar bərabər olmalıdır. Yəni

γ 1 =α 11 β 1 + α 12 β2 + .. .+α 1n β n
−−−−−−−−−−−−−−
γ n =α n1 β 1 + α n 2 β 2 +. ..+ α nn βn (7)

(7) bərabərliklər sistemini matris-vektor dilində yazsaq alarıq

( )( )( )
γ1 β1
α α . .. α 1n
γ 1 = 11 12 β1
. . . . .. . ..
⋮ α n 1 α n 2 . .. α nn ⋮
γn βn
 48

(3) işarələrindən istiofadə eyməklə axırıncı bərabərliyi (4) şəklində yaza bilərik.

Bir bazisdən digər bazisə keçid matrisi.

Fərz edək ki, n ölçülü E fəzasının

U 1 , U 2 , . .. , U n (1)

V 1 , V 2 ,...,V n (2)

bazisləri verilmişdir. (2) bazisinin vektorlarını (1) bazisi üzrə xətti ifadə edək:

V 1 =t 11 U 1 +t 21 U 2 +. . .+t n 1 U n
V 1 =t 12 U 1 +t 22 U 2 +.. .+t n2 U n
−−−−−−−−−−−−−−−
V n = t 1n U 1 +t 2n U 2 +. ..+t nn U n (3)

( )
t 11 t 12 . .. t 1n
T = t 21 t 22 . .. t 2 n
. ..
t n1 t n 2 . .. t nn

matrisinə (1) bazisindən (2) bazisinə keçid matrisi deyilir.

Teorem: Keçid matrisinin tərsi var.

(2) bazisi xətti asılı olmadığına görə onun (1) bazisi üzrə koordinat sütunları da xətti asılı
olmaz. Başqa sözlə T matrisinin koordinat sütunları xətti asılı deyil. Buradan T matrisinin
tərsinin varlığı çıxır.

Qeyd edək ki, praktiki misallarda həm (1), həm də (2) bazisi koordinat sütunları şəklində
verilir.

(3) bərabərliklər sistemini

( )
t 11 .. . t 1n
( V 1 , V 2 , . .. , V n ) =( U 1 , U 2 ,. .. , U n ) t 21 .. . t 2n
t n1 .. . t nn

matrisləri bərabərliləri şəklində yazıb

V =U T (4)
 49

−1
Bərabərliyini alarıq ki, buradan T =U V kimi tapılar. Əgər U və V bazisləri koordinat
sətirləri şəklində verilsə onları sütunlar şəklində yazıb (4) düsturundan istifadə etmək
əlverişlidir.

Mövzu 13

Müxtəlif bazislərə nəzərən vektorun koordinatları arasında əlaqə.

Xətti operatorun müxtəlif bazislər üzrə matrisləri arasında əlaqə.

Xətti operatorun nüvəsi, obrazı və onların altfəza təşkil etməsi.

Vektorun müxtəlif bazsilərə nəzərən koordinat sütunları arasında əlaqə.

Fərz edək ki, n ölçülü E vektorlar fəzasının

u1 , u2 , .. . , un (1)

v 1 , v 2 ,. . ., v n (2)

bazialəri verilmişdir.

( )
t 11 t 12 . .. t 1n
T = t 21 t 22 . .. t 2 n
. ..
t n1 t n 2 . .. t nn

(1) bazisindən (2) bazisinə keçid matrisi olsun. İxtiyari x ∈ E vektoru götürək. onun (1) və
(2) bazisləri üzrə koordinat sütunları, uyğun olaraq,

M ( x ) və M ' ( x ) olsun.

Teorem: aşağıdakı münasibətlər doğrudur:

M ( x ) =T M ' ( x ) , M ' ( x )=T −1 M ( x )

 50

İsbatı: x vektorunun (1) və (2) bazisləri üzrə ayrılışlarını yazaq.

x=α 1 u1 + α 2 u 2 +.. .+α n un (3)

x=β 1 v 1 + β 2 v 2 +. . .+ β n v n (4)

Onda

() ()
α1 β1
M ( x ) = α1 M ' (x )= β1
⋮ ⋮
αn βn
, .

