Genel Kimya

Ilkeler ye Modern Uygulamalar

Sekizinci Baskidan ceviri

Ralph H. Petrucci
California State Universitesi, San Bernardino

• William S. Harwood
Indiana Universitesi, Bloomington

F. Geoffrey Herring
British Columbia Universitesi

Scott S. Perry'nin katlalartyla, Houston Universitesi

ceviri EditOrleri
Tahsin Uyar, Serpil Aksoy
Gazi Universitesi

PALME YAYINCILIK
Ankara, 2005
 PALME YAYINLARI: 233

• GENEL KIMYA 1, ilkeler ye Modern Uygulamalar

Ralph H. Petrucci, William S. Harwood, F. Geoffrey Herring/cev. Ed.: Prof. Dr. Tahsin Uyar, Prof. Dr. Serpil Aksoy
Palme Yarricilik Kasim, 2002
ISBN 975-8624-43-1 •

Kitabin Ozgun Adi : GENERAL CHEMISTRY Principles and Modern Applications

Baski : 81h Edition
Yazarlan : Ralph H. Petrucci, William S. Harwood, F. Geoffrey Herring
Yayincl Firma : Prentice Hall (C) 2002)
Orijinal ISBN : 0-13-014329-4

4
Baski Palme Yayincilik Ltd. Sti.
Film cilas• Bizim Repro Ltd. Sti.
Baski: Ozkan Matbaasi, Tel: 229 59 74
•
Bu kitabm Tiirkiye'deki her tiirlii yaym haklo Palme Yarnalik Ltd. Sti.'ne aittir, Ulm haklan sakhdir. Kitabm ta-
manu ya da bir kismi 5846 sarh yasarun hiikiimlerine gore, kitabi yaymlayan firmarun onceden izni olmadan elekt-
ronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kart sistemiyle cogaltilamaz, yarnlanamaz, depolanamaz.

•
GENEL DAdITIM

PALME
YAYIN DACITIM PAZARLAMA Ic VE DIS TICARET LTD. STI.

MERKEZ
A. Adnan Saygun Cad. No: 10/A Sihhiye-ANKARA
Tel: 0.312-433 37 57 • Fax: 0.312-433 52 72
l e-mail: palmeyayin@superonline.com I
Ankara 4ubesi Olgunlar Sokak No: 4/5 Bakanliklar/ANKARA
Kinlay Subesi Bayindir Sokak No: 6/59 Adil Han Kitapcilar
Tel: 0.312-417 95 28
Yenilehir/ANKARA Tel: 0.312-433 00 83
Antalya Subesi Anafartalar Cad. Selekler-Alt cart' No: 26 ANTALYA
Tel: 0.242-247 91 37
•
Tel: 0.242-238 32 09
Antaiya/Oniversite Subesi Meltem Mah. Dumlupinar Blv. Balkent Sit. No: 4 ANTALYA
1
Mum Ba§liklan
•
4 1 Maddenin Ozellikleri ye Olciimii 1
2 Atomlar ye Atom Kurami 33
3 Kimyasal Bilqikler 65
4 Kimyasal Tepkimeler 107
5 Sulu cozelti Tepkimelerine Giri§ 139
6 Gazlar 175
7 Termokimya 220
8 Atmosfer Gazlan ye Hidrojen 266
9 Atomun Elektron Yapisi 297
10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri 356
11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar 388
12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan 435 i
13 Sivilar, Katilar ye Molekiiller Arasi Kuvvetler 478
• 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri 534
Ekler
A Matematiksel hlemler A 1
B Bazi Fiziksel Kavramlar All
C SI Birimleri Al5
D Veriler cizelgesi Al7
E Sozliik A30
F Secilm4 Yamtlar A46
Fotograflar A55
Dizin D1
*
•

•
6

vi i
 icindekiler
•
ceviri Editorlerinin Onsozn
Yazarlar Haldunda xiv
Onsoz xv

1 Maddenin Ozellikleri ye Olctimii 1

1-1 Kimyamn Amaci 2
1-2 Bilimsel Yontem 2
1-3 Maddenin Ozellikleri 4
1-4 Maddenin Simflandinlmast 5
1-5 Maddenin SI (Metrik) Birimleri 8
1-6 Yogunluk ye Yuzde Bile§imin Soru coziimtinde Kullamlmast 14
1-7 Bilimsel Olcitmlerde Belirsizlik 18
4 1-8 Anlamh Rakamlar 19
Ozel Konu Bilimsel Yontem 15 Ba5inda: Polisu 22
Ozet 24 Biitiinleyici Ornek 24 Anahtar Terimler 24
Tarama Sorulari 25 Altotrmalar 26
Biitiinleyici ye hen Altotrmalar 29 Ozellikli Sorular 31

2 Atomlar ye Atom Kurami 33

2-1 Kimyada Ilk Bulu§lar ye Atom Kurami 34
2-2 Elektronlar ye Atom Fiziginde Diger Bulu§lar 37
2-3 Atom cekirdegi 41
2-4 Kimyasal Elementler 43
2. tj)
2-5 Atom Ktitleleri 46
2-6 Periyodik cizelgeye Gin§ 48
2-7 Mol Kavrami ye Avogadro Sayisi 51
2-8 Hesaplamalarda Mol Kavrammin Kullantlip 53
Ozel Konu Elementlerin Bulunu5u ye Bolluklari 56
Ozet 57 Biitiinleyici Ornek 58 Anahtar Terimler 58
Tarama Sorulari 58 Altprmalar 60
Batiinleyici ye ileri Alormalar 62 Ozellikli Sorular 63 •

3 Kimyasal Bile§ikler 65
3-1 Kimyasal Bile§ik cqitleri ye Formulleri 66
3-2 Mol Kavrami ye Kimyasal Bile§ikler 70
3-3 Kimyasal Bileiklerin Bile§imi 73
3-4 Yiikseltgenme Basamaldan: Kimyasal Bile§iklerin Aciklanmasinda
Yararh Bir Kavram 80
3-5 Bile*iklerin Adlandirilmasi: Organik ye Inorganik Bile*ikler 82
3-6 Inorganik Adlan ye Formiilleri 82
• 3-7 Organik Bile iklerin Adlan ve Formtilleri 90
Ozel Konu Kutle Spektrometresi—Molekul Formullerinin Tayini 98
Ozet 96 Biitiinleyici Ornek 97 Anahtar Terimler 97
Tarama Sorulari 98 Ahotrmalar 100
Butiinleyici ye Ileri Ahotrmalar 104 Ozellikli Sorular 105
Viii
 icindekller iX

4 Kimyasal Tepkimeler 107

4 1 Kimyasal Tepkimeler ye Kimyasal Eitlikler 108
-
•
42 Kimyasal E§itlik ye Stokiyometri 112
-

4-3 cozeltide Kimyasal Tepkimeler 117

44 Sinirlapel Bile§enin Belirlenmesi 122
-

45 Tepkime Stokiyometrisinde Diger Konular 124

-

Ozel Konu Kimya Enclustrisine Kisa Bir Baku 128

Ozet 129 BUtunleyici Ornek 130 Anahtar Terimler 130
Tarama Sorulart 130 Ahprmalar 132
Biitiinleyici ye ileri Alqurmalar 135 Ozellikli Sorular 137

5 Sulu cozelti Tepkimelerine Girls 139

5 1
Sulu cozeltilerin Dogasi 140
-

5 2
cokelme Tepkimeleri 144
-

5 3
Asit-Baz Tepkimeleri 146
-

5 4
Ytikseltgenme-indirgenme: Bazi Genel Ilkeler 150
-

5 5
Ytikseltgenme-indirgenme Tepkimelerinin Denklqtirilmesi 154
a 5
-

- 6
Ytikseltgenler-indirgenler 159
5 7
Sulu cozeltilerin Stokiyometrisi: Titrasyonlar 161
-

Ozel Konu Suyun Aritilmasi 164

Ozet 165 BUtiinleyici Ornek 166 Anahtar Terimler 165
Tarama Sorulart 166 Ahotrmalar 168
ButUnleyici ye Ileri Ahprmalar 171 Ozellikli Sorular 173

6 Gazlar 175
6 1 -Gazlann Ozellikleri: Gaz Basinci 176
62 Basit Gaz Yasalan 181
•
-

6-3 Gaz Yasalanmn Birle§imi: Ideal Gaz Denklemi ye

Genel Gaz Denklemi 187 .
64 Ideal Gaz Denkleminin Uygulamalan 190
•
-

65
- Kimyasal Tepkimelerde Gazlar 193
6-6 Gaz Kan§imlan 195
67
- Gazlann Kinetik ye Molekiil Kurami 199
68
- Kinetik ye Molekiil Kuramma Bagh Gaz Ozellikleri 205
69
- Gercek (Ideal Olmayan) Gazlar 208
Ozel Konu Hava Yasti§ISistemlerinin Kimyasi 210
Ozet 209 BUtUnleyici Ornek 210 Anahtar Terimler 210
Tarama Sorulari 211 Alormalar 212
Butfinleyici ye ileri Ahoirmalar 216 Ozellikli Sorular 218

7 Termokimya 220
•
7 1
- Termokimyada Bazi Terimler 221
72
- Isi 223
73
- Tepkime Isisi ye Kalorimetri 226
 X icindekiler

7-4 Is 230
7-5 Termodinamigin Birinci Yasasi 232
• Oteleme
7-6 Tepkime Isis': AU ye AH 235
7-7 All in Dolayh Olarak Bulunmasi: Hess Yasasi 241
7-8 Standart Olu§um Entalpisi 243
7-9 Enerji Kaynagi Olarak Yalutlar 250
Ozel Konu Ya§lar, Karbonhidratlar ye Enerjinin Depolanmasi 254
Ozet 254 Biltiinleyici Ornek 255 Anahtar Terimler 256
Donme Tarama Sorulari 256 Alutirmalar 258

• Biitiinleyici ye Doi Altprmalar 262 Ozellikli Sorular 264

Titre§im 8 Atmosfer Gazlari ye Hidrojen 266

8— 8-1 Atmosfer 267
8+,110 + 8-2 Azot 270
6— 8-3 Oksijen 277
8-4 Soy Gazlar 281
ti Elektrostatik 8-5 Karbon Oksitleri 283
(Molektiller arm. cekmeler) 8-6 Hidrojen 286
Ozel Konu Karbon cevrimi 290
Ozet 289 Biitiinleyici Ornek 290 Anahtar Terimler 292
Tarama Sorulari 292 Algtirmalar 293
Biitiinleyici ye Peri Ahotrmalar 294 Ozellikli Sorular 295

Enaji PBCTil
n
!!! !*?/\!!!
9 Atomun Elektron Yapisi 297
= n= 3
3
9-1 Elektromanyetik I§una 298
n = 2
9-2 Atom Spektrumlan 303
C\
yl 9-3 Kuantum Kuranu 305
n I
4,
n — I 9-4 Bohr Atom Modeli 310
L--1
44isin4y.0
9-5 Yeni Bir Kuantum Mekanigine Yolacan lid Kavram 316
4.40 =.11.inyx
Dap fonicsiyonan Olasibklat 9-6 Dalga Mekanigi 320
• 9-7 Kuantum Sayilan ye Elektron Orbitalleri 324
9-8 Hidrojen Atomunda Orbitellerin Yorumu ve Gosterimi 326
9-9 Elektron Spini: Dordiincii Kuantum Sayist 333
9-10 cokelektronlu Atomlar 334 0
9-11 Elektron Dagthrm 336
9-12 Elektron Dagilunlan ye Periyodik cizelge 340
Ozel Konu Helyum—Neon Lazerleri 346
Ozet 345 Biitiinleyici Ornek 345 Anahtar Terimler 346
Tarama Sorulart 348 Alormalar 349
Biitanleyici ye ikri Alormalar 353 Ozellikli Sorular 354

10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri 356

10-1 Elementlerin Simflandinlmast: Periyodik Yasa ye
• Periyodik cizelge 357

1\// )
II I! 10-2 Metaller, Ametaller ye Bunlann tyonlan 361
10-3 Atomlar ve iyonlann Bilyiikhigh 363 •
`-'
10-4 tyonlagna Enerjisi 370
10-5 Elektron Ilgisi 373
 Icindekiler Xi

10 6 Manyetik Ozellikler 374

-

10 7 Elementlerin Periyodik Ozellikleri 375

-

Ozel Konu Periyodik Yasa ye Civa 380 •

Ozet 380 Bfitiinleyici Ornek 381 Anahtar Terimler 382
Tarama Sorulart 382 Aligtrmalar 383
Biniinleyici ye hen Alton-molar 385 Ozellikli Sorular 386

11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar 388

11-1 Lewis Kurami: Genel Bakes 389
11 2 Kovalent Baglanma: Giri§ 392
-

11 3 Polar Kovalent Baglar 395

-

11 4 Lewis Yapilannin Yazilmasi 398

-

11 5 Rezonans 405
-

11 6 Oktet Kuralmdan Sapmalar 406

-

11 7 Molekiillerin Bicimleri 409

-

11 8 Bag Derecesi ye Bag Uzunluklan 420

-

11 9 Bag Enerjileri 421

-

Ozel Konu Polimerler: Makromolek0110 Bile5ikler 426

Ozet 424 Blitiinleyici Ornek 425 Anahtar Terimler 425
• Tarama Sorulart 426 Alormalar 428
Biitiinleyici ye hen Altotrmalar 432 Ozellikli Sorular 433

12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlari 435

12 1 Bir Bag Kurami Nasil Olmalidir? 436
-

12 2 Degerlik Bag Kuramma Giri§ 437

-

12 3 Atom Orbitallerinin Melezle§mesi 439

-

12 4 Kath Kovalent Baglar 447

-

12 5 Molekill Orbital Kurami 451

-

12-6 Delokalize Elektronlar: Benzen Molektiliinde Baglanma 460

12 7 Metallerde Bag Olu§umu 464
-

Ozel Konu Fotoelektron Spektroskopisi 470

Ozet 468 Biitiinleyici Ornek 469 Anahtar Terimler 469
Tarama Sorulart 469 Alormalar 472
Biitunleyici ye ileri Aligtrmalar 474 Ozellikli Sorular 476

13 SIN/liar, Katilar ye Molektiller Arasi Kuvvetler 478

13 1 Molektiller Arasi Kuvvetler ve Sivilarm Bazi Ozellikleri 479
-

13 2 Sivtlann Buharla§mast: Buhar Basinci 481

-

13 3 Katilann Bazi Ozellikleri 490

-

13 4 Faz Diyagramlan 492

-

13-5 Van der Waals Kuvvetleri 497

13 6 Hidrojen Bagi 501
-

13-7 Molekiiller Arasi Kuvvetler Olarak Kimyasal Baglar 504

13 8 Kristal Yapilar 508
-

13 9 tyonik Kristallerin Olu§umunda Enerji Degi§imleri 521

-

Ozel Konu Sivi Kristaller 524

Ozet 523 Blitintleyici Ornek 523 Anahtar Terimler 525
Tarama Sorulart 525 Alormalar 526
Biniinleyici ye Ileri Ahoirmalar 530 Ozellikli Sorular 532
 Xii Icindekiler

14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikler 534

• 14 1- cozelti Tiirleri: Bazi Terimler 535
14 2- Cozelti Deri§imleri 535
14 3- Molekiiller Aram Kuvvetler ye cozunme 539
14 4- Cozelti Olu§umu ye Denge 544
14 5- Gazlarin Coziintirliigii 547
14 6- Cozeltinin Buhar Basinci 549
14 7- Osmotik Basing 554
14 8-
Elektrolit Olmayan cozeltilerin Donma Noktasi Alcalmasi ye Kaynama
Noktasi Ylikselmesi 557
14 9 Elektrolit Cozeltiler 560
-

14 10 Kolloid Karimmlar 564

-

Ozel Konu Kromotografi 568

Ozet 566 Biitiinleyici Ornek 567 Anahtar Terimler 567
Tarama Sorulari 568 Ahotrmalar 570
Batiinleyici ye Peri Alqurmalar 574 Ozellikli Sorular 576
4
Ekler
A Matematiksel i§lemler Al
A - 1 Ustel Aritmetik Al
A - 2 Logaritmalar A3
A - 3 Cebirsel i§lemler A4
A - 4 Grafikler A7
A - 5 Donii§tim Faktorlerinin Kullammi (Boyut Analizi) A8

B Bazi Fiziksel Kavramlar All

B1 - Hiz ye iyme All
B2 - Kuvvet ye I§ All
B3 - Enerji Al2
B4 - Manyetizma A13
B5 Durgun Elektrik A13
• B6
-

- Elektrik Alum' A14

B7 - Elektromanyetizma A14

C SI Birimleri A15 •
C-1 SI Temel Birimleri A15
C2 - SI On Ekleri A15
C3 - Tiiretilmi§ SI Birimleri A16
C4 - Vazgegilmesi ya da Terkedilmesi tstenen Birimler A16

D Veriler cizelgesi A17

D - 1 Temel-Hal Elektron Dizili§leri A17
D - 2 Maddelerin 298,15 K deki Termodinamik ozellikleri Al 8
D - 3 Denge Sabitleri A25
D - 4 Standart Elektrot (Indirgenme) Potansiyelleri 25 °C A28
• E Sozliik A30
F Secilmi§ Yarntlar A46
Fotograflar A55
Dizin Dl
 Yazarlar
•
Ralph H. Petrucci
Ralph Petrucci, Union Kolej'den kimya lisansim aldi ye Wisconsin Madison Uni-
versitesi'nde doktora yapti. Case Western Reserve Universitesi'nde yillarca ogre-
tim, ara§tirma, dam§manlik ye enstitii yoneticiligi yaptiktan sonra, 1964 de San
Bernardino'da yeni California State Universitesi yerle§kesinde planlama grubuna
katildi. Burada falate i§lerinin yaninda Dogal Bilimler Boliimii Ba§kanligi ye
Akademik Planlama Dekanligi yapti. Su anda emekli olup, Genel Kimya dahil, ce-
§itli kitaplarm yazaridir.

