J.

I(ucxyński ■TMwu)czyński
 500 ZAGADEK
FILOZOFICZNYCH
J. KUCZYŃSKI T. MRÓWCZYŃSKI

W A R S Z A W A 1 966
 O k ła d k a i k a r t a t y t u ł o w a
W Ł A D Y S Ł A W B R Y K C Z Y 5 IS K I

ERRATA

s tr . w ie r s z je s t p o w in n o być

81 5 d. ...n ie z m ie n n e ... ...n ie z m ie n n e ...

128 1 d. B a d a n ia d o t y c z ą c e ro- T r a k ta t o za s a d a ch
z u m u lu d z k ie g o p o z n a n ia lu d z k ie g o
154 2 d. ...p r a w ... ...p r a w d ...
184 9 d. 2. E p ik u r z w y s p y S a - 3. P a n t e iz m (o d g r . p a n -
ra os (341—270 p .n .e .), — w s z y s tk o i th e o s — b ó g );
s ły n n y
-—
 SPIS TREŚCI
P Y T A N IA ODPO-
W IE D Z I
str. str.
1. Działy f i l o z o f i i .......................... 8 142
2. Filozofia i mitologia . . . . 9 143
3. Czy znasz filozofię starożytną? . 11 145
4. Starożytne szkoły filozoficzne . 14 146
5. Czy znasz podobizny filozofów
starożytności i średniowiecza? . 15 149
6. Greckie t e r m in y .......................... 25 149
7. Wschód Bliski i Daleki . 26 151
8. Nazwy filozoficznych orientacji. 28 152
9. Słynne hasła, zwroty i meta­
fory ............................................. 29 155
10. A n t y n o m i e ................................ 31 157
11. C z a s ............................................. 32 159
12. Nieco s z o k u ją c e .......................... 34 160
13. Jakie kierunki wzięły nazwę od
s ł o w a ? ....................................... 37 161
14. D i a l o g i ....................................... 38 163
15. Uzupełnij l u k i .......................... 39 164
16. Czy to p r a w d a ? .......................... 40 165
17. Filozofowie i władcy 41 166
18. Sceny z życia filozofów . 43 167
19. Refleksje nad historią . 53 168
20. Czym się różnią? . . . . 55 170
21. Filozofowie o filozofii 57 175
22. Tu żyli, tu tworzyli . . . . 59 176
23. Zagadnienia metafizyczne . 62 176
24. Pojęcia — symbole doktryn 64 177
25. Tradycje 1 kontynuacje . 65 178
26. Filozofowie o szczęściu . 67 180
27, Przygody dzieł filozoficznych 69 182
28. Niezwykłe tytuły . . . . 71 183
29. Bóg w poglądach filozofów . 72 184
30. Tragiczne losy filozofów 74 186
31. Utopie społeczne . . . . 77 186
32. Czy znasz podobizny filozofów
n o w o ż y t n y c h ? .......................... 79 188
33. Literatura i filozofia 89 188
34. Jak się nazywa ten pogląd? . 91 189
35. Marks i Engels o historii filozo­
fii n o w o ż y t n e j .......................... 92 190
36. Z jakim kierunkiem łączysz? 94 191
37. Wartość i godność człowieka 95 191
38. Słynne p o le m ik i.......................... 97 192
39. Nauka i filozofia . . . . 99 194
40. Filozofia i wielkie wydarzenia ... 101 195
41. Ułóż chronologicznie ... 103 197
42. Filozofia w Polsce . . . . 104 197
43. Co wiesz o Marksie? 105 198
44. Czy znasz podobizny myślicieli
w s p ó łc z e s n y c h ?.......................... 106 200
45. Sztuka w społeczeństwie i filo­
zofii ............................................. 116 200
46. Jednostka, państwo, społeczeń­
stwo ............................................. 119 201
47. Karty t y t u ł o w e .......................... 121 203
48. Czyj to życiorys? . . . . 131 204
49. Słynne p y t a n i a .......................... 133 205
50. Diagnozy X X wieku 136 208
PYTANIA
1. DZIAŁY FILOZOFII

Filozofia, która obejmowała we wstępnym okresie

swego rozwoju bardzo szeroki zakres wiedzy, w toku
postępującej ciągle specjalizacji coraz wyraźniej o-
kreślała swój przedmiot, a jego modyfikacje w dzie­
jach mogą być rozdziałem odrębnej interesującej re­
fleksji.

L Skąd pochodzi i co oznacza nazwa filozofia?

2. Co znaczy słowo ontologia?
3. Co oznaczają słowa: epistemologia i gnozeologia?
4. Na jakie działy dzielono filozofię w starożyt­
ności i które z nich miały wówczas największe
znaczenie?
5. Skąd pochodzi i co oznacza słowo metafizyka?
6. Jakie działy wyodrębniamy w filozofii współ­
czesnej?
7. Jakie dyscypliny wchodzą w zakres aksjologii?
8. Proszę wymienić starożytne dzieło, w którym po
raz pierwszy użyto w tytule słowa „etyka”.
9. W którym wieku użyto po raz pierwszy słowa
„estetyka” ?
10. Jedna z najsłynniejszych w dziejach filozofii
klasyfikacja nauk eliminowała ze swego zasad­
niczego wykazu... filozofię, podkreślając szcze­
gólnie dobitnie, że metafizyka jest nieuprawnio­
ną spekulacją, gdyż wykracza ona swymi aspi­
racjami poza jedynie wiarygodne doświadczenie,
dodając nadto, że zbędna w świetle zdrowego
rozsądku jest też teoria poznania, jałowa forma-
listyka logiki, a psychologia zgoła niemożliwa.
Klasyfikacja obejmowała tylko 6 następujących
dyscyplin, szeregując je wedle stopnia ogólności;
matematykę, astronomię, fizykę, chemię, biologię
i socjologię.
Podaj nazwisko autora tej klasyfikacji i wiek,
w którym żył, oraz nazwę kierunku filozoficzne­
go, zainicjowanego przez niego. Dla ułatwienia
podajemy, że jest to po dziś dzień jeden z naj­
bardziej wpływowych prądów umysłowych.
2. FILOZOFIA I MITOLOGIA
Bogów greckiej i rzymskiej mitologii spotkać można
w dziełach wielu wybitnych myślicieli wszystkich
epok. Niektórzy z filozofów odwołują się do mitologii
po to, by w pięknej, metaforycznej formie wyrazić
swoją myśl, inni posługują się terminologią zaczerp­
niętą z mitologii, są wreszcie wśród filozofów krytycy
i interpretatorzy mitów.

1. Powiedz, który ze współczesnych filozofów fran­

cuskich posługuje się mitami Narcyza i Her­
kulesa, dla plastycznego ukazania dwóch alie­
nacji grożących człowiekowi X X wieku?
2. Hegel pisał, że „sowa Minerwy wylatuje do­
piero z zapadającym zmierzchem”. Jaki jest
sens tych słów, wypowiedzianych w toku roz­
ważań nad filozofią historii?
3. W jednym z zachowanych fragmentów filozofa
greckiego Empedoklesa czytamy: „Przede wszy­
stkim (wykładał) o czterech korzeniach wszyst­
kich rzeczy. Zeus błyszczący, niosąca życie Hera,
Aidoneus i Nestis, której łez krople są źródłem
dla śmiertelnych” . Jaką treść filozoficzną za­
wiera to zdanie?
4. Mit Dionizosa odgrywa istotną rolę u jednego
z twórców „filozofii życia”, niemieckiego myśli­
ciela X IX stulecia, którego dzieła wywarły po­
ważniejszy wpływ na kulturę umysłową dopiero
po śmierci autora. Podaj jego nazwisko.
5. W 1839 roku młody wówczas filozof niemiecki
pisał: „W gronie świętych kalendarza filozoficz­
nego Prometeusz jest najbardziej dostojnym
świętym i męczennikiem”. Kim był ten filozof
i dlaczego uznał Prometeusza za „najbardziej
dostojnego świętego” ?
6. W wydanym przed kilku laty po polsku trakta­
cie Cycerona zawarta jest obszerna analiza sta­
nowisk różnych szkół starożytnej filozofii wobec
greckiej i rzymskiej mitologii. Referując stano­
wisko jednej ze szkół Cyceron pisze m. in.:
„Ogromne mnóstwo bogów wzięło swój począ­
tek... ze zjawisk przyrody. Powleczeni ludzką
postacią, stali się oni przedmiotem poetyckich
opowieści, lecz przepełnili życie ludzkie wszela­
kimi zabobonami. Zagadnieniem tym zajmował
się Zenon, a potem obszerniej wyjaśnili je
 Kleantes i Chryzyp. Otóż w Grecji rozpowszech-
chnione jest dawne podanie, jak to Celus został
wytrzebiony przez swojego syna Saturna, któ­
rego znów uwięził jego syn Jowisz. W tych bez­
bożnych opowieściach bardzo udatnie ukryta
jest treść przyrodnicza. Chciano bowiem przez
to powiedzieć, że owa najwyższa, niebiańska,
eteryczna istota, to jest pierwiastek ognisty,
który rodzi wszystko sam przez się, pozbawiony
jest tej części ciała, której gwoli płodzenia po­
trzebowałby do złączenia się z inną istotą... Czyż
widzicie więc, jak od pomyślnych i pożytecznych
odkryć przyrodniczych doszło do wniosków
0 istnieniu zmyślonych i fałszywych bogów?
Stąd to właśnie zrodziły się mylne mniemania,
niepokojące błędy i prawie babskie zabobony.
Oto znane są postacie bogów, ich wiek, odzież
1 ozdoby, a także ich płeć, stosunki małżeńskie,
stosunki pokrewieństwa i wszystko, co zostało
przeniesione na bóstwa gwoli upodobnienia ich
do słabych ludzi”.
Podaj tytuł traktatu Cycerona oraz nazwę szko­
ły, której poglądy referuje rzymski filozof.
7. Znany, także w języku polskim, poemat filozo­
ficzny starożytnego materialisty rozpoczyna się
hymnem na cześć życia i pokoju. Kto był tym
filozofem i do której bogini skierowana była
jego inwokacja? Boginię tę nazywał on pra-
matką Rzymian, kochanką bogów i ludzi.
8. Wybitny pisarz francuski, laureat Nagrody Nobla,
opublikował w 1941 r. bogaty w treści filozoficz­
ne esej. Ostatnie zdanie tej książki „Trzeba wy­
myślić Syzyfa szczęśliwego” („II faut imaginer
Sisyplie heureux”) nawiązuje do jej tytułu. Po­
daj ten tytuł i nazwisko autora.
9. O którym ze starożytnych myślicieli greckich
powiedział Plutsrch, że: „przekreślił on ryczał­
tem wszystkich czczonych bogów, sprowadzając
ich do imion starodawnych wodzów, admirałów,
królów” ?
10. Podaj autora poniższych słów: „Etiopowie
twierdzą, że bogowie ich są czarni i płaskonosi,
a Trakowie, że są niebieskoocy i rudowłosi.
Gdyby byki i konie, i lwy posiadały ręce i mogły
nimi mailować i dzieła tworzyć, jak ludzie, to
konie malowałyby postacie bogów podobne do
koni i takież ciała im dawały, a byki podobne
do byków, takie dając im kształty, jakie dany
gatunek właśnie posiada”.
Większość tekstów starożytnych myślicieli, w szcze­
gólności tzw. przedsokratyków (czyli myślicieli żyją­
cych przed Sokratesem, którego poglądy znamy z dziel
Platona), zaginęła najprawdopodobniej bezpowrotnie.
Naszą wiedzę o starożytnej filozofii czerpiemy
w znacznej mierze „z drugiej ręki”, ze wzmianek roz­
sianych w pracach starożytnych autorów. Dużo za­
wdzięczamy zwłaszcza myślicielom, którzy jak np.
Teofrast — poświęcali wiele uwagi prezentacji poglą­
dów poprzedników. Poniżej przytaczamy dziesięć frag­
mentów z pism Teofrasta (t. I, Państwowe Wydawnic­
two Naukowe. Warszawa 1963), w których zawarte są
charakterystyki poglądów filozoficznych autorów sta­
rożytnych. Z fragmentów tych usunięto dziesięć imion
(miejsca zaznaczone są cyframi w nawiasach). Od­
gadnij, o których filozofów starożytnych tu chodzi?

1. „(1), syn Eksamyesa, Milezyjczyk, i Hippon,

który, jak się zdaje, nie uznawał istnienia Boga,
wodę nazywali zasadą, a doszli do tego poglądu
na podstawie zjawisk dostrzeganych zmysłami:
bo też ciepło utrzymuje się dzięki wilgotności,
a to, co zamiera, wysycha; i zarodki wszystkiego
są wilgotne, a wszelkie pożywienie jest soczyste.
Od czego zaś każda rzecz pochodzi, z tego
zwykle czerpie pożywianie. Więc woda jest za­
sadą natury wilgotnej i obejmuje wszystko; dla­
tego to przyjęli, że woda jest zasadą wszyst­
kiego, i twierdzili, że ziemia spoczywa na
wodzie”.
2. „Hippasos zaś z Metapontu i (2) z Efezu, i oni
także uznają jedną zasadę, która jest w ruchu
i jest określona, ale ogień uczynili zasadą
i z ognia przez zgęszczenie i rozrzedzenie wy­
wodzą to, co istnieje, i znowu do ognia sprowa­
dzając, każą się temu rozpadać, jako że ogień
jest jedyną naturą wszelkiego podłoża: gdyż (2)
twierdzi, że wszystko za ogień się wymienia,
a nawet wprowadza pewną kolejność i określo­
ny czas przemiany świata według jakiejś ko­
nieczności przez los wyznaczonej”.
3. „A spośród tych, którzy powiadają, że zasada
(wszechrzeczy) jest jedna, że znajduje się w ru­
chu i jest nieokreślona, (3), syn Praksjadesa,
Milezyjczyk, następca i uczeń Talesa, za zasadę
 i pierwiastek tego, co istnieje, uważał «to co
nieokreślonej) i pierwszy wprowadził tę nazwę
najwyższej zasady. Twierdzi on, że nie jest nią
ani woda, ani żaden inny z tych tak zwanych
pierwiastków, ale pewna jakaś nieokreślona
natura, z której powstały całe niebiosa i światy
w nich zawarte”.
4. „(4) zaś, syn Eurystrata, Milezyjczyk, towarzysz
Anaksymandra, on też podobnie twierdzi jak
tamten (tzn. filozof oznaczony 3-JK-TM), że pod­
stawowe podłoże jest jedno i nieograniczone,
ale nie nieokreślone, jak chce tamten, lecz
określone; i mówi, że jest nim powietrze. Róż­
nice zaś zachodzą wskutek zgęszczania się i roz­
rzedzania w poszczególnych rzeczach i z rozrze­
dzenia powstaje ogień, ze zgęszczenia zaś wiatr,
potem chmury, a z jeszcze większego zgęszcze­
nia woda, potem ziemia, potem kamienie,
a z nich wszystko inne. I on również uważał, że
ruch jest wieczny i że dzięki niemu powstają
także przemiany” .
5. „...żyjący niewiele później od Anaksagorasa, (5)
z Akragas, który współzawodniczy z Parmeni-
desem... przyjmuje cztery pierwiastki cielesne:
ogień, powietrze, wodę i ziemię, pierwiastki
wieczne, które się zmieniają zależnie od swej
obfitości lub nieliczności, łącząc się i rozdzie­
lając; wprowadził też podstawowe zasady, przez
które te pierwiastki są w ruch wprawiane:
miłość i walkę; bo pierwiastki muszą na prze­
mian być w ruch wprawiane, już to łącząc się
pod wpływem przyjaźni, już to rozdzielając się
pod wpływem walki; tak więc wedle niego
istnieje nawet sześć zasad”.
6- „(6), syn Hegezybula, Klozomeńczyk, przyłą­
czywszy się do filozoficznych poglądów Ana-
ksymenesa, pierwszy zmienił zapatrywania na
zasady wszechrzeczy i uzupełnił brakującą
przyczynę, przyjąwszy nieokreśloną ilość ma­
terialnych zasad; bo nic z tego, oo posiada po­
dobne cząsteczki substancji, tak jak je posiada
woda albo ogień, albo złoto, nie powstało i nie
jest zniszczalne; tylko dlatego zaś wydaje się,
że rzeczy te powstają i giną, iż się mieszają
i rozdzielają; a wszystkie one znajdują się na­
wzajem w sobie, ale każda z nich otrzymuje
swój charakter od tego, co w niej przeważa: bo
złotem wydaje się to, w czym znajduje się dużo
cząsteczek złota, choć są w nim wszystkie inne” .
 7. „(7), z Kolofonu, nauczyciel Parmenidesa... w y­
klucza ruch oraz trwanie bez ruchu: gdyż nie­
ruchome jest to, co nie istnieje, bo ani nic od
niego nie przychodzi, ani ono samo od czegoś
innego; porusza się zaś to, co jest liczniejsze od
jednego, bo jedno przechodzi w drugie; tak że
kiedy powiada, iż pozostaje w tym samym miej­
scu i że się nie rusza, zawsze w tym samym trwa
miejscu to, co się nie rusza, ani mu nie przystoi
się zmieniać coraz to inaczej, stwierdza, że ono
się nie rusza nie z powodu bezruchu, który jest
czymś przeciwnym ruchowi, ale dzięki trwaniu
pozbawionemu i ruchu, i bezruchu”.
8. „(8) zaś z Elei albo z Miletu — bo na oba spo­
soby mówią o nim... przyjął jako pierwiastki
nieskończone i zawsze w ruchu będące — atomy
i nieskończoną liczbę ich postaci, gdyż nie było
powodu, dla którego by miały być raczej takie
niż inne, i ponieważ w tym, co istnieje, widział
nieustanną zmianę i stawanie się. A oprócz tego
(mniemał), że to, co istnieje, jest bardziej realne
niż to, co nie istnieje, oraz że jedno i drugie
jest taką samą przyczyną rzeczy powstających.
Przyjmując bowiem, że substancja atomów jest
masywna i pełna, nazywał je bytem i twierdził,
że poruszają się w pustej przestrzeni, którą na­
zwał niebytem, twierdził, że ona nie mniej
istnieje niż byt”.
9. „Podobnie i towarzysz jego (filozofa, o którym
mowa we fragmencie 8-JK-TM), (9)/z Abdery
przyjął jako najwyższe zasady pełnię i próżnię,
z których pierwszą nazywał bytem, a drugą nie­
bytem; bo przyjmując atomy jako materię tego,
co istnieje, resztę stwarzają (8—9) na skutek
różnic zachodzących między nimi”.
10. „(10), syn Pyreta z Elei... poszedł dwoma dro­
gami. Bo i wykazuje, że wszystko, co istnieje,
jest wieczne, i stara się wyjaśnić powstanie
tego, co istnieje; ale niejednakowe są jego po­
glądy na jedno i drugie, lecz zgodnie z prawdą
przyjmuje, że wszystko, co istnieje, jest czymś
jednym, że nie powstało i jest kuliste. Z drugiej
zaś strony, by zgodnie z zapatrywaniami ogółu
przedstawić powstanie zjawisk, dwie przyjmuje
najwyższe zasady: ogień i ziemię; tę drugą jako
materię, ogień zaś jako przyczynę, i to twórczą”.
4. STAROŻYTNE SZKOŁY FILOZOFICZNE

Podaj daty powstania (przybliżone), założycieli (ewen­

tualnie głównych przedstawicieli) oraz pochodzenie
nazw następujących szkół filozoficznych:

1. Szkoła eleacka
2. Szkoła cyników

3. Szkoła megarejska
4. Szkoła cyrenaików

5. Szkoła akademicka

6. Szkoła perypatetycka

7. Szkoła stoicka
8. Szkoła sceptyków
9. Szkoła milezyjska

10. Szkoła, na której wrotach był napis: „Przecho­

dniu, tutaj będzie ci dobrze; najwyższym do­
brem jest tu rozkosz”.
Pod poniższymi wizerunkami zamieszczamy dość znane
wypowiedzi myślicieli — zestawienie takie ułatwi Ci
nie tylko ich rozpoznanie, ale również pozwoli łatwiej
zapamiętać zarówno podobizny, jak i godne utrwale­
nia myśli. Jeśli możesz, podaj również wiek, w któ­
rym żyli.

1. „Nigdy nie można wejść dwa razy do tej samej

rzeki”.
2. „Staliśmy się w najważniejszych rzeczach ucz­
niami zwierząt; naśladując pająka staliśmy się
jego uczniami w tkaniu i łataniu, a tak samo
uczniami jaskółki w budowaniu i śpiewających
ptaków, łabędzia i słowika, w śpiewie”.
 3. „Czy w takim razie, rzekł, kosz do śmieci jest
piękny? — tak, na Zeusa, jest piękny, a złota
tarcza jest brzydka, jeśli ze względu na to,
czemu służą, tamten jest zrobiony pięknie, tam­
ta źle”.

2 — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 17

4. „...zanim ród filozofów nie uzyska władzy, to
nie ustaną nieszczęścia ani dla państw, ani dla
obywateli, ani też ustrój, który sławimy w wyo­
braźni, nie dojdzie do skutku w praktyce”.
5. „Można powiedzieć, że przyjemność jest począ­
tkiem i końcem szczęśliwego życia; wiemy, że
jest ona dobrem pierwszym i naturalnym”.
6. „...wszyscy mędrcy, choćby się nie znali, są
przyjaciółmi; albowiem nie ma nic godniejszego
miłości niż cnota i kto ją posiądzie, będzie przez
nas kochany, gdziekolwiek się znajdzie”.
7. „Tworzywem każdego człowieka jest zgnilizna,
woda, proch, kość, smród. A marmur — to ziemia
stwardniała. A złoto’ i srebro — to osad ziemi.
A suknia — to włosy zwierzęce. A purpura — to
krew. Tak samo i wszystko inne. I dech jest
czymś podobnym, i ciągłej ulega przemianie” .
8. „Szczęśliwy jest ten, kto ma to, czego chce, a nie
chce niczego złego. Szczęśliwy jest ten, kto po­
siada Boga” .
9. „Czymś o wiele cięższym, niż fałszowanie pie­
niędzy, z których jest korzyść tylko w życiu do­
czesnym, jest zniekształcenie wiary, od której
zależy życie duszy. Stąd też jeśli fałszerzy pie­
niędzy, czy innych przestępców, władcy świeccy
słusznie skazują na śmierć, o ile słuszniej jest
nie tylko ekskomunikować, ale tracić herety­
ków, skoro tylko dowiedzie się im herezję”.
10. „Piękno jednoczy wszystko, a czerpie tę zdol­
ność z formy, której blask stanowi o pięknie.
I dzięki temu, że forma rozbłyska na częściach
materii, piękno jest przyczyną jedności”.
Filozofowie współcześni posługują się często greckimi
terminami, zarówno w wykładzie doktryn starożyt­
nych, jak i przy formułowaniu własnego stanowiska.
Ciągłość w rozwoju kultury znajduje swój wyraz nie
tylko w popularnym „już starożytni Grecy” , lecz także
w technicznej terminologii filozofii.
Wyjaśnij, jakie jest znaczenie następujących pojęć:

1. Arche u jońskich filozofów przyrody

2. Anamnezis w teorii poznania Platona
3. Entelechia u Arystotelesa
4. Pneuma u stoików
5. Ataraksja u epikurejczyków

6. Monada u Leibniza
7. Noumen u Kanta

8. Nauki nomotetyczne w humanistyce współczes­

nej

9. Epoche u Husserla

10. Hipostaza u Tadeusza Kotarbińskiego

7. WSCHÓD BLISKI I DALEKI
W zagadkach niniejszych zajmujemy się z reguły fi­
lozofią europejską. Ale przecież w jej obrębie i w kul­
turze zachodniej w ogóle występuje szereg wątków,
zaczerpniętych z innych kontynentów i innych kultur.
Dziś, w epoce wzrastającej komunikacji międzynaro­
dowej i komunikacji myśli, wątki te będą stawać się
coraz liczniejsze i bardziej znane.

1. Podaj, jak się nazywał i w którym stuleciu żył

starożytny mędrzec chiński, uchodzący za twór­
cę norm chińskiego feudalizmu. Zajmował się
on m. in. problemami władzy i od niego też
pochodzi słynne zdanie: „Ucisk rządu bywa
okrutniejszy od tygrysów” . Wedle tradycji lite­
rackiej „uboga wdowa, zapytana przez owego
mędrca, dlaczego nie ucieka z okolicy, w której
tygrysy pożarły jej męża i synów, odpowiada, że
woli tu zostać, bo władze powiatowe są ła­
godne” .

2. Stare chińskie kroniki cesarskie podają, że pe­

wien wybitny mędrzec proszony był przez króla
Wei (339—329 p. n. e.), aby przyjął hojne dary
i zechciał zostać jego kanclerzem. Filozof ów od­
powiedział posłom króla: „Tysiąc uncji złota
jest wielkim bogactwem, a kanclerstwo jest za­
szczytną godnością. Ale czyście nigdy nie wi­
dzieli ofiarnego byka na przedmiejskim nabo­
żeństwie? Karmią go przez kilka lat, stroją
w hafty wzorzyste, żeby go zaprowadzić do
wielkiego ołtarza. Czyżby wtedy nie wolał być
opuszczonym prosiakiem? Idź precz natych­
miast. Nie kalaj mnie. Wolę dla swej przyjem­
ności brodzić w błotnistym bajorze, niż być pod
wędzidłem władzy. Do końca życia nie przyjmę
urzędu, żeby móc swobodnie zaspokajać swoje
chęci”. Wyjaśniamy, że był on wrogiem filozofa,
o którego pytamy poprzednio, oraz że przed kil­
kunastoma laty wydano w Polsce jego dzieło.
Podaj nazwisko tego mędrca i ewentualnie tytuł
księgi.

3. Podaj nazwisko twórcy jednego z dwu głównych

nurtów starochińskiej filozofii i nazwę tego nur­
tu, dowodzącego „jedności przyrody świata
 i prawidłowości ładu przyrody” (prof. W. Ja­
błoński), który przez wielu interpretatorów cha­
rakteryzowany był jako swego rodzaju ma­
terializm, a z biegiem stuleci ukształtował spe­
cjalny rytuał religijny, głosząc m. in. religijną
cześć natury.

4. Podaj nazwisko wybitnego działacza i filozofa

indyjskiego X X wieku, przywódcy ruchu naro­
dowo-wyzwoleńczego przeciwko brytyjskiemu
panowaniu, zamordowanego przez reakcyjnego
fanatyka.
5. Światopogląd ulegał zmianom nie tylko pod
wpływem przekształceń społecznych i odkryć
przyrodniczych, ale również rozwoju nauk histo­
rycznych, humanistycznych. O jakiej epoce pisał
Bronisław Baczko, że wówczas „zakwestionowa­
ny zostaje cały horyzont kulturowy tradycji
biblijnej — jakże pomieścić w jej perspektywie,
nawet w tej wersji, którą dał Bossuet, historię
Chin i Indii, czy kultur południowoamerykań­
skich” .
6. Wyjaśnij, jaki jest pierwotny, etymologiczny
sens „tao” — jednego z najbardziej kontrower­
syjnych pojęć w filozofii chińskiej.
7. Podaj nazwisko autora wydanej przed kilku la­
ty po polsku obszernej, dwutomowej pracy o f i­
lozofii indyjskiej.

8. Wyjaśnij, do czego odnosi się nazwa Upani-

szady.

9. Podaj nazwisko filozofa arabskiego, do którego

nawiązywał kierunek średniowiecznej filozofii
chrześcijańskiej reprezentowany m. in. przez
Sigera z Brabancji.
10. W średniowieczu popularny był aforyzm: „Od
Mojżesza do Mojżesza nie ma nikogo poza Moj­
żeszem”. Podaj nazwisko żydowskiego filozofa,
którego znaczenie w dziejach myśli ukazywał
ten aforyzm.
O NAZWY FILOZOFICZNYCH
0. ORIENTACJI

Podaj znaczenie terminów charakteryzujących orien­

tacje, czy postawy poznawcze i moralne — zwróć też
uwagę na krzyżowanie się zakresów poszczególnych
nazw, różne w zależności od usytuowania danej po­
stawy (np. empiryzmu czy altruizmu) w kierunku filo­
zoficznym materialistycznym lub idealistycznym, czy
wręcz spirytualistycznym.

1. Agnostycyzm

2. Altruizm
3. Aprioryzm
4. Egoizm
5. Empiryzm
6. Hedonizm
7. Racjonalizm

8. Relatywizm
9. Sensualizm

10. Sceptycyzm
« SŁYNNE HASŁA, ZWROTY
ii. I METAFORY

Niekiedy jednozdaniowa wypowiedź znaczy więcej niż

książka, niektóre lapidarne hasła stały się słynne,
obiegowe, znane poprzez stulecia. W poniższych przy­
kładach nie zawsze pytamy o autorów — niekiedy jest
to zbyt trudne, często zbyt łatwe.
1. Co oznacza i od kogo pochodzi greckie określe­
nie „panta rhci” ?
2. „Tyle mamy władzy, ile wiedzy” — zwrot ten,
znany w innej jeszcze wersji „Wiedza to potęga”
wywodzi się z okresu znamiennego dla gwał­
townego awansu nauki; podaj, jaka to epoka
i jeśli możesz — kto jest autorem cytowanych
słów.
3. Podaj przekład i autora jednego z najsłynniej­
szych zdań w dziejach filozofii: „Cogito, ergo
sum”.
4. Oto zdanie słynnego chrześcijańskiego filozofa
X VII wieku: „Wiekuista cisza tych nieskończo­
nych przestrzeni przeraża mnie” . Podaj jego na­
zwisko.
5. Określ orientację filozoficzną autora niniejszych
słów, ewentualnie podaj jego nazwisko: „Bóg
chrześcijan jest ojcem nadzwyczaj dbałym
o swoje jabłka, za to o wiele mniej o swoje
dzieci” .
6. Kogo określił Hegel poniższym zwrotem: „La
raison a cheval” („Rozum na koniu”)?
7. W r. 1847 „Związek Sprawiedliwych” zwołał do
Londynu kongres, na którym w miejsce swej
dawnej, ogólnikowej i utopijnej wówczas z całą
pewnością dewizy „Wszyscy ludzie — braćmi”
przyjął nowe, rewolucyjne hasło, które stało się
wkrótce sławne niemal na całej kuli ziemskiej,
a dziś już jest znane powszechnie. Podaj treść
tego hasła.
8. Zapewne bez trudu podasz autora tego sądu:
„Filozofowie dotychczas jedynie różnymi sposo­
bami interpretowali świat — chodzi jednak o to,
aby go zmienić”.
9. „Absurdem jest żeśmy się urodzili, i absurdem,
że umrzemy” — oto zdanie współczesnego pisa­
rza i filozofa; jeśli nie domyślasz się jego na­
zwiska, podaj przynajmniej, jaką filozofię może
on reprezentować.
10. Podaj autora poniższych zdań: „Z punktu wi­
dzenia materializmu prymitywnego, wulgarnego,
metafizycznego, idealizm filozoficzny jest tylko
bzdurą. Przeciwnie, z punktu widzenia materia­
lizmu dialektycznego idealizm filozoficzny jest
jednostronnym, przesadnym, iiberschwengliches
(Dietzgen) rozwinięciem (rozdęciem, chorobli­
wym przerostem) jednego z drobnych rysów, jed­
nej ze stron, krawędzi poznania w absolut oder­
wany od materii, od przyrody, przeistoczony
w bóstwo” .
10. ANTYNOMIE
Rozważania nad kapitalnymi zagadnieniami filozoficz­
nymi (jak np. problem ruchu, nieskończoności świata,
Boga, wolności) prowadziły częstokroć do wykrycia
antynomii. Analiza tych antynomii zrodzona z dążenia
do ich przezwyciężenia okazywała się niekiedy bardzo
płodną, pobudzała późniejszych myślicieli do pogłę­
bienia refleksji, rozszerzała horyzonty intelektualne.
Niektóre, naiwne z pozoru antynomie, znane już auto­
rom starożytnym, zostały wyjaśnione dopiero przy po­
mocy skomplikowanego aparatu naukowego logiki ma­
tematycznej.
Do najbardziej znanych antynomii wykrytych przez fi­
lozofów starożytnych należą „aporie” eleatów i anty­
nomie powstałe w szkole megarejskiej.
Wyjaśnij, na czym polegają antynomie:

1. „Dychotomia”
2. „Achilles”
3. „Strzała”
4. „Kłamca”
5. „Elektra”
6. „Sorites” („Stos”)
Podaj autora (względnie autorów) przytoczonych po­
niżej antynomii i przeprowadź ich analizę:
7. Twierdzenie: „Świat posiada początek (granicę)
co do czasu i przestrzeni”. Twierdzenie przeciw­
ne: „Świat jest co do czasu i przestrzeni nie­
skończony” .
8. Twierdzenie: „Wszystko na świecie składa się
z tego, co proste”. Twierdzenie przeciwne: „Nie
ma niczego prostego, wszystko jest złożone”.
9. Twierdzenie: „Istnieją w świecie przyczyny
(wytworzone) przez wolność”. Twierdzenie prze­
ciwne: „Nie ma żadnej wolności, lecz wszystko
jest przyrodą”.
10. Twierdzenie: „W szeregu przyczyn świata jest
jakaś istota konieczna”. Twierdzenie przeciwne:
„W szeregu tym nic nie jest konieczne, lecz
wszystko w nim jest przypadkowe” .
11. CZAS
George Berkeley pisał przed przeszło dwustu laty:
„Czas, miejsce i ruch, ujęte w szczególności, czyli
konkretnie, są czymś, co zna każdy, lecz kiedy dostaną
się do rąk metafizyka, stają się zbyt abstrakcyjne
i subtelne, żeby człowiek obdarzony pospolitym roz­
sądkiem zdołał je pojąć. Poleć służącemu, by cię ocze­
kiwał o takim a takim czasie, w takim a takim m iej­
scu; to przecież nigdy nie będzie się on biedził nad
znaczeniem tych słów, nie napotyka bowiem najmniej­
szej trudności w zrozumieniu tego właśnie konkretne­
go czasu i miejsca, a także ruchu, który go tam do­
prowadzi. Jeżeli jednak czas rozważa się w oderwaniu
od wszelkich poszczególnych działań i idei, które sta­
nowią o różnorodności naszych dni, jedynie jako kon­
tynuację istnienia lub abstrakcyjne trwanie, to chcąc
to zrozumieć, nawet filozof może mieć niemały kłopot”.
Wniosek, jaki wyciąga Berkeley z tej filipiki w obronie
potocznego rzekomo pojmowania czasu, może wydać
się szokujący: wbrew zapewnieniom angielskiego
myśliciela trudno uwierzyć, że czas odnosi się jedynie
do następstwa idei w naszych umysłach. Ale jest to
dodatkowym potwierdzeniem słuszności myśli Berke­
leya, że filozoficzna analiza pojęcia czasu sprawiała
filozofom niemało kłopotu. W dyskusjach na ten temat
uczestniczyli myśliciele różnych szkół, epok, kręgów
kulturowych.

1. Podaj nazwę systemu filozofii indyjskiej, który

uważał czas za formę, czy specyficzną modyfi­
kację niedostępnej dla naszych zmysłów pra-
krti, czyli jednego, wiecznego źródła wszelkiego
bytu, ostatecznej przyczyny empirycznego
wszechświata.
2. Wyjaśnij, jak ujmował Arystoteles stosunek
wzajemny czasu i ruchu.
3. Wyjaśnij, na czym polegała stoicka koncepcja
„wielkiego roku”.
4. Odpowiedz, czy chrześcijańska filozofia Aure­
liusza Augustyna traktująca Boga jako byt
istniejący odwiecznie zakładała wieczność
czasu?
5. Powiedz, jak pojmował Awicenna stosunek czasu
i materii.
 6. Podaj nazwisko autora wydanego w 1687 roku
traktatu mechaniki pt. Philosopiae Naturalis
Principia Mathematica, w którym przeprowa­
dzono odróżnienie czasu względnego od czasu
absolutnego.
7. Powiedz, czy według Kanta można by powie­
dzieć, że czas a) jest obiektywny, b) posiada
empiryczną realność?
8. Podaj nazwisko żyjącego w latach 1852—1933
filozofa, który traktował czas jako fikcję nie
mającą żadnego odpowiednika w rzeczywistości,
lecz niezbędną w naszym życiu.
9. W 1905 roku ogłoszona została teoria naukowa,
która nadała nową postać pojęciu czasu. Według
tej teorii można twierdzić, że zdarzenie A jest
równoczesne ze zdarzeniem B jedynie wtedy,
gdy twierdzenie to uzupełnimy uwagą: z punktu
widzenia obserwatora C (bądź układu C). P o­
daj jej nazwę.
10. Podaj nazwisko filozofa żyjącego w latach
1859—1941, który rozważając problem czasu pi­
sał m. in: „...rzeczywiste trwanie jest tym, co
się zawsze nazywało czasem, lecz czasem po­
strzeżonym jako niepodzielny. Nie przeczę, że
czas implikuje następstwo. Ale nie mógłbym ‘się
zgodzić na to, że następstwo przedstawia się
naszej świadomości zrazu jako rozróżnienie ja­
kiegoś «przed» i 'jakiegoś «po», występujących
obok siebie. Gdy słuchamy jakiejś melodii, ma­
my najczystsze wrażenie następstwa, jakie mieć
możemy — wrażenie najbardziej oddalone od
wrażenia jednoczesności; a przecież właśnie
sama ciągłość melodii i niemożliwość jej roz­
łożenia wywierają na nas to wrażenie. Jeśli
dzielimy melodię na oddzielne nuty, na tyle
«przed» i «po», ile nam się podoba, to znaczy,
że wprowadzamy tu obrazy przestrzenne i na­
stępstwo nasycamy jednoczesnością: w prze­
strzeni i tylko w przestrzeni istnieje wyraźne
rozróżnienie części w stosunku do siebie ze­
wnętrznych. Przyznaję zresztą, że zazwyczaj
umieszczamy się w czasie przestrzennym. Nie
leży to bowiem wcale w naszym interesie, abyś­
my się wsłuchiwali w nieprzerwany szmer życia
ukrytego w głębi. A przecież tam właśnie jest
rzeczywiste trwanie. I dzięki niemu dokonują
się w jednym i tym samym czasie mniej lub
bardziej długie zmiany, których jesteśmy świad­
kami, zmiany zachodzące w nas samych
i w świecie zewnętrznym”.

3 — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 33

Zarówno życie rodzinne wielu myślicieli, jak i nie­
które ich pomysły filozoficzne oraz losy tych pomy­
słów odbiegają niekiedy od przeciętnych czy ustalo­
nych i znanych norm, opinii, zwyczajów. Codzienność
wielkich twórców systemów teoretycznych i wspania­
łych dzieł odbiegała często swym prozaicznym, a nie­
kiedy nawet komicznym charakterem od wzniosłych
lotów ich myśli. Odgadnij bohaterów poniższych sy­
tuacji:

1. Żona była słynną awanturnicą i ponoć nieustan­

nie dręczyła swego łubianego nieomal powszech­
nie męża. Imię jej stało się synonimem złej,
kłótliwej żony. Ostatnio pojawiły się próby reha­
bilitacji owej niewiasty — powiedz, o kogo
chodzi i wskaż męża.

2. Pewien twórca, który wsławił się m. in. stwo­

rzeniem obszernej, pięknie i nad wyraz logicz­
nie skonstruowanej teorii moralności i samej
moralności, nienawidził kobiet do tego stopnia,
że pozostał do końca życia starym kawalerem.
Gdy jego lokaj wstąpił w związek małżeński,
wyrzucił go natychmiast z pracy za ów „czyn
hańbiący” . Podaj nazwisko owego filozofa.

3. Podaj nazwisko słynnego moralisty, autora głoś­

nego traktatu pedagogicznego, który wszystkie
swe dziewięcioro dzieci oddawał kolejno do
przytułku.

4. Filozofia i jej teorie spotykały się także z oficjal­

nymi wyklęciami tak, jak herezje. Podaj,
w którym wieku Sobór Laterański potępił awer-
roizm, aleksandrynizm i teorię „podwójnej
prawdy” (religijnej i filozoficznej).

5. W historii bodaj częstsze jeszcze niż wielkie

i po dziś dzień ważkie tendencje znane były
także ideologie, które przeminęły nieomal bez
śladu, lub takie, które wydają nam się dziś oso­
bliwymi. Powiedz, jak się nazywała ideologia
reprezentowana w Niemczech w latach czter­
dziestych X IX wieku, głównie przez Karola
Grima i Mojżesza Hessa, a głosząca potrzebę
 tworzenia socjalizmu o charakterze ponadkla-
sowym — jako wyrazu „natury” człowieka, nie
mającego nic wspólnego z proletariatem. Potę­
piali oni równocześnie kapitalistyczną drogę
rozwoju Anglii i Francji, a równocześnie kryty­
kowali występujący w tych krajach socjalizm
utopijny. Doktryna ich miała wyraźnie nacjona­
listyczne akcenty.

