Professional Documents
Culture Documents
Social or Environmental Management Work Structure
Social or Environmental Management Work Structure
Social or Environmental Management Work Structure
l;+r fO{ tyf hn;| f]t Joj:yfkg cfof]h gf cGtu{ t sfof{ G jog ug{ k| : tfj
ul/Psf l;+ r fO{ pk–cfof]h gfx?sf] ;fdflhs tyf jftfj/0fLo d" N ofÍg
ug{s f nflu If] q ut txdf dfu{l gb]{zg ug] { p2] Zon] PsLs[t ;fdflhs tyf
jftfj/0fLo Joj:yfkg sfo{ ;+/ rgfsf] l8hfOg ul/Psf] 5 . g] ` fn ;/sf/sf
;a} cTofjZos gLlt / lgodgsf/L k| f jwfgx? Pj+ ljZj a} + s sf ;fdflhs
tyf jftfj/0fLo ;'/ Iff Joj:yfx? o; PsLs[ t ;fdflhs tyf jftfj/0fLo
Joj:yfkg sfo{ ; + / rgfdf ;dfj] z ul/Psf 5g\ . To;}u /L, o; sfo{ ;+ / rgfn]
pk–cfof] h gfx?sf] ;fdflhs tyf jftfj/0fLo 5gf} 6 / d" N ofÍg sfo{ l jlwx?
k|:tfj u/] sf] 5 . ;fGble{s tyf Ifdtfo' Q m ;+ : yfut k| a Gwx? cg' ? k o;
sfo{; + / rgfn] ;fdflhs tyf jftfj/0fLo 5gf}6 / d" N ofÍg ;DaGwL sfd
sfof{G jog ubf{ ;DalGwt /fhgLlts, ;fj{ h lgs, lghL If] q , ;d'b fo tyf
u} / –;/sf/L lgsfox?n] jxg ug' {kg] { ;+ : yfut lhDdjf/L kl/eflift u/] s f] 5
. PsLs[ t sL6 tyf kf]i f0f Joj:yfkg (Integrated Pest and Nutrient
1
;dtf / ;dfj] z Ls/0fsf nflu o;n] jx'– txut 4Gb ;+j ] b gzLn ;xeflutf
/ ;"r gf, lzIff tyf ;+ r f/ /0fgLltx? th' { df ug' { kg]{ s' / fdf prLt Wofg
lbPsf] 5 . ;xeflutfTds :ynut k/fdz{, ;e] { I f0f, k} b n e|d 0f /
cjnf]s gaf6 lgsflnPsf ;fdflhs tyf jftfj/0fLo k| e fj d" N ofÍg ;DaGwL
7x/x?sf cfwf/df PsLs[ t ;fdflhs tyf jftfj/0fLo Joj:yfkg
sfo{; + / rgfn] cGttM Ps k| s f/sf] ;fdflhs tyf jftfj/0fLo Joj:yfkg
of] h gfsf] ljifoj:t' ; DaGwL lrq0f u/]s f] 5 . tbpk/fGt l;+ rfO pk–
cfof] h gfsf] sfof{G jog k| s [o fut x/] s r/0f;+u ;DalGwt jf ;Da4
sfo{ l jlwut dfu{ l gb] { z s sbdx?nfO{ klg dWogh/ /fv] sf] 5 .
2
k| : t't PsLs[ t sfo{;+ / rgfsf] ;Gbe{ / cfjZostfsf] cfwf/df,
sfo{; + / rgfsf] l8hfOgdf lgDglnlvt efux? ;dfj] z 5g\ .
k|f /lDes ;fdflhs tyf jftfj/0fLo 5gf}6 sf cfwf/ / dfu{l gb] {l zsf
1
"k|f/lDes ;fdflhs k/LIf0fÆ eGg] zJb ;]jfu|fxL;+u k/fdz{ u/L k|o'St ul/Psf] xf] / of]
zJbæk|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0fÆ sf] kof{ojfrL zJbsf] ?kdf k|o'St ul/Psf] 5 .
2
"k|f/lDes k|efj d"NofÍgÆ eGg] zJb ;]jfu|fxL;|+u k/fdz{ u/L k|o'St ul/Psf] xf] / of] zJb
æjftfj/0fLo k|efj d"NofÍgÆ sf] kof{ojfrL zJbsf] ?kdf k|o'St ul/Psf] 5 .
3
t/ k|To] s cWoogn] Pp6f ;dli6ut ljlw cg';f/ ef}l ts, h} l js, ;fdflhs,
cfly{ s tyf ;fF: s[ l ts jftfj/0f ;dflji6 ug' { kb{ 5 . lsgls g]k fn
;/sf/n] oL ;a} kIfx?nfO{ jftfj/0fsf] cleGg c+ u x?sf] ?kdf dfGotf
lbPsf] 5 .
;fdflhs tyf jftfj/0fLo 5gf}6 / d"N ofÍg ;DaGwL sfd ubf{ ;Da4
/fhgLlts, ;fj{ h lgs, lghL If] q , ;fd'b flos / u} / –;/sf/L lgsfox?sf
e" l dsf / lhDd]j f/Lx? o; efudf pNn] v ul/Psf] 5 . o; ;DaGwdf
PsLs[t ;fdflhs tyf jftfj/0fLo d"N ofÍg -ISEA) b:tfj]h sf] k|e fjsf/L
sfof{G jogsf] nflu ;+: yfut k|a Gw÷Joj:yf k|: tfj ul/Psf] 5 . t/
cfof] h gf sfof{ G jog ug] { lgsfosf] x}l ;otn] l;+ r fO{ ljefuaf6 l;kmfl/z eP
cg' ; f/sf] ;+: yfut ljsf; ug] { kxn ug' { kb{5 / cfof]h gfsf ljleGg
;/f] s f/jfnf JolStx? o; ;DaGwdf ;xdt klg x' g ' kb{ 5 .
PsLs[t ;fdflhs tyf jftfj/0fLo Joj:yfkg of] hgfn] s'g } Ps SEMP sf]
laifoj:t' x ?nfO{ ;d] 6] sf] / pk–cfof]h gfsf] ljsf;, cg' udg tyf
d"N ofÍgsf] r/0fx?;F u} ;fdflhs tyf jftfj/0fLo Joj:yfkg sfo{o f]h gf
tof/ kf/L ;f] sf] k| e fjsf/L sfof{Gjog s;/L ug] { eGg] ;DaGwdf
dfu{l gb] { zg pknJw u/fp+b 5 . ;fy}, cfof] h gf sfof{Gjogsf] qmddf
;fdflhs tyf jftfj/0fLo Go" g Ls/0fsf pkfox?sf] sfof{G jog ;'l glZrt
ug]{ p2]Zon] cfof]h gf txdf Pp6f cg'u dg sfo{ ;+/ rgf klg k| : tfj ul/Psf]
5 . x/] s pk–cfof] h gfsf] xsdf Go"g Ls/0f, cg'u dg, k/LIf0f / Ifdtf
ljsf;sf] vr{ ;d] t ;dfj] z u/L SEMP sf] l8hfOg ul/G5 .
4
l;+ r fO{ tyf hn;| f]t Joj:yfkg cfof]h gf cGtu{ t pk–cfof] h gfsf rqmx?
tyf ISEA sf r/0fx? tflnsf ^=! df k| : t't ul/Psf 5g\ . u| f dL0f kx' F r
;' w f/ cfof] h gfsf] SEA b:tfj] h df tyf ul/aL lgjf/0f sf] i f cGtu{t
sfof{ G jog ul/g] pk–cfof]h gfx?sf nflu tof/ kfl/Psf] jftfj/0fLo
Joj:yfkg sfo{ ;+ / rgfdf k| o 'Q m tflnsfx?sf cfwf/df k|:t't tflnsf tof/
kfl/Psf] xf] .
5
nflu_ .
6
(= ;fj{hlgs k/fdz{ / ;xeflutf
7
ljsNkx?sf] k/LIf0f ug'{kg]{ jf k"0f{t kl/Tofu ug'{kg]{ jf gkg]{
jf/]df lg0f{o ul/g] .
8
^=! ;fdflhs tyf jftfj/0fLo lj:t[t 5gf}6
9
jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)%$ -@)%^ df ;+zf]lwt_ n] ;xfos l;+rfO{
cfof]hgfsf nflu lgDglnlvt 5gf}6sf cfwf/x?sf] Joj:yf u/]sf] 5 .-
tflnsf ^=@_
10
-v_ lgDglnlvt l;+rfO{ k|0ffnLsf]
k'g?Tyfg
#= @% hgf b]lv !)) hgf;Dd :yfoL !)) hgf eGbf j9L :yfoL a;f]af;
a;f]af; ePsf hg;+Vof lj:yflkt ePsf hg;+Vof lj:yflkt ug]{ s'g}
ug]{ s'g} klg ljsf; sfo{ klg hn;|f]t ljsf; sfo{
11
;+/If0f If]q
b|i6JoM yk l;+rfO{ If]q, gofF d'xfg, hnfzo k|aGw jf kl/jlt{t gx/ /]vf+sg
;lxtsf] s'g} klg k'g?Tyfg cfof]hgfnfO{ gofF k|0ffnL dflgg]5 .
3
g]kfnsf] t/fO{df s~rgk'/ lhNnfsf !% j6f uflj; tyf ?kGb]xL lhNnfsf % j6f uflj;x?sf
ks]6x?df cf;]{lgs k|b'if0f ;Ldf !)) ppb eGbf a9L ePsf] kfOPsf] lyof] . 8f= s+;fsf/ ;DkflbtM
lhcf]nf]lhs P08 lhcf]dflkm{s Sof/]S6l/i6S; ckm cf;]{lgs sf]G6fldg]l68 u|fp08 jf6/ Pl/ofh\ Og
t/fO{, g]kfn, l;+rfO{ ljefu, hfjnfv]n, nlntk'/, g]kfn, @))$ .
12
tflnsf ^=# ljZj j}+ssf ;fdflhs tyf jftfj/0fLo ;'/Iff ;DaGwL gLltx?
13
ug'{ kb{5 .
14
• /fli6«o lgs'~h, ;+/lIft If]qx? cflb h:tf ;+j]bgzLn If]qnfO{ b[li6ut
u/L cfof]hgfsf] cjl:ylt . -;+rfng gLlt $=)$_ .
• ;DklQ -v]lt ul/Psf] hUuf, ;+/rgf, ?v, jfnL_+ sf] xfgL gf]S;fgL ug]{
;DaGwL k|lts"n k|efjx?
15
;j} hft÷hftLut ;d'xx?sf] xsdf pk/f]St cfwf/x? ;dfg ?kn] -
uniformuly_ nfu" ul/g]5g\ / k|efjx?sf] dxTjsf] :t/sf] cfwf/df pk–
cfof]hgfsf] 5gf}6 ul/g]5 . k|lts"n k|efjx? Go"gLs/0f ug]{ zt{ -cyf{t
k|efljt JolStx?nfO{ Ifltk"lt{, k'g:yf{kgf cflb_ df sfof{Gjog ug]{ jf
cfof]hgf 5gf}6 gul/g] af/] lg0f{o ul/G54 .
;fy}, bnLt, cflbjf;L hghftL tyf sdhf]/ ;d'xx? -dlxnf 3/d"nL ePsf,
ckfË / cGo ;'ljwfljd'v ;d'xx?_ sf] xLt ;+/If0f ug]{ clek|fonfO{ b[li6ut
u/L k|efljt kl/jf/x? o:tf ;'ljwfljlxg ;d'xsf kl/jf/x? ePdf cltl/St
;xfotf tyf k'g:yf{kgf ;DaGwL pkfox? pknJw u/fOg]5g\ .
4
pk–cfof]hgfjf6 k|efljt 3/ kl/jf/x?dWo] ax';+Vos 3/ kl/jf/ bnLt / cflbjf;L ;d'xx? ePdf /
pk–cfof]hgfn] hgtfnfO{ k'/fpg ;Sg] ;+efJo kmfObfsf] cfwf/df ;f] cfof]hgfsf] dfu ePsf] cj:yfdf
k|efljt JolStx?nfO{ kof{Kt Ifltk"lt{ / k'g:yf{kgf ;DaGwL pkfox? pknJw u/fpg] laifo tyf
k|efjx?sf] xbsf] cfwf/df o:tf] pk–cfof]hgfsf] k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f÷jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg ug'{kg]{ x'g;S5 .
