Zróżnicowanie cech środowiska przyrodniczego

Polski – powtórzenie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Zróżnicowanie cech środowiska przyrodniczego Polski
– powtórzenie

Źródło: J. Maniak, dostępny w internecie:

h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Giewont,_Zakopane,_Poland_(Unsplash).jpg, licencja: CC 0 1.0.

Na pewno już wiesz, że rzeźba Polski wykazuje specyficzny, pasowy układ. Ale kiedy
spojrzysz w atlasie na mapy innych komponentów środowiska – utworów
powierzchniowych, gleb, roślinności, obiektów hydrograficznych – zauważysz, że i one
układają się w formie pasów, zbliżonych do tych, które zostały wyznaczone na podstawie
zróżnicowania form rzeźby. Przypadek? Nie, ponieważ środowisko jest systemem
powiązanych komponentów pozostających w dwustronnych związkach i nawzajem się
warunkujących. Jak wygląda i na czym polega zróżnicowanie cech środowiska w Polsce?
Tego dowiesz się z e‐materiału.

Twoje cele

Przeanalizujesz rozmieszczenie poszczególnych komponentów środowiska na

obszarze Polski.
Scharakteryzujesz cechy środowiska przyrodniczego Polski.
Określisz prawidłowości zróżnicowania cech środowiska przyrodniczego Polski.
Przeczytaj

Komponenty środowiska przyrodniczego dzielą się na przewodnie i podporządkowane. Do

komponentów przewodnich należy rzeźba i budowa geologiczna. Ich cechy decydują
o charakterze komponentów podporządkowanych – wód, klimatu lokalnego, gleb
i roślinności.

Rzeźba terenu Polski wykazuje układ pasowy. Jest to uwarunkowane budową struktur
geologicznych, globalnymi zmianami klimatycznymi, które doprowadziły do wystąpienia
w plejstocenie glacjałów i interglacjałów, jak również oddziaływaniem zachodzących także
współcześnie różnorodnych procesów rzeźbotwórczych.

Północną i środkową część kraju, stanowiącą 91,4% powierzchni, zajmują obszary nizinne,
o wysokości bezwzględnej do 300 m n.p.m. Od południowego wschodu sąsiaduje z nimi pas
wyżyn z wysokościami bezwzględnymi 300–500 m n.p.m., natomiast wzdłuż południowych
krańców Polski przebiegają pasma niskich (500–600 m n.p.m.), średnich (600–1000
m n.p.m.) i wysokich gór (powyżej 1000 m n.p.m.), oddzielonych od pasa wyżyn obniżeniami
(kotlinami) podgórskimi. W wymienionych pasach rzeźby zróżnicowaniu ulegają także cechy
innych komponentów środowiska przyrodniczego, można je więc określić mianem pasów
krajobrazowych. Na przykład obszary występowania gleb bielicowych i lasów iglastych
pokrywają się ze sobą, ponieważ wymienione cechy są współzależne.

Krainy geograficzne Polski

Źródło: dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Poland_topo1_geographically.JPG, licencja: CC BY-SA 3.0.
Z pasowym układem rzeźby związana jest budowa geologiczna, a przede wszystkim rodzaj
skał oraz układ warstw skalnych – zręby i fałdy budujące polskie góry tworzą najczęściej
wzniesienia, natomiast niecki i zapadliska – obniżenia. Podczas zlodowaceń plejstoceńskich
północna i środkowa część Polski została pokryta warstwą osadów polodowcowych, glin
zwałowych, piasków i żwirów.