William S. Harwood
Bill Harwood, Amherst, Messachusetts Universitesi'nden mezun oldu ye 1986 da
Purdue Universitesinde inorganik kimya alanmda doktora yapti. Bloomington, In-
diana Universitesi'nde Fen Ogretimi profesonidiir. Daha Once Dr. Harwood, Col-
lege Park, Maryland Universitesi'nde Kimya ye Biyokimya Bolumunde cali§ti. Su
anda kimya ogretimi ye ogretim ara§tirmalanna devam etmektedir. Ogretim alanm-
• da cok sayida odul almi§tff. Dr. Harwood Am. Chem. Soc. da ye Kimya Ogretimi
Boliimande aktif bir iiyedir. Aynca AAAS projesi 2061 de dam§mandir. Orta og-
retim ve Oniversite ogretiminde yenile§tirmeler Ozerinde cali§maktadir. Ara§tinna-
lan kimya ogretimi iizerindedir.

F. Geoffrey Herring
Geoff Herring, Londra Universitesi'nden mezun olmu§ ye aym yerde fizikokimya
alamnda doktora yapmi§tir. Su anda Vancouver, British Colombia Universitesi
Kimya Boltimiinde profestirdiir. Dr. Herring'in ara§tirma ilgi alam biyofizikokim-
yadir. Fizikokimya ye kimyasal fizik konusunda 100 den fazla makalesi vardir.
Son zamanlarda bilgi teknolojisi ve genel kimyada interaktif ogretim iizerinde ca-
li§maktadir. Lisans ye lisanstistiinde kimya ogretimi icin yontemler geli§tinni§ ye
bu konuda Oddller
•
•

•
 Onsoz
•
B u yeni baskida maddelerle ugra§an ogrencilerin gereksinmelerini gozontine al-
maya cahtik. Aynca, genel kimya okuyan ogrencilerin onemli bir kismimn yalmz-
4
ca kimya alamnda ilerlemeyecegini, biyoloji, tip, miihendislik, cevre, ziraat, vb.
alanlarda ogrenim gorecegini gozoniine aldik. Bazi ogrencilerin gorecegi yegane
kimyanin genel kimya oldugu bilinciyle hareket ettik. Boyle ogrencilerin, kimya-
nm pratik uygulamalanni ogrenmek icin ba§ka §anslan yoktur. I§te bu kitabi dii-
zenlerken biltiin bu ogrencilerin gereksindigi bilgileri vermeye gah§tik.
Bu kitabi okuyarak ogrencilerin daha onceden bazi kimya dersleri alnu§ olma-
si gerekir. Ama boyle bir §ansi olmami§ og'renciler bile ozellikle ilk bolihnlerde
verilen bilgilerle, kendilerini geli§tirebilirler. Kimyaci olmayacak ogrencilerde ken-
di alanlanm ilgilendiren cok yararh bilgiler bulacaklardir.
Normal bir ogrenci ilkeleri anlamak ye uygulamak, bunlann fiziksel anlamlan-
m kavrayabilmek igin yardima gereksinme duyabilir. Bu kitabm pedagojik ozellik-
leri bu yardima gore diizenlenmi§tir. Kitabin, aym zamanda, Ogrencinin soru cozme
ye dogru dii§iinme yetenegini geli§tirecegine inaniyoruz. I§te bu nedenle, ilkelerle
uygulamalar, nitelle nicel ve zorlukla kolaylik arasmda bir denge kurmaya cah§tik.
Kitapta verilen ornekleri gergek ya§amdan segmeye cahsrik. Biyolojik bilimler,
miihendislik ve cevre bilimleri ile ilgili ornekler bir cok alanda kar§imiza cikabi-
•
lir. Bu durum kimyayi ya§arrun bir parcasi haline getirecek ye meslek alanlannda
ilerlemeyi saglayacaktir. Aynca, belli ba§li kavramlan anlamalanna yardim edecek-
tir.

Diizenleme
Bu baskida da altmci ye yedinci bastidaki diizeni korumaya gah§tiksada, bazi bo-
liimlerde degi§iklikler yaptik. Boliim 1 de temel kavramlan verdikten sonra, BO-
liim 2 de, periyodik cizelgeyi de iceren atom kuramini anlattik. Periyodik cizelge
cok kullam§h bir malzemedir ye ba§larda vermek yararh olacaktir. Boliim 3 de
kimyasal bile§ikler ye stokiyometrileri verilmi§tir. Burada organik bile§ikler de
• gosterilmi§tir. Organik bile§iklerin ba§larda anlatilmasi, kitap boyunca organik Or-
nekler vermemizi kolayla§tirmi§tff. Boliim 4 ye 5 to kimyasal tepkimeler anlatihnis-
tir. Gazlar Boliim 6 da verilmi§tir. Bunun bir nedeni, gazlann ogrenciye yabanci
olmamasi, diger bir nedeni, bazi ogretim iiyelerinin ders ye laboratuvar cali§mala-
nnm kolayla§tinlmasidir. Boliim 6 Boliim 13 e de ahnabilir. Boliim 9 da dalga me-
•
kanigine, onceki baslulara gore daha fazla onem verdik. Ancak, anlatma dtizeyini
ogretim uyelerine bikartik. Son boliimleri daha onceki baslularda oldugu gibi, do-
gal kimyaya ayirdik (Boliim 22-25). Bazi konular yeniden gozden gecirildi. Orne-
gin, organik kimya (Bofilm 27) ye biyokimya (BoHim 28) bunlardandir.

Bu Baskidaki Degi§iklikler
Ogrencinin bilgi alu§nu korumasmi ye cagda§ bilgiler edinmesini kolayla§tffmak
amaci ile ban kticiik degi§iklikler yaptik. Boliim 7 de (Termokimya) isi ye is ko-
nusunda 7. basluya gore iyile§tirme yontine gittik. Aynca, standart hailer konusu-
• nu geni§lettik. BoKim 20 de (Termodinamik) entropi konusunu serbest enerjinin
online
Bu baskidaki temel degi§iklikler, kapsamlann derinle§tirilmesi ye boltim sonla- •

xi v

Bu baskida aynntilar lizerinde
daha fazla durduk ye soru co-
zilmlerini daha pedagojik hale
getirdik.
• lirler.
Merak Ediyorsaniz... da bazi
cali§kan ogrencilerin sordugu
sorulara, bu baskida biraz daha
genigetilerek yanit verilmekte-
dir.
Unutmayimz notlan bu
baskida yenidir.
• Kimyanm aynntih uygulamalan
konunun sonunda ogrenciyi §a§fft-
mayacak bicimde verilmektedir.
Onsoz XV
nna daha carpel ali§tirmalann eklenmesidir. Ozellikle Bohim 3 e (Kimyasal Bile-
§ikler) organik bile§ikleri de dahil ettik. Bu, organik bile§ikleri kitap boyunca kul-
lanma §ansini dogurdu. Bohim 6 da (Gazlar) SI birimlerine ye gazlann kinetik •
molekiil kuramma aguhk verdik. BOliim 7 de (Termokimya) i§in nitel hesaplaruna-
si, hal fonksiyonlanmn ye yola bap fonksiyonlann incelenmesi iizerinde daha
fazla durduk. Boliim 9 (Atomda Elektron Yapilan) yeniden gozden gecirildi ye
dalga mekanigi ye dalga fonksiyonlan, kuantum sayilan, orbitaller ye acisal da-
gilma olasthldan yeniden yazildi. &gum 10 (Periyodik_cozelge ye Bazi Atom
Ozellikleri) daha iyi i§lendi. Boylece, perdeleme, giri§me ye Z„ konulan daha faz-
la anlatildi. &gum 11 (Kimyasal Bagin Temel Kavramlan) yeniden dtizenlenerek,
Lewis yapilannin yazilmasi daha acilc bir §ekilde anlarildi. Mum 12 (Lewis Bag
Haldunda Ileri Bilgiler) de, Boliim 9 da verilen bilgiler cercevesinde, atom orbital-
lerinin melezle§mesi ye moleldil orbitalleri kavramlan yeniden i§lendi. Molekiil
orbitali kurami cok cekirdekli moleldillerede geni§letildi.
Boliim 13 (Sivilar, Katilar ve Molektillerarasi Kuvvetler) e kristal yapilan ice-
ren bir kesim eklendi. Boliim 15 de (Kimyasal Kinetik) genel tepkime hizinda IU-
PAC in onerdigi notasyonlar kullanildi. Aynca, tepkime mekanizmalan ye enzim
katalizi konulan geni§letildi.
BOltim 17 de (Asitler ye Bazlar) yapilan onemli degi§iklikler denge sabiti ifade-
leri, madde dengeleri ye elektronca notiirliik kavramlanna dayanan denge hesapla-
malan icin bir yontem verilmesidir. Bolihn 20 de (Termodinamik) entropi kavrami
yeni bir yol ile verilmektedir. Aynca, AG ye AG° arasindaki ili§ki belirtilmekte ye
tam olarak aciklanmaktadu. Inorganik konularla ilgili boliimler (Main 22-24) giin-
celle§tirilerek, elektrot potansiyeli (Latimer) diyagramlan eklendi. Boliim 27 (Or-
ganik Kimya) ye SN 1 ve SN2 kavramlan ye daha fazla organik kimya konusu ilave
edildi. Boliim 28 e (Ya§am Kimyasi) metabolizma ye enzim tepkimeleri eklendi.
Ogrenme Kolayhklari
Daha onceki baslularda oldugu uzere, ogrenciye olasi en kullani§li ders kitabmi
sunmaya cahstilc. Ogrenmeyi kolayla§tiran bazi olanaklar a§ag'ida belirtilmektedir:
onemli ifadeler. En onemli e§itlikler, kavramlar ye kurallar, ogrenci kolayca bu-
labilsin diye renkli zeminler fizeiinde verilerek belirginle§tirilmi§lerdir.
Ozet, Anahtar Terimler, Stizifik. Her boliimiin sonunda onemli kavramlann bir
Ozeti verilmi§tir. Ozetten sonra Anahtar Terimler listesi gelmektedir. Bu terimler •
kitap icinde koyu yazilmi§ ye Sozliikte (Ek E) aciklanmi§tir. Ogrenciler genel kim-
ya dilini kavrayabilmek icin Anahtar Terimler listesine ye Sozliik kismina bakabi-
Merak Ediyorsamz. Ogrencinin karma§ik buldugu kavramlan aciklamak icin
bazi soru ye yamtlanni bu kesimde ele aldik. Pedagojik nedenlerle ogrencenin ti-
pik sorulan ele aim& Bazilan ogrencinin yanli§ bildigi kavramlara acikhk getir-
mekte , bir kismi kavramlan ba§ka yoldan aciklamakta ye diger bir kismi da
ogrendikleri konulan tutarsizliklanni belirtmektedir. Bu konular bu baskida olduk-
ca. geni§letilmi§tir. Boylece daha iyi cali§an ogrencilere yardimci olunmaktadir.
Konulann bazilan Mum sonu ah§tirmalarinda i§e yaramaktadir. Bu konulanuoku-
tulmasi ogretim iiyesine biralulmaktadir.
Unutmaymiz Notlari. Onceki kavramlan animsatmak ye bazi tuzaldara kar§i
uyarmak amaciyla bu baskiya Unutmaymtz notlan eklenmi§tir. Admdanda anla-
pichgl gibi, bu notlar kavramlarla ye soru coziimii ile ilgili kisa bilgiler vermekte-
•
dir. Aym zamanda, ogrencileri genel hatalardan korumaya cali§maktayiz.
Ozel Konu Kutulart. Verilen uygulamalann, kenar notlarmin ye Merak Ediyor-
saniz konucuklannin bu kitabin vazgecilmez birer parcasi olduklanna inaruyoruz.
 XVI Onsoz
• olarak diizenlendi ye okunmasi istege baglithr.
► coziihni4 orneiderin per cogu
dikkatle segihni§ ye adim adim
igemni§tir.
► BOltim icinde, her ornekten
sonra lid ah§tirma yerilmi§tir.
Ornekler ogrenci-
nin daha karma§ik sorulari coz-
mesine yardimci olacaktir ye ilk
kez bu baskida yeralmaktadir.
ye tied Ah§tnina-
lar bu baskida artuilmi§tir.
► Ozellikli Sorular kitabm en
carpici lusnuthr ye bu baskida
• geni§letilm4tir.
• n ye te§vikleri icin minnettanz. Bu kitabm ortaya Oman e§lerimizin aile ya§a-
Bunu gozoniine alarak, her boliimdeki okuma parcalannm boliim icerigine uygun
olmasma ozen gosterdik. Bu okuma parcalan boliimdeki bilgilere dikkat cekici
Soru cozmenin Yararlari
Yahuzca izleyerek iyi bir golf oyuncusu olunamayacagimn farkmdasimahr. Oyuna 4
bizzat ye sik sik kattlmahstmz. Ogrencinin soru cozmede ustala§abilmesi icin, bu
kitapta verilen biitiin anahtar kavramlan kapsayan ah§tninalar konulinu§tur. Her co-
ziimlii alt§tirma iki cozfilecek ah§tnma ile birlikte verilmi§tir. Aynca, her coziim-
lii ornegi biitiinleyici sorularla takviye etmekteyiz.
Aciklayici Ornekler. Boliimlerde verilen kavramlann pek cogu (ozellikle, og-
rencilerin ev odevi ye smav sorulan olabilecekler) coziimlii orneklerle peki§tiril-
mi§tir. call§an ki§inin olayi goziinde canlandffabilmesi ve oneminin
vurgulanabilmesi icin grafik ye fotograflarla desteklenmi§tir.
Ah§urrnalar. Ornekte anlatilan konunun iyi kavranmasi amaciyla, hemen ornek-
ten sonra verilmi§tir. Her omegi iki ali§tmna izler. Birincisi (Ali§tirma A), ornege
cok benzer. Ikincisi (Ah§nrma B), genellikle ornekten bir basamak daha ileridir. Bu
diizen ogrencinin soru cozme yetenegini geli§tirir. Biitiin bu ah§tirmalann yamtla-
n Ek F de verihni§fir.
Biitiinleyici Ornekler. Bu ornekler boliimde verilen ce§itli soru tiplerini birle§-
tiren ye ba§ka boliimlerdeki bilgilerle de baglantili olan sorulan icerider. Bu soru-
•
lar ogrenciye zor gibi goriiniirse de boyle sorulann nasil cozillecegini ogretmelctedir.
Her boliimde, genellikle dogadan ahntms, cok basamakh Butunleyici Ornek vardir.
Sorular kisunlara aynlim§, herbir lusim yamtlanmi§ ve ara yanitlar son bulgu ile ir-
tibatlanini§tff.
Boliim Sonu Ali§firmalari. Her boliim be soru mai ile sonlamr. Tarama So-
rulari, boliimde verilen ilkelerin dogrudan bir uygulamasidir. Her bin genellikle tek
bir kavrama dayanir. Yanitlar sayisal, simgesel yada yazi ile olabilir. Alormalar
boliimdeki kesimlere gore gruplandffilmi§tir ye Tarama Sorulanna gore daha kap-
samhdir. Alormalar gift soruludur, yani aym tipte iki soru vardir. Biitiinleyici ye
lleri Altoirmalar konulara gore gruplandinlmami§tff. Genellikle, oncekilere gore
daha zordurlar. cozmek icin cogu kez ba§ka boliimlerdeki bilgilerden de yararlan-
mak gerekir. Ozellikli Sorular oldukca ilgi cekicidir. Bu sorular ogrencinin soru
cozme yetenegini geli§tirme balummdan cok onemlidir. Bazi sorular kimya tarihi
ile ilgilidir; bazilan eski onemli deneylere dayanir; digerleri ogrencinin verileri ve
grafilderi degerlendirmesini ister; bir kismi yeni materyalleri ogretmeye call§ff; •
bazilan ise soru cozme teknikleri ile ilgilidir. Ozellikli Sorular sniff ici tarti§mala-
ra, ev odevlerine ye grup calt§malanna kaynakhk ederler.
Kffnuzi renkli numaralar ta§iyan biitiin sorulann yanfflan Ek F de verilmi§tir.
Te§ekkiir
Bu basknun hazirlanmasma pek cok ki§i zamanlarun ayirarak, ele§tirerek ye yazar-
lan yiireklendirerek katkida bulunmu§tur. Kitabm yazilmasinda sayisiz meslekta§
yararh Onerilerde bulunmu§tur. Bu ki§ilerin bazilan a§agida verihni§tir, ama per-
cogundan soz edilmemi§tir. Hepsine minnettanz.
Ozellikle e§leriiniz Ruth Petrucci, Diana Harwood ye Seanie Herring'e sabirla-
mamizdan calmamiza izin vermesiyle gercekle§ti. Onlann sevgi ye destegi
olmasaydi bu kitap yazilamazdi.
ABD ye Kanada'da bize zaman apran, ele§tirilerini esirgemeyen ye anlayi§ gas-
teren ban meslekta§lannuzi a§agida belirtmeyi bir borc biliriz.