5
cf;]{lgssf] :jLsfo{ ;Ldf %) ppbeGbf a9L ePdf, e"ldut hn l;+rfO{ pk–cfof]hgf l;+rfO{ tyf
hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf cGtu{tsf] pk–cfof]hgf x'g of]Uo x'g] 5}g . lsgeg] l;+rfO{ pkof]udf
kfgLsf] nflu s'g} klg dfkb08 gtf]lsPsf] kl/k|]Iodf of] g} g]kfndf vfg]kfgLdf cf;]{lgssf] dfqfsf]
cGtl/d dfkb08 xf] . kfgLsf] u'0f:t/ ;DaGwL laifosf] ;'/Iff g} e"ldut hn l;+rfO{ pk–cfof]hgfx?sf]
k|f/lDes 5gf}6 ug]{ Ps dfq cToGt} dxTjk"0f{ cfwf/ xf] . Sofg8fn] l;+rfO{ ug]{ kfgLsf] u'0f:t/sf
xsdf !)) ppb sf] cut off dfkb08 ckgfp+b} cfPsf] 5 . CGISP sf] If]qdf sfd ug]{ Sofg]8fnL
cGt/f{li6«o u}/–;/sf/L ;+:yf CECI n] Sofg8fdf e"ldut hn l;+rfO{sf] xsdf of] u'0f:t/ dfkb08
16
• @% x]S6/ eGbf sd If]q l;+rfO{ x'g] -sdf08 If]q_ df k|f/lDes
jftfj/0fLo k/LIf0f ug'{ kb}{g t/ ;fdflhs tyf jftfj/0fLo
Joj:yfkg of]hgf th'{df ug'{ kb{5 .
ckgfOPsf] k'li6 u/]sf] 5 . of] :jLsfo{ ;Ldf Sofg8fsf] jftfj/0f dlGqkl/ifb\af6 l;kmfl/z ul/Psf] klg
k'li6 ul/Psf] lyof] . tyflk, e"ldut hn l;+rfO{sf] nflu dfq} pkof]u ug]{ of]hgf eP tfklg g]kfnsf
u|fdL0f hgtfn] o:tf] e"ldut hnnfO{ vfg]kfgLsf] ?kdf klg pkof]u ug{ ;Sg] hf]lvd 5 . t;y{, pk–
cfof]hgfsf] e"ldut hndf vfg]kfgLsf] nflu tf]lsPsf] cf;]{lgs k|b"if0fsf] dfqf :jLsfo{ ;Ldf eGbf a9L
ePdf To:tf] pk–cfof]hgfsf] e"ldut hn l;+rfO{sf] nflu dfq} pkof]u ug'{kg]{ s'/fdf hgtfnfO{ ;'rLt
u/L lzlIft agfpg] jfWofTds ;r]tgf / z}lIfs cleofg ;+rfng ug'{ kb{5 . t/ cf;]{lgs k|b'if0f
:jLsfo{ ;Ldf eGbf a9L ePsf If]qx?df vfg]kfgLsf] k|of]hgsf] nflu ulx/f] 6\o"aj]nsf] nflu pRr
txsf] cg'bfg pknJw u/fpg] 5'6[} Kofs]hsf] Joj:yf ug'{ kb{5 .
17
• k|:tfljt s[ofsnfksf] ;DaGwdf k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f jf
jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg txsf] cWoog gul/Psf] ePdf, ;+/lIft
If]qleq ul/g] pk–cfof]hgfsf] lgdf{0f÷k'g?Tyfg jf l;+rfO{ k|0ffnLsf]
Joj:yfkg x:tfGt/0f -k'g?Tyfg sfo{df gx/nfO{ w]/} rf}8f agfpg]
/÷jf ;f]sf] re–alignment ug]{, gofF x]8js{ lgdf{0f ug]{ sfd ;dfj]z
ePdf _^ .
• $% l8u|L eGbf a9Lsf] le/fnf] kfvf]df df6f] ;kmf ug]{ sfd ePsf]
pk–cfof]hgfsf] s'g} klg s[ofsnfk .
6
ljZj a}+ssf] ld;gsf] Aide memoire, hgj/L @))^, sf7df08f} .
18
• g]kfnsf] ljiffbL P]g cg';f/ cg'dlt glbOPsf] ljiffbLsf] vl/b /÷jf
k|of]u x'g ;Sg] pk–cfof]hgfsf] s'g} klg s[ofsnfk .
• bLuf] s[lif ljsf; of]hgf tof/ gkf/L vfBfGg jfnLsf 3/]n', :jb]zL
hft jf pkhftx?sf] k"0f{ pGd"ng ug{ ;Sg] lsl;dsf] pk–cfof]hgfsf]
s'g} klg s[ofsnfk .
ljZj j}+ssf] hgj/L @))^ sf] Aide memoire n] l;+rfO{ tyf hn;|f]t
Joj:yfkg cfof]hgfsf] klxnf] aif{df sfof{Gjogsf nflu cof]Uo pk–
cfof]hgfx?, 5gf}6 ug]{ cltl/St cfwf/÷dfkb08x? ;"lrs[t u/]sf] 5 .
klxnf] jif{df sfof{Gjog gul/g] pk–cfof]hgfx? 5gf}6 ug]{ ;DaGwL
cfwf/÷dfkb08x? o; k|sf/ 5g\M -s_ ;+/lIft If]qleq k|0ffnL OsfO{x? /x]sf,
-v_ jf9L tyf klx/f]sf] hf]lvddf /x]sf, -u_ ;'Vvf ofddf kfgLsf] d'xfg
19
;'Sg;Sg] ;+efjgf ePsf, tyf -3_ cf}krfl/s ?kdf k|f/lDes jftfj/0fLo
k/LIf0f jf jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg ug'{ kg]{ .
5gf}6 ug]{ ;dodf tof/L ?kdf pknJw hfgsf/Lsf cfwf/df ;fdflhs tyf
jftfj/0fLo 5gf}6n] pk–cfof]hgf;+u ;DalGwt ;+efJo jftfj/0fLo tyf
;fdflhs hf]lvd÷k|efjsf] PsLg hfgsf/L lbg' kb{5 . lj:t[t cg';Gwfg
d"NofÍg eg] o; kl5 ul/g]5 . 5gf}6 ug]{ ;DaGwL 9fFrf adf]lhdsf 5'6[f 5'6[}
zLif{sx? cGtu{t o:tf hf]lvd÷k|efj cg';"rL– !! df pNn]v ul/Psf] 5 .
20
l;+rfO{ lgb]{zgfnon] pk–cfof]hgf sfof{Gjogstf{x?nfO{ pk–cfof]hgf 5gf}6
;DaGwL s[ofsnfk ;DkGg ug{ tf]lsPsf] ;dosf] jf/]df klg hfgsf/L u/fpg'
kb{5 -l;+rfO{ tyf hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgfsf] ;dotflnsfnfO{ b[li6ut
u/L ;dotflnsf lgwf{/0f ug'{kg]{_ .
21
l;+rfO{ Joj:yfkg l8lehg÷l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷ l;+rfO{ ljsf; ;a l8lehg e"ldut
lkmN8 sfof{nojf6 k|fKt pk–cfof]hgf k|:tfj -cfwf/e"t hfgsf/L ;lxt_
If]qLo l;+rfO lgb]{zgfnodf cfof]hgf 5gf}6 -jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnLsf] ;dotflnsf / l;+rfO{
tyf hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgfsf] 5gf}6 ug]{ cfwf/ / dfu{lgb]{lzsf cg';f/_
k|f/ldes jftfj/0fLo
hfFr÷jftfj/0fLo k|efj
d"Nof+sg cfjZos kg]{
If]qLo l;+rfO
–;fdflhs tyf
lgb]{zgfnodf jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sgdf cfjZos kg]{
jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgf
cfof]hgfn] ;fdflhs –!%lbgsf] k"j{ ;"rgf
nufot k|f/lDes jftfj/0fLo
tyf jftfj/0fLo –If]q lgwf{/0f
hfFr÷jftfj/0fLo k|efj
d"Nofs+ g ug'{ kg]{ hgkg] –sfo{;"rLsf] tof/L
e"ldut hnpk–cfof] gfn]{ d"Nof+sg k|ltj]bg tof/ kfg]{
lgwf{/0f ug]{ – jftfj/0f, lj1fg tyf k|ljlw dGqfnoaf6
tf]lsPsf] ppb kfgLsf] – !% lbgleq hn>f]t
sfo{;"rL :jLs[t
u'0f:t/ eGbf a9L ePdf dGqfnon] k|ltj]bg :jLs[t
– ;fj{hlgs ;'g'jfO{ nufot jftfj/0fLo
To:tf] pk–cfof]hgf ug]{
k|efj d"Nofs+g÷;fdflhs k|efj d"NofÍg
c:jLs[t ug]{ –cfof]hgfsf] nflu jftfj/0fLo
k|ltj]bg tof/ kfg]{ .
k|efj d"Nof+sg÷;fdflhs
–jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sg÷;fdflhs
;fdflhs tyf jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg ug'{kg]{ eP,
k|efj d"NofÍg k|ltj]bg l;+rfO{ ljefudf k]z
Joj:yfkg of]hgfsf] tof/L k|s[of k|f/De ug]{
ug]{ .
–jftfj/0fLo k|efj d"Nof+sg÷;fdflhs
k|efj d"NofÍg k|ltj]bg jftfj/0f, lj1fg
tyf k|ljlw dGqfnodf #) lbgleq k7fpg] -
pk–cfof]hgfsf] lj:t[t l8hfOgdf ;fdflhs tyf
hn>f]t dGqfnosf] l;kmfl/z ;d]t ;+nUg
jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgfsf l;kmfl/zx?
u/L_ .
;dflji6 ug]{
–jftfj/0f, lj1fg tyf k|ljlw dGqfnon]
jftfj/0fLo k|efj d"Nof++g÷;fdflhs k|efj
lgdf{0f sfo{ ubf{ jf lgdf{0f sfo{kl5 ;fdflhs d"NofÍg k|ltj]bgsf] ;fj{hlgs k'g/fjn]sg
tyf jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgf kfngf eP, tyf ;'emfj / k|lts[ofsf] nflu #) lbg leq
gePsf] cg'udg ug]{ b}lgs ;dfrf/kqdf ;"rgf k|sfzg ug]{ .
–jx'–If]qut k'g/fjnf]sg ;ldltsf]
l;kmfl/zsf] cfwf/df jftfj/0f, lj1fg tyf
k|ljlw dGqfnon] ^) lbg leq k|ltj]bg
22
lrq ^–!M ;fdflhs tyf jftfj/0fLo d"NofÍgsf] Nkmf]rf6{
23
hfgsf/L pk–cfof]hgf :jLs[ltsf] k|s[of ;xh jgfpg kof{Kt dfqfdf
oyfy{k/s x'g' kb{5 . cfof]hgf rqmsf] kl5Nnf] r/0fdf pTkfbg ul/g]
k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f÷k|f/lDes ;fdflhs kl/If0f k|ltj]bgn] ljsf;
;DaGwL 5gf}6÷ljsNkx? 36fO{ æk|lts[ofTdsÆ t/Lsfdf cfof]hgfsf
laz]iftfx? k'i6fO{ ug{] sfd ub{5 . t;y{, o;sf] p2]Zo k"/f ug{sf] nflu
k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f÷k|f/lDes ;fdflhs k/LIf0f sfo{ pk–cfof]hgf
rqmsf] z'?df k|f/De u/L ;s[o ?kdf pk–cfof]hgf lrq0f ug]{ u/L ;f] pk–
cfof]hgfsf] cjlwe/ lg/Gt/ /lx /xg' kb{5 .
24
tflnsf ^=$ :JfLs[t u/fpg' kg]{ k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f÷k|f/lDes
;fdflhs kl/If0f sf] sfo{;"rL
@= k|:tfjsf]
$= k|ltj]bg tof/ ubf{ ljrf/ ug'{kg]{ gLlt, P]g, lgod tyf lgb]{lzsfx?
tyf ljZj j}+ssf ;+rfng gLltx?
-s_ ;do
-v_ ;fF:s[lts
-u_ ef}lts
-3_ /;folgs
25
-ª_ h}ljs
-s_ l8hfOg
-;Gbe{–jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnLsf] cg';"rL–# tyf ljZj a}+ssf k|rlnt ;+rfng gLltx?_
cfof]hgfsf] 5gf}6
26
• ;+efJo k|efj klxrfg ub{5 .
cfof]hgfsf] ljj/0f /
ljsNkx?sf] cWoog
• :yfg
• tx
• of]hgf cjl:ylt
• k|ljlw
;/f]sf/jfnfx?sf] ;+nUgtf —
k|efjsf] k"jf{g'dfg
kl/df0ffTds k|efj h:t}
o bfo/f -kl/df0f_
27
o xb
o cjlw
k|efjsf] d"NofÍg
• k|efjsf] lsl;d
• dxTj
Go"gLs/0f ug]{
pkfox?
– cg'udg
– k/LIf0f
28
k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0fsf] k|ltj]bg / k'g/fjnf]sg
k|f/lDes
jftfj/0fLo k/LIf0f lgDglnlvt s'/fx? k|fKt hfgsf/L÷;"rgfnfO{
k|f/lDes ;fdflhs
k/LIf0f k|ltj]bg nufotsf] hfgsf/L ;+If]kLs/0f, laZn]if0f /
– glthfsf] JofVof
– lgrf]8÷lgisif{
k'g/fjnf]sg
– ;+af]wg ul/Psf ;jfnx?sf] kof{Kttf d'NofÍg ug]{
29
sfo{;"rLsf] :jLs[lt
sfof{Gjog ug]{ lgsfon] /fli6«o :t/sf] s'g} Ps b}lgs ;dfrf/kqdf kGw|| lbg]
;"rgf k|sfzg u/L tyf ufpF ljsf; ;ldlt jf gu/kflnsf, lhNnf ljsf;
;ldlt, ljBfno, c:ktfn, :jf:Yo rf}sLdf To:tf] ;"rgf 6fF; u/L hn
pkef]Stf ;+:yf, s[ifsx?sf] ;+u7g, ufp+ ljsf; ;ldlt jf gu/kflnsf,
lhNnf ljsf; ;ldlt tyf ;/f]sf/ /fVg] cGo JolSt jf ;+:yfx?nfO{
cfof]hgfsf] sfof{Gjog tyf To;jf6 kg]{ k|efjx?sf] af/]df hfgsf/L
u/fpg]5 . o;/L ;"rgf k|sfzg ePkl5 ;f] ;DaGwdf s'g} /fo ;'emfj k|fKt
x'g cfPdf ;f] /fo ;'emfjnfO{ k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f÷k|f/lDes
;fdflhs k/LIf0fdf ;dfj]z ug'{ kb{5 . ;fj{hlgs ;"rgfsf] cltl/St,
k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f ug]{ 6f]nLn] cfof]hgfaf6 k|efljt hgtf tyf
nfeflGjt x'g] ju{sf /fo, ;'emfj tyf ;/f]sf/x? ;dflji6 ePsf] ;'lglZrt
ug{ jftfj/0fLo cfwf/e"t hfgsf/L, ;"rgf ;+sng ug]{ p4]Zon] ;d"xdf jf
5'6[f 5'6[} ?kdf ;fj{hlgs k/fdz{ ug'{ kb{5 . o:tf] k/fdz{ ubf{ kl/R5]b $
df ;'emfOPsf ;"rgf, lzIff / ;+rf/ /0fgLltx?sf] ;'Idtfk"j{s kfngf ug'{
kb{5 .