Przez terytorium Polski biegnie ważna granica fizycznogeograficzna między Europą

Wschodnią a Europą Zachodnią, wyznaczana przez strefę kontaktu prekambryjskiej
platformy wschodnioeuropejskiej z paleozoiczną platformą zachodniej i środkowej Europy.
Granica ma charakter szerokiej strefy przejściowej, w obrębie której pewne cechy stopniowo
zanikają, a inne się pojawiają. Taki właśnie przejściowy charakter ma zróżnicowanie cech
komponentów środowiska. Jej ogólny przebieg determinują nie tylko cechy budowy
geologicznej i rzeźby powierzchni terenu, ale także cechy klimatyczne i biogeograficzne.
Terytorium Polski leży bowiem w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego,
o charakterystycznych cechach przejściowych – wpływach morskich na zachodzie
i kontynentalnych na wschodzie. Najczęściej spotykanymi zbiorowiskami leśnymi są bory
iglaste i lasy mieszane, a na żyznych siedliskach wielogatunkowe lasy liściaste. Przez teren
Polski przebiegają granice zasięgu gatunków roślin właściwych dla różnych części Europy
(buka, jodły, świerka i in.). Niemal cały obszar kraju leży w zlewisku Morza Bałtyckiego, w tym
ponad 90% przypada na dorzecza Wisły i Odry. Pozostałą część odwadniają rzeki przymorza
i rzeki dorzecza Niemna. Niewielkie obszary należą do zlewiska Morza Czarnego
i Północnego.

Pobrzeża

Pobrzeża ciągną się wąskim pasem wzdłuż południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego, od
wyspy Uznam po Zalew Wiślany. Rzeźba pobrzeży została ukształtowana przez działalność
akumulacyjną i erozyjną lądolodu skandynawskiego, wód rzecznych i morskich oraz wiatrów.
Są to tereny nizinne, których wysokość bezwzględna rzadko przekracza 100 m n.p.m,
z nielicznymi wzgórzami. W rzeźbie terenu przeważają równiny moreny dennej, równiny
bagienne, torfowiska i wzgórza wydmowe. Występują tu zróżnicowane krajobrazy: deltowe,
jeziorno‐bagienne, wydmowe, wybrzeży klifowych oraz wysoczyzn morenowych. Oprócz
wymienionych form występują równiny morenowe położone poniżej 100 m n.p.m., rozcięte
siecią małych pradolin, z pojedynczymi wzgórzami. Klimat kształtują masy powietrza
napływające znad Morza Bałtyckiego i Oceanu Atlantyckiego, co powoduje, że zimy są
łagodne, lata niezbyt upalne, a średnie roczne sumy opadów są nieco większe niż
przeciętnie w Polsce. W strefie pobrzeży występują mało i średnio żyzne gleby (bielicowe,
płowe, brunatne, bagienne), tylko na Żuławach Wiślanych są żyzne mady. W zbiorowiskach
roślinnych dominują nadmorskie bory sosnowe (bory bażynowe), buczyny (buczyna
pomorska), roślinność wydmowa oraz łąki bagienne i wrzosowiska. Pojawiają się także
gatunki atlantyckie.
Klif na wyspie Wolin
Źródło: Andymos, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Gosa%C5%84_widok_klifu_z_punktu_widokowego.jpg, licencja: CC BY 3.0.

Wydmy na Wybrzeżu Słowińskim

Źródło: P. Marynowski, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Czo%C5%82pino_-
_Lighthouse_panorama_02.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.
Żuławy Wiślane
Źródło: B. Groth, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:ZulawyWislane.jpg, licencja: CC BY-SA 3.0.

Pojezierza
Charakterystyczną cechą krajobrazu pojezierzy jest krajobraz młodoglacjalny, związany
z ostatnim zlodowaceniem (Wisły), którego cechą charakterystyczną jest m.in. duże
zróżnicowanie rzeźby i znaczna liczba jezior. W rzeźbie terenu zaznacza się równoleżnikowy
układ form polodowcowych, począwszy od wzniesień moren czołowych, przez wysoczyzny
moreny dennej, równiny sandrowe, po pradoliny. Najwyższymi wzniesieniami są wzgórza
moreny czołowej z kulminacją Wieżycy (329 m n.p.m). Występują tu utwory polodowcowe:
piaski, żwiry, gliny, iły. Sieć rzeczna ukształtowana została przez lądolód – duże rzeki płyną
pradolinami, tworząc przełomy, mniejsze dostosowały się do rzeźby terenu (spływają
z moren przez sandry do pradolin). W dnach pradolin rozwinęły się bagna i torfowiska. Na
glinach morenowych powstały gleby brunatne, a na piaskach sandrowych – gleby bielicowe
i płowe. Tylko na Kujawach i w okolicy Gniezna występują żyzne czarne ziemie. Obszar
pojezierzy porastają bory sosnowe, bory i lasy mieszane oraz buczyny. Klimat jest
zróżnicowany – na pojezierzach: Wielkopolskim i Pomorskim o cechach morskich, na
Pojezierzu Mazurskim – o cechach kontynentalnych. We wschodniej Wielkopolsce i na
Kujawach zaznacza się stepowienie.
Pojezierze Kaszubskie
Źródło: dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wiezyca_Jezioro_Ostrzyckie.jpg?uselang=pl, licencja: CC
BY-SA 3.0.