Steven Adelman, Purdue University
Fakhrildeen Albahadily, University of
Central Oklahoma
Margaret Asirvatham, University of
Colorado
Alton J. Banks, North Carolina State
University
Richard Bates, Georgetown University
Russel G. Baughman, Truman State
University
Alexis 0. Bawagan, Ottawa-Carleton
Chemistry Institute
Azzedine Bensalem, Long Island
University
Richard Bersohn, Columbia University
Joyce C. Brockwell, Northwestern
University
Jim Byrd, California State University —
Stanislaus
Lisheng Cai, The University of Illinois at
Chicago
Rodney Cate, Midwestern State
University
Thomas Chasteen, Sam Houston State
University
Klaus Dichmann, Vanier College
Charles Drain, Hunter College
John Evans, New York University
Jan M. Fleisher, The College of New
Jersey
Christopher G. Flinn, Memorial
University of Newfoundland
Rene Fournier York University
Regina Frey, Washington University
Lucio Gelmini, Grant MacEwan College
Harry H. Gibson, Jr., Austin College
Marcia Gillette, University of Indiana,
• Kokomo
Jerry Goodisman, Syracuse University
C. Michael Greenlief, University of
Missouri
Michael Hampton, York University
Aynca bu kitabin daha onceki baskismin dtizeltmelerini yapan apgidaki meslek-
taganmiza da te§ekkfir ederiz.
J. Atherton, Memorial University of
Newfoundland
Ronald M. Backus, American River
College
Richard Bretz, The University of
• Michigan—Dearborn
Albert W. Burgstahler, The University of
Kansas
Onsoz XVi
Sherman Henzel, Monroe Community
College
Robert Hilts, Grant MacEwan College •
Pamela Holt, Westmont College
Leonidas J. Jones III, St. Joseph College
George Kreishman, University of
Cincinnati
Charles Kutla, University of Georgia
William LaCourse, University of
Maryland, Baltimore County
Willem R. Leenstra, University of
Vermont
N. Thornton Lipscomb, University of
Louisville
John Maguire, Southern Methodist
University —Dedman College
Albert Martin, Moravian College
Christie A. McDermott, University of
Alberta
Wyatt R. Murphy, Seton Hall University
Allan Nishamura, Westmont College
Joseph Okoh, University of Maryland—
Eastern Shore
Gren Patey, University of British
Columbia
Bernard L. Powell, University of Texas—
San Antonio
Vaughan Pultz, Truman State University
Mary Frances Richardson, Brock
University
Darin Richeson, University of Ottawa
Alan Storr, University of British
Columbia
Iwao Teraoka, Polytechnic University—
Brooklyn
Mark Thachuk, University of British
•
Columbia
Robert Towery, Houston Baptist
University
Maria Vogt, Bloomfield College
Harold Wilson, John Abbott College
Donald Campbell, University of
Wisconsin—Eau Claire
Robert Crabtree, Yale University
Roberta Day, University of
Massachusetts at Amherst
Bob Desiderato, University of North
Texas
 xv i i i on so:
Daryl J. Doyle, Kettering University
John Forsberg, Saint Louis University
• Frank Garland, The University of
Michigan—Dearborn
Carter Gilmer, The University of
Michigan—Dearborn
Peter L. Gold, The Pennsylvania State
University
Stan Granda, University of Nevada, Las
Vegas
Alton Hassell, Baylor University
Sherman Henzel, Monroe Community
College
Andrew J. Holder, University of
Missouri—Kansas City
Charles Keilin, Laney College
Donald Kleinfelter, University of
Tennessee
Richard W. Kopp, East Tennessee State
University
Edwin H. Lane, Williams Jewell College
Stacey Lowery-Bretz, The University of
Michigan—Dearborn
John Maguire, Southern Methodist
University
Patricia A. Metz, Texas Tech University
Quichee Mir, Yakima Valley College
Donald Newlin, Montgomery College
Robert Porod, Rock Valley College
Bernard L. Powell, University of Texas
at San Antonio
4
Bruce Prall, Marian College
Paul Reinbold, Southern Nazarene
University
George E. Shankle, Angelo State
University
Maureen Scharberg, San Jose State
University
Anil K. Sharma, Mississippi Valley State
University
Julie Stewart, El Camino College
Tamar Y. Susskind, Oakland Community
College
Duane Swank, Pacific Lutheran
University
Carl A. von Frankenberg, University of
Delaware
Garth W. Welch, Weber State University
•
Ronald Wikholm, University of
Connecticut
Warren Yeakel, Henry Ford Community
College.

Bu son baskmm ortaya cikmasinda insan ustu emek harcayan Prentice Hall ca-
h§anlanna te§ekktir ederiz. Gozden gecirme i§lemlerinde editor yardimcisi Eliana
Ortiz cok iyi orgiitlendi. Uretim editortimilz Debra Wechsler bilytik saber goster-
di. Aynnttlar ilzerindeki dikkati, ortaya cikan sorunlan cozmedeki ba§anlan ye bii-
din profesyonelce cah§malan nedeniyle kendisine te§ekkitrit bir borc biliriz. Deena
• Cloud ye Karen Karlin' e, bizi daima te§vik etmeleri, sayistz aynntlyt ele almalan,
onurlu calt§malan ye en iyi ogrencilerden beklenen dtizinelerce sorularla bizi zor-
lamalan nedeniyle minnettanz. Son olarak, editorilmtiz John Challice'e olagantis-
tti gayretlerinden dolayt te§ekkiir ederiz. •
Meslekta§lanmadan ye ogrencilerimizden kitap hakkinda gelecek ele§tiri ye
oneriler bu yapitin ya§anu icin cok onemlidir. Onerileriniz bizi memnun edecek-
tir.
Ralph H. Petrucci
r.petrucci@gateway.net
William S. Harwood
wharwood@indiana.edu
F. Geoffrey Herring
fgh@chem.ubc.ca
•
UYARI: Bu kitapta tammlanan ya da formulu verilen pekcok bile§ik, pek cok kim-
yasal tepkime gibi tehlikelidir. Kitapta verilen hic bir deneyi kendi ba§miza, bu is •
icin diizenlemi§ laboratuvarlar dt§mda ve yetkili bir gozetmen olmadikca yapmaya
kallu§maytmz.
 .Maddenin •
Ozellikleri ye
Olctimii
icindekiler

1-1 Kimyamn Amaci

1-2 Bilimsel Yontem
1-3 Maddenin Ozellikleri
1-4 Maddenin Snliflandirilmasi
1-5 Maddenin
SI (Metrik) Birimleri
1-6 Yogunluk ye Ytizde
Bile§imin Soru coziimande
Kullamlmasi
1-7 Bilimsel Olctimlerde
Belirsizlik
1 8 Anlamh Rakamlar
-

n Ozel Komi Bilimsel Yontem

4 Bapnda: Polisu

Raphael'in bu yaghboya tablosu gibi sanat eserlerinin onarnm, bUyilk •

malzemelerin fiziksel ye kimyasal ozelliklerine baglidir.