6. Słynne zdanie Dostojewskiego z Biesów, które

w zwulgaryzowanej postaci stało się już popu­
larnym przysłowiem — porzekadłem: „Jeśli nie
ma Boga, wszystko jest dozwolone” , zrobiło
wielką karierę filozoficzną i dziś (w trybie oznaj-
mującym, twierdzącym) jest jedną z kluczowych
przesłanek rozpowszechnionego kierunku; podaj
jakiego i jaką pełni w nim funkcję.

7. Jeden z współczesnych kierunków filozoficznych,

nb. rozwijany również przez część bojowników
ruchu oporu w niektórych okupowanych przez
Niemców krajach Europy, głosił m. in„ że wol­
ność ludzka nic jest bynajmniej dobrem, ale
ciężką koniecznością, gdyż zmusza człowieka do
nieustannego wyboru, decydowania bez jakiej­
kolwiek możliwości powołania się na normy
prawne czy obyczajowe, usprawiedliwienia się
ich nakazami. „Człowiek jest skazany na to, by
był wolny” — pisał jeden z twórców tego kie­
runku. Podaj jego nazwę.

8. Podaj, jaką orientację światopoglądową repre­

zentuje autor takiej oto wizji współczesnej kul­
tury: „Weszliśmy w nową fazę kultury, którą to
fazę moglibyśmy nazwać epoką kina. Najbar­
dziej zdumiewające zdobycze techniki naukowej
służą celom czysto efemerycznym, bez troski
0 swe ostateczne usprawiedliwienie. W naszych
oczach powstaje nowa społeczność, która nie
uzna żadnej hierarchii wartości, żadnej dyscy­
pliny intelektualnej ani żadnej tradycji społecz­
nej i religijnej, lecz która żyć będzie wyłącznie
dla chwili bieżącej w chaosie wrażeń” .

9. Antyczna teoria wiecznych powrotów światów,

głoszona m. in. przez Heraklita, pitagorejczyków
1 szkoły stoickie, rozpowszechniana była rów ­
nież w bliższych nam czasach — podaj, w któ­
rym, najbliższym nam chronologicznie stuleciu.
10. Podaj, który z niżej wymienionych myślicieli
znajduje się po dziś dzień na „Indeksie ksiąg
zakazanych” :

Bayle Hume
Bentham Kant
Bergson Lammenais
Bruno Locke
D’Alembert Maeterlinck
Descartes Malebranche
Diderot Proudhon
Fontenelle Rousseau
Helwecjusz Sartre
Hobbes Spinoza
I-Iolbach Wolter
 JAKIE KIERUNKI WZIĘŁY NAZWĘ
OD SŁOWA...

Kierunki filozoficzne biorą swe nazwy często od imion

twórców danej orientacji, bądź też od nazw, których
treści przypisują szczególne znaczenie. Podaj, jakie
kierunki wzięły swą nazwę od następujących słów:

1. człowiek
2. materia

3. istnienie
4. nazwa

5. zjawisko
6. osoba
7. czyn
8. rzecz

9. przyroda
10. wyobrażenie
 DIALOGI

Filozofowie wyrażają częstokroć swoje myśli w lite­

rackiej formie dialogu. W niektórych epokach forma
dialogu filozoficznego była bardzo popularna, ale spo­
tkać ją można w każdym okresie historycznym. Spró­
buj odgadnąć tytuły i autorów dialogów, w których
uczestniczą podane poniżej osoby? (Teksty wszystkich
dialogów ukazały się po wojnie w polskich przekła­
dach.)

1. Euklides, Terpsion, Sokrates, Teodoros, Teajtet

2. Prometheus i Dzeus
3. Wellejusz, Balbus, Kotta
4. Hylas i Filonous
5. D’Alembert i autor dialogu
6. Salviatti, Sagrcdo, Simpliccio
7. Trygencjusz i Licencjusz
8. Lukian, Erazm i Rabelais
9. Smith, Teofil, Prudencjusz, Frulla
10. Sokrates i Montaigne
Dialogi te napisali: Aureliusz Augustyn, Gior-
dano Bruno, George Berkeley, Cyceron, Denis
Diderot, Bernard Le Bovier de Fontenelle, Ga­
lileo Galilei, Lukian z Samosaty, Platon, Wolter
15. UZUPEŁNIJ LUKI

W wymienionych poniżej zdaniach cytowane są słyn­

ne zwroty i definicje. W każdym z nich brak jest
jednego słowa. Postaraj się uzupełnić te luki wpisując
w miejsca wykropkowane odpowiednie słowa.

1. Zwolennicy tzw. klasycznej definicji prawdy są­

dzą, że „prawda jest t o .......myśli z. rzeczywisto­
ścią” .
2. Znana formuła sensualizmu głosi: „Nie ma ni­
czego w umyśle, czego by nie było uprzednio

3. Marks uważa, że „człowiek jest całokształtem

stosunków ........”.
4. Holbach twierdzi, że „ruch jest to sposób istnie­
nia .......... ”.
5. W K rytyce praktycznego rozumu Kant pisze:
„Dwie rzeczy napełniają moje serce wciąż no­
wym i wciąż rosnącym podziwem i szacunkiem:
niebo gwiaździste nade mną i prawo ........ we
mnie” .

6. Według Demokryta „naprawdę istnieją tylko

atomy i ....... ” .

7. Słynna sentencja Protagorasa głosi, że „miarą

wszechrzeczy jest ......... ”.
8. Dyrektywa zwana w historii filozofii „brzytwą
Ockhama” brzmi: „Nie należy mnożyć ..........
ponad potrzebę” .

9. Franciszek Bacon dowodził, że „umysłowi ludz­

kiemu nie skrzydeł potrzeba, lecz ........” .

10. W przedmowie do Filozofii Prawa Hegel napisał

słynne, różnorodnie interpretowane słowa: „To,
co jest rozumne, jest rzeczywiste, i to, co jest
rzeczywiste, jest ........ ”.
18. CZY TO PRAWDA?

Zastanów się, czy prawdziwe są podane poniżej cha­

rakterystyki poglądów poszczególnych filozofów i kie­
runków filozoficznych:

1. Fizyka kartezjańska zakłada atomistyczną teorię

budowy świata cielesnego.
2. W średniowiecznym sporze o uniwersalia rea­
liści bronili poglądu, że nie istnieją byty jed­
nostkowe.
3. Franciszek Bacon przeprowadził krytykę dzieła
Kartezjusza pt. Medytacje o pierwszej filozofii.
4. Tomasz z Akwinu zwalczał ontologiczny dowód
na istnienie Boga sformułowany przez Anzelma
z Canterbury.
5. George Berkeley był empirystą.

6. Spinoza twierdził, że Bóg ma nieskończoną ilość

atrybutów.

7. Denis Diderot jest autorem Wstępu do Wielkiej

Encyklopedii Francuskiej.
8. Kant uważał, że istnieją sądy syntetyczne
a priori.

9. Wolter atakował ateizm.

10. Teorię „dwóch prawd” (w sporze na temat sto­

sunku wiary i rozumu) sformułował Jan z Sa-
lisbury.
17. FILOZOFOWIE I WŁADCY

Stosunki między filozofami i możnowładcami układały

się bardzo różnie. Królowie bywali zarówno ich prze­
śladowcami, jak protektorami. Niekiedy ich uczniami.
Filozofowie występowali często w roli oskarżycieli
władców. Zdarzało się im także dzierżyć w swoich
rękach najwyższą władzę państwową.

1. Powiedz, który z wielkich filozofów greckich był

wychowawcą Aleksandra Macedońskiego?

2. Jeden z wybitnych przedstawicieli rzymskiego

stoicyzmu był cesarzem. Napisał m. in. znane
również po polsku Rozmyślania. Podaj jego imię.

3. Wielki filozof francuski zaproszony został

w 1649 r. przez królową szwedzką Krystynę do
Sztokholmu. Podaj jego nazwisko.

4. Prześladowany w ojczystym kraju filozof fran­

cuski La Mettrie schronił się w 1748 r. na obcym
dworze. Czyj to był dwór?

5. Znany filozof francuskiżyjący w XVIII wieku,

autor licznych pamfletów atakujących absolu­
tyzm, powiastek filozoficznych, dialogów i roz­
praw napisał elegię na śmierć siostry Frydery­
ka II. Podaj nazwisko tego filozofa.

6. Wielki filozof holenderski żyjący w XVII wieku

odmówił zadedykowania jednej ze swych prac
Ludwikowi XIV, w zamian za dożywotnią pen­
sję, jakkolwiek znajdował się w bardzo trudnej
sytuacji materialnej. Podaj jego nazwisko.

7. Karol Marks poświęcił jedną ze swych znanych

prac analizie zamachu stanu dokonanego przez
Ludwika Bonaparte, późniejszego cesarza Napo­
leona III. Praca ta zaczyna się od słów: „Hegel
powiada gdzieś, że wszystkie wielkie historycz­
ne fakty i postacie powtarzają się, rzec można
dwukrotnie. Zapomniał dodać: za pierwszym
razem jako tragedia, za drugim jako farsa,
Caussidićre zamiast Dantona, Louis Blanc za­
miast Robespierre’a, Góra z lat 1848—1851 za­
miast Góry z lat 1793—1795, bratanek zamiast
 stryja. I tak samo karykaturalne są okoliczności
towarzyszące drugiemu wydaniu osiemnastego
brumaire’a’\ Podaj tytuł tego dzieła.
8. Na marginesie Roczników Tacyta filozof fran­
cuski, żyjący w XVIII wieku sporządził szereg
notatek wydanych później pod tytułem Zasady
polityki władców. Notatki te stanowiły gwał­
towny, na przemian ironiczny i patetyczny atak
na absolutyzm. Filozof ten pisał np.: „Co pewien
czas zaryczeć, bardzo jest ważne; bez tego za­
biegu władca jest często narażony na obelżywą
poufałość”. „Niech władca umie powiedzieć: nie;
niech obywatel może powiedzieć: nie”. „W pań­
stwie jest tylko jedno schronienie dla złoczyń­
ców: pałac Cezara” . Podaj nazwisko autora tych
notatek.

9. Podaj nazwisko XIV-wiecznego nominalisty,

który po ucieczce z więzienia w Awinionie
(gdzie osadziła go Kuria pod zarzutem herezji)
oddał się w opiekę cesarzowi Ludwikowi Ba­
warskiemu, toczącemu wówczas walkę z papie­
stwem. Zwracając się do cesarza filozof ten
miał powiedzieć: „Broń mnie, Panie, mieczem,
a ja będę cię bronił piórem” .

10. Według wielkiego myśliciela greckiego filozofo­

wie powinni sprawować władzę w państwach.
W dziele znanym także po polsku myśliciel ten
pisze: „Jak długo... albo miłośnicy mądrości nie
będą mieli w państwach władzy królewskiej,
albo ci dzisiaj tak zwani królowie i władcy nie
zaczną się w mądrości kochać uczciwie i nale­
życie, i pokąd to się w jedno nie zleje — wpływ
polityczny i umiłowanie mądrości — a tym licz­
nym naturom, które dziś idą osobno, wyłącznie
tylko jednym albo wyłącznie drugim torem,
drogi się nie odetnie, tak długo nie ma sposobu,
żeby zło ustało” . Powiedz, kto jest autorem tych
słów?
18. SCENY Z ŻYCIA FILOZOFÓW

Historia przekazała nam opisy wielu zdarzeń z życia

wielkich myślicieli, zdarzeń słynnych, w jakiś sposób
symbolizujących ich sylwetki — malarze postarali się,
aby te zdarzenia przedstawić w obrazach. Podaj, kogo
poznajesz na poniższych reprodukcjach:
4 — 500 Z a g a d e k F i l o z o f i c z n y c h 49
19, REFLEKSJE NAD HISTORIĄ

Dążenie do zrozumienia historii i odkrycia jej sensu,

badanie czynników oddziaływających na bieg dziejów,
było od dawna przedmiotem zainteresowań filozofów
różnych szkół i tendencji, a w epoce współczesnej hi-
storiozofia jest jedną z najżywotniejszych dziedzin
filozofii.

1. Podaj tytuł dzieła Aureliusza Augustyna, zawie­

rającego chrześcijańską wizję dziejów i powiedz,
o jakich dwóch państwach mówi ten autor?

2. Jeden z XVII-wiecznych kontynuatorów Aure­

liusza Augustyna, autor Rozprawy o historii po­
wszechnej, pisał: „Bóg z największej wysokości
niebios dzierży ster wszystkich królestw; ma on
w swym ręku wszystkie serca: już to powściąga
namiętności, już to popuszcza im uzdę, i tym
sposobem porusza cały rodzaj ludzki. Zechce
uczynić zdobywców? — sprawi, iż kroczy przed
nimi strach i tchnie w nich ducha mądrości
i przewidywania 'oraz w ich żołnierzy niezwy­
ciężoną odwagę. Zechce uczynić prawodaw­
ców? — zsyła na nich swego ducha mądrości
i przewidywania; każe im przewidywać nie­
szczęścia, które zagrażają państwu, i kłaść fun­
damenty pod spokój publiczny. Zna on mądrość
ludzką, zawsze kusą w jakimś względzie, oświe­
ca ją, poszerza jej widoki, a następnie pozosta­
wia ją własnej niewiedzy; oślepia ją, narzuca
jej pośpiech, każe jej wprowadzić się w błąd
przez siebie samą: wikła się ona, plącze we
własnych subtelnościach i jej własne środki
ostrożności stają się dla niej samej pułapką.
Tym sposobem Bóg feruje swe groźne wyroki,
według zasad swej zawsze nieomylnej sprawie­
dliwości. On to przygotowuje skutki w przyczy­
nach najodleglejszych, poraża owymi doniosłymi
a niespodzianymi zdarzeniami, których następ­
stwa sięgają tak daleko”. Podaj nazwisko autora
tych słów.

3. Według Hegla historia jest realizacją idei wol­

ności. Wyróżnia on trzy etapy realizacji tej idei.
Wymień jakie.
4. W końcu ubiegłego stulecia toczył się w Rosji
spór na temat kierunków ewolucji społecznej
tego kraju i ogólnych prawidłowości rozwoju
społeczeństw. Zabrał w nim głos Lenin, publi­
kując jedno ze swych najbardziej znanych dzieł
p t Co to są „przyjaciele ludu” i jak oni walczą
przeciwko socjaldemokratom. Jakie reprezento­
wali poglądy ci „przyjaciele ludu” ?
5. Jedna ze szkół neokantowskich udzielała wiele
uwagi problemom metodologii historii. Historia
jest według tej szkoły nauką idiograficzną. Jak
nazywała się ta szkoła i kto ją reprezentował?
6. Słynne dzieło wielkiego pisarza rosyjskiego,
którego akcja toczy się w czasie wyprawy Na­
poleona na Moskwę, zawiera wykład historio-
zofii autora, deprecjonującej znaczenie woli
i działań jednostek. Podaj tytuł i autora tego
dzieła.
7. Włoski myśliciel Benedetto Croce głosił teorię
historyzmu. „Historyzm — pisał on — oznacza
stworzenie własnej myśli, własnej poezji
w oparciu o teraźniejszą świadomość przeszło­
ści” . Do kogo nawiązuje kierunek filozoficzny
reprezentowany przez Crocego?
8. Jednego z XIX-wiecznych filozofów niemieckich
poświęcających wiele uwagi problemom inter­
pretacji historii nazwali twórcy marksizmu
„Świętym Maksem” . Podaj nazwisko tego myśli­
ciela i najważniejsze zarzuty wysuwane przez
Marksa i Engelsa przeciwko jego historiozofii.
9. Podaj autora pracy pt. Przyczynek do historii
monistycznego pojmowania dziejów i scharak­
teryzuj jego orientację filozoficzną.

10. Ile różnych cywilizacji wymienia Arnold Toyn-

bee i jaki jest jego pogląd na temat przyszłości
cywilizacji zachodniej?
Zestawienie i porównywanie pojęć i idei należących
do różnych doktryn filozoficznych jest rzeczą ryzy­
kowną; oderwane od kontekstu, w jakim zostały sfor­
mułowane, tracą one swój sens. Ale nie ulaga wątpli­
wości, że żadna wielka doktryna filozoficzna nie jest
zamkniętym, stworzonym zdała od historycznego roz­
woju filozofii systemem myślowym; w każdej filozofii
odnajdujemy wątki stanowiące kontynuację refleksji
myślicieli poprzednich epok, pojęcia i idee mające
niekiedy bardzo długą historię, lecz odmiennie inter­
pretowane i wykorzystywane jako przesłanki innych
wniosków.

1. Dowód ontologiczny na istnienie Boga sformu­

łowany po raz pierwszy przez średniowiecznego
myśliciela Anzel. na z Canterbury odgrywa istot­
ną rolę w filozofii Barucha Spinozy, lecz sens
jego jest inny. Wyjaśnij, na czym polega róż­
nica.

2. W filozofii XVII i XVIII wieku teorie umowy

społecznej spotkać można u większości myśli­
cieli zajmujących się filozofią społeczną, lecz
teorie te różnią się poważnie pomiędzy sobą.
Wskaż, na czym polegały najistotniejsze różnice
między umową społeczną w ujęciu Hobbesa
i Rousseau.

3. Husserl świadomie nawiązywał do Kartezjusza,

a jednym z najważniejszych jego dzieł są M e­
dytacje kartezjańskie, w których za punkt w y j­
ścia przyjął Cogito. Wyjaśnij, na czym polegały
najważniejsze różnice między Cogito kartezjań-
skim i Cogito Husserla.

4. W wielu doktrynach filozoficznych spotkać

można pojęcie intuicji i poznania intuicyjnego,
ale sens jego jest wieloraki. Scharakteryzuj naj­
ważniejsze różnice pomiędzy intuicją u Spinozy
a intuicją u Bergsona.

5. Pojęcie alienacji ma bogatą tradycję, zwłaszcza

w filozofii niemieckiej. Ale nadawano mu różne
znaczenia. Porównaj pojęcie alienacji w filozofii
Feuerbacha i w filozofii Marksa.
6. Zarówno Anaksagoras, jak Demokryt uczyli, że
świat zbudowany jest z niepodzielnych cząste­
czek. Na czym polegała różnica pomiędzy ich
poglądami na te cząsteczki?
7. Sensualistyczną tezę głoszącą, że źródłem pozna­
nia są zmysły, spotykamy u myślicieli różnych
epok i różnych orientacji filozoficznych. W y­
jaśnij, na czym polega różnica pomiędzy sensua-
lizmem Tomasza z Akwinu i sensualizmem Fran­
ciszka Bacona.

8. Porównaj tomistyczne pojęcie prawa natury

z ideą prawa naturalnego głoszoną przez filozo­
fów Oświecenia (np. Holbacha).
9. Określane mianem nominalizmu przekonanie, że
istnieją tylko byty jednostkowe, bywało w dzie­
jach filozofii przesłanką różnorodnych wnio­
sków. Powiedz, przy rozważaniu jakich zagad­
nień posługiwali się nominalistyczną argumen­
tacją: 1) Eoscelinus, 2) Berkeley?

10. Wyjaśnij, na czym polega różnica między he­

glowskim i marksistowskim pojmowaniem for­
muły: „Wolność to zrozumiana konieczność”.
21. FILOZOFOWIE O FILOZOFII

Refleksje nad przedmiotem, metodami i znaczeniem

uprawianej dziedziny badań spotkać można u przed­
stawicieli wszystkich dyscyplin naukowych, ale filozo­
fowie, zwłaszcza myśliciele żyjący w okresach „kry­
zysu filozofii” , zdradzają niewątpliwie największe
skłonności do medytacji nad tym, z czego żyją. Me­
dytacje tego rodzaju zawierają z reguły krytyczne
oceny aktualnego stanu filozofii i programy mniej lub
bardziej radykalnej reformy, a niekiedy nawet prze­
zwyciężenia filozofii.

1. Określ kierunek, którego reprezentant pisał

w 1930 r.: „Nie ma żadnej filozofii jako teorii,
jako systemu właściwych jej zdań — obok zdań
nauki. Uprawiać filozofię znaczy tyle, co wy­
jaśniać poprzez logiczną analizę pojęcia i zdania
nauki. Narzędziem służącym do tego jest nowa
logika”. Inny przedstawiciel tego kierunku do­
wodził: „Filozofia nie jest w istocie żadną nau­
ką, tzn. żadnym systemem poznania, lecz dzia­
łaniem, które tłumaczy znaczenie wszystkich po­
jęć potrzebnych" do badania. Polega ona na
aktach nadawania znaczenia lu ' znajdowania
znaczenia, które dopiero czynią zrozumiałymi
wszystkie słowa występujące w naszych zda­
niach; dokonać tego mogą właśnie tylko te akty,
a nie zdania, ponieważ każde zdanie wymagało­
by z kolei wyjaśnienia i tak w nieskończoność”.
2. Myśliciel, który wywarł istotny wpływ na Mar­
ksa i Engelsa w okresie kształtowania się ich
poglądów filozoficznych, wypowiedział paradok­
salne z pozoru zdanie: „Moja filozofia nie jest
filozofią” . Podaj nazwisko tego filozofa i obja­
śnij sens jego słów.
3. Wyjaśnij, jakie jest miejsce historii filozofii
w heglowskiej wizji rozwoju ducha?
4. Jeden z wybitnych myślicieli X X wieku dowo­
dził, że cel życia filozofa „polega na dotarciu
do wiedzy uniwersalnej, definitywnej, do całości
prawd samych w sobie o święcie i o świecie
samym w sobie” . Wyróżnił on dwie epoki w roz­
woju filozofii. Pierwsza z nich zaczęła się —
jego zdaniem — wraz z Kartezjuszem, który po
raz pierwszy sformułował postulat apodyktycz-
 ności i którego odkrycie zwyrodniało w fałszy­
wych teoriach. Drugą epokę charakteryzować
ma podjęcie na nowo kartezjańskiego postulatu
apodyktyczności i dążenie do opracowania praw­
dziwej metody naukowej. Filozofia nie powin­
na — zdaniem tego myśliciela — przyjmować
jakichkolwiek założeń; musi mieć charakter
ejdetyczny (tzn. jej zadaniem jest chwytanie istot
rzeczy). Określ kierunek reprezentowany przez
tego filozofa i ewentualnie podaj jego nazwisko.
5. Krytykując dążenia Duhringa do skonstruowa­
nia zamkniętego systemu filozoficznego jeden
z wielkich myślicieli niemieckich X IX wieku
pisał: „Jeśli wyprowadzamy schematyzm świata
nie z głowy, lecz tylko za pośrednictwem głowy
ze świata rzeczywistego, a zasady bytu z tego,
co istnieje — nie jest do tego potrzebna filozofia,
tylko pozytywna wiedza o świecie i o tym, co
w nim zachodzi, a wynik w ten sposób otrzy­
many również nie jest żadną filozofią, lecz po­
zytywną wiedzą”. Podaj nazwisko tego filozofa.
6. Jaka filozofia i przez kogo bywa nazywana
współcześnie „filozofią wieczystą?”
7. W wydanej po polsku książce znanego historyka
filozofii Emila Brehiera czytamy: „Filozofia —
to nieustanny protest ducha broniącego się
przed automatyzmem techniki. Protest ten może
kogoś razić, w szczególności zaś pozytywistów,
uważających, że praktyczne zastosowanie nauk
przyniesie rozwiązanie wszelkich problemów
ludzkich. Niemniej jednak protest ten wciąż
rozbrzmiewa w filozofii współczesnej, pomimo
niesprzyjających okoliczności, pomimo najróżno­
rodniejszych omyłek”. Jakim problemom po­
święcona jest ta książka i jaki jest jej tytuł?
8. Jeden z nurtów w filozofii X IX wieku trakto­
wał filozofię podobnie jak i wszelkie inne nauki
jako opis świata wedle zasady „ekonomii my­
ślenia” . Podaj nazwę tego kierunku i nazwiska
jego twórców.
9. Podaj nazwisko myśliciela, który u schyłku
X IX wieku nazwał filozofię „władczynią
śmierci” .
10. Podaj nazwę współczesnego kierunku filozoficz­
nego, który za naczelne, jeśli nie wręcz jedyne
zadanie filozofii uważa badanie ludzkiej egzy­
stencji.
22 TU ŻYLI, TU TWORZYLI...

1. Wyjaśnij, którzy z wymienionych niżej filozofów

pochodzili z tego samego miasta: Protagoras,
Anaksagoras, Empedokles, Demokryt?

2. Podaj nazwę miasta, w którym od 395 r. do

430 r. piastował władzę biskupią Aureliusz
Augustyn.

3. W Historii Filozofii Władysława Tatarkiewicza

znajdujemy m. in. następujące informacje na
temat jednej ze słynnych w dziejach myśli śred­
niowiecznej szkół: „Starodawna szkoła w (x)
nabrała znaczenia, odkąd w 990 r. kierownikiem
jej został wybitny, jak na owe czasy, uczony
Fulbert. Odtąd przez cały X I w. trwały jej złote
czasy. ...Szkoła kwitła zwłaszcza za trzech kanc­
lerzy: Bernarda, Gilberta i Teodoryka. Bernard
z (x), kanclerz od 1119 r., zmarły około 1130 był
«najdoskonalszym pośród platończyków naszego
wieku», jak o nim pisał jeden ze współczesnych.
Po nim kanclerzował do 1141 r. uczeń jego Gil­
bert de la Porree, późniejszy biskup z Poitiers
(zm. 1154). Gilbert był najbardziej filozoficznym
umysłem szkoły. Zajął się Boecjuszem, pisał
doń komentarze; idąc za nim, zerwał z platoń­
skim realizmem, któremu na ogół hołdowała
szkoła, i przygotował teren do recepcji Arysto­
telesa i rozkwitu scholastyki w XIII w. Był
pierwszym autorem średniowiecza, który zosta­
wił dzieło logiczne niezaprzeczenie samodzielne:
była to Księga sześciu zasad (Liber sex prin-
cipiorum), stanowiąca uzupełnienie Kategorii
Arystotelesa. — Następca jego Teodoryk z (x),
młodszy brat Bernarda, kanclerz od r. 1141,
zmarły między 1150 a 1155, był znów «najpil-
niejszym badaczem naukowym»... Uczniem szko­
ły był Wilhelm z Conches (1080—1145), «najzdol-
niejszy po Bernardzie gramatyk», prowadzący
rozległe studia z zakresu astronomii, fizjologii,
psychologii, filozofii przyrody. Bliski szkole był
(choć nie należał do niej bezpośrednio) Adelhard
z Bath, Anglik kształcony we Francji, który
w podróżach po Włoszech, Grecji i terytoriach
arabskich zyskał rozległą, jak na owe czasy,
wiedzę przyrodniczą, matematyczną, filozoficz-
 ną; tłumaczył matematyków arabskich i Eukli­
desa z arabskiego na łacinę.
Inny Anglik, który studiował w samym (x),
a później był tamtejszym biskupem, Jan z Sa-
lisbury (ur. ok. 1110, studiował we Francji 1136—
—1148, um. 1180), był najpierwszym humanistą
swego wieku; był człowiekiem o wykwintnej
kulturze umysłowej, znawcą klasyków, a jedno­
cześnie mężem politycznym, zaufanym Tomasza
Becketa, króla Henryka i papieża Adriana IV;
był kronikarzem współczesnego życia umysło­
wego, a jego Polycraticus (1155), zawierający
teorię życia publicznego, i Metalogicus (1159),
dający teorię logiki na tle współczesnych stosun­
ków naukowych, są jedynymi w swoim rodzaju
pomnikami XII w.” Podaj nazwę miasta, w któ­
rym działała ta szkoła (nazwa ta została opusz­
czona w cytowanym tekście, a miejsca, w któ­
rych występowała oznaczono x).
4. Podaj nazwę miasta, w którym godność kancle­
rza uniwersytetu sprawował m. in. Robert Gros-
seteste (1175—1253), nauczyciel. Rogera Bacona.

5. Podaj nazwę kraju, od którego pochodzi nazwa

kierunku filozoficznego reprezentowanego m. in.
przez Thomasa Reida (1710—1796).

6. Podaj nazwę miasta, w którym w latach 1807—

—1808 J. G. Fichte wygłosił słynne Mowy do
narodu niemieckiego.

7. Podaj nazwę miasta, w którym Sóren Kierke-

gaard napisał swoje słynne dzieło Albo—Albo.

8. Podaj nazwę miasta, od którego pochodzi nazwa

szkoły filozoficznej reprezentowanej m. in. przez
Hermanna Cohena (1842—1918) i Paula Natorpa
(1854—1924).

9. Podaj nazwę miasta, z którego Engels wysłał

list do Józefa Blocha zawierający m. in. nastę­
pujące uwagi na temat materialistycznego p oj­
mowania dziejów (miasto to było w chwili wy­
słania listu stałym miejscem zamieszkania En­
gelsa): „...historia powstaje w ten sposób, że
wynik końcowy wypływa stale z konfliktów
między wolą wielu jednostek, przy czym wola
każdej jednostki określona jest z kolei przez
mnóstwo szczególnych warunków życiowych.
 W ten sposób z niezliczonego mnóstwa krzyżu­
jących się wzajemnie sił, z nieskończonej grupy
równoległo boków sił wynika jako wypadkowa —
wydarzenie historyczne — które może być z ko­
lei rozpatrywane jako wytwór potęgi działają­
cej jako całość nieświadomie i bezwolnie. Albo­
wiem temu, czego chce każda poszczególna jed­
nostka, przeszkadza każda inna i to, co wynika,
jest czymś, czego nikt nie chciał. W ten sposób
historia dotychczasowa przebiega na kształt pro­
cesu przyrodniczego i podlega zasadniczo tym
samym prawom ruchu. Ale z tego, że dążenia
poszczególnych jednostek, spośród których każda
chce tego, do czego ją popycha jej budowa ciała
oraz okoliczności zewnętrzne, w ostatniej instan­
cji warunki ekonomiczne (albo jej własne, oso­
biste. albo też ogólnospołeczne) nie osiągają te­
go czego chcą. lecz stapiają się w ogólną śred­
nią, wspólną wypadkową — z tego nie wolno
bynajmniej wnioskować, że wolę jednostki spro­
wadzić można do zera. Przeciwnie, wola każdej
jednostki przyczynia się do wspomnianej wy­
padkowej i w tym sensie jest w niej zawarta.
Prosiłbym was następnie, żebyście studiowali tę
teorię według źródeł oryginalnych, nie zaś z dru­
giej ręki, jest to doprawdy o wiele łatwiejsze.
Marks nie napisał bodaj żadnego utworu, w któ­
rym ta teoria nie* odgrywałaby roli. W szczegól­
ności Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bona­
parte jest doskonałym przykładem jej zastoso­
wania. Podobnie Kapitał zawiera wiele wska­
zówek w tej dziedzinie. Mogę wskazać Wam
dalej moje prace: Pan Eugeniusz Duhring do­
konuje przewrotu w nauce oraz Ludwik Feuer­
bach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej,
w których dałem najobszerniejszy, o ile mi wia­
domo, z istniejących wykład materializmu hi­
storycznego.”
10. Podaj nazwę miasta, które w dwudziestych
i trzydziestych latach naszego stulecia było
ośrodkiem jednej z najważniejszych szkół neo-
pozytywizmu. Wybitnymi przedstawicielami tej
szkoły byli m. in. Rudolf Carnap, Moritz Schlick,
Otto Neurath.
23. ZAGADNIENIA METAFIZYCZNE

Nie ma epoki w dziejach filozofii, w której myśl ludz­

ka przechodziłaby obojętnie obok metafizycznych py­
tań dotyczących istoty bytu, substancji, materii. Na­
wet w programowo antymetafizycznych systemach fi­
lozoficznych odnaleźć można refleksję metafizyczną.
Istnieją, na pewno, powody do wątpienia w to, czy
metafizyka jest, jak chciał Arystoteles, „pierwszą
filozofią”, ale nie ma dostatecznych racji, by mniemać,
że możliwa jest filozofia bez metafizyki i że docieka­
nia nad naturą bytu, jako takie straciły swój sens.

1. Podaj tytuł dzieła Arystotelesa poświęconego

nauce o bycie.

2. Wyjaśnij, jakie własności (czy jaką własność)

przypisywał substancji cielesnej Kartezjusz.
3. Podaj nazwisko wielkiego XVTI-wieczncgo filo­
zofa, który w dziele pt. Etyka określił substancję
jako „to, co istnieje (est) samo w sobie i pojmo­
wane jest samo przez siebie, czyli to, czego po­
jęcie nie wymaga pojęcia innej rzeczy, za pomo­
cą którego musiałoby być utworzone” i utożsa­
mił tak rozumianą substancję z Bogiem.
4. Istotną cechą filozofii chrześcijańskiej jest myśl
o zasadniczej różnicy pomiędzy Bogiem i bytami
stworzonymi. Przy analizie tego problemu To­
masz z Akwinu posługiwał się pojęciami „isto­
ty” i „istnienia”. Wyjaśnij, po co były mu te
pojęcia potrzebne.

5. John Locke wyróżniał dwa rodzaje „jakości”

substancji. Wymień, jakie.

6. Starożytny myśliciel grecki, żyjący w V w.p.n.e.

przyjął za podstawę swojej teorii bytu tautolo-
gicznie brzmiącą tezę: „Trzeba z konieczności
powiedzieć i myśleć, że tylko to, co jest, istnieje
Bo byt jest, a niebytu nie ma” . Wyjaśnij, do ja­
kiej należał on szkoły filozoficznej.

7. W polemice z empiriokrytycyzmem Lenin pisał,

że „uznanie tej linii filozoficznej, którą odrzu­
cają idealiści i agnostycy, wyraża się w defi­
 nicjach: ... jest tym, co działając na nasze na­
rządy zmysłowe, wytwarza wrażenie:, ... jest
obiektywną rzeczywistością, daną nam we wra­
żeniu, itp.”. Jakie słowo występujące w tekście
leninowskim zostało tu dwukrotnie wykropko-
wane?

8. Wskaż współczesnych autorów następujących

dzieł: Byt i czas, Byt i istota, Byt i nicość. Dla
ułatwienia podajemy, że książki te zostały na­
pisane przez J. P. Sartre’a, M. Heideggera,
E. Gilsona.

9. Wyjaśnij, w jakim dziale swojej krytyki pozna­

nia rozważał Kant pojęcie substancji.
10. Podaj nazwisko wybitnego myśliciela niemiec­
kiego X VII wieku, który dowodził, że świat zbu­
dowany jest z monad.
24. POJĘCIA — SYMBOLE DOKTRYN

Jakkolwiek wiele tych samych pojęć i terminów spot­

kać można nawet w bardzo odległych od siebie doktry­
nach filozoficznych i jakkolwiek wielkie rewolucje
w filozofii znajdują swój wyraz nie tyle w nowej ter­
minologii, co w nadaniu nowej treści kategoriom mają­
cym częstokroć bardzo długą tradycję, to jednak z nie­
którymi myślicielami i nurtami filozoficznymi zrosły
się tak silnie pewne pojęcia stanowiące ich własny
dorobek, że niepodobna sobie wyobrazić jakiejkolwiek
prezentacji ich doktryn, bez uwzględnienia swoistości
terminologii.
Przyporządkuj odpowiednie terminy wymienionym
obok myślicielom X IX i X X wieku.

1. „Sie" (zaimek zwrotny) A — James

2. „Rozmach życiowy” , B — Heidegger

czy „pęd życiowy”
(elan vital)
3. „Wola wiary” C — Nietzsche

4. „Zdanie protokolar­ D — Bergson

ne”
5. „Superego” E — Teilhard de Chardin

6. „Intuicja ejdetycz- F — Cassirer

na”
7. „Zwijanie się wszech­ G — Marcel
świata”
8. „Wola mocy” H — Husserl

9. „Fermy symboliczne” I — Freud

10. „Sfera posiadania” J — Carnap

25. TRADYCJE I KONTYNUACJE

Idee filozoficzne często wędrują poprzez stulecia, są

żywotne niekiedy tak, jak dzieła sztuki. Odradzają się
w swym pierwotnym kształcie albo zniekształcone czy
zmodyfikowane, nieraz w sposób trudny do poznania.
Dzieje nie są więc cmentarzyskiem idei — choćby
dlatego, że nawet te pomysły, które bywały całkowicie
zapomniane, czasem budziły się po stuleciach, jak z le-
targicznego snu.

1. W historii filozofii wielokrotnie zdarzało się tak,

że szkołę filozoficzną tworzono poprzez kilka
stuleci — jeden z myślicieli jakby zakładał pod­
waliny, następni kontynuowali pracę, modyfiko­
wali już ogłoszone poglądy, pozostając jednak
w ramach kierunku. Do kogo nawiązywała Aka­
demia Florencka Marsilia Ficina?
2. Pewne prądy kulturowe powstały z odrodzenia
kilkuwiekowej przeszłości. Jakie ideały przejął
i odrodził renesans włoski?
3. We Włoszech renesansowych dużo mówiono o fi­
lozofii człowieka, o jego postawie moralnej wo­
bec zła i obowiązkach wobec drugich. Pompo-
nacjusz napisał Traktat o nieśmiertelności
duszy, w którym m. in. starał się określić stosu­
nek człowieka do zła i przeciwności. Nawiązał
do głównych motywów pewnej szkoły filozoficz­
nej okresu hellenistycznego. Jaka to była szko­
ła?
4. W poniższych słowach zawarte są treść, ale
jednocześnie także charakter swoistej kontynua­
cji, którą właściwiej można by nazwać krytycz­
nym i twórczym przetworzeniem, posiadającym
wielkie znaczenie w dziejach filozofii. Jeśli znasz
autora tych słów, problem ten jest dla Ciebie
zapewne zrozumiały: „Moja metoda dialektyczna
jest w założeniu nie tylko różna od heglowskiej,
lecz jest jej wprost przeciwstawna. Według
Hegla proces myślenia, który on nawet prze­
kształca w samodzielny podmiot pod nazwą idei,
jest demiurgiem rzeczywistości stanowiącej tyl­
ko jego zewnętrzny przejaw. Według mnie zaś,
przeciwnie, idea nie jest niczym innym, jak ma­
terią przeniesioną do głowy ludzkiej i przetwo-

5 — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 65

 rzoną w niej” . Tych, którzy natychmiast odgadli
nazwisko autora, poprosimy o rzecz nieco trud­
niejszą, a mianowicie — o wskazanie dzieła,
z którego pochodzi wyżej wymieniona myśl.
5. Karol Marks w swojej doktrynie ekonomicznej
ocenia pozytywnie niektórych ekonomistów i na­
wiązuje do ich poglądów. Jacy to ekonomiści?
6. Istnieją filozofowie i systemy filozoficzne, kjóre
były i są interpretowane wieloznacznie, często
wbrew intencjom ich twórców. Jakiego filozofa
zarówno faszyzm jak i egzystencjalizm uznaje
za jednego z najważniejszych swych inspirato­
rów i poprzedników?
7. W doktrynach tak rozbieżnych, a nawet w wielu
punktach i ogólnej orientacji wręcz przeciw­
stawnych, jak heglizm i egzystencjalizm, istnieje
także wyraźne i ważkie zapożyczenie w koncep­
cji człowieka, które filozofowie egzystencji for­
mułują przy pomocy heglowskiej nauki o ne­
gacji. Określ bliżej ten związek.

8. W którym wieku sformułowane zostały podsta­

wowe i po dziś dzień głoszone jako najdoskonal­
sze założenia filozofii katolickiej? Podaj przy­
najmniej, do jakiej epoki nawiązuje w pierwszym
rzędzie teoretyczna myśl współczesnego Kościo­
ła.

9. Jeden z żywotnych po dziś dzień, także w Polsce,

kierunków filozoficznych, rozwijał się przez trzy
wyraźnie wyodrębnione etapy, tak, że nawet
w podręcznikach numeruje się te trzy jego
ukształtowania. Kierunek reprezentowany
współcześnie, w trzeciej fazie, wyróżnia się też
przedrostkiem „neo...” — określ nazwę i podaj
lokalizację czasową wszystkich stadiów rozwoju
tej orientacji filozoficznej.

10. Filozofia, posiadająca dziś decydujący wpływ na

życie wielu krajów, rozwijała się dotychczas
w dwu zasadniczych etapach, co jest wyrażone
nawet w jej dwuczłonowej nazwie. Tę nazwę
odgadniesz bez trudu, chodzi jednak o to, by po­
dać również daty życia jej twórców.
26. FILOZOFOWIE O SZCZĘŚCIU

Szczęście to problem pasjonujący umysły ludzkie od

początków istnienia refleksji intelektualnej. Łączono
go z różnymi dziedzinami życia, z różnymi ideałami
i marzeniami — i oczywiście w sposób różny pojmo­
wano.