Pojezierze Mazurskie
Źródło: M. Kulikowski, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jezioro_Dadaj_by_RecDronepl.jpg,
licencja: CC BY-SA 4.0.
Pojezierze Wielkopolskie
Źródło: Palladinus, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dolina_Cybiny_near_Swarzedz.jpg?
uselang=de, licencja: CC BY-SA 2.5.

Niziny Środkowopolskie
Na Nizinach Środkowopolskich występuje krajobraz staroglacjalny, charakteryzujący się
wyrównaną rzeźbą terenu, równinną, falistą, miejscami pagórkowatą, z niewielkimi
spadkami i deniwelacjami. Występują tu denudacyjne równiny morenowe oraz pagórki
i wzgórza ostańcowe, będące szczątkami moren czołowych lub innych form powstałych
w rezultacie działania lądolodu zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty). Ich wysokość
przekracza niekiedy 100 m n.p.m. Tworzą one formy bardzo wyraźnie wyodrębniające się
w krajobrazie. Należą do nich m.in. Wał Trzebnicki i moreny Czerwonego Boru. Oprócz nich
występują równinne tereny sandrowe, zwykle nachylone ku południu, zbudowane
z warstwowanych piasków i żwirów. Ich powierzchnia jest urozmaicona przez zagłębienia
wytopiskowe, w części zajęte przez jeziora lub torfowiska (Sandr Kurpiowski). Na terenie
Nizin Środkowopolskich powszechnie występują także pagórki, wzgórza i pola wydmowe.
Dominują gleby bielicowe, rdzawe, a na obszarach o większej żyzności gleby płowe
i brunatne, z reguły wyługowane. Lokalnie występują także czarne ziemie, a w dolinach
dużych rzek – mady. Średnia roczna suma opadów jest niższa niż przeciętnie w Polsce. Na
niektórych obszarach występują procesy stepowienia. Z zachodu na wschód zmniejsza się
średnia roczna temperatura powietrza i wzrasta kontynentalizm klimatu. Sieć rzeczna
uwarunkowana jest formami rzeźby polodowcowej – duże rzeki, Wisła, Odra, Narew i Bug,
płyną pradolinami, tworząc niekiedy przełomy. W dnach pradolin występują bagna
i torfowiska, a na wyższych tarasach – wydmy. Mniejsze cieki dostosowały się do rzeźby
terenu. Wody podziemne występują na zróżnicowanej głębokości. Lasy reprezentują
przeważnie bory i bory mieszane, w północno‐wschodniej części Polski z dużym udziałem
świerku, natomiast na terenach o większej żyzności pojawiają się grądy. Wskutek ingerencji
człowieka w ubiegłych wiekach zostały one prawie całkowicie wycięte, a tereny zamieniono
na pola uprawne. Największe kompleksy leśne tworzą Bory Dolnośląskie, Bory Stobrawskie,
Puszcza Kampinoska oraz Puszcza Białowieska.

Nizina Mazowiecka
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/ci%C4%85gniki-gospodarstwa-pole-6191298/, domena publiczna.

Nizina Podlaska
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/droga-pola-spok%C3%B3j-wie%C5%9B-sielski-1457589/, domena
publiczna.
Dolina Wisły
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/wis%C5%82a-woda-rzeka-krajobraz-natura-5397191/, domena
publiczna.

Wyżyny

Rzeźba pasa wyżyn jest związana z różnorodnymi procesami wewnętrznymi i zewnętrznymi.

W orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej wypiętrzyły się Góry Świętokrzyskie. W czasie
zlodowaceń plejstoceńskich pas wyżyn znajdował się na przedpolu lądolodu. W strefie
peryglacjalnej powstawały gołoborza, pokrywy lessowe oraz wydmy śródlądowe.
Najmłodszymi formami terenu na wyżynach są wąwozy lessowe i doliny rzeczne. Gleby
zaliczają się do najbardziej żyznych w Polsce – są to głównie czarnoziemy wykształcone na
lessach, rędziny związane z węglanowym podłożem, gleby brunatne i czarne ziemie. Klimat
pasa wyżyn charakteryzuje się obniżonymi temperaturami i zwiększonymi opadami
w stosunku do otaczających obszarów, co związane jest z większą wysokością bezwzględną.
Ku wschodowi wzrasta kontynentalizm klimatu. Swe źródła ma tu kilka większych polskich
rzek, np. Warta, Pilica, Wieprz, Prosna. Jeziora i tereny podmokłe występują rzadko – ich
większe zgrupowanie występuje jedynie na Polesiu. Roślinność naturalną pasa wyżyn tworzą
bory i bory mieszane z dominacją jodły, świerku, modrzewia i buka. Szczególnie cennym,
naturalnym zbiorowiskiem roślinnym jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich.
Góry Świętokrzyskie
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/krajobraz-g%C3%B3ry-%C5%9Bwi%C4%99tokrzyskie-pole-
2452551/, domena publiczna.

Jura Krakowsko-Częstochowska
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/bolechowice-ska%C5%82ki-1362156/, domena publiczna.
Roztocze
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/roztocze-%C5%82%C4%85ka-pole-lato-wakacje-629798/, domena
publiczna.

Kotliny podkarpackie

Pas kotlin podkarpackich to zapadlisko tektoniczne, które wytworzyło się w czasie

orogenezy alpejskiej wskutek powstania uskoków tektonicznych, powodujących powstanie
rozległego obniżenia terenu. Oddziela Karpaty od pasa wyżyn na północy i Sudetów na
zachodzie W plejstocenie obszar ten był pokryty lądolodem tylko w czasie zlodowacenia
Sanu, natomiast podczas następnych zlodowaceń znajdował się w strefie peryglacjalnej.
Powierzchnię pokrywają głównie piaski i gliny zdenudowanych wysoczyzn morenowych.
Większość obszaru zajmują gleby bielicowe i płowe wytworzone z piasków i glin zwałowych.
W dnach dolin występują mady. Niegdyś teren ten porastały lasy, głównie bory, bory
mieszane i grądy, zostały one jednak w większości wykarczowane. Największymi
kompleksami leśnymi są dziś Puszcza Solska z Lasami Janowskimi na wschodzie Kotliny
Sandomierskiej, pozostałości dawnej Puszczy Sandomierskiej i Puszcza Niepołomicka koło
Krakowa.
Kotlina Oświęcimska
Źródło: Franz84, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Dolina_G%C3%B3rnej_Wis%C5%82y.jpg,
licencja: CC BY 3.0.

Kotlina Sandomierska
Źródło: W. Pysz, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Podg%C3%B3rze_Rzeszowskie2.jpg#/media/Plik:Podg%C3%B3rze_Rzeszowskie2.jpg,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Brama Krakowska
Źródło: J. Opioła, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Piekary_panorama.jpg, licencja: CC BY-SA 4.0.

Góry
Pas gór leży w południowej i południowo‐zachodniej części Polski. Należą do nich Sudety
i Karpaty, w skład których wchodzą Beskidy, Pieniny, Bieszczady. Są one zaliczane do gór
średnich, których wysokości bezwzględne sięgają do ok. 1500 m n.p.m. (pojedyncze szczyty
są wyższe). Tylko Tatry będące częścią Karpat należą do gór wysokich, osiągając maksymalną
kulminację 2499 m n.p.m. (Rysy). Górski klimat jest odmienny od pozostałych regionów – lata
są chłodne, a zimy bardziej mroźne niż na terenach położonych niżej. Charakteryzują go
m.in. mniejsze wartości temperatury powietrza obniżającej się z wysokością, większe sumy
opadów, silniejszy wiatr. Zjawiska te są przyczyną piętrowości klimatycznej, z którą
powiązana jest piętrowość roślinna.