T keçid matrisi olduğundan aşağıdakı bərabərliklər doğru olar.

v1 =t 11 u1 +t 21 u 2 +. ..+t n1 un
−−−−−−−−−−−−−−−−
v n=t 1 n u1 +t 2n u2 +. ..+t nn un (5)

v 1 , v 2 ,. . ., v n vektorlarının (5) ayrılışını (4)-də yerinə yazsaq alarıq.

x=β 1 ( t 11 u1 +t 21 u 2 +. ..+t n 1 un ) +.. .+ β n ( t 1n u 1 +t 2n u 2 +. ..+t nn un ) =

¿ ( t 1n β1 + .. .+t 1 n β n ) u1 + ( t 21 β1 + .. .+t 2n β n ) u2 +. . .+ ( t n1 β 1 +. ..+t nn β n ) u n

(6)

(3) və (6) ayrılışları x vektorunun (1) bazisi üzrə xətti ayrılışlarıdır. Ayrılışların yrganəliyinə
əsasən uyğun əmsallar bərabər olmalıdır. Odur ki,

α 1=t 11 β 1 +. ..+t 1n β n
α 2=t 21 β1 +.. .+t 2n β n
−−−−−−−−−−−−
α n =t n1 β 1 +. ..+t nn β n

bərabərliklərini alırıq. Onları matris –vektor işarələrlə yazsaq olarıq.

( )( )( )
α1 t 11 .. . t1 n β 1
α1 t 21 .. . t2 n β 1
⋮ .. . .. . . .. ⋮
αn tn1 .. . t nn β n

Bu bərabərlik isə M ( x ) =T M ' ( x ) deməkdir.

 51

Xətti operatorun müxtəlif bazislər üzrə matrisləri arasında əlaqə.

1
Teorem: Fərz edək ki, ϕ : E→ E xətti operator, M ( ϕ ) və M ( ϕ ) isə onun 1-ci və 2-ci bazislər
üzrə matrislərdir. Əgər 1-ci bazisdən 2-ci bazisə keçid matrisi T olarsa, aşağıdakı bərabərlik
doğrudur.

M ' ( ϕ )=T −1 M ( ϕ ) T (1)

Isbati: məlumdur ki, istənilən x ∈ E vektoru üçün

M ( x ) =T M ' ( x ) (2)

M ' ( x ) =T −1 M ( x ) (3)

Burada M ( x ) və M ' ( x ) uyğun oaraq x vektorunun 1-ci və 2-ci bazis üzrə koordinat
sütunlarıdır. (3) –də x vektorunu ϕ ( x ) vektoru ilə əvəz etsək alarıq.

M ' ( ϕ ( x )) =T −1 Mϕ ( x )=T M ( ϕ ) M ( x ) (4)

M ( x ) -in (2) qiymətini (4)-də yazsaq alarıq.

M ' ( ϕ ( x )) =T −1 Mϕ ( x ) T M ' ( x )

Digər tərəfdən M ' ( ϕ ( x )) =M ' ( ϕ ) M ' ( x ) olduğuna görə

M ' ( ϕ ) M ' ( x )=T −1 Mϕ ( x ) T M ' ( x )

alarıq x ixtiyari olduğu kimi M ' ( x ) də ixtiyaridir. Odur ki,

M ' ( ϕ )=T −1 M ( ϕ ) T alınar.

Qeyd: Praktikada xətti operatorunun müəyyən bir U 1 , U 2 ,. .. , U n bazisində maatrisini tapmaq

istədikdə bu bazisin koordinatı standart e 1= ( 1, 0 ,. .. , 0 ) , e 2 =( o , 1 , .. . ,0 ) , . .. , e n= ( 0 , 0 , .. . ,1 ) bazisndə
verildiyinə görə əvvəlcə ϕ -nin standart bazisdəki M ' ( x ) matrisi, sonra standart bazisdən
verilmiş bazisə T keçid matrisi tapılır və (1) düsturundan istifadə olunur.

Xətti operatorun nüvəsi, obrazı və onların altfəza təşkil etməsi.

Tərif 1: Fərz edək ki, ϕ : E→ E xətti operatordur. Ker ϕ={ x ∈ E| ϕ ( x )=θ } çoxluğuna ϕ
operatorunun nüvəsi deyilir, burada θ ∈ E sıfır elementdir.
 52

Tərif 2: Im ϕ ={ ϕ ( x ) ∈ E|x ∈ E } çoxluğuna ϕ operatorunun obrazı deyilir.

Teorem: xətti operatorun nüvəsi və obrazı onun verildiyi fəzanın altfəzalarıdır.

Isbatı: ∀ x , y∈ Ker ϕ üçün ϕ ( x+ y )=ϕ ( x )+ ϕ ( y ) =θ+θ=θ deməli x + y ⊂ Ker ϕ

ϕ ( λx )=λϕ ( x ) =λ⋅θ=θ , deməli λx ∈ Ker ϕ .

Buradan alınır ki, Ker ϕ xətti altfəzadır. Bundan əlavə ϕ ( x ) , ϕ ( y ) ∈Im ϕ və λ skalyarı üçün
ϕ ( x )+ϕ ( y ) =ϕ ( x + y ) ∈ Im ϕ .

