Bölüm 3: Kimyasal Bileşikler

Bileşik: İki ya da daha fazla cinste atomun bir araya gelerek oluşturduğu saf
maddelere denir. Bileşiklerin en küçük yapı taşı moleküldür.

Kimyasal Bağ: Bir bileşikteki atomları bir arada tutan kuvvetlerdir. Elektron
ortaklaşmasıyla gerçekleşirse kovalent bağ, atomlar arasında elektron
aktarımı ile gerçekleşirse iyonik bağ olarak adlandırılır.

Kimyasal Formül: Moleküler haldeki her bileşiğin oluştuğu elementleri

sayıları ile birlikte kapsayan gösterimidir.
Kaba Formül: Bileşikteki atomları ve bunların en küçük oranını verir.

Molekül Formülü: Bileşiğin gerçek formülüdür. Genelde kaba formülün katları

şeklindedir

(Molekül formülü)

Asetik asit : C2H4O2

Formaldehit: CH2O CH2O (kaba formül)

Glukoz: C6H12O6

Organik bileşikler kovalent bileşiklerdir. Organik bileşiklerin temelini oluşturan

C atomu 4 kovalent bağ yapar.
Yapı Formülü: Bir moleküldeki atomların hangi bağlarla nasıl bağlandıklarını
gösterir.

tekli kovalent bağ

Asetik asit
çiftli kovalent bağ

Formaldehit

Glukoz
İyonik Bileşikler: Bir metal ve bir ametalin elektron alışverişi ile oluşturdukları
bileşiklerdir.

Elektron alan atom (-), elektron veren atom (+) değerlik alarak iyon haline
geçerler.

Örnek: NaCl , Na+ ( 1 elektron verir +1 değerlikli katyon oluşturur)

Cl- ( 1 elektron alır -1 değerlikli anyon oluşturur)

MgCl2 Mg+2 ( 2 elektron verir +2 değerlikli katyon oluşturur)

Cl- ( 2 Cl atomu 1’er elektron verir -1 değerlikli anyon)

Na+, Mg+, Cl- tek atomlu iyonlar

NO-3, SO4-2 iki atomlu iyonlar

 Mol kavramı ve Kimyasal Bileşikler
Formül Kütlesi (molekül kütlesi): Bir formül biriminin akb cinsinden değeridir.
Formül birimi aynı zamanda molekül yapısı da olduğundan molekül kütlesi de
denir. Moleküldeki atomların kütleleri toplanarak hesaplanır.

Örnek: MgCl2’ün molekül kütlesi = (MMg + 2xMCl)

= (24.3050 akb) + 2(35.453 akb)
= 95.211 akb

Mg(NO3)2’ın molekül kütlesi = MMg + 2(MNO3)

= MMg + 2 (MN +3MO)
= 24.3050akb+2(14.0067akb+3x15.9994akb)
= 148.3148 akb
Mol: Avogadro sayısı kadar tanecik (atom, iyon, molekül) içeren büyüklüktür.
1 mol bileşik 6.022x1023 tane molekül içeren bileşik miktarıdır.

1 mol H2O, 6.022x1023 tane su molekülü içerir.

1 mol MgCl2 , 6.022x1023 tane magnezyum klorür molekülü içerir.
1 mol O2 , 6.022x1023 tane oksijen gazı molekülü içerir.

Karbon-12 = 12 akb (1 mol karbon-12 12 g = 12 g/mol)

H2O = 18.0153 akb (1 mol su 18.0153 g = 18.0153 g/mol)

Molekül yapısındaki elementin molü: Bazı elementler doğada moleküler halde

bulunur (H2, N2, O2, O3, Cl2 gibi). Bunlar için atom kütlesi ve molekül kütlesi
farklıdır.
H2: Atom kütlesi 1.00784 akb, molekül kütlesi 2.01588 akb.
O2: Atom kütlesi 15.9994 akb, molekül kütlesi 31.9988 akb.
O3: Atom kütlesi 15.9994 akb, molekül kütlesi 47.9987 akb.
Örnek: 0.001 g’lık MgCl2 örneğinde bulunan toplam iyon sayısı nedir?
MgCl2:95.211g/mol
1. Yöntem
1 mol 95.211 g ise 1 mol MgCl2 6.022x1023 molekül içerir
? Mol 1x10-3 g 1.05x10-5 mol ?
mol sayısı=1.05 x10-5 6.323x1018 molekül