1. Jaka szkoła filozoficzna u schyłku starożytności

upatrywała szczęście w cnocie, spokoju, opano­
waniu swoich uczuć i namiętności? Szkoła ta
zginęła wraz z upadkiem Rzymu.
2. Szczęście często łączono z rozkoszą. We Wło­
szech XVI w. Lorenzo Valla napisał traktat De
voluptate. Który z pisarzy francuskich XVIII w.
napisał w młodzieńczych latach traktat mający
w tytule również słowo volupte?
3. Szukano szczęścia w radykalnych reformach
społecznych. Jeden ze znanych filozofów fran­
cuskich XVIII wieku uważał, że nierówność
i niewola ludzi wynika stąd, że są niezgodne
z prawem natury 1 że w naturze nie skażonej
cywilizacją ludzie są szczęśliwi. Jak nazywał
się ten filozof?

4. Jaki pogląd na szczęście wyraża Wielka Ency­

klopedia?

5. Który ze znanych niemieckich filozofów sformu­

łował bezwzględny nakaz: „Postępujmy wedle
takiej tylko zasady, co do której moglibyśmy
jednocześnie chcieć, aby stała się prawem po­
wszechnym?” Jak nazywał się ten nakaz?

6. „Aby nie być bardzo nieszczęśliwym, najlepiej

jest nie żądać, aby się było bardzo szczęśli­
wym” — powiedział Schopenhauer. Proszę w y­
mienić przynajmniej jeszcze jednego filozofa
lub pisarza, który nawołuje do podobnej posta­
wy, postawy małych wymagań i sceptycznego
umiarkowania.

7. Często dążenie do szczęścia i pogląd na jego

istotę łączono z pewnymi nawykami narodowy­
mi. Który z filozofów niemieckich powiedział
 żartobliwie: „Człowiek nie dąży do szczęścia, to
tylko Anglicy dążą do szczęścia” ?
8. Jakie doktryny upatrują szczęście człowieka
w życiu przyszłym, które ma nastąpić po śmier­
ci?
9, Bertrand Russell w swoim Podboju szczęścia wy­
mienia kilka przyczyn nieszczęścia. Ile ich jest?
Czy potrafisz wymienić przynajmniej niektóre
-z nich?
10. Który z wielkich filozofów widział szczęście
w walce? Pogląd swój sformułował krótko:
„Szczęście to walka” .
27. PRZYGODY DZIEŁ FILOZOFICZNYCH

Książki filozoficzne, podobnie jak i ich autorzy, prze­

chodziły najróżniejsze koleje losu: były zapominane,
aby po dziesięcioleciach czy nawet stuleciach powró­
cić do dawnej świetności lub ukazać nowe znaczenie
swoich starych treści; działały jak manifesty, budziły
entuzjazm, ale były też potępiane i nawet wyklinane,
palone na stosach czy umieszczane na indeksie. Oto
kilka z rozlicznych przygód dzieł filozoficznych.

1. Czasem poglądy filozoficzne były przedstawiane

w formie poetyckiej. Kto poświęcił duży poemat
analizie filozofii Epikura?

2. Listy Cycerona przez wiele wieków były za­

pomniane. Kto ze sławnych ludzi wczesnego Re­
nesansu odkrył w jednym z klasztorów w Wero­
nie w 1345 r. listy Cycerona do Attyka, do bra­
ta Q. Cycerona i do Marka Brutusa?

3. Filozofowie pisali swoje dzieła w różnych wa­

runkach; niektórzy nawet w więzieniach. Jak
nazywa się myśliciel, który napisał w więzieniu
inkwizycji dzieło Atheismus triumphatus
w 1605 r.?
4. Palenie książek było często stosowana metodą
zapobiegania ich wpływom. Które książki Hob-
besa zostały spalone uroczyście na dziedzińcu
uniwersyteckim?

5. Tytuły wielu książek ulegały zmianom w toku

opracowywania. Jak brzmiał początkowo tytuł
Manifestu komunistycznego?

6. Niektóre książki działały w czasach ich publi­

kacji nieomal jak swoisty ideologiczny dyna­
mit — burząc uświęcone poglądy panujące, wy­
zwalając z nich umysły, otwierając nowe hory­
zonty i perspektywy przyszłości. Powiedz, o jakim
to dziele pisał Lenin w sposób następujący:
„Książka ta była straszliwym oskarżeniem ka­
pitalizmu i burżuazji. Wywarła niezwykle silne
wrażenie... I rzeczywiście, ani przed rokiem 1845,
ani później nie pojawił się tak jaskrawy
i prawdziwy obraz niedoli klasy robotniczej” .
 7. Engels wspominał w jednej z książek wydanych
w ostatnim okresie życia o wielkiej przygodzie
intelektualnej, jaką przeżył w młodości wraz
z Marksem. Pisał tak: „Trzeba było samemu
przeżyć wyzwalający wpływ tej książki, ażeby
móc sobie to wyobrazić. Zapał był powszechny;
wszyscy staliśmy się w jednej chwili feuerba-
chistami. Jak entuzjastycznie powitał Marks no­
we poglądy, jak bardzo — mimo wszelkich kry­
tycznych zastrzeżeń — uległ ich wpływowi, m o­
żna przeczytać w książce Święta Rodzina”. Po­
daj, o jaką książkę chodzi.

8. W jakich latach (podaj przynajmniej dziesięcio­

lecie) Marks i Engles pisali Ideologię niemiecką
i kiedy została ona opublikowana?
9. Powiedz, o jakiej książce, opublikowanej
w 1867 r., można było z całą zasadnością — co
historia potwierdza po dziś dzień — powiedzieć
następujące słowa: „Odkąd istnieją na świecie
kapitaliści i robotnicy nie ukazała się książka,
która by miała dla robotników równie doniosłe
znaczenie, jak ta, która leży przed nami”. Podaj
tytuł książki i ewentualnie autora powyższych
słów o niej.

10. Podaj nazwisko wybitnego chrześcijańskiego fi­

lozofa francuskiego, paleontologa, odkrywcy
homo Pckiniensis, zmarłego w 1955 r., którego
dzieła osiągają dziś rekordowe nakłady, liczone
w setkach tysięcy egzemplarzy, a nakład ogól­
ny — w milionach.
Tytuły wielu książek w historii filozofii zdradzają
wielką pomysłowość ich autorów w wyszukiwaniu
oryginalnych nazw i zwrotów, często nie pozbawionych
komizmu. Oto dziesięć takich tytułów, na pewno god­
nych uwagi — podaj autorów tych dzieł lub przynaj­
mniej wiek ich powstania i kulturę, która te tytuły
i dzieła zrodziła.

1. Święta rodzina, czyli krytyka krytycznej kry­

tyki. Przeciwko Brunowi Bauerowi i spółce

2. Miasto słońca
3. Pochwała głupoty
4. Czlowiek-maszyna

5. Filozofia nędzy
6. Anty-Diihring

7. Wiedza radosna

8. Jaką orientację ideologiczną reprezentował autor

książki La Rehelion de las Masas, wydanej
w Madrycie w 1929 r. (La Rehelion jeden z pol­
skich pisarzy przetłumaczył jako „rewolucja” ,
poprawniejsze jednak znaczenie tego słowa to —
powstanie albo bunt). Dodajmy, że tytuł wyraża
przekonanie autora o sytuacji współczesnej.
9. O marzeniu sennym
10. Spór o istnienie świata
Idea Najwyższej Istoty ulegała najróżniejszym i nie­
raz bardzo interesującym modyfikacjom w systemach
i sądach myślicieli — przedstawiamy tu tylko niektó­
re z nich, ale należące do najbardziej typowych.

1. Znany filozof chrześcijański, członek zakonu

jezuitów (zmarły w 1955) tak ujmował zadania
teologii: „Zaprawdę, mamy w ręku klucz skle­
pienia, które trzeba zbudować. Ażeby dokonać
syntezy, której oczekuje nasze pokolenie, syn­
tezy wiary w Boga i wiary w świat, nie można
uczynić nic innego, nie można uczynić nic lep­
szego, jak ukazać (w świetle wiary) w osobie
Chrystusa jej aspekt kosmiczny, jej znaczenie
kosmiczne, a zatem — ukazać Go jako zasadę,
jako siłę kierującą ewolucji, jako jej d u s z ę ”.
Podaj jego nazwisko.
2. Jeden z najwybitniejszych materialistów staro­
żytnych nauczał, że bogowie, jeśli nawet są, nie
mają żadnego wpływu na losy człowieka, dla­
tego też nie należy liczvć się z nimi w swoim
postępowaniu. Filozof ten był przy tym twórcą
systemu moralnego, w którym wvżej wymienio­
na teza grała istotną rolę — podaj jego nazwi­
sko.
3. Jak nazywa się pogląd negujący istnienie Boga
poza światem, a stwierdzający jego istnienie
w przyrodzie, w naturze?
4. Anzelm z Aosty jest autorem tzw. ontologicz-
ńego dowodu istnienia Boga; z pojęcia Najdosko­
nalszej Istoty wnioskuje się, że musi ona ist­
nieć, bo gdyby nie istniała, nie byłaby najdosko­
nalsza, pozbawiona byłaby cechy istnienia, nie­
zbędnej dla doskonałości. Podaj, w którym wie­
ku i przy pomocy jakiej metody (w obiegowym
znaczeniu) zbudowany został ten dowód.
5. Kto i kiedy sformułował pięć dowodów typu
kosmologicznego na istnienie Boga, głoszonych
po dziś dzień w Kościele jako najlepszy sposób
uzasadniania egzystencji Najwyższej Istoty?
6. Podaj treść słynnego „zakładu Pascala” , mają­
cego być swoistym dowodem istnienia Boga.
7. Oto poetycko-filozoficzny manifest w sprawach
stosunku człowieka i Boga — podaj jego autora:
„Poznałem cały świat i wiem,
Że próżno ludzki duch w zaświaty goni,
Niech się tam głupcy pustym łudzą snem,
Że nad chmurami jeden jest jak oni.
Na ziemi dzielnie trwaj, bo ona wie,
Co tobie odpowiedzieć, gdy zawołasz.
Chcesz po wieczności błądzić jak we mgle?
Co tutaj poznasz, to uchwycić zdołasz.
Taka twa droga, taki żywot twój.
I choć cię straszą widma z tamtej strony,
Ty idź wciąż naprzód, przez radość i znój,
Człowieku — nigdy nie zaspokojony” .
8. Pewien problem od stuleci sprawia teologom
i filozofom chrześcijańskim trudność nieprze-
zwyciężalną przy próbach dowodzenia istnie­
nia Boga i określenia jego przymiotów, jako
istoty zarówno nieskończenie sprawiedliwej, jak
wszechmocnej, dobrej, miłosiernej itp. Ten sam
problem dał okazję do oskarżeń Boga, w rodza­
ju słynnych aforyzmów Diderota o złym ojcu
niebieskim, nieomal bluźnierczych wierszy wra­
żliwych poetów, i był on też wielokrotnie przy­
czyną zerwania z religią przez zwykłych, pro­
stych ludzi. Jaki to problem?
9. Przynajmniej dwa współczesne ateistyczne kie­
runki filozoficzne głoszą deifikację, czyli wynie­
sienie na najwyższe, boskie miejsce człowieka,
przy tym dwa z tych, które tu przede wszystkim
wchodzą w grę, znajdują się we wzajemnej,
ostrej walce; pierwszy z nich oparty jest o kon­
sekwentny historyzm i racjonalizm, drugi wy­
kazuje orientację przeciwną. Podaj ich nazwę
i ewentualnie tych reprezentantów, którzy zaj­
mowali się owym problemem deifikacji w per­
spektywie własnych orientacji filozoficznych.
10. Jak nazwałbyś tendencje występujące w kultu­
rze europejskiej od lat kilkuset:
a) namiętną negację Boga, dokonywaną wprost,
niekiedy nawet przy użyciu drastycznych środ­
ków wyrazu,
b) próbę eliminacji wpływu religii i Kościoła na
życie społeczno-publiczne, zeświecczenie go —
np. szkoły, służba zdrowia, czyli uwolnienie od
wszelkich ingerencji wyznaniowych?
Życie wielu filozofów, których sława pozostała nie­
śmiertelna, kończyło się często tragicznie. Za odważne
głoszenie poglądów i bezkompromisowość w ich obro­
nie wtrącano często genialnych myślicieli do więzień,
prowadzono na stos, bądź szubienicę.

1. 8 lutego 1600 roku Wielcy Inkwizytorzy wydali

wyrok w sprawie pewnego włoskiego filozofa.
W dokumencie tym stwierdzili: „Nazywamy,
obwieszczamy, osądzamy i ogłaszamy cię, bra­
cie..., nieskruszonym, zawziętym i zatwardziałym
heretykiem. Na podstawie tego podlegasz wszy­
stkim potępieniom i karom Kościoła Powszech­
nego, zgodnie z świętymi kanonami, prawami
i postanowieniami zarówno ogólnymi, jak
i szczególnymi, które odnoszą się do podobnych
nieskruszonych, upartych i zatwardziałych
grzeszników. Jako takiego wyłączamy cię słow­
nie z powszechności kościelnej i z naszego Świę­
tego Niepokalanego Kościoła, którego miłosier­
dzia okazałeś się niegodnym. Powinieneś zostać
przekazany sądowi świeckiemu, wobec czego
przekazujemy cię Jaśnie Oświeconemu Guberna­
torowi Miasta Świętego, obecnemu na tej sali,
ażeby ci wymierzył sprawiedliwość, przy czym
usilnie błagamy go, aby zechciał cię ukarać jak
tylko można łagodnie i bez przelewu krwi (w ję­
zyku inkwizytorów znaczyło to spalenie na sto­
sie — JK-TM).
Prócz tego osądzamy i potępiamy wszelkie twoje
dzieła i pisma oraz zakazujemy czytania, roz­
powszechniania i posiadania ich, jako heretyc­
kich, kłamliwych, zawierających wiele herezji
i błędów. Nakazujemy, ażeby od dnia dzisiejsze­
go wszystkie twoje księgi, jakie znane są Świę­
temu Officium, a także te, które w przyszłości
wpadną w jego ręce, były publicznie niszczone
i palone na placu św. Piotra oraz wpisywane na
indeks ksiąg zakazanych. I niechaj stanie się
tak, jak rozkazujemy.
Tak głosimy, obwieszczamy, wyrokujemy, ogła­
szamy, ekskomunikujemy, nakazujemy, pole­
camy, wyklinamy i sąd wydajemy, postępując
w tym wszystkim w nieporównanie łagodniej­
szy sposób, aniżeli moglibyśmy i powinni” . Po­
 daj nazwisko filozofa, którego dotyczył powyż­
szy wyrok.
2. Filozof grecki Anaksagoras został skazany na
śmierć (lecz dzięki wstawiennictwu Peryklesa,
nie wykonano wyroku). Jaki był — znany nam
z relacji Diogenesa Laercjusza — motyw w y­
roku?

3. Który z wybitnych przedstawicieli Koła Wiedeń­

skiego został w 1936 roku zastrzelony przez obłą­
kanego studenta?

4. Po wysłuchaniu mowy Democharesa „Przeciwko

filozofom” lud grecki zażądał wygnania filozo­
fów z Aten. W mowie tej był gwałtownie zaata­
kowany wielki myśliciel, który sto lat wcześniej
w 399 r. p.n.e. skazany został na śmierć. O któ­
rego chodzi tu filozofa?

5. Wstępując na szafot w 1535 roku Tomasz Morus

uśmiechnął się do kata: „Trzymaj się dzielnie,
człowieku, i nie bój się obowiązku. Moja szyja
jest bardzo krótka, więc uważaj, żebyś krzywo
nie uderzył, jeśli chcesz zachować poczciwość” .
Wyjaśnij, jakie były motywy skazującego wy­
roku.

6. Podaj nazwisko wybitnego filozofa polskiego,

który w wieku dwudziestu czterech lat zginął
od kuli austriackiej, 27 lutego 1846 roku, prze­
wodząc ludowemu powstaniu.

7. Zapytany po raz ostatni przez trybunał inkwi­

zycji, czy gotów jest uznać istnienie Boga, włoski
ateista odpowiedział: „Nic ma ani boga, ani dia­
bła. Ale gdyby istniał, modliłbym się do niego,
żeby uderzył swoim piorunem w wasz niespra­
wiedliwy trybunał. A gdyby istniał diabeł, mo­
dliłbym się do diabła, żeby piekło pochłonęło
wasz trybunał. Ale nie modlę się, ponieważ nie
istnieje ani bóg, ani diabeł... A ja pokażę wam,
że potrafię umrzeć odważniej niż Chrystus” . Po
tych słowach kat wyrwał mu język i podpalono
stos. Działo się to w Tuluzie 9 lutego 1619 roku.
Podaj nazwisko skazanego filozofa.

8. Który z wymienionych filozofów był więziony

w Bastylii: La Mettrie, Diderot, Wolter?
 9. Podaj nazwisko wybitnego włoskiego marksisty,
który napisał słynne Listy z więzienia.

10. Podaj nazwisko bohaterki tragicznych wyda­

rzeń opisanych w zamieszczonym poniżej frag­
mencie pracy J. W. Drapera Dzieje stosunku
wiary do rozumu (imię jej opuszczono w tekście,
zaznaczając to x): „...św. Cyryl cieszył się w gmi­
nie aleksandryjskiej rozgłosem zdolnego i wy­
twornego kaznodziei. Jego to staraniom zawdzię­
czamy wprowadzenie kultu Marii Panny. Ale
jego wpływ na umysły płochego miasta wielce
osłabiała (x), córka matematyka Tecna, która nie
tylko wykładała Platona i Arystotelesa, lecz
także objaśniała dzieła Apolloniusza i innych
geometrów. Codziennie przed akademią, gdzie
przemawiała, stały szeregi powozów; do audy­
torium cisnął się cały zamożniejszy i elegancki
świat Aleksandrii. Przybiegano, by przysłuchi­
wać się jej rozprawom nad pytaniami, które od
wieków niepokoiły ludzkość, daremnie szukają­
cą odpowiedzi: Czym jestem? Gdzie jestem? Co
poznać mogę?
(x) i Cyryl. Ludzie tak sprzecznych dążeń razem
istnieć nie mogli. Wiedział to Cyryl i zaczął
działać. Na (x) udającą się do Akademii napadły
tłumy mnichów. Obnażono ją i wleczono po uli­
cach aż do kościoła, gdzie zginęła pod kijem
Piotra Czytelnika.
Taki był koniec filozofii greckiej w Aleksandrii:
w ten sposób zgasło przedwcześnie światło, tak
pieczołowicie podtrzymywane przez Ptolomeu-
szów. „Biblioteka Córka”, czyli księgozbiór Se-
rapionu, poszła w rozsypkę. Los (x) służył za
przestrogę każdemu, kto by chciał uprawiać
umiejętność świecką. Odtąd na wiele stuleci
skończyła się wolność myśli ludzkiej. Każdy
człowiek musiał myśleć tak, jak nakazywała
zwierzchność kościelna w roku 414. Wiek póź­
niej wybiła również ostatnia godzina dla filo­
zofii w Atenach: Justynian zabronił jej naucza­
nia i zarządził zamknięcie wszystkich szkół,
w których ją wykładano”.
31. UTOPIE SPOŁECZNE
Wizje idealnego społeczeństwa tworzyli zarówno my-
ściśle starożytni, jak renesansowi, czy socjaliści uto­
pijni. Utopie spotkać można także w dziełach, które
powstały w naszym stuleciu.

1. Jeden z myślicieli francuskich uważał za pod­

stawową komórkę idealnego społeczeństwa tzw.
falanstery, oparte na wspólnej własności środ­
ków produkcji, i tak wyobrażał sobie rozkład
dnia członka falansteru.

„Dzień Montdora
godz. 3,30 — wstawanie, przygotowania,
godz. 4,00 — zapoznawanie się z wydarzeniami,
godz. 4,30 — pierwsze śniadanie,
godz. 5,30 — zajęcia w grupie myśliwych,
godz. 7,00 — zajęcia w grupie rybaków,
godz. 8,00 — śniadanie, dzienniki,
godz. 9,00 — zajęcia w grupie ogrodników,
godz. 10,00 — w kościele,
godz. 10,30 — zajęcia w bażanciarni,
godz. 11,30 — w bibliotece,
godz. 13,30 — obiad,
godz. 14,30 — zajęcia w cieplarni,
godz. 16,00 — zajęcia w grupie hodującej egzo­
tyczne rośliny,
godz. 17,00 — zajęcia w grupie pracującej przy
stawach rybnych,
godz. 18,00 — przekąska na świeżym powietrzu,
godz. 18,30 — zajęcia w grupie hodującej me­
rynosy,
godz. 19,00 — na giełdzie,
godz. 2.1,00 — kolacja,
godz. 21,30 — koncerty, bale, przyjęcia, przed­
stawienia, zajmowanie się sztuką,
godz. 22,30 — sen”.

Podaj nazwisko autora tego rozkładu dnia w ide­

alnym społeczeństwie, ewentualnie określ epokę
w której on żył.

2. Wyjaśnij, z jakich trzech stanów powinno —

według Platona — składać się idealne państwo.
 3. Podaj nazwisko współczesnego autora książki
Nowy wspaniały świat, zawierającej wizję spo­
łeczeństwa przyszłości.
4. Powiedz, dokąd podróżował bohater opowieści
0 idealnym społeczeństwie, której autorem jest
francuski komunista utopijny Cabet?
5. Jeden z renesansowych myślicieli nazwał przed­
stawione przez siebie społeczeństwo Civitas So-
lis, czyli Państwem Słońca. Podaj jego nazwisko
1 wyjaśnij, jaka miała być w tym społeczeństwie
struktura własności.

6. Jaki jest rodowód nazwy „utopia” (w znaczeniu

wizji idealnego społeczeństwa)?
7. Podaj nazwisko i scharakteryzuj ogólnie orien­
tację społeczną myśliciela angielskiego, który
w 1824 roku założył w Ameryce kolonię pod na­
zwą „Nowa Harmonia” .
8. Jak nazywa się idealne społeczeństwo przedsta­
wione w dziele Rabelais’ego pod tytułem Gar-
gantua i Pantagruel.
9. Który z wielkich myślicieli nowożytnych na­
wiązuje w swojej utopii do przekazanej przez
Platona legendy o potężnym i bogatym, lecz za­
pomnianym państwie położonym na oceanie nie­
daleko Cieśniny Gibraltarskiej?
10. Wielki poeta polski X IX wieku pisał w polemice
z francuskim socjalistą utopijnym Consideran-
tem, że „wszelki systemat będzie tylko czczą
utopią, dopóki będzie usiłował rozwiązać zagad­
nienia społeczne w drodze pokojowej i nie ura­
żając nikogo”. Podaj nazwisko autora tych uwag
polemicznych.
00 CZY ZNASZ PODOBIZNY FILOZOFÓW
OL. NOWOŻYTNYCH?

Pojęcie „nowożytny” jest nieprecyzyjne, względne;

myśliciele tu przedstawieni działali w stuleciach X VI—
—XIX. Podaj ich nazwiska i daty życia. Dla ułatwie­
nia przytaczamy bardzo znane zdania z ich pism.

1. „Istnieją niezliczone słońca, niezliczone ziemie,

które krążą dookoła swoich słońc, tak jak sie­
dem naszych planet krąży dookoła naszego
Słońca”.
§ 5*

2. „Cztery są rodzaje idoli osaczających umysły

ludzkie. Nadaliśmy im w wykładzie naszym na­
zwy; mianowicie pierwszy rodzaj to idole ple­
mienia (idola tribus), drugi to idole jaskini (ido­
la specus), trzeci — idole rynku (idola fori),
czwarty — idole teatru (idola theatri).”
 3. „Przez intuicję rozumiem niezmienne świade­
ctwo zmysłów lub zwodniczy sąd, źle tworzącej
wyobraźni, lecz tak łatwe i wyraźne pojęcie
umysłu czystego i uważnego, że o tym, co pozna­
jemy, zgoła już wątpić nie możemy” .

G — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 81

4. „Wiekuista cisza tych nieskończonych przestrze­
ni przeraża mnie”.
5. „Wolną nazywa się rzecz, która istnieje jedynie
z konieczności swojej natury i sama siebie tylko
determinuje do działania; konieczną zaś lub ra­
czej przymuszoną taka, którą inna determinuje
do istnienia i oddziaływania w sposób ściśle
określony” .
6. „Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem
w zmyśle”.
7. „Człowiek to maszyna”
9. „Znudziło mnie już słuchanie, że dwunastu lu­
dzi założyło chrześcijaństwo. Chcę dowieść, że
wystarczy jednego, aby je zniszczyć” .
8. „Podstawową zasadą wszelkiej moralności, o któ­
rej snułem rozważania we wszystkich moich pi­
smach i którą rozwinąłem w ostatniej swej pra­
cy, z całą jasnością, na jaką mnie było stać, jest
to, że człowiek jest istotą z natury dobrą, miłu­
jącą sprawiedliwość i ład; że w sercu ludzkim
nie ma żadnego pierwotnego zepsucia i że pierw­
sze kroki natury są zawsze prawe”.
10. „O Koperniku
Ostrzeżenie
W roku 1801 Towarzystwo Warszawskie Przy­
jaciół Nauk ogłosiło do rozwiązania zagadnienie
o Koperniku, jako świadczy list prezydenta To­
warzystwa do autora z Warszawy 15 maja tegoż
roku. Wypracowałem moją rozprawę i posłałem
Towarzystwu z Krakowa dnia 31 sierpnia roku
1802, jako znowu świadczy list mój do prezy­
denta pod tym dniem pisany. Nie wiem, dlaczego
Towarzystwo wydając na jaw z kilka rażący­
mi drukarskimi omyłkami moje pismo w dru­
gim tomie swoich „Roczników” nie położyło da­
ty ani ogłoszonego zadania, ani odebranej roz­
prawy”.
33. LITERATURA I FILOZOFIA

Związki między tymi dwoma dziedzinami są nadzwy­

czaj silne i różnorodne — prosimy o odgadnięcie nie­
których z nich, należących zresztą do najbardziej zna­
nych.

1. Pewna filozofia stara się objąć wszelkie ludzkie

doświadczenie, wyrażone zarówno w naukach
ścisłych, jak literaturze czy też codziennej prak­
tyce społecznej. Wybitny reprezentant tej filo­
zofii ujmuje to w sposób następujący:
„Filozofowie-literaci
i f i l o z o f o w i e - n a u k o'w c y
Czy ma to jakiekolwiek znaczenie, czy dla dane­
go filozofa bodźcem było doświadczenie nauko­
we, czy doświadczenie «literackie»? I jaka filo­
zofia jest bardziej «realistyczna»: ta, która
bierze za punkt wyjścia nauki «ścisłe», czy ta,
która sięga do .«literatury», czyli obserwacji
człowieka jako istoty umysłowo czynnej, a nie
tylko «mechanicznej cząstki przyrody®?”
Podaj nazwę tego kierunku, i jeśli zdołasz — co
jest już o wiele trudniejsze — nazwisko autora
przytoczonego cytatu.

2. Który ze znanych filozofów starożytnych przed­

stawiał swoje poglądy filozoficzne w pismach,
które są równocześnie dziełami, literatury pięk­
nej? Tłumaczył je na język polski Władysław
Witwicki.

3. Słynny zarówno ze swych dzieł, jak i barwnego

życia filozof średniowiecza, jest często wraz ze
swą kochanką (parającą się także filozofią) bo­
haterem powieści, z których jedną wydano nie­
dawno w Polsce. Byli oni również bohaterami
dramatu, granego niedawno na scenie warszaw­
skiego Teatru Powszechnego. Podaj imiona tej
romantycznej pary filozoficznej.

4. Jak nazywa się dziedzina filozofii, zajmujaca

się problemami piękna, występującymi w róż­
nych dziedzinach sztuki, oczywiście m. in. w li­
teraturze?
5. Wielokrotnie usiłowano sprecyzować różnice
między filozofią a literaturą. Jedną z prób re­
prezentuje W. Bieliński. Proszę przedstawić, na
czym ona przede wszystkim polega.
6. Często bywa tak, że literatura przejmuje idee
filozoficzne, starając się oddać je przy pomocy
właściwych sobie środków wyrazu, niekiedy by­
wa jednak odwrotnie — to literatura wyprzedza
filozofię, gromadząc w artystycznym kształcie
ludzkie doświadczenia, dopiero później podda­
wane teoretycznemu uogólnieniu. Wybitnym
przykładem są tu dzieła pewnego pisarza rosyj­
skiego, który uznany jest za jednego z trzech
najwybitniejszych dziewiętnastowiecznych pre­
kursorów egzystencjalizmu. Jaki to pisarz?

7. Lenin napisał kilka rozpraw o wielkim pisarzu

rosyjskim. Nazwał go „zwierciadłem rewolucji” .
O jakiego pisarza chodzi?
8. Jaki pogląd filozoficzny reprezentują dzieła Si­
mone de Beauvoir?
9. Najwybitniejszy pisarz niemiecki X X w.,
w ostatnim wielkim, może nawet największym
dziele swego życia, postać i losy bohatera upo­
dobnił do dziejów słynnego filozofa niemieckie­
go X IX wieku. W zamierzeniu tym chodziło
oczywiście nie o fabułę, ale o zaakcentowanie
jakby mimowolnej współodpowiedzialności in­
teligencji i kultury niemieckiej za faszyzm. Pc-
daj choćby jedną z trzech niewiadomych tej za­
gadki.
10. W poezji w nie mniejszym stopniu niż w prozie
wyrażane bywają idee czy orientacje świato­
poglądowe, czego znanym przykładem jest
choćby Faust; Rainer Maria Rilke w poniższym
fragmencie zwraca się (nb. pod widocznym wpły­
wem słynnej strofy z dzieła Goethego) przeciwko
pewnej orientacji — jakiej?
„Bez wyczekiwać, wypatrywać «tam», —
li chęć, by śmierci nie splamić haniebnie,
na ziemskich rzeczach ćwiczyć się służebnie,
by dłonie własne nie przeczyły nam”.
34. JAK NAZYWA SIĘ TEN POGLĄD?

Podaj terminy filozoficzne, którymi są powszechnie

nazywane następujące poglądy:

1. Każde zjawisko jest skutkiem jakiejś przyczyny.

2. Istnieją dwie substancje: duchowa i materialna.

3. Zdolność doznawania wrażeń jest powszechną
własnością materii.
4. Każda rzecz jednostkowa złożona jest z formy
i materii.
5. Istnieje tylko jedna substancja.
6. Nie istnieje rzeczywistość niezależna od pozna­
jącego podmiotu.
7. Świat urządzony jest celowo.

8. Każdy człowiek posiada idee wrodzone.

9. Warunkiem poznania intelektualnego jest
oświecenie człowieka przez Boga.
10. Istnieją byty ogólne.
 MARKS I ENGELS O HISTORII
FILOZOFII NOWOŻYTNEJ

Marks i Engels poświęcali wiele uwagi studiom z za­

kresu historii filozofii. W ich dziełach znaleźć można
szereg charakterystyk poglądów filozoficznych w y­
bitnych myślicieli. Jeden z rozdziałów opublikowanej
w 1845 roku pracy pt. Święta Rodzina zawiera próbę
lapidarnej prezentacji rozwoju myśli filozoficznej
w X VII i XVIII wieku. Spróbuj odpowiedzieć, do kogo
odnoszą się poszczególne charakterystyki? (Miejsca,
w których Marks i Engels podają nazwisko określo­
nego filozofa, oznaczone są numerami.)

1 „Metafizyka XVII wieku, we Francji reprezen­

towana przede wszystkim przez Descartesa,
miała od chwili swych narodzin antagonistę
w materializmie. Descartesowi przeciwstawiał
się on w osobie (1), odnowiciela materializmu
epikurejskiego”.
2. „Pod koniec XVIII wieku (2) nadał najbardziej
wykończoną postać materializmowi kartezjań-
skiemu w swej rozprawie pt. Rapports du phy-
siąuc et du morał de l’homme”.

3. „Oprócz negatywnego odparcia teologii i meta­

fizyki XVII wieku potrzebny był (w XVIII wie­
ku we Francji — uwaga red.) pozytywny system
antymetafizyczny. Potrzebna była książka, która
by ówczesną praktykę życiową ujęła w system
i teoretycznie uzasadniła. Dzieło (3) o pochodze­
niu rozumu ludzkiego pojawiło się z drugiej
strony Kanału jak na zawołanie. Zostało przy­
jęte entuzjastycznie, jak z utęsknieniem wy­
czekiwany gość” .

4. „Materializm jest rodowitym synem Wielkiej

Brytanii. Już jej scholastyk (4) zadawał sobie
pytanie: «czy też materia nie jest zdolna do
myślenia?*”

5—7. „Rzeczywistym protoplastą materializmu an­

gielskiego i całej nowożytnej empirycznej nauki
jest (5). Prawdziwą nauką jest dlań przyrodo­
znawstwo, a za jego część najważniejszą uważa
fizykę doświadczalną. Powołuje się często na
(6) z jego homojomeriami i na (7) z jego ato­
 mami, jako na swe autorytety. Zgodnie z jego
nauką zmysły nie mylą się i są źródłem wszel­
kiej wiedzy. Nauka jest wiedzą doświadczalną
i polega na stosowaniu metody racjonalnej do
tego, co dane zmysłowo. Indukcja, analiza, po­
równanie, obserwacja, eksperyment — oto pod­
stawowe warunki metody racjonalnej”.
8. „U Bacona, swego pierwszego twórcy, zawiera,
materializm w naiwnej jeszcze postaci zalążki
wszechstronnego rozwoju. Materia w swym
poetycko-zmysłowym blasku uśmiecha się do
całego człowieka. Natomiast sama doktryna,
ujęta w formę aforystyczną, roi się jeszcze od
teologicznych niekonsekwencji.
W dalszym swoim rozwoju staje się materializm
jednostronnym. (8) jest systematorem materia­
lizmu Bacona. Zmysłowość traci swoje kwiecie
i staje się abstrakcyjną zmysłowością geometry.
Ruch fizyczny zostaje poświęcony na rzecz ruchu
mechanicznego albo matematycznego; geometria
zostaje obwołana nauką podstawową. Materia­
lizm staje się wrogi człowiekowi. Po to, by móc
przezwyciężyć wrogiego człowiekowi bezcieles­
nego ducha na jego własnym terenie, musi ma­
terializm sam umartwiać swe ciało i stać się
ascetą. Występuje jako istota rozumna, ale też
rozwija nie liczącą się z niczym konsekwencję
rozumu”.
9. „W swej rozprawie UEssai sur l’origine des
connaissances humaines (9) rozwinął myśli Loc-
ke’a i udowodnił, że nie tylko dusza, ale także
zmysły, nie tylko sztuka tworzenia idei, ale
i sztuka odbierania wrażeń zmysłowych jest
sprawą doświadczenia i przyzwyczajenia. Cały
rozwój człowieka zależy więc od wychowania
i warunków zewnętrznych” .
19. „W pismach (10) znajdujemy połączenie ma­
terializmu kartezjańskiego z materializmem an­
gielskim. Zużytkowuje on szczegółowo fizykę
Descartesa. Jego Uhomme machinę jest wykła­
dem wzorowanym na kartezjańskim zwierzę-
ciu-maszynie”.
36. Z JAKIM KIERUNKIEM ŁĄCZYSZ...?
Nazwiska niektórych filozofów nieomal automatycznie
kojarzą się z prądami filozoficznymi, które bądź oni
stworzyli, bądź reprezentowali w sposób wybitny.
Podaj, z jakim kierunkiem łączysz następujące na­
zwiska — dla ułatwienia zamieszczamy obok listę
owych tendencji i postaw filozoficznych:

1. Abelard A. agnostycyzm

2. Mili B. egzystencjalizm

3. Czernyszewski C. fenomenologia
4. Epikur D. hedonizm
5. Ficino E. neoplatonizm
6. Gramsci F. nominalizm, sermonizm
7. Husserl G. marksizm

8. Kant H. rewolucyjny demokratyzm

9. Kierkegaard I. socjalizm utopijny
10. Saint-Simon J. utylitaryzm
31. WARTOŚĆ I GODNOŚĆ CZŁOWIEKA
Podaj autora, ewentualnie kierunek filozoficzny,
z którego pozycji zostały sformułowane poniższe słyn­
ne myśli o człowieku. Podaj również wiek i kraj,
w których je napisano.

1. „Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek” .

2. „...Ty nie podlegasz żadnym wiązom; w zależ­
ności od własnej woli, w której ręce cię odda­
łem, możesz sam siebie kształtować. Postawiłem
cię w środku świata, abyś mógł stąd łatwiej
obserwować, co dzieje się w świecie. Stworzyłem
cię jako istotę ani niebiańską, ani ziemską, ani
śmiertelną, ani nieśmiertelną; abyś ze swobodą
i honorem tworzył i modelował sam siebie we­
dług miary przez siebie wybranej”.
3. „Człowiek jest to substancja, której istotę sta­
nowi myślenie” .
4. „...czymże jest człowiek w przyrodzie? Nicością
wobec nieskończoności, wszystkim wobec nicoś­
ci, pośrodkiem między niczym a wszystkim. Jest
nieskończenie oddalony od rozumienia ostatecz­
ności; cel rzeczy i ich początki są dlań zawsze
ukryte w nieprzeniknionej tajemnicy; również
niezdolny jest dojrzeć nicości, z której go wy­
rwano, jak nieskończoności, w której go uto­
piono”.
5. „Jeśli przyroda przeznaczyła nas do tego, byś­
my byli zdrowi, śmiem prawie twierdzić, że stan
refleksji jest stanem niezgodnym z przyrodą
i że człowiek rozmyślający jest zwierzęciem
zwyrodniałym: wartość prawdziwa człowieka
leży nie w rozumie, lecz w s e r c u , a wartość
serca jest niezależna od wartości rozumu” .
6. „...musimy w miejsce miłości boga uznać mi­
łość człowieka za jedyną, prawdziwą religię,
w miejsce wiary w boga krzewić wiarę czło­
wieka w siebie samego, w swe własne siły, że
los ludzkości nie zależy od istoty znajdującej się
poza nią lub ponad nią, lecz zależy od niej sa­
mej, że jedynym diabłem człowieka jest sam
człowiek: człowiek prymitywny, zabobonny,
 egoistyczny i zły, ale także jedynym bogiem
człowieka jest sam człowiek.
Na tych słowach kończąc te wykłady wyrażam
tylko jedno pragnienie; aby spełniły one swoje
zadanie, które sformułowałem w jednym
z pierwszych. Zadaniem tym było sprawić,
abyście wy, słuchacze moi, z przyjaciół boga
stali się przyjaciółmi człowieka, z ludzi wierzą­
cych — ludźmi myślącymi, z ludzi modlących
się — ludźmi pracującymi, z kandydatów na
tamten świat — badaczami tego świata,
z chrześcijan, którzy wedle własnego wyznania
są «na pół zwierzętami, na pół aniołami» —
ludźmi, pełnymi ludźmi”.
7. „Podstawa irreligijnej krytyki jest taka: Czło­
wiek tworzy religię, religia nie tworzy czło­
wieka. Religia jest to mianowicie samowiedza
i poczucie samego siebie człowieka, który bądź
jeszcze siebie nie odnalazł, bądź już siebie zno­
wu zgubił. Człowiek jednak nie jest istotą ode­
rwaną, tkwiącą poza światem. Człowiek — to
świat człowieka, państwo, społeczeństwo. To
państwo, to społeczeństwo tworzy religię — od­
wróconą na opak świadomość świata — są one
bowiem same na opak odwróconym światem...
Krytyka zerwała urojone kw iecie-z kajdan nie
po to, aby człowiek dźwigał kajdany bez ułud
i bez pociechy, ale po to, by zrzucił kajdany
i rwał kwiaty żywe. Krytyka reiigii uwalnia
człowieka od omamienia po to, by myślał, dzia­
łał, kształtował własną rzeczywistość jak czło­
wiek, który wyzwolił się od omamienia i do­
szedł do rozumu; aby poruszał się on dokoła
samego siebie, a więc dokoła swego rzeczywiste­
go słońca. Religia jest jedynie urojonym słoń­
cem, które porusza się dokoła człowieka dopóty,
dopóki nie porusza się on wokół samego siebie” .
8. „Uczucia kierują człowiekiem, a nie idee”.
9. „Człowiek jest syntezą skończoności i nieskoń­
czoności, czasowości i wieczności, konieczności
i wolności”.
10. „Wyszliśmy z nicości i nie jesteśmy przez niko­
go stworzeni. Ponieważ nie ma Boga, nie ma
praw, nie ma wartości, które by nam były dane
w sposób oczywisty — musimy stwarzać się sa­
mi z niczego i z niczego tworzyć własne prawa,
każdy dla siebie”.
W historii filozofii znane są spory i dyskusje, które
wniosły ważne i trwałe elementy do kultury, będąc
interesującym przykładem jednego z mechanizmów jej
kształtowania.

