Translated from English to Gujarati - www.onlinedoctranslator.

com

194

િવષય:ગ્રામીણ અને કૃિષ માર્કેિટંગ

કોર્સ કોડ:MM-310 લેખક:ડૉ.વી.કે.િબશ્નોઈ
પાઠ:11 વેટર:કરમ પાલ ડૉ

ભારતમાં કો-ઓપરેિટવ માર્કેિટંગની ભૂિમકા

માળખું

11.0 ઉદ્દેશ્ય

11.1 પિરચય

11.2 સહકારી માર્કેિટંગનો અર્થ

11.3 સહકારી સંસ્થાઓની ભૂિમકા

11.4 સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓનું માળખું

11.5 સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓના પ્રકાર

11.6 સભ્યપદ

11.7 કામગીરી

11.8 પ્રગિત

11.9 સારાંશ

11.10 સ્વ-મૂલ્યાંકન પ્રશ્નો

11.11 સંદર્ભો/સૂચવેલ વાંચન

11.0 ઉદ્દેશ

આ પાઠના ઉદ્દેશ્યો છે-

• ની િવભાવના અંગે િવદ્યાર્થીઓને જાગૃત કરવા

સહકારી

• ભારતમાં સહકારી માર્કેિટંગની ભૂિમકા અને કાર્યો િવશે જાણવા માટે.

 195

11.1 પિરચય

આજે સહકાર આર્િથક સાધન તરીકે રહેવા આવ્યો છે

સમગ્ર િવશ્વમાં િવકાસ અને સામાિજક સુધારા. માં તેની રજૂઆત કરવામાં આવી હતી

એક સદી પહેલા યુરોિપયન દેશો. પ્રથમ સહકારી મંડળી

જે 1844 માં રોચડેલ ખાતે ઇંગ્લેન્ડમાં રચવામાં આવ્યું હતું, િફલસૂફી આપી હતી અને

સહકારી િસદ્ધાંતના આધારે કાર્યની પ્રક્િરયા. તે મળી આવ્યું હતું

ઉપયોગી અને તમામ દેશોમાં માન્યતા મળી. સમાજનો સમાવેશ થતો હતો

અઠ્ઠાવીસ વણકરો. આ વણકરોને રોચડેલ તરીકે ઓળખવામાં આવતા હતા

સહકારી ચળવળના ઈિતહાસમાં તેઓ મશાલ હતા

ધારકો અને પાથ શોધકો.

જર્મનીમાં ભારત આવ્યા બાદ સહકારનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું

રીિફઝનની પેટર્ન. તેઓ સફળ થયા અને જર્મનીની શરતો

તે િદવસોમાં ભારત જેવું જ હતું. તેથી, જ્યારે એફ.

િનકોલ્સને તેમનો અહેવાલ રજૂ કર્યો, તેમણે સરકારને શરૂ કરવાની સલાહ આપી

રેિફઝન પદ્ધિતના આધારે સહકારી પ્રવૃત્િત. ભારતમાં

1904 માં એક એક્ટ દ્વારા સહકારની રજૂઆત કરવામાં આવી હતી. આ અિધિનયમનો હેતુ

ની કૃિષ દેવાને લીધે થતી મુશ્કેલીઓને દૂર કરવાનો હતો

ખેડૂતો જે ક્રોિનક આર્િથક મેલોડી બની ગયા છે.

સહકારી િસદ્ધાંત િવશે અત્યાર સુધી કંઈ નવલકથા નથી

ભારત િચંિતત છે. ની આવશ્યકતા િવશે વેદોમાં ઉપદેશો દેખાય છે

સંયુક્ત સહકારી વસવાટ કરો છો અને સામાન્ય પૂજા. માં લખાણોમાંથી

કૌિટલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ છે કે મૌરાન સામ્રાજ્ય દરિમયાન બે

હજાર વર્ષ પહેલા ગામને સામાિજક સહકારી એકમ ગણવામાં આવતું હતું.

જાહેર ઉપયોિગતાના કામો એ એક સામાન્ય જવાબદારી અને સંયુક્ત જવાબદારી હતી

તે િદવસોમાં તમામ ગ્રામજનો, કામદારોના સ્વાયત્ત મંડળો અને

ઔદ્યોિગક એકમો સહકારી રીતે કામ કરતા હતા અને કમાણી હતી
 196

સંમત થયા મુજબ સમાનરૂપે િવભાિજત. આ કેટલાક પ્રાગૈિતહાિસક ઉદાહરણો છે

સહકારી ભાવના.

1947માં આઝાદીની પ્રાપ્િત પછી રાષ્ટ્રએ એ

સ્થાપના અને સંકિલત માટે આયોિજત આર્િથક િવકાસની નીિત

અને ન્યાયી સમાજ જે વ્યક્િતગત સ્વતંત્રતા, તકની સમાનતા અને એ

બધા માટે મૂળભૂત આર્િથક લઘુત્તમ કાર્યક્રમ. આ સંદર્ભમાં, સહકાર

હાંસલ કરવા માટે અસરકારક અને મહત્વપૂર્ણ સાધન તરીકે ગણવામાં આવતું હતું

આર્િથક આયોજનના ઉદ્દેશ્યો. આ હેતુ માટે ઓલ ઈન્િડયા રૂરલ

ક્રેિડટ સર્વે કિમટીના િરપોર્ટ પર િવચાર કરવામાં આવ્યો હતો. સિમિતને લાગ્યું

કે ભારતમાં સહકારી ચળવળના 50 વર્ષની શરૂઆત સાથે,

સહકારી િધરાણ ખેડૂતોની જરૂિરયાત બની ગઈ છે. તે સૂચવ્યું

કે ત્યાં સહકારી સર્વોચ્ચ બેંકો, િજલ્લા કેન્દ્રીય સહકારી હોવી જોઈએ

બેંકો અને મોટા કદની પ્રાથિમક કૃિષ િધરાણ સહકારી મંડળીઓ.