Charakterystyka środowiska pięter klimatyczno-roślinnych w polskich górach

Roślinność:
formacje lasów
PIĘTRO REGLA
jodłowo‐bukowych
DOLNEGO
z domieszką
1000 m n.p.m. świerku;
Gleby: brunatne Wody: płytko pod
w Karkonoszach w Sudetach
górskie, głównie powierzchnią,
naturalne
kwaśne duży odpływ
1150 m n.p.m. drzewostany
i zdegradowane. powierzchniowy.
w Beskidach dolnoreglowe
(żyzna buczyna
1250 m n.p.m.
sudecka) zostały
w Tatrach
wyparte przez
bory świerkowe.
 Roślinność:
formacje borów
świerkowych.
PIĘTRO REGLA
GÓRNEGO Górną granicę
tego piętra Wody: gruntowe
1250 m n.p.m. Gleby: płytkie gleby
stanowi górna płytko pod
w Karkonoszach brunatne i gleby
granica lasu. powierzchnią,
o niewykształconym
bardzo duży
1300‐1350 m n.p.m. W Bieszczadach profilu na różnym
odpływ
w Beskidach granica lasu leży podłożu.
powierzchniowy.
niżej (1160 – 1260
1550 –1600
m n.p.m); brak
m n.p.m. w Tatrach
górnego piętra
leśnego ze
świerkiem.

KRAJOBRAZ
SUBALPEJSKI
(piętro Roślinność: zwarte
kosodrzewiny) zarośla
kosodrzewiny,
Karkonosze którym towarzyszą Wody:
1250‐1450 m n.p.m. zespoły trawiaste Gleby: inicjalne zmniejszenie
i ziołoroślowe oraz skaliste spływu
Beskid Żywiecki,
dość licznie i rumoszowe na powierzchniowego
Pilsko 1557 m n.p.m.
jarzębina i brzoza różnym podłożu. na rzecz
Babia Góra 1360– karpacka. Znaczący udział śródpokrywowego,
1650 m n.p.m. mają też nagie skały. duża okresowa
W Bieszczadach
retencja.
Bieszczady piętro subalpejskie
Zachodnie 1150 – reprezentowane
1346 m n.p.m. jest przez
połoniny.
Tatry 1600‐1850
m n.p.m.
 Roślinność:
murawy
wysokogórskie
KRAJOBRAZ reprezentowane Wody: duży spływ
ALPEJSKI (piętro przez zespoły situ powierzchniowy,
hal) skuciny i boimki duża retencja
Gleby: płatowo
dwurzędowej (na śnieżna oraz
występujące,
przywierzchołkowe podłożu kwaśnym) niewielka
płytkie gleby
partie Babiej Góry oraz zespół krótkotrwała
inicjalne skaliste
1650 –1725 m n.p.m. kostrzewy pstrej retencja gruntowa
i rumoszowe.
(na wapieniach), w pokrywach
Tatry 1850 –2200
rozdzielone zwietrzelinowych
m n.p.m.
ścianami i stokami i grawitacyjnych.
skalnymi
z zespołami
porostów.

Roślinność: na
powierzchniach
nagich ścian
Wody: duży, szybki
KRAJOBRAZ skalnych występują
spływ
SUBNIWALNY zespoły porostów,
powierzchniowy,
(piętro turniowe) a w szczelinach
Gleby: brak. brak retencji
i na półkach
gruntowej (brak
Tatry powyżej 2200 skalnych trawy.
pokryw
m n.p.m. W piętrze tym
zwietrzelinowych).
rośnie około 120
gatunków roślin
naczyniowych.

Źródło: Z. Podbielkowski, Geografia roślin, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991.

Śnieżka – najwyższy szczyt Sudetów
Źródło: Derbeth, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:%C5%9Anie%C5%BCka_z_zachodu.jpg, licencja:
CC BY-SA 2.5.