1. Sokrates swoją postawą filozoficzną oraz w bez­

pośrednich polemikach zwalczał wpływy nie­
słychanie wówczas modnego w Atenach ruchu
umysłowego, którego reprezentanci zasłynęli ze
specyficznego typu rozumowania i dowodzenia,
znanego po dziś dzień. Podaj nazwę tego ruchu
i owego typu rozumowania.

2. Co było przedmiotem jednego z najsłynniejszych

w średniowieczu sporów, tzw. „sporu o uni-
wersalia” , w którym uczestniczyli m. in. Rosce-
lin i Abelard?
3. Niektóre polemiki światopoglądowe otrzymują
bardzo silne impulsy albo nawet rozstrzygnię­
cia w postaci odkryć naukowych. Tak było np.
wówczas, gdy jedno wielkie odkrycie z dzie­
dziny przyrodoznawstwa okresu Odrodzenia do­
konało właściwie przewrotu w kulturze, obaliło
swoiście średniowieczny światopogląd. Jakie to
było odkrycie?
4. W XVII i XVIII wieku toczył się spór między
empiryzmem. reprezentowanym m. in. przez an­
gielskiego filozofa Locke’a w książce pt. Roz­
ważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690 r.)
a racjonalizmem, którego bronił Leibniz w książ­
ce napisanej w 1704 r., z powodu śmierci Loc-
ke’a wydanej jednak dopiero w 1765 r. (Leibniz
nie chciał atakować nieżyjącego już przeciw­
nika.) Podaj tytuł tego polemicznego dzieła.
5. Co było głównym przedmiotem filozoficznej kry­
tyki uprawianej przez materialistów i encyklo­
pedystów francuskich XVIII w. nie tylko w dzie­
łach filozoficznych ale i powiastkach, w dy­
skusjach towarzysko-salonowych itp.?

6. Jak brzmi słynne zdanie Hegla, które wywołało

tak skrajnie przeciwstawne interpretacje, że

7 — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 97

 w oparciu o nie ukuto zwrot „Hegcl — Prusak” ,
zarzucając filozofowi bezkrytyczną apoteozę mo­
narchii pruskiej, ale także w tym samym zdaniu
dopatrywano się dialektycznego i rewolucyjnego
znaczenia?

7. Co było głównym przedmiotem ataku słowiano-

filstwa? Wymień reprezentanta tej orientacji,
słynnego pisarza rosyjskiego X IX w.
8. Niekiedy polemiki były prowadzone nie wprost,
a przez odmienne lub wręcz przeciwstawne
przedstawienia problemu, będącego przedmiotem
sporu. Tak było np. w wypadku dwu całkowicie
różnych obrazów jednego z bardzo ważnych okre­
sów kultury europejskiej, przedstawionych naj­
pierw na przykładzie Włoch w książce Jakuba
Burckhardta w X IX w., a później w X X w. na
przykładzie Burgundii w dziele Johana Huizin-
gi. Podaj tytuły tych dzieł, obu niedawno w y­
danych przez „PIW ” .
9. Podaj nazwę kierunku filozoficznego, krytyko­
wanego przez W. I. Lenina w jego znanym dzie­
le filozoficznym, pisanym po klęsce rewolucji
1905 r. Nazwa ta występuje w tytule tego dzie­
ła, a sam kierunek określa się również jako
tzw. „drugi pozytywizm” .
10. Jakie kierunki filozoficzno prowadzą dziś ze
sobą spory i dyskusje w Polsce w formie publi­
cystycznej i naukowej?
39. NAUKA I FILOZOFIA

Związki między naukami szczegółowymi i filozofią są

bardzo żywe oraz mają wielkie znaczenie zarówno
dla rozwoju światopoglądu, jak i samej nauki. Oto
kilka przykładów w różnorodny sposób uzasadnia­
jących tę prawdę.

1. Pierwsze wielkie uogólnienie rozwoju nauk

przyrodniczych dokonane zostało przez greckiego
filozofa, który sam był autorem szeregu prac
z dziedziny przyrodoznawstwa takich, jak Fizy­
ka, O niebie, O powstawaniu i rozkładzie, Me­
teorologia, Historia zwierząt, Anatomia zwierząt
i in. Podaj, jak go nazywano.

2. Kto i w którym wieku sformułował filozoficzne

zasady, będące podstawa teoretyczną „Indeksu
ksiąg zakazanych” , walki z nauką i kulturą
w ogóle, zasady głoszone po dziś dzień przez
Kościół katolicki?

3. Filozofiezno-światopoglądowe znaczenie niektó­

rych odkryć naukowych było tak wielkie i re­
wolucyjne, że ich obrońcy byli często prześlado­
wani przez obrońców starego porządku i sta­
rych tez. Podaj nazwisko filozofa, który przy­
płacił życiem głoszenie filozoficznych wniosków
wypływających z nauki Kopernika, i nazwisko
uczonego, który za obronę tej samej nauki ska­
zany był na wieloletnie więzienie.

4. Związki filozofii i nauki są oczywiście dwu­

stronne: filozofia może też wpłynąć potężnie na
rozwój przyrodoznastwa (lub zahamować go,
jak np. scholastyka), choćby przez wypracowa­
nie odpowiedniej metodologii nauki. Powiedz,
o kim to Marks i Engels mogli zasadnie powie­
dzieć, że był on „rzeczywistym protoplastą ma­
terializmu angielskiego i całej nowoczesnej
empirycznej nauki”.

5. W ostatnich latach pojawiła się nauka, która

zdaniem wielu badaczy ma istotne znaczenie dla
rozwoju filozofii. Za twórcę jej uchodzi Norbert
Wiener; podaj nazwę tej nauki.
6. Jakie odkrycia dziewiętnastowieczne z zakresu
fizyki przygotowały grunt dialektycznemu uogól­
nieniu przyrody, m. in. przez doprowadzenie do
ostatecznego załamania się metafizycznej idei
nieważkich „materii” ?
7. O jakiej pracy z zakresu nauk przyrodniczych
Marks i Engels wyrażali się z najwyższym uzna­
niem, ocenili ją, mimo krytykowanych braków,
najwyżej w X IX w., a Marks napisał nawet:
„Książka ta zawiera przyrodniczo-historyczną
podstawę dla naszych poglądów” ?
8.1895, 1896, 1897 — w ciągu trzech kolejnych lat
u schyłku X IX wieku dokonano trzech wielkich
odkryć w fizyce, które Lenin określił jako „naj­
nowszą rewolucję w przyrodoznawstwie” . Wy­
wołały one zresztą nie tylko wielki wpływ
w naukach szczegółowych i praktyce X X w., ale
także, w następstwie przemiany obrazu ważnych
dziedzin rzeczywistości — również w filozofii.
Jakie to były odkrycia? Dla ułatwienia podamy,
że dwa pierwsze z nich znalazły wybitne zasto­
sowanie m. in. w medycynie.
9. Przez wiele lat w przyrodniczo-filozoficznym
piśmiennictwie europejskim szeroko znana była
tzw. teoria „śmierci cieplnej” wszechświata. Po­
daj nazwisko uczonego niemieckiego, który gło­
sił ją po raz pierwszy w oparciu o interpretację
drugiej zasady termodynamiki i pojęcie entropii,
oraz nazwisko słynnego fizyka polskiego, który
jako jeden z pierwszych poddał ową teorię
„śmierci cieplnej” druzgocącej, naukowej, za­
równo fizykalnej, jak i fiiozoficzno-materiali-
stycznej krytyce.

10. Podaj, który współczesny filozof polski (lub

przynajmniej jakiej orientacji) pisał przed kilku
laty, że w świetle najnowszych odkryć nie moż­
na już dowodzić istnienia Boga w oparciu o tzw.
teorie śmierci cieplnej i ekspansji wszechświa­
ta, lecz zadania takie można podejmować wy­
łącznie w oparciu o metafizyczne rozważania.
40. FILOZOFIA I WIELKIE WYDARZENIA

„Królowa nauk” rozwija się pod wpływem przekształ­

ceń społecznych, ale i sama ma w nich ważki udział,
często przygotowując je, dostarczając im szat ideo­
wych czy potężnych impulsów i inspiracji. Oto kilka,
z wielu interesujących, momentów dziejów tych związ­
ków filozofii i polityki, filozofii i powszechnej historii.

1. Podaj autora następującej myśli: „...Filozofowie

nie wyrastają jak grzyby po deszczu; są oni w y­
tworem swej epoki, swego narodu, którego naj­
bardziej subtelne, drogocenne i niedostrzegalne
soki krążą w ideach filozoficznych. Ten sam
duch, który buduje koleje żelazne rękoma ro­
botników, buduje też systemy filozoficzne
w mózgu filozofów. Filozofia nie znajduje się
poza światem, tak jak mózg nie znajduje się
poza człowiekiem, chociaż nie leży w żołądku” .
2. Filozofia antyczna, jedno z największych osią­
gnięć starożytności, miała również swój udział
w powolnym, ideologicznym, jakby wewnętrz­
nym osłabieniu Imperium Romanorum. Plato-
nizm i stoicyzm stały się bardzo istotnymi skład­
nikami ideologii, która wyrastała zarówno ze
słabości cesarstwa, jak i, tę słabość pogłębiała.
Podaj nazwę tej ideologii.

3. Rozpowszechnienie i znaczenie filozofii w nie­

których okresach było tak wielkie, że np. jedno
ze stuleci zarówno współcześni, jak i potomni
nazwali „wiekiem filozofii”. Podaj, o jakim stu­
leciu mowa.

4. „Wspaniały wschód słońca” — pod jakim adre­

sem skierowane były te słowa Hegla?

5. Idee Pestalozzi’ego wywarły ogromny wpływ na

jedną z nauk; podaj jej nazwę.

6. 28. IX. 1864 r. powstała w Londynie przy współ­

udziale dwu wybitnych myślicieli pewna organi­
zacja, będąca także realizacją ich filozoficznego
programu. Organizacja ta wywarła następnie
ważki wpływ na dalszy rozwój filozofii poprzez
stworzenie faktu nowego w dziejach i w kon­
 sekwencji niezmiernie doniosłego. Podaj jej
nazwę.
7. Pierwszy kongres II Międzynarodówki, po sze­
regu tarciach i walkach w łonie ruchu robotni­
czego, doprowadził do przyjęcia rezolucji, świad­
czących swą treścią o zwycięstwie marksizmu
w tym ruchu. M. in. ogłoszono na nim dzień
1 maja międzynarodowym świętem proletariatu.
Podaj, gdzie i kiedy obradował ten kongres?
8. Szturm „Pałacu Zimowego” w Piotrogrodzie.
przełomowa chwila Wielkiej Rewolucji Paź­
dziernikowej, był praktycznym wnioskiem, wy­
pływającym z pewnej teorii filozoficznej — ja­
kiej?
9. Wyzwolenie energii atomowej, to zarówno wiel­
kie, jak i straszliwe w skutkach odkrycie, jest
swoistym ukoronowaniem wysiłku nie tylko
przyrodników; atomistjrka jako teoria filozo­
ficzna zapoczątkowana została... podaj, kiedy
i przez kogo.
10. Słynny budynek w Nowym Jorku mieści orga­
nizację, u której podstaw programowych leżą
idee wiekuistego pokoju, wyłożone w dziele
Kanta Zum eioigen Frieden (z 1795 r.). Jak na­
zywa się ta organizacja?
41. UŁÓŻ CHRONOLOGICZNIE

Poniższą listę, ułożoną alfabetycznie, zredaguj tak, aby

filozofowie wymienieni byli w następstwie czaso­
wym — jak żyli; postaraj się też określić stulecia,
w których działali:

1. Abelard
2. F. Bacon
3. Dembowski
4. Epikur
5. Gandhi
6. Hume

7. Pico della Mirandola

8. Nietzsche
9. Protagoras
10. Seneka
42. FILOZOFIA W POLSCE

Podaj stulecia, w których urodzili się następujący

myśliciele, ich imiona oraz przyporządkuj im wedle
autorstwa tytuły wymienionych prac:

1. Dembowski Przestrogi dla Polski

2. Brzozowski 0 pismach klasycznych

1 romantycznych

3. Abramowski Katechizm demokratyczny

4. Libelt Prawo polityczne narodu

polskiego

5. Krzywicki Idee społeczne koopera-

tyzmu

6. Kołłątaj 0 sztuce i nie-sztuce

7. Petrycy z Pilzna Mylili o przyszłości filo­
zofii
8. Staszic Samoicładztwo rozumu
1 objaioy filozofii słowiań­
skiej

9. Śniadecki Legenda Młodej Polski

JO. Kamieński Przydatki do ekonomiki

i polityki Arystotelesowej.
43. CO WIESZ O MARKSIE?

Wielu filozofów posiada barwne biografie, będące

przedmiotem nieustannego zainteresowania history­
ków i zwykłych miłośników anegdot, wydarzeń nie­
zwykłych. Tak jest i z Marksem, ale oczywiście nie
ten aspekt jego biografii skłania nas ku temu, aby
się nią zająć w sposób szczególny — zadecydowała
o tym waga jego filozofii, posiadającej niewątpliwie
decydujące znaczenie we współczesnym świecie, co
dziś przyznać muszą nawet niechętni mu przeciwnicy
polityczni i ideologiczni. A więc — co wiesz o Mark­
sie?

1. Data urodzenia
2. Tytuł pracy doktorskiej
3. Gdzie się znajduje grób Karola Marksa?
4. Z kim pisał wiele swoich dzieł?

5 .0 jakiej sztuce jakiego narodu mówił, że sta­

nowi niedościgły wzór?

6. Jaką nazwą obdarzyli go domownicy i rodzina?

7. Jakie dzieło jest największą naukową pracą
Marksa?

8 .0 jakim wydarzeniu w Polsce mówił Marks

22. II. 1848 r. w Brukseli?
9. Ulubieni poeci Marksa?
10. Jakiego pisarza francuskiego cenił Marks bardzo
wysoko? Wymienia go kilka razy w Kapitale
i określa jako znakomitego znawcę „realnych
stosunków” i mówi o nim, że „gruntownie zgłę­
bił wszelkie odcienie skąpstwa” .
 CZY ZNASZ PODOBIZNY MYŚLICIELI
WSPÓŁCZESNYCH?

Pojęcia „współczesny” nie rozumiemy tu w wąskim,

formalnym znaczeniu; nieraz bardziej współcześni od
dziś żyjących są filozofowie, którzy pisali przed dzie­
sięcioleciami, lecz idee ich oddziaływają dziś nadal po­
tężnie, kształtując i przemieniając umysły, inspirując
nowe rozwiązania. Z dziewiętnastego stulecia wybra­
liśmy tych, którzy oddziaływali i nadal oddziałują na
kulturę i ideologię naszych dni w jej różnorodnych
przemianach. Podaj autorów poniższych zdań.
2. „Siedzę w swoim cichym pokoju i znam tylko
jedno niebezpieczeństwo: religię”.
3. „M oja metoda dialektyczna jest z założenia nie
tylko różna od heglowskiej, lecz jest jej wprost
przeciwstawna. Według Hegla proces myślenia,
który on nawet przekształca w samodzielny
podmiot pod nazwą idei, jest dcrniurgem rze­
czywistości stanowiącej tylko jego zewnętrzny
przejaw. Według mnie zaś przeciwnie, idea nie-
jest niczym innym, jak materią przeniesioną do
głowy ludzkiej i przetworzoną w niej” .
4. „...mamy pewność, że materia we wszystkich
swoich przemianach pozostaje wiecznie ta sama,
że żaden z jej atrybutów nigdy nie może zginąć,
że wńęc z tą samą żelazną koniecznością, z jaką
materia zniszczy kiedyś na Ziemi najwyższy
swój wytwór — myślącego ducha — z tą samą
koniecznością będzie musiała zrodzić go ponow­
nie w innym miejscu i w innym czasie”.
5. „Idziesz do kobiet? Nie zapomnij bicza!”
6. „Dla materialistów świat jest jeszcze żywszy,
bogatszy, różnorodniejszy niż się wydaje, bo
każdy krok nauki odkrywa jego nowe strony” .
7. „Jednostka może połączyć się z tymi wszystkimi,
którzy pragną tych samych przemian, i jeśli te
przemiany są racjonalne, może pomnożyć się
niezliczoną ilość razy i osiągnąć zmianę znacz­
nie radykalniejszą niż ta, która na pierwszy rzut
oka wydawała się możliwa” .
 8. „Czy ludzkość wahająca się między strachem
bożym a rozkoszą zwierzęcą obstawioną zaka­
zami, znajdzie kiedy rozwiązanie tego kon­
fliktu?”

8 — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 113

9. „Personalizm rzeczywiście uważa, że struktury
kapitalizmu stają dzisiaj na drodze ruchu dążą­
cego do wyzwolenia człowieka i że winny zostać
zburzone na korzyść socjalistycznej organizacji
produkcji i konsumpcji. Nie myśmy ten socja­
lizm wymyślili. Narodził się on z bólu ludzkiego
i rozmyślań ludzi nad bezładem, który ich
uciska.”
10. „U człowieka i tylko u niego egzystencja po­
przedza esencję”.
- r SZTUKA W SPOŁECZEŃSTWIE
**0. I FILOZOFII

Sztuka, dziedzina piękna była różnie traktowana

w rozwoju ludzkości. W trakcie rozwoju sztuki za­
równo jej definicja, jej cel i funkcje ulegały różnym
zmianom.
Materiał zebrany przez archeologów, badaczy kultury
pierwotnej, historyków i filozofów pozwala nam wnio­
skować, że pierwotnie sztuka była magią, środkiem
magicznym pomocnym w opanowywaniu nieznanej
rzeczywistości. W magii tkwiły jednocześnie początki
religii, wiedzy i sztuki. Dopiero w społeczeństwie kla­
sowo zróżnicowanym nastąpiło wyodrębnienie poszcze­
gólnych dziedzin. Miejsce magicznej funkcji sztuki
zaczęła zajmować funkcja poznawania świata, funkcja
ekspresyjna oraz dążenie do udziału w zmianie istnie­
jących warunków. Zarówno rozumienie wyrazu „sztu­
ka” , jak i jej pozycja w różnych systemach filozoficz­
nych i w społeczeństwie była różnorodna.

1. Był okres, kiedy nazwą „sztuka” obejmowano

wszelką produkcję umiejętną, rzemiosło. W ja­
kiej epoce reprezentowano ten pogląd?
2. Powiadano: dzięki sztuce dokonuje się katharsis,
oczyszczenie duszy. Który z filozofów starożyt­
nych sformułował ten pogląd?

3. W jakiej epoce traktowano sztukę jako dzie­

dzinę, której można się nauczyć, podobnie jak
gramatyki? Kodyfikowano wówczas różne me­
tody nauczenia się twórczości artystycznej. Zna­
mienne dla tego okresu są dzieła np. „Dziewięć
sposobów zaczynania opowiadania”.
4. Wielki artysta jest równy najmożniejszym wład­
com świata. W jakiej epoce po raz pierwszy
sformułowano takie stanowisko?
5. Który z filozofów niemieckich wieścił w swoim
systemie filozoficznym śmierć sztuki?

6. „Prawdziwie piękne jest jedynie to, co nie może

się przydać na nic; wszystko co użyteczne jest
brzydkie, bo jest wyrazem jakiejś potrzeby,
a potrzeby ludzi są plugawe i wstrętne, jak ich
biedna ułomna natura”... a dalej „Wyrzekłbym
 się praw obywatela i Francuza, aby wzamian
oglądać autentyczny obraz Rafaela lub piękną
kobietę nagą”. Kto to powiedział?
7. Teoretycy sztuki niejednokrotnie wypowiadali
się na temat warunków piękna. Jeden ze zna­
nych filozofów rosyjskich poświęcił osobne dzieło
temu problemowi. Pisał: „Wiejska dziewczyna
dużo pracuje i odznacza się dzięki temu krzep­
ką budową; będzie więc przy sytym Wikcie dość
tęga, co również stanowi nieodzowny warunek
wiejskiej urody; eteryczna piękność salonowa
wydaje się wieśniakowi zdecydowanie «niepo-
zorna», wywiera na nim wręcz przykre wraże­
nie; przywykł bowiem uważać wątłość za znak
choroby lub «gorzkiej doli». Praca jednak za­
pobiega otyłości i jeżeli dziewczyna wiejska jest
tłusta, to jest to objaw chorobliwy, oznaka sła­
bości, toteż lud uważa obfitą tuszę za wadę.
Piękność wiejska nie może mieć drobnych rą­
czek i nóżek, ponieważ dużo pracuje. W pieś­
niach naszych nie ma nawet wzmianki o tych
atrybutach urody. W opisach urodziwych dziew­
cząt w pieśniach ludowych nie napotkamy ani
jednej cechy urody, która by nie była wyrazem
kwitnącego zdrowia i równowagi sił w organiz­
mie, normalnego objawu życia w dostatku przy
stałej i nie bagatelnej, ale też i nie nadmiernej
pracy. Sprawa przedstawia się zgoła inaczej, gdy
chodzi o piękność salonową: już od kilku poko­
leń przodkowie jej żyli nie pracując fizycznie;
przy bezczynnym trybie życia dopływ krwi do
kończyn jest słabszy; z każdvm nowym pokole­
niem mięśnie rąk i nóg słabną, kości wątleją;
nieuchronnym tego następstwem są drobne rącz­
ki i nóżki — oznaka takiego właśnie życia, które
w oczach wyższych klas społeczeństwa uchodzi
za jedynie zasługujące na to miano” . Kto jest
autorem tych słów?

8. Niejednokrotnie sztukę traktowano jako środek,

który miał doprowadzić ludzkość do szczęśliwe­
go i sprawiedliwego stanu społecznego. Wycho­
wanie estetyczne zastąpić miało — według tej
koncepcji — rewolucję społeczną. Wymień na­
zwisko jednego z najbardziej znanych reprezen­
tantów takiego poglądu. Był to niemiecki poeta,
dramaturg i estetyk.
 9. Sztuka współczesna zwraca uwagę na piękno
linii, geometrii. Który z filozofów starożytnych
mówił o pięknie linii prostej i koła?
10. „Trudność polega jednak nie na tym, żeby zro­
zumieć, że grecka sztuka i epos są związane
z pewnymi społecznymi formami rozwoju. Trud­
ność polega na tym, że dostarczają nam one
jeszcze rozkoszy artystycznej i w pewnej mierze
służą za formę i niedościgniony wzór”. Kto jest
autorem tych słów?
-n JEDNOSTKA, PAŃSTWO,
40 . SPOŁECZEŃSTWO

Jednostka — społeczeństwo: wokół tej osi kształtowały

się wielkie ideologie i spory polityczne, żywotne po
dziś dzień. Poniżej dajemy kilka przykładów takich
właśnie wydarzeń, myśli, tytułów.

1. Wskaż, które z poniższych dzieł okresu Renesan­

su przedstawia wizję idealnego społeczeństwa
przyszłości:
Morusa — Utopia,
T. Campanelli — Miasto słońca,
F. Bacona — Nowa Atlantyda.

2. Podaj narodowość autora poniższych słów:

„Państwo powinno być widoczne wszędzie... Czy
nie można by wręcz wprowadzić odznak i uni­
formów? Kto uważałby, że jest to mało ważne,
ten nie zna bardzo istotnej właściwości naszej
natury”.

3. Podaj, który z wielkich niemieckich filozofów

idealistycznych w sposób szczególny podkreślał
rolę państwa i interes jego w sposób absolutny
wynosił ponad interesy i nawet prawa konkret­
nych jednostek? Ponieważ na pytanie to można
by odpowiedzieć przez wskazanie kilku nazwisk,
dodajmy jeszcze, że w pierwszym rzędzie chodzi
0 filozofa, który napisał m. in. dzieło pt. Feno­
menologia ducha.

4. Oto zdanie Marksa: „Wszystkie przewroty do­

skonaliły tę maszynę miast ją łamać” . Podaj
właściwy przedmiot w /w zdania — o jakiej to
mianowicie maszynie jest w nim mowa?

5. Kto odkrył istnienie klas i walkę klas?

6. Pytanie niniejsze składa się z dwu części, stop­

niujących trudności: chodzi po pierwsze o po­
danie nazwy tej dziedziny filozofii marksistow­
skiej, która zajmuje się społeczeństwem, jego
prawami itd., po drugie — o podanie jej głów­
nych tez, sformułowanych w sposób klasyczny
1 niezmiernie lapidarny w Przyczynku do kry­
tyki ekonomii politycznej K. Marksa.
 7. Podaj autora sądu o Polsce: „Pewien historyk
francuski powiedział: 11 y a des peuples nece-
ssaires — bywają narody niezbędne. Do takich
narodów niezbędnych należy w X IX stuleciu
niewątpliwie naród polski. Nikomu jednak nie­
podległość narodu polskiego nie jest bardziej
potrzebna niż właśnie nam, Niemcom”.
8. Wskaż autora poniższego zdania; dla ułatwienia
podajemy, że był on wybitnym uczonym, może
nawet najwybitniejszym reprezentantem dyscy­
pliny szczegółowej w X X wieku: „Trzeba zbudo­
wać gospodarkę na zasadach socjalistycznych
i wychować ludzi tak, by do tego dojrzeli. Środ­
ki produkcji są w takiej gospodarce własnością
społeczeństwa, które wykorzystuje je na pod­
stawie dobrze przemyślanych planów. Produkcję
organizuje się zgodnie z potrzebami, a pracę roz­
dziela między wszystkich zdolnych do pracy:
w ten sposób każdy mężczyzna, każda kobieta,
każde dziecko mają zapewnione środki utrzyma­
nia. Zadaniem wychowania — w miejsce dzi­
siejszego sławienia potęgi i powodzenia — bę­
dzie rozwijanie, obok zdolności wrodzonych, po­
czucia odpowiedzialności jednostki wobec ludzi,
z którymi żyje”.
9. Przed kilkoma laty na ekranach naszych kin
wyświetlany był radziecki film, podejmujący
w artystycznym kształcie zdecydowaną polemikę
z wypaczeniami praktycznymi i teoretycznymi
okresu Stalina, przypominający starą prawdę
humanizmu socjalistycznego i marksizmu, że
najwyższą wartością jest człowiek, konkretna
jednostka. Bohaterem filmu, którego tytuł pro­
simy podać, jest lotnik, niewinnie oskarżony
i później całkowicie zrehabilitowany i odznaczo­
ny Orderem „Bohatera Związku Radzieckiego”.
10. W ostatnich latach filozofowie-marksiści w y­
kazują szczególne zainteresowanie dla jednej
z dziedzin, która zajmuje się problemem jed­
nostki, jej roli i praw w społeczeństwie, jej sy­
tuacją i perspektywami rozwoju. Dziedzinę tę
wyodrębnia się też spośród tradycyjnych, nada­
jąc jej nazwę specjalną, dość zresztą rozpo­
wszechnioną. Niekiedy używa się tu dwu nazw
wymiennie — podaj je.

IZO
47. KARTY TYTUŁOWE

Podaj nazwisko autora, które zostało usunięte z naszej

reprodukcji karty tytułowej pierwszego wydania tego
dzieła, bądź też nigdy na niej nie figurowało, np. w wy­
padku, gdy autor ukrywał się pod fałszywym nazwi­
skiem.

DIALOGO n t

MATEM ATICO SOPRAORDINARIO

DEL LO STV D IO DI P ISA .

E Ftlofofo, e Matęmatko prim rto dd

S P R E N IS S I.M O •

GR.DVC A DI TOSC ANA-

Douc nci congrcflicłi ęuattrogiornatefidifcorrc
iopra i duc
MASSIMł SISTF.MI DEL MONDO
T O LEM AICO , E C O P E R N IC A N O ;

TrepemnAciner::-- rjgieni Fi/ojcjube, cNaturjU

tanieper F in a , fajn ie per taltra parte,

IX F I O R E N Z A , P erG io:F a:iA iL andini M D C X X X U .

CO.V LICESZA DE' SYPEfijORI.

Dialog o dum najważniejszych systemach świata* Pto-

lomeuszowym i Kopernikowym
 SYSTEME .
D E L A

M A T U R E
o u
Des loix du monie Pbyfyue & iv,
monit morał.
Par M. M irabaud ,
Secretaire p n fitu el , Z7wm des Qit&a>:tt de Kica -
demie fi anęaifi,
Nouvelle Edition a laquelle on a joint pluficurs
pieccs des meiłłeurs Auteurs relatives aux
nićmes objcts.
XV-------------------------- — ■
Natura rerum vis atgue iwtjefias in omnibus mo~
tnentis fidecaret, fi auis modę. pan a tjas , ac
: non /otant comphiłaipr mtimo,
P u n . H u t . N a t u r . Ijb. fil.
S E C 0 NI)K p Ar t T r.

L O N D R E S , M O C C L X X i,

System przyrody
Novum Organum
 *pcefcffcr !n #Łn;g<l)«rg,
> łp li n i a ł . J i i i f o i i ! t « 2 B i >; f e n f $ a f 11 n u 3 ł« J i*

9J? 11 i ii i ».

g W ttjH bill uns teieb.tc t> fefceffer u TtufUęt,

Ot i 3 a ,
&*B Sobann tfritbritó ^«rtfnc4

Krytyka czystego rozumu

* ..

P O R Z Ą . D E K
FIZYCZNO - MORALNY
c z y li

N A U K A
O NA LEŹYTOŚC! ACII I POWINNOŚCI ACM
CZŁOWIEKA
wyduły tych z praw wiecznych, nieodmiennych
i koniecznych
P R 2 Y U O D Z E N IĄ
Przez U. K. . . . V
• A \

w K R A KO W IE i$ io . \\
D E U E S P R I T
. . . . , ,’l fgdt av!mi e<mf ; t njttiia iń&eitavra,
Quaftm:jr&ń<mt & qtiavi jusąt/e ger&uur
In lerrisj
i.U CHS i . D c rerum nJC ifi. Ł4 , Ł

LI3RAIREy HUE DO FOIN

M. D C c. L V I I I
ATEC AtpS tC U dTIS -ti: E T P iU K /tiJ G g PU SOS.

O umyśle
 O i U 93 ł g A n ł»

184Ł

Istota chrześcijaństwa
TREATISE
Concerning thc

PRINCIPLES
OF

Humań
p a r t i.
Wherein the chief Caufes of Error and Dif-
ficulty m the Sciences, with thc Grounds
of Scepticifm, A theifm , and Irreligion , are
inquir d into.

A. Fcllow of
,
Trinity-College Dublin.

D V Jl L I N i
Printed by A aron R h a m e s , for Je Eem y
P e p y a t. Booklcllcr in Skinner-Row ,1710.

Badania dotyczące rozumu ludzkiego

 'Ęsfc.%/***»»•&*■#•«**»-r:

^ . M attkk ,
»)'« ,jV! '.

*'. Q»vŁ

Lewiatan

9 — 500 Z a g a d e k F ilo z o fic z n y c h 129

 s&er

fi t i t ł f
itr

fvitifd>en fitttif.

©fjen Jarano fłnnrr & ffionforittt.

Bija

/ronkfurt fl. £R.

£ i i i i a t i f t 2 ! n |1 a I t.
( ł . K C W a .j

i 8 4 a.

Tuisfjimufi .niw usfBoro iwiamhi umirn

«C|W rc.S C EMCHCIWO*

Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki

Podaj nazwiska filozofów, z których życiorysów za­
czerpnięto następujące dane:

1. Ateńczyk, żył w latach 427—347 p.n.e. Matka

jego miała przodka w Solonie, ojciec należał
do rodu Kodrychów. Wcześnie rozpoczął studia
filozoficzne, słuchając Kratyla, a od dwudzie­
stego roku życia obcował stale z Sokratesem.
Po śmierci tego filozofa dwanaście lat podróżo­
wał, po czym wrócił do Aten i założył szkołę
filozoficzną w gaju Akademosa.
2. Urodził się w 342/341 p.n.e. na wyspie Samos
w rodzinie nauczyciela. W osiemnastym roku
życia przyjechał do Aten, potem udał się do Azji
Mniejszej, gdzie Nauzyfanes, zwolennik Demo-
kryta, zaznajomił go z filozofią atomistyczną.
Nauczał filozofii początkowo w Mitylenie, póź­
niej w Lampsakos, wreszcie założył*w Atenach
własną szkołę. Stronił od aktywnej działalności
politycznej zajmując się głównie działalnością
pisarską. Napisał ponad trzysta prac nauko­
wych. Zmarł w 271/270 p.n.e.

3. Pochodził z Tagasty, miasta w Nubii. Matką

jego była chrześcijanka. Początkowo wyznawał
manicheizm, później zbliżył się do sceptycyzmu.
Przyjął chrześcijaństwo pod wpływem biskupa
Ambrożego w 387 r. Po chrzcie wrócił do Afryki,
jako kapłan. W 395 roku został biskupem Hip-
pony. Zmarł w 430 r., mając osiemdziesiąt sześć
lat.

4. Żył w latach 1596— 1650. Wychowany w szkole

jezuickiej La Fleche, w latach 1612—1618 mie­
szkał w Paryżu i studiował matematykę. Na­
stępnie wiele podróżował i brał udział jako
ochotnik w wojnie trzydziestoletniej, w 1629 r.
zamieszkał w Holandii, gdzie spędził ostatnie
dwadzieścia lat życia i napisał główne swoje
dzieła. Zmarł w 1650 r.

5. Urodził się w Amsterdamie w 1632 r. Całe życie

spędził w Holandii. Należał do potomków Żydów
sefardyjskich. W 1656 r. wyklęto go z gminy
 żydowskiej. Zarabiał szlifowaniem szkieł optycz­
nych, odmawiając przyjęcia katedry w Heidel­
bergu. Zmarł w 1677 r.
6. Urodzony w Lipsku w 1646 r. studiował na uni­
wersytetach w Lipsku, Jenie i Altdorf filozofię,
matematykę i prawo. W dwudziestym roku ży­
cia otrzymał propozycję objęcia katedry uniwer­
syteckiej. W 1667 r. wstąpił do służby dyplo­
matycznej Palatynatu, a w 1670 r. uzyskał ty­
tuł radcy sądu najwyższego. W misjach dyplo­
matycznych odwiedził m. in. Francję i Rosję,
gdzie prowadził rozmowy z Piotrem Wielkim.
Jego dziełem było stworzenie Akademii Nauk
w Berlinie. Zmarł w 1716 r.
7. Wychowany przez ubogich ludzi, spędził życie
(1717—1783) w Paryżu. Gdy miał dwadzieścia
cztery lata został członkiem Akademii Nauk,
a od 1762 r. piastował stanowisko jej sekretarza.
Był współinicjatorem Wielkiej Encyklopedii.
8. Żył w latach 1724— 1804. Nigdy nie opuszczał
Prus Wschodnich i rzadko wyjeżdżał z rodzin­
nego Królewca. Po ukończeniu Collegium Fry-
dericianum zapisał się na wydział teologiczny
Uniwersytetu Królewieckiego. Po habilitacji
wykładał na tym uniwersytecie, jako docent
prywatny, a następnie w 1770 r., otrzymał kate­
drę logiki i metafizyki.
9. Urodzony w 1561 r. w Londynie studiował
w Cambridge. Następnie był kanclerzem Jakó-
ba I, lecz w 1621 r. został oskarżony o prze­
kupstwo i wtrącony do więzienia. Wkrótce od­
zyskał wolność, ale usunął się na zawsze z życia
publicznego, poświęcając się całkowicie działal­
ności naukowej.
10. Urodzony w 1712 r. w Genewie pochodził z ludu.
Próbował różnych zajęć. W 1749 r. uzyskał
pierwszą nagrodę na konkursie rozpisanym przez
Akademię w Dijon.
49. SŁYNNE PYTANIA

Rozwój filozofii dokonuje się nie tylko poprzez re­

wizję dawnych poglądów i formułowanie nowych od­
powiedzi na stare pytania. Wielcy myśliciele kwestio­
nują z reguły sensowność problemów, nad których
rozwiązaniem trudzili się ich poprzednicy i stawiają
nowe, oryginalne pytania.

1. Jeden z wybitnych filozofów niemieckich sfor­

mułował pytanie: Czy może istnieć metafizyka,
jako nauka? Powiedz, kim był ten filozof i jakiej
udzielił odpowiedzi na powyższe pytanie?

2. Chrześcijaństwo wprowadziło do filozofii pyta­

nie: Po co istnieje świat? Który z myślicieli
chrześcijańskich podjął pierwszy próbę udziele­
nia na nie odpowiedzi i na czym polegała ta od­
powiedź?

3. Wielki filozof niemiecki żyjący w X IX wieku

pisał: „Wielkim, naczelnym zagadnieniem całej,
a zwłaszcza nowożytnej filozofii jest kwestia
stosunku myślenia do bytu. Od najwcześniej­
szych czasów, gdy ludzie nie świadomi jeszcze
zupełnie budowy własnego ciała i pobudzeni
przez widzenia senne uroili sobie, że ich myśle­
nie i czucie nie jest czynnością ich ciała, lecz
oddzielnej duszy zamieszkującej to ciało i opusz­
czającej je w chwili śmierci — od tych czasów
musieli oni zaprzątać sobie myśli sprawą sto­
sunku owej duszy do świata zewnętrznego... Za­
gadnienie stosunku myślenia do bytu, ducha do
przyrody, to naczelne zagadnienie całej filozofii,
tkwi swymi korzeniami, podobnie jak wszelka
religia, w ograniczonych i prymitywnych w y­
obrażeniach z okresu dzikości. Ale mogło ono
być postawione w całej swej dobitności i mogło
uzyskać całe swe znaczenie wówczas dopiero,
gdy ludzkość europejska zbudziła się z długiego
snu zimowego chrześcijańskiego średniowiecza.
Kwestia stosunku myślenia do bytu, która zresz­
tą odegrała wielką rolę również w scholastyce
średniowiecznej, zagadnienie: co jest pierwotne
duch czy przyroda? — zwróciło się swym ostrzem
przeciwko kościołowi w sformułowaniu: czy bóg
stworzył świat, czy też świat istnieje wiecznie?”
 Powiedz, kto jest autorem tych słów i w jakiej
pracy zostały one napisane?
4. Pewien angielski filozof XVIII wieku przeszedł
do historii m. in. dzięki wnikliwej analizie za­
gadnienia: „Czym jest nasza idea konieczności,
gdy mówimy, że dwie rzeczy są w sposób ko­
nieczny powiązane ze sobą” ? Powiedz, kim był
ten filozof i jaka była jego odpowiedź na roz­
ważane pytanie?
5. Wielki myśliciel francuski, jeden z twórców no­
wożytnej filozofii, pisał: „Aby całą ziemię poru­
szyć z miejsca, żądał Archimedes tylko punktu,
który by był stały i nieruchomy; należy więc
oczekiwać wielkich rzeczy, jeśli znajdę choćby
coś najmniejszego, co byłoby pewne i niewzru­
szone.
Zakładam więc, że wszystko to, co widzę, jest
fałszem, wierzę, że nie istniało nigdy nic z tego,
co mi kłamliwa pamięć przedstawia, nie posia­
dam wcale zmysłów. Ciało, kształt, rozciągłość,
ruch i miejsce są chimerami. Cóż zatem będzie
prawdą?” Odgadnij autora i jego odpowiedź.
6. W Isagodze, komentarzu do Kategorii Arysto­
telesa neoplatonik Forfiriusz postawił pytanie:
„Czy... gatunki i rodzaje są czymś rzeczywi­
stym, czy są cielesne, czy bezcielesne, czy wy­
stępują jako oddzielone czy też w rzeczach zmy­
słowych...?” Komentarz do dzieła Porfiriusza na­
pisany przez filozofa chrześcijańskiego stał się
historycznym punktem wyjścia wielkiego sporu
o uniwersalia. Kto był tym filozofem i kiedy
powstał ten komentarz?