S on birkac on yilda toplum, gittikce artan bir §ekilde kimyanin bi-

lincine varmaktadir. Bunun nedeni alit yagmuru ye ozon tabakasimn de-
linmesi gibi cevre sorunlarithr. Bununla birlikte, genel yaymlar temel
ilkelerin derinlemesine anlaplmasmda cok fayda saglamaz. Ashnda
kimya biliminin gercek evren sorunlarma uygulanmasmda bu temel il-
kelere gereksinim duyulmaktahr. Temel ilkeler kimyamn konusuna da-
ha sistematik bir yaklapm gerektirir. Bu boltimde kimyarnn en temel te-
rimlerinden bazdari ile kimyasal olciimleri yaparken ye bunlarm so-
nuclarim ifade ederken uygulanan yontemleri goreceksiniz. Bunlarm
bir kismi ile onceki cah§malanmzdan bir yakinhkimz olabilir.
•
•
1
 2 Mum 1 Madde Ozellikleri ye Olctimleri
• Kimya bizi ye etrafimizdaki her§eyi iceren maddenin incelenmesidir. Yaptiginiiz
• Dr. Susan Solomon 1986-87
de Antartika'da Ulusal Ozon
Heyetinde Arqtmna Proje Ba§-
kam olan bir kimyacidir ye stra-
tosferdeki ozon tiiketiminin di-
siplinlerarasi ara§tirmasmda
diinya capindald uzmanlardan
biridir.
• li tuzlarla birlikte su ye organik bile§iklerden olu§urlar. Organik ye inorganik kim-
•• Percy LavonJulian
29
• 0
7)
(.
• rin uretimi kin yontemler geli§firmelidirler. Modern tip insan vticudunda ozel i§lev-
♦ Bir biyokimyaci olan Percy
Julian (1899-1975) soya fasulye-
si ozlerine dayanan birkac Hag
hammaddesi gel4tirmi§tir. Ilk
bgan glokomun tedavisiydi. En
• sonunda Dr. Julian eklem yangi-
51 (iltihabi) ye diger rahatsizlik-
larm tedavi edildigi kendine ait
bir §irket kurdu.
1-1 Kimyamn Amaci
i§lerin cogu bir kimyasal maddeyi digerine doni4tiiren kimyasal tepkimeleri ice-
rir. Yemek pi§irirken kimyasal tepkimeleri kullaninz. Yemek yedikten sonra, vti-
cudumuzda bu yiyeceklerden besin degeri olanlan alabilmek icin karma§ik kimya-
sal tepkimeler olur. Otomobillerimizde yakit olarak kullandigimiz benzin dtizine-
lerce farkh kimyasal maddelerin bir kammuchr. Otomobili cali§tiran enerji bu ka-
n§imm yanmasiyla saglamr. Ne yank ki, benzinin yanmasiyla olu§an maddelerin
bazilanmn duman olu§umuna katlusi vardir. Modern toplumu rahatsiz eden cevre
sorunlanmn cogunun kimyasal ktikenli olmalanna kar§m, bu sorunlan kontrol eden
ye diizelten yontemlerin biiyiik oranda kimyasal nitelildi olmasi da celi§kidir. Kim-
ya bircok balumdan herkesi ilgilendirir.
Kimya, bilimin diger bircok alamyla ve insanm ugra§tigi bircok alanla ili§kili ol-
dugu icin, bazen "merkez bilim" olarak bilinir Gine§ pilleri, transistorler ve fiber
optik kablolar gibi elektronik aletleri iyile§tirmek kin yeni maddeler geli§tiren kim-
yacilar, ldmyamn fizik ye miihendislilde ortak konulan tizerinde cali§fflar. Kanser
ya da AIDS e kar§i kullanilacak yeni ilaclar geli§tiren kimyacilar kimyanm farma-
koloji ve tip ile ortak alanlannda caliprlar.
Biyokimyacilar canh organizmalarda olu§an kimyasal i§lemlerle ilgilenirler. Fi-
zikokimyacilar kimyanm tumune yonelen temel sorulan yamtlayabihnek amaciyla, •
fizik ye kimyanm temel ilkeleriyle cali§fflar. Bu sorular §tiyle orneklenebilir. Bazi
maddeler birbirleriyle tepkimeye girerken neden bazilan tepkime vermez? Belirli bir
kimyasal tepkime hangi luzla olu§ur? Bir kimyasal tepkimeden ne kadar faydah ener-
ji tiretilir? Analitik kimyacilar kimyasal maddeleri ayirmanm ve tammlamatun yol-
larnu incelerler. cevre bilimciler analitik kimyacilarm geli§tirdikleri yontemlerin bir
cogunu kullanirlar. Organik kimyacilar dikkatlerini, diger birkac elementle birlikte,
karbon ve hidrojen iceren maddeler tizerinde yogunla.5tirmi§lardir. Maddelerin bitytik
cogunlugu organik kimyasal maddelerdir. Omegin canh hticreler az miktarda ce§it-
yam konulan bazi yonlerden calu§salar da, inorganik kimyacilar karbon di§mda ka-
lan pekcok elementle ilgilenirler.
Kimya "geli§imini tamamlamir bir bilim olmalda birlikte, kimyanm it yapsi ya-
mtlanmami§ sorular ye aciklanmarm§ olaylarla doludur. Modern teknoloji, olaga-
niistii ozellikler ta§iyan yeni maddeleri gerektirdigi itin, kimyacilar da bu maddele-
leri yerine getirebilecek ilaclara gereksinim duymaktadir. Kimyacilar bu Raglan ol-
dukca basit ba§langic maddelerinden sentezleme yontemlerini belirlemelidirler. Top-
lum, kirlilik kontrolunda geli§tirilmi§ yontemlere, ender bulunan maddelerin yerini
alabilecek §eylere, zehirli anklann tehlikesiz bir §ekilde yok edilmesine ye yakitlar-
dan enerji elde edilmesinde daha etkin yollara gereksinim duymaktadir. Bu alanla-
nn hepsinde kimyacilar cah§ff.
Bilimdeki ilerleme bilim adamlannin cali§ma §ekillerine baghdff. Bunlar da
dogru sorulann sorulmasi, dogru yamtlan vermek icin dogru deneylerin tasarlan-
masi ye bulu§lann mantikh acildamalarla yorumlanmasidir. Bilimsel yontemi da-
ha aynntih bir §ekilde inceleyelim.
1-2 Bilimsel Yontem
Bilimi diger cali§ma alanlanndan apt-an §ey bilim adamlanmn bilgi edinmek
kullanchldan yontem ye bu bilginin ozel onemidir Bilimsel bilgi dogal olaylann
aciklanmasmda bazende gelecekteki olaylann onceden tahmin edilmesinde kulla-
nabilir.
 12- Bilimsel Yontem 3
Eski Yunanhlar bilgi edinmek icin ozellikle matematikte olmak there, bazi giic-
lti yontemler gelistirdiler. Yunan yaklastmt, bazi temel varsayimlar ya da gerekce-
lerle baslamaktadff. Ondan sonra, tiimdengelim olarak bilinen yontemle belirli so-
nuclar mantikh bir Kra izlemelidir. Ornegin a = b ye b = c ise o zaman a = c dir.
• Bununla birlikte, tiimdengelim bilimsel bilgi edinmek icin tek basma yeterli degil-
dir. Yunanh filozof Aristotle hava, yeryiizii, su ye atesi dort temel madde olarak var-
saymqnr. Diger biitiin maddelerin bu dort elementin birlesmesiyle olustuguna Man-
nustff. Birkac yfizyll oncesinin kimyacilari (daha cok simyacilar olarak bilinirler)
kursunu altma dontistiirmek icin dort element kavraimrn bosuna uygulamaya ug-
rasrmslar ye bircok nedenden dolayi basanstz olmuslardff. Bunlardan biri dort-ele-
ment varsaytmimn yanks olmasidir.
Bilimsel yontem, onyedinci yfizyilda Galileo, Francis Bacon, Robert Boyle ve Isa-
ac Newton gibi kisilerle baslarmstff. Yontemde anahtar, baslangicta hic varsayun
yapmakstzm dogaya iliskin olaylann dikkatli bir sekilde gozlenmesidir. Bir genel-
leme ya da dogal yasa bir modelin olusmasma yetecek kadar gozlemler yapildiktan
Gozlem: dogal sonra fonniillestirilir. Dogal yasalar dogarun gerceklerinin kisa ve cogunlukla ma-
veya deneysel tematiksel olarak ifadeleridir. Genel bir ifade ya da dogal yasaya gotifffilen gozlem-
leme islemi indiikleme diye bilinir Ornegin, onaltmci yfizythn baslarmda Polonya-
h gokbilimci Nicolas Copernicus (1473-1543) astronomiye iliskin dikkatli gOzlem-
Gegici aciklama: leriyle Diinya'nm Ones etrafinda dairesel bir yoriingede dondfigii sonucunu cikar-
• varsayim mistir. Copernicus'un ifadesini bir genellestirme ya da dogal yasa olarak
Dogal yasamn bir diger ornegi radyoaktif bozunma yasasidir. Bu yasa radyo-
Deneyler
aktif bir maddenin aktif olmayan bir hale gelmesi icin gececek siireyi ifade eder.
varsaynnut yetersiz Bir bilim adami dogal yasadan cikanlan sonuclann deneysel sonuclarla uygun-
oldugunu lugunu gorebilmek icin dogal yasayi deney olarak bilinen kontrollu bir caltsma ile
gosteriyorsa
degi§tir. analiz etmelidir. Bir dogal yasamn basanstm gozlemleri Ozetleyebilme ye yeni do-
ga olaylanm ongorme yetenegine gore degerlendirebiliriz. Copernicus'un caltsma-
t sum biiytik basanst gezegenlerin gelecekteki konumlarnm cagdaslanninkine gore
Varsayimi kamtlamak daha dogru olarak tahmin etmesinden ileri gelir. Bununla birlikte, bir dogal yasa-
kin tasarlanan deneyler yi bir mutlak gercek olarak diisiinmemeliyiz. Gelecekteki deneyler yasayi degistir-
meyi gerektirebilir. Gezegenlerin dairesel degil eliptik yoffingelerde gezdigini gos-
4 teren Johann Kepler, yanm asir sonra Copernicus'un fildrlerini gelistirmistir.
Varsayimi geni§leten
Varsayim bir dogal yasamn gegici bir actklamastchr. Eger bir varsayim deney-
r ye tahminler veren
kuram (veya model) sel sonuclarla cedsmiyorsa, kurama donfisiir. Bu terimi daha genic anlamda da
kullanabiliriz. Kuram, dogal olaylan actklamak ye bunlara iliskin daha fazla ongo-
•
t rfilerde bulunabilmek icin kullamlan bir model ya da dogaya balus tarzidff. Fark-
hhk gosteren veya cansan kuramlar onerildigi zaman genellikle ongardiiklerinden
Deneyler modelin
yetersiz oldugunu en ba§anit olan secilir. Ayrn zamanda, en basit, yani en az sayffla varsaytmlan ice-
gOsterirse kuranu ren kuram yeglenir. Bir sure sonra, yeni kamtlar toplandikca, cogu bilimsel kuram-
degi§tir. lar degistirilir ye bazilan da gecerliligini yitirir.
t Bilimsel yontem gozlemler, deneyler, yasa ve hipotezlerin formiillendirilmesi ve
kuramlann bir bile§imidir. Yan tarafta yontem, alu§ semast ile gosterilmistir. Bir ye-
Kuramm ongohilerini
kamtlamak icin deneyler
mek kitabt kullamr gibi, yahuzca bir dizi islemlerin izlenmesinin bilimsel basanyt ga-
ranti edecegine inanmak yanh§ olur Bilim adamlan, kendi alanlannda bir diiAnme
4 dizgesi gelistirirler. Fakat boyle bir dizge baslangtcta basanh sonuclar verirse de za-
Son deneyler ve manla .daha az basanh sonuclara gotfirfir ye yeni bir dizgeye gerek duyulmaya bas-
gozlemler modelin lamr. Ornegin, psikiyatride uzunca bir zaman butun zihinsel hastahldann bedenin
yetersizliklerini
gOstermerse
degil beynin bir urunu olduguna inarnlmaktadn-. Psikiyatride yeni bir dizge bazt zi-
hinsel hastahklara vticuttaki kimyasal dengesizliklerin sebep oldugunu kabul eder.
•
• kuram kamtlandi. Bilimde bazan rastlantflann da pap oldugu gotulmustur. Ornegin; X - ismlan,
radyoaktiflik, penisilin gibi bircok buluslar rastlann eseridir. 1939 da Charles Go-
♦ Bilimsel yOntem omeklendi.
odyear, dogal kaucugu sogukta daha az lunlgan, stcakta daha az yaptskan yapacak
bir islemi arastmyordu. Bu calisma strasinda dogal kaucuk-kiildirt kansimi mak
 4 BOliim 1 Madde Ozellikleri ye Olciimlen
• lere kar§i da siirekli uyanik olmandirlar. Olasi ki, hic kimse "§ans hazirlildi dii§iin-
1.0111S''
PASTEUR
QUE FRANDAISE
• Lois Pasteur (1822-1895). Bi-
ll limsel yontemin bu biiyiik onde-
ri, hastahkta mikrop kuramim,
siitiin "pasterizasyonu" ve steri-
lizasyon konulannda onemli ca-
li§malar yapini§, kuduz apsini
bulmu§tur. Bazilarinca turn za-
manlann en biiyiik hekimidir.
Ashnda o bir hekim degil, egiti-
mi ve meslegi ile bir kimyaciydi.
• Fiziksel Ozellikier ye Fiziksel De§i§imler
• buyuk topaldar halinde elde
bir soba iizerine kaza ile dokiildii. Burada olu§an maddenin tam istedigi ozellikler-
de oldugunu hayretle gordil. i§te bu yiizden, bilim adamlan beklenmedik gozlem-
ceye iistiindiir" diyen Louis Pasteur kadar bu olaylann bilincinde degildir.
1-3 Maddenin ozellikleri
Kimyanm tanimlanndan biri "kimya maddenin bile§im ye ozellikleri ile ilgilenen
bilim dandir" §eklindedir. Bu tanim madde, bileqim ye ozellik terimlerini icerir.
Oyleyse, kimyamn ne oldugunu daha iyi anlamak icin bu terimlerin iyi bilinmesi
gerekir. I§te bu ye bundan sonraki kesimde sozkonusu terimleri yakindan incele-
yecegiz.
Madde bo§lukta yer tutan, kiitle denen bir ozellige sahip ye eylemsiz olan her-
§iydir. Her insan bir madde kolleksiyonudur (toplulugudur). Biz hepimiz bo§lukta
yer kaplanz ye agirlilda ifade ettigimiz bir kiitlemiz vardir. (Kittle ye agirhk Ke-
sim 1-5 de aynntili olarak verilmektedir. Eylemsizlik Ek B'de tammlanim§fir).
cevremizde gordugumuz tiim nesneler madde kapsamina girer. Atmosferdeki gaz-
lar, gozle gorilnmeseler bile birer maddedir. ciinku bunlar da bo§lukta yer kaplar-
lar ve birer ktitleleri vardir. Giine§ i ySigi ise bir madde degil bir enerji §eklidir. Ener-
,
ji kavrami daha ilerideki boliimlerde anlatilacaktir.
Bile§im bir madde orneginin bile§enlerini ve bunlarm madde icindeki bagil oran-
•
lanni belirtir. Bildigimiz su, iki basit maddenin (hidrojen ye oksijen) sabit oranlar-
daki bile§imidir. Kimyaciya gore suyun bilesimi kiitlece %11,19 hidrojen ye %88,81
oksijendir. Agartici ye mikrop oldOrticii (antiseptik) olarak kullanilan hidrojen pe-
roksit de hidrojen ye oksijenden olu§ur, ama bile§imi suyunkinden farkhdir. Hid-
rojen peroksit kiitlece %5,93 hidrojen ye %94,07 oksijenden olu§ur.
Ozellikler, bir madde ornegini ba§ka madde. orneklerinden ayiran niteliklerdir.
Kimi durumlarda ozellikler gozle goriilebilir. Ornegin, kizil kahve renidi kati ba-
lur ile son kati kiikiirdii renk ozellikleri ile ayirdedebiliriz (Sekil 1-1). Maddenin
ozellikleri, genellikle, fiziksel ozellikler ve kimyasal ozellikler diye iki grupta top-
lanabilir.
Fiziksel ozellik maddenin bile§imini degi§tirmeyen ozelliktir. Ornegin, baker do-
villerek levha ya da yaprak haline getirilebilir (Seidl 1-1). Bu ozellik maddenin ki
a
► SEMI_ 1-1
Ort ye balarin fiziksel
ozellikleri
Topak halindeki kukurt
(solda) cekicle toz halinde
ufalamr. Dogal bakirdan
edilen balm- kticiik top hali-
ne getirilebilir, cekicle ince
levhaya doniisturtilebilir, tel
halinde celdlebilir.

♦ $E KIL 1-2
cinko ye altmm kimyasal dzel-
• Hidroklorik asitle tepkime-
leri.
cinko ile kaplanmq civi hidrok-
lorik asitle tepkir ye hidrojen ga-
ze kabaraklart olulturur. Akin
zincir hidroklorik asitten etkilen-
mez. Bu resimde cinko kaplama
tiiketilmi§ ve alttald demir civi
ortaya cilcnu§lir. Demirin hid-
roklorik asitle etkile§mesi asit
cozeltisini renklendirir.
► Atom tiiru, atom numarasi di-
ye bilinen bir ozellilde belirtilir.
(sayfa 43'e bakin). Son yillarda
niikleer fizikte ara§tirmalar yeni
birkac elementin iiretimini sagla-
mi§tr. Atom numaralan 110 ve
111 olan elementler 1994 te, 112
olan 1996 da ve 114, 116,118
olanlar ye 1999 da bulunmu§tur.
• lami§lardir. Bazi durumlarda bir bile§igin bir molekuliinii ayffabiliriz. Molekiil,
1 -4 Maddenin Stntflandirdmast 5
rilgan olmama (dovidebilirlik) ozelligidir. Ktildirt ise kirilgandir ve cekicle &WO-
hirse toz haline gelir. Balunn kiiktirtte bulunmayan diger ozellikleri ince tel hali-
ne cekilebilmesi, isi ye elektrigi iletmesidir.
Bazan bir madde ornegi, fiziksel degi§meye ugrayarak, fiziksel gortintimiinti
•
degi§tirebilir. Fiziksel degi§mede maddenin bazi fiziksel ozellikleri degi§ir, ama
bile§imi degi§meden kalir. Ornegin, sivi su donarak kati su (buz) olu§turdugunda
(fiziksel degi§me), kesinlikle farkh gortiniirse de bile§imi hala kiitlece %11,19 hid-
rojen ye %88,81 oksijendir.
Kimyasal ozellikler ye Kimyasal De§ilimler
Kimyasal degilme ya da kimyasal tepkimede bir ya. da daha fazla madde ce§iti
farklt bile§imlerde yeni madde orneklerine donii§iir. Oyleyse, kimyasal degi§me,
maddenin bile§iminde meydana gelen degi§medir. Buna gore, kagfflin yanmasi bir
kimyasal degi§me olarak aciklanabilir. Kagit karmavk yapida bir madde olmasma
karphk, ba§hca karbon, hidrojen ye oksijenden olu§mu§tur. Ba§lica yanma Mind iki
gaz olup bin karbon ye oksijenden meydana gelmi§ (karbon dioksit), digeri hidro-
jen ye oksijenden meydana gelmi§ sudur (buhar halinde). Kagidin yanabilirligi kim-
yasal ozellige bir ornektir. Buna gore, kimyasal ozellik, bir madde orneginin, bel-
li bile§iminde bir degi§me meydana getirebilmesi (ya da getirememesi)
•
yetenegidir.
cinko, hidroklorik asit cozeltisi ile tepkimeye girerek hidrojen gaze ye cinko
klortinin sulu cozeltisini verir (Sekil 1-2). cinko nun hidroklorik asitle tepkime ve-
rebilme yetenegi, cinkonun ayirdedici kimyasal ozelligidir. Album hidroklorik asit-
le tepkime venue yetenegi olmaytp, altimn kimyasal ozelliklerinden biridir
1-2). Sodyum yalnizca hidroklorik asitle degil, su ile de tepkime verir. cinko, ba-
lur ye alumn bazi fiziksel ozellikleri benzerdir. Ornegin, ticii de dovidebilir, elekt-
rigi ye isiyi iletir. Oysa cogu kimyasal ozellikleri oldukca farklidir. I§te bu neden-
le, suyla tepkimeyen cinko, cati civilerinde, can su oluklannda ye gaff kaplamala-
nnda kullanildigi halde, suyla tepkime veren sodyum bu i§lerde kullanilmaz. Alti-
mn da mticevher yapiminda ye para basiminda kullanilma nedeni kimyasal etkin-
ligi olmamasidir. Altm kararmaz ye paslanmaz. I§te, cah§malanmz, maddelerin
neden farkh ozellikler gosterdigini ye bu farkhliklann maddelerin kullamm alan-
lanm nasil belirledigini ortaya vkaracakur.
1-4 Maddenin Surnflandinlmasi
•
ilerideki boliimlerde gorecegimiz gibi, madde, atom denen cok kiicilk birimlerden
olu§ur. Gintimilzde 115 resit atom bilinmektedir ye biitiin maddeler bu 115 atom
ce§idinden meydana gelmi§tir. Bu 115 farkh atom 115 farkh elementin temelini
olu§turur. Tek bir atom ce§idinden olu§mu§ maddelere element denir. Bilinen ele-
mender karbon, demir ye gOmil§ gibi cok tamnan madddelerden, lutesyum ye tul-
yum gibi fazla tanidik olmayan maddelere kadar uzanir. Elemenderin 90 kadan
dogal kaynaldidir. Kalan kismi dogal olarak meydana gelmez, yalmzca laboratu-
varlarda olu§turulur. On kapagm icinde elementlerin tam bir listesini ye periyodik
cizelgeyi bulacaksimz. Periyodik cizelge, elementlerin kimyasina ili§kin bir yol
gostericidir. Bu cizelgeyi Boliim 2 de inceleyecegiz ye biitiin kitap boyunca bun-
dan yararlanacagiz.
Kimyasal bile§ikler iki ya da daha fazlafarkli element atomunun birle§mesiy-
le olu§an maddelerdir Bilim adamlan milyonlarca farkh kimyasal bile§ik tamm- •
bile§igi olu§turan atomlan, bile§ikteki ile ayni oranda iceren en kiiciik birimdir. Su
iki hidrojen atomunun bir oksijen atomuna bagh oldugu tic atomlu bir
birimdir Hidrojen peroksit moleldilti iki hidrojen atomu ye iki oksijen atomu ice-
 6 Boltim 1 Madde Ozellikleri ve Olctimleri

rir. lid oksijen atomu birbirine baglidir ye her oksijen atomuna bir hidrojen baglan-
Buna karsthk, kan proteini gama globulin 19996 atomdan olusur. Ancak
• bunlar karbon, hidrojen, oksijen ye azot olmak tizere dort cesittir.

H
ZoN
H
•

V •v
...V.7;i1V , • ire
• Bu sekil homojen mi yoksa
heterojen midir? Bir mikroskop-
la baluldiginda homojenize
stittin sulu bir ortamda dagil-
nus yag kiffeciklerinden olustu-
gu goruliir. Homojenize sift hete-
rojen bir kansimdir.
/H
HN 0-0
Gama globulin
Bir element ya da bilesigin bilesimi ye ozellikleri verilen bir ornegin her tara-
finda aynffiff ve bir ornekten digerine degismez. Element ye bilesiklere saf mad-
de adi verilir. Saf maddelerin kanstmlannt tammlarken homojen kammlar ya da
cozelti terimlerini kullaninz. Bilesimi ve ozellikleri verilen bir ornegin her tarafin-
da aym olan, ancak bir ornekten digerine bilesim ye ozellikleri degisebilen kamis
sekerinin sudaki cozeltisi, cozeltinin her tarafinda "tath"thr, fakat seker ye suyu
farkh oranlarda iceren bir baska seker gozeltisinin "tathligi" oldukca farkh olabi-
lir. Normal hava cesitli gazlann, bashca azot ye oksijen elementlerinin homojen bir
grj te kanstmfflir. Deniz suyu su, sodyum kloriir (tuz) ye diger bilgiklerden olusan bir
cozeltidir. Benzin dtizinelerce bilesigin homojen bir kansimi veya cozeltisidir.
Kum ve su orneginde oldugu gibi heterojen karipmlarda bilesenler farkh
••
gelere aynhrlar. Buna gore, kansimm bir yerinden digerine bilesim ye fiziksel ozel-
likler degisebilir. Mayonez, bir beton parcast ye bir bitki yapragi heterojendirler.
Genellikle heterojen kanstmlar homojen olanlardan kolaylikla ayffdedilebilirler.
Maddeyi elementler, bilesikler, homojen ve heterojen kansimlar olarak simfiandi-
ran sema Sekil 1-3 de ozetlenmistir.

