A escola como organización: enfoques para o estudo
(Nieto Cano, José Miguel, 2006)
Perspectiva técnica
Características:
- Centros escolares como entidades físicas formadas por
elementos (variables) relacionados, identificables e
illables.
- As variables pódense observar, rexistrar, cuantificar.
- O funcionamento do centro obedece a causas que se
poden predicir e controlar.
- As teorías pretenden producir coñecemento analítico e
xeralizable que permita optimizar os medios para
conseguir os fins (eficacia e eficiencia).
- Separación entre teoría (máis estatus) e práctica (menos
estatus), entre investigadores e prácticos.
Teorías:
Teorías da xestión: aglutina varias teorías. Unhas consideran
que os centros escolares son estruturas formais e outras
informais.
As que consideran que son estruturas formais defenden que:
- As metas son o referente para o deseño do
funcionamento organizativo e o control do mesmo.
- Hai que definir as metas (proceso político).
- A estrutura formal é o instrumento para conseguilas.
- A dimensión estática (estrutura formal) e dinámica
(funcionamento) corresponderanse.
- Hai que establecer mecanismos de control.
- As decisións tómanas unhas poucas persoas e serán
racionais e óptimas.
As que consideran que son estruturas informais:
- Danlle importancia á interacción e á comunicación
espontánea.
- Defenden que as motivacións inflúen no rendemento da
Perspectiva cultural
Características:
- Pretende comprender o social e humano interpretando as
súas manifestacións simbólicas. Isto significa que:
- As organizacións se conciben como artefactos
simbólicos que se constrúen desde a experiencia
subxectiva e teñen carácter intencional.
- As organizacións constitúen un todo (feitos e
accións non poden desligarse de valores e
intencións).
- O seu comportamento é, en certa medida,
impredicible e inestable e está condicionado polos
seus contextos, aínda que responde a certas
regularidades.
- As regras son acordos tácitos consensuados
socialmente.
- O coñecemento xérase en contextos organizativos
concretos. As teorías non son xeralizables pero
poden servir para mellorar as prácticas actuando
sobre a comprensión dos suxeitos que as
desenvolven.
- Véxase cadro de características básicas da
perspectiva cultural (páx. 11).
Teorías:
Teoría subxectiva
- A educación é unha tarefa moral, impredicible e
cambiante ao igual que os centros educativos e a
súa xestión.
- O máis importante dun feito non é o que acontece,
senón o significado que ten para as persoas e os
motivos que o xustifican.
- A organización é unha construción cultural que vén
Perspectiva política
Características:
- Inspírase nas ciencias que examinan criticamente a
relación entre os valores e a acción.
- Isto significa que:
o As organizacións son construcións
orientadas ideoloxicamente, mediatizadas
por determinantes históricos, económicos
e políticos que responden a intereses
particulares.
o A súa configuración é creada
deliberadamente e está controlada por
individuos ou grupos cun poder que
exercen en beneficio propio e, en
ocasións, a expensas do dominio sobre
outros.
- A traveso da teorización búscase obter un
coñecemento emancipador, que someta á
reflexión crítica os supostos ideolóxicos que
promoven, sosteñen e lexitiman as condicións e
prácticas nos centros escolares. Adoptan unha
postura activa fronte a todo aquilo que é coactivo,
desigual ou inxusto.
- A teoría e a práctica determínanse mutuamente.
Teóricos (profesionais da indagación) e prácticos
(profesionais da acción) interaccionan
constantemente e comparten actitudes abertas e
críticas. A teoría lexitima a práctica ao optar por
uns valores e promovelos. A práctica debe servir
para mellorar a realidade desde un contexto
político de discusión, negociación e acción
compartida como marco de construción de teorías.
 organización. É necesario un bo axuste entre
organización (estrutura formal e sistema técnico) e as
persoas (organización informal e sistema social).
- Pensan que a estrutura formal debe favorecer boas
condicións de traballo das persoas e satisfacer
necesidades de autorrealización.
Modelos de ambigüidade: consideran que o coñecemento
non é xeralizable, pois as organizacións difiren debido a
condicións internas. Pódese falar de dous modelos:
- Modelo de Organización como Anarquía Organizada:
o Toma de decisións relativamente racional
(metas ambiguas, tecnoloxía imprecisa,
realidade complexa, participación variable e
continxente).
o Procesos educativos complexos: o que
limita as posibilidades de racionalización e
de comprensión.