7. W słynnym dziele wydanym w 1710 roku w Du­

blinie czytamy: „Doprawdy dziwne jest rozpo­
wszechnione wśród ludzi mniemanie, jakoby do­
my, góry, rzeki, słowem wszelkie przedmioty
zmysłowe, miały przyrodzone, czyli realne
istnienie, odmienne od tego, że umysł je spo­
strzega. Ale bez względu na to, z jakim zaufa­
niem świat tę zasadę przyjmuje i udziela na nią
zgody, to przecież każdy, kto się zdobędzie na
podanie jej w wątpliwość, może, jeśli się nie
mylę, dostrzec, iż zawiera ona w sobie jawną
sprzeczność. Czymże bowiem są wyżej wymienio­
ne przedmioty, jeśli nie rzeczami, które postrze­
gamy przez zmysły? A czyż postrzegamy coś in­
 nego oprócz własnych swych idei, czy wrażeń
zmysłowych? Czy nie jest więc jawną sprzeczno­
ścią, żeby którekolwiek z nich lub dowolne ich
połączenie miało istnieć niepostrzeżone?” Kto
sformułował te retoryczne pytania?
8. XVIII-wieczny, francuski autor esejów, szkiców
i powiastek filozoficznych zastanawia się w jed­
nym ze swych dzieł: „jakże się to dziać może,
iż materia nie jest jednolita: albo w całości
żywa, albo w całości martwa? Czy materia
żywa wcale nie umiera? Czy materia martwa
nigdy żyć nie zaczyna?” Kogo trapiło to zagad­
nienie?
9. Podaj nazwisko wybitnego filozofa niemieckiego
(żyjącego w latach 1646—1716), który poddał ra­
dykalnej krytyce sensualistyczną teorię poznania
Johna Locke’a, występując w obronie teorii idei
wrodzonych.
10. Jeden z wielkich filozofów starożytnych zasły­
nął m. in. swoimi dociekaniami na temat: „Jeśli
nic nie istnieje poza poszczególnymi rzeczami,
a rzeczy takich jest nieskończona ilość, jak moż­
na wtedy zdobyć wiedzę o tym, co jest nieskoń­
czone?” Powiedz, kto był tym filozofem i scha­
rakteryzuj jego odpowiedź.
50. DIAGNOZY X X WIEKU

Literatura filozoficzna i społeczna naszego wieku wie­

lokrotnie zajmowała się ogólnymi tendencjami epoki —
starając się je opisać, postawić ich diagnozę. Wiele
z tych diagnoz sprawdziło się, niektóre wywarły tylko
duże wrażenie swą pomysłowością intelektualną czy
oryginalnością — przytaczamy tu zarówno te prawdzi­
we, jak i tylko głośne, lecz na pewno ważne w historii
kultury filozoficznej naszej epoki.

1. Na początku naszego wieku sformułowana zo­

stała, zweryfikowana później całkowicie przez
dalszy rozwój wydarzeń, ogólna diagnoza ekono­
micznego i politycznego stadium rozwoju spo­
łecznego. Diagnoza ta była niesłychanie ważna
nie tylko ze względów teoretycznych, ale i prak­
tycznych, była niewątpliwie najważniejszą i naj­
bardziej brzemienną w skutki diagnozą w X X
wieku. W najbardziej lapidarny sposób wyra­
żona została już w tytule książki — podaj, jaka
to diagnoza, podaj ewentualnie tytuł i autora.

2. Poniższe słowa opublikowane zostały w Niem­

czech w 1918 r. w książce, która wywarła ogrom­
ny wpływ i wyrażają zarówno diagnozę czasu
jak również formułują zalecenia praktyczne.
Jeśli nie zdołasz wskazać ich autora ani tytułu
jego słynnego dzieła, powiedz, z pozycji jakiej
klasy i z jaką świadomością zostały one sformu­
łowane:
„Jesteśmy ludźmi cywilizacji, a nie ludźmi go­
tyku i rokoka. Musimy się liczyć z twardymi
i zimnymi faktami schyłkowego życia. Zachod­
nioeuropejski człowiek nawet myśleć nie może
o wielkim malarstwie i muzyce. Pozostały mu
tylko możliwości ekstensywne... Jeśli pod na­
ciskiem tej książki ludzie nowej generacji zwró­
cą się do techniki zamiast do liryki, do mary­
narki zamiast do malarstwa, do polityki zamiast
do krytyki poznania, wówczas czyniąc tak, speł­
nią swe pragnienia i wcielą w życie myśli, i nie
można im będzie niczego lepszego życzyć” .
3. Znany historyk angielski A. J. Toynbee w swej
ogromnej historiozoficznej wizji rozwoju kultur,
pisanej w ciągu kilkudziesięciu lat od r. 1921
poczynając, wymienia dwa zjawiska szczególnie
groźne dla cywilizacji, zjawiska charaktery­
styczne dla , fazy zamętu” .
Powiedzmy dla ułatwienia, że oba te zjawiska
połączył w sobie i spotęgował do wręcz mon­
strualnych wymiarów hitleryzm. Wymień je.

4. Jedną z cech naszych czasów jest coraz węższa

specjalizacja różnych dziedzin, połączona z na­
rastającymi procesami przynajmniej „technicz­
nej” , roboczej dezintegracji kultury. Specjali­
zacja ta jest oczywiście domeną uczonych i sta­
nowi zarówno ich siłę, jak i słabość — była też
ona wytykana już przez Fryderyka Nietzschego
i Ortegę y Gasseta w słynnych, ciętych, wręcz
gwałtownych określeniach, nie pozbawionych
ironii i nawet pogardy. Podaj choć jedno z nich.

5. Wybitny współczesny filozof niemiecki, Jaspers,

żyjący obecnie w Bazylei, sformułował w 1932 r.
w Berlinie diagnozę naszych czasów w książce
pt. Die geistige Situation der Zeit. Postawił tam
m. in. zarzut współczesnej cywilizacji, że pragnie
ona poddać technicyzacji również miłość, podpo­
rządkować ją zasadom użycia, erotyzmu, seksua­
lizmu. Przejawem tego są m. in. mnożące się po­
radniki sztuki małżeńskiej, zawierające w znacz­
nym stopniu — choć w oparciu o wiedzę anato-
miczno-fizjologiczną — trywialne przepisy zręcz­
ności, techniki erotyzmu i seksu. Dla Jaspersa
najbardziej reprezentatywnym był autor znany
i u nas — podaj jego nazwisko.

6. Szeroko znany i szanowany w USA filozof po­

chodzenia hiszpańskiego, George Santayana, już
na początku X X w. postawił cywilizacji amery­
kańskiej zarzut — odejścia od wyższych war­
tości antycznej, chrześcijańskiej i zachodnio­
europejskiej kultury w poszukiawniu życiowe­
go sukcesu, sprawności utylitarnych. Twierdził,
że umasowienie kultury prowadzi do jej pry­
mitywizacji j zwyrodnienia. Nie był on zresztą
pierwszym w tej krytyce — wyraził ją tylko
dobitniej i zdobył uznanie współczesnych, w tym
także krytykowanych, trafnością argumentacji.
W następnych dziesięcioleciach krytykowane
 zjawiska rozpowszechniły się tak bardzo, że
dziś poświęca się im już dziesiątki i setki prac
analityczno-krytycznych. Zjawisko to nosi też
nazwę już bardzo szeroko znaną i u nas — wy­
mień ją.

7. Obok diagnoz ogólnych epoki nie brakło też ocen

poszczególnych, ważkich instytucji — chyba
w pierwszym rzędzie kościoła katolickiego. Przy­
toczmy tu jedną z nich, o tyle jeszcze bardziej
nie budzącą wątpliwości, że pochodzącą od au­
torki, której pisma wydają sami katolicy, uzna­
jąc je za jedne z najlepszych i najbardziej żar­
liwych świadectw religijności. Poniższy cytat
wyraża dobrze stanowisko autorki i pochodzi
z książki, wydanej m. iri. przez katolicki insty­
tut „Znak” — podaj jej nazwisko:
„Chrześcijaństwo, ponieważ jest katolickie, po­
winno obejmować w sobie wszystkie bez wyjąt­
ku powołania. Z tego wynika, że Kościół tak sa­
mo. Ale w moich oczach chrześcijaństwo jest ka­
tolickie w zasadzie, ale nie faktycznie. Tyle rze­
czy jest poza nim, tyle rzeczy, które kocham
i których nie chcę porzucić, tyle rzeczy, które
Bóg kocha, bo inaczej nie istniałyby. Cała ol­
brzymia przestrzeń wieków przeszłych poza
dwudziestu ostatnimi; wszystkie kraje zamiesz­
kałe przez rasy kolorowe; całe życie laickie
w krajach białej rasy, a w historii tych krajów
wszystkie tradycje obciążone oskarżeniami o he­
rezję, jak tradycja manichejczyków i albigen-
sów; wszystko, co wywodzi się z Odrodzenia,
zbyt często krytykowane, a nie pozbawione war­
tości.
Ponieważ chrześcijaństwo jest katolickie w za­
sadzie, a nie w faktach, uważam za słuszne
z mojej strony być członkiem Kościoła w zasa­
dach, a nie faktycznie, i to nie tylko przez jakiś
czas, ale w tym wypadku przez całe moje życie” .

8. Stosunek chrześcijaństwa do socjalizmu — oto

jedna z ważniejszych spraw epoki, a dla wielu
ludzi niejako osobista sprawa. We Francji
w okresie międzywojennym powstał prąd ideo­
wy i filozoficzny, zwany personalizmem, którego
twórca i czołowy reprezentant tak pisał po jed­
nej z wizyt powojennych w ludowej już Polsce:
„Nie myśmy ten socjalizm wymyślili. Narodził
się on z bólu ludzkiego i rozmyślań ludzi nad
bezładem, który ich uciska. Nikt nie potrafi go
 zrealizować bez tych ludzi, którzy odnaleźli so­
cjalizm we własnym losie. Z ludzkiego punktu
widzenia dwa związane z tym wymagania są
najważniejsze. Socjalizm nie powinien zastąpić
imperializmu interesów prywatnych przez ty­
ranię sił kolektywnych: trzeba więc znaleźć
dlań strukturę demokratyczną, nie osłabiając
jednocześnie surowości metod, jakie będzie mu­
siał stosować, by wprowadzić i następnie chronić
swoje pierwsze zdobycze. Z drugiej strony —
z konieczności musi on w naszej cywilizacji
przemysłowej być kierowany przez zorganizo­
waną elitę kierowniczą, ale ponieważ nasze spo­
łeczeństwa są społeczeństwami o strukturze zło­
żonej, musi dążyć do tego, by kierowniczy ośro­
dek uzyskał możliwie jak najszerszą aprobatę.
Toteż personalizm, który prawdopodobnie byłby
liberalny w 1789 r., każe nam dzisiaj ujawniać
i zwalczać wszystkie mistyfikacje, które lęk
przed przemianami społecznymi mógłby próbo­
wać ukryć pod jego etykietą; musi włączyć się
zdecydowanie w walkę o tę demokrację ludową,
ku której szuka dziś dróg Europa”. Podaj jego
nazwisko.

9. Angielski lord, bojownik ruchu pokoju, wybitny

matematyk i nie mniej wybitny filozof w swej
ogromnej działalności pisarsko-publicystycznej
przedstawiał wielokrotnie wielkie szanse i wiel­
kie niebezpieczeństwa jakie stwarza energia ato­
mowa i atomowa epoka. Oto jedna z takich wy­
powiedzi — zapewne bez trudu wskażesz jej
autora:
„Człowiek uczynił dopiero początek, będący po­
wodem dumy dla dziecka, bo w sensie biologicz­
nym człowiek ciągle jeszcze jest dzieckiem. Nie
ma granic dla tego, co może on osiągnąć w przy­
szłości. W myślach widzę świat pełen sławy i ra­
dości, gdzie rozum się rozwija, a nadzieje nie
gasną... Nasze pokolenie musi dokonać wyboru
między taką przyszłością a końcem zrodzonym
przez szaleństwo” .

10.1 oto piękne słowa, godne przy tym szczególnie

wnikliwej refleksji:
„Musimy ocalić Zachód w całości: z całą wiedzą,
całą działalnością. Człowiek chciał żeglować
i pożeglował; zapragnął latać i wzleciał; od tylu
stuleci rozmyśla o Bogu, miałożby się to na nic
nie zdać? W stworzeniu świtać zaczyna, w y­
łania się rozum stwórcy. Skoro nie można wy­
bierać spośród wielu różnych sposobów życia,
gdyż specjalizacja równałaby się okaleczeniu,
nie pozostaje nic innego, tylko czynić wszystko.
Jeśli stara religia się wyczerpała, trzeba ją od ­
młodzić. Uniwersalność, wewnętrzność, magicz-
ność. Jeśli Bóg się kryje, pozostaje demiurg.
Człowieku Zachodu, hic res tua agitur”.
Podaj nazwisko ich autora lub przynajmniej
jego stanowisko filozoficzne.
ODPOWIEDZI
 1. Filosofos (gr.) znaczy „miłujący mądrość”, po­
chodzi od gr. phileo — lubię i sophia — mądrość; filo­
zofia jest to więc miłość mądrości. Wyraz ten miał
w Grecji szerokie znaczenie: oznaczał przede wszyst­
kim ogólne wykształcenie.

2. Ontologia oznacza naukę o bycie, ew. o pojęciu

bytu. Pochodzi z greckiego on, dopełniacz ontos — byt
i logos — słowo, nauka.

3. Słowa te są równoznaczne i dotyczą nauki o po­

znaniu, jego teorii i krytyki — to znaczy możliwości
i wiarygodności oraz środków poznania świata.

4. Tradycyjnie w starożytności stosowany był po­

dział na fizykę, logikę i etykę. Fizyka oznaczała naukę
o przyrodzie, logika o poznaniu, etyka — naukę o war­
tościach. Początkowo filozofia nie była wyraźnie okre­
śloną dziedziną, z czasem dopiero zaczęto precyzować
jej zakres i podział. Dla Platona filozofami byli ci,
którzy posiadali wiedzę o bycie, w odróżnieniu od tych,
którzy posiadali wiedzę o zjawiskach. Arystoteles wy­
odrębnił z ogólnie pojętej filozofii „filozofię pierwszą” ,
traktującą o „bycie jako takim”. Późniejsze szkoły filo­
zoficzne różnie traktowały ten problem. Dla stoików
np. najważniejsza była etyka — porównywali filozo­
fię do jajka, w którym żółtko symbolizowało etykę,
skorupka — logikę, a białko — fizykę. Znane też jest
ich porównanie filozofii do zwierzęcia: mięśnie to ety­
ka, kości i żyły to logika, a dusza to fizyka.5

5. Słowo „metafizyka” powstało w nieco dziwnych

okolicznościach. Mianowicie w I w. p.n.e., kiedy to
Andronikos przygotowywał wydanie pism Arystote­
lesa, układając je w szeregu, po wydaniu dzieł doty­
czących fizyki umieścił pozostałe, obejmujące proble­
my bytu, jego charakteru itp. Ponieważ następowały
po fizyce nazwał je ta meta ta fizika — czyli te po fi­
zycznych — i stąd nazwa metafizyka. Dziś słowo to
jest używane co najmniej w dwu znaczeniach:
a. w sensie podstawowym — jako ogólna teoria bytu,
b. w popularnym ujęciu — jako przeciwieństwo dia-
lektyki.
 6. Opierając się na podziale stosowanym przez sta­
rożytnych możemy podzielić filozofię na:
a. ontologię, niekiedy utożsamianą z metafizyką,
b. epistemologię czyli gnozeologię,
c. aksjologię.
Ponadto współcześnie wyodrębnia się szereg dyscyplin
nowych, jak: antropologia filozoficzna, filozofia kul­
tury, prawa itd.
7. Etyka traktująca o wartościach moralnych
i estetyka zajmująca się wartościami estetycznymi.
8. Etyka nikomachejska. Odpowiedź ta jest jed­
nak1— choć zgodna z popularnym, podręcznikowym
podaniem — bardzo prowizoryczna; zainteresowanych
trudnymi, pasjonującymi dziejami tego tytułu odsy­
łamy do „Wstępu” Danieli Gromskiej, poprzedzającego
polski przekład Etyki nikomachejskiej, wydany przez
PWN w 1956 r.

9. Nazwy „estetyka” użył po raz pierwszy A le­

ksander Baumgarten w 1750 r. Zagadnienia estetyki
omawiano oczywiście o wiele wcześniej, ale pod inną
nazwą.

10. August Comte (1798—1857), pozytywizm.

2. FILOZOFIA I MITOLOGIA

l.Emmanuel Mounier, katolicki perspnalista. Pi­

sał on: „Nasza cywilizacja wciąż jeszcze jest obez­
władniona przez idealistyczną anemię, a już z różnych
stron zagraża jej inna podobna, choć biegunowo prze­
ciwna alienacja. Pragnie się wyrwać człowieka ze snu,
opowiadając mu o realności rzeczy, ale ten człowiek
objawiający skłonność do zatracania się w swych
snach i do utraty poczucia związków z rzeczami, choć­
by obracał się wśród rzeczy — jest podatny również
na inne, nowe i potężne środki usypiające. Materiali­
ści zapominają o jednym: o ambiwalencji życia mate­
rialnego. My uznaliśmy ją w życiu duchowym, które
może być w zależności od naszego wyboru albo w y­
pełnione obecnością w świecie, albo stanowić ucieczkę
przed światem. W ten sam sposób nasze życie wśród
rzeczy — w ich manipulacji i użytkowaniu — oraz
nasze życie pośród innych ludzi — wśród propagandy,
organizacji i współpracy — może być albo życiem
świadomym i pełnym inicjatywy, albo też prowadzić
do gnuśności przez komfort, bezcelową agitację, auto­
matyzm, poprzez bezosobowy mechanizm życia, ga­
dulstwo i plotkarstwo. Narcyz jest od wewnątrz tra­
wiony przez chorobę pięknoduchów i zatruwa go jego
własne spojrzenie na siebie. Ale Herkules jest z ze­
wnątrz trawiony przez własne sukcesy, spala się
w ogniu swoich zwycięstw”. (Co to jest personalizm?
„Znak”. Kraków 1960. Str. 206—207)

2. Minerwa była — według rzymskiej mitologii —

boginią mądrości, transpozycją greckiej Ateny. Słynne
zdanie Hegla znaczy, że zrozumienie określonej epoki
możliwe jest dopiero u jej schyłku.

3. Wymienieni przez Empedoklesa bogowie mają,

zapewne, symbolizować cztery elementy, z których
złożony jest świat: ogień, powietrze, ziemię i wodę.
Zeus, bóg nieba, miotający gromy i błyskawice stano­
wi, prawdopodobnie, symbol ognia. Hera — córka,
a następnie żona Zeusa znana jest, przede wszystkim,
jako bogini małżeństwa, ale u Empedoklesa wydaje
się symbolizować powietrze (jako żona Zeusa pano­
wała również nad zjawiskami atmosferycznymi). Aido-
neus — to władca podziemi, u Empedoklesa symbol
ziemi. Wreszcie Nestis, znana bardziej jako Niobe —
to matka opłakująca śmierć zabitych przez Apollona
i Artemidę dzieci, którą Zeus przemienił ze współczu­
cia w skałę. Ze skały tej wytrysnęło —•wedle mitolo­
gii — źródło, stąd u Empedoklesa wydaje się ona sym­
bolizować wodę.

4. Chodzi tu o Fryderyka Nietzschego, dla którego

Dionizos w przeciwieństwie do Apolina był symbolem
życia, jego tragicznego charakteru.5

5. Pogląd ten sformułował Karol Marks w przed­

mowie do rozprawy doktorskiej pt. „Różnica między
filozofią przyrody Demokryta a filozofią przyrody
Epikura”. Ta ocena Prometeusza wiąże się z antropo-
centryzmem myśli marksowskiej, z przekonaniem, że
człowiek i sprawy człowieka są „najwyższym bós­
twem” , czyli najwyższą wartością. Marks podkreśla,
że Prometeusz rzucił wyzwanie wszystkim bogom nie­
ba i ziemi, stając po stronie człowieka.
 6. Tytuł traktatu: O naturze bogów (De natura
dcorum). W cytowanym fragmencie Cyceron referuje
poglądy stoików.
7. Lukrecjusz, autor poematu O naturze rzeczy.
Inwokację swoją skierował on do Wenery, bogini bę­
dącej w Rzymie odpowiednikiem greckiej Afrodyty.
8. Mit Syzyfa (Mythe de Sisyphe). Autorem tego
eseju jest Alber Camus.
9. Euhemer.

10. Ksenofanes (580—480 p.n.e. — daty niepewne)

zgodnie ze swym satyrycznym usposobieniem wyśmie­
wa antropomorfizację, ujmowanie świata i Boga na
miarę i wzór człowieka.

3. CZY ZNASZ FILOZOFIĘ STAROŻYTNĄ?

1. Tales (ok. 624—547 p.n.e.)

2. Heraklit (koniec VI — początek V w. p.n.e.).
3. Anaksymander (ok. 610—546 p.n.e.).

4. Anaksymenes (ok. 585—525 p.n.e.).

5. Empedokles (ok. 490—430 p.n.e.).

6. Anaksagoras (ok. 500—427/428 p.n.e.).

7. Ksenofanes (ok. 580—480 p.n.e.).
8. Leucyp (myśliciel współczesny Empedoklesowi
i Anaksagorasowi).

9. Demokryt (ok. 460—360 p.n.e.).

10. Parmenides (koniec VI — początek V w. p.n.e.).

10 — 500 Z a g a d e k F i l o z o f i c z n y c h 145
 1. Nazwa szkoły eleatów pochodzi od miasta Elei,
kolonii greckiej w Italii Południowej, gdzie działali
wybitni przedstawiciele tej szkoły. Niektórzy historycy
filozofii za założyciela szkoły eleatów uważają Kseno-
fanesa (ur. ok. 580 p.n.e., żył ok. 90—100 lat), inni
Parmenidesa, który był uczniem Ksenofanesa, a swoje
dzieło filozoficzne napisał ok. 480—470 p.n.e. Wybitny­
mi przedstawicielami szkoły eleackiej byli: Zenon
z Elei, którego „akme” , czyli wiek dojrzałości, odnoszą
starożytni historycy do 460 p.n.e., Melisos, którego
„akme” przypada na ok. 440 r. p.n.e.
2. Nazwa tej szkoły pochodzi od gimnazjum Cyno-
sarges, w którym wykładał Antystenes z Aten (zmarł
w połowie IV wieku p.n.e.), uczeń sofisty Gorgiasza,
a następnie Sokratesa, uważany powszechnie za jej
założyciela. Wybitnym przedstawicielem szkoły cyni­
ków był Diogenes z Synopy (ok. 400—323 p.n.e.), oraz
jego uczeń Krates z Teb.
3. Nazwa szkoły megarejskiej pochodzi od miasta
rodzinnego założyciela szkoły. Szkołę megarejską za­
łożył Euklides z Megary (którego nie należy mieszać
z matematykiem Euklidesem), należący do grona bli­
skiego Sokratesowi. Wśród wybitnych przedstawicieli
tej szkoły warto wymienić Eubulidesa z Miletu, Stil-
pona z Megary (który nauczał w Atenach ok. 320 p.n.e.)
oraz Diodoresa Kronosa (zmarł ok. 307 p.n.e.).
4. Arystyp z Cyreny (ur. ok. 435 p.n.e.) był zało­
życielem szkoły, której nazwa pochodzi od jego o j­
czyzny. Kontynuatorami Arystypa byli: Teodoros
zwany Ateistą, Hegezjasz zwany „namawiającym do
śmierci”, oraz Annikeris z Cyreny.5
5. Szkołą akademicką nazywana jest szkoła zało­
żona przez Platona (427—347 p.n.e.) w gaju Akade-
mosa (stąd jej nazwa). Następcą Platona na stanowisku
scholarchy Akademii był Speuzyp (ok. 409—339 p.n.e.).
Po Speuzypie szkołą kierował Ksenokrates z Chalce­
donu (395—314 p.n.e.), a następnie scholarchami Aka­
demii byli: Polemon (kierownik szkoły w latach 314—
—270 p.n.e.). Krates (kierownik szkoły w latach 270—
—264 p.n.e.). Była to tzw. Stara Akademia.
Okres tzw. Średniej Akademii ulegającej wpływom
sceptycyzmu rozpoczyna się w pierwszej połowie III w.
wraz z objęciem kierownictwa szkoły przez Arkesilao-
sa (ok. 315—240 p.n.e.). Wybitnym przedstawicielem
Średniej Akademii był Karneades z Cyreny (ok. 214—
— 129 p.n.e.).
Filon z JLaryssy (ok. 160—80 p.n.e.) był pierwszym
scholarchą Akademii, który odstąpił od panującego
w szkole sceptycyzmu i podjął próbę eklektycznego
połączenia przeciwstawnych doktryn. W tym samym
kierunku poszedł Antiochos z Askalonu (zmarł w 68
p.n.e.). Reprezentowali oni już tzw. Nową Akademię.
Szkoła akademicka przetrwała do 529 r. naszej ery,
tzn. do czasu zamknięcia wszystkich szkół filozoficz­
nych edyktem cesarza Justyniana. Wśród kierowników
późnej Akademii wymienić należy Proklosa (scholar­
cha ok. 450—485), który wprowadził do szkoły neopla-
tonizm (filozofię stworzoną w III w.p.n.e. przez Plo-
tyna).
6. Szkolą perypatetycką nazwano szkołę założoną
przez Arystotelesa (384—322 p.n.e.) w ateńskim Li-
keionie (po łacinie: Liceum, stąd druga nazwa szkoły),
czyli budynku przeznaczonym do gier gimnastycznych,
który został przystosowany do celów naukowych.
W cienistych alejach parku Likeionu filozof miał zwy­
czaj wykładać w czasie spacerów i stąd prawdopodob­
nie wywodzi się nazwa szkoły (penpatos-przechadzka).
Po śmierci Arystotelesa jego szkołą kierował Teofrast
(ok. 370—285 p.n.e.). Spośród innych uczniów Arysto­
telesa warto wymienić Eudemosa z Rodosu, Arysto-
ksenosa z Tarentu, Dikajarchosa z Messeny. Wybitnym
perypatetykiem był również uczeń Teofrasta Straton
z Lampsakos (scholarcha w latach 287—269 p.n.e.),
Arystarch z Samos (ok. 320—250 p.n.e.), Andronikos
z Rodos (scholarcha w I poł. I w. p.n.e.), a w okresie
późniejszym Aleksander z Afrodyzji (koniec II i po­
czątek III w.n.e.).7
7. Szkoła stoicka mieściła się w Atenach w Bramie
Malowanej (po grecku Stoa Poikile) i od niej wzięła
swoją nazwę. Została założona ok. 300 p.n.e. przez
Zenona z Kition (ok. 336—264 p.n.e.). Następnym scho­
larchą był Kleantes z Assos (kierował szkołą w latach
264—232 p.n.e.). Po nim kierownictwo szkoły objął
Chryzypp (ok. 280—205 p.n.e.). W II wieku p.n.e. scho­
larchami byli m. in.: Diogenes z Seleucji i Antipatros
z Tarsu. Stanowili oni tzw. starą Stoę.
Średni okres stoicyzmu rozpoczyna się wraz z obję­
ciem kierownictwa szkoły przez Panaitiosa z Rodosu
(185—110 p.n.e.). Wybitnym myślicielem tego okresu
był jego następca Poseidcnios (135—50 p.n.e.).
Z młodszych stoików najbardziej znani są: Seneka
(3—65), Epiktet (ok. 50—130) i Marek Aureliusz (121—
— 180), cesarz rzymski.
8. Sceptycyzm, który powstał na przełomie IV
i III wieku p.n.e. nie stanowi w ścisłym sensie szkoły
filozoficznej; jest kierunkiem, który swoją nazwę za­
czerpnął od słowa skeptomai, („rozglądać się” , „wa­
żyć”, „być niezdecydowanym” ), wyrażającym naczelne
założenie sceptycyzmu. Nazwa ta przyjęła się i do
dziś nazywa się sceptycyzmem stanowisko zaprzecza­
jące możliwości poznania prawdy.
Twórcą nurtu sceptycznego był Pirron z Elidy (ok.
376—286 p.n.e.), stąd w starożytności kierunek ten na­
zywano „pirronizmem”. Wraz z uczniem swoim Ty­
monem z Phleius (ok. 320—230 p.n.e.) jest reprezen­
tantem tzw. starszego sceptycyzmu.
Średni sceptycyzm miał swoich najwybitniejszych
przedstawicieli w Arkesilaosie (ok. 315—240 p.n.e.)
i Karneadesie z Cyreny (ok. 214—129 p.n.e.), scholar­
chach tzw. Średniej Akademii. Znanymi sceptykami
tego okresu byli również Terentius Varro (ok. 116—27
p.n.e.) i Tullius Cycero (106—43 p.n.e.), w którego
elektyzmie wątki sceptycyzmu są bardzo wyraźne.
Wybitnymi przedstawicielami młodszego pirronizmu
byli: Agryppa i Sekstus Empiryk (nauczali ok. 200 n.c.).

9. Nazwa szkoły milezyjskiej pochodzi od Miletu,

miasta w Azji Mniejszej, gdzie działali wybitni filo­
zofowie przyrody; Tales z Miletu (ok. 624—547 p.n.e.),
Anaksymander (ok. 610—546 p.n.e.) i Anaksymenes
(ok. 585—525 p.n.e.).

10. Chodzi tu o szkołę założoną w Atenach przez

Epikura (ok. 342—271 p.n.e.), zwaną w historii „Ogro­
dem Epikura”.
Z uczniów Epikura znani są m. in.: Metrodor z Lam-
psakos (zmarł w 277 p.n.e.), Hermarchos z Mityleny,
który stanął na czele szkoły po śmierci jej założyciela.
Następnie szkołą kierowali: Polistrates, Dionizjos
(ok. 200 p.n.e.), Basilides i Apollodoros (druga poł.
II w. p.n.e.).
W I w. p.n.e. epikureizm zyskał wielu wyznawców
w Rzymie. Najwybitniejszym rzymskim epikurejczy­
kiem był Lukrecjusz Tytus Carus (99—55 p.n.e.).
r CZY ZNASZ PODOBIZNY FILOZOFÓW
3. STAROŻYTNOŚCI I ŚREDNIOWIECZA

1. Heraklit z Efezu, VI i V w.p.n.e.

2. Demokryt z Abdery, ok. 460—360 p.n.e.

3. Sokrates, Ateńczyk, 469—399 p.n.e. (słowa Sokra­

tesa z dialogu Platona).

4. Platon, Ateńczyk, 427—347 p.n.e.

5. Epikur z Samos, 341—270 p.n.e.

6. Cyceron, Marek Tullius, 106—43 p.n.e.

7. Marek Aureliusz, cesarz Rzymu, 121—180.

8. Augustyn, biskup Hippony, 354—430.

9. Tomasz z Akwinu, 1225—1274.

10. Albert von Bollstadt, zwany Wielkim (1193—

1280 ) .

S. GRECKIE TERMINY

1. Termin ten wprowadzi! Anaksymander. Dosłow­

nie oznacza on: „początek”. U jońskich filozofów przy­
rody „arche” oznacza „osnowę” , „zasadę” rzeczy, ich
pierwotną naturę. Tak np. Anaksymander uważa za
„arche” jakościowo nieokreśloną materię („apeiron”),
a Anaksymenes powietrze.2

2. Poznanie rozumowe polega według Platona na

przypominaniu sobie przez człowieka idei, które umysł
jego oglądał w poprzednim życiu i zachował o nich
pamięć. Wiedza wrodzona jest to — zdaniem Plato­
na — „przypomnienie” (czyli po grecku: „anamnezis”).
 3. Rozważając problemy rozwoju Arystoteles w y­
różniał potencję i akt. Pierwsze z tych pojęć odnosił
do biernego składnika substancji, czyli do materii,
drugim określał formę, czyli to, co sprawia, że doko­
nuje się realizacja zawartych w materii możliwości, że
np. brąz zmienia się w posąg. Absolutne, skończone
urzeczywistnienie możliwości określonej substancji,
czyli jej pełną aktualizację, nazywał Arystoteles ente-
lechią.

4. „Pneuma” , czyli „tchnienie” jest — zdaniem

stoików — czynnym pierwiastkiem świata; przenika
ona całą bierną materię, tak jak ogień rozżarzone że­
lazo, i w ten sposób stanowi np. „naturę” roślin, „du­
szę” zwierząt, „rozum” człowieka.

5. Ataraksja oznaczała u epikurejczyków stan ab­

solutnego spokoju, brak jakichkolwiek trosk. Osiąg­
nięcie ataraksji powinno być — zdaniem Epikura —
celem dążeń człowieka.

6. Do ważnych cech monady należało według Leib­

niza to, że jest ona: substancją prostą, niepodzielną,
pozbawioną kształtu i rozciągłości, stworzoną przez
Boga i nie ulegającą unicestwieniu pod wpływem dzia­
łania czynników naturalnych, nie podlegającą oddzia­
ływaniu innych monad, niepowtarzalną, zmieniającą
się na mocy działania wewnętrznej zasady.

7. Noumenami, czyli przedmiotami myślnymi, na­

zywał Kant „rzeczy w sobie” , znajdujące się poza gra­
nicami naszych zdolności poznawczych.

8. Naukami nomot etyczny mi (od greckiego: nomos)

nazywane są nauki ustalające ogólne prawa, jakie
rządzą zjawiskami, w odróżnieniu od nauk idiogra-
ficznych, opisujących wyłącznie fakty jednostkowe.

9. Epoche, czyli zawieszenie sądu, „wzięcie w na­

wias” , jest ważną zasadą metody fenomenologicznej
Husserla. Myśliciel ten postulował m. in., aby w pro­
cesie poznania oczyszczać zjawiska od wszelkich treści
pozazjawiskowych, w szczególności zaś, aby zawieszać,
czy też „brać w nawias” wszelkie sądy o istnieniu
świata poza świadomością.

10. Hipostazami nazywa Tadeusz Kotarbiński po­

jęcia, którym nie odpowiada żaden rzeczywisty przed­
miot.
7. WSCHÓD BLISKI I DALEKI

1. Konfucjusz, VI—V wiek przed naszą erą (551—

—479).
2. Czuang-tsy: P r a w d z iw a k s ię g a p o łu d n io w e g o
przekład Witolda Jabłońskiego, Janusza
k w ia tu ,
Chmielewskiego i Olgierda Wojtasiewicza, PWN 1953.
Ściśle Czuangs-tsy to również tytuł dzieła, a dopiero
w VIII wieku nadano mu tytuł P r a w d z iw a k s i ę g a p o ­
łu d n io w e g o k w ia tu .

3. Lao-tse (obok Lie-tsy i Czuang-tsy) — taoizm.

4. Gandhi, 1869—1948, nazwany przez uwielbiający

go lud indyjski Mahatmą (wielką duszą), twórca gan-
dyzmu, w którym istotną rolę gra m. in. zasada bier­
nego oporu.
5. O francuskim Oświeceniu.

6. W pierwotnym znaczeniu „ t a o ” oznaczało drogę.

Następnie pojęcie „ t a o ” odnosiło się do prawidłowości
przyrody. Oznaczało również drogę życia ludzkiego,
normę etyczną. U materialistów pojęcie to wyrażało
przyrodniczą prawidłowość, u idealistów „idealny po­
czątek”, „prawdziwy niebyt” , „boską drogę”.
7. S. Radhakrishnan, Prezydent Indii, autor dzieła
pt. F ilo z o fia in d y js k a , PAX, Warszawa 1960.8
0
1
9
8. U p a n is z a d y są to święte księgi indyjskie zawie­
rające ponad sto traktatów filozoficznych. Najstarsze
z tych ksiąg zostały napisane ok. 900—600 p.n.e. Do­
tyczą one m. in. problemów metafizycznych, etycz­
nych, natury i duszy człowieka, Boga, nieśmiertelności
i śmierci. U p a n is z a d y są źródłem inspiracji dla wielu
systemów filozofii indyjskiej.
9. Awerroes (Ibn Roszd 1126—1198).
10. Majmonides Mojżesz (Moses ben Majmon ok.
1135—1204).
p NAZWY FILOZOFICZNYCH
8- ORIENTACJI

1. Termin utworzony przez Huxleya w 1869 r. po­

chodzi od greckiego słowa agnos — nieznany i oznacza
pogląd, że poznanie świata istniejącego poza człowie­
kiem nie jest możliwe — bo albo ten świat jest nie­
poznawalny ze swej istoty (dla Kanta np. niepozna­
walne są rzeczy same w sobie), albo też nasze wyjaś­
nianie świata jest nieudolne, złudne (Renan: „Żyjemy
już tylko cieniem cienia; czym będą żyć ludzie, co
przyjdą po nas”).
2. Altruizm (od łac. alter — drugi, inny) w popu­
larnym znaczeniu miłość innych ludzi, gotowość nie­
sienia im pomocy i zdolność do rezygnacji ze swoich
interesów na rzecz drugiego człowieka i społeczeństwa.
W historii pogląd ten reprezentowany był przez róż­
nych ideologów i w kontekście ich poglądów nabierał
różnych znaczeń, będąc np. u Epikura środkiem do
osobistego szczęścia, nakazem religijnym w chrześci­
jaństwie („Miłuj bliźniego swego jak siebie samego”),
postulatem postępowania u Woltera itd.

3. Aprioryzm (od łac. a priori — z góry) był w hi­

storii filozofii związany z różnymi kierunkami; naj­
słynniejszy w systemie Immanuela Kanta oznaczał nie­
zależność form i kategorii naszego poznania od do­
świadczenia.
W potocznym języku filozoficznym i także codzien­
nym, aprioryczny to tyle, co przyjęty jako dowolne za­
łożenie, nie oparty na faktach, na doświadczeniu.

4. Egoizm (od łac. ego — ja) — samolubstwo, przed­

kładanie własnych interesów i nawet zachcianek po­
nad wszelkie wartości, gotowość traktowania innych
ludzi tylko jako środki czy narzędzia. W filozofii gło­
szony również przez wielu różnych myślicieli — np.
bądź w formie opisu przez Hobbesa w jego słynnej
zasadzie Homo homini lupus (Człowiek człowiekowi
wilkiem), bądź w formie nakazu postępowania w abso­
lutnym egoizmie Stirnera.5

5. Empiryzm (od gr. empeiros — doświadczony) ter­

min wieloznaczny, w historii filozofii empiryzm wystę­
pował w różnych, nieraz przeciwstawnych kierunkach,
gdyż tezę empiryzmu, że wszelka wiedza wywodzi się
jedynie z doświadczenia, głosi m. in. marksizm (twier-
dząc, że w doświadczeniu poznajemy obiektywny, nie­
zależnie od nas istniejący świat), ale sąd identycznie
lub przynajmniej podobnie sformułowany głosi też
idealizm subiektywny (doświadczenie pojmowane jest
tu jednak jako całokształt wewnętrznych doznań
i wrażeń poznającego podmiotu), np. w empiriokryty­
cyzmie Avenariusa (1843—1896) i Macha (1838—1917).
Ojcami nowożytnego empiryzmu byli wielcy filozofo­
wie angielscy: Franciszek Bacon (1561—1626) i John
Locke (1632—1704).
Niekiedy przez empiryzm rozumie się również jedno­
stronny kult doświadczenia jako jedynej metody po­
znania, nie doceniającej wagi i znaczenia teorii.
6. Hedonizm (od gr. hedone — rozkosz) głosi, że
przyjemność i rozkosz są najwyższymi wartościami,
źródłem szczęścia i celem życia ludzkiego. Pojmowa­
nie przyjemności i nawet rozkoszy może być jednak
różne, s. nawet przeciwstawne; pierwszy i najbardziej
skrajny w dziejach reprezentant hedonizmu, założy­
ciel szkoły cyrenaików Arystyp z Cyreny (urodził się
około 435 r. p.n.e. i żył bardzo długo), głosił np., że
„Cielesna przyjemność jest celem życia” , natomiast
sławny materialista Epikur (341—270), przedstawiany
często w popularnych chrześcijańskich interpretacjach
jako teoretyk rozwiązłości, a nawet rozpusty, pisał:
„Nie ma życia przyjemnego, które nie byłoby rozum­
ne, moralnie podniosłe i sprawiedliwe, ani też nie ma
życia rozumnego, moralnie podniosłego i sprawiedli­
wego, które nie byłoby przyjemne”.
W literaturze współczesnej jednym z najbardziej gło­
śnych zwolenników hedonizmu był Andre Gide (1869—
—1951): „...w każdym postępku przyjemność, jakiej
doznaję, jest mi znakiem, że powinienem był go wy­
konać”.