11.2 સહકારી માર્કેિટંગનો અર્થ

સહકારી માર્કેિટંગ સંસ્થાઓ ઉત્પાદકોનું સંગઠન છે

તેમની પેદાશોના સામૂિહક માર્કેિટંગ માટે અને સુરક્િષત કરવા માટે

સભ્યોને મોટા પાયાના વ્યાપારથી થતા ફાયદાઓ જે a

તેના નાના વેચાણને કારણે વ્યક્િતગત ખેતી સુરક્િષત રહી શકતી નથી

સરપ્લસ

એચ. કાલવર્ટ ડી સહકારને "સંસ્થાના સ્વરૂપ તરીકે વ્યાખ્યાિયત કરે છે,

જેમાં વ્યક્િત સ્વૈચ્િછક રીતે માનવ તરીકે સાથે સાંકળે છે

ના આર્િથક િહતને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સમાનતાનો આધાર

પોતાને”. જ્યારે પ્રો. પોલ લમ્બર્ટે વ્યાખ્યાિયત કરી છે કે “સહકારી

સમાજ એ એક એન્ટરપ્રાઇઝ છે જેની રચના અને િનર્દેશન વપરાશકર્તાઓના સંગઠન દ્વારા કરવામાં આવે છે,
 197

પોતાની અંદર લોકશાહીના િનયમો લાગુ કરવા અને તેનો સીધો હેતુ

તેના પોતાના સભ્યો અને સમગ્ર સમુદાય બંનેની સેવા કરે છે.”

ઉપર ચર્ચા કરેલ વ્યાખ્યાઓ પરથી, આપણે િનષ્કર્ષ પર આવી શકીએ કે એ

સહકારી સંસ્થા સ્થપાયેલી સ્વૈચ્િછક વ્યવસાય સંસ્થા છે

તેના સભ્યો દ્વારા તેમના માટે સામૂિહક રીતે ખેત પેદાશોનું માર્કેિટંગ કરવા માટે સમર્થકો

સીધો લાભ. તે લોકશાહી િસદ્ધાંતો દ્વારા સંચાિલત થાય છે, અને બચત છે

સભ્યોને તેમના આશ્રયના આધારે વહેંચવામાં આવે છે. આ

સભ્યો કોમોિડટીના માિલકો, ઓપરેટરો અને ફાળો આપનારા છે

અને સમાજને ઉપાર્િજત થતી બચતના સીધા લાભાર્થીઓ છે.

કોઈ વચેિટયા બીજાના ભોગે નફો કે નુકસાન માટે ઊભા નથી

સભ્યો

11.3 સહકારીની ભૂિમકા

સહકારી સંસ્થાઓ માટે સંગિઠત વ્યવસ્થા ઊભી કરે તેવી અપેક્ષા છે

ખાસ કરીને અને ગ્રામીણ િવકાસમાં િવકિસત કૃિષ િવકાસ હેઠળ

સામાન્ય રીતે. ખાસ કરીને, અસરકારક યોગદાનના ક્ષેત્રો હોઈ શકે છે

નીચે આપેલ પ્રમાણે ગણતરી કરેલ છે:

1. ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર:જ્યારે કૃિષ સહકારી મંડળીઓ

દેખીતી રીતે કૃિષની પેઢીમાં કોઈ ભૂિમકા નથી

ટેક્નોલોજી, વૈચાિરક રીતે તેઓ નોંધપાત્ર ભાગ ભજવી શકે છે

ભૂતપૂર્વ સભ્યોને આવી ટેક્નોલોજી ટ્રાન્સફર કરવી. માં

જાપાન, દાખલા તરીકે, તે એકમનું સામાન્ય કાર્ય છે

ફાર્મ માર્ગદર્શન તરીકે ઓળખાતી સહકારી સંસ્થાઓ. માં

કોિરયા પ્રજાસત્તાક પણ, કૃિષ સહકારી ભજવે છે

આ સંદર્ભે અલગ ભૂિમકા. ડેમોક્રેિટક પીપલ િરપબ્િલક ઓફ

કોિરયા (DPRK) સહકારી ફાર્મમાં તેમના પોતાના િનષ્ણાતો છે

 198

સ્થળ પર માર્ગદર્શન આપવા માટે. ભારતમાં, કેટલાક ક્ષેત્રોમાં

જેમ કે શેરડી અને દૂધ િવશેષ સહકારી સંસ્થાઓ

કૃિષની જાણકારી આપવામાં મહત્વની ભૂિમકા ભજવી છે

કેવી રીતે આ િદશામાં ઇફ્કોનું યોગદાન હોવું જરૂરી છે

પ્રશંસા કરી.

2. ખાતરનું ઉત્પાદન અને િવતરણ:સહકારી કરી શકે છે

રાસાયિણક ખાતરોના વપરાશમાં ઘણી હદ સુધી મદદ કરે છે.

િરપબ્િલક ઓફ કોિરયા તેમજ ડીપીઆરકેમાં, 100 ટકા

રાસાયિણક ખાતર ખેડૂતોને સહકારી સંસ્થાઓ દ્વારા પૂરા પાડવામાં આવે છે. માં

જાપાન, લગભગ 90 ટકા ખાતરનો િહસ્સો ધરાવે છે

સહકારી િવતરણ. ભારતમાં, તાજેતરનો શેર

સહકારી સંસ્થાઓ લગભગ 43 ટકા હોવાનું નોંધાયું છે.

3. િસંચાઈ:િસંચાઈના પ્રસારમાં સહકારી સંસ્થાઓની ભૂિમકા

સ્પષ્ટ મર્યાદાઓને આધીન છે. સપાટીની િસંચાઈના િકસ્સામાં

મોટા ડેમ સામેલ છે, જરૂરી જવાબદારી રહે છે

જાહેર એજન્સીઓ અથવા સરકારી િવભાગો સાથે. જો કે,

નાની િસંચાઈના સંદર્ભમાં, ખાસ ભૂગર્ભ જળ, જ્યારે

પાણીનો સ્ત્રોત વ્યક્િતગત ખેડૂતોની માિલકીનો છે

સહકારી સંસ્થાઓ કૃિષ દ્વારા મહત્વપૂર્ણ ભૂિમકા ભજવી શકે છે

ટ્યુબવેલ અને પંપ સેટમાં રોકાણ માટે ક્રેિડટ. ઉપરાંત

ભારત, કોિરયા પ્રજાસત્તાકમાં, િસંચાઈ ખેડૂતોના સંગઠનો

જળ િવકાસ અને

નવા પાક માટે પાણીનો ઉપયોગ. હકીકતમાં, કોઈ સપાટી િસંચાઈ કામ કરતું નથી

સરકારની માિલકીની છે પરંતુ તમામ માિલકીની જમીન સંચાિલત છે

ખેડૂત સંગઠનો દ્વારા ખાસ કાયદા હેઠળ રચવામાં આવે છે.