- Modelo de Organización como Sistema Feblemente
Articulado:
o Dificultade para funcionar de modo
compacto e integrado.
o Compoñentes organizativas inestables e
con relación feble.
o Comportamento dos centros fragmentado e
discrecional.
o Articulación feble debido a que os
mecanismos para asegurar a integración
(tecnoloxía e autoridade) non son sólidos e
precisos.
o Control escaso sobre as actividades centrais
(ensino, orientación, apoio).
o Non existe un único modo de facer de aí
que a coordinación e a eficacia non se
determinada polos actores individuais e pola
interacción e comunicación que se produce no
seno dun grupo.
- O centro non é unha entidade externa, estática,
senón que se constrúe en forma de estruturas de
pensamento e linguaxes, de sistemas de valores e
emocións.
- Concédeselle grande relevancia aos símbolos.
- Cada organización é única, peculiar, complexa e,
en certa medida, impredicible.
- A ambigüidade e a incerteza resta valor aos
procesos racionais seguidos para a análise,
resolución de problemas e toma de decisións. Para
reducir a incerteza os membros da organización
crean mitos culturais (definicións da realidade que
se expresan e transmiten de forma simbólica por
medio da linguaxe, as metáforas e os rituais).
Teoría institucional
- Busca explicar as cousas no contexto.
- As organizacións son configuracións normativas
determinadas polo ambiente social e histórico.
- Os centros poderán sobrevivir se conseguen apoio
social (lexitimación e recursos), apoio que lograrán
se se adaptan ás condicións do ambiente.
- A estrutura formal non se entende como un
mecanismo de coordinación, de racionalización e
de eficacia, senón como un mecanismo de
adaptación e de supervivencia. O mecanismo
implícito de coordinación é a lóxica da confianza
ou presunción de competencia. Unha coordinación
e control estritos aumentaría os custes e podería
crear incerteza innecesaria.
Isto significa que:
o O coñecemento serve de base para
desvelar motivos ocultos dos fenómenos
organizativos e valoralos á luz das
circunstancias contextuais xerais e
específicas.
o O coñecemento busca concienciar aos
suxeitos das condicións organizativas nas
que se desenvolven e impulsar a súa
transformación por medio da acción
motivada.
o O coñecemento serve para facer explícita
a relación entre valores e feitos, accións e
intereses, e para fundamentar a
negociación das políticas da organización
escolar.
- En definitiva, o coñecemento busca desvelar e
actuar contra situacións de dominio ou
sometemento duns individuos ou grupos respecto
a outros.
- As prácticas delimitan os problemas que han de
resolverse e dita resolución apoiarase nas teorías
para lexitimar as metas e cambiar a realidade.
- Características xerais (véxase cadro páx. 16).
Teorías:
Teoría social
- Os traballos de Karl Marx e de Max Weber sobre a
socioloxía das organizacións e as reelaboracións
neomarxistas e neoweberianas constituíron o
punto de referencia das teorías sociais. A asunción
común de metas, estruturas e formas de
autoridade das organizacións constitúen procesos
xerais de control e de dominio.
 acaden por mecanismos verticais e formais.
Investigación positivista:
- Un centro é un conxunto de feitos ordenados e
estruturados que funcionan sen depender das persoas
que actúan nel e investigan sobre el.
- Os feitos son estables no tempo, o que aumenta o valor
preditivo da teoría.
- A realidade organizativa pode definirse mediante
variables para estudala. Estas delimítanse e mídese a súa
incidencia na realidade organizativa de forma
independente e interrelacionada.
- Teoría universal.
- Investigación externa, rigorosa (emprega instrumentos
estandarizados, válidos e fiables) e non contaminada por
valores, expectativas...
A investigación etnográfica
- Para investigar empréganse metodoloxías
naturalistas.
- Coa investigación búscase coñecer en
profundidade as organizacións escolares. Para iso,
observan a realidade como un todo de carácter
contextual, buscan as interpretacións que dan
desa realidade as persoas participantes nela e
empregan a mesma linguaxe que usan elas.
- As persoas investigadoras tratan de coñecer
aspectos visibles e ocultos da organización.