Maddeler

• Hay Fiziksel Evet

islemle
aynlabilir mi? 4

Saf madde Kansim

Evet Kimyasal a ir Evet Her ay ir

islemle tarafi
parcalanabilir mi? aym mi?

Bilesik Element Homojen Heterojen

1-3 Maddenin smiflandinlmasi *ernes!
Bir madde ornegi ya saf maddedir (element veya bilesik) ya da bir kansimdir. Molekiil
• diizeyinde, bir element tek tiir atomlardan olusurken bir bilesik iki ya da daha fazla farldi
tiirde atomun birarada tutuldugu molekiillerden olusur. Homojen bir kansimda atomlar
veya molekiiller molekiil diizeyinde rastgele kansmislardff. Su molektilleri tabakasi iize-
•
rinde yiizen oktan molekiilleri (benzinin bilesenlerinden biri) tabakasmdan olusan hetero-
jen kansunlar, fiziksel olarak aynhrlar.
 1-4 Maddenin Sintflandinlmasi 7

Kan§ingarin Aynimasi
Bir kan§im uygun fiziksel yontemlerle bile§enlerine aynlabilir. Kum ye suyun he-
terojen kan§mum bir kez daha dii§tinelim. Bu kan§im gozenekli bir stizgec kagidi •
konulmu§ bir huniye dokiiltirse su gecer, kum sitzgec kagichnda kahr Bir katimn,
icinde bulundugu sividan aynlma i§lemi siizme diye bilinir (Sekil 1-4a). Siz olasi-
hkla i§lemi laboratuvarda kullanacakstmz. Diger taraftan, btitiin bile§enler ka-
gittan gececegi icin balm. (II) sulfatm suda1ci homojen kat-1pm= (cozelti) stizme
ile ayiramayiz. Bununla birlikte, bakir (II) stilfat ye su cozeltisini kaynatabiliriz.
Kaynayan cozeltinin buhanndan saf sivi ye su elde edilir. Btittin su uzakla§nnldt-
gmda geriye balm- (II) siilfat kahr. Bu i§lem damitma diye bilinir (Sekil 1-4b).
Modem kimyacilar icin elyeri§li bir diger apt-ma yontemi, bile§iklerin kagtt ye
ni§asta gibi farkh kati maddelerin yiizeylerine yamma egilimlerindeki farkhhga da-
yamr; kromatografi teknigi bu ilkeye dayanir. Bir stizgeg kagidi tizerinde murek-
kebin bile§enlerine aynlmasindaki gibi kromatografi ile etkin sonuclar elde edile-
bilir (Sekil 1-4c-d).

BileOklerin Ayrimasi
Fiziksel degi§meler stiresince, bir kimyasal bile§igin yapismda hic bir degi§iklik ol-
•
maz. Fakat kimyasal degi§ikliklerle onu olu§turan elementlerine ayrtoirdabilir.
•

•
(a) (b)

► $EKiL 1-4
Kammlann aynlmasc fiziksel bir Islam
(a)Heterojen bir kan§mun sOzme ile aynlmasi. Sivi hek-
san gecerken kati balm. (H) stilfat sitzgec kagichnda kahr.
(b)Homojen bir kan§mun danutma ile aynhnasr. Su On-
ce buharlapp sonra yogunla§arak sagdaki balonda topla-
mrken bakir (H) sulfat soldaki balonda kahr.
(c)Miirekkebin kromatografik olarak bile§enlerine aynl-
masr. Su kagit tizerinde ilerledikce siyah murekkep koyu •
• bir leke olarak gorulur. (d) Su miirekkebin renkli bile§en-
lerini cozer ye bu bile§enler kagida yamma egilimlerinin
farkhhgma gore kagn tizerinde farkh bolgelerde tutunur-
lar.
(c) (d)
 8 Bohim 1 Madde Ozellikleri ye Olciimled
Bile§iklerin onlan olu§turan elementlerine ayn§finlmasi, kan§imlann sadece fizik-
sek aynlmalanndan gok daha zor bir konudur. Demir oksit filizlerinden demirin
• oziitlenmesi bir yiiksel finnda olur. Saf magnezyumun magnezyum kloriirden en-
diistriyel iiretiminde elektrik gerekir. Bir bile§igi kimyasal bir tepkime ile diger bi-
le§iklere donii§tfirmek onu olu§turan elementlerine ayirmaktan genellikle daha ko-
laydir. Ornegin, amonyum dikromat isitildigi zaman krom (III) oksit, azot ve suya
•
ayn§ir. Bir zamanlar filmlerde volkan gorunumu vermek iizere kullamlan bu tep-
kime Seidl 1-5 de gosterilmi§tir.

Maddenin Halleri
Madde genellikle kati, sivi ve gaz olmak fizere tic halde bulunur. Bir katida atom-
lar ya da molekiiller birbirine gok yalundir Bazen de kristal diye bilinen gok dii-
zenli bir yapida bulunurlar. Bir katimn belli bir §ekli vardir. Bir s ►daki atom ya
da molekiiller genellikle bir katininkine gore birbirinden cok daha uzaktirlar. Bu
atom ya da molekiillerin hareketliligi siviya en onemli ayirdedilebilme ozelligi olan
akin yetenegini verir. Sivilar bulundugu kabm tabanmi kaplar ve kabm §eklini ahr-
♦ $EK1L 1-5
Kimyasal bir de§isim: amon-
lar. Bir gazda atomlar ya da moleldiller arasmdaki uzakhk bir sivirunldnden cok da-
yum dikromatin ayrismasi
ha bilyiiktiir. Bir gaz daima bulundugu kabi doldurmak iizere genle§ir. Ko§ullara
bagh olarak, bir madde yalmzca bir halde goriilebilir ya da ski veya (lc halde de ola-
bilir. Buna gore, kiiciik bir havuzdaki buz, baharda erimeye ba§ladigmda su lid hal-
de bulunur: kati ve sivi (gergekte, havuz iizerindeki su buhanm da dii§iiniirsek (lc •
hal).
ekil 1-6 maddenin jig halini iki seviyede karpla§tinr. Makroskopik seviye ci-
simlerin di§ goriinii§lerine gore maddeyi gozlerimizle nasil
Mikroskopik seviye maddeyi kimyacilann dulundugu §ekilde, yani atomlar ve mo-
lekiillere ye ye bunlann davram§ina gore tammlar. Bu kitapta maddenin gozlene-
bilir bircok makroskopik ozelliklerini tanimlayacagiz, fakat bu ozellikleri acacia-
mak icin, sikca atom ya da molekill seviyesinde, yani mikroskopik seviyede dii§ii-
necegiz.

1-5 Maddenin olciilmesi: SI (Metrik) Birimleri

• Kimya nicel bir bilimdir. Bu ise birgok durumlarda bir maddenin bir ozelligini 61-
cebilecegimiz ye bunu bilinen degerde bir ozellige sahip olan bir standart ile kar-
► Sayisal olmayan bilgi niteldir, §ila§tuabilecegimiz anlarnindadir. Olcumu bir sap ye bir birimin carpimi ile ifade •
mavi renk gibi. ederiz. Birim, olciilen niceligin karpla§tirildigi standard( gosterir. Futbolda oyun
alanimn uzunlugu 100 yd dir dedigimiz zaman, alan uzunluk standard' diye bilinen
yard (yd) dan 100 kat uzundur anlami cikar. Bu kesimde kimyacilar icin onemli ba-
zi temel olgiim birimlerini ogrenecegiz.
Olciimiin bilimsel sistemi Systeme Internationale d' Unites (Uluslararasi Birim-
ler Sistemi) diye bilinir ye SI §eklinde kisaltihr. Bu sistem metre (m) diye bilinen
uzunluk birimini temel alan metrik sistemin modern §eklidir. Ekvatordan kuzey
kutba kadar olan uzaldigin 1/10 000 000 u metre olarak tanunlamr ye Paris'te sak-
lanan bir metal cubugun uzunluguna gevrilir. Ne yank ki bu uzunluk sicakhlda de-
gi§ir ye tam olarak tekrarlanamaz. SI sistemi metre igin standart cubuk yerine her
• yerde olu§turulabilen bir nicelik koymu§tur. 1 metre i§igm vakumda 1/299 792
458 s'de katettigi mesafedir. Uzunluk SI sisteminde yedi temel birimden biridir
(Bak cizelge 1.1). Diger tiim fiziksel nicelikler bu yedi birimden tiiretilen birim- •
lere sahiptirler. SI ondalik bir sistemdir Temel birimden, on'un kuvvetleri kadar
farkhhk gosteren nicelikler, temel birimden Once, oneklerle belirtilmi§tir. Orne-
gin, kilo oneki temel birimin bin kati (103) m gosterir; k olarak lusaltihr. Buna go-
 1-5 Maddenin Olciilmesi: SI (Metrik) Birimleri 9

•
•

(a) (b) (c)

♦ 5EKIL 1-6 Maddenin makroskopik ve mikroskopik gori.iniimleri

Resimde goriilen golde suyun tic hali makroskopik olarak algiladigirmz §ekildedir —
(a) buz (kart su), (b) stet su ye (c) su buhan. Yuvarlak §ekiller kimyacilarm maddenin bu
hallerini mikroskopik olarak nag' dusundiiklerini gosterir. Buz (kati su) un yapist herbiri
bir oksijen ye hidrojen atomu iceren su molektillerinin oldukca yalcm istiflenmesiyle
olumu§tur. Sivi suyun birimleri hareketli su molekiilleridir. Suyun gaz hali birbirinden
oldukca uzak su molektillerinden olu§ur.

•
• cIZELGE 1.1 Temel SI Ilicelikleri

Fiziksel Nicelik Birim Kisaltma

Uzunluk metre m
Kiltle kilogram kg
Zaman saniye
Sicalchk kelvin K
Madde miktaria mol mol
Elektrik alurrub amper A
Aydmlik §iddetic kandil cd
aMol Kesim 2-7 de verilmi§tir. •
b Elektrik alum Ek B de ye Bohim 21 de tannnlantm§tr.
• Aydmlik §iddeki bu kitapta ele almmanu§lir.
 10 Boltim 1 Madde Ozellikleri ye Olciimleri

cIZELGE 1.2 SI Onekleri re 1 kilo metre = 1000 metre, ya da 1 km = 1000 m dir. SI onekleri cizelge 1 - 2
de verilmiltir.
• Kat Onek Kimyada cogu olciimler SI birimleriyle yaplllr. Kilometreyi metreye cevirirken
oldugu gibi, bazan SI birimlerini birbirlerine cevirebiliriz. Diger zamanlarda diger
10 18
10 15
10 12
eksa (E)
Peta (P)
tera (T)
birimlerde ifade edilen olctimleri SI birimlerine veya SI birimlerini diger birimle-
re cevirmeliyiz. Biittin bu durumlarda cevirme yolu diye bilinen bir dtizen icinde
•
io9 giga (G) bir cevirme faktorii veya bir seri cevirme faktorti kullanabiliriz. Bu boltimiin sonun-
106 mega (M) da, problem cortimiinde cevinne yolu yontemini uygulayacagiz. Yontem Ek A da
i o3 kilo (k) biraz daha aynntth tammlannu§dr.
1 02 hekto (h)
10 deka (da) Katie
deli (d) Kiitle bir cisimdeki madde miktarim belirtir ye SI de kink standards 1 kilogram (kg)
10-2 sand (c) dir. Kimyadaki uygulamalann cogu icin kilogram oldukca bilytiktiir. Gram (g) bi-
mili (m) rimini daha cok kullaninz (yalda§ik tic aspirin tabletinin ktitlesi).
10 6 mikro (p,)a Agirlik bir cisim tizerindeki yercekimi kuvvetidir. Matematiksel e§itliklerde gos-
10-9 nano (n) terildigi gibi, kale ile dogru orantilkhr.
1042 piko (p)
10-15 femo (t) Wam ye W = g m . (1.1)
• 10-18 atto (a) Bir cismin Ictitlesi (m ) nerede ye nasil olgtildtigtine bagh olmaksizin sabittir. Di-
ayunan harfi p. ("mu okunur"). ger taraftan agffhgt (W) degi§ebilir, ctinkti yercekimi ivmesi (g) yerytiztinde bir
yerden bir yere az da olsa degi§ir. Buna gore, Rusya'da St. Petersburg'da 100,0 kg
aglrllgmdaki bir cismin Panama'daki aglrhgi yalmzca 99,6 kg dir (yalda§dc %0,4
•
daha az), ancak kiitlesi her lid yerde de aym&r. Aym cisim ayda yalmzca 17 kg agir-
ligmdadir. Agfflik bir yerden bir yere degi§mekle birlikte bir cisim her tic bolgede
de aym kiitleye sahiptir. Agtr/ik ye kiitle terimleri sikca birbirinin yerine kullandir,
►oc simgesi "orandlide anla- ancak kUtle madde milctannm olctistidtir. Kiitle olciinatinde cok kullarulan labora-
mindathr. Bu, e§itlik i§areti ye
bir °rand sabiti ile degistirilebi tuvar aleti terazi diye bilinir (tart!, yanh§ olarak, terazi diye bilinir)
lir. E§itlik (1.1) deki g sabiti yer Bir tartida kullamlan ilke, bilinmeyen ktitle tizerinde etki eden yercekimi kuv-
cekimin ivmesidir (Ek B ye ba- vetiyle e§it btiyiikkikte olan ye kesinlikle olcidebilen kar§i koyma kuvvetinin bu-
lamz). lunmastthr. Eski tip terazilerde bu denlde§tinne, ktitlesi kesin olarak bilinen agir-
hIdar tizerindeki yercekimi kuvveti ile yaptlff. Giintimtizde laboratuvarlarda en cok
gortilen terazi dirt olan elektronik tartida dengeleme kuvveti bir elektromanyetten
elektrik alum' gecirerek olu§turulan bir manyetik kuvvettir. Once, terazi kefesin-
de bir cisim yokken ba§langic tartim koplu saglamr. Tardlacak cisim kefeye ko-
• nuldugunda bglangic tartim ko§ulu bozulur. Denge ko§ulunu yeniden saglamak icin
elektromanyetten ek bir elektrik alum' gecirilmelidir. Bu ek alumin bilytikltigii tar-
tilacak cisimin kiitlesi ile orandlichr ye terazi tizerinde gortilen bir Ude okunma-
sma donti§tir.