λϕ ( x ) =ϕ ( λx ) =∈Im ϕ .

Bu isə göstərir ki, Im ϕ altfəzadır.

Tərif 2: Xətti operatorun nüvəsinin ölşüsünə onun defekti, obrazının öıçüsünə ranqı deyilir.

Teorem 2: Sonlu ölçülü fəzada xətti operatorun ranqı ilə defektinin cəmi xətti fəzanın
ölçüsünə bəravərdir.

Isbatı: Ker ϕ= {θ } qəbul edək. Əgər e 1 , e 2 , .. . , en . E–fəzasının bazisi olsa, ϕ ( e 1 ) , ϕ ( e 2 ) , .. . , ϕ ( e n )

sistemi ϕ ( E )=Im ϕ -nin bazisi olar. Doğrudan da λϕ ( e 1 ) + λϕ ( e 2 ) +.. .+ λϕ ( e n ) =θ (1)

qəbul etsək ϕ ( λ 1 e1 + λ2 e2 +. . .+ λn en )=θ

olar, lakin Ker ϕ= {θ } olduğundan
λ 1 e1 + λ 2 e 2 +.. .+ λ n e n=θ alınar. e 1 , e 2 , .. . , en bazis olduğundan λ 1 = λ2 =.. .=λ n =0 olar. Odur

ki, (1)-dən ϕ ( e 1 ) , ϕ ( e 2 ) , .. . , ϕ ( e n ) sisteminin xətti asılı olmadığı və ona görə də bazis təşkil etdiyi
çıxır. Deməli Im ϕ=n .

Ker ϕ≠ {θ } , def ϕ=r olsa, e 1 , e 2 , .. . , er ∈ Ker ϕ bazisini e 1 , e 2 , .. . , er , e r+1 , e r+2 ,. .. , e n ∈ E

bazisnə tamamlayaq. Onda Im ϕ=L ( ϕ ( e 1 ) , .. . , ϕ ( e n ) ) . Lakin ϕ ( e 1 ) , . .. , ϕ ( e r ) =0 . Odur ki,
Im ϕ=L ( ϕ ( e r+1 ) , . .. , ϕ ( e n ) ) ϕ ( e r+1 ) ,. .. , ϕ ( e n )
. Göstərək ki, sistemi xətti asılı deyil.
λ r+1 ϕ ( e r+1 ) +. . .+ λn ϕ ( en )=θ
bərabərliyi

ϕ ( λ r+1 e r+1 +. ..+ λn en )=θ

ilə ekvivalentdir. Axırıncı bərabərlikdən çıxır ki,
λ r+1 er +1 +.. .+ λ n e n ∈ Ker ϕ onu Ker ϕ -nin bazisi üzrə ayıraq.

λ r+1 er +1 +.. .+ λ n e n =λ1 e 1 +. ..+ λr e r

yaxud da

λ 1 e1 +. . .+ λr e r −λ r+1 er +1−. ..−λ n e n =θ (*)

 53

Lakin e 1 , e 2 , .. . , en bazis olduğundan axırıncı bərabərlik yalnız λ 1=. ..=λ n=0 halında doğru
,. .. , ϕ ( e )
olar. Deməli ( r+1 )
ϕ e
n sistemi Im ϕ altfəzasının bazisidir, odur ki, ranq=n−r .

Mövzu 14

Xətti operatorların cəmi, hasili və xətti operatorunun skalyara hasili.

Tərs operator

Xətti operatorların cəmi və xətti operatorunun skalyara hasili.

Fərz edək ki, L meydanı üzərində E vektorlar fəzası və ϕ , ψ : E→ E xətti operatorları

verilmişdir. ϕ +ψ inikası hər x ∈ E vektoruna ϕ ( x )+ ψ ( x ) ∈ E vektorunu qarşı qoyan qaydaya
deyilir. ( ϕ +ψ ) ( x )=ϕ ( x )+ψ ( x )

ϕ +ψ inikası ϕ və ψ xətti operatorlarının cəmi adlanır.

ϕ : E→ E xətti operatorunun λ ∈ L skalyarına hasili( λ ϕ ) ( x )= λ ϕ ( x ) kimi təyin olunan

inikasa deyilir.

Teorem: Xətti operatorların cəmi və xətti operatorun skalyara hasili xətti operatorlardır.

Isbatı: ϕ , ψ : E→ E xətti operatorları üçün

( ϕ +ψ ) ( x+ y )=ϕ ( x + y ) +ψ ( x+ y )=ϕ ( x )+ϕ ( y )+ψ ( x ) +ψ ( y )=

=( ϕ ( x ) +ψ ( x ) ) + ( ϕ ( y ) +ψ ( y ) )= ( ϕ+ ψ )( x ) + ( ϕ +ψ ) ( y ) .

