1.

WSTĘP TEORETYCZNY

Eksperymentalnie stwierdzono, że na styku dwóch metali powstaje napięcie

kontaktowe. Metal zbudowany jest z jonów dodatnich, tworzących sieć krystaliczną oraz z
poruszających się między nimi swobodnych elektronów. Ilość swobodnych elektronów w
jednostce objętości czyli ich koncentracja jest w każdym metalu inna. Po zetknięciu ze sobą
dwóch metali w miejscu styku następuje dyfuzja elektronów z metalu (A) o większej
koncentracji elektronów swobodnych do metalu (B) o mniejszej koncentracji. Wskutek tego
procesu pierwszy z metali naładuje się dodatnio, a drugi ujemnie (rys. 1.). Po obu stronach
powierzchni S utworzy się „warstwa podwójna”, w której napięcie dojdzie do takiej wartości,
że elektrony na ogół nie będą w stanie jej przebyć. W ten sposób ustala się pewna
równowaga: powierzchnię graniczną bombarduje większa liczba elektronów od strony A, lecz
przejście przez tę powierzchnię jest utrudnione tak, że tylko najszybsze elektrony mogą je
sforsować; natomiast od strony B – powierzchnię graniczną bombarduje mniejsza liczba
elektronów, lecz jej przejście od tej strony jest ułatwione tak, że stosunkowo większy odsetek
całej liczby elektronów metalu B ją przebywa. Otóż w stanie równowagi tyleż elektronów
przechodzi z A do B co z B do A.

Rys. 1. Metal A (o większym zagęszczeniu elektronów

swobodnych) i metal B mniejszym zagęszczeniu elektronów swobodnych), zetknięte ze sobą, wytwarzają
po stronach powierzchni granicznej S warstwę podwójną ładunków + i -.

Wielkości napięcia kontaktowego nie

można mierzyć bezpośrednio; można je
jednak porównywać między sobą. Pomocne w
tym jest prawo Volty, które mówi, że w
obwodzie zamkniętym złożonym z dowolnej
liczby metalowych przewodników, w stałej
temperaturze suma wszystkich napięć
kontaktowych jest równa zeru. Rysunek 2.
przedstawia przykładowy obwód zamknięty
złożony z trzech metali. Wynika z tego fakt,
że gdyby taki obwód rozciąć wewnątrz
dowolnego z metali, wówczas oba pozostałe
kawałki będą miały te same potencjały i nie
będzie między nimi napięcia. W szczególnym
przypadku, gdy utworzymy obwód zamknięty
z dwóch metali (jest to tzw. termopara), to
napięcia kontaktowe na obu stykach są co do
wartości takie same, lecz przeciwnie
Rys. 2. Obwód zamknięty, złożony z trzech metali:
wykres ilustrujący prawo Volty
UAB + UBC + UCA = 0 (liczby podano dla przykładu).
skierowane. Ich wpływy znoszą się i dlatego włączony w ten sposób miernik napięcia
(woltomierz) będzie wskazywał zero.

Opisany stan równowagi termopary może się zachwiać, jeżeli podgrzejemy jedno ze
złącz. Ze wzrostem temperatury zmieniają się warunki równowagi na tym złączu, tzn.
równowaga wytworzy się przy innym napięciu kontaktowym (mniejszym lub większym).
Włączony w obwód woltomierz będzie mierzył wówczas wartość równą różnicy wartości
bezwzględnych napięć kontaktowych powstałych na obu stykach

W ten prosty sposób otrzymaliśmy urządzenie, które zamienia energię cieplną na energię
elektryczną; różnica temperatur na złączach wytwarza różnicę potencjałów. Jeżeli rezystancja
wewnętrzna użytego do pomiaru woltomierza jest wystarczająco duża, to można przyjąć, że
jego wskazanie jest równe powstającej w układzie sile termoelektrycznej. Jej wartość zależy
od rodzaju stykających się metali oraz od różnicy temperatur spojeń. Nie zależy natomiast
od długości przewodników oraz od wielkości powierzchni styku metali. Opisane wyżej
zjawisko nosi nazwę zjawiska Seebecka i zostało przez niego odkryte w 1821 r.
Dla niezbyt dużych różnic temperatur pomiędzy spojeniami (co ma miejsce w niniejszym
ćwiczeniu), możemy przyjąć liniową zależność siły termoelektrycznej od tej różnicy

Stała α nosi nazwę współczynnika termoelektrycznego i oznacza wartość siły

termoelektrycznej dla termopary wykonanej z danej pary metali dla różnicy temperatur
między spojeniami równej 1K.

a) Cel ćwiczenia
Celem ćwiczenia jest wycechowanie termopary Fe – konstantan.