•
•
► Bir elektronik terazi.
 1-5 Maddenin Okiilmesi: SI (Metrik) Birimleri 11

► Elektromanyetik t§tma Kesim
9-1 de anlatilmt§ttr
• Fahrenheit ye Celcius sicaldik e§elleri karpla§tinlmaktadir.
Zaman
Gun ya§amda zamani saniye, dakika, saat ye yil ile olceriz. Bu lusa arahldar
(100 m'lik ko§u icin zaman gibi) veya uzun arahklarla (2062 de Halley kuyruklu •
ytldtzmm bundan sonraki ziyareti gibi) olur. SI de standart zamamn saniye (s) ol-
masma kar§in, bilimsel cali§mada butun bu birimleri kullaninz. 1 saniyelik bir za-
man araligi kolaylikla tantmlanamaz. Bir zamanlar bir gantin uzunluguna baghy-
di, ancak Diinyamn donme hizmdaki kficak degi§hnlerden dolayi bu sabit degildir.
Daha sonra 1956 da saniye 1900 yilimn 1/31 556 925 9747 i olarak tammlandi. Ato-
mik saatlerin ke§fi ile birlikte daha kesin bir tanima olanak saglandi. Saniye sez-
yum-133 olarak bilinen element atomlan tarafmdan yayilan ozel i§imanin 9 192 631
770 cevrim
Sicaklik
Bir sicaklik e§eli kurmak igin keyfi olarak belli sabit noktalar ye dereceler diye bi-
linen sicaklik miktarlan segilir. Genel olarak kullamlan iki sabit nokta standart at-
mosfer basincinda* buzun erime sicakhgi ye suyun kaynama
Fahrenheit sicaldik e§elinde buzun erime noktasi 32 °F, suyun kaynama nokta-
si 212 °F dir ye bunlann arasi Fahrenheit dereceleri diye bilinen 180 e§it arahga •
Celsius e§elinde buzun erime noktasi 0 °C, kaynama noktasi 100 °C dir.
Bunlann arasi Celcius dereceleri diye bilinen 100 e§it arahga boluntir. Seidl 1-7 de

•
a

(a) (b)

♦ $EK1L 1-7 Sicaklik karplavarilmasi •

(a) Buzun erime noktast. (b) Suyun kaynama noktast.
•
* Standart atmosfer bast= Kesim 6-1 de tammlamm§nr. Basmcm erime ye kaynama noktalan Lize-
rine etkisi Mum 13 dedir.
 12 Bohim 1 Madde Ozellikleri ye Olctimleri

► Kelvin sicaklignu Boliim 6 da SI sicaldik e§eli Kelvin e§elidir ye dijOntilebilen en dii§iik sicaldik sifir ahmr.
yeniden verip, kullanacagiz. Bu sifir (0 K) -273,15 °C yi gosterir. Kelvin e§eli mutlak swank e§elidir; negatif
• Kelvin swaldiklan yoktur. Kelvin e§elindeki kelvin, diye bilinen arahk Celcius de-
suyun recesi ile aymdir. (Gerci Kelvin sicakliklarmda derece sembolii kullamlmaz)
Laboratuvarda cogunlukla Celcius sicakligi olcOlmesine kar§m, sikhkla bu si-
—373 K —100 °C —212 °F
caldiklar Kelvin e§eline gevrilmelidir (Ornegin gazlarm davrammm tammlanma-
smda). Diger zamanlar, ozellikle bircok mOhendislik uygulamalarmda, sicakhklar
Celcius ye Fahrenheit e§elleri arasmda cevrilmelidir. Sicakhk donii§Omleri basit-
sicak giin ge a§agtda verilen cebirsel e§itlikleri gozerek
—303 K 30 °C — 86 °F
Celsius'tan Kelvin T(K) = t(°C) + 273,15
buzun en.
5
—273 K °C —32 °F Fahrenneit' den Celsius t(°C) = - it(°F) - 32]
9
cok soguk giin
—238 K — —35 °C — —31 °F 5/9 faktorii Celsius e§elinin segilen iki referans nokta arasmda 100 derece Fahren-
heit e§elinde 180 derece kullamlmasmdan kaynaldamr; 100/180 = 5/9. Yan ta-
• raftaki diyagram ge§itli sicalchldar icin Og eel arasmdaki ili§kiyi gostermektedir.

stvt azotun kn.
—77 K — —196 °C — —321 °F
0 K —273,15 °C —459,67 °F
Mutlak sifir
ORNEK 1-1
Fahrenheit ye Celsius Stcaklzklart Arastnda cevirme. Bir et yemegi pkirme tarifinde
350 °F sicaldik verilmiltir. Celsius erlinde bu stcakhk nedir?
cozum
Bize Fahrenheit sicakligt verilmk, Celsius sicaldigim anyoruz. Yukanda verilen cebir-
sel e§itlige gerek vardin bu t (°C) yi t (°F) nin bir fonksiyonu olarak ifade eder.
5 5
°C) = — [4°F) — 32] = — [350 — 32] = 177 °C
4°C)
9 9
Eger soru Celsius'u Fahrenheit sicakhgma cevinneyi gerektiriyorsa e§itligi degkik §e-
ldlde kullanmak gerektigine dikkat edin,

t(°F) = 9— t(°C) + 32
5
•
Aliltirma A: Hindistan'm Yeni Delhi kendinde, bell bir giindeki en yiiksek steak-
► Alkfirmalann yamtlan Ek-F
de verilmktir.
ltk 41 °C olmu§tur. Aym giin Arizona'nm Phoenix (ABD) kentinde olctilen en yiiksek
sicaklik 103 °F du. 0 giin hangi kent daha steak olmu§tur?
Ahltirma B: Ozel bir otomobil motoru sogutucusu —22 °C ye kadar antifiriz koru-
•
manna sahiptir. Bu sogutucu —15 °F kadar du1iik sicakliklarda koruma yapabilir mi?

Turetilmi Birimler
cizelge 1.1 de verilen yedi birim, kiitle, zaman, v.b. temel nicelikleri belirten SI bi-
rimleridir. Olgfilen bircok ozellikler, bu temel buyfikliiklerin belli bir kisimmn bir-
le§imiyle ifade edilebilirler. Boyle ozelliklerin birimlerine tiiretilm4 birimler adi
verilir. Ornegin, hiz belli bir uzaldigm, bu uzakhgl katetmek icin gegen zamana
• fliz birimi uzunluk/zaman, yani m/s ya da ms-1 dir.
TOretilmi§ birimlerle ifade edilen onemli bir OlcOm hacimdir. Hacim birimi
(uzunluk)3 ve SI hacim birimi metre kiip (m3) ye litre (L) dir. Daha cok kullamlan •
hacim birimleri santimetre kup (cm3) ye litredir (L). Bir litre 1000 cm3111k bir hac-
mi gosterir, bundan da bir mililitre (1 mL) nin 1 cm3 e e§it oldugu anlaphr. Litre
 1-5 Maddenin Olciilmesi: SI (Metrik) Birimleri 13

cm3 = 1nil.,
1L = 1 dm3 20
1 m3 •
20 10

♦ 5EKIL 1-8 Bazi metrik hacim birimlerinin karlila§tinlmasi

• Sekildeki bilyiik kiip, SI sisteminde bir metre kiiptur (1 m3). Kenar uzunlugu 10 cm (1
dm) olan bir kiipiin (mavi) hacmi 1000 cm 3 (1 dm3) diir ye 1 litreye (1 L) karplik gelir.
En kiiciik kiipiin (kumin) hacmi 1 cm 3 = 1 mL dir.

aym zamanda bir desimetre kiiptiir (1 dm3). ekil 1-8 de birkac hacim birimi ye-
rilmi§tir.
SI Sistemine Uymayan Birimler
Uzaldiklann kilometre ye hacimlerin litre birimleriyle ifade edilmesinin
mi§ olmasma kar§m, giinliik ya§amda kullamlan birimlerin cogu hala SI birimleri
degildir. Bazi iilkelerde kiitleler pound, oda boyutlan feet cinsinden verilmekte-
dir. Bu SI birimlerine uymayan birimleri kullanmayi ali§kanlik haline getirmeye-
•
Merak Ediyorsaniz
• Bir sayiya birimlerin eklenmesi neden cok onemlidir?

NASA Mars'i arqfirmak iizere 1993 de Mars Ara§tirma Anogrami adma bir dizi in-
celeme ba§latti. 1995 de programa ahnan iki uydu (mission) 1998 in sonunda ye 1999
un bapnda firlatilacakti Bunlar Mars Iklim (Climate) Orbiteri (MCO) ve Mars Polar
Lander (MOL) dir. MCO 11 Arahk 1998 de, MPL 3 Ocak 1999 da gonderildi.
Firlatildiktan dokuz bucuk ay sonra MCO ana motoru ate§leyerek Mars in etrafm-
daki eliptik bir yortingeye oturacalcli. MCO motor hareketi 23 Eyliil 1999 da gercek-
le§ti, fakat orbiter Mars atmosferine beklenenden daha dii§iik bir yoriingede girdigi
icin MCO uydusu kayboldu. MCO'mn dii§iik yoriingeye girme nedeni MCO bilgisa-
yan SI birimleri kullanthrken Diinya'daki bilgisayarm Ingiliz Miihendislik birimleri-
ni kullanmastydi! •
Birimlerdeki bu hata MCO'yu Mars yiizeyinden itibaren istenilen 250 km lik me-
• safeye degil 56 km ye kadar getirdi. 250 km de MCO ba§arth bir §ekilde istenilen elip-
tik yortingeye girecek ve 168 milyon dolar olan orbiter bekide kaybolmayacakti.
 14 Beam 1 Madde Ozellikleri ye Olcumleri

•
♦ EKiL 1-9 Bazi bilinen SI birimleri ile SI sistemine uymayan birimlerin kasulaybnl-
masi
•
Yesil kurdele 1 cm genisligindedir ye 1 m uzunlugundaki cubugun etrafinda sanlmistir.
San kurdele 1 inc (in) genisligindedir ye 1 yard (yd) uzunlugunda bir cubuk etrafina sanl-
mistir. Metre cubugu yard cubugundan %10 daha uzundur. 1 in = 2,54 cm dir. lid ben-
zer beherden soldakinde 1 kg, sagdakinde 1 pound (lb) sekerleme vardir.
(1 lb = 0,4536 kg = 453,6 g). ltd benzer MOW balon isaret cizgisine kadar dolduruldu-
gunda 1 L ahr. Soldaki balon ye arkasmdaki karton 1 quart (qt) sut icerir. Sagdaki balon
ye arkasindaki sise 1 L portakal su sodasi icerin (1 qt = 0,9464 L).

cegiz, ama bazi orneklerde ye Whim sonu alistirmalannda kullanacagiz. Bunlan kul-
• landiguniz zaman, SI birimlerine nasal cevrilebilecegini de verecegiz. Ya da arka
kapagin is lusmindan bulunabilir. Sekil 9 bazi SI birimlerini ye SI birimlerine uy-
mayan birimler arasindaki bagmtiyi belirtmektedir.
•
1-6 Yogunluk ye YEade BileOmin
Soru ctiziimiinde Kullanilmasi
Bu kitapta maddenin yapisi ye davranisi hakkinda yeni kavramlarla karsilasaca-
giz. Bu kavramlardan bazilannin iyice anlasilmasi icin bildigimiz kavramlarla og-
renecegimiz kavramlar arasinda iliski kuran sorular cozmek gerekir. Bu kesimde
yogunluk ye yilzde bilesim gibi, soru coziimiinde sikca kullamlan iki nicelikten
soz edecegiz.

• Yo§unluk
Eski bir bilmece vardir: "Bir ton tugla ml, bir ton tuy mu daha agirdir?" Her ikisi
de aym agffhktadff diye yamt verirseniz, madde niceliginin olcumu olan kiitleyi tam •
olarak anladigimzi karntlami§ olursunuz. Tuglamn tuyden daha agar oldugunu soy-
 16- Yogunluk ye Yiizde BileOmin Soru coziimiinde Kullandmasi 15

leyen herkes kiitle ye yogunluk kavramlanm kan§tinyor demektir. Tugladaki mad-

de tiiydekinden daha yogundur, yani, tugladaki madde daha kucuk hacim icinde-
dir. Tuglalar tiiylerden daha yogundur. Yogunluk ktitlenin hacime oramdir. •
• kiitle (m)
yogunluk (d) = (1.2)
hacim (V)

Hem kiltle hem de hacim kapasite ozellikleridir. Kapasite ozelligi gozlenen

madde miktanna baglidir. Bununla birlikte bir maddenin kiitlesini hacmine boler-
sek bir Siddet ozelligi olan yogunluk elde edilir. Siddet ozelligi gozlenen madde
miktanndan bag/nu/a/1r . Buna gore su, ister bir yiizme havuzunda, isterse bir bar-
dakta bulunsun, saf suyun 25 °C deki yogunlugu belirli bir degerdedir. Bir madde-
nin tamnmasmda Siddet ozelligi Ricca kullanildigi icin, kimyasal cah$malarda
faydandir.
Kiltle ye hacim kin SI temel birimleri sirasiyla kilogram ye metre kliptiir, fakat
kimyacilar uygulamada kiitleyi gram, hacmi da santimetre kiip veya mililitre cin-
sinden ifade ederler. En cok kar§ilaplan yogunluk birimi santimetre kupde gram
•
• (g/cm3 ) veya benzeri mililitrede gram (g/mL) dir. 4 °C da 1,000 L suyun kiitlesi
1,000 kg dir. 4 °C suyun yogunlugu 1000 g/1000 mL, veya 1,000 g/mL dir. 20 °C
de suyun yogunlugu 0,9922 g/mL dir. Kiltle sabit kahrken, hacim sicaklilda degi§-
tigi icin, yogunluk sicakligm bir fonksiyonudur. Kiiresel ismmamn bir tehlike ol-
masimn nedeni, deniz suyunun ortalama sicakhgmm artmasiyla yogunlugunun
azalmasidir. Kutuplardaki bir buz kiitlesi erimeden deniz suyunun hacrrn artacak ye
deniz seviyesi yilkselecektir.
Sicaldigin yanisffa maddenin hali de maddenin yogunlugunu etkiler. Genel ola-
rak, katilar sivilardan daha yogundurlar ye her ikisi de gazlardan daha yogundur-
lar. Bununla birlikte onemli ortii§meler vardir.
• Kati yogunluklan: 0,2 g/cm3 den 20 g/cm3 e kadar
• Sivi yogunluklan: 0,5 g/mL den 3-4 g/mL ye kadar
• Gaz yogunluklan: cogunlukla litre ba§ma birkac gram araligindadff.
Genellikle sivilann yogunluldan katilannkine gore daha kesin olarak bilinir (ka-
• tilann mikroskopik yapilannda diizensizlikler olabilir). Element ye bile§iklerin yo-
gunluklan da bile§imleri degi§ebilen maddelere gore (odun veya lastik gibi) daha
kesin olarak bilinir
Katilar ye sivilann yogunluklanndaki farkhligin onemli bir sonucu, yogunlugu
dil§iik olan sivi ye katilann, yogunlugu daha yilksek olan sivi iizerinde ytizmeleri-
dir (yogunlugu yiiksek sivi icinde coziinmedikleri siirece).

cevirmede Izlenen Yollarda Yo§unluk

Eger bir cismin kiitlesini ye hacmini olcersek, basit bir bolme i§lemi yogunlugunu
verir. Diger taraftan bir cismin yogunlugunu bilirsek, cismin kiitlesini veya hacmi-
bulmak icin yogunlugu bir cevirme faktorn olarak kullanabiliriz. Ornegin, kenar
uzunlugu 1,000 cm olan bir osmiyum kiipiiniin agirhgi 22,48 g dir. Osmiyumun yo-
gunlugu (elementlerin en yogunu) 22,48 g/cm 3 dar. Kenar uzunlugu 1,25 in. olan •
• osmiyum kiipilniin lditlesi nedir (1 in. = 2,54 cm)? Bu soruyu cozmek icin bir kii-
piin hacmi ile uzunlugu arasmda ili§ki kurarak ba§lanz, yani, V = / 3 , ondan sonra
cevirme yolunu planlayabiliriz:
 16 &Mum 1 Madde Ozellikleri ye Oktimleri

in. osmiyum —f cm osmiyum --> cm3 osmiyum --> g osmiyum

• (in. cm ye cevirilir) (cm cm3 e cevirilir) (cm3 g osmiyuma cevrilir)

can x 22,48 g osmiyum — 719 g osmiyum 4

UNUTMAYINIZ ►
Bir geyirme yolunda sonucta is-
tenen birimin di§mda dim birim-
ler birbirini gotiirmelidir (Ek A-
5 e bakuuz: cevirme Faktorleri-
nin Kullandrnasi).
• liyle kullanmama gerekir. Yani,
? g osmiyum = 1,25 iX, X '' 1'54 P 3
N. 1 CX3
Tek sivi metal olan civamn yogunlugu, 25 °C de 13,5 g/mL dir. 25 °C de 1,000
kg civamn mL olarak hacnum ogrenmek istedigimizi varsayahm. Su yolu izleriz
(a) bilinen bilgiyi tarunz: 1,000 kg civa ve d = 13,5 g/mL (25 °C de); (b) hicnu mi-
lilitre cinsinden bulmaya calqtrgmuza dikkat ederiz (mL civa olarak gosteririz); ve
(c) ilgili cevirme faktorleri aranz. cevirme yolunu ozetlemek cevirme faktorlerini
bulmamiza yardimci olacaktir.
kg civa g civa mL civa
Kilograms grama cevirmek icin 1000 g/kg faktorti gereklidir. Yogunluk, kiitleyi ha-
cime cevirmeyi saglayan faktordirr. Ancak bu durumda, yogunlugu cevri/m4 §ek-
1000 ,g 1 mL civa
? mL civa = 1,000 leg' X X – 74,1 mL civa
1 kg 13,5 g •
1-2 ye 1-3 Orneklerinde gosterildigi gibi, yogunlugu iceren sayrsal hesaplama-
lar genellikle iki tiirdtir: Ude ve hacim olctimlerinden yogunlugun bulunmasr ye
yogunlugun kiitle ye hacim arasmda bir cevirme faktorti olarak kullamlmasr.