1 molekül 3 iyon içerirse

6.323x1018 molekül ?
19x1018 tane iyon içerir
Ucucu bir sıvı olan etil merkaptan, C2H6S bililen en kokulu bileşiklerden biridir.
Doğal gaza ilave edilerek gaz kaçağının anlaşılmasında kullanılır. 1 mikrolitre
hacminde C2H6S örneğinde kaç molekül vardır? ( d=0.85 g/mL)

0.85 𝑔 𝑀𝑒𝑟𝑘𝑎𝑝𝑡𝑎𝑛 1 𝑚𝑜𝑙 𝑀𝑒𝑟𝑘𝑎𝑝𝑡𝑎𝑛 6.022𝑥1023 𝑡𝑎𝑛𝑒 𝑀𝑟𝑘.

Molekül sayısı = x 10−3 𝑚𝐿 x x
1𝑚𝐿 𝑔 𝑀𝑎 (𝑀𝑒𝑟𝑘𝑎𝑝𝑡𝑎𝑛) 1 𝑚𝑜𝑙 𝑀𝑒𝑟𝑘𝑎𝑝𝑡𝑎𝑛
Kimyasal Bileşiklerin Bileşimi: Bir bileşiğin bileşimi, onu oluşturan atomlardan
oluşur.

Örnek: 1 mol C2HBrClF3 (halotan);

2 mol C
1 mol H
1 mol Br
1 mol Cl
3 mol F dan oluşur.

Örnek: 75.0 ml’lik bir halotan (C2HBrClF3) örneğinde kaç mol flor (F) vardır?
(d: 1.871 g/ml) (Mhal= 197.382 g/mol)

1.871 𝑔C2HBrClF3 1𝑚𝑜𝑙C2HBrClF3 3𝑚𝑜𝑙 𝐹

× 75.0 𝑚𝐿 × × = 2.13 mol F
1 𝑚𝐿 197.382 𝑔C2HBrClF3 1𝑚𝑜𝑙C2HBrClF3
Kimyasal Formülden Yüzde Bileşim Hesaplanması: Bileşikteki elementlerin
kütle yüzdelerinin tümüdür.

Örnek: Halotanın (C2HBrClF3) kütlece yüzde bileşimini bulunuz.

MC: 12.01 g/mol, MH: 1.01 g/mol, MBr: 79.90 g/mol, MCl: 35.45 g/mol,
MF: 19.00 g/mol

Mhal: (2x12.01) + 1.01 + 79.90 + 35.45 + (3x19.00) = 197.38 g/mol

197.38 g’da 24.02 g C %Cl= 35.45 x 100 =%17.96

100 ? 197.38

%C= 24.02 x 100 =%12.17

197.38
% F= 57.00 x 100 = %28.88
197.38
%H= 1.01 x100 = % 0.51
197.38

%Br = 79.90 x100 = %40.48

197.38
 Yüzde Bileşimden Formül Bulunması: % bileşim bileşikteki elementlerin bağıl
oranını verir. Oysa kimyasal formül atomların mol sayılarını içerdiğinden bağıl
oranlar mol sayılarına dönüştürülmeli ve tam sayı olarak ifade edilmeli.

Örnek: 2- deoksiriboz şekerinin kütlece % bileşimi; % 44.77 C, %7.52 H ve

% 47.71 O’ den oluşur. Şekerin kaba formülünü bulunuz.
C:12.01 g/mol, H: 1.008 g/mol, O: 15.9994 g/mol.