( ϕ +ψ ) ( λx )=ϕ ( λx ) +ψ ( λx )=λ ϕ ( x ) + λψ ( x )=λ ( ϕ ( x ) +ψ ( x ) )=λ ( ϕ+ψ ) ( x ) .

λ ∈ L skalyarı və ϕ : E→ E xətti operatoru üçün

( λ ϕ ) ( x + y )= λϕ ( x + y )= λ ( ϕ ( x ) + λϕ ( y ) ) .

( λ ϕ ) ( μx )=λϕ ( μx )=λ ( μϕ ( x ) ) =( λ μ ) ϕ ( x )=μ ( λϕ ( x ) ) .

Nəticə: Hom ( E , E ) - E vektorlar fəzası üzərində təyin olunmuş xətti operatorlar çoxluğu
toplama və skalyara vurma əməlilərinə nəzərən vektorlar fəzası təşkil edir. Bu fəzaya E-də
təsir edən xətti operatorlar fəzası deyilir.
 54

Xətti operatorların cəminin və xətti operatorun skalyara hasilinin matrisi.

Fərz edək ki, ϕ , ψ : E→ E və bu operatorların

e 1 , e2 ,. .. , e n ∈ E (1)

Bazisi üzrə matrisləri aşağıdakılardır.

( ) ( )
α 11 α 12 . .. α1 n β 11 β 12 . .. β1 n
M ( ϕ )= α 21 α 22 . .. α2 n M (ψ )= β 21 β 22 . .. β2 n
− − − − − − − −
α n1 α n 2 . .. α nn βn 1 β n 2 . .. β nn
,

Onda

ϕ ( e 1 ) =α 11 e1 +α 21 e 2 +. ..+α n 1 e n ,
ϕ ( e 2 ) =α 12 e 1 +α 22 e2 +.. .+α n2 e n ,
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
ϕ ( e n ) =α 1n e1 +α 2n e 2 +. . .+α nn e n ,

Həmçinin

ψ ( e 1 ) =β 11 e1 + β21 e 2 +.. .+β n 1 en ,

ψ ( e 2 ) =β 12 e 1 +β 22 e 2 +. . .+ βn 2 e n ,
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
ψ ( e n ) =β 1n e1 + β2 n e 2 +. ..+β nn e n ,

bərabərlikləri doğru olar.

Buradan

( ϕ +ψ ) ( e 1 ) = ( α 11 + β11 ) e1 + ( α 21 +β 21) e 2 +.. .+ ( α n 1 +β n1 ) e n ,

( ϕ +ψ ) ( e 2 ) = ( α 12 +β 12) e1 + ( α 22+ β22 ) e 2 +. . .+ ( α n 2 +β n2 ) e n ,
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
( ϕ +ψ ) ( e n )= ( α 1n + β1 n ) e 1 + ( α 2n +β 2n ) e2 +.. .+ ( α nn +β nn ) e n ,

Buradan görünür ki, M ( ϕ+ ψ )=M ( ϕ )+ M ( ψ ) .

Eyni qayda ilə ixtiyari λ ∈ L üçün

M ( λϕ ) =λM ( ϕ ) olduğunu da taparıq.

Bu dediklərimizdən nəticə kimi aşağıdakı teorem çıxır.

 55

Teorem: L meydanında verilmiş E vektorlar fəzasının (1) bazisi qeyd olunduqda, E fəzasının
hər bir ϕ xətti operatoruna bu fəzanın (1) bazisi üzrə M ( ϕ ) matrisini qarşı qoyan f inikası
Hom ( E , E ) xətti operatorlar fəzasının Ln×n n tərtibli matrislər fəzasına izomorfizmdir.

Xətti operatorların hasili və onun xətti olması.

L meydanı üzərində verilmiş E vektorlar fəzasında təsir edən xətti operatorlar çoxluğunu
Hom ( E , E ) kimi işarə edirlər. Məlum olduğu kimi bu çoxluqda toplama və skalyara vurma
əməlləri var, və

¿ Hom ( E , E ) ; + , ω λ =λϕ , ϕ ∈ Hom ( E , E ) , λ ∈ L>¿ ¿ cəbri xətti fəzadır. Ona E vektorlar

fəzasında təsir edən xətti operatorlar fəzası deyilir.

İxtiyari ϕ , ψ ∈ Hom ( E , E ) xətti operatorlarının hasili onların kompozisiyası kimi təyin alınır.

∀ x ∈ E , [ ϕ⋅ψ ] ( x )=ϕ ( ψ ( x ) )

Teorem: Xətti operatorların hasili də xətti operatordur.