- Os estudos etnográficos implican a realización de
traballo de campo (inmersión no obxecto de
estudo para interpretar os datos ou resultados en
termos culturais). A cultura do centro é un “texto”
que o/a etnógrafo/a descoñece inicialmente e que
vai descubrindo pouco a pouco.
- A investigación etnográfica defínese polo seu
carácter:
o Interno (investigación nos centros e non
sobre os centros). A persoa observadora
introdúcese no escenario e situación dos
actores.
o Non precodificado (predefinido). A
dimensión subxectiva é importante.
o Holístico (visión totalizadora do
fenómeno) e cualitativo (descritivo).
o Oculto e observable (o explícito serve de
base para descubrir o implícito).
o Empírico (describe de forma detallada as
relacións e significados que integran o
obxecto de estudo, incluíndo as
percepcións e interpretacións do
observador).
- As teorías sociais de carácter crítico analizan as
organizacións nun contexto máis xeral e
cuestionan as formas de lexitimar o control e o
dominio exercido dentro e a traveso delas por
parte das forzas políticas e económicas.
- Nestes supostos aséntanse a teoría feminista e a
teoría do proceso laboral, as cales van centrar a
atención:
o Nas forzas externas (sociais, políticas,
económicas) que moldean a configuración
e funcionamento das organizacións.
o Nos intereses sociais e individuais aos que
serve a organización.
o Na distribución do poder na organización.
o Nos mecanismos ideolóxicos que levan
aos membros a habituarse e aceptar
condicións e prácticas que comportan
intensificación e descualificación laboral.
o Nos conflitos de discriminación e
problemáticas de sometemento ligadas á
presenza de persoas diferentes (en canto
a sexo, raza, clase social…) dentro da
organización.
- Esta teoría amósase crítica coa dominación que
tenden a exercer as ideoloxías imperantes. Non se
queda na aparencia das organizacións, trata de
desvelar o papel ocultador da súa estrutura
superficial (manifesta) e centrar a análise na
estrutura profunda (ideoloxía implícita) e en como
se relaciona esta con aquela, intentando
comprender como as forzas externas condicionan
o funcionamento da organización. Procura xerar
coñecemento sobre a organización que sirva para
que as persoas que traballan nela poidan someter
 a análise crítica o que está oculto e tomar
conciencia das súas condicións para cambialas.

Teoría micropolítica
- Asume a natureza complexa, inestable e conflitiva
dos centros escolares, debido a existencia neles de
individuos e grupos con intereses particulares que
establecen relacións micropolíticas (pactos,
negociacións, coalicións, loitas) para satisfacelos.
Os logros dentro deles van depender do modo en
que se distribúan os recursos de autoridade e de
influencia (poder).
- Centra a atención na política dentro da
organización, porque considera que o que
acontece nos centros non é unha mera
reprodución do externo (as dinámicas das
organizacións poden contribuír a cambiar as
dinámicas externas).
- Para desenvolver as dinámicas organizativas os
membros forman grupos de interese. Non existe
consenso sobre as metas, estas son diversas e, ás
veces, contraditorias, o que ocasiona conflitos,
algo inherente ás organizacións.
- Nesta teoría ten especial relevancia o proceso de
toma de decisións na organización, pois é nel onde
se reflexa o poder dos grupos e as metas e
estrutura do centro reflicten iso.

A investigación crítica
- Recorre á metodoloxía etnográfica con estudo de
casos (perspectiva cualitativa).
- Coincide coa investigación naturalista nalgúns
aspectos, pero non se queda en comprender,
senón que posúe unha orientación ética, defende
 uns valores morais e oriéntase expresamente a
poñer en marcha estratexias de transformación e
mellora das organizacións.
- É esixente consigo e coa acción.
- Intenta comprender ideoloxías, racionalización e
motivos ocultos.
- O sentido crítico e emancipador está presente en
todas as fases da investigación (na elección dos
fenómenos de estudo, na forma de negociar os
procesos e de relacionarse coas persoas, na
maneira de exploralos, na interpretación do que se
fai e na utilización do coñecemento.
- É colaborativa.
- Adquire un interese importante a negociación de
significados e de poder.
- Constitúe unha forma de cambio e de mellora da
práctica da educación coa organización nun medio
participativo e fundado de transformar os centros
a partir do coñecemento que brinda e do
compromiso que esixe.