1) 100 g örnek için mol sayıları bulunur.

mol C: 44.77g x 1 mol = 3.73 2.98 / 2.98 = 1.00 O

12.01 g
3.73 / 2.98 = 1.25 C
mol H: 7.52 g x 1 mol = 7.46
1.01 g 7.46 / 2.98 = 2.50 H

mol O : 47.71 g x 1 mol = 2.98 C1.25H2.50O1.00

15.9994 g
C5H10O4
Dibütil süksinat ev karıncaları ve hamam böceklerine karşı kullanılan bir böcek kovucudur.
Bileşimi aşağıdaki gibi bulunmuştur:

% 62.58 C MA= 12.011 g/mol

% 9.63 H MA= 1.008 g/mol

% 27.79 O MA= 15.999 g/mol

Dibütil süksinatın molekül kütlesi 230 akb dir. Kaba ve molekül formüllerini bulunuz?

1𝑚𝑜𝑙𝐶
𝑚𝑜𝑙 𝐶 = 62.58𝑔𝐶 × 12.011𝑔𝐶 = 5.210 mol (4 anlamlı rakam)

1𝑚𝑜𝑙 𝐻
𝑚𝑜𝑙 𝐻 = 9.63𝑔𝐻 × 1.008𝑔 𝐻 = 9.55 mol (3 anlamlı rakam)

1𝑚𝑜𝑙 𝑂
𝑚𝑜𝑙 𝑂 = 27.79𝑔 𝑂 × 15.999𝑔 𝑂 = 1.737 mol (4 anlamlı rakam)

(𝐶5.21 𝐻9.55 𝑂1.74 )/1.74 → (𝐶2.99 𝐻5.49 𝑂1 ) → (𝐶3 𝐻5.5 𝑂1 ) → (𝐶6 𝐻11 𝑂2 ) → (𝐾𝑎𝑏𝑎 𝑓𝑜𝑟𝑚ü𝑙)

(𝐶6 𝐻11 𝑂2 ) → 𝐾𝑎𝑏𝑎 𝑓𝑜𝑟𝑚ü𝑙 𝑖ç𝑛 𝑀𝑎 = 115 𝑎𝑘𝑏

𝑜 ℎ𝑎𝑙𝑑𝑒 Gerçek molekül formülü (𝐶12 𝐻22 𝑂4 ) 𝑖ç𝑖𝑛 𝑀𝑎 = 230 𝑎𝑘𝑏
Yakma Analizi: Çoğunlukla C, O, H ve N içeren atomlardan oluşan bileşiklerin
% bileşimini, kaba ve molekül formüllerini hesaplamada kullanılır.

Örnek: skorbüt hastalığından korunmada kullanılan C-vitamini C, H ve O’den

oluşan bir bileşiktir.0.2000 g C-vitamini örneği yakıldığında; 0.2998 g CO2, 0.0819
g H2O oluşur. % bileşimi ve kaba formülünü bulunuz.

g O = 0.2000 – (0.08182 + 0.00916) = 0.1090 g O mol O= 0.1090 g x 1 mol

15.9994
= 0.006813 mol O
%C= 0.08182 x 100 = % 40.91 Kaba formü;
0.2000
H: 0.00909 / 0.006813 =1.33
% H= 0.00916 x 100 = % 4.58 O: 0.006813 / 0.006813 = 1
0.2000 C: 0.006813 / 0.006813 = 1

% O = 0.1090 x100 = % 54.50 CH1.33O

0.2000
C3H3.99O3
C3H4O3
Yükseltgenme Basamaklarının (YB) Belirlenmesi: Yükseltgenme basamağı,
atomun bileşik yaparken aldığı, verdiği ya da bağ yapmakta kullandığı elektron
sayısıdır.

ÖR: MgCl2 bileşiğinde yükseltgenme basamakları; Mg:+2, Cl: -1

H2O bileşiğinde yükseltgenme basamakları; H: +1; O: -2

YB belirleme kuralları:

1. Serbest element atomlarının YB=0’dır

C atomu, Cl2 molekülü.

2. a) Bileşiklerde YB toplamı 0’dır

MgCl2 bileşiği YB= 1x(+2) + 2x(-1) = 0

b) Bir iyonda yükseltgenme sayılarının toplamı iyonun yüküne eşittir.