Pasmo Jaworzyny w Beskidzie Sądeckim

Źródło: J. Opioła, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Pasmo_Jaworzyny?
uselang=pl#/media/File:G%C5%82%C4%99bokie_BS2.JPG, licencja: CC BY-SA 4.0.
Bieszczady, Góra Smerek
Źródło: Rafik K., dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Smerek_Szare_Berdo.jpg, licencja: CC BY-SA 4.0.

Widok z przełęczy Liliowe na Świnicę i Tatry Wysokie

Źródło: J. Opioła, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/High_Tatra_Mountains#/media/File:Liliowe_a1.jpg,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik

grąd

wielogatunkowy i wielowarstwowy las liściasty lub mieszany z przewagą dębu i grabu oraz
różną domieszką innych gatunków drzew, występujący w Europie
piętrowość

zmienność cech środowiska przyrodniczego wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej;

dotyczy ona zarówno całego środowiska, jak i poszczególnych jego elementów (np.
klimatu, opadów, gleb, roślinności itp.)
Grafika interaktywna

Grafika interaktywna przedstawia cechy poszczególnych komponentów środowiska

przyrodniczego Polski. Przeanalizuj mapy zawarte w grafice oraz zapoznaj się z treścią
e‐materiałów poświęconych poszczególnym komponentom środowiska i wykonaj polecenia.

Polecenie 1

Scharakteryzuj główne cechy poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego

Polski. Wykaż związki między nimi.

Polecenie 2

Przeanalizuj zmienność cech poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego Polski

z północy na południe i ze wschodu na zachód. Uzasadnij zauważone podobieństwa i różnice.

Polecenie 3

Określ prawidłowości zróżnicowania cech środowiska przyrodniczego w Polsce. Wskaż

komponenty, których przestrzenne zróżnicowanie jest zbliżone. Uzasadnij to zjawisko.
 Polecenie 4

Oceń zróżnicowanie cech środowiska przyrodniczego swojego regionu.

1 4

2 5

3 6

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

Rozwój geologiczny Zasięgi zlodowaceń na Jednostki tektoniczne

Polski obszarze Polski Polski
Obszar fałdowań Wpływ budowy Rzeźba staro-
paleozoicznych geologicznej na i młodoglacjalna
i alpejskich w Polsce ukształtowanie w Polsce
powierzchni Polski

Przebieg pradolin na Czynniki kształtujące Zróżnicowanie długości

terenie Polski klimat i jego cechy okresu wegetacyjnego
w Polsce w Polsce

Zróżnicowanie Rozmieszczenie Cechy sieci rzecznej

temperatur powietrza głównych typów gleb Polski
i sum opadów w Polsce w Polsce. Główne typy
genetyczne gleb
w Polsce
Rozmieszczenie zlewisk Rozmieszczenie i typy Rodzaje wód
i dorzeczy na obszarze genetyczne jezior podziemnych w Polsce
Polski w Polsce a warunki klimatyczne
i geologiczne terenu

Główne zbiorowiska Funkcje i znaczenie

roślinne na obszarze lasów w Polsce
Polski oraz
uwarunkowania ich
występowania
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uszereguj pasy rzeźby w kolejności z północy na południe.

Wyżyny 

Pobrzeża 

Pojezierza 

Kotliny 

Góry 

Niziny 
Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz cechy środowiska pasa Nizin Środkowopolskich.

 mała lesistość

 wysokość bezwzględna powyżej 300 m n.p.m.

 duża jeziorność

 duża średnia roczna suma opadów

 rzeźba staroglacjalna

 bardzo żyzne gleby

 utwory piaszczyste

Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz cechy środowiska pasa wyżyn.

 mała średnia roczna temperatura powietrza

 bardzo żyzne gleby

 duża jeziorność

 wysokość bezwzględna powyżej 300 m n.p.m.

 skały węglanowe

 rzeźba młodoglacjalna
Ćwiczenie 4 醙

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Budowa geologiczna, rzeźba terenu i warunki wodne są
komponentami przewodnimi środowiska przyrodniczego,  
a gleby i roślinność komponentami podporządkowanymi.
Różnorodność biologiczna na obszarze Polski zwiększa się
 
z północy na południe.
Cechy klimatu Polski wykazują zmienność pasową
 
o przebiegu równoleżnikowym.
Piętrowość klimatyczno-roślinna jest cechą zróżnicowania
środowiska przyrodniczego na terenach o dużej wysokości  
względnej.
Zróżnicowanie cech pokrywy glebowej jest zbliżone do
zróżnicowania struktury utworów powierzchniowych  
i form rzeźby terenu.