30
r/0f #M cfwf/e"t hfgsf/L ;+sng tyf ;+of]hg
31
k|ToIf jf ck|ToIf ?kdf c;/ kfg]{ cg's"n jf k|lts"n jftfj/0fLo
k|efjx?sf] af]wsf cfwf/df jftfj/0fLo tyf ;fdflhs k|efjx?sf] klxrfg,
k"jf{g'dfg tyf d"Nofs+g ul/g]5 . k|efjx?sf] klxrfg, k"jf{g'dfg tyf
d"Nof+sg ug]{ y'k|} t/Lsfx? 5g\ . gd"gf jftfj/0fLo k|efjx? kl/R5]b % df
k|:t't ul/Psf 5g\ .
32
• Ifltu|:t ;|f]tx? k'g:yf{kgf ug{sf] nflu Ifltk"lt{d"ns pkfox? nfu"
ug]{, tyf
33
tflnsf ^=% l;+rfO{ cfof]hgf;+u ;DalGwt k|f/lDes jftfj/0fLo
k/LIf0f÷k|f/lDes ;fdflhs k/LIf0fsf] laifo ;"rL
@= k|:tfjsf] ;f/f+z
k|:tfjsf] p2]Zo
k|:tfjsf] lsl;d
k|:tfjsf] h8fg Ifdtf / slt 306f ;+rfng x'g] xf] k|of]u ul/g]
;fdu|L -kl/df0f / aif{ pNn]v ug]{_
34
k|of]u x'g] phf{
hgzlQmsf] cfjZostf
k|ljlwsf] ljj/0f
jftfj/0f
;fdflhs
cfly{s
;fF:s[lts
h}ljs
ef}lts / /f;folgs
35
(= cfjZostf cg';f/ tYofÍ, gS;f, lrq, tflnsf, rf6{, u|fkm cflb
;Gbe{M jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)%$ sf] cg';"rL % / ljZj a}+ssf] ;+rfng
gLlt $=)!, $=)$, $=!@, $=@) / $=!!_ .
36
k|f/lDes jftfj/0fLo k/LIf0f/k|f/lDes ;fdflhs k/LIf0fsf] :jLs[lt k|s[of
-jftfj/0f ;+/If0f P]g, @)%@ sf] bkmf % / ^, jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL, @)%$
sf] lgod &, !) / !! cg';f/_
sfo{;"rL agfO{ k]z ug]{ -lgod %-!_ sfo{;"rL ;+zf]wg u/L jf gu/L :jLs[t ug]{ -
lgod %=$_
37
lrq ^–#M :jLs[lt k|s[ofsf] rf6{
38
lrq ^=$M jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg ubf{ ckgfpg' kg]{ r/0fx?
pk–cfof]hgfsf]
klxrfg
If]q lgwf{/0f
;fj{hlgs k/fdz{
sfo{ ;"rL
;+efJotf cWoog
lj:t[t jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg cWoog
;fj{hlgs ;'g'jfO{
lg0f{o
k'gM k]z ug]{
:jLs[t c:jLs[t
k'gM l8hfOg
cfof]hgf sfof{Gjog
cg'udg / d"NofÍg
k/LIf0f
39
g]kfnsf] jftfj/0f ;+/If0f P]g, jftfj/0f ;+/If0f lgodfjnL tyf ljZj a}+ssf
;+rfng ;DaGwL gLltx? cg';f/ jftfj/0fLo d"NofÍg cWoogsf r/0fx?
pk/f]St tflnsfdf pNn]v ul/Psf] 5 .
40
• ljsNkx?sf] klxrfg / 5gf}6
ljZj a}+ssf zt{x? tyf l5d]sL d'n'sx?df cjnDag ug]{ ul/Psf If]q
lgwf{/0f ;DaGwL cEof;x? cg's"n agfpg] p2]Zon] l;+rfO{ tyf hn;|f]t
Joj:yfkg cfof]hgfsf] cfjZostfnfO{ ljrf/ u/L o; r/0f cGtu{t ul/g]
d'Vo d'Vo s'/fx? jdf]lhd pNn]v ul/Psf] xf] .
41
• ljBdfg gLltut / sfg"gL Joj:yfx?sf] ;Gbe{df jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg÷;fdflhs k|efj d"NofÍg cWoognfO{ ldnfg ug]{ .
42
tflnsf ^–^M ;fdflhs tyf cfly{s cjl:ylt ;DaGwL d'Vo ;jfnx?
efu ;jfnx?
e"ldut hn;|f]t kfgL a:g] txsf] k|s[lt, l/rfh{ b/, bLuf] ;'/lIft kfgL
lemSg ;Sg] dfqf, ljBdfg 6\o'jj]nsf] cjl:ylt /
ulx/fO{, kfgLsf] u'0f:t/
43
u}/–sfi7 jg k}bfjf/x? cflb
44
;Gbe{df jftfj/0fLo k|efjsf] klxrfg ug'{ kb{5 . k|efjsf] klxrfg ug{ k|of]u
ul/g] t/Lsfx?df ?h';"rL t/Lsf -;fwf/0f, ljj/0ffTds, txut_, k|ZgfjnL,
cGts[{of d]l6«S; -:ffwf/0f matrix tyf ;+zf]lwt :t/Ls[t matrix _, ;+hfn -
g]6js{_ t/Lsf tyf cf]e/n] t/Lsf -GIS jf Dofg'cn_ ;d]t ;dfj]z x'g
;Sb5g\ .
• cGo :yfgsf o:t} ca:yfdf xfl;n ul/Psf ljutsf cg'ej k|of]u ug]{
. pbfx/0fsf] nflu, le/fnf] kfvf]df df6f] y'kfgf{n] klx/f] z'?jft x'g;Sg]
jf t/sf/L v]tL k|a4{g ug{ jhf/ kx'Fr nufotsf] ;'wfl/Psf] ef}lts
kx'Fr .
45
;fdflhs tyf jftfj/0fLo k|efjx?sf] d"NofÍg
46
• Joj;flos d"NofÍg .
x6fpg] pkfox?
47
Ifltk"lt{ ;DaGwL pkfox?
/f]syfdd"ns pkfox?
48
d"NofÍg ug{sf] nflu cfof]hgfsf] cflwsfl/s k|of]hgsf nflu pkof]u ul/g]5
. l;+rfO{ k'g:yf{kgf, hL0ff]4f/÷ljsf; sfo{ ;DkGg eO{ ;s]kl5 7]s]bf/n]
ul/Psf] a[Iff/f]k0f -:yfg, l:ylt, ;+Vof_ nfO{ itinerary gS;fdf b]vfpg'
kb{5 .
pk–cfof]hgfsf] l8hfOg
pk–cfof]hgfsf] 7]Ssf
49
sfof{Gjog ug{ cfjZos /sd ;dfj]z gug{ klg ;Sg] x'gfn] o;/L vr{
b]vfpg cfjZos 5 .
lgl/If0f / cg'udg
b]xfosf] tflnsfdf Go"gLs/0f ug]{ pkfox? tyf ;f]sf] sfof{Gjog ug]{ lhDd]jf/L
lj:t[t ?kdf juL{s/0f u/L k|:t't ul/Psf] 5 .
tflnsf ^-&M ;fdflhs tyf jftfj/0fLo k|efj÷;+efJo k|efj Go"gLs/0f ug]{ pkfox?
lgdf{0f k"j{
jftfj/0fLo k|efj cfof]hgf th'{df / l8hfOg ubf{ ;fdflhs / l;+rfO{ ljsf; l8lehg, ;a
d"NofÍg/ jftfj/0fLo d"NofÍg l;kmfl/zx? sfof{Gjog l8lehg, hn pkef]Stf ;+:yf,
cWoogsf ug]{ 7]s]bf/, k/fdz{bftf
l;kmfl/zx?
cfof]hgf nfutdf, af]nkq sfuhft / 7]Ssf l;+rfO{ ljsf; l8lehg, ;a
sfof{Gjog
;Demf}tfdf Go"gLs/0f ug]{ pkfox? ;dfj]z l8lehg, hn pkef]Stf ;+:yf,
gu/]sf]af6 pTkGg
ug]{ 7]s]bf/, k/fdz{bftf
k|efjx?
lgdf{0f ;DaGwL pko'St k|aGw ;fdu|Lx? - l;+rfO{ ljsf; l8lehg, ;a
nlhli6s_ sf] Joj:yf ug]{ -sfdbf/ a:g] l8lehg, hn pkef]Stf ;+:yf,
l;lj/, pks/0f / cGo s'/fsf] Joj:yf_ 7]s]bf/, k/fdz{bftf
50
nfeflGjt ;d'xsf] – cfof]hgfsf] klxrfg / tof/L k|lqmofdf lgb]{zgfno / k/fdz{bftf
;xeflutf gx'g] / s[ifsx?sf] ;xeflutf clwsflws agfpg]
pk–cfof]hgfsf
– ;"rgf ;dod} / kof{Kt dfqfdf k|jfx ug]{
;]jfsf :t/x?
36\b} uPsf] – cfof]hgf / o;sf s[ofsnfkx?sf] jf/]df
;r]tgf clea[l4 ug]{
lghL s[lifhGo – lj:yflkt ug'{ kg]{ If]q e/;s x6fpg] jf l;+rfO ljsf; l8lehg, ;a
hUuf hldg / Go"gLs/0f ug]{ l8lehg, e"ldut lkmN8
;DklQsf] k|flKt, sfof{no, hn pkef]Stf ;+:yf
–k|efljt x'g] If]q klxrfg ug]{
xfgL gf]S;fgL
– hUuf hldg u'dfpg] JolStx?sf] klxrfg
ug]{
51
– cflbjf;L÷sdhf]/ ;d'xx?sf] nflu
/f]syfd d"ns ug]{ of]hgf tof/ ug]{
lgdf{0fsf] r/0f
52
jGohGt'nfO{ hfndf kfg]{ sfd lgoGq0f ug]{
53
;DklQsf] xfgL, lgdf{f0f ;fdu|Lsf] y'k|f]x? jl:t, v]lt ul/Psf]
gf]S;fgL hUuf hldg, cl:y/ If]q tyf 9n dfu{jf6
6f9f /x]sf] ;'lglZrt ug]{
– gbL jxfjsf]
cj:yf kl/jt{g – vfgL tyf lgdf{0f ;fdu|L lgsfNg]
:yfgx?af6 lbuf] b/df dfq} pQm s'/fx?
– ;fd'bflos
lgsfNg] s'/f ;'lglZrt ug]{
;+/rgfx?sf]
xfgL, gf]S;fgL – df};dL gbLx?af6 jfn'jf / u|fe]n lemSg]
sfd ;Dej eP;Dd nfdf] b"/Ldf km}lnP/
– jfo' / WjgL
lemSg]
k|b'if0f
– jfn'jf u|fe]n lgsfNg] ;dodf kfgLsf]
u'0f:t/, s[lifhGo e"ld, ;fd'bflos
;+/rgfx?, jgh+un tyf cGo If]qx?sf]
;+/If0f ug]{ h:tf pko'St jftfj/0fLo
;+/If0fsf pkfox? ckgfpg]
54
k|efjx? –kof{Kt dfqfdf qm; 8]«]g]h ;+/rgfx? -:yfoL
/ c:yfoL_ pknJw u/fpg]
55
h:tf WjgL cj/f]ws lgdf{0f ug]{
56
– s[ifsx? cfkm\gf] s[lifhGo sfd ;s]/ vfnL
ePsf] ;dodf kg]{ u/L lgdf{0f ;DaGwL
>dd"ns sfdsf] tflnsf tof/ kfg]{
k|fljlws ;Lk –:yfgLo hgzlStn] lgdf{0f sfo{ ;DaGwL l;+rfO{ ljsf; l8lehg, ;a
clea[l4 ug]{ kof{Kt tfnLd kfPsf] ;'lglZrt ug]{ l8lehg, e"ldut lkmN8
sfof{no, u}/ ;/sf/L ;+:yf,
–;+nUg JolStx?nfO{ Jojxfl/s ?kdf
hn pkef]Stf ;+:yf ;xhstf{
laz]if1sf] ;'k/Lj]If0f cGtu{t /fvL
pgLx?nfO{ k|fljlws ;Lk xfl;n u/]sf]
;'lglZrt ug]{
57
hf]lvd Go"gLs/0f ug]{
;fdflhs cj/f]w –4Gb, lx+;f, h'jf, j]Zofa[lQ / /lS; ;]jg 7]s]bf/, hn pkef]Stf ;+:yf,
h:tf u}/ ;fdflhs s[ofsnfkx?sf] lhNnf s[lif ljsf; sfof{no
;fjwfgLk"j{s cg'udg u/L o:tf :yfgLo ;d'bfo
s[ofsnfkx? lgoGq0f ug]{
58
sf/0fn] kg]{ k|efj –g]kfnsf] >d ;DaGwL sfg"g cg's'n x'g]
u/L >d lzlj/x?df ;'ljwf pknJw u/fpg]
– >ldsx?sf
nflu :jf:Yo / –kof{Kt e]lG6n];g, kfgL cfk"lt{, 9n Joj:yf
zf}rfno ;lxtsf cw{ :yfoL ;+/rgfx? / ;fd'bflos
zf}rfnox?sf] Joj:yf
– ;fdflhs
;]jfsf nlfu –kof{Kt ;/;kmfO{ / zf}rfnosf] k|of]u
bjfj ;'lglZrt ug]{
a9\bf] l;+rfO{ ;]jf –kfgLsf] kof{Kt, e/kbf]{ / ;dGoflos hn pkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf
jfF8kmfF8 / ljt/0f ;'lglZrt ug]{ p2]Zon] s[ifsx?