ORNEK 1-2
Bir Cismin Kutlesi ye Hacmindan Yogunlugunun Hesaplanmast. Sail 1-10 da gordtigti-
6,2 cm ntiz odun kutugunun ktitlesi 2,52 kg dir. Santimetrektipte gram cinsinden odunun yo-
5,1 cm
gunlugu nedir?
1 ,08 m
• 1-10
cozum
bir cismin Yogunlugu bulmak igin ktitle ye hacmi bilmemiz gerekir. Kittle verildigi icin kolaylsk-
• Diizgiin
hacmmm olsillmesi, Ornek 1-2 la kilogramdan grama Dikdortgenler prizmast §eklinde bir blokun hacmuun
hesaplanmasi icin Sekil 1-10 daki geometrik formtilii kullanabiliriz. Bununla birlikte
de verilmistir.
Dikdortgenler prizmasi bigimin- once uzunlugu metreden santimetreye cevirmeliyiz.
de bir katmm hacnu uzunluk, 10 0 cm
geni§lik ye yiikseldiginin carpi- l= 1,08 .prf X – 108 cm
1 itr
nuchr.V=IXwX h.
hacrni santimetrektip cinsinden hesaplayabiliriz.
V = 108 cm X 5,1 cm X 62 cm = 3400 cm 3
Blokun gram cinsinden ifade edilen
0g
m = 2,52 leg X 100 – 2520 g
1 kg

Odunun yogunlugu
• d = –
m 2520 g
– 0 74 g/cml
V 3400 cm3 '
•
Kontrol edin: Eger ktitleyi yanh§lilda 2,52 g alm4 olsaychk sonuc d = 7,4 X 10-4 g/cm3
d = 74 g/cm3 olacakti. Her iki deger olackti.Uzung1,08mal§osydiknuc
de bir kati icin beklenen yogunluk araligimn oldukga ch§mdadir.
 16- Yokunluk ye Yllzde Bilesiminin soru cozumunde Kullandmast 17

Ali§tirma A: Trikloretilen elektronik cihaz parcalannin yag cortictisti olarak kulla-

mlan bir sividir. Trikloretilenin yogunlugunu olcinek icin, bir balon Once bo§ken tartil-
mi§ (108,6 g), sonra 125 ml, trikloretilen ile doldurulup tartildiginda toplam ktitle 291,4
g bulunmu§tur. Trikloretilenin yogunlugunu g/mL cinsinden bulunuz.
•
• All§tirma B: Bir 610 kabmda 33,8 mL su bulunmaktadir. Ktitlesi 28,4 g olan bir
ta§ bu kaba konulmu§tur. olcti kabindaki suyun yeni seviyesi 44,1 mL dir. Ta§in yogun-
lugu nedir?

ORNEK 1-3

Bir Switun Kiitlesinin Hacmt ye Yogunlugundan Yararlantlarak Hesaplanmast. 275 mL

etanol (etil alkol) orneginin 20 °C deki kiitlesi nedir? Etanoltin 20 °C deki yogunlugu,
0,789 g/mL dir.

ci5z(im
Swum hacmi ye bir cevirme faktorii olan yogunlugun carpimi bize sonucu verir.

7 g etanol = 275 _raL-etarror X1

0,789 g etanol
— 217 g claim!
•
ial.,--etarfol-
Ali tirma A: 20 °C de yogunlugu 1,081g/ml olan 125 mL lik bir §eker cozeltisinin
(suda sakkaroz) ktitlesi nedir?
Ali§tirma B: 20 °C de 50,0 kg etanoltin litre cinsinden hacmi nedir? Etanoltin 20 °C
deki yogunlugu 0,789 g/mL dir.

cevirme Faktorii Olarak Yuzde

Bir madde orneginin belirleyici bir ozelligi olan bile§imini, Kesim 1-3 de tarnmla-
mt§tik. Bile§im genel olarak ytizde ile ifade edilir. Yfizde, 100 kisimlik bir btitiin
icinde bir bile§enin lusim sayisidir. Bir deniz suyu orneginin ktitlece % 3,5 g sod-
yum kloriir icerdigini soylemek deniz suyunun her ytiz graminda 3,5 g sodyum
kloriir var demektir. Kiitlece yitzdeye ili§kin konu§tugumuz icin gram cinsinden
ifade ederiz. Bu gercegi cevirme faktorleriylede ifade edebiliriz. •
3,5 g sodyum kloriir 100 g deniz suyu
ye (1.3)
100 g deniz suyu 3,5 g sodyum klortir
•
Ornek 1 - 4 de cevirme faktorti bu tiirde olan bir oranti kullanacagtz.

ORNEK 1-4

Yitzdenin cevirme Faktorii Olarak Kullantlmast. Ktitlece % 3,5 sodyum kloriir iceren
bir miktar deniz suyu kuruluga kadar buharla§tinlarak 75 g sodyum klortir (sofra tuzu)
ornegi elde edilecektir. Bu amacla kac litre deniz suyu alinmalidir? Deniz suyunun yo-
gunlugunu 1,03 g/mL olarak kabul ediniz.

cozilm
•
• "Gram sodyum klortirit "gram deniz suyu"na cevirmek icin gram deniz suyunu payda
gram sodyum kloruru paydada iceren bir cevirme faktorii gereklidir. Ayrica g deniz su-
yu mL deniz suyu L deniz suyu donti§iimlerini de yapmaliyiz.
 18 Boliim 1 Madde Ozellilderi ve Olctimleri

100_g_deniz-strp-
? L deniz suyu = 75 .g_sodyum-Idorttr X 3,5 s_sedyurnicio _
• X
1
ml—denirru
X
suyu 1 L deniz suyu
1,03 .g_deniz-suru 1000 _m1.--Eleniz-stryti
= 2,1 L deniz suyu •
Ahltirma A: Ktitlece % 90 benzin -%10 etanol iceren cozeltinin 25 L sinde kac ki-
logram etanol vardir? cozeltinin yogunlugu 0,71 g/mL.
AlOrma B: Izopropil alkoliin sudaki ktitlece %70,0 lik cozeltisinin 25,0 mL si 15,0
g izopropil alkol icermektedir. Bu izopropil alkol cOzeltisinin yogunlugu nedir?

Merak Ediyorsamz
Bir soruyu yOzde oranlanyla cozerken ne zaman carpma, ne
•
zaman bolme yapaca§az?
Yfizde oranlan once ondahk sekle doniistiirilltir (% 3,5 = 0,035 olur) ve sonra bu on-
dahkla carpma ya da bolme islemi yapihr. Ogrenciler bazan hangi islemi yapacaldan-
na karar veremezler. Yitzde oram cevirme faktorit olarak ifade etmek ve bunu fiziksel
miktarlann birimlerini gottirecek sekilde kullanmak, bu gitcltigii ortadan kaldinr. Ay-
nca su gergekler de akilda tutulmahthr.
• Bir bilefenin miktan, daima kansmun toplam miktanndan daha az olmandir. (Yik-
de orant ile carptn.)
• Bir kartomin miktan, daima bilesenlerin her birinin miktanndan daha buyiik
(Yiizde oranina Man.)
UNUTMAYINIZ Eger Ornek 1-4 de birimlerin gottirtilmesine dikkat etmemis olsaydik ye (100/3,5) ye-
Mantiksiz sayisal yamtlarm rine (3,5 / 100) ile carpsaythk, 2,5 X 10 -3 sayisal degerini elde edecektir. Bu yaldasik
yanks olmasi pek 2,5 g agirhgmda 2,5 mL lik deniz suyu ornegi olacakti. Acikcasi, 75 g sodyum klortir
icerecek deniz suyu orneginin kiitlesi 75 g dan daha biiyiik olmandir.
•
0
1-7 Bilimsel olciimlerde Belirsizlikler
Tiim olcOmlerde hata olabilir. Bir yere kadar, olcme aletlerinin yapimmdan ya da
dogasmdan ileri gelen hatalara sistematik hatalar denir. (Ornegin bir mutfak tar-
ts' siirekli 25 g fazla tartabilir, ya da bir termometre 2° daha dO§Ok gosterebilir.)
Deneyi yapan kisinin bilimsel bir aleti okumaktald beceri ye yetenegindeki simr-
lar da hatalara ve verim sonuclanmn cok yfiksek ya da cok dii§iik bulunmasma yol
acabihr. Bu hatalar "tesadtifi hatalar" achm ahrlar.
Kesinlik olciilen miktarm tekrarlanabilirlik derecesini gosterir. Yani, miktar bir-
kac kez olcOldiigfinde sonuclar arasmdalci yakmhgi belirtir. Eger her bir olcum se-
risi ortalamadan az bir miktar saparsa, bu olcOm serilerinin kesinligi yiiksektir (ya
• da iyidir). Aksine, olctimler arasmda buyuk sapma varsa kesinlik zaytftir (ya da
Dogruluk olctim degerinin kabul edilen ya da "gerek" degere ne kadar
yalcm oldugunu gosterir. Kesinligi yiiksek olciimler her zaman dogru degildir;
yak bir sistematik hata olabilir. Yine de kesinligi yiiksek olcumlerin du§iik olanla-
nnkine gore dogru olma olasihgi daha fazladff.

• Farkli hassasliklan olan cam
eqyalar.
• Erlenler ye beherler sivi hacim-
lerinin olciilmesinde en az du-
yarh araclardtr. Olctim kaplan
daha cok duyarh olctim araclan-
dir. Resmin on kisminda iki pi-
pet vardir. Bunlar sivi hacminin
olculmesinde en duyarh olciim
yontemlerinden birini olu§turur-
lar. Pipetlerin hemen arkasmda
bir diger hassas olctim araci bu-
ret vardir.
0 7,5 X 103 m
• firlar ye sifinn di§indaki ra-
18- Anlamli Rakamlar 19
Bunlara ornek olarak, iki farkh terazide olciilen bir cismin kiitlesini dii§tinelim.
Terazilerden biri masa terazisi diye bilinen oldukca kaba bir terazi, digeri duyarh
analitik terazidir. •
Masa Terazisi Analitik Terazi
(Jc olctim 10,4, 10,2, 10,3 g 10,3107, 10,3108, 10,3106 g
Bunlann ortalamasi 10,3 g 10,3107 g
Tekrarlanabilirlik +0,1 g +0,0001 g
Kesinlik dii§iik ya da zayif yiiksek ya da iyi
1-8 Anlamh Rakamlar
Masa terazisi ile yapilan olciimler 10,4, 10,2 ye 10,3 g olup verecegimiz sonuc bu
tic degerin ortalamasi olan 10,3 g dtr. Bir bilim adami bu sonuclan, ilk iki rakarmn-
10 — kesinlikle bilindigini, son rakam 3 un hesaplandigi icin kesin olmadigmi soy-
ler. Yani, kiitle 0,1 g farkla bilinebilir; bunu 10,3 ± 0,1 g §eklinde yazarak da ifa-
de edebiliriz. Bir bilim adamma gore olciilen 10,3 g up anlamh rakama sahiptir. Bu •
kiitle gramdan cok kilogram olarak ifade edilir ye 10,3 g = 0,0103 kg e§itliginde
fazla rakam goninmesine kar§in olciim hala tic anlamli rakamla ifade edi-
lir. Bir analitik tartidaki olciimlerde kar§ilik gelen deger aln anlamh rakam 10,3107
g olacakti. 610len nicelikteki anlamli rakam sayisi olcme aletinin duyarliligimn ye
olciimlerin kesinliginin bir gostergesidir.
verilen bir nicelikteki anlamli sayilan bulmamiz gerekir. Bunu yapa-
bilmek icin ogrenilmesi gereken kurallar ekil 1-12 de verilmi§tir. ekil 1-12 de-
ki bilgilerle bile 7500 m lik *Oman kac anlamli rakam ta§idigindan emin olama-
yiz. 7500 m de 1 m mi, 10 m mi yoksa 100 m mi hata var anla§ilmamaktadir. Eger
tiim sifirlar anlamli ise, yani olciim sonucu don anlamh rakama sahipse 7500 m ya-
zabiliriz. Yani baOca zaman gerekli olmayan bir ondahk basamak yazarak, onda-
hk basamaktan Once gelen ttim sifirlann anlamh oldugunu gosteririz. Eger sifirdan
yalnizca biri anlamli ise ya da ikisi birden anlamsizsa, bu yontem yarar saglamaz.
Burada en iyisi tistel ifade kullanmaktir. (Gerektiginde Ek A yi inceleyin.) Katsa-
yi anlamli rakamlann sayisim, on'un kuvveti ondahk basamagi gosterir.
•
2 anlamh rakamlar 3 anlamh rakamlar 4 anlamh rakamlar
7,50 X 103 m 7,500 X 103 m
Anlamh degil: Anlamli degil: Anlamh:
"kozmik"amach ondahk basamagi sifirdan farkh sayilar
sifir gostermek icin arasindaki sifirlar
► EKiL 1-11 kullanilan sifirlar
Bir nicelikteki anlamli
rakamlann bulunmasi. 0, 0 0 4 0 0 4 5 0 0
0,004004500 yedi anlamh ra-
V
•
kama sahiptir. haretlenen si-
Anlamli:
sifir olmayan bir sayida ondahk
kamlann hepsi anlamhdir. tam sayilar basamagin sagindaki
sifirlar
 20 Boliim 1 Madde ozellikleri ve Olciimleri
• Bir hesaplama sonucunun ne kadar kesinlikle saptanabilecegini gosteren birkac
► carpma / bolmede daha dogru
bir kural, sonucun en az kesin-
likle bilinen nicelikle aym yiizde
hataya sahip olmasiclu. Genel-
hide anlamh rakam kurah bu ko-
§ula uyar; nadiren de olsa uyma-
yabilir (Ali§tirma 73).
•
•
• cm3 olarak ifade ederiz. Buradaki gibi aynntih bir analiz yerine genellikle daha basit bir
Sayisal Hesaplamalarda Anlamli Rakamlar
nicelikleri iceren hesaplamalarda kesinlik ne kazamhr, ne de kaybolur.
dogru yontem vardir. Fakat anlamh rakamlari iceren bazi basit kurallan gozlemle-
mek genellikle yeterlidir. •
carpma ye bolmenin sonucu ancak hesaplamada kesinligi en az bilinen niceliginki ka-
dar anlamh rakam icerebilir.
A§agidalci carpma zincirinde dikdortgen §eklinde bir odun kiittigiiniin hacmim bul-
mak icin sonucu lif anlamh rakama yuvarlamahyiz. Sail 1-12 bunu anlamamza yar-
dim eder.
14,79 cm X 12,11 cm X 5,05 cm = 904 cm 3
(4 an. rak.) (4 an. rak.) (3 an. rak.) (3 an. rak.)
Sayilarm toplama ve vkarilmasmda uygulanan kural,
Toplama ye cilcarma sonucu, ondahk basamak sayisi en az olan nicelikteki ile aym sa-
yida ondahk basamakla ifade edilmelidir. •
Su kiitlelerin toplamun dii§iiniin:
15,02 g
9986,0 g
3,518 g
10,004,53$ g
•
• EKIL 1-12 carpmada anlamli rakam kurali
14,79 cm X 12,11 cm X 5,05 cm i§leminde kesinligi en az olan nicelik 5,05 cm dir. He-
sap makinelerinde 14,79 ye 12,11 in sirasiyla 5,04, 5,05 ye 5,06 ile carpunlan gosteril-
mi§tir. sonucta da yalmzca ilk iki rakam 90 ... , aymthr Uciincii rakamda degi§iklilder
ba§lar. Rakamlan ticiinciiniin 6tesine gotiirmelcte haldi bir hedefimiz olamaz. Hacimi 904
kavram kullamnz. Bir farpmanm sonucu ancak en az kesinlikle bilinen niceligin icerdigi •
kadar anlamli rakam iferebdir.
 18
- Anlamlt Rakamlar 21

Toplamm ± 0,1 olan belirsizligi en az sayida ondalik basamaga sahip 9986,0 sa-
yisminkiyle aynichr. Bu hesabin anlamh rakamlarla stntrlanmadtgtna dikkat ediniz.
Aslinda toplamm anlamli rakam sayisi (6), toplamadaki terimlerin her birininkin- •
den daha fazladir.
Bir hesaplamada &filen niceligin dogru olabilmesi, yani olctimtinde hatalar ol-
• mamasi icin iki durum vardir.
• Bu tammlama ile olabilir (ya 3 ft = 1 yd ya da 1 in. = 2,54 cm) gibi.
ya da
► Kitabm daha ileri • Sayma sonucudur (yani bir ktiptin alti ytizii; bir su molektiltinde iki hidrojen ato-
de anlamh rakamlara iliskin kav- mu gibi).
ramlan logaritmalara da uygula-
yabiliriz. Bu konu Ek A da veril-
mi§tir. Gercek saplann simrsiz sayida anlamh rakamlara sahip oldugu dii§iintilebilir.

Sayisal Sonuclarin Yuvarlanmasi

(..Jc anlamh rakam §eklinde, 15,453 sayisim 15,5 ye 14,775 sayisini 1,48 X 10 4
•
olarkifdetmyz.Egsaiuvrlmkcnyzbiastmge-
• rekiyorsa ye atilacak rakam 5, 6, 7, 8 ya da 9 ise izlenecek en basit kural, son ra-
kami bir birim arttirmaktir. Atilacak rakam 0, 1, 2, 3 ya da 4 ise son basamak de-
g4tirilmez, tic anlamh rakama kadar 15,55 sayismi 15,6 ye 15,54 sayisim 15,5 ola-
rak yuvarlayabiliriz.