 199

4. આયોિજત માર્કેિટંગ અસરકારક અમલીકરણ ના

કૃિષ ભાવ નીિત માટે સંગિઠત માર્કેિટંગ જરૂરી છે

ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર આ એક પાસું છે જ્યાં સહકારી કરી શકે છે

ભારતમાં ઘણું બધું પહોંચાડે છે. છેલ્લા બે દાયકા દરિમયાન, ધ

કૃિષ સહકારી માર્કેિટંગ માળખાનો િવકાસ

જાપાન અને કોિરયા પ્રજાસત્તાકમાં જોવા મળે છે. આમાં

એકંદર કૃિષમાં સહકારીનો િહસ્સો દેશો

માર્કેિટંગ ખૂબ જ નોંધપાત્ર છે. જાપાનમાં, પ્રિત 90 થી વધુ

ચોખાની ટકાવારી સહકારી સંસ્થાઓ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવે છે, જ્યારે ચીનમાં

પુરવઠા અને માર્કેિટંગ સહકારી, વર્ચ્યુઅલ રીતે એકાિધકાર ધરાવે છે

તમાકુ જેવા વેપારી પાકોના માર્કેિટંગમાં.

5. કૃિષ પેદાશોની પ્રક્િરયા:પ્રોસેિસંગ એકમો

ખેડુતોની સહકારી સંસ્થાઓમાં સંગિઠત એ એક આવશ્યક સંલગ્ન છે

એકંદર કૃિષ માર્કેિટંગ િસસ્ટમ. ભારતમાં, એ

ના સંબંધમાં કૃિષ પ્રક્િરયાનો નોંધપાત્ર િહસ્સો

ખાંડ, કાપડ વગેરે હવે સહકારી સંસ્થાઓના હાથમાં છે અને આ

ની વૃદ્િધમાં િનર્ણાયક યોગદાન જરૂરી િનષ્ણાતો

સંબંિધત પાકો. ભારતના અનુભવે આકર્ષ્યા છે

ધ્યાન, ઇન્ડોનેિશયા જેવા કેટલાક અન્ય દેશોમાં જે

ભારતમાં NCDC જેવી સંસ્થાની સ્થાપના કરવાનું િવચારી રહી છે.

6. કૃિષ િધરાણ:સહકારી ખૂબ આગળ વધી શકે છે

માટે સંસ્થાકીય ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને પ્રોત્સાહન અને મજબૂત બનાવવું

કૃિષ િધરાણ. હકીકતમાં, દક્િષણ-પૂર્વના કેટલાક દેશોમાં

એિશયા, કૃિષ સહકારી સંસ્થાઓએ નોંધપાત્ર ભૂિમકા ભજવી છે

દેશોમાં, અન્ય સંસ્થાઓ જેમ કે વ્યાપારી પ્રિતબંધ

કૃિષ િધરાણની ભૂિમકાને ઢાંકી દેવાનું વલણ ધરાવે છે

સહકારી ભારતમાં િધરાણ સહકારી સંસ્થાઓ લઈ રહી છે

 200

સતત અને સરળ ક્રેિડટ સુિનશ્િચત કરવા માટે યોગ્ય પગલાં

તેમના સભ્યો માટે પ્રવાહ.

7. પેકેજ સોદો:કૃિષ વૃદ્િધની વ્યૂહરચનામાં એ

કૃિષ તકનીક જેવા તત્વોની સંખ્યા,

કૃિષ િવસ્તરણ, અન્ય ઇનપુટ્સ, ક્રેિડટ, માર્કેિટંગ વગેરે.

એકસાથે આવવું જોઈએ અને વાતચીત કરવી પડશે જેથી કરીને સેટ થઈ શકે અને

િવકાસની પ્રક્િરયાને ટકાવી રાખો, તે માત્ર ટેકનોલોજીનું પેકેજ છે,

ઇનપુટ્સ અને સેવાઓ જે વૃદ્િધની ખાતરી કરી શકે છે. તે અંદર છે

એવું પેકેજ પૂરું પાડવું કે જે સહકારી િસસ્ટમ પાસે હોય

સંસ્થાના અન્ય સ્વરૂપો કરતાં અલગ ફાયદો. ત્યાં

વ્યક્િતગત સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે અન્ય િવકલ્પો હોઈ શકે છે અથવા

ઇનપુટ્સ, જો કે, તેઓ પાત્રમાં એકપિરમાણીય છે. માટે

ઉદાહરણ તરીકે, ગ્રામીણ બેંક ક્રેિડટ ઓફર કરી શકે છે પરંતુ તે િડઝાઇન કરવામાં આવી નથી

સહાયક સેવાઓ અને ઇનપુટ્સ ઓફર કરવા માટે. તેવી જ રીતે ખાનગી

વેપારી ખાતર ઓફર કરી શકે છે પરંતુ ખેતી માટે ઓફર કરે તેવી શક્યતા નથી

માર્કેિટંગ અને અન્ય જોડાયેલ સેવાઓ. તે સહકારી છે

િસસ્ટમ કે જે કલ્પનાત્મક રીતે ખેડૂતને ઓફર કરવા માટે રચાયેલ છે

ઇનપુટ્સ અને સેવાઓની સમગ્ર શ્રેણી જે એ માટે જરૂરી છે

આધુિનક અને ઉચ્ચ ઉત્પાદક ખેતી.