b) Schemat układu pomiarowego

V0

B B
A

2 1

Aparatura pomiarowa składa się z termopary Fe – konstantan (40% Ni i 60% Cu),

czułego miliwoltomierza cyfrowego i naczynia Dewara. Jako temperaturę odniesienia
przyjmujemy 273K, którą łatwo uzyskać wykorzystując mieszaninę wody z lodem. Aby
zabezpieczyć tę mieszaninę przed poborem ciepła z otoczenia, umieszcza się ją wewnątrz
naczynia Dewara (w termosie). Jedno spojenie termopary umieszcza się w mieszaninie
wody z lodem (1), drugie zaś w pojemniku (2), w którym możemy zmieniać temperaturę
w sposób kontrolowany. Pojemnik ten stanowi termostat.
 Przy włączeniu termostatu do sieci, zostaje uruchomiony silnik poruszający
mieszadełko wewnątrz termostatu, służące do wyrównywania temperatury kąpieli,
jednocześnie zostaje stworzona możliwość włączenia systemu podgrzewającego kąpiel
termostatu. Włączenie podgrzewania odbywa się za pomocą drugiego włącznika. Dla
określenia temperatury kąpieli termostatu służy termometr rtęciowy zamocowany w
otworze pokrywy. Termostat posiada również układ do chłodzenia kąpieli składający się
ze spiralnie zwiniętej rurki, umieszczonej wewnątrz termostatu. Układ chłodzenia
podłączony jest do kranu sieci wodociągowej za pomocą węża gumowego. Drugi wąż
służy do odprowadzania wody chłodzącej. Szybkość chłodzenia kąpieli można regulować
za pomocą zwiększenia lub zmniejszenia przepływu wody. Szybkość podgrzewania
kąpieli można również regulować przez równoczesne włączenie chłodzenia.

c) Co będziemy mierzyć?
Będziemy mierzyć wartość siły termoelektrycznej dla poszczególnych wartości różnic
temperatur na stykach metali w termoparze.

d) Co będziemy obliczali?
Będziemy obliczali współczynnik termoelektryczny  oraz graniczny błąd względny i
błąd bezwzględny naszych pomiarów.
2. OPRACOWANIE WYNIKÓW POMIARU

a) tabela pomiarów

Różnica siła termoelektryczna (mV)

LP temperatur 1 pomiar 2 pomiar wartość wartości pomocnicze
(ºC) (ogrzewanie) (ochładzanie) średnia

1 21 0,97 0,98 0,975 20,475 441

2 23 1,07 1,06 1,065 24,495 529
3 25 1,16 1,15 1,155 28,875 625
4 27 1,25 1,23 1,240 33,480 729
5 29 1,33 1,32 1,325 38,425 841
6 31 1,43 1,42 1,425 44,175 961
7 33 1,53 1,54 1,535 50,655 1089
8 35 1,62 1,59 1,605 56,175 1225
9 37 1,71 1,65 1,680 62,160 1369
10 39 1,79 1,76 1,775 69,225 1521
11 41 1,88 1,83 1,855 76,055 1681
12 43 1,96 1,94 1,950 83,850 1849

384 17,585 588,045 12860

b) wykres wartości wskazań miliwoltomierza od temperatury

Zgodnie z wzorem będzie to linia prosta:

gdzie:

oraz:

Za n przyjmujemy 12 (ilość pomiarów przy ogrzewaniu), za xi podstawiamy kolejne

wartości temperatur, a yi odpowiednie wartości średnie wskazań miliwoltomierza.
Mamy, że:
 wstawiając do powyższych wzorów otrzymujemy:
oraz

tangens konta nachylenia wykresu wynosi tyle też wynosi

zmierzona wartość współczynnika termoelektrycznego.

c) błędy pomiarów

graniczny błąd względny:

gdzie: ∆T - pomiarowy błąd temperatury kąpieli(∆T=|T1-T2|=1C), ∆V – dokładność

termometru (dokładność przyrządu pomiarowego) – w naszym przypadku
∆V=0,01mV.

Dla temperatury 35C graniczny błąd względny (podany w procentach) wynosi:

Graniczny Błąd
Temperatura błąd bezwzględny
(C) względny
( )
(%)
21 5,79% 2,562
23 5,29% 2,340
25 4,87% 2,154
27 4,51% 1,996
29 4,20% 1,860
31 3,93% 1,738
33 3,68% 1,630
35 3,48% 1,540
37 3,30% 1,460
39 3,13% 1,385
41 2,98% 1,319
43 2,84% 1,257

Błąd bezwzględny dla temperatury 35C:

3. WNIOSKI
Doświadczenie potwierdziło teorię, zgodnie z którą dla niewielkich temperatur wartość siły
termoelektrycznej jest proporcjonalna do różnicy temperatur na stykach termopary. Wartość
współczynniki termoelektrycznego otrzymana w wyniku pomiarów różni się nieco od jego
rzeczywistej wartości. Jest to spowodowane niedokładnością przyrządów pomiarowych

LITERATURA

S. Bartnicki, W. Borys T. Kostrzyński: Fizyka ogólna, ćwiczenia laboratoryjne, cz. I, WAT

Warszawa 1994