Isbatı: ∀ x i y ∈ E və λ ∈ L üçün

[ ϕψ ] ( x + y )=ϕ ( ψ ( x+ y ) )=ϕ ( ψ ( x )+ψ ( y ) ) =ϕ ( ψ ( x ) ) +ϕ ( ψ ( y ) )=[ ϕ⋅ψ ] ( x )+ [ ϕ⋅ψ ] ( y )

[ ϕψ ] ( λx )=ϕ ( ψ ( λx ) )=ϕ ( λψ ( x ) )=λϕ ( ψ ( x ) ) =λ [ ϕ⋅ψ ] ( x )

Deməli ϕ ψ operatoru xəttidir.

Misal: ϕ ( x 1 , x2 )=( x 1−2 x 2 , x 1 + x 2 ) ,

ϕ ( x 1 , x2 )=( 2 x 1 + 3 x 2 , x 1 + 2 x 2 ) =( y 1 , y 2 ) .

[ ϕ ψ ] ( x 1 , x 2 ) =ϕ ( ψ ( x1 , x 2 ) )= ϕ ( 2 x 1 +3 x 2 , x1 +2 x 2 )=ϕ ( y 1 , y 2 ) =
¿ ( y 1 −2 y 2 , y 1 + y 2 ) =( 2 x 1 +3 x 2 −2 ( x 1 +2 x 2 ) , 2 x 1 + 3 x 2 + x1 +2 x 2 )=( −x 2 , 3 x 1 +5 x 2 )

Xətti operatorların hasilinin matrisi

Teorem: İki xətti operatorun hasilinin matrisi onların matrisləri hasilinə bərabərdir.

İsbatı: Bildiyimiz kimi istənilən ϕ : E→ E xətti operatoru və x ∈ E vektoru üçün

 56

M ( ϕ ( x ) ) =M ( ϕ )⋅M ( x ) burada M ( ϕ ) , ϕ operatorunun matrisi, M ( x ) isə x vektorunun fəzanın

bazisi üzrə koordinat sütunudur. Odur ki, istənilən

M ( ( ϕ⋅ψ ) x ) =M ( ϕ ( ψ ) x )⋅M ( ϕ ) M ( ψ ( x ) ) =M ( ϕ ) M ( ψ ) M ( x ) (1)

Həmçinin

M ( ( ϕ⋅ψ ) x ) =M ( ϕ ψ ) M ( x ) (2)

X vektoru ixtiyari olduğundan (1) və (2) bərabərliklərindən alınır ki,

M ( ϕ ψ )=M ( ϕ ) M ( ψ )

Xətti operatorun tərsi və xassələri.

Fərz edək ki, E fəzasında təsir edən ϕ xətti operatoru verilmişdir, e isə vahid operatordur.

E-də təsir edən elə bir ψ xətti operatoru varsa ki,

ϕ ψ =ψ ϕ=e (1)

Bərabərliyini ödəsin, ψ -nin operatoruna ϕ -nin tərsi deyilir.

Teorem 1: Xətti operatorun tərsi birdən çox deyil.

İsbatı: Doğrudan da əgər

ϕψ 1=ψ 1 ϕ=e (2)

şərtini ödəyən ikinci bir ϕ operatoru da olsa onda

ψ 1 =ψ 1 e=ψ 1 ( ϕψ )=( ψ 1 ϕ ) ψ=eψ=ψ

−1
ϕ xətti operatorunun tərsi ϕ kimi işarə olunur.

Teorem 2: Sonlu ölçülü E fəzasında təsir edən ϕ xətti operatoru üçün aşağıdakı şərtlər
eynigüclüdür.

a) ϕ -nin tərsi var.

b) ϕ : E→ E biyektiv inikasdır.

c) Ker ϕ={ θ }
 57

d) def ϕ=0

e)ranq ϕ=dim E

f) ϕ -nin istənilən bazis üzrə matrisinin tərsi var .

İsbatı: a) şərti olduqda ∀ a,b∈ E üçün ϕ ( a ) =ϕ ( b ) olmasından

ϕ −1 ( ϕ ( a ) )=ϕ−1 ( ϕ ( b ) ) və ya

( ϕ−1 ϕ ) ( a )=( ϕ−1 ϕ ) ( b ) odur ki, a=b olur. Deməli ϕ inyektiv inikasdır. ∀ a ∈ E götürək. Onda
ϕ ( ϕ −1 ( a ) )=( ϕϕ−1 ) ( a )=e a=a .