;|f]t gbLdf pknJw kfgL tyf l;+rfO{
kfgLsf] dfu -jfnLsf] 9fFrfsf] cfwf/df_ sf]
59
cfwf/df gx/ ;+rfng of]hgf tof/ kfg]{
jfnL ;3gtf, –;'wfl/Psf] jLp ljhg, s[lifhGo /;fog hnpkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf
jfnL pTkfbgdf h:tf s[lifhGo ;fdu|Lx? ;dod} pknJw s[ifs, lhNnf s[lif sfof{no,
a[l4 / gub] jfnL u/fpg] / lhNnf s[lif ljsf; sfof{no ;+u :yfgLo ;xsf/L
tkm{ ljljlws/0f ;dGjo u/L jhf/sf] Joj:yf ldnfpg'kg]]{
tfnLdsf] –dlxnf, cflbjf;L ;d'x / bnLtsf] nflu u}/ ;/sf/L ;+:yf, ;d'bfodf
dfWodaf6 Ifdtf ljsf; ;DaGwL s[ofsnfkx? lgoldt cfwfl/t ;+:yf, hn pkef]Stf
:yfgLo ;+:yf, 9+un] ;+rfng ug]{ ;+:yf
60
dlxnf, cflbjf;L –dlxnfsf] cfly{s ;jntf / lg0f{o ug]{
;d'x / k|s[ofdf pgLx?sf] ;xeflutfdf ;'wf/ ug]{
bnLtx?sf] Ifdtf
–;dfg Hofnf pknJw u/fO{ Hofnfsf] lje]b
ljsf;
pGd"ng ug]{
gx/df jfn'jf, –dg;'g z'? x'g'eGbf cufj} gx/sf] lk+w hn pkef]Stf ;+:yf
df6f] y'lk|g] ;kmf ug]{
61
hn If]qx?df –hgr]tgf clea[l4 u/L laiffbL, dnvfbsf] lhNnf s[lif ljsf; sfof{no,
dnvfb / cTolws k|of]u lg?T;flxt ug{ of]hgf hn pkef]Stf, ;+:yf, u}/–
ljiffbLsf] cjz]if, agfpg] ;/sf/L ;|+:yf, ;d'bfodf
dfgj, k+IfL / cfwfl/t ;+:yf
–Plss[t ls6gf;s cf}iflw Joj:yfkg /
hnr/df k|lts"n
Plss[t ls6gf;s / kf]if0f tTj Joj:yfkg
k|efj
cEof;x? k|a4{g ug]{
62
jftfj/0fLo :jLs[lt ;DaGwL Joj:yfx?sf] kfngf ug'{ kb{5 . ckgfpg' kg]{
sbdx?df b]xfosf sfdsf/jfxL ;d]t ;dfj]z 5g\ M
63
;fj{hlgs k/fdz{ ;DaGwL ;Dk"0f{ k|s[of :yfgLo lgsfo, stf{x? -:yfgLo
;/sf/sf OsfO{, gful/s ;dfh, k|fylds tyf ;xfos ;a} ;/f]sf/jfnfx?_
;+usf] ;xof]udf ;+rfng ug'{ kb{5 .
64
pgLx?n] k|efj kfg'{ x'+b}g . o; k|s[ofsf] qmddf, cfof]hgf;+u ;Da4
ljj/0f tyf ;fj{hlgs ;+nUgtfsf] k|s[ofsf] jf/]df hfgsf/L lnO{
5nkmn ug'{ kb{5 .
65
^=#=^ jftfj/0fLo k|efj d"NofÍg k|ltj]bg
tflnsf ^–*
@= k|:tfjs]f ;f/f+z
#= k|ltj]bgsf] ;f/f+z
$= k|:tfjsf] ljj/0f
66
-v_ ;fF:s[lts
-u_ h}ljs
67
^=$ ;fdflhs tyf jftfj/0fLo cg'udg
68
tflnsf ^=( l;+rfO{ tyf hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgfsf] cg'udg tyf d"NofÍg
s[ofsnfk÷ :yfg cg'udgsf ;"rsx? cg'udg ug]{ t/Lsf lhDd]jf/ lhDd]jf/ cg'udg ;dotfln
sfof{Gjog sf /
;jfnx? ug]{ lgsfo
ug]{ lgsfo k6s
;fdflhs cfof]hgf –pk–cfof]hgfsf] 5gf}6 b:tfj]hx?sf] l;+rfO ljsf; cfof]hgf sfof{no÷ jif{df
tyf If]q k'g/fjnf]sg / l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
–5gf}6 ;DaGwL
jftfj/0fLo cGts[of l8lehg,
k|ltj]bgx?sf]
5gf}6 If]qLo
k\'g/fjnf]sg
lgb]{zgfno
–:ynut e|d0f u/L
5gf}6 ug]{ lgsfox?sf]
;+nUgtf l;+rfO ljsf;
l8lehg÷;a l8lehg
jf k/fdz{bftf_
–5gf}6 k|ltj]bgsf]
u'0f:t/
–jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg, k|f/lDes
jftfj/0fLo k/LIf0f tyf
;fdflhs tyf
jftfj/0fLo Joj:yfkg
of]hgf dfq} ug'{ kg]{ pk–
cfof]hgfsf] ;+Vof
k|f/lDes cfof]hgf –ul/Psf jftfj/0fLo b:tfj]hx?sf] l;+rfO ljsf; cfof]hgf sfof{no÷ jif{df
jftfj/0fLo If]q k|efj d"NofÍg, k|f/lDes k'g/fjnf]sg / l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
k/LIf0f÷ jftfj/0fLo k/LIf0fsf] l8lehg,
69
jftfj/0fLo ;+Vof cGts[of If]qLo
k|efj lgb]{zgfno
–jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg
d"NofÍg, k|f/lDes
cWoog
jftfj/0fLo k/LIf0f
cWoogdf ;+nUg
lgsfox?, l;+rfO ljsf;
l8lehg÷;a l8lehg,
k/fdz{bftfx?_
–:jLs[t ul/Psf
jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg, k|f/lDes
jftfj/0fLo k/LIf0f
k|ltj]bgsf] jf :jLs[ltsf]
qmddf /x]sf To:tf
k|ltj]bgsf] ;+Vof
– cfof]hgf r/0fx?sf
;DaGwdf ul/Psf
jftfj/0fLo k|efj
d"NofÍg, k|f/lDes
jftfj/0fLo k/LIf0f
cWoogx?sf] ;do
jftfj/0fLo cfof]hgf –If]q lgwf{/0f tyf b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
k|efj If]q sfo{;"rL k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
d"NofÍg, cGts[of / :ynut l8lehg,
–k[i7e"ldut hfgsf/L
k|f/lDes e|d0f If]qLo
jftfj/0fLo –k|efjsf] klxrfg, lgb]{zgfno
k/LIf0f cg'dfg / d"NofÍg
b:tfj]hsf]
70
u'0f:t/ - –ljsNkx?sf] ljZn]if0f
E/A
–Go"gLs/0f ug]{ pkfox?
b:tfj]hsf]
gd"gf_ –jftfj/0fLo Joj:yfkg
of]hgf
;fj{hlgs cfof]hgf ;fj{hlgs k/fdz{ / b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
k/fdz{ / If]q ;'g'jfO{sf] k|efjsfl/tf k'g/fjnf]sg, l;+rfO ljsf; l;+rfO{ ljefu tLg k6s
;'g'jfO{ cGts[of / :ynut l8lehg÷;a
–;fj{hlgs ;"rgf
;fdflhs e|d0f l8lehg,
tyf –cGts{[of / j}7sx? If]qLo
jftfj/0fLo lgb]{zgfno
–;xefuLx?sf] ;+Vof
d"NofÍg
b:tfj]hsf] –k|fKt ;'emfj /
gd"gf_ k|lts[ofx?
––;'emfj / k|lts[ofx?
;dfj]z u/L l;kmfl/z
ul/Psf] ;"rgf, lzIff
tyf ;~rf/ /0fgLlt
;dfj]z ul/Psf]
jftfj/0fLo cfof]hgf –;+efJo k|efj / o;sf] b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
k|efj If]q dxTjsf] klxrfg ug]{ k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
d"NofÍg, cGts[of / :ynut l8lehg,
–Go"gLs/0f ug]{ pkfox?
k|f/lDes e|d0f If]qLo
l;kmfl/z ug]{
jftfj/0fLo lgb]{zgfno
k/LIf0f, –l;kmfl/zx? sfof{Gjog
;fdflhs ug{sf] nflu ;+:yfut
k|efj k|aGwsf] l;kmfl/z ug]{
d"NofÍg,
71
;fdflhs
k|efj
k/LIf0f
txsf]
cWoog ug'{
gkg]{ pk–
cfof]hgfsf]
jftfj/0fLo
Joj:yfkg
of]hgf
;fdflhs cfof]hgf lgDglnlvt laifodf b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
tyf If]q ;dflji6 ug]{ k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
jftfj/0fLo cGts[of / :ynut l8lehg,
–cfof]hgf th'{df
d"NofÍg / e|d0f If]qLo
;fdflhs –OlGhlgol/Ë l8hfOg lgb]{zgfno
tyf
–hn pkef]Stf ;+:yfsf]
jftfj/0fLo
;+:yfut ljsf;
Joj:yfkg
of]hgf –nfut cg'dfg
l;kmfl/zsf]
–af]nkq ;DaGwL
sfof{Gjog
sfuhft
;/f]sf/jfnf cfof]hgf ;fdflhs tyf b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
x?sf] If]q, l;+rfO{ jftfj/0fLo d"NofÍg k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
;+:yfut ljsf;, k|ltj]bg cg';f/sf] cGts[of / :ynut l8lehg,
ljsf; If]qLo ;+:yfut k|aGwM e|d0f If]qLo
lgb]{zgfno– lgb]{zgfno
–k/fdz{bftfx? v6fpg]
x? / cGo
;/f]sf/jfnf –;fdflhs tyf
72
jftfj/0fLo d"NofÍg
l;kmfl/z cg';f/ cGo
dfgj;|f]t v6fpg]
–;/f]sf/jfnfx?sf]
tfnLd tyf ;Ifdtf
ljsf;
gLltut cfof]hgf –cfof]hgfsf] klxrfg, b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
;'wf/ If]q k|fyldsLs/0f tyf k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
sfof{Gjogsf] xsdf cGts[of / :ynut l8lehg,
jfWofTds x'g] ;fdflhs e|d0f If]qLo
tyf jftfj/0fLo lgb]{zgfno
d"NofÍg b:tfj]h tyf
cGo dfu{lgb]{lzsfx?
tof/ u/L nfu" ug]{
–;fdflhs tyf
jftfj/0fLo d"NofÍg
cWoogx?af6 klxrfg
ul/Psf sdL, sdhf]/Lx?
x6fpg k|rlnt jftfj/0f
;+/If0f P]g tyf
jftfj/0f ;+/If0f
lgodfjnLdf ;'wf/ ug]{
k|s[of k|f/De ug]{
73
hnfwf/ cfof]hgf –l;+rfO ljsf; b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; cfof]hgf sfof{no, jif{df
of]hgf If]q l8lehg÷;a l8lehg, k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a l;+rfO{ ljefu tLg k6s
If]qLo lgb]{zgfnoaf6 cGts{[of / :ynut l8lehg,
ul/Psf hnfwf/ txsf e|d0f If]qLo
cWoogx?sf] ;+Vof lgb]{zgfno
–cfof]hgfsf] th'{df /
sfof{Gjogsf nflu
hnfwf/ cWoogaf6
ul/Psf l;kmfl/zx?