(MnO4) ― YBT = -1

(SO4) ―2 YBT = -2
3. 1A grubu metallerinin bileşiklerinde YB: +1, 2A grubu metallerinin YB:+2 ‘dir.

4. 7A grubu halojenler serisi elementleri (F, Cl, Br, I) bileşiklerinde genellikle YB: -1 ‘dir.

5. H bileşiklerinde daima +1 YB’na sahiptir.

6. O bileşiklerinde genellikle -2 YB’na sahiptir. (Peroksitlerinde -1, H2O2)

7. 6 A grubu elementleri bileşiklerinde -2 (Li2S), 5 A grub elementleri -3 (Li3N) YB alır.

ÖR:
S8: YB=0

Cr2O7–2 : (2xCr) + (-2 x 7) = -2 ise Cr: YB= +6

S2O3 –2 : (2xS) + (-2 x 3) = -2 ise S: YB = +2

KMnO4: (+1) + (-2 x 4) + (Mn) = 0 Mn: YB= +7

Adenosin Trifosfat (ATP) vücudun temel enerji verici maddesidir. Kimyasal formülü:
C10H16N5P3O13 dür. Kütlece yüzde bileşimi nedir?

MC: 12.011 g/mol,

MH: 1.008 g/mol,

MN: 14.0067 g/mol,

MP: 30.9738 g/mol,

MO: 15.9994 g/mol

Bileşiklerin Adlandırılması: C, H, O ve N gibi atomlarından oluşan bileşikler
organik bileşikler olarak adlandırılır. Metal-ametal veya ametal-ametal atomlarının
yaptığı bileşikler inorganik bileşikler olarak adlandırılır.

İnorganik Bileşikler:
1. Metal-Ametal Bileşikler
Metal adı aynı kalır
Ametal adının sonuna –ür eki , oksijenli bileşiklerde ise oksit kelimesi getirilir.
NaCl SiC H2S

Sodyum klorür Silisyum karbür Hidrojen sülfür

Al2O3 SO2

Aluminyum III oksit Kükürt dioksit

2. Ametal-Ametal Bileşikler: Pozitif yükseltgenme basamağı alan element başa
yazılarak formüllendirilir ve isimlendirilir.

Hidroklorik asit
Hidroflorik asit
Birden fazla bileşik yapan ametal çiftleri: Atomlara mono-1, di-2, tri-3, tetra -4,
penta-5 gibi ön ekler eklenir.

ÖR: N2O3 : diazottrioksit

N2O5: diazotpentaoksit

SO2 : kükürtdioksit

SO3 : kükürttrioksit

Çok atomlu iyonlar:

Farklı yükseltgenme basamağına sahip bazı anyonlar (Cl, N, P ve S gibi)
hipo- ya da per- , bazılarıda it- veya at- ön eklerini alırlar.

Atom en düşük YB’nda ise hipo-, en yüksek YB’nda ise per- ön eklerini alır.

ClO – hipoklorit iyonu (Cl +1)

ClO2 – klorit iyonu (Cl +3)

ClO3 – klorat iyonu (Cl +5)

ClO4 – perklorat iyonu (Cl +7)

CrO4–2 kromat (Cr +6)

Cr2O7–2 dikromat (Cr +6)

Oksiasitler: Üç farklı elementin bir arada bulunduğu asitlerdir. Bir H+ iyonu ile
bir oksi anyonun birleşmesiyle oluşurlar.

Oksitlerdeki it- yerine öz-, at- yerine ik- ön ekleri getirilir.

Bazı Karmaşık Bileşikler (Kompleks Bileşikler):

Cu2(OH)2CO3 : bakır (II) karbonat dihidroksit

CoCl2•6H2O : kobalt (II) klorür hekzahidrat

CuSO4•5H2O : bakır (II) sülfat pentahidrat (göztaşı)

Organik Bileşikler: Yiyeceklerimizin hemen hemen tamamı, yakıtlar, sağlık

veya tarımda kullanılan ilaçlar organik yapılı bileşiklerdir.