−1
Deməli ϕ ( a ) elementi a-nın proobrazıdır. Deməli ϕ biyektiv inikasdır. ϕ inyektiv olduğu
üçün 0-ın proobrazı sıfır olar. Ker ϕ= {θ } yəni C) ödənər. Onda d)-də doğrudur.

dim E=ranq ϕ+def ϕ olduğundan ranq ϕ=dim E

M ( ϕ−1 ) =M −1 ( ϕ ) çünki

E=M ( e )=M ( ϕ ϕ−1 )=M ( ϕ ) M ( ϕ −1 ) → M ( ϕ−1 )=M ( ϕ )−1

Əgər, M ( ϕ⋅ψ )=M ( ψ⋅ϕ )=I (İ vahid matrisdir) olsa, onda ϕ ψ=ψϕ=e olar ki, bu o deməkdir
ki, ψ operatoru ϕ -nin tərsidir.

Mövzu 15

Xətti operatorun məxsusi qiyməti və məxsusi vektoru.

Xətti operatorun məxsusi vektorlarının tapılması

Sadə spektrli xətti operatorlar

Xətti operatorun məxsusi qiyməti və məxsusi vektoru.

L meydanı üzərində E vektorlar fəzasında təsir edən ϕ xətti operatoru verilmişdir.

İstənilən λ ∈ L skalyarı və x ∈ E vektor dəyişəni üçün

 58

ϕ ( x )=λx (1)

tənliyinin sıfırdan fərqli həlli ola da bilər olmaya da bilər.

Tərif: Müəyyən bir λ skalyarı üçün elə bir a≠0 vektoru varsa ki,

ϕ ( a ) =λ a (2)

bərabərliyi ödənsin, λ -ya ϕ operatorunun məxsusi qiyməti a vektoruna isə bu məxsusi

qiymətə uyğun olan məxsusi vektoru deyilir.

Hər bir məxsusi vektor yalnız bir məxsusi qiymətə uyğun olar. Doğrudan da (2)
bərabərliyindən başqa ϕ ( a ) =λ1 a bərabərliyi də ödənərsə, ( λ−λ 1 ) a=θ olduğundan

λ−λ 1=0 olar, yəni λ=λ 1 .

Misallar: 1. L meydanı üzərində E vektorları fəzasının istənilən a vektoru və qeyd olunmuş

λ ∈ L skalyarı üçün ϕ ( a ) =λ a inikası E-də xətti operatordur və λ əmsallı homotetiya adlanır.
Bu operator üçün λ özü məxsusi qiymətdir və istənilən a≠0 vektoru bu məxsusi qiymətə
uyğun məxsusi vektordur.

2. Müstəvi üzərində koordinat başlanğıcından çıxan vektorlar fəzasında hər a vektoruna onun
α ⃗ vektorunu qoyaq
bucağı qədər dönməsi nəticəsində alınan a

ϕ ( a ) =⃗a

a⃗ =a cos ϕ olduğundan
ϕ ( a ) =cos ϕ⋅a , əgər ϕ≠n π , n=0 , ±1, ±2 , .. . olsa

ϕ ( a+b )=ϕ ( a )+ ϕ ( b ) alınır, çünki

ϕ ( a+b )=a+b

Lakin |a+b|≤|a|+|b| olduğundan

ϕ ( a+b )=a+b alınmır.

Yalnız ϕ=nπ qiymətlərində a+b=a+b .

3. R həqiqi ədədlər çoxluğunda kəsilməz differensiallanan funksiyaların

 59

C ' (−∞ , ∞ ) fəzasında

ϕ ( u ) ( x )=u ' ( x ) qəbul edək.

u ' ( x )=λ u ( x )
λx
tənliyinin hər bir həlli u ( x )=e funksiyasıdır. Deməli istənilən λ ∈ R ədədi ϕ -nin məxsusi
λx
qiyməti, e ilə bu məxsusi qiymətə uyğun məxsusi vektorudur.

Sonlu ölçülü fəzada təsir edən xətti operatorun məxsusi qiymətlərinin və məxsusi
vektorlarının tapılması.

n ölçülü E vektorlar fəzasında təsir edən ϕ xətti operatoru və e 1 , .. . , en bazisi verildiyini fərz
edək. A=M ( ϕ ) bu operaturun həmin bazis üzrə matrisi olsun. İxtiyari x ∈ E vektoru götürək.

()
x1
X =M ( x )=
xn

x vektorunun verilmiş bazis üzrə koordinat sütunu olarsa, ( ϕ−λ ( ε )) ( x ) vektorunun koordinat
sütunu

M ( ( ϕ−λ ) ( ε ) ( x ) )=( A−λI ) X olar, burada I n-tərtibli vahid matrisdir. Onda ϕ ( x )−λ x=0
tənliyini verilmiş bazis üzrə matris dilində yazsaq

( A−λ I ) X=θ

A=( a i j ) ( i , j=1 ,. . ., n )
matris tənliyini alarıq. olduğunu nəzərə alsaq (1) tənliyi aşağıdakı xətti
bircins tənliklər sistemi şəklində yazılar.