u|x0f ug]{
s[lif cfof]hgf – PsLs[t ls6gfzs / b:tfj]hx?sf] l;+rfO{ ljsf; s[lif ljefu ;+u jif{df
If]q kf]if0f tTj Joj:yfkg k'g/fjnf]sg, l8lehg÷;a ;dGjo u/L cfof]hgf tLg k6s
t/Lsf / cfw'lgs s[lif cGts{[of / :ynut l8lehg, sfof{no, l;+rfO{
cEof;, k|0ffnL ;DaGwL e|d0f If]qLo ljefu
tfnLd lgb]{zgfno
tyf lhNnf
– dnvfb / ljiffbLsf]
s[lif ljsf;
tf]lsP jdf]lhdsf] k|of]u
sfof{no;Fusf]
;dGjodf
l;+rfO ljefu
Joj:yfkg
dxfzfvf
74
pk–cfof]hgf txdf cg'udg
lgdf{0fsf] r/0f
75
/ dfkb08x?sf] kl/kfngf eP gePsf] tyf ;]jfu|fxL pkef]Qmfx?sf] ;DaGwdf
pTkGg k|efj jf ePsf kl/jt{gx?sf ;DaGwdf PsLs[t tyf ;fdflhs tyf
jftfj/0fLo d"NofÍg /÷jf pk–cfof]hgf txsf] cWoog÷;fdflhs tyf
jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgfaf6 tf]lsPsf Go"gLs/0f ug]{ pkfox?sf]
sfof{Gjog ;DaGwdf PsLg ug'{ xf] .
gx/ lh0ff]{4f/ ubf{ jf gofF gx/ lgdf{0f ubf{, gx/sf] lgdf{0f, df6f]sf] gx/
vGg] / k|fs[lts 8]«g]hx?df vlgPsf ;fdu|Lx? lj;h{gsf] kmn:j?k kfgLsf]
k|fs[lts jxfj÷8]«g]hdf cj/f]w k'Ug] ;Defjgf x'G5 . kfgLsf] jxfjdf k'u]sf]
o:tf] cj/f]wsf] sf/0fn] glhssf] If]qdf af9L cfpg jf e"–Ifo x'g ;S5 .
kmn:j?k v]lt ul/Psf] hldg, v8f jfnL / cGo lsl;dsf] ;DklQdf Iflt
k'Ug ;S5 . pNn]vgLo 5 ls gd"gf ;xfos–cfof]hgfx?df clwsf+z gx/x?
kfgL9nf] gx/x? x'g\ hf] s'g} :yfgLo 8]«g]h / kfgLsf] jxfjx? x'Fb} hfG5g\ .
76
lgdf{0fsf] sf/0fn] o:tf 8]«g]hx?df cj/f]w k'Ug ;Sg] w]/} ;+efjgf 5, / of]
Pp6f dxTjk"0f{ ;jfn xf] . ;fdflhs tyf jftfj/0fLo Joj:yfkg of]hgfsf]
Ps c+usf] ?kdf o;sf] cg'udg ug'{ kb{5 .
77
;jfnsf] ?kdf pTkGg x'G5 / o:tf ;d'bflos k"jf{wf/ ;+/rgfx?sf] xfgL,
gf]S;fgL gePsf] ;'lglZrt ug{ ;fjwfgLk"0f{ cg'udg ug'{ kb{5 .
jGo hGt'df kg]{ k|efj, u}/–sfg"gL lzsf/, rf]/L lzsf/, df5f dfg]{
78
;f+:s[lts :ynx?sf] x]/ljrf/, ;+j]bglzntf / cj/f]w
79
df6f] vGg] / lgsfNg] sfd
pk–cfof]hgf lgdf{0f ubf{ x]8js{, qm; 8]«g]h ;+/rgf, kfgL lgoGq0f ug]{
;+/rgf, sne6{ h:tf ;+/rgfx? lgdf{0f ug'{ kb{5, h;sf] nflu u]u/, jfn'jf,
u|fe]n cflb h:tf :yfgLo xf8{j]o/ ;fdu|Lx?sf] cfjZostf kg]{5 . ljutsf]
cg'ejn] s] b]vfp+5 eg] 9'jfgLsf] vr{ arfpgsf] nflu o:tf ;fdu|Lx?
glhs}sf] If]qaf6 vg]/ NofOG5 . cTolws dfqfdf jf ;d'lrt Wofg glbO{
:yfgLo gbL jf le/fnf] kfvf]jf6 o:tf ;fdu|Lx? lemSg] sfo{n] gbL k|0ffnL
jf If]qdf kl/jt{g Nofpg ;Sb5 / o;sf] sf/0fn] jf9L / klx/f] cfpg ;S5
. To;}u/L, cTolws dfqfdf jf ;d'lrt Wofg glbO{ kxf8L le/fnf] kfvf]jf6
lgdf{0f ;fdu|Lx? lgsfNbf le/fnf] kfvf] v:g] / klx/f] hfg] ;Defjgf x'G5 .
o;n] ubf{ cGttf]uTjf, e"ld, ;DklQ / ;fd'bflos k"jf{wf/ ;+/rgfx?df xfgL,
gf]S;fgL k'Ug hfg]5 .
80
w'nf], WjgL / hn k|b'if0f tyf sDkg Go"gLs/0f ug{ lgdf{0f s[ofsnfkx?
cjnDag ug]{
pk–cfof]hgfsf] lgdf{0f sfo{ ubf{ ;jf/L ;fwg tyf d]l;gx?sf] k|of]u ug'{kg]{
x'g;S5 . ;jf/L ;fwg / d]l;gsf] k|of]uaf6 WjgL, w'nf] cflb pTkGg x'g;S5
. ;fy}, lgdf{0f kmf]x/d}nfsf] cg'lrt lj;h{gn] ubf{ e"ld tyf hn k|b'if0f
x'g;S5 . 9'Ëf lk:g], lgdf{0f ;fdu|Lx? y'kfg]{ cflb sf/0fn] jfo' tyf WjgL
k|b'if0f pTkGg x'g;S5 . lgdf{0f:yn jl:t glhs} cjl:yt ePdf o:tf
k|efjx? cem a9L dxTjk"0f{ x'G5g\ . jx';+Vos pk–cfof]hgfx?sf] xsdf
o:tf lsl;dsf k|efjx? dxTjk"0f{ 5g\ / ;fdflhs tyf jftfj/0fLo d"NofÍg
cg';f/ ;f]sf] cg'udg ug'{ kb{5 .
81
k]zfut :jf:Yo / ;'/Iffsf pkfox?
lgdf{0f sfo{ ubf{ b'3{6gf x'g] ;+efjgf x'G5 / o:tf] b'3{6gfaf6 >ldsx?
k|efljt x'G5g\ . df6f]sf] sfd, 9'Ëf s6fg tyf pks/0f ;+rfng ubf{ b'3{6gf
x'g;S5 . o:tf b'3{6gf x'g glbg pk–cfof]hgfn] kof{Kt pkfox? ckgfpg'
kb{5 . l;+rfO{ cfof]hgfx?sf] lgdf{0f ubf{ of] k|efj dxTjk"0f{ x'g] ePsf]n]
o;sf] cg'udg ug'{ kb{5 .
k|rlnt l;+rfO{ gLltn] l;+rfO{ cfof]hgfsf] ljsf; of]hgfsf] th'{df ubf{ b]lv
g} l8hfO{g, lgdf{0f tyf ;+rfng Pj+ dd{t ;Def/ ug]{ sfddf nfeflGjt
ju{sf] ;xeflutf x'g'kg]{ jfWofTds Joj:yf u/]sf] 5 . cfof]hgfsf] k|f/lDes
r/0f b]lv g} nfeflGjt ju{sf] ;xeflutfn] :jfldTjsf] efjgf ljsf; u/L
cfof]hgfsf] bLuf]kg clea[l4 ug]{5 . nfeflGjt ju{sf] ;xeflutfsf] sdLn]
e/kbf{] ;+rfng tyf dd{t ;Def/ / cGttf]uTjf sd;n l;+rfO{ ;'ljwfjsf]
k|efjsfl/tf 36\g ;Sb5 . o; s'/fnfO{ b[li6ut u/L, l;+rfO{ tyf hn;|f]t
Joj:yfkg cfof]hgfn] s[ifsx?nfO{ hn pkef]Stf ;+:yfx?df ;+u7Lt u/L
pgLx?sf] ;ls|o ;xeflutf u/fO{ tfnLd / cled"lvs/0fsf] dfBdaf6
pgLx?sf] ;Ifdtf clea[l4 ;'lglZrt ug'{ kb{5 . of] s'/f l;+rfO{ tyf
hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf cGtu{tsf] pk–cfof]hgfsf] nflu dxTjk"0f{
k|efj ePsf]n] o;sf] cg'udg ug'{ kb{5 .
82
;fdflhs cj/f]w, 4Gb / lx+;f
;+rfngsf] r/0f
83
of] Pp6f dxTjk"0f{ k|efj xf] . o:tf] k|efj x6fpgsf] nflu pk–cfof]hgf;+u
kfgL afF8kmfF8 / ljt/0f ug]{ ;DaGwL laifox? / gx/ ;+rfng of]hgf
;lxtsf] ;jn / ;Ifd hn pkef]Stf ;+:yf x'g h?/L 5 . pk–cfof]hgfsf]
r/0fdf of] k|efjsf] cg'udg ug'{ kb{5 .
84
s[lifhGo cEof;x?sf] ;3gLs/0f
l;+rfO{ ug{ kfgL pknJw x'g] x'Fbf s[lifhGo pTkfbg a[l4 ug{ s[ifsx?n]
s[lifhGo /;fog / /;folgs dn k|of]u ug]{5g\ . s[lifhGo /;fog /
/;folgs dnsf] cTolws k|of]un] s[ifsx?sf] dfgj :jf:Yosf] b[li6n]
k|lts"n jftfj/0fLo k|efj kfg]{ 5 / cg'ko'St dfqfdf /;folgs dn k|of]u
u/]df o;n] df6f]sf] ;/+rgfdf k|lts"n k|efj kfg]{5 . of] Pp6f dxTjk"0f{
k|efj xf] / o;sf] cg'udg ug'{ kb{5 .
85
kfgLsf] pknJwtfdf sdL cfpg] x'Fbf tNnf] t6Lo hn pkef]Stfx? k|efljt
x'g]5g\ . l;+rfO{ tyf hn;|f]t Joj:yfkg cfof]hgf cGtu{tsf pk–
cfofh]gfx?sf] xsdf o:tf] lsl;dsf] k|efj dxTjk"0f{ x'g] ePsf]n] o;sf]
cg'udg ug'{ kb{5 .