8. કૃિષ િવકાસમાં સમાનતા:કૃિષમાં

િવકાસ જ્યારે િવકાસ િનર્ણાયક છે, ઇક્િવટી સમાન છે

મહત્વપૂર્ણ જેમ જેમ કૃિષ આધુિનકીકરણ પ્રગિત કરે છે, ભૂિમકા

િસંચાઈ, ખાતર,

બીજ, જંતુનાશકો અને માર્કેિટંગ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની ભૂિમકા

નોંધપાત્ર રીતે વધે છે. સામાન્ય રીતે ખાનગી માર્કેિટંગ એજન્સીઓ

ખાતર પુરવઠાના સંદર્ભમાં તેમની કામગીરીને મર્યાિદત કરવાનું વલણ ધરાવે છે

વગેરે.
 201

આમ, પ્રમાણમાં અિવકિસત કૃિષ િવસ્તારો હોવાનું વલણ ધરાવે છે

પાસ થયા અને તે જ પ્રમાણમાં નાના અને સાથે થાય છે

સીમાંત ખેડૂત. ઉદાહરણ તરીકે થાઇલેન્ડમાં નું સ્તર

ખાતરનો વપરાશ નીચા સ્તરની આસપાસ સ્િથર રહ્યો છે

ઘણા સમયથી પ્રિત હેક્ટર 17 િકગ્રા. મુખ્ય કારણ છે

કે ખાનગી ક્ષેત્ર, જેનું મુખ્ય િવતરક છે

દેશમાં ખાતર, તેને યોગ્ય નથી માનતું

પ્રમાણમાં અિવકિસત િવસ્તારોમાં છૂટક ખાતર. જેમ કે

એવા નોંધપાત્ર િવસ્તારો છે જ્યાં વ્યવહારીક રીતે કોઈ છૂટક િબંદુઓ નથી

ખાતર અસ્િતત્વમાં છે. ખાતરના વપરાશની આ સ્િથરતા

પ્રિત માં સ્િથરતામાં નોંધપાત્ર યોગદાન આપ્યું છે

ડાંગરની હેક્ટર ઉપજ પણ.

રાસાયિણક ખાતરના િકસ્સામાં જે બન્યું છે તે પણ લાગુ પડે છે

અન્ય ઇનપુટ્સ, કૃિષ િધરાણ અને અન્ય સેવાઓ. આ તરફ દોરી જાય છે

દેશના િવિવધ ભાગોમાં તેમજ િવિવધ

ખેડૂત સમુદાયના િવભાગો. નાના અને સીમાંત ખેડૂતોનો િહસ્સો

70 ટકા જેટલો વધુ ખેતી કરતા પિરવારો પર. પરંતુ તેમના

પાકની જમીનનો િહસ્સો 25 ટકાથી વધુ નથી. આમ, તેમનું ઉત્પાદન

આધાર નાનો છે. જો મહત્વપૂર્ણ ઇનપુટ્સ જેમ કે ખાતર પાણી અને ક્રેિડટ પણ દ્વારા

તેમને પસાર કરો, તે અિનવાર્ય છે કે ખેતીનો વંિચત વર્ગ

સમુદાય કૃિષ િવકાસના મુખ્ય પ્રવાહમાં પ્રવેશી શકતો નથી.

આ સંદર્ભમાં કૃિષ સહકારી સંસ્થાઓની ભૂિમકા સમાપ્ત થઈ શકે નહીં

ભાર મૂક્યો. એટલે સૌપ્રથમ કોઓપરેિટવ સોસાયટી એક્ટ જે હતો

1904 માં પસાર થયો, ખાસ કરીને શરૂ થયો કે તેનો ઉદ્દેશ્ય વ્યક્િતઓને સક્ષમ કરવાનો હતો

સ્વ-સહાય અને પરસ્પર માટે સહકારી મંડળીઓ ધરાવતા મર્યાિદત માધ્યમો

સહાય આપણા પ્રદેશના ઘણા દેશોમાં આ સ્વીકૃત સામાિજક રહ્યું છે

સહકારીની િફલસૂફી. ભારતમાં પણ સહકારીનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે

 202

વંિચતોના આર્િથક િવકાસના સાધન તરીકે

ખાસ કરીને ગ્રામીણ િવસ્તારોમાં.

11.4 સહકારી માર્કેિટંગનું માળખું

સોસાયટીઓ

સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓ દ્િવ-સ્તરીય અને ત્રણ-સ્તરીય ધરાવે છે.

સ્તરનું માળખું. આસામ, િબહાર, કેરળ, મધ્યપ્રદેશ જેવા રાજ્યોમાં

કર્ણાટક, ઓિરસ્સા, રાજસ્થાન અને પશ્િચમ બંગાળમાં દ્િવ-સ્તર છે

તાલુકા કક્ષાએ અને રાજ્યની પ્રાથિમક માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ સાથેની પેટર્ન

માર્કેિટંગ ફેડરેશન રાજ્ય સ્તરે સર્વોચ્ચ સંસ્થા તરીકે. અન્ય રાજ્યોમાં,

મધ્યમાં િજલ્લા માર્કેિટંગ સોસાયટી સાથે ત્િર-સ્તરીય િસસ્ટમ છે.

રાષ્ટ્રીય સ્તરે, નાફેડ સર્વોચ્ચ સંસ્થા તરીકે સેવા આપે છે. પેટર્ન

ત્રણ-સ્તરની રચનાની ચર્ચા ફકરાઓમાં કરવામાં આવી છે

અનુસરો:

(i) આધાર સ્તર:આધાર સ્તરે, પ્રાથિમક સહકારી છે

માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ. આ મંડળીઓ ઉત્પાદનનું માર્કેિટંગ કરે છે

તે િવસ્તારના ખેડૂત સભ્યો. તેઓ િસંગલ હોઈ શકે છે

કોમોિડટી અથવા મલ્ટીકોમોિડટી સોસાયટીઓ, તેના પર આધાર રાખીને

તે િવસ્તારમાં પાકનું ઉત્પાદન. તેઓ માં સ્િથત છે

પ્રાથિમક જથ્થાબંધ બજાર અને તેમની કામગીરીનું ક્ષેત્ર

તે િવસ્તાર સુધી િવસ્તરે છે જ્યાંથી ઉત્પાદન વેચાણ માટે આવે છે,

જેમાં એક કે બે તાણ, પંચાયત સિમિતઓ અથવા

િવકાસ બ્લોક્સ.