7. Racjonalizm (od łac. rationalis — rozsądny, od

ratio — rachunek, sąd) — w ogólnym i rozpowszech­
nionym znaczeniu przekonanie o niezależności i sile
rozumu, konieczności kierowania się nim w życiu.
W teorii poznania przeciwieństwo empiryzmu, wyno­
szenie operacji czysto intelektualnych ponad doświad­
czenie. W historii wśród różnych typów racjonalizmu
najbardziej znany i niewątpliwie najważniejszy jest
racjonalizm wywodzący się z filozofii Kartezjusza.8
8. Relatywizm (od łac. relativus — względny) prze­
jawia się w najróżniejszych dziedzinach; w teorii po­
znania głosi względność i subiektywność zdań nauko­
wych, w etyce np. równoprawność rozmaitych, często
przeciwstawnych nakazów postępowania. Po raz
pierwszy wystąpił wyraźnie u sofistów, w czasach
nowożytnych znany jest w wielu systemach, gdzie czę­
stokroć, w zależności od kontekstu, pełnił różną rolę
i otrzymywał mniej lub bardziej radykalne sformuło­
wania.
9. Sensualizm (od łac. sensualis — zdolny do od­
czuwania) głosi, że wrażenia, odczucia i spostrzeżenia
są jedynym źródłem poznania. „Nie ma niczego
w umyśle, co uprzednio nie znajdowałoby się w zmy­
słach” — głosi słynna zasada sensualizmu. Lenin
w sposób niezmiernie lapidarny ujął możliwość róż­
nych i wręcz przeciwstawnych sposobów pojmowania
sensualizmu: „Wychodząc z wrażeń można iść po linii
subiektywizmu, prowadzącej do solipsyzmu („ciała są
to kompleksy albo kombinacje wrażeń”) i można iść po
linii obiektywizmu, wiodącej do materializmu (wraże­
nia są odbiciem ciał, zewnętrznego świata)”.

10. Sceptycyzm (od gr. skeptikos — wątpiący, kry­

tykujący) — pierwotnie pogląd negujący możliwość
poznania prawdy i wszelkiej wiedzy pewnej, niewzru­
szonej. Hellenistyczna szkoła sceptyków, reprezento­
wana głównie przez Pirrona (ok. 376—286), Karneadesa
(214—129) i Sekstusa Empiryka z III w. naszej ery
(którego pisma są jedynymi ocalałymi z całej szkoły),
nazywała przedstawicieli wszystkich innych orienta­
cji „dogmatykami” , sama zaś cel swej działalności wi­
działa w krytyce i poszukiwaniach intelektualnych, np.
w ulubionym zestawieniu dwu równie dobrze uzasad­
nionych a przeciwstawnych zdań. W późniejszym okre­
sie najbardziej ważkimi reprezentantami sceptycyzmu
byli: Montaigne (1533—1592) w swym humanistycznym
sceptycyzmie (zainteresowanie nasze należne jest ży­
ciu, a nie teorii, niezdolnej opisać życia, a często wno­
szącej doń ideologiczny fanatyzm, głównie religijny)
oraz Kartezjusz (1596—1650) w bardzo szczególnym ro­
dzaju sceptycyzmu, tzw. metodycznym, zmierzającym
poprzez zwątpienie do znalezienia praw pewnych, zwy­
cięsko wytrzymujących wszelkie krytyki.
Q SŁYNNE HASŁA, ZWROTY
0. I METAFORY

1. Wszystko płynie — najbardziej znane słowa He-

raklita z Efezu (VI i V w. p.n.e.) wyrażające zwięźle
jego „wariabilizm” — teorię powszechnej zmienności
rzeczy. „Nie podobna wstąpić dwukrotnie do tej samej
rzeki” mówił Heraklit, wyrażając w swym przekona­
niu symbolicznie prawdę o całej rzeczywistości,
a przede wszystkim o ludzkim istnieniu. „Obawia­
my się jednej śmierci, a już wielu śmierciom ulegli­
śmy” — człowiek jako cząstka przyrody ciągle rodzi
się i ginie i znów rodzi się, podlegając nieustannej
i nieuchronnej zmienności.
2. Słowa te były jednym z typowych haseł epoki
Odrodzenia i wyrażały nie tylko przekonanie o ogrom­
nej władzy nauki, lecz również konieczności ich prak­
tycznych zastosowań, a ich autorem jest Franciszek
Bacon, ur. w 1561 r., a zmarły w 1626 r. w wyniku
przeziębienia powstałego przy robieniu eksperymen­
tów z zamrażaniem kury na śniegu. Był on twórcą
nowożytnego empiryzmu angielskiego.
3. „Myślę, więc jestem” — Rene Descartes. Zdanie
to, pochodzące z Rozprawy o metodzie, wyraża kon­
kluzję kartezjańskiego sceptycyzmu metodologicznego
i jest jednocześnie podstawą pewności niezbędnej do
dalszych poszukiwań filozoficznych. Jego kontekst,
niezmiernie ważny, przedstawia się następująco:
.... uważając, że wszystkie te same myśli, jakie ma­
my na jawie, mogą nam przychodzić wówczas, kiedy
śpimy, zasię wówczas żadna z nich nie jest prawdzi­
wa, postanowiłem założyć, iż wszystko, co kiedykol­
wiek dotarło do mego umysłu, nie bardziej jest praw­
dziwe niźli złudzenie senne. Ale zaraz potem zwróci­
łem uwagę, iż podczas gdy upieram się przypuszczać,
że wszystko jest fałszywe, koniecznym jest, abym ja,
który to myślę, był czymś; i spostrzegłszy, iż ta praw­
da: myślę, więc jestem, jest tak mocna i pewna, że
wszystkie najskrajniejsze przypuszczenia sceptyków
niezdolne są ją obalić, osądziłem, iż mogę ją przyjąć
bez skrupułu za pierwszą zasadę filozofii, której szu­
kałem”.4
4. Błażej Pascal. Jest to jedna ze słynnych myśli
Pascala, wyrażająca w sposób dość typowy jego sta­
nowisko i często cytowana. Oto jej nieomal równie
lapidarne, jak ważkie rozwinięcie: „Człowiek jest
trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina my­
śląca. Dla zgniecenia go nie trzeba, aby cały świat się
zbroił. Nieco mgły, kropla wody wystarczy, aby go
zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat
cały, to jeszcze byłby czymś szlachetniejszym od tego,
co go zabija: gdyż on wie, że umiera, i zna przewagę,
jaką wszechświat ma nad nim. A świat nie wie o tym
nic. Cała tedy godność nasza leży w myśli” .
5. Jeden z wielu znanych antyreligijnych aforyz­
mów materialisty i przywódcy encyklopedystów, De­
nisa Diderota. Inny, będący swoistą kontynuacją
pierwszego, brzmi: „Na pewno żaden dobry ojciec nie
chciałby przypominać naszego Ojca Niebieskiego” .

6. Tak Georg Wilhelm Friedrich Hegel nazwał Na­

poleona Bonaparte, wkraczającego po zwycięskiej
bitwie pod Jeną do miasta. Cesarz Francuzów był dla
przebywającego wówczas w Jenie Hegla uosobieniem
rozumu (konieczności historycznej), torującego sobie
drogę w owym momencie dziejów przy pomocy Napo­
leona, konieczności historycznej, wyrażającej się w ów ­
czas najpełniej w jego działalności.
7. „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się” .
Na tym samym kongresie „Związek Sprawiedliwych”
przekształcił się w „Związek Komunistów” , na którego
drugim kongresie jesienią tegoż roku polecono Mark­
sowi i Engelsowi opracowanie programu partii komu­
nistycznej — późniejszego sławnego Manifestu Komu­
nistycznego.

8. To jedno z najbardziej słynnych zdań Karola

Marksa — ostatnia z jedenastu Tez o Feuerbachu, na­
pisanych w Brukseli wiosną 1845 r.

9. Jean Paul Sartre w zdaniu tym wyraził jeden

z wiodących wątków egzystencja]izmu, jego irracjo­
nalizm, nastrój rozpaczy i zagubienia człowieka
w święcie, pozbawionym wszelkiego obiekt3rwnego
sensu.

10. Włodzimierz I. Lenin. Są to znane i metodolo­

gicznie niezmiernie doniosłe słowa, wyrażające lapi­
darnie leninowską teorię gnozeologicznych źródeł ide­
alizmu. Napisane zostały w Bernie w 1915 lub 1916 r.
i stanowią zakończenie niewielkiego, ale ważnego
tekstu pt. W sprawie dialektyki.
 I. ANTYNOMIE

1. „Aporia” (trudność nic do przezwyciężenia),

znana pod nazwą „dychotomii”, sformułowana została
przez jednego z wybitnych przedstawicieli szkoły ele-
ackiej Zenona, który usiłował dowieść przy jej pomo­
cy, żę ruch jest niemożliwy. Przedmiot poruszający
się ku jakiemuś celowi musi początkowo przejść po­
łowę drogi do tego celu — rozumuje Zenon — a żeby
przejść tę połowę musi początkowo przejść jej połowę,
i tak w nieskończoność. A zatem — wnioskuje Ze­
non — ciało nigdy nie może osiągnąć celu, gdyż droga
do niego jest nieskończona (musi ono pokonać nie­
skończoną ilość tych „półdróg”).
2. „Achilles” , czy „Achilles i żółw” — to również
nazwa aporii Zenona, której intencją jest wykazanie
niemożliwości ruchu. Żółw znajduje się przed Achille­
sem, ale zanim Achilles przebiegnie odległość dzielą­
cą go od żółwia, ten posunie się nieco do przodu i tak
w nieskończoność. Jakolwiek odległość między żół­
wiem i Achillesem będzie się coraz bardziej zmniej­
szała, nigdy nie zniknie całkowicie i Achilles nie do­
goni żółwia.
3. Autorem aporii zwanej „Strzała” jest także Ze­
non. Dowodzi się tu niemożliwości ruchu na tej pod­
stawie, że skoro lecąca strzała znajduje się w każdym
danym momencie jedynie w tym miejscu, gdzie się
znajduje, to w każdym momencie pozostaje w spo­
czynku, a więc jest w ogóle nieruchoma.
4. „Kłamca” to antynomia sformułowana przez
jednego z wybitnych przedstawicieli szkoły megarej-
skiej, Eubulidesa z Miletu, który stawia tu pytanie:
Jeżeli ktoś twierdzi, że kłamie, to czy kłamie, czy
mówi prawdę? Trzeba odpowiedzieć: tak lub nie. Ale
jeżeli odpowiedzieć: mówi prawdę, to będzie to
sprzeczne z sensem jego własnych słów, bo przecież
przyznał, że kłamie. Jeśli natomiast powiedzieć: kła­
mie, to będzie to sprzeczne z rzeczywistością, bo skoro
człowiek ten przyznał, że kłamie, to jego przyznanie
się jest prawdziwe. A więc zarówno odpowiedź twier­
dząca. jak odpowiedź przecząca prowadzi do sprzecz­
ności.5

5. „Elektra” jest również sofizmatem Eubulidesa.

Jego treść jest następująca: Elektra zna Orestesa, ja -
ko swego brata, ale jeśli stoi przed nią Orestes ukry­
ty, którego nie poznaje, jako swego brata, to nie zna
ona tego, którego zna.
6. W sofizmacie „Sorites” („Stos”) Eubulides sta­
wia pytanie: Czy jedno ziarnko stanowi stos? Nie.
A jeszcze jedno ziarnko? Również nie. Pytanie to
powtarza się wiele razy i wiele razy otrzymujemy od­
powiedź negatywną. Wreszcie jednak okazuje się, że
mamy do czynienia ze stosem, a więc w wyniku doda­
wania po jednym ziarnku otrzymało się to, czemu się
na początku zaprzeczało, gdy się twierdziło, że doda­
nie jednego ziarnka nie tworzy stosu.
7. Antynomię tę podobnie jak trzy następne anty­
nomie sformułował Kant. Nie istnieje — jego zda­
niem — możliwość rozstrzygnięcia, czy rację mają ci,
którzy dowodzą nieskończoności świata w czasie
i przestrzeni, czy też rację mają ich przeciwnicy. Ale
spór ten jest — zdaniem Kanta — bezprzedmiotowy,
albowiem czas i przestrzeń nie są realnymi przedmio­
tami, lecz jedynie apriorycznymi formami zmysłowo­
ści, które porządkują otrzymywany przez człowieka
materiał wrażeniowy.
8. Kantowska analiza tej antynomii przedstawia się
podobnie jak analiza antynomii poprzedniej. Filozof
niemiecki kwestionuje zarówno możliwość rozwiąza­
nia, jak i sensowność kontrowersji na temat struktury
świata, powołując się na to, że ani prostota, ani zło­
żoność nie istnieje w świecie rzeczywistym.
9. Zarówno teza, jak antyteza tej antynomii jest
w pewnym zakresie sądem prawdziwym. To rozwią­
zanie wiąże się z kantowskim odróżnieniem świata
zjawisk od świata „rzeczy w sobie” . W świecie zja­
wisk, czyli w świecie dostępnym naszemu poznaniu,
każdy czyn jest przyczynowo uwarunkowany, nato­
miast w świecie rzeczy w sobie, leżącym poza grani­
cami naszego poznania, każdy czyn jest wolny.
10. Kantowskie rozwiązanie tej antynomii jest ana­
logiczne do rozwiązania antynomii poprzedniej:
w świecie zjawisk nie ma sensu pytanie o istotę ko­
nieczną, czyli Boga, ale nie wyklucza to egzystencji
tej istoty w świecie „rzeczy w sobie”.
 1. System Sankhja, którego twórcą był prawdopo­
dobnie Kapila żyjący ok. 100 lat przed Buddą.
2. Arystoteles zwracał uwagę na ścisły związek
czasu i ruchu, twierdził, że „nie tylko mierzymy ruch
czasem, lecz także czas ruchem, a to dlatego, że okre­
ślają się one wzajemnie, ponieważ czas określa ruch
będąc jego liczbą, a ruch czas”.
3. Koncepcja „wielkiego roku” wiązała się ze sto­
icką wizją cykli kosmicznych. Wedle filozofii stoickiej
kosmos powstaje i ginie w pewnych odstępach czasu.
Wybitny reprezentant stoicyzmu Chryzypp, definiował
czas jako „odstęp ruchu kosmicznego” . Rozpłomienia­
nie się świata, powrót wszystkich elementów do eteru
przytrafia się kosmosowi, co „wielki rok” (365 X
X 18 000 lat), gdy planety wracają na miejsce zajmo­
wane na początku wszechświata.
4. Według Augustyna czas zakłada zmianę, a to, co
się zmienia, nie jest wieczne, lecz zostało stworzone
przez Boga. Czas nie jest więc wieczny. Wieczność
stanowi atrybut Boga, dla którego nie ma żadnego
„przed” , ani żadnego „po” , bowiem istnieje on poza
czasem.5
7
6
5. Według Awicenny czas jest przypadłością ma­
terii; nie istnieje ani czas bez materii, ani materia
bez czasu. Skoro jednak czas nie zaczął się w okre­
ślonej chwili, lecz jest odwieczny, to również odwiecz­
nie istnieje świat materialny. Wychodząc z tych zało­
żeń Awicenna kwestionował stworzenie świata w cza­
sie. Bóg jest — jego zdaniem — wcześniejszy od
świata jedynie logicznie, a nie czasowo.
6. Izaak Newton.
7. Tak. Wymienione w pytaniu sformułowania za­
czerpnięte są z kantowskiej Krytyki czystego rozu­
mu. W poddziale „O czasie” Kant pisze m. in.: „Sam
w sobie ... poza podmiotem, czas jest niczym. Mi­
mo to jest on z konieczności obiektywny w odniesie­
niu do wszystkich zjawisk, a więc i do wszystkich
rzeczy, które mogą się nam pojawić w doświadczeniu.
Nie możemy powiedzieć: wszystkie rzeczy są w czasie,
ponieważ w pojęciu rzeczy w ogóle nie uwzględnia się
żadnego rodzaju ich naoczności, a naoczność ta jest
właściwym warunkiem, przy którym czas należy do
wyobrażenia rzeczy. Jeśli zaś warunek ten dołączymy
do pojęcia (rzeczy) i powiemy: wszystkie rzeczy wzięte
jako zjawiska (przedmioty zmysłowej naoczności) są
w czasie, to podstawowe to twierdzenie odznacza się
uzasadnioną przedmiotową słusznością tudzież ogól­
nością a priori.
Twierdzenia nasze głoszą więc empiryczną realność
czasu, tj. jego przedmiotową ważność w stosunku do
wszystkich rzeczy, które mogłyby być kiedykolwiek
dane naszym zmysłom. A ponieważ naoczność nasza
jest zawsze zmysłowa, to nie może nam być dany
w doświadczeniu nigdy dany przedmiot, który by nie
podpadał pod warunek czasu. Natomiast odrzucamy
wszelkie roszczenie czasu do absolutnej realności,
w której by mianowicie czas — także niezależnie od
formy naszej zmysłowej naoczności — przysługiwał
rzeczom jako (ich) warunek lub własność” .
8. Hans Vaihinger.
9. Teoria względności sformułowana przez Alberta
Einsteina.

10. Henri Bergson.

NIECO SZOKUJĄCE...

1. Ksantypa, żona Sokratesa.

2. Immanuel Kant pozostał do końca życia starym

kawalerem i znany był ze swego antyfeminizmu.3
5
4

3. Jan Jakub Rousseau, autor Emila, traktatu pe­

dagogicznego, zawierającego niektóre aktualne po dziś
dzień tezy wychowawcze.

4. W XVI w., w 1512 r.

5. Był to tzw. „socjalizm prawdziwy”. Spotkał się

on ze zdecydowaną odprawą ze strony twórców mark-
sizmu — zarówno w Ideologii niemieckiej, jak i w Ma­
nifeście komunistycznym.

6. Egzystencjalizm przejął tę myśl poprzez filozo­

fię Fryderyka Nietzschego, gdzie została ona jeszcze
zaostrzona: „Nic nie jest prawdą, wszystko wolno” .
Znaczy to tyle, że człowiek nie ma żadnych zewnętrz­
nych punktów odniesienia ani w postaci Boga, ani
w postaci wiążących go praw i nakazów kultury czy
społeczeństwa: „Jesteśmy sami, nic nas nie uspra­
wiedliwi” . Człowiek więc musi sam tworzyć nie tylko
siebie, ale i każdym wyborem ustala nowe wartości,
by je znów znieść następnym aktem decyzji — i tak
w nieskończoność.

7. Egzystencjalizm.

8. Chrześcijaństwo, ściślej — katolicyzm. Autorem

tej pesymistycznej wizji dzisiejszej kultury jest Chri-
stopher Dawson, m. in. autor książek pt. Postęp i re-
ligia, Tworzenie się Europy, Kultura i religia — wszy­
stkie wydane niedawno w Polsce przez PAX.

9. Teoria wiecznych powrotów światów głoszona

była ostatnio zarówno w wieku X IX , najobszerniej
i z najgłębszym przekonaniem w filozofii Fryderyka
Nietzschego, ale także współcześnie w X X w. nauka
wysuwa hipotezy korespondujące z tymi antycznymi
legendami, a nawet wspierające je argumentacją fi­
zykalną — jak to jest np. w teorii oscylacji Wszech­
świata, bronionej już po ostatniej wojnie przez wy­
bitnego uczonego amerykańskiego — Tolmana.

10. Wszyscy.

JAKIE KIERUNKI WZIĘŁY NAZWĘ

13. OD SŁOWA...

1. Humanizm (humanus — ludzki) — filozoficzny,

literacki i artystyczny prąd epoki Odrodzenia. Na
pierwszy plan wysunął zainteresowanie człowiekiem,
jego ziemskim życiem. Zainteresowanie to przeciw-

ll — 500 Z a g a d e k F i l o z o f i c z n y c h 161
stawił scholastycznej kulturze i filozofii opartej 0 au­
torytety kościelne. Humanizm rozwinął znajomość
kultury artystycznej i filozoficznej starożytności. Po­
glądy wybitnych humanistów: Petrarki, Pico della
Mirandoli, Erazma z Rotterdamu zachowały swoje zna­
czenie do dzisiaj. Charakterystyczne cechy huma­
nizmu renesansowego weszły w skład pojęcia „huma­
nizm” ; oznacza ono koncentrację na sprawach czło­
wieka i jego życia, szacunek dla jego godności,
wolności i prawa do szczęścia.

2. Materializm (gr. materialis — pochodzący od

materii). Jeden z dwu głównych kierunków filozoficz­
nych; w przeciwieństwie do idealizmu materializm
uznaje, że materia jest pierwotna w stosunku do świa­
domości. Materia istnieje obiektywnie, niezależnie od
poznającego podmiotu, podlega określonym prawom,
które człowiek może poznać. Świadomość jest zjawi­
skiem wtórnym wobec materii.

3. Egzystencjalizm (od gr. tei exissens, łac. exi-

stens — istniejący). Prąd filozoficzny podejmujący
program analizy indywidualnego istnienia ludzkiego
jako centralnego problemu filozofii. Akcentuje przy­
padkowość istnienia, wolność absolutną, która jest
ciężarem dla człowieka i utrudnia mu racjonalny w y­
bór dróg postępowania. Istnienie człowieka jest niczym
nie zdeterminowane. Człowiek jest samotny, opuszczo­
ny, otacza go nicość, której się lęka. Nie może ustalić
sensu życia, ponosi odpowiedzialność za własne czyny
i własne życie. Czołowi reprezentanci egzystencjali-
zmu: M. Heidegger, Karol Jaspers, Jean P. Sartre.

4. Nominalizm (nomen — imię, nazwa) — kieru­

nek filozoficzny, który zakłada, że wiedzy abstrakcyj­
nej, zwłaszcza pojęciowej, nie ■odpowiada żadna rze­
czywistość odrębna; ogólność jest tylko cechą nazwy
lub pojęcia. Istnienie rzeczywiste mają tylko przed­
mioty jednostkowe, kontretne. Nominalizm wystąpił
w X I i X II w., reprezentował go wówczas Roscellinus
i Abelard, w X IV w. — Ockham.5

5. Fenomenologia (od gr. phainomenon — zjawi­

sko, logos — słowo) — współczesny kierunek filozo­
ficzny zapoczątkowany przez E. Husserla. Zadaniem
fenomenologii miał być „czysty opis” zjawisk połączo­
ny z rezygnacją z ich przyczynowego wyjaśnienia.
Analizować powinno się samą istotę rzeczy, niezależnie
od jej istnienia lub nieistnienia. Zadaniem fenome-
nologii jest też analiza procesu intuicyjnego oglądu
rzeczy.
6. Personalizm (od łac. persona — osoba), na­
zwa obejmująca kilka kierunków filozoficznych,
z których najbardziej znany jest personalizm kato­
licki, reprezentowany m. in. przez E. Mouniera.
'7. Pragmatyzm (od gr. pragma — działanie, czyn) —
kierunek filozoficzny powstały w końcu X IX w., po­
pularny zwłaszcza w USA. Głosi, że poznanie ludzkie
jest tylko narzędziem potrzeb biologicznych człowieka,
dlatego można je oceniać tylko z punktu widzenia jego
użyteczności dla poszczególnej jednostki a nie z punk­
tu widzenia obiektywnej prawdziwości. Czołowi przed­
stawiciele pragmatyzmu "to: Peirce, James, Dewey.
8. Reizm (łac. res — rzecz) — koncepcja filozoficzna
zakładająca, że istnieją tylko rzeczy. Wedle tej kon­
cepcji nie ma takich przedmiotów jak „walka” , są
tylko wojska walczące, nie ma „sprawiedliwości” , a są
tylko sprawiedliwi sędziowie. Twórcami tej koncepcji
są: Franz Brentano i Tadeusz Kotarbiński.
9. Naturalizm (łac. naturalis — wrodzony, natural­
ny) jest to kierunek filozoficzny uznający przyrodę za
jedyną rzeczywistość, a prawa przyrodnicze — za
podstawowe prawa rządzące światem.
10. Idealizm (gr. idea — kształt, wyobrażenie) —
kierunek filozoficzny przeciwstawny materializmowi.
Uważa ideę, ducha za coś pierwotnego w stosunku do
materii.

14. DIALOGI

1. Platon — Teajtet (Warszawa, PWN,

1959)2
2. Lukian z Samosaty — Prometheus i Dzeus (w:
Dialogi wybrane Książni­
ca Atlas, Wrocław—War­
szawa 1949)
 O naturze bogów (w: Pi­
sma filozoficzne PWN,
Warszawa 1960)
4. George Berkeley Trzy dialogi między Hyla-
sem i Filonousem (PWN,
Warszawa 1956)
5. Denis Didertot Rozmowa D’Alemberta z
Diderotem (w: Paradoks
0 aktorze. „Czytelnik” ,
Warszawa 1950)
6. Galileo Galilei Dialog o dwu najważniej­
szych układach świata.
Ptolomeuszowym i Koper-
nikowym (PWN, Warsza­
wa 1953)
7. Aureliusz Augustyn' Przeciw akademikom (w:
Dialogi filozoficzne, PAX,
Warszawa 1953)
8. Wolter Lukian, Erazm i Rabelais
na Polach Elizejskich (w:
Pogawędki i dialogi, PIW,
Warszawa 1954)
9. Giordano Bruno Uczta popielcowa (w: Pi­
sma filozoficzne. Książka
1 Wiedza, Warszawa 1956)
10. Bernad le Bovier Sokrates i Montaigne (w:
de Fontenelle Rozmowy zmarłych PWN,
Warszawa 1963)

15. UZUPEŁNIJ LUKI

W przytoczonych formułach brak następujących

słów:
1. ...zgodność... 6. ...próżnia.
2. ...zmyśle. 7. ...człowiek.
3. ...społecznych. 8. ...bytów...
4. ...materii. 9. ...ołowiu.
5. ...moralne... 10. ...rozumne.
 1. Nie, Kartezjusz nie był atomistą. Pisał on: „Ła­
two jest... poznać, że nie mogą istnieć atomy, czyli
niepodzielne cząstki ciał, jak to uroili sobie niektórzy
filozofowie. Jakkolwiek małe byłyby bowiem te czą­
stki, które się przyjmuje, to jednak skoro muszą być
rozciągłe, pojmujemy, iż nie ma między nimi ani
jednej takiej, która by nie mogła zostać podzielona
na dwie lub większą ilość mniejszych, z czego wynika,
że nie jest ona niepodzielna” .

2. Nie, realiści nie negowali istnienia bytów jedno­

stkowych. Realizm w sporze o uniwersalia polegał na
uznaniu rzeczywistego, realnego istnienia przedmiotów
ogólnych.

3. Nie, Franciszek Bacon zmarł w 1626 r., a pierw­

sze wydanie Medytacji o pierwszej filozofii Kar-
tezjusza ukazało się w 1641 r. Krytykę tego dzieła
przeprowadził inny materialista angielski: Tomasz
Hobbes.

4. Tak, Tomasz z Akwinu poddał radykalnej kry­

tyce tzw. dowód ontologiczny. Dowód ten był już
zresztą krytykowany (natychmiast po jego sformuło­
waniu) przez mnicha Gaunilo z klasztoru Marmontier.
5. Tak, Berkeley był empirystą. Jego empiryzm ma
charakter subiektywno-idealistyczny. W odróżnieniu
np. od materialisty Franciszka Bacona, który sądził,
że w doświadczeniu dana jest rzeczywistość nieza­
leżna od poznającego podmiotu, Berkeley utrzymywał,
że doświadczenie polega wyłącznie na doznawaniu
wrażeń i że nie istnieją obiektywnie rzeczy material­
ne.

6. Tak. Spinoza twierdził, że Bóg ma nieskończoną

ilość atrybutów. Ale w swoich dziełach wymienia tyl­
ko dwa atrybuty Boga: rozciągłość i myślenie.

7. Nie, autorem Wstępu do Encyklopedii jest nie

Diderot lecz D’Alembert.8

8. Tak. Według Kanta istnieją sądy syntetyczne

a priori, czyli sądy orzekające o podmiocie coś, co nie
jest zawarte w jego pojęciu (na tym polega ich syn-
tetyczność, dzięki której różnią się one cd sądów ana­
litycznych orzekających o podmiocie jedynie to co jest
zawarte w pojęciu podmiotu), a jednocześnie nie opar­
te na doświadczeniu (a więc będące sądami a priori).
Takie sądy występują, zdaniem Kanta, w matematy­
ce i czystym przyrodoznawstwie. Np. sąd 5+7 = 12 jest
sądem syntetycznym a priori.

9. Tak, wychodząc z pozycji deizmu Wolter kryty­

kował ateizm, ale odcinał się zdecydowanie od poglądu,
według którego ateizm jest równie lub bardziej nie­
bezpieczny, niż fanatyzm religijny. „Ateistami — pi­
sał Wolter — są w większości śmiali zbłąkani uczeni,
którzy rozumują fałszywie i którzy nie mogąc zrozu­
mieć aktu stworzenia, pochodzenia zła i innych trud­
nych problemów, uciekają się do hipotezy wieczności
rzeczy i do hipotezy powszechnej konieczności.”

10. Nie, według Jana z Salisbury (1110—1180) ist­

nieją prawdy, które poznajemy tylko zmysłami, inne
tylko rozumem, a jeszcze inne jedynie przez wiarę.
Te trzy dziedziny są od siebie całkowicie oddzielone.
Tymczasem zgodnie z teorią „dwóch prawd” przed­
miot poznania rozumowego nie jest całkowicie oddzie­
lony od przedmiotu poznania opartego na wierze
i można za pomocą poznania rozumowego dochodzić
do twierdzeń sprzecznych z twierdzeniami osiągnię­
tymi na drodze poznania objawionego, przy czym każ­
de z tych dwóch sprzecznych twierdzeń jest w swojej
dziedzinie prawomocne. Tak pojmowaną teorię dwóch
prawd głosił ra. in. Siger z Brabancji (ok. 1240—
—1282).

FILOZOFOWIE I WŁADCY 1
3
2

1. Arystoteles zaproszony przez Filipa przeniósł się

w 343 r. p.n.e. do Pełli, stolicy Macedonii, gdzie przez
trzy lata wykładał młodemu Aleksandrowi nauki po­
lityczne i filozoficzne.

2. Marek Aureliusz
3. Rene Descartes
 4. Był to dwór Fryderyka II, króla pruskiego.

5. Wolter

6. Baruch Spinoza

7. Osiemnasty Brumaire’a Ludwika Bonaparte, Pra­

ca ta ukazała się po raz pierwszy w czasopiśmie
„Die Revolution”. New York 1852.

8. Denis Diderot

9. Wilhelm Ockham

10. Platon

18. SCENY Z ŻYCIA FILOZOFÓW

1. Śmierć Sokratesa, obraz I. L. Davida.

2. Arystoteles przed popiersiem Homera, obraz

Rembrandta.

3. Diogenes, uczeń cynika Antystenesa, w swej

beczce.

4. Cycero wygłaszający słynną mowę przeciwko

Kąty linie.

5. Abelard wprowadza Heloizę — jako przeoryszę

do klasztoru Parakleta6
8
7

6. Luter przybijający swe 95 tez na bramie koś­

cioła.

7. Kartezjusz na ulicach Paryża, obraz Chartrana.

8. Obraz Hirszenberga zmierza do ukazania wraże­

nia, jakie młody Spinoza wywierał na swych współ­
wyznawcach.
 9. Diderot i Katarzyna II, caryca Rosji.

10. Lenin obwieszczający dekret o pokoju.

19. REFLEKSJE NAD HISTORIĄ

1. Dzieło to nosi tytuł: De CiPitate Dci (O pań­

stwie Bożym). Augustyn wyróżnia w nim dwa pań­
stwa: państwo boże i państwo ziemskie. Państwo boże
to ogół aniołów oraz ludzi wybranych do zbawienia,
natomiast państwo ziemskie stanowią upadli anioło­
wie i ludzie skazani na potępienie.
2. Jacąues-Bćnigne Bossuet (1627—1704)

3. Wschód starożyny, Grecja starożyna i Rzym

starożytny, okres chrześcijańsko-germański (średnio­
wiecze i epoka nowożytna). W państwach starożytnego
Wschodu wolną, tj. posiadającą świadomość wolności,
była jednostka (despota), a wszyscy inni byli skazani
na kaprysy władcy. W Grecji i Rzymie świadomość
wolności ogarnęła już znaczną część ludzi, jakkolwiek
jeszcze nie wszystkich. Wszyscy ludzie uświadomili
sobie — •według Hegla — swoją wolność dopiero
w okresie chrześcijańsko-germańskim.

4. „Przyjaciółmi ludu” walczącymi z socjaldemokra­

tami nazywał Lenin narodników, którzy usiłowali do­
wieść, że mai-ksowska teoria formacji społeczno-eko­
nomicznych rozpatrująca kapitalizm, jako konieczny
i postępowy w stosunku do ustroju feudalno-pańszczy-
źnianego etap rozwoju historycznego, nie znajduje
swego zastosowania w Rosji i że droga do socjalizmu
w tym kraju prowadzi nie poprzez rozwijanie walki
klasowej proletariatu, lecz poprzez oparcie się na
chłopstwie, jako jedynej rzekomo sile socjalistycznej.5

5. Chodzi tu o szkolę badeńską reprezentowaną

m. in. przez Wilhelma Windelbanda (1848— 1915)
i Heinricha Rickerta (1863—1936), profesorów uniwer­
sytetu w Heidelbergu. Myśliciele ci poświęcali wiele
uwagi swoistości nauk humanistycznych, w szczegól-
ności historii; sądzili, że historia jako nauka idiogra-
ficzna bada jedynie fakty jednostkowe i niepowta­
rzalne i że niezdolna jest do formułowania praw ogól­
nych.

6. Lew Tołstoj (1828—1910) autor powieści Wojna

i pokój.

7. Benedetto Croce (1866—1952) reprezentował kie­

runek zwany neoheglizmem. Jak wskazuje nazwa tego
kierunku, jego przedstawiciele nawiązywali do Hegla.

8. Johann Caspar Schmidt piszący pod pseudoni­

mem: Max Stirner (1806—1856). W Niemieckiej Ideo­
logii Marks i Engels tak charakteryzują jego po­
glądy na historię: „Idea spekulatywna, abstrakcyjne
pojęcie staje się siłą napędową historii, a tym samym
historia staje się po prostu historią filozofii... Histo­
ria staje się więc po prostu historią rzekomych idei,
opowieścią o duchach i widmach. Natomiast rzeczy­
wistą empiryczną historię, stanowiącą podstawę tej
historii widm, eksploatuje się jedynie o tyle, o ile jest
to potrzebne dla przyobleczenia owych \yidm w ciało;
bierze się z niej nazwy, konieczne do nadania tym
widmom pozorów realności... Święty Maks raz jeszcze
daje dowód swej potężnej wiary, wierząc bardziej niż
którykolwiek z jego poprzedników w spekulatywną
treść historii, spreparowaną przez niemieckich filo­
zofów” .

9. Jerzy Plechanow (1856— 1918), marksista.

10. Arnold Toynbee wymienia aż dwadzieścia jeden

cywilizacji, do których dodaje jeszcze trzy cywilizacje
poronione i pięć skostniałych. Jego zdaniem „cywili­
zacje rodzą się w środowiskach, gdzie istnieją szcze­
gólne trudności” , a następnie umierają dając miejsce
innym cywilizacjom. Pod pozorami cyklicznego roz­
woju dokonuje się jednak tajemny postęp. Toynbee
rozważa dwie perspektywy, jakie dziś stoją przed ludz­
kością. Jedna z nich zakłada, ż e ....nawet gdyby trzecia
wojna światowa miała nie być ostatnią, ujdziemy z ży­
ciem z jakiejś serii wojen światowych, tak jak osta­
tecznie przeżyliśmy dwie pierwsze i ostatecznie wy­
płyniemy na cichsze wody. Druga możliwość zakłada,
że dwie pierwsze wojny światowe były tylko wstępem
do jakiejś ostatecznej katastrofy, którą teraz sami
sobie szykujemy.
Ta druga możliwość, mniej przyjemna, weszła w sferę
prawdopodobieństwa ze względu na fakt, że odkrycie
energii atomowej nastąpiło niestety przedtem, zanim
zdołaliśmy znieść wojny”.

20. CZYM SIĘ RÓŻNIĄ?

1. Anzelm z Canterbury twierdził, że istnienie

Boga wynika z samego pojęcia Boga: Bóg musi istnieć,
bowiem jest bytem nieskończenie doskonałym, a ist­
nienie należy do doskonałości. Baruch Spinoza dowo­
dził w analogiczny sposób istnienia bytu najdosko­
nalszego, rzeczy będącej przyczyną samej siebie, causa
sui. Rzecz tę nazywał bogiem. Ale bóg Spinozy był
tożsamy z substancją, z przyrodą. Dlatego u Spinozy
ontologiczny dowód istnienia boga był faktycznie do­
wodem koniecznego istnienia przyrody i logicznej nie­
możliwości stworzenia świata, a więc niemożliwości
istnienia Boga-stworzyciela, którego istnienia usiłował
dowieść Anzelm.2
2. W ujęciu Hobbesa umowa społeczna polega na
wyrzeczeniu się przez ludzi znacznej części ich praw
i przeniesieniu ich na suwerena (jednostkę lub ciało
zbiorowe), który sprawując władzę otacza opieką ży­
cie i mienie poddanych. Warunkami umowy związani
są jedynie obywatele państwa, a nie suweren. Suweren
jest władcą absolutnym; poddani zobowiązani są do
bezwzględnego posłuszeństwa, nie mają prawa wy­
stąpić przeciwko suwerenowi w imię sprawiedliwości,
bo sprawiedliwość pojawiła się dopiero wraz z powsta­
niem państwa.
Natomiast według Rousseau zawarcie umowy społecz­
nej jest porozumieniem, na mocy którego każdy za­
ciąga zobowiązania wobec wszystkich, lecz nikt nie
wyrzeka się żadnej części swoich praw na rzecz wła­
dzy państwowej. Suwerenem jest — zdaniem Rous­
seau — lud, tzn. ogół członków społeczeństwa, który
nie może zrzec się na czyjąkolwiek korzyść części
swoich suwerennych praw. Ci, którzy sprawują władzę,
są tylko urzędnikami ludu; lud nie zaciąga wobec
nich żadnych zobowiązań, może w każdej chwili ich
odwołać, a jego wola jest zawsze prawa.
Podczas gdy w ujęciu Hobbesa teoria umowy spo­
łecznej stanowiła uzasadnienie absolutnych praw wła­
dzy państwowej, u Rousseau była afirmacja nienaru­
szalnych praw ludu.

3. Twórca fenomenologii rozumował tak: faktem

danym mi w sposób pierwotny i bezwzględnie pewny
nie jest istnienie świata transcendentnego wobec
mnie, lecz fakt, że moje myślenie o świecie jest tak,
a nie inaczej ukształtowane. Pierwotnymi danymi są
treści moich pomyśleń, gdy rozważam je nie wiedząc
jeszcze nic ani o naturze tego, co jest pomyślane, ani
o naturze podmiotu, który myśli. Pewnego rodzaju
Cogito polegające na przyjęciu fenomenów sądzenia
za punkt wyjścia refleksji filozoficznej, przy jedno­
czesnym abstrahowaniu od tego, że są one związane
z moją świadomością, jako psychologicznym podmio­
tem, stanowi istotną cechę metody fenomenologicznej
Husserla. Widoczny tu jest niewątpliwy związek feno­
menologii z tradycją kartezjańską. Ale iuż od po­
czątku droga Husserla różni się od drogi Kartezjusza.
Cogito Kartezjusza jest przesłonką dla stwierdzenia
egzystencji podmiotu, jako rzeczy zachowującej iden­
tyczność. jako substancji, której jedyną własnością
jest myślenie, a następnie także dla stwierdzenia egzy­
stencji świata transcendentnego wobec mojej świa­
domości. Kartezjusz zaczyna od Cogito, ergo sum
(„Myślę, wiec jestem” a kończy na wniosku: ergo
res sunt („więc, rzeczy istnieją” ). Tymczasem feno­
menologia Husserla eliminuje z kręgu refleksji filozo­
ficznej podmiot psychologiczny, zastępując go „pod­
miotem transcendentalnym” czyli gołym podmiotem
poznania, oczyszczonym z wszystkiego, co należy do
empirycznej osobowości ludzkiej i postuluje „wzięcie
w nawias” , zawieszenie wszystkich sądów na temat
istnienia świata transcendentnego.4

4. W filozofii Spinozy intuicja polega na poznaniu

rzeczy przez jej istotę, czyli przez definicję. Poznanie
intuicyjne zdobywane bez odwoływania się do do­
świadczenia, na mocy samej znajomości pojęć, nie
może nas nigdy mylić, jest zawsze prawdziwe. Skoro
jednak znajomość pojęć, ich definicji osiągamy dzięki
aktom naszego umysłu, to poznanie intuicyjne uważa­
ne przez Spinozę za najdoskonalszy rodzaj poznania
jest forma poznania intelektualnego. W koncepcji po­
znania intuicyjnego znajdował swój wyraz konse­
kwentny racjonalizm Spinozy.
Natomiast u Bergsona intuicja jest narzędziem kry­
tyki ograniczoności racjonalizmu. Poznanie intuicyjne
przeciwstawia Bergson' poznaniu intelektualnemu, któ­
re ma charakter dyskursywny i analityczny, ujmuje
rzeczy od zewnątrz i w bezruchu. Nazywa on intuicją
poznanie zbliżone co do swej bezpośredniości do
instynktu, poznanie odbywające się bez pośrednictwa
pojęć i słów, nie poddające się werbalizacji i bez­
względnie niewyrażalne. W akcie poznania intuicyj­
nego podmiot dąży do utożsamienia się z przedmio­
tem, wczucia się w przedmiot i uchwycenie go od
wewnątrz w jego konkretności i nieustannym ruchu.
W życiu codziennym zadowalamy się intelektualnymi
formami poznania, które zniekształcają obraz świata,
natomiast do autentycznego życia świata, do jego
głębi, docieramy za pośrednictwem poznania intuicyj­
nego.