86
tflnsf ^=!)M cg'udg tyf d"NofÍg 9fFrf -t/fO{ ;txL l;+rfO{ of]hgf_
;jfn dfkb08 :yfg cg'udg ;"rs cg'udg ug]{ t/Lsf lhDd]jf/ lhDd]jf/ cg'udg ;dotflnsf
sfof{Gjog ug]{ ug]{ lgsfo
lgsfo
lgdf{0f k"j{sf]
r/0f
jftfj/0fLo cfof]hgf th'{df / pk– jftfj/0fLo d"NofÍg l;kmfl/z pk– clGtd l8hfOg sfuhft l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lj:t[t l8hfOg sfo{
d"NofÍg l8hfOgdf ;fdflhs cfof]hgf cfof]hgf l8hfOg sfuhft, 7]Ssf tyf cfof]hgfsf] l8lehg÷;a lgb]{zgfno, ;DkGg ePkl5
l;kmfl/zsf] tyf jftfj/0fLo If]q ;Demf}tf ;DaGwL sfuhftdf :k]lzlkms];gsf] l8lehg, l;+rfO l;+rfO{ ljefu
sfof{Gjog d"NofÍg l;kmfl/zsf] ;dfj]z ePsf] k'g/fjnf]sg Joj:yfkg
sfof{Gjog l8lehg hn
pkef]Stf ;+:yf
cfof]hgfsf] nfut, pk– jftfj/0fLo d"NofÍg l;kmfl/z jf]nkq sfuhft / 7]Ssf l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ jf]nkq sfuhft
jf]nkq sfuhft / cfof]hgf jf]nkq sfuhft / 7]Ssf ;Demf}tfsf] k'g/fjnf]sg l8lehg÷;a lgb]{zgfno, tof/ kf/L 7]Ssf
7]Ssf ;Demf}tfdf If]q ;Demf}tfdf ;dflji6 ePsf] l8lehg / hn l;+rfO{ ljefu lbPkl5
Go"gLs/0f ug]{ pkfox? pkef]Stf ;+:yf
87
;dfj]z ug]{
lgdf{0f ;DaGwL pk– 7]s]bf/n] ;fdu|Lx?sf] e08f/0f, :ynut cjnf]sg l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f cjlwsf]
;fdu|Lx? cfof]hgf pks/0f / lgdf{0f sfo{x?sf] k|aGw l8lehg÷;a lgb]{zgfno, k|f/Dedf
If]q u/]sf] l8lehg, hn l;+rfO{ ljefu
pkef]Stf ;+:yf,
7]s]bf/
s[ifsx?;+u ;xeflutf / hn ;du| pk– hn pkef]Stf ;+:yfsf] u7g, btf{ clen]v hfFr ug]{, l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f sfo{ k|f/De
k/fdz{ / pkef]Stf ;+:yfsf] cfof]hgf dlxnf, bnLt, cflbjf;L hghftL hn pkef]Stf ;+:yfsf l8lehg÷;a lgb]{zgfno, ubf{, lgdf{0f sfo{
s[ifsx?sf] kl/rfng If]q÷ lhNnf ;d'xsf] hn pkef]Stf ;+:yfdf OsfOx? tyf l;+rfO{ l8lehg, hn l;+rfO{ ljefu ubf{, / ;+rfng tyf
;xof]u k|ltlglwTj, clu|d gub ;+sng, ljsf; dxfzfvf ;+u pkef]Stf ;+:yf dd{t ;Def/ ubf{
of]ubfg ug]{ k|lta4tf 5nkmn ug]{
;Ifdtf ljsf; tfnLd pk– lbOPsf] tfnLdsf] ;+Vof tfnLd btf{ clen]v hfFr ug]{, l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f sfo{ k|f/De
cfof]hgf lbOPsf hn pkef]Stf ;+:yfsf hn pkef]Stf ;+:yfsf l8lehg÷;al8le lgb]{zgfno, ubf{, lgdf{0f sfo{
If]q ;b:ox?sf] ;+Vof tfnLd kfPsf kbflwsf/L tyf l;+rfO{ hg, e"ldut hn l;+rfO{ ljefu ubf{, / ;+rfng tyf
;b:ox?af6 tfnLd ;Lksf] k|of]u ljsf; l;+rfO ljsf; l;+rfO lkmN8 dd{t ;Def/ ubf{
l8lehg;Fu 5nkmn ug]{ sfof{no, u}/–
;/sf/L ;+:yf,
hn pkef]Stf
88
;+:yf ;xhstf{
hUuf / ;DklQ hUuf / ;DklQ k|flKt, gx/ k|fKt ul/g] hUufsf] If]q / hn pkef]Stf ;+:yf / l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f sfo{sf]
k|flKt Ifltk"lt{ / k'g:yf{kgf PnfOgd]G6d ;DklQsf] ;+Vof :yfgLo hgtf tyf l8lehg÷;al8le lgb]{zgfno, k|f/Dedf
f ;d'bfox?;+usf] 5nkmn, hg, e"ldut hn l;+rfO{ ljefu,
k|bfg ul/g] Ifltk"lt{sf] /sd
k|efljt x'g;Sg] k"jf{wf/ l;+rfO lkmN8 lhNnf jg
;+/rgfx?sf] clen]v sfof{no, hn sfof{no hn
hfFr u/L hgtf;+u pkef]Stf ;+:yf pkef]Stf ;+:yf
5nkmn ug]{
lgdf{0fsf] r/0fdf
:yn ;kmf jgh+un / jg:kltsf] pk–cfof]hgf jg:klt, xl/t If]qdf :ynut cjnf]sg, :yfgLo 7]s]bf/ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷ lgdf{0fsf] r/0fdf
ubf{ pTkGg xfgL, gf]S;fgL jf Ifo :yn sdL, jgh+undf /x]sf hgtf;+u 5nkmn ug]{, ;a l8lehg, lhNnf jg ;fKtflxs
x'g] k|efj herpatofauna, k+IfL lhNnf jg sfof{nodf sfof{no,
/ sL6x?sf] ;+Vofdf /x]sf] clen]v hfFRg]
sdL, hnLo hLjgdf
sdL, j[Iff/.]k0f
ul/Psf] x]S6/sf] ;+Vof
lghL ;DklQsf] Ifo jf pk–cfof]hgf lghL ;DklQ / cjnf]sg, Ifltk"lt{sf] 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; 4}dfl;s
;f]sf] r'gf}lt If]q jf;:yfgsf] xfgL, clen]v k'g/fjnf]sg ljsf; l8lehg l8lehg÷;a l8lehg,
89
gf]S;fgL If]qLo l;+rfO{ lgb]{zgfno
jGohGt'nfO{ cj/f]w, pk–cfof]hgf jf;:yfgsf] xfgL, cjnf]sg / cGtjf{tf{ l;+rfO{ ljsf; l;+rfO{ ljsf; 4}dfl;s
u}/sfg"gL l;sf/ / If]q gf]S;fgL / l8lehg÷;a l8lehg÷;a l8lehg,
jGohGt'sf] jf;:yfgdf jGohGt'nfO{ cj/f]w l8lehg If]qLo l;+rfO{ lgb]{zgfno,
xfgL, gf]S;fgL e"ldut lkmN8 sfof{no
k/fdz{bftf, lhNnf jg
sfof{no
hUufsf] jgh+un, v]lt ul/Psf] / pk–cfof]hgf lghL ;DklQsf] xfgL cjnf]sg / cGtjf{tf{ l;+rfO{ ljsf; l;+rfO{ ljsf; 4}dfl;s
pkof]udf cGo hUufsf] kl/jt{g If]q gf]S;fgL, :yfgLo l8lehg÷;a l8lehg÷;a l8lehg,
kl/jt{g ;d'bfosf] >dd'ns l8lehg If]qLo l;+rfO{ lgb]{zgfno,
sfo{df a[l4 e"ldut lkmN8 sfof{no,
k/fdz{bftf, lhNnf jg
sfof{no
hUuf / ;DklQ k|flKt, gx/ k|fKt ul/g] hUufsf] hn pkef]Stf ;+:yf, / l;+rfO{ ljsf; l;+rfO{ ljefu, If]qLo lgdf{0fsf] k|f/Dedf
Ifltk"lt{ / k'g:yf{kgf PnfOgd]G6df If]qkmn / ;DklQsf] :yfgLo hgtf tyf l8lehg÷;a l;+rfO{ lgb]{zgfno, lhNnf
;+Vof, e'StfgL ul/g] ;d'bfox?;+usf] 5nkmn, l8lehg, If]qLo jg sfof{no, hn
Ifltk"lt{sf] /sd k|efljt x'g;Sg] k"jf{wf/ l;+rfO{ pkef]Stf ;+:yf
;+/rgfx?sf] clen]v hfFr lgb]{zgfno,
e"ldut lkmN8
90
u/L s[ifs;Fu 5nkmn ug]{ sfof{no, hn
pkef]Stf ;+:yf
pTvgg / y'k|]sf] df6f] / lgdf{0f pk–cfof]hgf ;DklQsf] xfgL, cjnf]sg, clen]vsf] 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷ lgdf{0fsf] ;dodf
df6f]sf] sfd km]fx/ d}nfsf] lj;h{g If]q gf]S;fgL, Iflt k'g/fjnf]sg ljsf; l8lehg ;a l8lehg, e"ldut ;fKtflxs
tyf lgdf{0f jg:klt ;+/If0f, lkmN8 sfof{no, lhNnf jg
kmf]x d}nfsf] lj;h{g ug]{ :yfgsf] sfof{no k/fdz{bftf
lj;h{g 5gf}6 cflb h:tf
;+/If0fsf pkfox?
8]«g]h lgdf{0f tyf kfgLsf pk–cfof]hgf kfgLn] wf]hf agfPsf] :ynut cjnf]sg / l;+rfO{ ljsf; l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷ lgdf{0fsf] ;dodf
k|fs[lts ;|f]tx?sf] ljgf; :yn xb, k|efljt jgh+un :yfgLo s[ifsx? tyf l8lehg ;a l8lehg, e"ldut ;fKtflxs
/ s[lifhGo pTkfbgsf] ;d'bfox?;+usf] cGtjf{tf{ lkmN8 sfof{no, lhNnf jg
/sd, :yfgLo ?kdf sfof{no, k/fdz{bftf
cj?4 8]«g]haf6
pTkGg e"Ifosf] xb,
le/fnf] kfvf] tnlt/
a:g] jfl;Gbf /
s[lifhGo e"ldnfO{
vt/f, 8]«g]hsf] nDafO{,
8]«g]h ;+/rgfsf] ;+Vof
91
;fd'bflos k"jf{wf/ pk–cfof]hgf kfgL cfk"lt{, ;8s :ynut cjnf]sg, clen]v 7]s]bf/ l;+rfO{ ljsf; dfl;s
;+/rgfx?df cj/f]w If]q cflb h:tf ;]jfx?sf] k'g/fjnf]sg l8lehg÷;a l8lehg,
ljR5]bg lhNnf jg sfof{no,
k/fdz{bftf
Quarrying le/fnf] kfvf] ;++/If0f / Pk–cfof]hgf vfgL pTvgg nflu 7]Ssf ;Demf}tf / 7]s]bf/ l;+rfO{ ljsf; lgdf{0f ubf{sf]
and l:y/tf If]q :yfgsf] 5gf}6, :k]lzlkms];g sfuhftsf] l8lehg÷;a l8lehg, ;dodf b}lgs
borrowing ;+/If0fsf pkfox? k'g/fjnf]sg, :ynut e"ldut lkmN8 sfof{no,
u|x0f, k|of]u ul/Psf e|d0f / :yfgLo lhNnf jg sfof{no,
vfgL ;fdu|Lx?sf] ;d'bfox?;+u cGts{[of k/fdz{bftf
u'0f:t/, le/fnf]sf]
l8u|L, 8]«g]h ;'ljwfx?,
le/fn]fsf] l:y/tf,
8]«g]hsf] sdL, gofF
gullies / Ifosf]
sf/0fn] k|efljt If]q
92
lgdf{0f w'nf], WjgL tyf jfo' lgdf{0f:yn –jfo'df s'n b[li6ut lgl/If0f, :ynut 7]s]bf/ l;+rfO{ ljsf; lgdf{0f ubf{sf]
s[ofsnfkx? k|b'if0f / sDkg suspended 7f]; tyf cjnf]sg, :yfgLo ;d'bfo, l8lehg÷;a l8lehg, ;dodf b}lgs
-w'nf], jfo', particulate kbfy{, s[ifsx?;+u cGts[{of, e"ldut lkmN8 sfof{no
kfgL / WjgL w'nf] ldl;Psf] kfgLsf] gd"gf lnO{ k/LIf0f k/fdz{bftf
k|b'if0f_ jftfj/0f ug]{, WjgL clen]vg
– hn If]qdf /x]sf
hnLo hLjhGt'sf]
;+Vof / lsl;d,
turbidity, t]n tyf
lu|h spill tyf cGo
/;fogx?
– decibel df WjgLsf]
tx
93
lgdf{0f 7]s]bf/x?n] >ldsx?nfO{ Pk–cfof]hgf cfosf] txdf a[l4 cjnf]sg 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg, l4dfl;s
sfo{df sfddf nufpg] ljsf; If]lqo l;+rfO lgb]{zgfno
/f]huf/Lsf] l8lehg÷;a
cj;/ l8lehg, e"ldut
lkmN8 sfof{no
b'3{6gf k]zfut :jf:Yo / lgdf{0f:yn b'3{6gf, wghgsf] Iflt cjnf]sg, Ifltk"lt{sf] 7]s]bf/, l;+rfO{ ;+rfO{ ljsf; l8lehg, l4dfl;s
;'/Iffsf pkfox? clen]v k'g/fjnf]sg ljsf; l8lehg If]lqo l;+rfO lgb]{zgfno
:yfgLo hn pkef]Stf ;+:yfsf] Pk–cfof]hgf hn pkef]Stf ;+:yfsf] cjnf]sg l;+rfO{ ljsf; ;+rfO{ ljsf; l8lehg, l4dfl;s
;d'bfox?;Fu u7g, cGt/lqmof If]q u7g, cGts[{of l8lehg, If]lqo l;+rfO lgb]{zgfno
k/fdz{ / sfo{qmdsf] sfof{Gjog, sfo{qmdsf] sfof{Gjog,
;xof]u ;Ifdtf ljsf;, hn ;Ifdtf ljsf;, hn
pkef]Stf ;+:yfaf6 pkef]Stf ;+:yfaf6
of]ubfg of]ubfg
94
;+rfng / dd{t ;+ef/sf] r/0f
s[lifhGo jfnL 9f+rfdf kl/jt{g Pk– x'sf{Psf jfnLsf] ;+Vof / hn pkef]Stf ;+:yf hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf, q}dfl;s
s[ofsnfkx?df cfof]hgf lsl;d, k|lt OsfO{ :yfgLo s[ifs, s[lif pkef]Stf s[ifsx? pkef]Stf s[ifsx?,
a[l4 If]q If]qkmnaf6 k|fKt jfnL, ljefu;+u 5nkmn, hn lhNnf s[lif ljsf;
s[lif ;fdu|Lsf] pknJwtf pkef]Stf ;+:yf / s[lif sfof{no
ljefusf] clen]v hfFr ug]{
jfnL ;3gtf, jfnL Pk– x'sf{Psf jfnLsf] ;+Vof / hn pkef]Stf ;+:yf, s[lif ljefu, hn lhNnf s[lif ljsf; q}dfl;s
pTkfbgdf a[l4 / gub] cfof]hgf lsl;d, k|lt OsfO{ :yfgLo s[ifsx?;+u pkef]Stf ;+:yf, sfof{no, hn
jfnLdf ljljwtf If]q If]qkmnaf6 k|fKt jfnL, 5nkmn :yfgLo ;xsf/L, pkef]Stf ;+:yf,
s[lif ;fdu|Lsf] pkef]Stf s[ifsx? :yfgLo ;xsf/Lx?
pknJwtf, jfnLsf] d"No,
jhf/ outlet / s[lif
;fdu|Lsf] k|of]u
cfly{s s[ofsnfk / Pk– gofF cfly{s :yfgLo ;d'bfo, hn nfeflGjt s[ifsx?, lhNnf jg sfof{no, cw{aflif{s
cfodf a[l4 cfof]hgf s[ofsnfkx?sf] ;+Vof / pkef]Stf ;+:yf, Jofkf/L u}/ ;/sf/L ;+:yf, u}/ ;/sf/L ;+:yf,
If]q lsl;d, o:tf s[ifsx?;+u cGts{[of / ;d'bfodf cfwfl/t ;d'bfodf cfwfl/t
s[ofsnfkx?df ;+nUg cjnf]sg ;+:yfx?, uf= lj= ;= ;+:yfx?