(ii) કેન્દ્રીય/િજલ્લા સ્તર:િજલ્લા કક્ષાએ કેન્દ્રીય છે

સહકારી માર્કેિટંગ યુિનયન અથવા ફેડરેશન. તેમનું મુખ્ય કામ

પ્રાથિમક સહ-
 203

િવસ્તારની ઓપરેિટવ માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ. આ સ્િથત છે

ગૌણ જથ્થાબંધ બજારોમાં સામાન્ય રીતે ઓફર કરવામાં આવે છે

ઉત્પાદન માટે વધુ સારી િકંમત. પ્રાથિમક સહકારી

માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ આ યુિનયનોના સભ્યો ઉપરાંત છે

વ્યક્િતગત ખેડૂત સભ્યો માટે. બે-સ્તરની રચનામાં,

રાજ્ય મંડળો િજલ્લા કક્ષાના કાર્યો કરે છે

સમગ્ર િજલ્લામાં શાખાઓ ખોલીને મંડળીઓ.

(iii) રાજ્ય સ્તર:રાજ્ય સ્તરે, ત્યાં સર્વોચ્ચ (રાજ્ય) સહ-

ઓપરેિટવ માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ. આ રાજ્ય કક્ષાની સંસ્થાઓ

સમગ્ર રાજ્યની સેવા કરો. તેમના સભ્યો બંને પ્રાથિમક છે

સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓ અને કેન્દ્રીય સહકારી

રાજ્યના યુિનયનો. આનું મૂળભૂત કાર્ય છે

સંલગ્ન સોસાયટીઓની પ્રવૃત્િતઓનું સંકલન અને

આંતર-રાજ્ય વેપાર, િનકાસ-આયાત જેવી પ્રવૃત્િતઓ હાથ ધરવા,

પ્રાપ્િત, ઇનપુટ્સનું િવતરણ અને આવશ્યક ઉપભોક્તા

માલ, બજાર માિહતીનો પ્રસાર અને રેન્ડરીંગ

કૃિષ પેદાશોના માર્કેિટંગ અંગે િનષ્ણાતની સલાહ. આ

દેશના સહકારી માર્કેિટંગ નેટવર્કમાં 29નો સમાવેશ થાય છે

રાજ્ય સ્તરીય માર્કેિટંગ ફેડરેશન, 173 િજલ્લા/પ્રાદેિશક

માર્કેિટંગ સહકારી મંડળીઓ, 2478 સામાન્ય હેતુ

પ્રાથિમક માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ અને 5028 િવશેષ કોમોિડટી

સમાજો

11.5 સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓના પ્રકાર

તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલી કોમોિડટીના આધારે, સહકારી

માર્કેિટંગ સોસાયટીઓને નીચેના પ્રકારોમાં જૂથબદ્ધ કરી શકાય છે:

 204

(i) િસંગલ કોમોિડટી કોઓપરેિટવ માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ:તેઓ

માત્ર એક કૃિષ કોમોિડટીના માર્કેિટંગમાં સોદો કરો.

તેનું ઉત્પાદન કરતા ખેડૂતો પાસેથી તેમને પૂરતો વ્યવસાય મળે છે

િસંગલ કોમોિડટી. ઉદાહરણો શેરડી સહકારી છે

માર્કેિટંગ સોસાયટી, કોટન કોઓપરેિટવ માર્કેિટંગ સોસાયટી અને

તેલીિબયાં ઉત્પાદક સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટી.

(ii) મલ્ટી-કોમોિડટી કોઓપરેિટવ માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ:તેઓ

મોટી સંખ્યામાં કોમોિડટીના માર્કેિટંગમાં સોદો

સભ્યો દ્વારા ઉત્પાિદત, જેમ કે અનાજ, તેલીિબયાં અને

કપાસ ભારતમાં મોટાભાગની સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ

આ પ્રકારના છે.

(iii) બહુહેતુક, બહુ-કોમોિડટી સહકારી માર્કેિટંગ

સમાજોઆ મંડળીઓ મોટી સંખ્યામાં માર્કેિટંગ કરે છે

કોમોિડટીઝ અને પ્રદાન કરવા જેવા અન્ય કાર્યો કરે છે

સભ્યોને ક્રેિડટ, ઇનપુટ્સના પુરવઠાની વ્યવસ્થા

તેમના દ્વારા જરૂરી છે, અને તેમની જરૂિરયાતોને પૂર્ણ કરે છે

જરૂરી ઘરેલું વપરાશ માલ.

11.6 સભ્યપદ

સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓના બે પ્રકારના સભ્યો છે:

(i) સામાન્ય સભ્યો:વ્યક્િતગત ખેડૂતો, સહકારી ખેતી

આ િવસ્તારની સોસાયટીઓ અને સર્િવસ સોસાયટીઓ બની શકે છે

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીના સામાન્ય સભ્યો.

ની ચર્ચામાં ભાગ લેવાનો તેમને અિધકાર છે

સમાજ, નફામાં ભાગ લે છે અને િનર્ણયમાં ભાગ લે છે

બનાવવાની પ્રક્િરયા.
 205

(ii) નામાંિકત સભ્યો:વેપારીઓ જેમની સાથે સમાજ

વ્યાપાર વ્યવહારો નામાંિકત તરીકે નોંધાયેલા છે

સભ્યો નોિમનલ સભ્યોને અિધકાર નથી

િનર્ણય લેવામાં ભાગ લેવો અને નફામાં ભાગ લેવો.

નાણા સ્ત્રોત

1966 માં, દાંતવાલા સિમિતએ અંદાિજત મૂડી આધાર રૂ.

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટી માટે 2.00 લાખ. 1997ના ભાવે, તે જોઈએ

ઓછામાં ઓછા રૂ. 30.00 લાખ. નીચેના મુખ્ય સ્ત્રોતો છે

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીનું નાણા.