5. U Feuerbacha alienacja była, przede wszystkim,

kategorią z dziedziny filozofii religii. Feuerbach są­
dził, że bóg jest tworem wyobraźni ludzkiej, że czło­
wiek tworzy boga rzutując, alienując w niego naj­
wyższe cechy gatunku ludzkiego. W religii dokonuje
się odwrócenie rzeczywistych stosunków pomiędzy
człowiekiem, a bogiem; czynnik twórczy, człowiek, sta­
je się tworem tego, co sam stworzył. Alienując w boga
swoje istotne cechy i czcząc w nim wyalienowaną
własną istotę, człowiek pomniejsza siebie i zuboża,
staje się jednostką egoistyczną, odizolowaną od życia
kolektywnego, odpowiadającego jej prawdziwej na­
turze. Aby przywrócić człowiekowi jego istotę, jego
wyalinowane w boga cechy, aby znieść zrodzony z tej
alienacji egoizm i umożliwić człowiekowi życie kolek­
tywne, należy — zdaniem Feuerbacha — rozwiać złu­
dzenia religijne.
U Marksa pojęcie alienacji jest, przede wszystkim,
narzędziem krytycznej analizy mechanizmu funkcjo­
nowania społeczeństwa kapitalistycznego. W odróżnie­
niu od Feuerbacha, Marks uważa, że korzeniem wszel­
kiego zła, źródłem dehumanizacji człowieka nie jest
alienacja religijna, lecz alienacja ekonomiczna, związa­
na z istnieniem własności prywatnej. W warunkach
kapitalizmu robotnik produkujący towary stwarza
w postaci tych towarów kajdany swojej niewoli, gdyż
w ten sposób zwiększa potęgę kapitału, który go wy­
zyskuje. Wyalienowana praca robotnika ujarzmia nie
tylko klasę robotniczą, lecz całe społeczeństwo. Wszel­
kie stosunki między ludźmi przekształcają się w sto­
sunki między rzeczami i tracą ludzką treść. Aby znieść
tę alienację trzeba — zdaniem Marksa — znieść włas­
ność^ prywatną, a więc obalić kapitalizm w toku rew o­
lucyjnej walki klasy robotniczej. Dopiero zniesienie
własności prywatnej stwarza perspektywę zniesienia
alienacji religijnej, bowiem „nędza religijna jest wy­
razem nędzy rzeczywistej społeczeństwa” .
6. Zalążki rzeczy, czyli: tzw. homojomerie (cząstki
podobne) były — według Anaksagorasa — zróżnico­
wane jakościowo, co do formy, koloru, smaku. Sądził
on, że zróżnicowanie jakościowe rzeczy ma swoje
źródło w jakościowym zróżnicowaniu cząsteczek. Po­
szczególne rzeczy zbudowane są z cząsteczek krwi, zło­
ta, kości, zboża, etc. W złocie np. przeważają cząstecz­
ki złota, a w krwi cząsteczki krwi.
Natomiast niepodzielne cząsteczki, czyli atomy Demo-
kryta, różniły się pomiędzy sobą jedynie ilościowo:
kształtem, położeniem i porządkiem. Różnorodność
rzeczy w świecie objaśniał Demokryt różnorodnością
kombinacji atomów, kładąc w ten sposób nacisk na
problem struktury materii.

7. Spośród wielu różnic dzielących te postacie sen-

sualizmu warto wymienić przynajmniej dwie: po
pierwsze, Bacon, podobnie jak inni materialiści nowo­
żytni, sądził, że zmysły są pierwotnym źródłem wszel­
kiej wiedzy, tymczasem zaś Tomasz z Akwinu odnosił
zasadę sensualizmu jedynie do tzw. wiedzy przyro­
dzonej, uznając istnienie doskonalszego poznania
ludzkiego dokonującego się bez pośrednictwa zmy­
słów (tego rodzaju poznaniem ma być kontemplacja
Boga w życiu nadprzyrodzonym); po wtóre, dla Ba­
cona poznanie zmysłowe jest drogą do realizacji nie­
ograniczonych możliwości człowieka, jego dążeń do
opanowania i podporządkowania swojej woli całej
istniejącej rzeczywistości, natomiast dla Tomasza
z Akwinu fakt, że przyrodzone poznanie ludzkie wy­
wodzi się ze zmysłów jest świadectwem niedoskona­
łości człowieka w ogóle, a zwłaszcza znikomości jego
ziemskiego życia, bowiem istoty doskonalsze od czło­
wieka (Bóg, aniołowie) poznają bez pośrednictwa zmy­
słów, a szczęście ostateczne człowieka możliwe do
osiągnięcia dopiero w życiu pozagrobowym polega
również na poznaniu, w którym nie uczestniczą zmysły.8
8. Według Tomasza z Akwinu prawo naturalne po­
lega na uczestnictwie rozumnego stworzenia w prawie
wiecznym, czyli prawie boskim, i z niego czerpie swoją
moc. Prawo pozytywne, czyli prawo stanowione przez
ludzi, które według Tomasza wywodzi się z prawa na­
turalnego, ma więc swoje pierwsze źródło w Bogu.
Natomiast według Holbacha i innych materialistów
Oświecenia prawo naturalne, z którego wywodzi się
prawo pozytywne, ma swoje ostateczne ł jedyne opar­
cie w naturze człowieka.
9. Nominalizm Roscelinusa uwikłany był w spory
teologiczne. Myśliciel ten dowodził, że skoro istnieją
tylko byty jednostkowe, a rodzaje, gatunki i wszelkie
inne kategorie ontologiczne służą jedynie do klasy­
fikacji słów, to nie może istnieć jedna substancja
boska w trzech osobach: możliwe jest tylko istnienie
trzech bogów. Podobnie, odróżnienie boskości Chrys­
tusa od jego ludzkiej natury nie ma — zdaniem Ro­
scelinusa — znaczenia realnego, lecz czysto werbalne.
W ten sposób nominalizm Roscelinusa godził w do­
gmaty chrześcijańskie. Natomiast Berkeley posługuje
się argumentacją nominalistyczną w polemice z ma­
terializmem. W naszym doświadczeniu mamy — jego
zdaniem — do czynienia wyłącznie z konkretnymi,
jednostkowymi kompleksami wrażeń, z tym oto kom­
pleksem wrażeń, który nazywamy stołem, czy z tą
oto wiązką doznań zmysłowych, którą określamy jako
drzewo. Skoro zaś ogólne pojęcia są — według Ber­
keleya — pustymi dźwiękami, nie posiadającymi żad­
nego odpowiednika w naszym doświadczeniu, to bez-
sensowy jest — w jego oczach — światopogląd zakła­
dający istnienie „materii” , czyli „substancji material­
nej” .

10. W filozofii heglowskiej dialektyka wolności

i konieczności interpretowana jest w sposób idealis­
tyczny: wolność polega na uświadomieniu konieczności
stawania się ducha w procesie historycznym. Marks
zaś pojmuje konieczność historyczną w sposób mate-
rialistyczny: historia jest procesem przyrodniczym
podlegającym obiektywnym prawidłowościom, wśród
których najważniejszymi są prawidłowości rozwoju
produkcji materialnej. „Zrozumienie konieczności”
polega więc — według marksizmu — na uświadomie­
niu sobie i praktycznym wykorzystaniu przez społe­
czeństwo praw kierujących procesem historycznym,
w szczególności praw rządzących rozwojem produkcji
materialnej.
Różnią się także zasadniczo horyzonty ideologiczne
tych koncepcji wolności. Najdoskonalszą realizacją
wolności było — dla Hegla — państwo pruskie, nato­
miast twórcy marksizmu uważali, że jedynie komu­
nizm otwiera możliwość świadomego kierowania pro­
cesami społecznymi w oparciu o znajomość praw
rozwoju historycznego, a więc komunizm oznacza
„skok z królestwa konieczności do królestwa wolności”
(Engels).
21. FILOZOFOWIE O FILOZOFII

1. Kolo Wiedeńskie, jeden z odłamów neopozyty­

wizmu. Pierwszy z cytatów pochodzi z artykułu Ru­
dolfa Carnapa, drugi zaczerpnięty został z artykułu
Moritza Schlicka.
2. Ludwik Feuerbach, niemiecki materialista.
W przytoczonych słowach znalazł wyraz negatywny
stosunek Feuerbacha do panującego wówczas w Niem­
czech sposobu uprawiania filozofii. Filozofia heglow­
ska i poheglowska była — dla Feuerbacha — wy­
tworem oderwanej od życia i świata realnego spe­
kulacji. Sądził on, że należy zerwać z tym stylem
myślenia, porzucić dociekania na temat idei absolutnej
i rozwoju ducha, ograniczyć się do opisu i interpre­
tacji materialnego, postrzeganego zmysłami świata.
Swoją filozofię traktował jako zaprzeczenie i prze­
zwyciężenie filozofii w tradycyjnym, heglowskim zna­
czeniu słowa.
3. Filozofia jest — według Hegla — najwyższym
przejawem, najdoskonalszą postacią ducha absolutne­
go. W filozofii duch dochodzi do zrozumienia siebie
samego.
4. Ten program filozofii sformułował Edmund Hus-
serl, twórca fenomenologii.
5. Fryderyk Engels.
6. Nazwą tą posługują się częstokroć filozofowie
chrześcijańscy dla oznaczenia nie jakiejś historycznej
doktryny filozoficznej, lecz zbioru „odwiecznych” py­
tań i odpowiedzi filozoficznych, równie aktualnych
i równie ważnych we wszelkich warunkach miejsca
i czasu, nie podległych przypadkowości indywidual­
nych myślicieli.
7. Chodzi tu o książkę Brehiera pt. Problemy filo­
zoficzne X X wieku (PAX, Warszawa 1958), w której
omówione są najważniejsze kierunki zainteresowań
współczesnej myśli filozoficznej.
8. Empiriokrytycyzm, którego twórcami i najwy­
bitniejszymi przedstawicielami byli: Richard Avena-
rius (1843—1896) i Ernst Mach (1838—1917).
9. Fryderyk Nietzsche.
10. Egzystencjalizm reprezentowany m. in. przez
Martina Heideggera (ur. 1889), Karla Jaspersa (ur.
1884), Jean-Paul Sartre’a (ur. 1905).
22. TU ŻYLI, TU TWORZYLI...

1. Protagoras i Demokryt. Miastem, z którego po­

chodzili, była Abdera.
2. Hippo Regius — w Afryce Północnej.

3. Chartres.
4. Oxford.

5. Szkocja. T. Reid był profesorem w Aberdeen,

a potem w Glasgow.
6. Berlin.

7. Kopenhaga, w której Kierkegaard spędził swe

życie.

8. Marburg, gdzie Cohen' i Natorp posiadali ka-

edry uniwersyteckie. Stąd nazwa: „szkoła mar-
burska”.

9. Londyn. W cytowanym fragmencie listu Engels

powołuje się na swoją pracę pt. Ludwik Feuerbach
i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej ogłoszoną
w roku 1886, a wiadomo, że od 1870 r. aż do śmierci
mieszkał on w Londynie.

10. Wiedeń. Stąd nazwa: „K oło Wiedeńskie”.

23. ZAGADNIENIA METAFIZYCZNE

1. Metafizyka („Ta meta ta fizyka” — czyli

„pisma następujące po pismach przyrodniczych”, tak
je bowiem umieścił Andronikos w szeregu pism Ary­
stotelesa).2
2. Za jedyną własność substancji cielesnej uważał
Kartezjusz rozciągłość.
 3. Baruch Spinoza.
4. Tomasz z Akwinu twierdził, że we wszystkich
bytach z wyjątkiem Boga istnienie jest realnie różne
od istoty, natomiast w Bogu istota jest tożsama z ist­
nieniem. Dlatego właśnie Bóg jest bytem istniejącym
z konieczności, a wszystkie inne byty są przypadkowe,
istnieją dzięki temu, że Bóg udziela im istnienia.
5. Locke wyróżniał „jakości pierwotne” i „jakości
wtórne”. Pierwotne jakości (np. rozciągłość, kształt,
ruch) przysługują obiektywnie rzeczom i nie podobna
ich usunąć z naszych wyobrażeń o rzeczach, są one
postrzegane przez wiele zmysłów. Natomiast jakości
wtórne (np. barwy, dźwięki, smaki) są jedynie w y­
nikiem oddziaływania rzeczy na nasze zmysły, lecz nie
przysługują obiektywnie rzeczom i wystarczy np. zga­
sić światło, aby przestała istnieć barwa.
6. Parmenides, przedstawiciel szkoły eleatów.
7. Słowo: „materia” .
8. Byt i czas (Sein und Zeit) — Martin Heidegger,
Byt i istota (L’etre et Vessence) — Etienne Gilson
Byt i nicość (L'etre et le neant) — Jean-Paul Sartre.
9. Kategoria substancji rozważana jest w ramach
„transcendentalnej analityki” Kanta. Podobnie jak
inne kategorie nie może być — zdaniem Kanta — w y­
prowadzona ani na drodze dedukcji, ani na drodze
empirycznej, lecz jest niezawodna i stanowi warunek
poznania, bez którego niemożliwe byłoby żadne po­
znanie, w szczególności zaś poznanie doświadczalne.
10. Wilhelm Gottfried Leibniz.

POJĘCIA — SYMBOLE DOKTRYN

1. „Się” (niem.: das Man) B — Martin Heidegger

2. „Rozmach życiowy” D — Henri Bergson
{„elan vital”)
3. „Wola wiary” A — William James
4. „Zdanie protoko- J — Rudolf Carnap
1larne’
am ow

12 — 500 Z a g a d e k F i l o z o f i c z n y c h 177
 5. „Superego” I — Zygmunt Freud
6. „Intuicja ejdetyczna” H — Edmund Husserl
7. „Zwijanie się E — Pierre Teilhard de
wszechświata” Chardin
8. „Wola mocy” C — Fryderyk Nietzsche
9. „Formy symboliczne” F — Ernst Cassirer
10. „Sfera posiadania” G — Gabriel Marcel

25. TRADYCJE I KONTYNUACJE

1. Akademia Florencka nawiązywała do filozofii

Platona, Plotyna, Jamblicha, Proklosa. Czołowy jej re­
prezentant, Marsilio Ficino (1433— 1499), przełożył
większość dzieł. Platona i Plotyna, oraz napisał do nich
komentarze.
2. Renesans był odrodzeniem klasycznej starożyt­
ności, jej kultury, sztuki a także w pewnym stopniu
filozofii. Jak określił jeden z wybitnych badaczy tego
okresu — Panofsky — renesans patrzył na starożyt­
ność klasyczną z dystansu historycznego i dlatego —
po raz pierwszy — jako na całość oderwaną od rze­
czywistości i jak na ideał, do którego trzeba dążyć.
Mimo wielu wspólnych rysów „epoka olbrzymów” —
jak mawiał Engels — różniła się zasadniczo od sta­
rożytności. Odkrycie świata i człowieka, rozwój wspa­
niałej, pełnej humanizmu sztuki, wyzwalania się od
autorytetów religii, wzrost poczucia narodowego —
wszystko to złożyło się na szczególny przełom, jaki
nosi nazwę Odrodzenia.3 5
4
3. Pomponacjusz przejął wiele wątków filozofii
stoickiej. Czołowi jej przedstawiciele: Epiktet, Marek
Aureliusz, Seneka głosili zasadę podporządkowania się
naturze, pozostawania w spokoju mimo nieszczęść,
pogardy dla śmierci i umiłowania losu.
4. Karol Marks — Kapitał.
5. Angielscy uczeni Adam Smith i Dawid Ricardo
stworzyli pewne przesłanki naukowego rozumienia
zjawisk ekonomicznych. Zasługą Smitha jest odkrycie,
że praca jest źródłem wszelkiego bogactwa społecz­
nego. Ricardo i Smith usiłowali sformułować prawa
rozwoju ekonomicznego społeczeństw, analizowali sto­
sunki klasowe i podział dochodu narodowego.
6. Nietzschego — różne jego hasła były interpre­
towane bądź w duchu faszystowskim, bądź też jako
impulsy teoretyczne dla egzystencjalistycznych propo­
zycji, a więc całkowicie przeciwstawnie (łącznie z has­
łem „nadczłowieka”).
7. Tadeusz Kroński tak wyjaśnia nasz problem:
„...cały egzystencjalizm współczesny czerpał swą in­
terpretację człowieka z Heglowskiej nauki o negacji.
Wolność — tj. poczucie ciągłej swobody wyboru mię­
dzy możliwościami — prowadzi, zdaniem Sartre’a,
człowieka do rozpaczy, bo uświadamia mu, że właś­
ciwie nie istnieje jako byt skończony, prawdziwy, ale
jest zlepkiem bytu i niebytu, nie trwa, lecz staje się,
„płynie” . Jest właściwie tym, czego jeszcze nie ma, bo
wszystko, co czyni i co myśli o sobie samym i o świę­
cie, zależy od tego, co chce uczynić w przyszłości,
a przyszłości jeszcze nie ma”.
8. Do epoki średniowiecza, która była złotym wie­
kiem scholastyki oraz wydała tomizm (XIII w.), ucho­
dzący po dziś dzień za zasadniczą filozofię katolicką.

9. Pierwszy pozytywizm inauguruje działalność

Augusta Comte’a (1798—1857), głosząc m. in. funda­
mentalne hasło całego kierunku: trzymać się faktów,
unikać metafizyki.
Drugi pozytywizm, prawie całkowicie tożsamy z em­
piriokrytycyzmem Avenariusa (1843— 1896) i Macha
(1838—1917), koncentruje się głównie na zagadnieniach
poznania, w jego analizie ulegając wyraźnie wpły­
wom subiektywnego idealizmu, i stąd słynna, druzgo­
cąca krytyka Lenina (patrz Materializm a empirio­
krytycyzm).
Trzeci, lub tzw. neopozytywizm, zainicjowany przez
„Koło Wiedeńskie” w 1929 r., skupiał wielu wybitnych
i również poza szkołą cenionych myślicieli: Schlicka,
Carnapa, Reichenbacha, Neuratha, a w Polsce Tarskie-
go, Ajdukiewicza i in. Obok tych trzech głównych
„szkól” pozytywizm posiadał również wielu innych
zwolenników.

.10. Marksizm-leninizm. Karol Marks (1818— 1883),

Fryderyk Engels (1820—1895), Włodzimierz Iljicz Le­
nin (1870—1924). Leninizm — wedle rozpowszechnio­
nej i trafnej mimo swej lapidarności definicji, jest
marksizmem epoki imperializmu i rewolucji proleta­
riackiej, jest też skonkretyzowaną teorią budowy
socjalizmu i komunizmu.

FILOZOFOWIE O SZCZĘŚCIU

1. Stoicy uważali, że zadaniem człowieka jest

mądre podporządkowanie się prawom natury. Czło­
wiek, który zrozumie swój związek ze światem, jest
spokojny i szczęśliwy. „Rozkosz osładza wszelką
moc” — pisał Seneka. „Ten... jest szczęśliwy, kogo nic
nie potrafi pomniejszyć. Osiągnął on najwyższą mą­
drość i nie polega już na niczym, tylko na sobie. Albo­
wiem ten, kto się opiera na czyjejś postronnej po­
mocy, może upaść... Czymże jest więc szczęśliwe ży­
cie? Wolnością od trosk i nieprzerwaną spokojnością” .

2. La Mettrie zachęcał do intensywnego używania

życia. Tytuł traktatu: L’art dc jouir ou 1’ecole dc la
volupte.

3. Rousseau pisał: „Jest oczywiście przeciwne prawu

natury, jakkolwiek je określimy, aby dziecko rozkazy­
wało starcowi, aby głupi władał mędrccm i aby garść
ludzi dusiła się w zbytkach, gdy tymczasem głodny
tłum nie ma rzeczy najniezbędniejszych”.

4. Wielka Encyklopedia w haśle „szczęście” ograni­

czyła się w zasadzie do streszczenia artykułu Fonte-
nelle’a. Jest to pogląd sceptyczny, osiągnięcie szczę­
ścia jest raczej nieprawdopodobne. Nie pomogą do
uszczęśliwienia ludzkości środki, jakie stosuje religia
i filozofia — pisał Fontenelle. Najpewniejszy sposób —
ograniczyć wymagania i czekać. Podobnie sceptyczny
pogląd na szczęście reprezentowali wówczas Mon­
teskiusz i D’Alembert.5

5. Nakaz moralny, noszący nazwę kategorycznego

imperatywu sformułował Immanuel Kant.
 6. Z dawnych filozofów Seneka wypowiedział po­
gląd: „Im bardziej dążysz do szczęścia, tym więcej się
odeń oddalasz”. Z nowszych podobne poglądy głosił
J. St. Mili.
7. Fryderyk Nietzsche w tym aforyzmie — jednym
z wielu, z jakich słynął — poddał krytyce utylitaryzm
angielski, ulegając tu zapewne pesymizmowi Schopen­
hauera.
8. Oczywiście prawie wszystkie religie świata,
w naszym kręgu kulturowym jest to najbardziej wi­
doczne w chrześcijaństwie. I tak np. jeden z najwięk­
szych papieży czasów nowożytnych, Leon XIII, pisał
przy końcu X IX wieku: „Nie, Bóg nie stworzył nas
dla szczęścia błahego i znikomego. Czy posiadasz lub
nie posiadasz bogactwa i to, co na ziemi uchodzi za
dobro, to rzecz dla szczęśliwości wiecznej obojętna” .
9. Przyczyn nieszczęścia — zdaniem Russella — jest
osiem. A oto one:
1) Życie bierne, oderwane od rzeczywistości (człowiek
jest przystosowany do walki o byt, życie bez walki
nie może go zadowolić).
2. Również życie nazbyt czynne i pełnę podniecenia
(np. życie w ciągłej rywalizacji) nie uszczęśliwi.
3) Nuda i przesyt (nudzimy się mniej niż nasi przod­
kowie, ale gorzej znosimy nudę).
4) Zmęczenie (zwłaszcza uczuciowe).
5) Zazdrość (zdaniem Russella główna sprężyna de­
mokracji).
6) Poczucie grzeszności (skutek tradycyjnej moralno­
ści, skupiającej całą uwagę człowieka na własnej
osobie).
7) Mania prześladowcza (wynikająca z przesadnego
mniemania o własnej wartości).
8) Lęk przed opinią.
10. Karol Marks w znanej ankiecie, jaką dały mu
do wypełnienia jego córki.
27. PRZYGODY DZIEŁ FILOZOFICZNYCH

1. Lukrecjusz (I w.p.n.e.) w poemacie pt. O naturze

rzeczy (De rerum natura). Lukrecjusz pragnął w nim
uwolnić ludzi od strachu przed śmiercią, od zabobo­
nów i od religii.
2. Francesco Petrarka, poeta zwany „ojcem huma­
nizmu” (1304—1374). Znalezione listy ukazywały uwiel­
bianego pisarza, Cycerona, jako człowieka pełnego
zwykłych słabości ludzkich. Dotknięty, a zarazem ura­
żony w swojej czci dla ideału, Petrarka napisał list do
ducha Cycerona. Wytknął w nim wszystkie jego błę­
dy a następnie usprawiedliwił je, dając tym samym
wyraz zrozumienia dla cudzej indywidualności.
3. T. Campanella, więziony przez 27 lat napisał
kilka książek. Dzieło Campanelli pod zamaskowanym
tytułem progagowato ateizm.
4. W 1682 r., a więc w 3 lata po śmierci 91-letniego
Hobbesa, dzieła jego zostały potępione przez Uniwersy­
tet Oxfordzki, a dwa O obyioatelu i Lewiatan — spa­
lone.
5. Tytuł opracowanego przez Karola Marksa i Fry­
deryka Engelsa dzieła brzmiał początkowo Manifest
partii komunistycznej. Dopiero w trzecim wydaniu
niemieckim tytuł ten został zmieniony na Manifest
komunistyczny.
6. Są to słowa Lenina o książce Fryderyka Engelsa
pt. Położenie klasy robotniczej w Anglii, wydanej
w 1845 r.
7. Chodzi o książkę Ludwika Feuerbacha pt. Das
Wesen des Christentums (Istota chrześcijaństwa), któ­
ra ukazała się W 1841 r. Zawierała ona zasadniczą kry­
tykę filozofii heglowskiej i chrześcijaństwa.
8. Przygotowali ją wspólnie w latach 1845—1846,
nie opublikowali jej jednak, po śmierci ich socjalde­
mokracja niemiecka ogłosiła część pracy, a w całości
opublikowana została dopiero w ZSRR w 1932 r.
w języku oryginału, rok później w przekładzie na
rosyjski.
9. Kapitał Karola Marksa, tom 1. Słowa te wypo­
wiedział F. Engels.
10. Teilhard de Chardin.
28. NIEZWYKŁE TYTUŁY

1. Napisana przez Marksa i Engelsa w 1844 r., opu­

blikowana w 1845 r. książka była rozprawą w pierw­
szym rzędzie z filozofią młodohelistów, których najwy­
bitniejszy przedstawiciel Buno Bauer dowodził wespół
z innymi, że proletariat jest bierną, „bezkrytyczną”
masą, zaś jedyną siłę napędową procesu historycznego
stanowi krytyczna działalność wybitnych osobistości,
parających się filozofią. Ta działalność sprowadza się
siłą rzeczy do czysto intelektualnej krytyki rzeczy­
wistości, bez prób jej praktycznego przezwyciężenia.
2. Tomasso Campanella. żyjący w latach 1568—1639
filozof włoski, dominikanin; krytyk scholastyki i hie­
rarchii kościelnej, więziony przez inkwizycję. Miasto
słońca jest jego powieścią utopijną.
3. Głośne dzieło jednego w czołowych humanistów
renesansowych, Erazma z Rotterdamu (1469— 1536),
wyszydzające scholastykę.
4. Autorem dzieła jest Julien Offray de la Mettrie
(1709—1751). Książka powstała w 1748 r. La Mettrie
daje w niej wyraz swym radykalnym poglądom ma-
terialistycznym, oczywiście — co sygnalizuje już ty­
tuł — jest to materialistyzm mechanistyczny.
5. Książka została wydana w 1846 r. Autorem jej
jest Pierre Joseph Proudhon (1809—65), francuski so­
cjalista drobnomieszczański. Chcąc wstrzymać proces
wywłaszczania drobnych wytwórców i rozwój kapita­
lizmu proponował utworzenie ustroju opartego na
drobnej wytwórczości, w którym wszyscy wytwórcy
i właściciele dzieliliby się swymi produktami drogą
bezpośredniej wymiany. Poglądy Proudhona spotkały
się z ostrą krytyką Karola Marksa w książce pt. Nę­
dza filozofii — odpowiedź na „Filozofię nędzy”
p. Proudhona.
6. Tytuł słynnej, polemicznej pracy Engelsa, napi­
sanej w latach 1877—78, wymierzonej przeciwko Euge­
niuszowi Diihringowi, niemieckiemu filozofowi i eko­
nomiście, łączącemu idealistyczny pozytywizm z nie­
konsekwentnym mechanistycznym materializmem.7
7. Dzieło Fryderyka Nietzschego, wybitnego nie­
mieckiego irracjonalisty (1844—1900). Tytuł wynika po
części z osobistych losów autora (przezwyciężanie
ciężkiej choroby), a także z charakteru, nastroju i swo­
istej euforii, właściwej stylowi Nietschego.

8. Autorem jest arystokratyczny konserwatysta

Jose Ortega y Gasset. Wyraża on przekonanie, że nie­
wątpliwe wejście mas na arenę życia publicznego gro­
zi obniżeniem autentycznych, w jego przekonaniu eli­
tarnych wartości. Jest on w tym dziele jednym
z najbardziej znanych krytyków kultury masowej.

9. Jeden z prądów w psychologii zwany psychoana­

lizą opierał się na poglądzie, że życie psychiczne obok
czynników świadomych zawiera także nieświadome,
równie ważne. Przedstawicielem tego prądu a także
autorem wymienionej książki (1900 r.) jest Siegmund
Freud (1856—1939).

10. Książka (w 1947 i 1948 r. ukazały się 2 pierwsze

tomy) stanowi pełne przedstawienie poglądów onto-
logicznych, epistemologicznych i metafizycznych w y­
bitnego polskiego reprezentanta fenomenologii, Roma­
na Ingardena (ur. 1893), który wprowadza nową meto­
dę rozstrzygnięcia sporu: przez analizę formy przed­
miotów realnych.

29. BÓG W POGLĄDACH FILOZOFÓW

1. Teilhard de Chardin.

2. Epikur z wyspy Samos (341—270, p. n. e.) słynny

kontynuator i modyfikator atomizmu Demokryta.2

2. Epikur z wyspy Samos (341—270 p. n. e.), słynny

niekiedy bywa on formą materializmu — jak np
u Giordano Bruno. Interesujący sąd w tej sprawie
wygłosił Artur Schopenhauer: „Panteizm jest tylko
ugrzecznionym ateizmem. Istota panteizmu polega na
tym, że znosi on dualistyczne przeciwieństwo między
Bogiem a światem, że twierdzi on, iż świat istnieje
sam przez się na zasadzie własnych swych sił. Twier­
dzenie panteistyczne: Bóg a świat to jedno — jest tylko
grzecznym zwrotem, by z Panem Bogiem wziąć roz­
brat”.
4. Anzelm z Aosty żył w X I i X II w. (1033—1109),
był twórcą scholastyki średniowiecznej, której przy­
kładem jest m. in. rozumowanie zastosowane w do­
wodzie ontologicznym.
5. Tomasz z Akwinu, X III wiek (1225—1274). Dowo­
dy te były poddawane wielokrotnie krytycznej anali­
zie i to nie tylko przez materialistów i ateistów, ale
również przez idealistów, np. Immanuela Kanta. Mimo
to Kościół z braku lepszej argumentacji ideologicznej
powraca do nich i dziś, choć wielu intelektualistów
chrześcijańskich przyznaje, że w istocie żadne roz­
strzygające dowody istnienia Boga nie istnieją.
6. W najbardziej lapidarny sposób oddają to ro­
zumowanie autora Myśli jego własne zdania: „Zważ­
my zysk i stratę zakładając się, że Bóg jest. Rozpatrz­
my te dwa wypadki: jeśli wygrasz, zyskujesz wszystko;
jeśli przegrasz, nie tracisz nic. Zakładaj się tedy, że
j e s t , bez wahania... tutaj jest nieskończoność życia
nieskończenie szczęśliwego do wygrania, szansa w y­
granej przeciw skończonej ilości szans straty i to, co
stawiasz, jest skończone. Wybór jest jasny: wszędzie,
gdzie jest nieskończoność i gdzie nie ma nieskończo­
nej ilości szans straty przeciw szansie zysku, nie
można się wahać, trzeba stawiać wszystko. Tak więc,
kiedy się jest zmuszonym grać, trzeba być obranym
z rozumu, aby zachować życie raczej niż rzucić je na
hazard dla nieskończonego zysku, równie prawdopo­
dobnego jak utrata nicości.”
7. Goethe — Faust; jest to jeden z najbardziej zna­
nych i najczęściej cytowanych końcowych fragmen­
tów.
8. Problem istnienia zła w zestawieniu z nieskoń­
czoną mocą i dobrocią Boga. Jest on nierozwiązalny,
filozofowie religijni usiłują ratować doktrynę przez
stwierdzenie, że jest to tajemnica, która dopiero kiedyś
może nam być wyjawiona; porównaj choćby ostatnio
wydaną książkę ks. prof. Alberta Krępca pt. Dlacze­
go zło? Wyd. „Znak” , 1962 r.
9. Marksizm — i Antonio Gramsci oraz egzysten-
cjalizm — i Jean Paul Sartre.
10. Pierwsza z wymienionych tendencji to ateizm,
a druga to laicyzm (od łac. laicus — laik, ludowy), do­
słownie świeckość.
30. TRAGICZNE LOSY FILOZOFÓW

1. Giordano Bruno (1548— 1600).

2. Anaksagoras został skazany na śmierć za bez­

bożność przejawiającą się rzekomo w jego poglądach
astronomicznych.

3. Moritz Schlick (1882—1936).

4. Sokrates (469—399).
5. Tomasz Morus sprawujący godność kanclerza
Anglii odmówił uznania drugiego małżeństwa Henryka
VIII z Anną Boleyn, siostrą porzuconej przez króla
Katarzyny. Odmawiając uznania prawomocności tego
aktu, Morus został oskarżony o pozbawienie króla
tytułu „Najwyższej Głowy” przez złośliwe milczenie
oraz o zachęcenie do oporu wobec króla biskupa Fi­
schera (straconego kilka dni wcześniej).
6. Edward Dembowski (1822—1846)

7. Lucilio Vanini (1585—1619)

8. Wolter, Franęois-Marie Arouet (1694—1778)

9. Antonio Gramsci (1891—1937), więziony przez

faszystów.

10. Hypatia (ok. 370—415)

UTOPIE SPOŁECZNE

1. Charles Fourier (1772—1837)

2. Idealne państwo powinno —12zdaniem Platona —

składać się z trzech zamkniętych stanów: 1) rolników
i rzemieślników wytwarzających to wszystko, co jest
niezbędne dla życia obywateli, 2) strażników strzegą-
cych bezpieczeństwa wspólnoty, 3) filozofów-kierowni-
ków, wcielających w życie mądre i sprawiedliwe rzą­
dy. Tak zbudowane państwo^ przeciwstawiał Platon
starożytnej demokracji, dopuszczającej lud do rzą­
dzenia.
3. Autorem Nowego wspaniałego świata (Brave
New World, 1932) jest Aldous Huxley.

4. Do wyimaginowanego kraju Ikarii. Książka Ca-

beta, zawierająca obraz społeczeństwa, w którym
utrwalił się ustrój komunistyczny nosi tytuł: Podróż
do Ikarii (Voyage en learie, 1842). W powieści tej pe­
wien Anglik, który trafił do Ikarii, opowiada o zdu­
miewającym ustroju, jaki tam panuje, o tym, jak po­
wstał ten ustrój i jakie są obyczaje ikaryjeżyków.
5. Tomasso Campanella (1568— 1639). W Państwie
Słońca istnieje własność komunistyczna.
6. Tomasz Morus nazwał utopią (po grecku ou(u)
partykuła negacji, topos — miejsce) wymyśloną przez
siebie wyspę, której ustrój przedstawił jako ideał or­
ganizacji społeczeństwa. Pełny tytuł jego dzieła (opu­
blikowanego w 1516 r.) brzmi: Libellus pere aureus
nec minus salutaris quam festiuus de optimo reipubli-
ca statu, deque nova Insula Utopia (Książeczka zaiste
złota, równie pożyteczna, jak przyjemna o najlepszym
ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii).
Wielkiemu wpływowi Morusa na kulturę europejską
przypisać należy fakt, że słowo „utopia” bywa dziś
powszechnie używane do oznaczenia wizji idealnego
społeczeństwa skonstruowanej w oderwaniu od rzetel­
nej analizy mechanizmów życia społecznego i prawi­
dłowości rozwoju społeczeństwa.7 9
8

7. Robert Owen (1771—1858). Nowa Harmonia miała

być wzorową „kolonią komunistyczną” . Jednakże
eksperyment Owena, podobnie jak inne próby organi­
zowania komórek komunistycznych w łonie świata ka­
pitalistycznego, nie powiódł się i w 1829 r. Owen po­
wrócił do Anglii.

8. Telema

9. Franciszek Bacon w dziele pt. Nowa Atlantyda.

Według legendy starożytnej znanej nam z pism Plato­
na potomkowie Posejdona, którego' synem pierworod­
nym był Atlas, rządzili kiedyś na zagadkowej wyspie
Atlantydzie (nazwa wyspy pochodzi od Atlasa). Pań-
stwo Nowa Atlantyda pokusiło się pewnego razu
o podbój okolicy Morza Śródziemnego, lecz zostało
pokonane przez Ateńczyków, którzy stanęli na czele
napadniętych. Potem nastąpić miały straszliwe trzę­
sienia i potopy, w rezultacie których Atlantyda zanu­
rzyła się pod powierzchnię wody i znikła.
10. Adam Mickiewicz w „Trybunie Ludów” z 15
kwietnia 1849 roku.

CZY ZNASZ PODOBIZNY FILOZOFÓW

32 . NOWOŻYTNYCH?

1. Giordano Bruno, 1548—1600

2. Franciszek Bacon, 1561—1626
3. Renś Descartes, 1596—1650
4. Blaise Pascal, 1623—1662
5. Baruch Spinoza, 1632—1677
6. John Locke, 1632—1704
7. Julien Offray de La Mettrie, 1709—1751
8. Wolter — Franęois-Marie Arouet, 1694— 1778
9. Jean Jacąues Rousseau, 1712—1778
10. Jan Śniadecki, 1756—1830.

33. LITERATURA I FILOZOFIA

1. Marksizm, Antonio Gramsci (Pisma wybrane,

Warszawa 1961).
2. Dialogi Platona posiadają piękną, literacką for­
mę, która pozwala traktować je jako dzieła sztuki
i należą tak samo do historii filozofii, jak i do historii
literatury.
3. Piotr Abelard i Heloiza. Wspomniana powieść
to książka Helen Waddell Abelard i Heloiza, Warsza­
wa 1955.
4. Estetyka
5. Zdaniem Bielińskiego filozofia operuje uogólnie­
niami, natomiast domeną literatury pięknej są obrazy.
6. Fiodor Dostojewski
7. Lenin napisał kilka artykułów o Lwie Tołstoju.
W 1908 r. napisał rozprawę pt. Lew Tołstoj jako
zwierciadło rewolucji rosyjskiej.
8. Simone de Beauvoir, żona współtwórcy egzy-
stencjalizmu, J. P. Sartre’a, jest zarazem gorącą
współwyznawczynią jego idei filozoficznych. Poglą­
dom swoim daje wyraz w działalności pisarskiej i pu­
blicystycznej.
9. Tomasz Mann w Doktorze Faustusie postać
Adriana Leverkiihna modelował wedle dziejów Nie­
tzschego. O tym oraz o ideologicznych problemach
swego „opus vitae” pisał szczegółowo w „powieści
o powieści” — Jak powstał „Doktor Faustus”.
10. Jest to wyraźna rozprawa z chrześcijaństwem,
które zresztą Rilke będzie krytykował nawet w ko­
respondencji prywatnej, pisząc w liście z 1924 r.: „Za­
rzucam wszystkim nowoczesnym religiom to, że
dostarczyły wiernym pociech i upięknień względem
śmierci, zamiast wyposażyć ich w środki, które by im
pozwoliły na p o j e d n a n i e się ze śmiercią, z całym
jej niezamaskowanym niczym okrucieństwem”.

34. JAK NAZYWA SIĘ TEN POGLĄD?

1. Determinizm
2. Dualizm
3. Hylozoizm
 4. Hylemorfizm
5. Monizm

6. Idealizm subiektywny
7. Teleologia, finalizm
8. Natywizm
9. Iluminizm
10. Realizm pojęciowy

MARKS I ENGELS O HISTORII

35. FILOZOFII NOWOŻYTNEJ

1. ...Gassendiego... (1592—1655)

2. Cabanis (1757—1808)
3. ...Locke’a... (1632—1704). Dzieło, o którym tu
mowa ukazało się w 1690 r. pod tytułem: E s s a y c o n -
c e r n in g h u m a n u n d er s ta n d in g (przekł. polski R o z w a ż a ­
n ia d o t y c z ą c e r o z u m u lu d z k ie g o , PWN, Warszawa).

4. ...Duns Scotus... (ok. 1270—1308)

5. Bacon (1561—1626)
6. ...Anaksagorasa...
7......Demokryta...

8. ...Hobbes... (1588—1679)
9. ...Condillac... (1715—1780)
10. ...W pismach La Mettriego... (1709—1751)
36. Z JAKIM KIERUNKIEM ŁĄCZYSZ...?