hgtfsf] ;+Vof, cGo
95
s[ofsnfkdf ;/]sf
hgtfsf] ;+Vof, ef8fdf
lbOPsf 3/ / hUufsf]
;+Vof
hLjg:t/df a[l4, Pk– bfp/fsf] pkof]udf s[ifs, :yfgLo ;d'bfo, pkef]Stf s[ifs, hn :yfgLo ;d'bfo, hn cw{aflif{s
bfp/fsf] 36\bf] k|of]u, cfof]hgf kl/jt{g, phf{sf u}/–;/sf/L ;+:yf, pkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf ;+:yf,
jgh+unsf] ;+/If0f, If]q j}slNks ;|f]tx? - ;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf, :yfgLo ;d'bfo uflj;
Zjf; k|Zjf; ;DaGwL pbfx/0fsf] nflu lhNnf hg:jf:Yo
/f]u tyf w'Fjfsf] ;'wfl/Psf] :6f]e, sfof{no;Fu cGt/lqmof
hf]lvd;+u ;DalGwt uf]j/Uof;, ;f}o{ zlQm, cjnf]sg
cfFvfsf] /f]u nfu]sf dl6[t]n_ k|of]u ug]{ 3/
36gfsf] sdL kl/jf/sf] ;+Vof, Zjf;
k|Zjf;, cfFvf;+u
;DalGwt /f]usf
s];x?sf] ;+Vof, j}slNks
phf{ pknJw u/fpg]
k;nx?sf] ;+Vof
96
k|0ffnLsf] k|0ffnLsf] dd{t ;Def/ Pk– dd{t ;Def/sf] l:ylt, :yunt ;Dk'li6, hn hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf q}dfl;s
;+rfng tyf cfof]hgf hn pkef]Stf ;+:yfaf6 pkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf pkef]Stf s[ifsx?
dd{t ;+ef/ If]q cfGtl/s ?kdf ;|f]tsf] s[ifsx?;+u cGts[{of,
Joj:yf clen]v hfFr
hndUgtf / Pk– 8'jfg If]q, lsgf/f glhs hn pkef]Stf ;+:yfsf] hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf, cw{aflif{s
g"lgnf]kgf, gx/df cfof]hgf l;d;f/ / kfgL hDdf clen]v, / hn pkef]Stf pkef]Stf s[ifsx? pkef]Stf s[ifsx?
r'xfj6 / /;fj6, If]q ePsf] If]q / 8]«g]hsf] ;+:yf / s[ifsx?;+u
vector-borne /f]usf l:ylt, t6aGwdf rodents 5nkmn
s];x?sf] ;+Vof sf] Infestation, lhNnf
hg:jf:Yo sfof{no,
:jf:Yo rf}sL, pk–
:jf:Yo rf}sLx?df l/kf]6{
ul/Psf vector-borne
/f]ux?sf] ;+Vof
97
tNnf] tl6o Pk– tNnf] tl6odf kfgL :ynut cjnf]sg / hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf l;+rfO{ cjlwdf b}lgs
pkef]Stfx?sf nflu cfof]hgf 5fl8Psf], k'R5f/df :yfgLo ;d'bfo, pkef]Stf pkef]Stf s[ifsx?
kfgL 5f8\g] If]q kfgLsf] cefj s[ifsx? tyf hn
pkef]Stf ;+:yf;+u 5nkmn
gx/sf] lsgf/f Pk– tNnf] txdf kfgLsf] sdL cjnf]sg tyf hn hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf l;+rfO{ cjlwdf b}lgs
elTsg] cfof]hgf pkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf pkef]Stf s[ifsx?
If]q s[ifsx?, :yfgLo
;d'bfo;+u 5nkmn
x]8js{ x]8js{sf] ;+rfng Pk– gx/df ul/g] l8:rfh{df :ynut cjnf]sg hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf dg;'g k"j{sf] cjlw
;+rfngsf] cfof]hgf sdL, l;+rfO{sf] pkef]Stf s[ifsx?
sf/0fn] gbLsf] If]q k|efjsfl/tfdf sdL,
If]q, k|0ffnLdf pkNnf] t6df / tNnf]
kl/jt{g t6df jfn'jf lyu|g]
/;folgs dn / gbL If]qdf /;folgs Pk– k|of]u ul/Psf] /;folgs :ynut cjnf]sg s[lif lhNnf s[lif ljsf; lhNnf vfg]kfgL tyf q}dfl;s
ljiffbLsf] dn / laiffbLsf] cfof]hgf dn, ljiffbLsf] lsl;d, ljefu, pkef]Stf s[ifsx? sfof{no hn pkef]Stf ;/;kmfO{ sfof{no
cTolws k|of]u cjz]if, k+IfL / hnLo If]q o:tf] dn, laiffbL k|of]u hn pkef]Stf ;+:yf;+u ;+:yf, u}/ ;/sf/L s[lif ljefu,
hLjgdf k|lts"n k|efj ug]{ s[ifsx?sf] ;+Vof, 5nkmn ;+:yf, ;d'bfodf pkef]Stf s[ifsx?
k|of]usf] kl/df0f / cfwfl/t ;+:yfx?
98
u'0f:t/, hnLo hLjg /
k+IfLsf] hg;+Vof
tflnsf ^=!!M cg'udg tyf d"NofÍg 9fFrf -kxf8L tyf lxdfnL ;txL l;+rfO{ of]hgf_
;jfn dfkb08 :yfg cg'udg ;"rs cg'udg ug]{ t/Lsf lhDd]jf/ lhDd]jf/ ug]{ ;dotflnsf
sfof{Gjog ug]{ lgsfo
lgsfo
jftfj/0fLo d"NofÍg cfof]hgf th'{df / pk–cfof]hgf If]q jftfj/0fLo d"NofÍg l;kmfl/znfO{ clGtd l8hfOg l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lj:t[t
l;kmfl/zsf] sfof{Gjog l8hfOgdf ;fdflhs pk–cfof]hgfsf] l8hfOg sfuhft, sfuhft tyf l8lehg÷;a lgb]{zgfno, l8hfOg sfo{
tyf jftfj/0fLo d"NofÍg 7]Ssf ;Demf}tf ;DaGwL sfuhftdf cfof]hgfsf] l8lehg, hn l;+rfO{ ljefu ;DkGg
l;kmfl/zsf] sfof{Gjog ;dfj]z ePsf] :k]lzlkms];gsf] pkef]Stf ;+:yf ePkl5
k'g/fjnf]sg
cfof]hgfsf] nfut, pk–cfof]hgf If]q jftfj/0fLo d"NofÍg l;kmfl/znfO{ jf]nkq sfuhft / l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ jf]nkq
jf]nkq sfuhft / 7]Ssf jf]nkq sfuhft / 7]Ssf 7]Ssf ;Demf}tfsf] l8lehg÷;a lgb]{zgfno, sfuhft
;Demf}tfdf Go"gLs/0f ;Demf}tfdf ;dflji6 ul/Psf] k'g/fjnf]sg l8lehg, hn l;+rfO{ ljefu tof/ kf/L
ug]{ pkfox? ;dfj]z ug]{ pkef]Stf ;+:yf 7]Ssf
99
lbPkl5
lgdf{0f ;DaGwL ;xof]uL pk–cfof]hgf If]q 7]s]bf/n] ;fdu|Lx?sf] e08f/0f, :ynut cjnf]sg l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f
pks/0fx? pks/0f / lgdf{0f sfo{x?sf] k|aGw l8lehg÷;a lgb]{zgfno, cjlwsf]
u/]sf] l8lehg, hn l;+rfO{ ljefu k|f/Dedf
pkef]Stf ;+:yf,
s[ifsx?;+u k/fdz{ / ;xeflutf / hn ;du| pk– hn pkef]Stf ;+:yfsf] u7g, btf{ clen]v hfFr l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f sfo{
s[ifsx?sf] ;xof]u pkef]Stf ;+:yfsf] cfof]hgf If]q÷ dlxnf, bnLt, cflbjf;L hghftL ug]{, hn pkef]Stf l8lehg÷;a lgb]{zgfno, k|f/De ubf{,
kl/rfng lhNnf ;d'xsf] hn pkef]Stf ;+:yfdf ;+:yfsf kbflwsf/L l8lehg, hn l;+rfO{ ljefu lgdf{0f sfo{
k|ltlglwTj, clu|d gub ;+sng, tyf l;+rfO{ ljsf; pkef]Stf ;+:yf ubf{, /
of]ubfg ug]{ k|lta4tf l8lehg÷;a ;+rfng tyf
l8lehg;Fu 5nkmn dd{t ;Def/
ug]{ ubf{
;Ifdtf ljsf; tfnLd pk–cfof]hgf lbOPsf] tfnLdsf] ;+Vof, tfnLd btf{ clen]v hfFr l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f sfo{
-s[ifsx?;+u k/fdz{ / If]q lbOPsf hn pkef]Stf ;+:yfsf ug]{, hn pkef]Stf l8lehg÷;a lgb]{zgfno, k|f/De ubf{,
s[ifsx?sf] ;xof]u _ ;b:ox?sf] ;+Vof, tfnLd kfPsf ;+:yfsf kbflwsf/L l8lehg, e"ldut l;+rfO{ ljefu lgdf{0f sfo{
;b:ox?af6 tfnLd ;Lksf] k|of]u tyf l;+rfO{ ljsf; lkmN8 sfof{no, ubf{, /
l8lehg;Fu 5nkmn u}/–;/sf/L ;+rfng tyf
ug]{ ;+:yf, hn dd{t ;Def/
pkef]Stf ;+:yf
100
;xhstf{ ubf{
hUuf / ;DklQ k|flKt hUuf / ;DklQ k|flKt, gx/ k|fKt ul/g] hUufsf] If]q / hn pkef]Stf ;+:yf l;+rfO{ ljsf; If]qLo l;+rfO{ lgdf{0f
Ifltk"lt{ / k'g:yf{kgf - PnfOgd]G6df ;DklQsf] ;+Vof, k|bfg ul/g] / :yfgLo hgtf l8lehg÷;a lgb]{zgfno, sfo{sf]
lghL ;DklQsf] xfgL, Ifltk"lt{sf] /sd tyf ;d'bfox?;+usf] l8lehg, e"ldut l;+rfO{ k|f/Dedf
gf]S;fgL jf Ifo jf ;f]sf] 5nkmn, k|efljt lkmN8 sfof{no, ljefu,lhNnf
eo_ x'g;Sg] k"jf{wf/ hn pkef]Stf jg sfof{no
;+/rgfx?sf] ;+:yf hn
clen]v hfFr u/L pkef]Stf
hgtf;+u 5nkmn ;+:yf
ug]{
lgdf{0fsf] r/0fdf
:yn ;kmf ubf{ jgh+un / pk– jg:klt, xl/t If]qdf sdL, :ynut cjnf]sg, 7]s]bf/ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a lgdf{0fsf] r/0fdf
pTkGg x'g] k|efj jg:kltsf] xfgL, cfof]hgf jgh+undf /x]sf :yfgLo hgtf;+u l8lehg, e"ldut lkmN8 ;fKtflxs
gf]S;fgL jf Ifo :yn herpatofauna, k+IfL / 5nkmn ug]{, lhNnf sfof{no, 7]s]bf/, lhNnf jg
sL6x?sf] ;+Vofdf sdL, jg sfof{nodf /x]sf] sfof{no
hnLo hLjgdf sdL, clen]v hfFRg]
j[Iff/.]k0f ul/Psf] x]S6/sf]
;+Vof
101
;f+:s[lts :yndf pk– ;Dkbf:yndf clts|d0f, cjnf]sg, :yfgLo 7]s]bf/, hn hn pkef]Stf ;+:yf, lgdf{0fsf] r/0fdf
cj/f]w cfof]hgf dxTjk"0f{ ;+/rgfx?sf] ljgf; hgtf;+u 5nkmn pkef]Stf ;+:yf :yfgLo hgtf / k'/ftTj dfl;s
:yn ug]{ / :yfgLo hgtf ljefu
lghL ;DklQsf] pk– lghL ;DklQ / jf;:yfgsf] cjnf]sg, 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a 4}dfl;s
Ifo jf ;f]sf] cfof]hgf xfgL, gf]S;fgL Ifltk"lt{sf] clen]v ljsf; l8lehg l8lehg, If]qLo l;+rfO{
r'gf}lt If]q k'g/fjnf]sg lgb]{zgfno
pTvgg / df6f]sf] spoil / lgdf{0f pk– ;DklQsf] xfgL, gf]S;fgL, cjnf]sg, 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a lgdf{0fsf] ;dodf
sfd tyf lgdf{0f km]fx/ d}nfsf] cfof]hgf Iflt jg:klt ;+/If0f, clen]vsf] ljsf; dxfzfvf l8lehg, e"ldut lkmJ8 ;fKtflxs
kmf]x/d}nfsf] lj;h{g If]q lj;h{g ug]{ :yfgsf] 5gf}6 k'g/fjnf]sg sfof{no, k/fdz{bftf
lj;h{g cflb h:tf ;+/If0fsf
pkfox?