Organik bileşikler, karbon atomların birbiriyle birleşerek zincir veya halka

yapısında oluşturdukları temel iskeletlere diğer bazı atomların da
bağlanmasıyla oluşurlar. Çok az sayıda iyonik organik bileşik bulunmakta,
çoğunluğu moleküler haldedir.
1. Hidrokarbonlar: Sadece C- ve H- içeren organik bileşiklerdir. Alkanlar
(C-C), alkenler (C=C) ve alkinler (C ΞC) bu bileşiklerdir.
İzomeri: Aynı molekülün atomlarının uzayda farklı düzenlenmesi ile oluşan iki
molekül birbirinin izomeridir.
Organik Bileşiklerde Stereoizomeri

İzomerler
Kimyasal formülleri aynı,
yapıları ve özellikleri
farklıdır.

Yapı izomerleri Stereoizomerler

Aynı formüle, fakat farklı Aynı formül ve bağlanma
bağlanma düzenine sahiptirler. düzenine sahip fakat
sübstitüentlerinin uzaysal
bağlanma düzeni farklıdır.

Enantiyomerler
Diastereomerler
Ayna görüntüleri ile
Bunlar,
üst üste çakışmazlar.
stereoizomerlerdir ancak
enantiyomer değillerdir.
(ör; cis-trans izomerleri).
Halkalı Alkanlar

Bir molekül formülündeki karbon atomlarının bir

kısmının ya da tümünün halka yapısında bir
araya gelmesiyle oluşan, genel formülleri CnH2n
olan doymuş hidrokarbonlara sikloalkanlar denir.

siklopentan
Sikloalkan bileşiklerinin adlandırılması aşağıdaki gibi yapılır:
1. Bir halkada yer alan C atomları sayısı belirlenerek ana madde
belirlenir.
2. Halka adının yanına aynı karbon sayılı alkanın adı
yerleştirilerek adlandırma yapılır.

3. Halkaya bağlı dallanma yapmış alkil grubu varsa alkil grubunun

adı ve yeri ya da yerleri belirlenir.
a)Halkada tek alkil grubunun bulunduğu durumda, halkaya
bağlı alkil grubu hangi C atomuna bağlı olursa olsun, bağlantı
numarası 1 olacaktır.
 b) Halkaya bağlı olan alkil grubu sayısı birden fazla olursa,
halkada bağlanılan karbon sayılarının toplamı minimum
olmalıdır. Halkaya iki grup bağlıysa, alfabetik sıralamada önce
gelen alkil grubunun bağlı olduğu karbona 1 numaralı karbon
denir. İkinci ya da üçüncü dallanma yapmış gruplara gidecek en
kısa yol belirlenerek bu alkil gruplarının hangi C atomuna bağlı
olduğu bulunur ve sayıların toplamının minimum olduğu
adlandırma tercih edilir.
Örneğin, aşağıdaki bileşik 1-etil-6-metilsiklohekzan olarak
değil, 1-etil-2-metilsiklohekzan olarak adlandırılır.
 c) Halka numaralandırılırken her yönden elde edilen sayılar
toplamı eşit çıkıyorsa, ikinci dallanmış grubun alfabetik
sıralamada önde olmasına dikkat edilir.
Örneğin, aşağıdaki bileşik 1-etil-3-propil-5- metilsiklohekzan
olarak değil, 1-etil-3-metil-5-propilsiklohekzan olarak adlandırılır.
5. Bir hidrokarbonda alkan yapısını oluşturan zincir karmaşık ya da halkadaki
C atomları sayısından daha fazla C atomu içeriyorsa, halkayı bu zincirde
dallanmış bir yapı olarak alınıp, adlandırma düz zincir yapılı alkan
molekülüne göre yapılabilir.

6. Bir halkalı yapı başka bir halkalı yapıya bağlı olduğunda, ana yapı olarak
büyük halka seçilir. Daha önce anlatılan kurallar uygulanarak maddenin
adlandırması yapılır.