(i) શેર મૂડી:ખેડૂત સભ્યો અને રાજ્ય સરકાર

સહકારી માર્કેિટંગની શેર મૂડીમાં સબ્સ્ક્રાઇબ કરો

સોસાયટીના સભ્યો તેઓ જેટલા શેર ખરીદી શકે છે

જેમ તેમને શેરમાં પૂરતા પ્રમાણમાં રોકાણ કરવા પ્રોત્સાિહત કરવામાં આવે છે

પાટનગર. તેઓ તેમના િડિવડન્ડનું રોકાણ કરવા માટે પણ સમજાવવામાં આવે છે અને

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓના શેરમાં બોનસ.

(ii) લોન:સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ ઊભી થઈ શકે છે

કેન્દ્ર અને રાજ્ય તરફથી લોન દ્વારા નાણાં

સહકારી બેંકો અને વાિણજ્ય બેંકો પાસેથી વચન આપીને

અને હાઇપોથેકેશન અને તે પણ હદ સુધી સ્વચ્છ ક્રેિડટ દ્વારા

માિલકીની મૂડીના 50 ટકા.

(iii) સબિસડી:સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓને સબિસડી મળે છે

ગ્રેિડંગ મશીનની ખરીદી માટે સરકાર તરફથી

અને તેમના પ્રારંિભક ભારેને પહોંચી વળવા માટે વાહનોનું પિરવહન કરે છે

ખર્ચ ની િકંમતના એક ભાગ માટે તેમને સબિસડી પણ મળે છે

 206

તેમને બનાવવા માટે 3 વર્ષના સમયગાળા માટે સંચાલકીય સ્ટાફ

વ્યવહારુ

11.7 કામગીરી

સહકારી માર્કેિટંગ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવેલ મહત્વપૂર્ણ કાર્યો

સમાજો છે:

(i) કિમશનના આધારે વેચાણ:સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓ

બજારમાં કિમશન એજન્ટ તરીકે કામ કરે છે, એટલે કે, તેઓ વ્યવસ્થા કરે છે

સભ્યો દ્વારા લાવવામાં આવેલ ઉત્પાદનનું વેચાણ

બજાર તેઓનું ઉત્પાદન ઓપન ઓક્શન િસસ્ટમ દ્વારા વેચવામાં આવે છે

જે સૌથી વધુ િકંમત લગાવે છે. મુખ્ય ફાયદો, જે

દ્વારા ઉત્પાદકને વેચીને ખેડૂત-સભ્યો મેળવે છે

કિમશનને બદલે સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ

એજન્ટ, એ છે કે તેઓને અનિધકૃત સ્વીકારવાની જરૂર નથી

કપાત અથવા ઘણી ગેરરીિતઓનો સામનો કરવો, જે છે

વ્યક્િતગત કિમશન એજન્ટો દ્વારા સામેલ. જેમ કે કોઈ છે

ના માર્કેિટંગમાં કોઈપણ સભ્યને વ્યક્િતગત લાભ

સહકારી માર્કેિટંગ દ્વારા કૃિષ પેદાશો

સમાજો, તેમાં કોઈ ગેરરીિતની અપેક્ષા રાખવામાં આવતી નથી.

આ પ્રકારનું માર્કેિટંગ સહકારી મંડળીઓ માટે જોખમી નથી.

પરંતુ કેટલીકવાર બજારમાં એક િરંગમાંથી વેપારીઓ અને ક્યાં તો

જ્યારે ઉત્પાદન હોય ત્યારે નીચા ભાવની બોલી પર હરાજીનો બિહષ્કાર કરો

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીની દુકાનો પર હરાજી.

વેપારીઓની આ યુક્િતઓથી ધંધો ઓછો થાય છે

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ. તેથી ખેડૂતો અચકાય છે

દ્વારા તેમની પેદાશોને બજારમાં વેચાણ માટે લઈ જવા

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ.

 207

(ii) સભ્યોની ખરીદી ઉત્પાદન:સહકારી માર્કેિટંગ

મંડળીઓ પણ ખરીદદારો તરીકે બજારમાં પ્રવેશ કરે છે. એક સમાજ

અન્ય વેપારીઓ સાથે મળીને િબિડંગમાં ભાગ લે છે, અને

સ્પર્ધાની પિરસ્િથિતઓ બનાવે છે. આમ કોમોિડટીઝ

સોસાયટી દ્વારા ખરીદવામાં આવેલી િકંમતો વધુ હોય ત્યારે વેચવામાં આવે છે.

સોસાયટી દ્વારા આઉટસાઇટ ખરીદીની આ િસસ્ટમમાં સમાવેશ થાય છે

ભાવમાં વધઘટનું જોખમ. જો સોસાયટીઓના સંચાલકો પાસે ધંધામાં અભાવ છે

અનુભવ, તેઓ સંપૂર્ણ ખરીદી િસસ્ટમ અપનાવવામાં અચકાય છે. 1964 માં -

65, નેશનલ કોઓપરેિટવ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશને ભલામણ કરી

કે સંપૂર્ણ ખરીદી પ્રણાલી ફક્ત સમાજ દ્વારા જ અપનાવવી જોઈએ

જે નીચેના ગુણો ધરાવે છે:

(a) સમાજ પાસે એક પ્રિશક્િષત મેનેજર છે, એટલે કે, જે સક્ષમ હોય

વેપારની જિટલતાઓને સમજવી.

(b) સમાજ આર્િથક રીતે મજબૂત છે અને તેની પાસે પર્યાપ્ત ઉધાર છે

સુિવધાઓ

(c) સમાજ એક સારા સધ્ધર કેન્દ્રીય સ્તરના સમાજ સાથે જોડાયેલો છે;

અને

(d) સોસાયટી પાસે પ્રોસેિસંગ સુિવધાઓ છે.

(iii) િધરાણની પ્રગિત:સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ

ખેડૂતોને તેમના અનાજના સ્ટોક સામે એડવાન્સ ફાઇનાન્સ

સોસાયટીઓના ગોડાઉનમાં. આમ હોલ્િડંગ વધે છે

ખેડૂતોની શક્િત અને મુશ્કેલી વેચાણ અટકાવે છે. સામાન્ય રીતે,

સોસાયટીઓ 60 થી 75 ટકાની હદ સુધી એડવાન્સ ક્રેિડટ આપે છે

તેમની સાથે સંગ્રિહત ઉત્પાદનની િકંમત. વસૂલાત છે

ખેડૂતના ઉત્પાદનના વેચાણથી થતી આવક પર અસર થાય છે.