8]«g]h lgdf{0f tyf pk– Gully formation sf] xb, :ynut cjnf]sg / 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a lgdf{0fsf] ;dodf
kfgLsf k|fs[lts cfof]hgf k|efljt jgh+un / s[lifhGo :yfgLo s[ifsx? ljsf; l8lehg, l8lehg, e"ldut lkmN8 ;fKtflxs
;|f]tx?sf] ljgf; :yn pTkfbgsf] /sd, :yfgLo tyf ;d'bfox?;+usf] hn pkef]Stf sfof{no, k/fdz{bftf
?kdf cj?4 8]«g]haf6 cGtjf{tf{ ;+:yf
pTkGg e"Ifosf] xb, le/fnf]
kfvf] tnlt/ a:g] jfl;Gbf /
s[lifhGo e"ldnfO{ vt/f,
8]«g]hsf] nDafO{, 8]«g]h
102
;+/rgfsf] ;+Vof
;d'bflos k"jf{wf/ pk– kfgL cfk"lt{, ;8s cflb :ynut cjnf]sg, 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a dfl;s
;+/rgfx?df cfof]hgf h:tf ;]jfx?sf] ljR5]bg clen]v ljsf; l8lehg, l8lehg, e"ldut lkmN8
cj/f]w If]q k'g/fjnf]sg hn pkef]Stf sfof{no, k/fdz{bftf
;+:yf
le/fnf] kfvf] pk– v;]sf] le/fnf]sf] ;+Vof, u|x0f :ynut cjnf]sg, 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a dfl;s
;++/If0fsf pkfox? cfof]hgf ul/Psf ;+/If0fsf pkfox?, clen]v ljsf; l8lehg, l8lehg, e"ldut lkmN8
If]q le/fnf]sf] l8hfO{g k'g/fjnf]sg hn pkef]Stf sfof{no, k/fdz{bftf
;+:yf
Quarrying and le/fnf] kfvf] pk– Quarrying sf] nflu :ynut e|d0f / 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a lgdf{0f ubf{sf]
borrowing ;++/If0f / l:y/tf cfof]hgf :yfgsf] 5gf}6, ;+/If0fsf :yfgLo ljsf; l8lehg, l8lehg, e"ldut lkmN8 ;dodf b}lgs
If]q pkfox? u|x0f, k|of]u ;d'bfox?;+u hn pkef]Stf sfof{no, k/fdz{bftf
ul/Psf quarry ;fdu|Lx?sf] cGts{[of ;+:yf
u'0f:t/, le/fnf]sf] l8u|L,
8]«g]h ;'ljwfx?, le/fn]fsf]
l:y/tf, 8]«g]hsf] sdL, gofF
gullies / Ifosf] sf/0fn]
k|efljt If]q
103
lgdf{0f sfo{df 7]s]bf/x?n] pk– cfodf a[l4 cjnf]sg 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷;a l4dfl;s
/f]huf/Lsf] cj;/ >ldsx?nfO{ cfof]hgf ljsf; l8lehg, If]qLo l;+rfO
sfddf nufpg] l8lehg÷;a lgb]{zgfno
l8lehg
lgdf{0f w'nf], WjgL tyf lgdf{0f:yn jfo'df s'n suspended 7f]; b[li6ut lgl/If0f, 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷ lgdf{0f ubf{sf]
s[ofsnfkx? jfo' k|b'if0f / tyf particulate kbfy{, w'nf] :ynut cjnf]sg, ljsf; ;a l8lehg, e"ldut lkmN8 ;dodf b}lgs
sDkg ldl;Psf] jftfj/0f, WjgLsf] :yfgLo ;d'bfo, l8lehg÷;a sfof{no, k/fdz{bftf
tx, hn If]qdf /x]sf hnLo s[ifsx?;+u l8lehg
hLjhGt'sf] ;+Vof / lsl;d, cGts[{of, kfgLsf]
turbidity, t]n tyf lu|h gd"gf lnO{ k/LIf0f
spill tyf cGo /;fogx? ug]{, WjgL clen]vg
jGohGt'nfO{ pk– jf;:yfgsf] xfgL, gf]S;fgL / cjnf]sg / l;+rfO{ ljsf; l;+rfO{ ljsf; l8lehg÷ 4}dfl;s
cj/f]w, u}/sfg"gL cfof]hgf jGohGt'nfO{ cj/f]w / cGtjf{tf{ l8lehg÷;a ;a l8lehg, If]qLo l;+rfO
l;sf/ If]q jGohGt'sf] jf;:yfgdf xfgL, l8lehg, lgb]{zgfno, e"ldut lkmN8
gf]S;fgL 7]s]bf/ sfof{no, k/fdz{bftf, lhNnf
jg sfof{no
b'3{6gf k]zfut :jf:Yo / lgdf{0f:yn b'3{6gf, wghgsf] Iflt cjnf]sg, 7]s]bf/, l;+rfO{ l;+rfO{ ljsf; l8lehg, l4dfl;s
;'/Iffsf pkfox? Ifltk"lt{sf] clen]v ljsf; l8lehg If]qLo l;+rfO lgb]{zgfno
104
k'g/fjnf]sg
:yfgLo hn pkef]Stf pk– hn pkef]Stf ;+:yfsf] u7g, cjnf]sg, clen]v l;+rfO{ ljsf; l;+rfO{ ljsf; l8lehg, l4dfl;s
;d'bfox?;+u ;+:yfsf] u7g, cfof]hgf cGt/lqmof sfo{qmdsf] k'g/fjnf]sg l8lehg, hn If]qLo l;+rfO lgb]{zgfno
k/fdz{ / ;xof]u cGts{[of If]q sfof{Gjog, ;Ifdtf ljsf;, pkef]Stf ;+:yf
sfo{qmdsf] hn pkef]Stf ;+:yfaf6
sfof{Gjog, of]ubfg
;Ifdtf ljsf;,
hn pkef]Stf
;+:yfaf6 of]ubfg
s[lifhGo jfnL 9f+rfdf kl/jt{g / pk– x'sf{Psf jfnLsf] ;+Vof / hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf q}dfl;s
s[ofsnfkx gub] jfnLdf ljljwtf cfof]hgf lsl;d, k|lt OsfO{ :yfgLo s[ifs, s[lif pkef]Stf s[ifsx? ;+:yf, pkef]Stf
?df a[l4 If]q If]qkmnaf6 k|fKt jfnL, ljefu;+u 5nkmn, s[ifsx?, lhNnf
s[lif ;fdu|Lsf] pknJwtf hn pkef]Stf ;+:yf / s[lif ljsf;
s[lif ljefusf] clen]v sfof{no
hfFr ug]{
jfnL ;3gtf / jfnL pk– x'sf{Psf jfnLsf] ;+Vof / hn pkef]Stf ;+:yf, s[lif ljefu, hn pkef]Stf lhNnf s[lif ljsf; q}dfl;s
pTkfbgdf a[l4 cfof]hgf lsl;d, k|lt OsfO{ :yfgLo s[ifsx?;+u ;+:yf, :yfgLo ;xsf/L, sfof{no, hn
105
If]q If]qkmnaf6 k|fKt jfnL, 5nkmn pkef]Stf s[ifsx? pkef]Stf ;+:yf,
s[lif ;fdu|Lsf] pknJwtf, :yfgLo ;xsf/Lx?
jfnLsf] d"No, jhf/ outlet
/ s[lif ;fdu|Lsf] k|of]u
cfly{s s[ofsnfk / pk– gofF cfly{s :yfgLo ;d'bfo, hn pkef]Stf s[ifsx?, hn :yfgLo ;d'bfo, cw{aflif{s
cfodf a[l4 cfof]hgf s[ofsnfkx?sf] ;+Vof / pkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf ;+:yf, :yfgLo hn pkef]Stf
If]q lsl;d, o:tf Jofkf/L s[ifsx?;+u ;d'bfo ;+:yf, uflj;
s[ofsnfkx?df ;+nUg cGts{[of / cjnf]sg
hgtfsf] ;+Vof, cGo
s[ofsnfkdf ;/]sf
hgtfsf] ;+Vof, ef8fdf
lbOPsf 3/ / hUufsf]
;+Vof
hLjg:t/df a[l4, pk– bfp/fsf] pkof]udf s[ifs, :yfgLo ;d'bfo, pkef]Stf s[ifs, AEPC, lhNnf jg clws[t, q}dfl;s
bfp/fsf] 36\bf] k|of]u, cfof]hgf kl/jt{g, phf{sf j}slNks u}/–;/sf/L ;+:yf, u}/–;/sf/L ;+:yf, AEPC, u}/–;/sf/L
jgh+unsf] ;+/If0f, If]q ;|f]tx? -pbfx/0fsf] nflu ;d'bfodf cfwfl/t ;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf ;+:yf, ;d'bfodf
Zjf; k|Zjf; ;DaGwL ;'wfl/Psf] :6f]e, uf]j/Uof; ;+:yf, lhNnf hg cfwfl/t ;+:yf,
/f]u tyf w'Fjfsf] ;f}o{ zlQm, dl6[t]n_ k|of]u :jf:Yo sfof{no;Fu cfof]hgf clws[t
hf]lvd;+u ;DalGwt ug]{ 3/ kl/jf/sf] ;+Vof, cGt/lqmof cjnf]sg
cfFvfsf] /f]u nfu]sf Zjf; k|Zjf;, cfFvf;+u
106
36gfsf] sdL ;DalGwt /f]usf s];x?sf]
;+Vof, j}slNks phf{
pknJw u/fpg] k;nx?sf]
;+Vof
k|0ffnLsf k|0ffnLsf] dd{t pk– dd{t ;Def/sf] :ynut ;Dk'li6, hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf q}dfl;s
] ;+rfng ;Def/ cfof]h l:ylt, hn pkef]Stf hn pkef]Stf pkef]Stf s[ifsx? ;+:yf
tyf gf If]q ;+:yfaf6 cfGtl/s ;+:yf, pkef]Stf
dd{t ?kdf ;|f]tsf] s[ifsx?;+u
;+ef/ Joj:yf cGts[{of,
clen]v hfFr
hndUgtf / pk– 8'jfg If]q, lsgf/f hn pkef]Stf hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf cw{aflif{s
salinity gx/df cfof]h glhs l;d;f/ / ;+:yfsf] clen]v, pkef]Stf s[ifsx? ;+:yf,
r'xfj6 / gf If]q kfgL hDdf ePsf] / hn pkef]Stf pkef]Stf
seepage, vector- If]q / 8]«g]hsf] ;+:yf / s[ifsx?
borne /f]usf l:ylt, t6aGwdf s[ifsx?;+u
s];x?sf] ;+Vof rodents sf] 5nkmn
Infestation, lhNnf
hg:jf:Yo sfof{no
:jf:Yo rf}sL, pk–
107
:jf:Yo rf}sLx?df
l/kf]6{ ul/Psf
vector-borne
/f]ux?sf] ;+Vof
tNnf] t6sf pk– tNnf] t6df kfgL :ynut cjnf]sg hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf l;+rfO{
pkef]Stf– x?sf cfof]h 5fl8Psf], k'R5f/df / :yfgLo pkef]Stf s[ifsx? ;+:yf cjlwdf b}lgs
nflu kfgL 5f8\g] gf If]q kfgLsf] cefj ;d'bfo,
pkef]Stf
s[ifsx? tyf hn
pkef]Stf
;+:yf;+u 5nkmn
gx/sf] lsgf/fsf] elTsg] pk– tNnf] txdf kfgLsf] sdL cjnf]sg tyf hn hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf l;+rfO{ cjlwdf
cfof]hgf pkef]Stf ;+:yf, pkef]Stf s[ifsx? b}lgs
If]q pkef]Stf s[ifsx?,
:yfgLo ;d'bfo;+u
5nkmn
108
x]8js{ x]8js{sf] ;+rfng pk– gx/df ul/g] l8:rfh{df :ynut cjnf]sg hn pkef]Stf ;+:yf, hn pkef]Stf ;+:yf dg;'g k"j{sf]
;+rfngsf] cfof]hgf sdL, l;+rfO{sf] pkef]Stf s[ifsx? cjlwdf
sf/0fn] If]q k|efjsfl/tfdf sdL,
gbLsf] If]q, jfn'jf lyu|g], gbLsf]
k|0ffnLdf dflyNnf] Pj+ tNnf] t6df
kl/jt{g
/;folgs gbL If]qdf /;folgs pk– k|of]u ul/Psf] /;folgs :ynut cjnf]sg s[lif lhNnf s[lif ljsf; lhNnf vfg]kfgL q}dfl;s
dn / dn / laiffbLsf] cjz]if, cfof]hgf dn, ljiffbLsf] lsl;d, ljefu, pkef]Stf sfof{no hn pkef]Stf sfof{no s[lif
ljiffbLsf] k+IfL / hnLo hLjgdf If]q o:tf] dn, laiffbL k|of]u s[ifsx? hn pkef]Stf ;+:yf, u}/ ;/sf/L ;+:yf, ljefu, pkef]Stf
cTolws k|lts"n k|efj ug]{ s[ifsx?sf] ;+Vof ;+:yf;+u 5nkmn, ;d'bfodf cfwfl/t s[ifsx?
k|of]u k|of]u ug]{ cfjt{g / kfgLsf] u'0f:t/sf] ;+:yfx?
kfgLsf] u'0f:t/sf] hf+r ljZn]if0f
109
110