Ćwiczenie 5 醙

Dokończ zdanie.

Głównymi czynnikami decydującymi o zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego Polski są:

rzeźba terenu powiązana z budową geologiczną, cechy klimatu strefy umiarkowanej


przejściowej oraz współczesna działalność człowieka.

 rzeźba terenu powiązana z budową geologiczną, cechy klimatu lokalnego.

 rzeźba terenu oraz cechy klimatu strefy umiarkowanej przejściowej.

 budowa geologiczna, warunki wodne oraz współczesna działalność człowieka.

Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij tekst.

Polska jest krajem o średniej wysokości 173 m n.p.m. Obszar nachylony jest
z na . Wiąże się to z tym, że obszar
Polski został objęty orogenezą . Z kolei
część jest jedną z geologicznie części kraju, ukształtowaną przede
wszystkim przez działalność , i . Polskę
cechuje charakter ukształtowania terenu. W pasie
występują formy rzeźby związane z działalnością , wiatru i .
Dla pasa charakterystyczne są formy rzeźby . Pas
, czyli ukształtowany został wskutek procesów
. Przebieg dolin wielkich rzek Polski na tym obszarze określają
o kierunku . W pasie i starych,
gór występują formy : pokrywy
, , wydmy oraz formy . Pas kotlin
ma charakter rozległego otoczonego .
Pas gór obejmuje Sudety odmłodzone w czasie orogenezy
, o budowie z licznymi , zrębami i
. Znajdują się tu także stożki wygasłych świadczące
o dawnej działalności . Pas gór fałdowania
reprezentują , mające strukturę .
Najwyższą ich część tworzą .

Ćwiczenie 7 難

Ćwiczenie 8 難
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Monika Kędzierska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Zróżnicowanie cech środowiska przyrodniczego Polski – powtórzenie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa I

Podstaw programowa

III. Dynamika procesów atmosferycznych: zjawiska i procesy w atmosferze, przestrzenne

zróżnicowanie elementów klimatu, strefy klimatyczne i typy klimatów.

Uczeń:

3) wyjaśnia na przykładach genezę wiatrów stałych, okresowych oraz lokalnych i określa ich
znaczenie dla przebiegu pogody;

4) przedstawia uwarunkowania cech klimatów strefowych i astrefowych;

5) na podstawie własnych obserwacji i innych źródeł informacji identyfikuje czynniki

warunkujące mikroklimat miejsca, w którym zlokalizowana jest jego szkoła;

7) dostrzega prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i procesów atmosferycznych.

IV. Dynamika procesów hydrologicznych: ruchy wody morskiej, wody podziemne i źródła,
ustroje rzeczne, typy jezior.

Uczeń:

2) wyróżnia rodzaje wód podziemnych, w tym występujących w okolicy szkoły oraz wyjaśnia
powstawanie źródeł;

3) przedstawia uwarunkowania występowania wód podziemnych oraz ich znaczenie

gospodarcze;

5) wyjaśnia powstawanie różnych typów jezior na Ziemi.

V. Dynamika procesów geologicznych i geomorfologicznych: najważniejsze wydarzenia

w dziejach Ziemi, minerały, geneza i wykorzystanie skał, procesy rzeźbotwórcze i ich
efekty (wietrzenie, erozja, transport, akumulacja, ruchy masowe), odkrywka geologiczna.
Uczeń:

5) charakteryzuje zjawiska wietrzenia fizycznego i chemicznego, krasowienia oraz opisuje

produkty i formy powstałe w wyniku tych procesów;

6) wykazuje wpływ czynników przyrodniczych i działalności człowieka na grawitacyjne

ruchy masowe i podaje sposoby zapobiegania im oraz minimalizowania ich następstw;

7) przedstawia przykłady ograniczeń w zakresie zagospodarowania terenu wynikające

z budowy geologicznej podłoża, rzeźby i grawitacyjnych ruchów masowych;

8) dostrzega prawidłowości w rozmieszczeniu zjawisk i procesów geologicznych na Ziemi,

wykorzystując technologie geoinformacyjne;

9) wyjaśnia wpływ procesów geologicznych na powstanie głównych struktur tektonicznych

i ukształtowanie powierzchni Ziemi na wybranych przykładach;

10) analizuje podczas zajęć w terenie odkrywkę geologiczną i wnioskuje na jej podstawie
o przeszłości geologicznej obszaru.