 208

આ કાર્યમાં સમાજ માટે કોઈ જોખમ નથી. વધુમાં, તે

વેપારમાં વધારો કરે છે.

(iv) પ્રાપ્િત અને િકંમત સપોર્ટ ખરીદીઓ:સહકારી

માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ સરકારના એજન્ટ તરીકે કામ કરે છે

અનાજ અને અન્ય કૃિષની પ્રાપ્િત

જાહેર કરેલ પ્રાપ્િત અથવા સમર્થન પર કોમોિડટીઝ

િકંમતો

11.8 પ્રગિત

દ્વારા માર્કેિટંગ કરવામાં આવતી કૃિષ પેદાશોની િકંમત

સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓ રૂ. થી વધીને રૂ. 1955-56માં 53 કરોડ

થી રૂ. નેવુંના દાયકાના મધ્યમાં 738 કરોડ. આના દ્વારા ઉત્પાદનનું માર્કેિટંગ થાય છે

માર્કેિટંગ સરપ્લસમાં મંડળીઓનો િહસ્સો 8 થી 10 ટકા છે. આ

આ મંડળીઓ દ્વારા માર્કેિટંગ કરવામાં આવતી મહત્વની ચીજવસ્તુઓ છે અનાજ,

શેરડી, કપાસ, તેલીિબયાં, ફળો, શાકભાજી અને વાવેતર પાક. આ

સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓની પ્રગિત દરેક રાજ્યમાં અલગ-અલગ છે

અને દરેક રાજ્યમાં કોમોિડટીથી કોમોિડટી સુધી. મહારાષ્ટ્ર, ઉત્તર

પ્રદેશ, ગુજરાત, પંજાબ, કર્ણાટક, તિમલનાડુ અને હિરયાણા મળીને

કુલ કૃિષ પેદાશના 80 ટકાથી વધુ િહસ્સો ધરાવે છે

દેશમાં સહકારી સંસ્થાઓ દ્વારા માર્કેિટંગ. છેલ્લા 30 વર્ષો દરિમયાન

પ્રાથિમક કૃિષ સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓની સંખ્યા

3108 થી વધીને 7506 થયો. તેમાં 5028 સ્પેિશયલ કોમોિડટીનો સમાવેશ થાય છે

સોસાયટીઓ અને 2478 સામાન્ય હેતુ માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ. ત્યાં પણ છે

સહકારી ખાંડ ફેક્ટરીઓની સંખ્યામાં ચાર ગણો વધારો થયો છે અને

દેશમાં કોટન સ્િપિનંગ અને પ્રોસેિસંગ સોસાયટીઓમાં બે ગણો વધારો.

 209

સહકારી માર્કેિટંગની ધીમી પ્રગિતનું કારણ

આ ધીમી પ્રગિતના મુખ્ય કારણો છે:

i) ખેડૂતો સ્થાિનક વેપારીઓના દેવાદાર છે અને એડવાન્સ દાખલ કરે છે

પાકના વેચાણ માટે તેમની સાથે કરાર કરે છે.

ii) કેટલાક િકસ્સાઓમાં ખેડૂત-સભ્યો વચ્ચે હરીફાઈ પિરણમે છે

અિનશ્િચતતા, જે સમાજની પ્રગિતને અવરોધે છે.

iii) સભ્યોને સહકારી સંસ્થાઓમાં િવશ્વાસનો અભાવ છે

સહકારી ક્ષેત્રના મોટાભાગના સાહસો ખોટમાં ચાલે છે.

iv) સોસાયટીઓ ખોરાક અને આશ્રયની સુિવધાઓ પૂરી પાડતી નથી

ખેડૂતો જ્યારે વેચાણ માટે બજારની મુલાકાત લે છે

ઉત્પાદન

v) જેને પહોંચી વળવા માટે સોસાયટીઓ પાસે પૂરતા ભંડોળનો અભાવ છે

ઉત્પાદનની ગીરવે મુકવા સામે ખેડૂતોની િધરાણની જરૂિરયાત

વેચાણ માટે લાવ્યા. કે તેઓ એડવાન્સ પેમેન્ટ કરતા નથી

તેમના દ્વારા ખરીદેલી અથવા વેચાયેલી ઉત્પાદનની િકંમત.

(vi) સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓ વહન કરવા સક્ષમ નથી

વેપારીઓ સાથે સ્પર્ધામાં તેમના વ્યવસાય પર અને

કિમશન એજન્ટો, પૂરતા પ્રમાણમાં ગેરહાજરીને કારણે

તેમના કર્મચારીઓ વચ્ચે વ્યવસાિયક કુશળતા.

સહકારી માર્કેિટંગને મજબૂત કરવા માટે સૂચનો

સમાજો

i) સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓએ પૂરતો િવકાસ કરવો જોઈએ

મંડીમાં તેમજ ગામડાઓમાં સંગ્રહની સુિવધા.

 210

ii) મંડળીઓને પૂરતું પ્રિતિનિધત્વ આપવું જોઈએ

નાના અને સીમાંત ખેડૂતો તેમના સંગઠનાત્મક સેટઅપમાં.

iii) સહકારી માર્કેિટંગના અિધકારીઓની પસંદગીમાં

સમાજો, વ્યવસાયના અનુભવને મહત્વ આપવું જોઈએ

અને લાયકાત. તેમની પસંદગી બાદ અિધકારીઓએ જોઈએ

યોગ્ય તાલીમ આપવામાં આવે જેથી તેઓ કાર્યક્ષમતાથી વ્યવહાર કરી શકે

સમાજનો વ્યવસાય. કાર્યક્ષમતા હોવી જોઈએ

પુરસ્કૃત, જ્યાં શક્ય હોય ત્યાં.

iv) યોગ્ય સંકલન લાવવાની જરૂર છે

ક્રેિડટ અને માર્કેિટંગ સહકારી મંડળીઓ વચ્ચે

ક્રેિડટ સોસાયટીઓ દ્વારા અદ્યતન લોનની વસૂલાતની સુિવધા,

અને માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ માટે પર્યાપ્ત નાણાં ઉપલબ્ધ કરાવો.

v) કોઓપરેિટવ માર્કેિટંગ સોસાયટીઓએ તેમનું વૈિવધ્યીકરણ કરવું જોઈએ

પ્રવૃત્િતઓ તેઓએ ઉત્પાદન અને ઇનપુટ્સ વેચવા જોઈએ, અને

સ્ટોરેજ સુિવધાઓના િનર્માણમાં વ્યસ્ત રહો.