( a11− λ ) x 1 +a 12 x 2 +. ..+a1n x n =0
a 21 x 1 + ( a22−λ ) x 2 +.. .+a2 n x n =0
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
a n1 x 1 +an2 x 2 +.. .+ ( a nn−λ ) x n =0
(2)

x ∈ E vektoru onda və yalnız ϕ xətti operatorunun məxsusi vektoru olar ki, X =M ( x )

koordinat sütunu (2) sisteminin sıfırdan fərqli həlli olsun.

Bu dediklərimizi aşağıdakı teorem şəklində yekunlaşdıra bilərik. n-ölçülü E vektorlar

fəzasında təsir edən ϕ xətti operatorunun müəyyən bir bazis üzrə matrisini A=M ( ϕ ) qəbul
edək.
 60

Teorem: x ∈ E vektoru onda və yalnız onda λ məxsusi qiymətinə uyğun məxsusi vektor olar
ki, x-in koordinat sütunu (2) sistemininn sıfırdan fərqli həlli olsun.

Matrisin xarakteristik çoxhədlisi və xarakteristik qiymətləri.

n-ölçülü E vektorlar fəzasında təsir edən ϕ xətti operatorunun λ məxsusi qiymətinə

uyğun məxsusi vektoru x ∈ E olarsa bu vektorun verilmiş bazis üzrə sütun vektoru aşağıdakı
xətti tənliklər sistemini ödəyər.

( a11− λ ) x 1 +a 12 x 2 +. ..+a1n x n =0
a 21 x 1 + ( a22−λ ) x 2 +.. .+a2 n x n =0
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
a n1 x 1 +an2 x 2 +.. .+ ( a nn−λ ) x n =0
(1)

(1) sisteminin o zaman və yalnız o zaman sıfırdan fərqli həlli ilar ki, onun baş

determinantı sıfıra bərabər olsun, yəni

a11 −λ a12 .. . a1n

a a22−λ .. . a 2n
|A−λI|=| 21 |=0
.. . ... .. . .. .
an 1 an 2 .. . ann −λ (2)

olsun. (2) bərabərliyinə, λ məchuluna görə tənlik kimi baxsaq, ona A matrisinin xarakteristik
tənliyi, bu tənliyin sol tərəfi olan n dərəcəli

f ( λ )=λ n +α 1 λ n−1 +. . .+α n−1 λ+α n =|A−λ I|çoxhədlisinə A matrisinin xarakteristik çoxhədlisi,
onun köklərinə isə matrisin xarakteristik qiymətləri deyilir.

Dediklərimizi aşağıdakı teorem şəklində ifadə edə bilərik.

Teorem: Fərz edək ki, L meydanı üzərində n ölçülü E fəzasında təsir edən ϕ xətti
operatorunun hər hansı bazis üzrə matrisi A –dır. λ ∈ L skalyarı o zaman və yalnız o zaman ϕ
operatorunun məxsusi qiyməti olar ki, o, A=M ( ϕ ) matrisininn xarakteristik qiyməti olsun.

Tərif : Əgər λ skalyarı A matrisinin xarakteristik qiymətidirsə, (1) sisteminin hər bir sıfırdan
fərqli ( x 1 , .. . , xn ) həllinə A matrisinin λ qiymətinə uyğun məxsusi qiyməti deyilir.

Müxtəlif məxsusi qiymətlərə uyğun məxsusi vektorlar.

 61

Teorem: Xətti operatorun müxtəlif məxsusi qiymətlərə uyğun məxsusi vektorları sistemi
xətti asılı deyil.

İsbatı: Fərz edək ki, e 1 , .. . , en vektorları müxtəlif λ 1 ,. . ., λ n məxsusi qiymətlərinə uyğun olan
məxsusi vektorlardır. n=1 olsa bir vektor xətti asılı deyil.Fərz edək ki, teorem n-1 vektor üçün
doğrudur, yəni

α 1 l 1 +α 2 l 2 +. ..+ α n−1 l n−1 =θ (1)

α i əmsallarının yalnız sıfır qiymətlərində ödənir.