VI. Gleby: profil glebowy, przydatność rolnicza.

Uczeń:

1) rozpoznaje typ gleby i wnioskuje o przebiegu procesu glebotwórczego na podstawie

obserwacji profilu glebowego podczas zajęć w terenie.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

omawia zróżnicowanie elementów środowiska geograficznego,

ocenia wpływ warunków przyrodniczych na zróżnicowanie krajobrazowe,
analizuje i identyfikuje treści zawarte w różnych opracowaniach naukowych.

Strategie nauczania: asocjacyjna

Metody nauczania: dyskusja, praca z e‐materiałem, prezentacja, odwrócona klasa

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach, praca całego zespołu
klasowego

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny (lub tablety

z dostępem do internetu), zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze

GUS, Raport 2020 Polska na drodze zrównoważonego rozwoju, [online], dostępny

w internecie: https://raportsdg.stat.gov.pl/2020/?
fbclid=IwAR0Xyf9kKPjV0OVQ3FfoaJPoKY4ciO7d3W0GBei‐z_8z6mQFSBD0f0U_5KQ, GUS,
Warszawa 2020.

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.

Kożuchowski K., Klimat Polski. Nowe spojrzenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2011.

PRZEBIEG LEKCJI

Kilka lekcji wcześniej nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie wiadomości na temat

zróżnicowania cech środowiska przyrodniczego Polski. Następnie dzieli uczniów na grupy
i prosi o przygotowanie prezentacji multimedialnych na temat wybranego zagadnienia
związanego z niniejszym e‐materiałem. Uczniowie w porozumieniu z nauczycielem ustalają
zakres tematyczny prezentacji, jej czas trwania oraz źródła informacji - nauczyciel
proponuje zapoznać się z e‐materiałem powtórzeniowym, innymi e‐materiałami
opisującymi szczegółowo dane zagadnienia oraz literaturą.

Faza wprowadzająca

Czynności organizacyjne (powitanie, sprawdzenie stanu klasy).

Sprawdzenie zadania domowego.
Dialog z uczniami mający na celu podsumowanie ostatniej lekcji.
Przedstawienie celów lekcji i krótka dyskusja dotycząca pytań z części
„Wprowadzenie”.

Faza realizacyjna

Nauczyciel inicjuje dyskusję klasową na temat zróżnicowania cech środowiska

naturalnego w Polsce.
W następnej kolejności uczniowie przedstawiają swoje prezentacje. Po wystąpieniu
każdej z grup następuje klasowa dyskusja. Nauczyciel wyjaśnia niezrozumiałe kwestie,
posiłkując się wyświetlonym na ekranie fragmentem bloku „Przeczytaj” lub grafiką
interaktywną.
 Następnie uczniowie wykonują w parach ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”. Nad
poprawnością wykonania zadania czuwa nauczyciel.

Faza podsumowująca

Nauczyciel podsumowuje lekcję, krótko charakteryzując i omawiając prezentację

każdej grupy.
Nauczyciel nagradza aktywnych uczniów, ocenia pracę w grupach i przypomina cele
zajęć.
Pożegnanie i zaproszenie na kolejną lekcję.

Praca domowa

Sporządzenie w zeszycie tabeli, w której zawarta będzie charakterystyka

zróżnicowania poszczególnych cech środowiska przyrodniczego Polski.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafika interaktywna może zostać wykorzystana podczas zróżnicowanych tematycznie

zajęć dotyczących środowiska przyrodniczego Polski (zakres podstawowy: XIV. 1, XIV. 2, XIV.
4, XIV. 7, XIV. 11).