11.9 સારાંશ

આજે સહકારને એક સાધન તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યો છે

સમગ્ર િવશ્વમાં આર્િથક વૃદ્િધ અને સામાિજક સુધારા. આ કોઈ નવી વાત નથી

જ્યાં સુધી ભારતનો સંબંધ છે ત્યાં સુધીના ચોક્કસ િચત્રો તરીકે ખ્યાલ

વેદ અને ઉપિનષદમાં સહકારીતા જોઈ શકાય છે. આધુિનક ભારતમાં, તે મળ્યું

1947 માં સ્વતંત્રતા પછી વેગ. સહકારી માર્કેિટંગ

સંગઠન એ સામૂિહક માટે ઉત્પાદકોના સંગઠનો છે

તેમની પેદાશોનું માર્કેિટંગ અને સભ્યોને સુરક્િષત કરવા માટે

લાભો કે જે મોટા પાયે વ્યવસાયથી પિરણમે છે જે વ્યક્િત

ખેડૂત તેના નાના માર્કેટેબલ સરપ્લસને કારણે સુરક્િષત કરી શકતો નથી.
 211

સહકારી સંસ્થાઓ માટે સંગિઠત વ્યવસ્થા ઊભી કરે તેવી અપેક્ષા છે

ખાસ કરીને અિવકિસત કૃિષ વૃદ્િધ અને ગ્રામીણ િવકાસ

સામાન્ય રીતે. ટેક્નોલોજીનું ટ્રાન્સફર, ખાતરનું ઉત્પાદન અને િવતરણ,

િસંચાઈ, કૃિષ ઉત્પાદનોની પ્રક્િરયા અને સંગિઠત માર્કેિટંગ

વગેરે કેટલીક ભૂિમકાઓ છે જે સહકારી ક્ષેત્ર દ્વારા ખૂબ જ ભજવવામાં આવે છે

અસરકારક રીતે આધાર સ્તર, િજલ્લા સ્તર અને રાજ્ય સ્તર એ સર્વોચ્ચ છે

સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ જ્યાં સુધી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓની રચના છે

િચંિતત છે.

સહકારી માર્કેિટંગ મંડળીઓના બે પ્રકારના સભ્યો છે

એટલે કે સામાન્ય સભ્ય અને નજીવા સભ્યો. આ સમાજો પેદા કરે છે

લોન, શેર મૂડી અને યોજના જેવા સ્ત્રોતોમાંથી તેમના ભંડોળ

બેંકો પાસેથી િધરાણ. પર િવિવધ ઉત્પાદનો/સેવાઓનું વેચાણ

કિમશનના ધોરણે, સભ્યોની પેદાશોની ખરીદી, પાકની ખરીદી,

અને િધરાણની પ્રગિત એ આ સોસાયટીઓના પ્રાથિમક કાર્યો છે.

11.10 કીવર્ડ્સ

પેકેજ સોદો: તે ઘટકોની સંખ્યાને મૂકવાની વ્યૂહરચના છે

જેમ કે કૃિષ ઇનપુટ્સ, િવસ્તરણ સેવાઓ, ક્રેિડટ સુિવધાઓ અને

િવકાસને ટકાવી રાખવા માટે એક જ ટોપલીમાં માર્કેિટંગ વગેરે.

નામાંિકત સભ્યો: સહકારી મંડળીના સભ્યો જે

ફક્ત વ્યવસાિયક વ્યવહારો સ્થાિપત કરે છે અને તેનો અિધકાર નથી

િનર્ણય લેવામાં ભાગ લેવો.

મલ્ટી કોમોિડટી સોસાયટીઓ: સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટી

જે સભ્યો દ્વારા ઉત્પાિદત ચીજવસ્તુઓની સંખ્યા સાથે સંબંિધત છે.

 212

િસંગલ કોમોિડટી કોઓપરેિટવ સોસાયટી: સમાજ જે વ્યવહાર કરે છે

ખેડૂતો દ્વારા ઉત્પાિદત માત્ર એક જ કોમોિડટીમાં.

11.10 સ્વ મૂલ્યાંકન પ્રશ્નો

1. 'સહકાર'ની વ્યાખ્યા આપો. ની ઉત્ક્રાંિત િવશે િવગતવાર લખો

ભારતમાં સહકારી મંડળીઓ.

2. ની રચના અને પ્રકારો પર િવગતવાર નોંધ લખો

ભારતમાં સહકારી માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ.

3. સહકારી દ્વારા કરવામાં આવતા મુખ્ય કાર્યોને િવસ્તૃત કરો

માર્કેિટંગ સોસાયટીઓ.

4. સહકારી વ્યવસ્થામાં મુખ્ય ખામીઓ શું છે? કેવી રીતે

શું આપણે કામકાજ અને િસસ્ટમને મજબૂત બનાવી શકીએ છીએ

સહકારી

11.11 સંદર્ભો/સૂચવેલ વાંચન

1. ગોપાલસ્વામી, ટીપી, “ગ્રામીણ અને કૃિષ માર્કેિટંગ ઇન

ભારત”.

2. ફર્િટલાઇઝર્સ ન્યૂઝ, ઑક્ટો. 2004.

3. કોટલર િફિલપ, કૃિષ માર્કેિટંગ.

4. આચાર્ય, એસ.એસ. અને અગ્રવાલ એન.એલ., કૃિષ માર્કેિટંગ in

ભારત.