α 1 l 1 +α 2 l 2 +. ..+ α n−1 l n−1 + α n l n =θ (2)

bərabərliyində α i -lərdən məsələn α i≠0 olsa ϕ xətti operatoru ilə (2) bərabərliyinə təsir
edərək

α 1 ϕ ( l 1 ) + α 2 ϕ ( l 2 ) +.. .+α n−1 ϕ ( l n−1 ) + α n ϕ ( l n )=θ

ϕ ( l i ) =λi l i i == 1 ,. .. , n

olduğunu nəzərə alıb

α 1 λ1 l 1 + α 2 λ 2 l 2 +. ..+ α n−1 λn−1 l n−1 + α n λ n l n =θ (3)

alarıq.

İndi isə (2) bərabərliyini λ n -ə vuraq

α 1 λn l1 +α 2 λn l 2 + .. .+α n−1 λ n l n−1 + α n λn l n =θ (4)

(3)-dən (4)-üçıxsaq alarıq

α 1 ( λ 1− λn ) l 1 + α 2 ( λ2 −λ n ) l 2 +. . .+ α n−1 ( λ n−1 −λ n ) l n−1 =θ

(5)

Şərtə görə n-1 sayda vektor üçün teorem doğrudur. Yəni (5) bərabərliyi əmsalların yalnız sıfır
qiymətində doğru olar. Xüsusi halda α 1 ( λ 1− λn ) =0 olar. λ 1−λ n ≠0 olduğundan α 1=0 alınar.
Deməli (2) bərabərliyi əmsalların yalnız sıfır qiymətində doğru olar.

2. Sadə spektrli xətti operatorlar. Teorem: L meydanı üzərində n-ölçülü E vektorlar

fəzasında təsir edən ϕ xətti operatorunun hər hansı e 1 , .. . , en bazisindəki matrisi o zaman və
yalnız o zaman dioqanal matrisi olar ki, bu bazisin bütün elemenləri xətti operatorun məxsusi
vektorları olsun.
 62

İsbatı: ϕ operatorunun e 1 , e 2 ,. . ., e n bazisi üzrə matrisi

( )
λ1 0 . .. 0
M ( ϕ ) = 0 λ2 . .. 0
.. . .. . . .. . ..
0 0 . .. λn

olsa, xətti operatorun matrisinin tərifinə əsasən aşağıdakı bərabərsizliklər doğru olar:

ϕ ( e 1 ) =λ1 e1 , ϕ ( e 2 ) =λ 2 e 2 , ,. .. , ϕ ( e n ) =λ n e n
(6)

Yəni e i vektorları λ i məxsusi qiymətlərinə uyğun olan məxsusi vektorlar olar. Tərsinə (5)
bərabərlikləri ödənərsə, onda

ϕ ( e 1 ) =λ1 e1 + 0 e 2 +. ..+0 e n
ϕ ( e 2 ) =0 e 1 + λ2 e 2 +. ..+0 en
−−−−−−−−−−−−−−−−
ϕ ( e n ) =0 e 1 + 0 e2 +.. .+λ n e n

Bu isə göstəriri ki, M ( ϕ ) matrisi ϕ -nin e 1 , .. . , en bazisindəki matrisidir.

Tərif: Sonlu ölçülü vektorlar fəzasında təsir edən xətti operatorun bütün məxsusi qiymətləri
müxtəlifdirsə ona sadə spektrli xətti operator deyildir.

Nəticə: Sadə spektrli xətti operatorun hər məxsusi qiymətinə uyğun bir məxsusi vektor
götürməklə alınan bazisdəki matrisi dioqanal matris olar.

Əsas ədəbiyyat.

[ 1 ] Baxşəliyev Y.R., Əbdülkərimli Z.Ş. cəbr kursu, dərslik, “Elm və təhsil” 2011 (432s)
[ 2 ] Baxşəliyev Y.R., Əbdülkərimli Z.Ş. “cəbr və ədədlər nəzəriyyəsi kursu”, dərs vəsaiti,
“Nurlan” 2008.
[ 3 ] Столл Р.Р. , Множества, логика, М. Наука, 1980.
[ 4 ] Əbdülkərimov Z.Ş., Baxşəliyev Y.R. cəbr və ədədlər nəzəriyyəsi, Bakı, ADP II, IV, 1995.
[ 5 ] Куликов Л. Я., Алгебра и теория чисел, М. «Наука», 1979.
[ 6 ] Курош А.Г. Курс высшей алгебры, М. «Наука», 1971

Əlavə ədəbiyyat

[ 7 ] Окунев Л.Я., ali cəbr, M. “Təhsil” 1966.

[ 8 ] Əkbərov M.C. Cəbrdən mühazirələr, Bakı BDU, 2001.
[ 9 ] Qasımov V.Ə., Cəbr və ədədlər nəzəriyyəsi. Bakı “Patronat”, I 1998.
 63

[ 10 ] Кострикин А.И., Манин Ю.И., Линейная алгебра, М. «Наука», 1979.