Halkalı yapıya bağlı dal sayısı birden fazla ise ve bu dallardan biri sikloalkil
grubu ise adlandırmada dalların alfabetik sıralamasında siklo-(cyclo- c harfi)
dikkate alınır.
Alkenler ve Alkinler

Karbon atomları arasında bazı ikili ve üçlü bağlar içeren

hidrokarbonlar doymamış hidrokarbonlar olarak adlandırılır.
Eğer molekülde tek ikili bağ varsa bunlara basit alkenler veya
olefinler denir ve CnH2n kapalı formülüyle gösterilirler.
Molekülde bir tane üçlü bağ içeren moleküllere ise alkinler
denir ve CnH2n-2 kapalı formülüyle gösterilirler.
Alken ve alkinlerde adlandırma aşağıdaki gibidir;

1. Çoklu bağı içeren en uzun karbon zinciri çoklu bağa en yakın

karbondan başlanarak numaralandırılır.

2. Alkenler için –en , alkinler için –in son eki kullanılır.

3. Alkenlerde çift bağın önceliği olduğu için, dallanma yapmış
olan diğer gruplar daha yüksek rakamlara bağlanmış olabilirler.

4. Bazen ana zincir hem üçlü bağ hem de çift bağ içerebilir. Ana
zincir içerisinde kalan çoklu bağlar belirlenir ve çoklu bağlar
alabilecekleri en düşük numaraları alacak şekilde karbonlar
numaralandırılır.
Ana zincirin adına -en eki eklenir. Ana zincirdeki üçlü bağın
yeri belirlenerek numarasıyla ana zincire eklenir. İkili ya da
üçlü bağın öncelik sırasına bakılmaksızın ana zincirdeki
karbonlar küçük rakamlar kullanılacak şekilde
numaralandırılır.

Ancak her iki grupta aynı küçük numarayı alacak şekilde bir
durum gerçekleşirse, -en öncelikli olarak küçük numarayı
alacak şekilde isimlendirme yapılır.
Alkenlerde Stereoizomeri

2-büten ikili bağ ekseninde 180o dönerek iki farklı izomerini oluşturur. Bu
izomerler stereoizomerdir çünkü aynı molekül formülü ve bağ yapısına sahip
ancak süstitüentlerin bağlanma düzeni farklıdır. Cis- (aynı tarafta) , trans-
(çapraz) izomerler farklı fiziksel özelliklere sahiptir.
Cis-2-bütenin erime noktası -139oC, kaynama noktası 0.9oC iken trans-2-
bütenin erime noktası -106oC, kaynama noktası 3.7oC’dir
3. İşlevsel Gruplar ve İşlevsel Gruplar İçeren Organik Bileşikler
Karbon zincirlerinde -H atomu yerine hidroksil grubu –OH (alkol), karboksil grubu -
COOH (asit) geçebilir.

(asetik asit)
İşlevsel Gruplar İçeren Organik Bileşikler

Alkoller

1. Alkoller ve fenoller hidroksil (-OH) grubu içerirler.

Alkollerin adlandırılmasında hidrokarbonun sonuna –ol son
eki getirilir.
2. –OH grubunun bağlı olduğu C atomunda bir R grubu varsa
alkol birincil (primer), iki R grubu varsa ikincil (sekonder), üç R
grubu varsa üçüncül (tersiyer) alkol dür.
3. Yapısında iki -OH grubu içeren bileşiklere dioller
(glikoller), üç -OH grubu içerenlere trioller, çok
sayıda -OH grubu içerenlere ise polialkoller denir.

4. Alkolün ana zinciri numaralandırılırken, alkil grupları

ve bağına göre alkol grubunun numarası en küçük olacak
şekilde numaralandırma yapılır.
Karboksilli Asitler: Karboksilli asitler yapılarında karboksil
grubu içeren asitlerdir.

Bir tane karboksil grubu içeren asitlerin adlandırılmasında ana

zincirin adının sonuna -oik asit eki getirilir. Ana zincir
seçilirken karboksil grubu bu zincirin içerisinde yer almalıdır.
Karboksil grubu uçta yer aldığı için, gruptaki C atomu 1
numaralı karbon olur.