1. Abelard — nominalizm, sermonizm

2. Mili — utylitaryzm
3. Czernyszewski — rewolucyjny demokratyzm
4. Epikur — hedonizm
5. Ficino — neoplatonizm
6. Gramsci — marksizm
7. Husserl — fenomenologia
8^ Kant — agnostycyzm
9. Kierkegaard — egzystencjalizm
10. Saint-Simon — socjalizm utopijny

37. WARTOŚĆ I GODNOŚĆ CZŁOWIEKA

1. Humanizm starożytny. Protagoras z Abdery,

najwybitniejszy z sofistów, przyjaciel Peryklesa 481—
411 p. n. e., Grecja, Ateny.
Zdanie to pochodzi z Rozprawy polemicznej o praw­
dzie i bycie, która przepadła w całości, z wyjątkiem
tego sławnego zdania, uważanego za pierwszą w his­
torii manifestację antropocentryzmu i humanizmu.

2. Humanizm renesansowy. Pico della Mirandola,

De Hominis Dignitate, Włochy, wiek XV.

3. Racjonalizm. Kartezjusz, Francja, wiek XVII.

4. Chrześcijaństwo. Błażej Pascal w Myślach, Fran­

cja, wiek XVII.

5. Irracjonalizm. Jan Jakub Rousseau, Francja,

wiek XIX.
 6. Ludwik Feuerbach, słynny materialista niemie­
cki (1804— 1872). Cytowane zdania stanowią zakoń­
czenie przetłumaczonych w Polsce i wydanych w ra­
mach Biblioteki Klasyków Filozofii Wykładów o isto­
cie religii.
1. Karol Marks (1818—1883). Są to słynne zdania
z wydanego w 1844 r. w Paryżu tekstu pt. Przyczynek
do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstąp.
8. Irracjonalizm. Artur Schopenhauer, Niemcy,
wiek XIX.
9. Irracjonalista, religijny prekursor egzystencja-
lizmu, Soren Kierkegaard, Dania, X IX wiek.
10. Egzystencjalizm. Jean Paul Sartre, Francja,
wiek XX.

38. SŁYNNE POLEMIKI

1. Sofiści, bo o nich mowa, nie byli filozofami

z zawodu, lecz nauczycielami i wychowawcami — za
pieniądze kształcili synów bogatych rodzin, przygoto­
wując ich do życia publicznego poprzez nauczanie bie­
głości w rozumowaniu, przy czym szczególnie później­
si sofiści pozbawieni byli skrupułów i popisywali się
nawet uzasadnieniem jako prawdziwych sądów fał­
szywych — i stąd nazwa „sofistyka” — czyli nieucz­
ciwe argumentowanie, oparte np. o wieloznaczność
słów itp. W rzeczywistości sofiści, szczególnie pierwsi,
wybitni, byli bardzo interesującymi i znaczącymi wie­
le wr historii filozofii oraz współczesnej im kulturze
myślicielami. Pejoratywna opinia powstała w pierw­
szym rzędzie z powodu ich demokratycznej i wolno-
myślnej działalności.
2. Przedmiotem „sporu o uniwersalia” , w którym
dwa przeciwstawne stanowiska zajmowali realiści
i nominaliści, był problem istnienia przedmiotów
ogólnych, odpowiadających nazwom ogólnym. Nomi­
naliści twierdzili, że istnieją tylko rzeczy jednostko­
we, w przeciwieństwie do tzw. realizmu pojęciowego
(rzeczywiste istnienie bytów ogólnych — idei).
 3. Chodzi oczywiście o Kopernika i heliocentryzm,
którego światopoglądowe znaczenie ukazał Giordano
Bruno. Fryderyk Engels pisał: „Aktem rewolucyj­
nym, którym przyrodoznawstwo ogłosiło swą nieza­
leżność i niejako powtórzyło spalenie bulli przez
Lutra, było wydanie nieśmiertelnego dzieła, w którym
Kopernik nieśmiało jeszcze i, rzec można, dopiero na
łożu śmierci rzucił rękawicę autorytetowi Kościoła
w sprawach przyrodniczych. Od tej chwili datuje się
wyzwolenie przyrodoznawstwa od teologii (...). Odtąd
też rozwój nauk posuwał się naprzód milowymi kro­
kami” .
4. Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego —
dzieło to zostało u nas wydane ostatnio w Bibliotece
Klasyków Filozofii (1955 r.).

5. Krytyka ta była wymierzona przede wszystkim

przeciwko religii chrześcijańskiej jako teoretycznemu
uzasadnieniu ustroju feudalnego, a zasłynęli z niej
m. in. Diderot, Holbach, Helvetius i in.
6. „To, co jest rozumne, jest rzeczywiste, i to, co
jest rzeczywiste, jest rozumne” . Zdanie to było wy­
powiedziane w przedmiocie do Głównych zasad filo­
zofii prawa j , sądząc pozornie, uświęcało wszystko, co
istnieje. Jak o tym pisał jednak m. in. już Engels,
a ostatnio wykazał to drobiazgowo wybitny polski
znawca Hegla, Tadeusz Kroński, sens zdania napraw­
dę jest rewolucyjny. Sam Hegel pisał: „To, co jest
rzeczywiste, jest rozumne. Trzeba jednak wiedzieć,
co naprawdę jest rzeczywiste; w życiu codziennym
wszystko jest rzeczywiste, ale jest różnica między
światem pojawu a rzeczywistością” .
7. Słowianofilstwo występowało głównie w Rosji
X IX wieku i głosząc hasła jedności Słowian i ich kul­
tury krytykowało cywilizację zachodnią — jako ze­
psutą, zdegenerowaną. Klasycznym przykładem takiej
krytyki mogą być przede wszystkim dzieła Dosto­
jewskiego, w których poddał artystyczno-moralnej
analizie indywidualizm utylitaryzm, ateizm, ale
także katolicyzm, socjalizm i racjonalizm (Zbrodnia
i kara, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow).
8. Kultura Odrodzenia we Włoszech J. Burckhardta
(1860); Jesień średniowiecza J. Huizingi (1929).
9. Empiriokrytycyzm (tytuł dzieła Lenina Materia­
lizm a empiriokrytycyzm) — reprezentowany głównie

13 — 500 Z a g a d e k F i l o z o f i c z n y c h 193
przez Macha i Avenariusa, zyskał pewne wpływy rów­
nież wśród inteligencji, związanej z rosyjskim ruchem
rewolucyjnym i to było jednym (ale oczywiście nie je­
dynym) z powodów, dla których Lenin zajął się nim,
przeprowadzając zasadniczą krytykę

10. Przede wszystkim oczywiście marksizm i kato­

licyzm, ale w polemikę z chrześcijaństwem angażuje
się również neopozytywizm i egzystencjalizm, choć
oba te kierunki są z kolei krytykowane przez mar­
ksizm. W dyskusjach naukowych, ściślej estetycznych,
mają znaczenie również argumenty fenomenologii.
Oczywiście są to orientacje główne i wymieniane tu
z konieczności w wielkim skrócie.

39. NAUKA I FILOZOFIA

1. Arystoteles ze Stagiry (384—322 p.n.e.). Biorąc

pod uwagę tę jego wszechstronność, Marks nazwał
wielkiego Stagirytę „Aleksandrem Macedońskim grec­
kiej filozofii...” , gdyż scalił on jako uczony w swych
uogólnieniach całe naukowe doświadczenie Grecji —
tak, jak Aleksander Wielki objął swą władzą staro­
żytny świat.

2. Tomasz z Akwinu, X III w. (1225—1274), oficjalny

po dziś dzień filozof Kościoła, pod naporem ówczesnej
sytuacji społeczno-naukowej przeprowadził rozgrani­
czenie nauki i wiary, przyznając tej pierwszej względ­
ną autonomię, jednak pod warunkiem uznania tzw.
„negatywnej normy teologii”, która głosi, że w wy­
padku sprzeczności między religią i teologią a nauką
i filozofią te ostatnie muszą się podporządkować
tezom pochodzącym czy wynikającym z objawienia.

3. Nazwisk takich było kilka, jednak najwybitniej­

sze z nich to oczywiście Giordano Bruno, spalony na
stosie w Rzymie w 1609 r. i Galilei Galileo (1564—1642)
po pobycie w "więzieniu, pod groźbą fizycznych tortur,
zmuszony do odwołania swych przekonań naukowych
(22 czerwca 1633 r.).
 4. Chodzi oczywiście o Franciszka Bacona (1561—
1626), który przeciwstawił się scholastycznej metodzie
i w swym głównym dziele Novum Organum (1620 r.)
dał podstawy empirycznej metodologii, przygotowując
tym konieczne przesłanki rozwoju nauki.
5. Cybernetyka.
6. Wybitny fizyk angielski M. Faraday wykazał
jedność „sił” i ich wzajemne przekształcanie się
w przyrodzie, a w następnym dziesięcioleciu (dokład­
nie w 1842 r.) W. R. Grove bronił tezy konkretyzu­
jącej, w myśl której tzw. siły fizyczne („siły” mecha­
niczne, ciepło, światło, elektryczność, magnetyzm,
a także „siła” chemiczna) w określonych warunkach
przechodzą jedne w drugie, nie tracąc nic pod wzglę­
dem ilościowym. W tym samym czasie Niemiec R.
Mayer, Anglik J. P. Joule, Rosjanin E. Ch. Lenc
i Duńczyk L. A. Colding stwierdzili fakt przemiany
energii, zaś w latach 1842—1845 Mayer sformułował
słynne prawo zachowania i przemiany energii. Odkry­
cia te obaliły metafizyczną „teorię rodników” i do­
wiodły zmienności różnych form materii.
7. O powstawaniu gatunków drogą doboru natural­
nego Darwina.
8. 1895 — promienie Roentgena, 1896 — radio­
aktywność, 1897 — elektron.
9. R. Clausius i M. Smoluchowski.
10. Ks. prof. dr Kazimierz Kłósak, przede wszyst­
kim w swej dwutomowej książce pt. W poszukiwaniu
Pierwszej Przyczyny.

40. FILOZOFIA I WIELKIE WYDARZENIA

1. Są to słowa Marksa, napisane w okresie redago­

wania „Gazety Reńskiej”, na przełomie 1842—1843 r.
Mimo heglowskiego jeszcze sformułowania jest to już
myśl w sposób interesujący zapowiadająca możliwość
nowej, rewolucyjnie odmiennej i niezmiernie doniosłej
interpretacji filozofii.
 2. Chrześcijaństwo — gdyż ono będąc wytworem
zarówno ówczesnej sytuacji społecznej, jak i kultury
judejsko-grecko-rzymskiej oddziałało niesłychanie po­
tężnie, pogłębiając procesy upadku świata antycznego
i przygotowując narodziny średniowiecza.
3. „Wiekiem filozofii” nazwano epokę francuskiego
Oświecenia (sama nazwa pochodzi od jednego z twór­
ców Oświecenia d’Alemberta). Niekiedy mówi się też
0 „wieku rozumu” , jako że przed „trybunałem rozu­
mu” postawiono wówczas wszystkie instytucje i po­
glądy, by zbadać ich „racjonalność” , oczywiście poj­
mowaną na miarę tamtych czasów.
4. W latach młodości przyszły „mędrzec berliński”
był fanatycznym wielbicielem Wielkiej Rewolucji
Francuskiej, wyrażał się zresztą o niej pozytywnie
1 w latach późniejszych, dostrzegając w rewolucji
przejaw historycznej prawidłowości i konieczności,
zmierzającej do realizacji wolności. W Filozofii dzie­
jów pisał Hegel tak właśnie, jakby Rewolucja Fran­
cuska wykonywała założenia jego filozofii: „Odkąd
słońce jaśnieje na firmamencie, a planety krążą wokół
niego,, nie widziano, by człowiek stanął na głowie; to
znaczy, by oparł się na myśli i podług niej budował
rzeczywistość... Był to zaiste wspaniały wschód słońca.
Wszystkie istoty myślące obchodziły uroczyście świt
nowej epoki. Wzniosłe wzruszenie zapanowało w tym
okresie, entuzjazm ducha ogarnął świat, jak gdyby
dopiero teraz dokonało się pojednanie pierwiastka
boskiego ze światem” . Zwraca tu uwagę charakterys­
tyczna metaforyka Hegla, wyrażająca w sposób skró­
towy tezy jego filozofii.

5. Johann Heinrich Pestalozzi (1746—1827), Szwaj­

car, jest ojcem nowożytnej europejskiej pedagogiki,
a jego idee wychowawcze objęły nie tylko stary kon­
tynent, lecz przeniknęły również do USA.

6. „Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników”

(I Międzynarodówka). Ci dwaj myśliciele — to oczy­
wiście Marks i Engels.

7. W Paryżu w 1889 r.

8. Ogólnie chodzi o marksizrn-leninizm, a konkret­

niej o tezę Lenina, głoszącą możliwość zwycięstwa
rewolucji w jednym odosobnionym kraju, i to o nie
najwyższym poziomie rozwoju przemysłowego i spo­
łecznego.
 9. Nie, nie przez Demokryta, choć tak się sądzi
powszechnie — jeszcze przed nim stworzył ją Leucyp
(w połowie V w. p. n. e.), ale atom izm został rozwinię­
ty przez Demokryta i w jego wykładzie przekazany
został następnym stuleciom, później zapomniany odżył
znów w czasach nowożytnych, by na przełomie X IX
i X X wieku przynieść w efekcie konkretne odkrycia
naukowe.
10. Organizacja Narodów Zjednoczonych.

41. UŁÓŻ CHRONOLOGICZNIE...

1. Protagoras — 481—411 p. n. e.
2. Epikur — 341—270 p. n. e.
3. Seneka — 3—65
4. Abelard — 1079—1142
5. Pico della Mirandola — 1463—1494
6. F. Bacon' — 1561—1626
7 Kurne — 1711—1776
8. Dembowski — 1822—1846
9. Nietzsche — 1844—1900
10. Gandhi — 1869—1948

FILOZOFIA W POLSCE

3. Edward Dembowski, ur. 1822 — Myśli o przy­

szłości filozofii.
2. Stanisław Brzozowski, ur. 1878 — Legenda Mło­
dej Polski.
 3- Edward Abramowski, ur. 1868 — Idee społeczne
kooperatyzmu.
4. Karol Libelt, ur. 1807 — Samowładzlwo r o z u m u
i objawy filozofii słowiańskiej.
5. Ludwik Krzywicki, ur. 1859 — O sztuce i nie-
-sztuce.
6. Hugo Kołłątaj, ur. 1750 — Prawo polityczne na­
rodu polskiego.
7. Sebastian Pctrycy z Pilzna, ur. 1554 — Przy­
datki do ekonomiki i polityki Arystotelesowej.

8. Stanisław Staszic, ur. 1755 — Przestrogi dla

Polski.
9. Jan Śniadecki, ur. 1756 — O pismach klasycz­
nych i romantycznych.

10. Henryk Kamieński, ur. 1812 — Katechizm de­

mokratyczny.

43. CO WIESZ O MARKSIE?

1. Karol Marks urodził się 5 maja 1818 r. w Tre-

wirze w Niemczech.
2. Tytuł pracy: Różnica między filozofią przyrody
Demokryta a filozofią przyrody Epikura. Napisana
w Berlinie, lecz promocję na jej podstawie uzyskał
Marks w 1841 r. w Jenie (zaocznie — zwolniony zo­
stał z egzaminów ustnych). Praca ta pisana była jesz­
cze z idealistycznych heglowskich pozycji, choć już
tam zarysowały się istotne rozbieżności w stosunku
do „mędrca berlińskiego” , widoczne po pierwsze już
w wyborze tematu (Hegel odnosił się do materialistów
starożytnych, a szczególnie do Epikura po prostu z po­
gardą), następnie w wyraźnych elementach krytycz­
nych w stosunku do religii. Praca doktorska Marksa,
choć jej autor w czasie jej obrony miał zaledwie
23 lata, wniosła istotne elementy do interpretacji jed­
nego z ważnych etapów historii filozofii — wydobyła
znaczenie epikurejskiej modyfikacji atomistyki De-
mokryta. Epikur mianowicie wzbogacił ją tzw. teorią
deklinacji, czyli odchylania toru biegów atomów,
czym — jak właśnie wykazał Marks — dał możliwość
przezwyciężania fatalizmu i szukania źródeł ruchu
wewnątrz samych atomów.

3. Karol Marks został pochowany na cmentarzu

londyńskim Highgate.

4. Przyjacielem, towarzyszem i współautorem wielu

dzieł Marksa był Fryderyk Engels. Urodził się 28 listo­
pada 1820 r. w Barmen.

5. „Trudność polega na tym — pisał o dziełach

sztuki greckiej Marks — że dostarczają nam one je ­
szcze rozkoszy artystycznej i w pewnej mierze służą
za normę i niedościgniony wzór. Mężczyzna nie może
się znów stać dzieckiem, chyba że zdziecinnieje. Ale
czyż nie cieszy go naiwność dziecka i czyż nie musi
on sam dążyć do tego, by na wyższym szczeblu od­
tworzyć swoją prawdziwość? Czy w naturze dziecka
nie odżywa w każdej epoce jej własny charakter w je­
go naturalnej prawdziwości? Dlaczego historyczne
dzieciństwo ludzkości, tam, gdzie się rozwinęło naj­
piękniej, nie ma czarować wiecznym powabem jako
nigdy nie powtarzający się stopień? Są dzieci nie-
wychowane i dzieci przemądrzałe. Wiele starożytnych
ludów należy do tej kategorii. Normalnymi dziećmi
byli Grecy. Urok ich sztuki dla nas nie stoi w sprzecz­
ności z niskim stopniem rozwoju społecznego, na któ­
rym wyrosła. Przeciwnie, jest jego wynikiem i wiąże
się raczej nierozerwalnie z tym, że niedojrzałe wa­
runki społeczne, w których ta sztuka powstała i jedy­
nie mogła powstać, nie mogą nigdy powrócić” .

6. Marks miał bardzo ciemne, gęste kędzierzawe

włosy; dlatego prawdopodobnie najbliższa rodzina
i przyjaciele (np. Fryderyk Engels) przezywała go
„Murzynem”.

7. Największe dzieło twórcy komunizmu nauko­

wego, Kapitał, zostało opublikowane około 1867 r.
(pierwszy tom). Analizując Kapitał Lenin powiedział,
że chociaż Marks nie napisał dzieła z logiki przez duże
L i nie dał systematycznego wywodu dialektyki w po­
staci odrębnej pracy, to jednak odkrył dialektykę
i logikę rozwoju kapitalizmu i zastosował je w Ka­
pitale.
 8. 22 lutego 1848 r. Marks wygłosił przemówienie
na uroczystym zebraniu z okazji drugiej rocznicy
powstania krakowskiego 1846 r. Marks powiedział
wówczas m. in.: „Rewolucja krakowska dała całej
Europie piękny przykład, utożsamiając sprawę naro­
dową ze sprawą demokracji i z wyzwoleniem klasy
uciśnionej”.
9. Szekspir, Ajschylos, Goethe — wymienia te na­
zwiska w słynnej ankiecie, w której udziela odpo­
wiedzi na pytania córek.
10. Chodzi o Balzaka.

CZY ZNASZ PODOBIZNY MYŚLICIELI

. WSPÓŁCZESNYCH?

1. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 1770—1831

2. Soren Kierkegaard, 1813—1855
3. Karol Marks, 1818— 1883
4. Fryderyk Engels, 1820—1895
5. Fryderyk Nietzsche, 1844—1S00
6. Włodzimierz I. Lenin, 1870—1924
7. Antonio Gramsci, 1891—1937
8. Zygmunt Freud, 1856—1939
9. Emmanuel Mounier, 1905—1350
10. Jean Paul Sartre, ur. 1905

łp SZTUKA
O ZiTU JA .fi W SPOŁECZEŃSTWIE
W O.PI
40. I w FILOZOFII

1. W starożytnej Grecji wyraz „techne” , który

dzisiaj tłuhiaczymy jako „sztukę” był rozumiany bar­
dzo szeroko. Nazwa ta oznaczała nie tylko pracę ma­
larza, ale również pracę cieśli czy tkacza. To szerokie
pojęcie sztuki przetrwało do końca starożytności.
2. Arystoteles w słynnej definicji tragedii.
3. W średniowieczu.
4. W początkach XVI wieku we Włoszech dzięki
osiągnięciom Leonarda, Rafaela, Tycjana i Michała
Anioła pozycja artysty dorównała pozycji uczonych
i poetów, a najwięksi możnowładcy zabiegali o ich
względy. Istnieje anegdota, że Karol V podniósł Ty-
cjanowi pędzel, upuszczony w czasie pracy na podłogę.
5. I-Iegel, który odróżniał trzy stopnie ducha abso­
lutnego: sztukę, religię i filozofię. Sztuka grec­
ka była dla niego formą objawiania się ducha na
płaszczyźnie spostrzeżenia. Właśnie sztuka była dla
ówczesnej fazy rozwoju ducha najbardziej adekwatną
formą. Sztuka wypełniając swoje zadanie ustąpiła
miejsca filozofii sztuki. Głosy o możliwości zanikania
sztuki pojawiają się od tamtego czasu np. Mondrian
mówi: „sztuka zacznie zanikać w takiej mierze, w ja­
kiej życie będzie dochodziło do coraz większej równo­
wagi”. Zwolennicy powyższej tezy heglowskiej mogą
powołać się współcześnie na intelektualizację litera­
tury i sztuki (antypowieść, antyfilm).
G. Teofil Gautier w przedmowie do Panny de Mau-
pin napisanej w 1834 r.
7. Mikołaj Czernyszewski w pracy Stosunek este­
tyczny sztuki do rzeczywistości.
8. Fryderyk Schiller — Listy o estetycznym w y­
chowaniu człowieka.
9. Platon w Filebie — „...chodzi mi o piękność
prostej, mówi moja myśl, linii prostej i koła...”.
10. Karol Marks.

•n JEDNOSTKA, PAŃSTWO,
4D. SPOŁECZEŃSTWO

1. Wszystkie trzy — są to najwybitniejsze utopie

Odrodzenia, zawierające m. in. tendencje humanis­
tyczne jako wyraz protestu przeciwko ówczesnej sytu­
acji człowieka w społeczeństwie. Naturalnie między
ich wyobrażeniami przyszłości a współczesnym progra­
mem socjalistycznym leży cała przepaść historycznego
rozwoju i różnice stanowisk, gdyż tamte książki nie
pozbawione były mimo wszystko także elementów
antydemokratycznych.

2. Autorem jest Niemiec, Novalis, wyrażając dość

typowe dla niemieckiego romantyzmu (i później nie
tylko romantyzmu) uwielbienie państwa. Cytowane
słowa pochodzą z rozprawy Glauben und Liebe
(Wiara i miłość).

3. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770—1831).

4. Chodzi o „maszynę” państwową, o państwo,

traktowane w filozofii marksistowsko-leninowskiej
jako aparat przymusu panującej klasy nad innymi
klasami. Problemowi temu szczególnie wiele miejsca
poświęcał Lenin, a jedną ze swych słynnych prac za­
tytułował Państwo a rewolucja.

5. Już postępowi ekonomiści i historycy przełomu

X VIII i X IX w. stwierdzali istnienie podziału klaso­
wego, np. Ricardo, który widział w społeczeństwie
trzy klasy: obszarników, kapitalistów i robotników.
Mieszczańscy historycy lat dwudziestych i trzydzies­
tych X IX w., Thierry, Mignet i Guizot genezę po­
działu i walki klas widzieli w podboju Gallów przez
Franków. Jednak dopiero Marks ujawnił zarówno
istotny, ekonomiczno-społeczny charakter klas, ich
genezę i postawił zasadniczą tezę na temat ich histo­
rycznego rozwoju i zaniku w społeczeństwie komunis­
tycznym.

6. Materializm historyczny, a tezy jego w owym

wykładzie brzmią tak: „...W społecznym wytwarzaniu
swego życia ludzie wchodzą w określone, konieczne,
niezależne od ich woli stosunki, w stosunki produkcji,
które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju
ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych
stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę
społeczeństwa, realną bazę, na której się wznosi nad­
budowa prawna i polityczna, a której odpowiadają
określone formy świadomości społecznej. Sposób pro­
dukcji życia materialnego warunkuje społeczny, poli­
tyczny i duchowy proces życia w ogólności. Nie świa­
domość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich
społeczny byt określa ich świadomość”.
 7. F. Engels w artykule z serii Debata polska we
Frankfurcie. Artykuły te były poświęcone dyskusji
we Frankfurckim Zgromadzeniu Narodowym nad
sprawą Księstwa Poznańskiego i jego „reorganizacją”.
Zgromadzenie Narodowe miało rozstrzygnąć, czy na­
leży uznać za ważne mandaty z tej części Poznańskie­
go, która została wcielona do Rzeszy. Polacy, jak
wiadomo, zbojkotowali wybory.

8. Albert Einstein.

9. „Czyste niebo” reżysera Czuchraja.

10. Antropologia filozoficzna lub filozofia czło­

wieka.

47. KARTY TYTUŁOWE

1. Galileo Galilei — Dialog o dum najważniej­

szych układach świata:
Ptolemeuszowym i Koper-
nikowym (wyd. polskie:
PWN, Warszawa 1953)

2. Paul Kolbach — System przyrody (wyd.

polskie: PWN, Warsza­
wa 1957)

3. Franciszek Bacon — Novum Organum (wyd.

polskie: PWN, Warszawa
1955)

4. Immanuel Kant — Krytyka czystego rozumu

(wyd. polskie: PWN, War­
szawa 1957)

5. Hugo Kołłątaj — Porządek fizyczno-moral­

ny (wyd. PWN, Warsza­
wa 1955)
6. Claude-Adrian — O umyśle (wyd. polskie:
Helvetius PWN, Warszawa 1959)
 7. Ludwik Feuerbach — O istocie chrześcijaństwa
(wyd. polskie: PWN, War­
szawa 1959)

8. George Berkeley — Traktat o zasadach po­

znania ludzkiego (wyd.
polskie: PWN, Warszawa
1956)

9. Tomasz Hobbes — Lewiatan czyli materia,

forma i władza państwa
kościelnego i świeckiego
(wyd. polskie: PWN, War­
szawa 1954)

10. Karol Marks — — Sioięta Rodzina (wyd.

Fryderyk Engels polskie: Książka i Wiedza,
Warszawa)

48. CZYJ TO ŻYCIORYS?

1. Platon

2. Epikur

3. Aureliusz Augustyn

4. Rene Descartes (Kartezjusz)

5. Baruch Spinoza

6. Gottfried Wilhelm Leibniz

7. Jean le Rond d’Alembert

8. Immanuel Kant

9. Franciszek Bacon

10. Jean-Jacques Rousseau

 SŁYNNE PYTANIA

1. Pytanie to zostało postawione przez Kanta, któ­

ry sądził, że metafizyka uprawiana od wielu wieków
nie wykazuje żadnego postępu. Nie ma, i nigdy nie
było żadnego twierdzenia metafizycznego (dotyczą­
cego np. istnienia Boga, nieśmiertelności duszy, celo­
wości przyrody), które można by uznać za pewne.
Przyczyna lego stanu rzeczy tkwi —•zdaniem Kanta —
w fakcie, że metafizyczne dociekania dotyczą przed­
miotów znajdujących się poza granicami doświadcze­
nia, a zmierzają do wniosków naukowych. Błąd do­
tychczasowej metafizyki polegał na jej przeświadcze­
niu, że nasze poznanie powinno być bezpośrednio
skierowane na przedmioty dociekań metafizycznych.
Należy — zdaniem Kanta —- zastosować metodę od­
wrotną: dostosować przedmioty dociekań do naszej
zdolności poznawczej i zbadać, w jakim stopniu pozwa­
la nam ona mówić o sprawach, o których milczy do­
świadczenie. „Rzecz się z tym ma — pisał on — tak
samo. jak z pierwszą myślą Kopernika, który gdy
wyjaśnienie ruchów niebieskich nie chciało się uda­
wać przy założeniu, że cała armia .gwiazd obraca się
dookoła widza, spróbował, czy nie uda się lepiej, je­
żeli każe się obracać widzowi, natomiast gwiazdy po­
zostawi w spokoju”. Ten „kopernikanizm” stanowi
przesłankę kaniowskiej krytyki wszelkiego, a w szcze­
gólności metafizycznego poznania.
Istnieją — zdaniem Kanta — dziedziny nauki nie w y­
wodzące się z doświadczenia. Taki charakter ma ma­
tematyka i czyste przyrodoznawstwo. W obu tych
dziedzinach spotykamy się z sądami apodyktycznie
pewnymi. Sytuacja metafizyki jest inna, albowiem
w odróżnieniu od matematyki opierającej się na włas­
nej oczywistości i czystego przyrodoznawstwa przez
doświadczenie — ma ona do czynienia z pojęciami,
które nie są nigdy dane w żadnym doświadczeniu
i z twierdzeniami, których prawdy lub błędu nie
można przez żadne doświadczenie potwierdzić lub wy­
kryć. Kant poddaje krytyce trzy działy tradycyjnej
metafizyki: racjonalną psychologię, racjonalną kosmo­
logię, racjonalną teologię. Wykazuje, że niepodobna
sformułować pewnych sądów na temat natury duszy,
świata, boga; że nie można dowieść ani nieśmiertel­
ności duszy, ani egzystencji Boga. Materializm nie
jest — dla Kanta — poglądem lepiej uzasadnionym
od idealizmu, podobnie jak ateizm nie jest bardziej
prawdopodobny, niż teizm, a determinizm, niż inde-
terminizm. Nie może zatem istnieć metafizyka, jako
nauka. Nauka o Bogu, duszy, granicach wszechświata,
wolności, jest nauką złudną. Jednakże umysł nasz nie
może obejść się bez idei regulatywnych, czyli idei ro­
zumu, które wyznaczają kierunek badania przedmio­
tów dosępnych poznaniu. Kant wymienia trzy takie
idee: ideę jedności podmiotu, ideę jedności przedmio­
tu, ideę jedności wszystkich przedmiotów w ogóle.
Idea jedności podmiotu — to idea duszy, którą wpro­
wadza do naszych rozważań, jako konieczny warunek
jedności naszych doznań wewnętrznych. Ideą jedności
przedmiotu jest idea wszechświata, a ideą wszystkich
możliwych bytów Bóg. Wszystkie te idee orientują
nasze badania w kierunku pewnych jedności, o któ­
rych niczego nie mówi nam doświadczenie, lecz na
tym kończy się ich realność. Kaniowska teoria idei
rozumu nie jest więc rehabilitacją tradycyjnej meta­
fizyki, jako nauki; rehabilitacji metafizyki nie podej­
mie Kant nawet wówczas, gdy w swoich rozważaniach
z zakresu filozofii moralności dowodzi, że idea Boga
i idea nieśmiertelnej duszy są niezbędnymi warunkami
moralnego działania człowieka.

2. To niemożliwe do sformułowania dla jakiejkol­

wiek doktryny materialistycznej, albowiem zakłada­
jące stworzenie świata, pytanie postawił Aureliusz
Augustyn (354—430). Twierdził on, że skoro Bóg jest
doskonały, to nie mógł stworzyć świata dla zaspo­
kojenia jakiejś swojej potrzeby; stworzył świat dla­
tego, że jest dobry, a wszelkie istnienie jest dobrom.

3. Słowa te napisane zostały przez Fryderyka En­

gelsa w pracy pt. Ludwik Feuerbach i zmierzch
klasycznej filozofii niemieckiej, opublikowanej po
raz pierwszy w 188(5 r. W czasopiśmie „Neuc Zeit” .
Pytanie postawione przez Engelsa jest znanym w kul­
turze marksistowskiej kryterium podziału kierunków
filozoficznych na materialistyczne i idealistyczne.
W cytowanym tekście Engels uwzględnia problema­
tykę ontologiczną, ale materializm różni się — zda­
niem Engelsa — od idealizmu także w zagadnieniach
gnozeologicznych. „Zagadnienie stosunku myślenia do
bytu ma... — pisze on — ...jeszcze inną stronę: w ja­
kim stosunku są nasze myśli o otaczającym nas świę­
cie do tego właśnie świata? Czy nasze myślenie zdolne
jest poznać świat rzeczywisty, czy możemy w swych
wyobrażeniach i pojęciach o rzeczywistym święcie,
wytworzyć prawdziwe odzwierciedlenie rzeczywistoś­
ci?” Materializm udziela na to pytanie odpowiedzi
twierdzącej, natomiast niektórzy filozofowie idealis­
tyczni (np. Kant, czy Hume) zaprzeczają możliwości
wyczerpującego poznania świata.

4. Chodzi tu o Dawida Hume’a, który podjął kry­

tykę idei związku koniecznego. Idea konieczności nie
odnosi się — jego zdaniem — do niezależnych od po­
znającego podmiotu stosunków i związków między rze­
czami, lecz jest jedynie skłonnością umysłu do tego,
aby przechodzić od przyczyn do skutków i do łącze­
nia w ten sposób zjawisk danych nam w doświadcze­
niu: „Podobnie... jak konieczność, która sprawia, że
dwa razy dwa jest cztery, czy też że kąty trójkąta są
równe dwom prostym, leży jedynie w akcie rozumu,
w którym rozważamy i porównujemy te idee, tak samo
konieczność lub moc, jaka łączy przyczyny i skutki,
leży w skłonności umysłu do tego, iżby przechodzić od
jednej rzeczy do drugiej”. To pojmowanie konieczności
odegrało istotną rolę w historii sporu między determi­
nistycznym i indeterministycznym poglądem na świat.

5. Archimedesowego punktu oparcia dla naszego

poznania poszukiwał Kartezjusz. Za punkt ów, a więc
za twierdzenie, w którego prawdziwość wątpić niepo­
dobna, uważał słynne Cogito: „Myślę, więc jestem” .
Z tego twierdzenia usiłował dopiero wyprowadzić wie­
dzę o człowieku, Bogu, świecie cielesnym. Skoro praw­
dą jest: „Myślę więc jestem” — rozumował Karte­
zjusz — to prawdą jest również to, że jestem rzeczą
myślącą, substancją, której istotę stanowi myślenie.
Posiadam ideę Boga a więc bytu doskonałego, a skoro
istnienie należy do doskonałości, muszę przyjąć, że Bóg
istnieje. Dopiero przyjąwszy istnienie Boga mogę do­
wieść istnienie świata cielesnego; wydaje mi się bo­
wiem, że świat cielesny istnieje naprawdę, a nie mogę
zakładać, że Bóg wprowadza mnie w błąd, więc prawdą
jest, że świat cielesny rzeczywiście istnieje. Konstruk­
cja ta była wyrazem konsekwentnego racjonalizmu,
dążenia do utwierdzenia, autonomii umysłu jednostki.
Na tym przede wszystkim polegała jej historyczna
doniosłość. Ale już w czasach Kartezjusza spostrze­
żono, że nie istnieje logicznie uprawnione przejście od
Cogito do jakichkolwiek twierdzeń metafizycznych na
temat natury człowieka, egzystencji Boga i świata.

6. Autorem komentarza do Porfiriusza był Boecjusz

(480—525).

7. George Berkeley, klasyczny przedstawiciel idea­

lizmu subiektywnego, kierunku znajdującego swój do­
bitny wyraz w redukcji przedmiotów zmysłowych do
wiązek wrażeń zmysłowych. Przytoczony cytat Berke­
leya pochodzi z Traktatu o zasadach poznania.

8. Chodzi o Denisa Diderota, który rozważa te za­

gadnienia w pracy pt. O interpretacji natury n;°
udzielając na nie jednoznacznej odpowiedzi.

9. Filozofem tym był Leibniz. „...Refleksja — pisał

on — nie jest niczym innym jak tylko uwagą zwró­
coną na to, co jest wewnątrz nas, a zmysły nie dają
nam tego, co już nosimy w sobie. A jeśli tak jest, czyż
można zaprzeczyć, że wiele jest w naszym umyśle rze­
czy wrodzonych, skoro niejako sami wrodzeni jesteśmy
w sobie i skoro w nas jest: byt, jedność, substancja,
trwanie, zmiana, działanie, spostrzeżenie, przyjemność
i tysiące innych przedmiotów naszych idei intelek­
tualnych. Skoro już same te przedmioty są bezpośred­
nio i stale obecne w naszym rozumie (chociaż nie
zawsze mogą być dostrzegane wskutek naszego roztar­
gnienia i naszych potrzeb), dlaczego dziwić się naszemu
twierdzeniu, że te idee są nam wrodzone wraz
z wszystkim, co od nich zależy” .

10. Problem ten rozważał Arystoteles. Punktem

wyjścia wszelkiego poznania są — jego zdaniem —
spostrzeżenia zmysłowe. Następnie drogą wydzielania
ogólnych czynników rzeczy jednostkowych umysł
ludzki dochodzi do pojęć, w których zawarta jest w ie­
dza uniwersalna o gatunkowych istotach poszczegól­
nych rzeczy.

50. DIAGNOZY X X WIEKU

1. Włodzimierz I. Lenin — Imperializm jako naj­

wyższe stadium kapitalizmu. Lenin postawił tam
m. in. tezę, że rewolucja może wybuchnąć w jednym
i to stosunkowo najmniej zaawansowanym w kapita­
listycznym rozwoju kraju; teza ta będąc wynikiem
analizy imperializmu stanowiła jedno z ważkich ogniw
teoretycznego uzasadnienia rewolucji socjalistycznej
i jej zwycięstwa.
 2. Oswald Spengler — Upadek Zachodu (Der
Untergang des Abendlandes). Najbardziej ogólna
i oczywiście tylko wstępna charakterystyka pozwala
spowiedzieć, że książka ta — co w cytowanej myśli jest
szczególnie wyraziste — pisana była z pozycji miesz­
czaństwa (powiedzmy również: junkierstwa), ze świa­
domością, która w sposób niejako zabsolutyzowany
wyrażała odczucie własnego zmierzchu — przenosząc
go na całą europejską kulturę. Interesujące i zrozu­
miałe jest, że dzieło Spenglera sekundowało nacjona­
lizmowi niemieckiemu, a nawet przygotowywało jego
najpotworniejsze wydanie.
3. Nacjonalizm i militaryzm.

4. Te określenia-epitety to „barbarzyństwo specja­

lizacji” , „garb uczonego”, „uczeni-ignoranci” itp.
5. Van der Velde, a tytuł książki będącej repre­
zentacją tej właśnie literatury brzmi: Małżeństwo do­
skonałe, inna jego praca to Zniechęcenie w małżeń­
stwie.

6. Kultura masowa. Inni, wcześniejsi już klasyczni

krytycy — to francuski dyplomata Alexis de Tocąue-
ville, Fryderyk Nietzsche, Tonnies. Obok wielu traf­
nych, szczegółowych spostrzeżeń, generalna linia ich
rozumowania skażona jest jednak arystokratycznym,
antydemokratycznym stanowiskiem.
7. Simone Weil
B'. Emmanuel Mounier

9. Bertrand Russell
10. Marksizm, Antonio Gramsci

14 — 500 Z a g a d e k F i l o z o f i c z n y c h 209
 R e d a k to r: B a rb a ra G ers
R e d a k t o r t e c h n i c z n y : I r e n a S z w e d le r

P R I N T ^ D IN R O L A N D

P .W . „ W i e d z a P o w s z e c h n a ” , W a r s z a w a
1966. W y d a n i e I. N a k ła d 30.253 e g z . O b j.
9,5 a r k . w y d ., 13,25 a r k . d r u k . P a p ie r
d r u k . s a t . k l . I V , 70 g , 80X100 z f - k i
w K l u c z a c h . O d d a n o d o s k ł. 4. I I I . 65 r.
P o d p is a n o d o d r u k u 7. II. 66. D r u k
u k o ń c z o n o w l u t y m 1966 r o k u
Z a k ł a d y G r a f i c z n e w T o r u n i u - Z a m . 703
F-13 C e n a z ł 15.—
W SERII ZAGADEK UKAZAŁO SIĘ:

J. Bieniarzówna
500 ZAGADEK HISTORYCZNYCH
P. Heafford
500 ZAGADEK (FIZYKA, CHEMIA, TECHNIKA)
F. L. Klima, Z. Tokarski
500 ZAGADEK GEOGRAFICZNYCH
M. Kołaczkowska
500 ZAGADEK Z HISTORII SZTUKI
J. S. Kopczewski, H. Samsonowicz
BYŁO CZY NIE BYŁO
A. Wasilewski
500 ZAGADEK LITERACKICH
Z. Drapella
500 ZAGADEK MORSKICH
L. Kowarska
500 ZAGADEK Z CHEMII
S. Werner
500 ZAGADEK Z FIZYKI
J. Wernerowa
500 ZAGADEK ZOOLOGICZNYCH
S. Sosnowski
500 ZAGADEK TURYSTYCZNO-
-KRAJOZNAWCZYCH
Z. Pietera
500 ZAGADEK FILMOWYCH
St. Sosnowski
500 ZAGADEK O WARSZAWIE
B. Orłowski
500 ZAGADEK Z HISTORII TECHNIKI
E. Skrzypek
500 ZAGADEK SPORTOWYCH
CENA ZŁ 15,