ORNEK 1-5
► Anlamh rakamlarda pratik
yapmak icin Kesim 1-6 daki he- AnlamIt Rakam Kurallartntn Uygulanmast: carpmalBolme. A§agidaki hesaplamanm
saplamalan inceleyiniz. Verdigi- sonucunu dogru sayida anlamh rakamlarla ifade ediniz
miz anlamh rakam kurallanna 0,225 X 0,0035 ,7

uydugunu goreceksiniz.
2,16 X 10-2 —

cozum •
Dc niceligi de incelersek, en az kesinlikle bilinen, iki anlamh rakami olan 0,0035 oldu-
gunu gortiriiz. Sonucumuz aym zamanda yalmzca iki anlamh rakam icermelidir. Nice-
• liklerden ikisinin ondahk §ekilde, birinin iistel §ekilde verilmesi onemli degildir. Yalmz-
ca saydan yazildiklan gibi bir elektronik hesap makinesine verirseniz, yamti 0,0364583
olarak okursunuz. Sonucu iki anlamh rakam iceren 0.036 §eklinde ifade edin. Barka bir
§ekilde, yanth iistel sekilde yani 3.6 X 10 olarak yawl
AlsOrma A: A§agidaki hesabi yapnuz ye sonucu uygun sayida anlamh rakamlarla
ifade ediniz.
62,356
0,000456 X 6,422 X 103

Ali§tirma B: A§agidaki hesabi yapimz ye sonucu uygun sayida anlamh rakamlarla

ifade ediniz.
8,21 X 104 X 1,3 X 10-3
•
• -2 0,236X471 —
 Ozel Konu L Bilimsel Yontem I Ba§mda: Polisu
• suyun yeni bir seklinin bulunmasim hararetle tartisiyor-
• Polisu-su kansimlarmin erime davranist. —10 °C deki iki polisu-su
kansimi. Soldaki ornek tam erimeye baslamistir. —6 °C de her iki or-
nek de tamamiyle eriyecektir. Aksine saf su sicakhk 0 °C ye ulasmca-
• ya kadar erimez.
30 yil kadar once bilim adamlan "polisu" olarak bilinen
lardi. Ilk deneyler Rusya'da cok dikkatli arastirmactlar
tarafmdan yapildi. Bu bilim adamlan bir su orneginin
yiiksek safhlcta ozel bir cam olan kuvartzdan yapilmts,
•
cap cok kiiciik bir kapiler tiiptin bir baska yerinde yo-
g'unlasligim kaydettiler. Yeniden yogunlasan su 150 °C
den bilytik kaynama noktasi, —30 °C den diisiik erime
noktasi ye normal suya gore daha bilytik olan yogunlu-
gu gibi tuhaf ozelliklere sahipti.
Ba§langicta bu bulu§ diger bilim adamlannca oldu-
ca ktictimsendi, ciinkti Rusca yazilmq ozel dergilerde
yaymlarumstt. Rus bilim adamlanmn bulduklan sonug-
lan uluslararasi bir toplantida aciklamalanndan sonra,
diger bilim adamlanmn dikkatini cekmeye baslach. Rus-
lann sonuclan bircok laboratuvarda tekrarlandi ye boy-
lece bilimsel bir *tit olan tekrarlanabilirligi kamtlan-
di. Bunun uzerine, olaym dogrulugu haldcmdald kus-

6RNEK 1 6 -

Anlamlz Rakam Kurallartnut Uygulanmasz: Toplamalczkarma. Asagidaki hesaplama-

mn sonucunu anlamh rakamlarla ifade ediniz.

(2,06 X 102) + (1,32 X 104) — (1,26 X 103) = ?

cozum
• Eger bu hesaplama bir elektronik hesap makinesi ile yapihrsa, nicelikler yazildildan gi-
bi makineye verilir ye yanit dogru sayida anlamh rakamlarla ifade edilir. Cc niceligi de
on'un ayru bir kuvvetiyle yazarak bu dogru saymm iip oldugunu gorebiliriz.
•
(2,06 X 102) x (1,32 X 104) — (1,26 X 103)
= (0,0206 X 104) + (1,32 X 104) — (0,126 X 104)
= (0,0206 + 1,32 — 0,126) X 10 4
= 1,2146 X 104
= 1,21 X 104

Kontrol edin: Yamt (1,32 X 104) gibi rakamlanna ilisldn en Icticiik sayth falctorden on-
dahk nokta (iki) nm ilerisinde rakamlara sahip olamaz.
•
•
22
 kular ortadan kalkti, ama nasal aciklanacagi ile ilgili ce§itli dii-
§iinceler ileri siirUldii.
Yeniden yogunla§tuilan suyun ozellikleri iki yoldan biriy-
le aciklanabilirdi ye her aciklama gozlemlere uymaktaydi.
Aciklamalardan biri, su orneginin hazirlanmasi esnasinda saf-
sizhklann suda cozundugu tarzmda idi. Digeri ise her bin iki
• hidrojen atomu ve bir oksijen atomundan olu§an su molelcUlle-
rinin bilyiik kiimeler halinde biraraya toplanmalanydi. Boyle
"super" molekiiller polimerler diye bilinir
Bazi Amerikah ara§tincilar yeniden yogunla§mi§ suyu, yap-
tildan onemli bir deneyde spektroskopi diye bilinen bir yontem-
le cok dikkatli inceletni§lerdir. Yontem bir maddenin yapisim
molekul seviyesinde incelemek icin tasarlamm§tir. Spektrosko-
pik veriler yeniden yogunla§mi§ suyun bir cozelti degil saf bir
madde oldugunu gostermi§tir. Aynca verilen su icin polimerik
bir yam ongormektedir. Bu nedenle "polisu" adi verilmi§tir.
Bu sonuclann 1969 da yayinlanmasi hem bilim adamlan ara-
sinda hem de basinda olay yaratti.
Polisu'ya kesinlikle inananlar bilimsel yontemin hayali fa-
kat co§kulu izleyicisi olan Sherlock Holms'in mantigmi uygu-
•
ladilar: "Olanaksizi elediginizde geriye kalan ne kadar olanak-
siz da olsa gercek Sorun olanaksizm elenmemi§
Yalda§ik bir yil icinde yeni raporlar polisu daki coziin-
mii§ safsizliklan gosterdi. Hemen hemen aym zamanda yeni
spektroskopik veriler polisu ile ilgili sonuclann suyun her han- •
gi bir §eldi ile ilgili olamayacagim gosterdi. bunlar su-
daki safsaliklara yorulmaktaydi. Nihayet 1970 de ilk gozlem-
leri yapan Rus bilim adamlan safsizliklanndan tamamen ann-
mi§ polisu'yu kapiler tuplerde olu§turamadildanni
Ve boylece bu kisa fakat buyuleyici Whim bilim tarihinde kal-
di.
Polisu hikayesi bilimsel bir ba§ansizligi gosterse de gercek-
te bilimsel yontemin biiyiik bir ba§ansim temsil eder. Yeni bir
fikir bircok bilim adami tarafmdan ce§itli tekniklerle iyice in-
celemni§tir. Hipotezler onerilmi§, deneyler yapilmi§ ye deney-
sel sonuclar acik olarak tarti§ilnu§tir. Bahian bunlardan sonra
bilim cevresinin ula§tigi sonuc polisuyun, suyun saf olmayan
bir §ekli oldugudur Bilimin kendini diizeltmesi gibi, bilimsel
yontemin cok tinemli bir yonii de aciga cticmi§tir. Bilim bazan
yoldan cikabilir, fakat sonunda tekrar dogru yola girer. •

Alitirma A: A§agidald hesaplamamn sonucunu anlamh rakamlarla ifade ediniz.

0,236 + 128,55 — 102,1 = ?

A4tirma B: A§agidaki hesaplamayi yapmiz ye sonucu uygun sayida anlamh ra-
kamlarla ifade ediniz
(1,302 X 103) + 952,7
_9
(1,57 X 102) — 12,22

•
• Merak Ediyorsaniz
Hesaplama surasmda sayisal sonuslan hangi
noktada yuvarlayacaga?

UNUTMAYINIZ
Toplama/cikarma bir anlamh ra-
kam kurah ile ye carpma/bolme
farkh bir kural ile verilir. ►
Elektronik hesap makinalanni kullaninanin giizel tarafi, ara sonuglann yazilmasma ge-
rek duyulmamasidir. Bununla birlikte bazi ornek sorulan cozerken ara basamalclan be-
lirterek, ara sonuclan yazacagiz. Ara sonuclan da son yanit gibi yuvarlayabiliriz. Ge-
nellikle, butun ara sonuclan, anlamh sayilara dikkat etmeksizin elektronik hesap ma-
kinasinda saklamalisimz. Yalmzca son yaniti dogru sayida anlamh rakamlara yuvarla-
yiniz.

•
•
23
 24 Boliim 1 Madde Ozellikleri ye olctimleri

Ozet
• Madde ce§itli bicitnlerde sumflandunlabilir. Ornegin, maddeyi
saf madde (element ye bile§ik veya kan§im (homojen ya da he-
terojen) ve belirli bir halde (kati, sivi ye gaz) stmflandirmak
olasidir. Kimya, maddelerin yap ye ozellilderini ye bu ozellik-
lerin fiziksel ye kimyasal yollarla nasal degi§tigini inceler. Kim-
ya da diger bilim dallan gibi, dogal olaylan, gozlem ve deney-
leri iceren bilimsel yonternler kullanarak actklamaya gah§tr ye
kuramlar iiretir.
Bilimsel verilerin olciilmesinde SI sistemi kullamhr. SI sis-
teminde uzunluk, Mille, zaman ye sicakhk icin dort temel birim
vardir. Diger nicelilder ise tiiretihni§ birimlerle verilir. Ome-
gin, hacim (uzunluk) 3 ile verilir. Maddenin bir ozelligi
ken, olctimtin dogruluk derecesi belirtilmelidir. Bu da ancak an-
lamb rakamlarla olur. Bundan ba§ka, hesaplamalar oyle yapil-
maltdur ki, bulunan sonuclann kesinligi,451ctilen sonuclann ke-
•
sinliginden daha fazla olmamandir. Bu billiimde problem co-
zumtinde uygulanan ye cevinne faktorii yontemi diye bilinen
yontem Ek A da aynntili olarak verilmi§tir. Verilen cevirme
falctorlerinin cogu SI birimleri arasmdaki veya SI ye SI sistemi-
ne uymayan birimler arasmdaki ili§kilere baghchr.Yogunluk ye
yfizde bile§imde gevinne fakttirleri olarak kullamhr

Biittinleyici Ornek
makta bulunan uzakhkla bu faktortin carpirmm bulun.
• Metanol (metil alkol ya da odun alkolti) saf halde veya benzin-
le kan§tmlarak kullanilan onemli bir otomobil yalutultr. Bele- ? gal = 502 .mt X 25
1 gal
- 19,7 gal
diye otobiisleri gibi ban araclarda, metanol iceren yakitlan yak- ,5 Ant
mak fizere degi§iklik yapilnu§tg. Bu yalutlar ban yams otolann-
da da kullanthr. 3. Yakut hacmini yaktt kiitlesine cevirin: 19,7 gal u mililitre •
Yakut oram ktitlece %85,0 metanol ve %15,0 benzin kan§i- cinsinden e§deger hacmma cevirin (omegin gal —4 qt
mt kullanmak uzere degi§iklik yapilan bir otomobil 25,5 mi/gal —4 L —4 mL). Sonra yalutm yogunlugu ile garpm.
yol ahr. Yalutm yogunlugu 0,775 g/mL dir. 808 km lik bir yol- 4 At" 0 9464
? g yalut = 19,7 _gar X X ' 1 If
culukta otomobilin tukettigi metanoliin kac kg oldugunu bu- 1 „gal-
lunuz. 1000 Ant X 0,775 g yalut
X
1. Annan yolun uzunlugunu kilometreden mile cevirin. Kilo- 1E 1 Ant
metre ile mil arasmda bir cevinne faktorti varsa, bu tek ba-
samakh bir cevinne olabilir. Bir diger secenek de, daha uzun = 5,78 X 104 g yalut
fakat kabul edilebilir cevirme yollanrun lcullamlmasichr. Ya- 4. Yakittaki metanoliin kiitlesini bulun. 3. basamaktaki sonu-
ni km —> m —> cm —> in. —> ft —> mi. cu yalutm yfizde bile§itni ile, yani 85,0 g metanol/100,0
1000 100 'aril yalut cevirme faktorti ile carpm.
? mi = 808 Inf X X
1 ictri
m 1 Arf ? kg metanol = 5,78 X 104_g-yakit"
• X 1 411 X
1
X
1 mi
85,0 s-metatror 1 kg metanol
2,54 _ern- 12 _in; 5280 it X X
100 g-yahr 1000 g metanor
= 502 mi
= 49,1 kg metanol
2. Yalta hacmini galon cinsinden bulun: Yakut verimi 1
gal/25,5 mi cevinne faktoni ile ifade edilebilir. 1. basa-

Anahtar Terimler (Bu terimlerin tantmlan icin sozliik kismina balanzz)

anlamh rakamlar (1-8) gelisiguzel hata (1 8) - madde (1-3)

atom (1-4) heterojen karipm (1-4) molektil (1-4)
bile§ik (1-4) hipotez (1-2) tizellik (1-3)
bile§im (1-3) homojen karipm (cozelti) (1-4) saf madde (1-4)
bilimsel yontem (1-2) kapasite ozelligi (1-6) sistematik hata (1-7)
• dogal yasa (1-2)
duyarhk (1-7)
kat" (1-4)
kesinlik (1-7)
sivi (1-4)
§iddet ozelligi (1-6)
element (1-4)
fiziksel degi§me (1-3)
kimyasal degilme (tepldme) (1-3)
kimyasal &ell& (1-3)
yogunluk (1-6)
ytizde (1-6)
•
fiziksel tizellik (1-3) kuram (1-5)
gaz (1-4) Mille (1-5)

Tarama Sorulari (A-I ye A-5 eklerine de balamz)
1. A§agidald terim ye simgeleri kendi sozciiklerinizle tamm-
laym ya da aciklaymiz: (a) m3; (b) kiitlece %; (c) °C;
• (d) yogunluk; (e) element.
2. A§agidalci kavramlarm herbirini kisaca tarumlayimz• (c)
SI temel birimleri; (b) anlamh rakamlar; (c) dogal yasa.
3. Her bir terim gifti arasmdaki onemli farkhliklan acikla-
yimz: (ac) kiitle ye agirlik; (b) §iddet ye kapasite ozelligi;
(c) saf madde ye kan§im; (d) duyarhk ve dogruluk; (e) var-
sayim ye kuram.
4. A§agidaki gevinneleri yapiniz.
(a) 1,55 kg = - g
(b) 642 g = - kg
(c) 2896 mm = - cm
(d) 0,086 cm = - mm
5. A§agidaki gevirmeleri yaptmz.
(a) 0,127 L - mL
(b) 15,8 mL = - L
• (c) 981 cm3 = - L
(d) 2,65 m3 = - cm3
6. A§agidald birimleri SI birimlerine geviriniz. (Gerekirse
lcil 1-9 den bilgi edinin )
(a) 68,4 in = - m
(b) 98 ft = - m
(c) 1,421b = - g
(d) 248 lb = - kg
(e) 1,85 gal = - mL
(f) 3,72 qt = - mL
7. (a) 1 kilometre karedeki (km2) metre kare (m2) saps' (b)
1 metre karedeki (m 2) santimetre kare (cm2) sayisi
(c) 1 mil karedeki (mi l) metre kare (m2) saps= bulunuz
(1 mi = 5280 ft, 1 ft = 12 in, 1 in = 2,54 cm).
•
8. Hangisinin daha yuksek stcakltgt gosterdigini "hesap yap-
madan" actklayzntz: 240 °F ya da 102 °C.
9. Ayrtnttlt hesap yapmadan, aagtdakilerden hangisinin en
bilyak kiitleyi gosterdigini actklaytntz: 80,0 g etanol
(d = 0,79 g/mL), 100,0 mL benzen (d = 0,87 g/mL) ya da
90,0 mL karbon disiilfiir (d = 1,26 g/m1)
10. Amu§ tereyagmda bulunan biitirik asidin 2,18 L sinin kilt-
lesi 2088 g du. Biitirik asidin g/mL cinsinden yogunlugu
nedir?
11. 385 mL srn civa orneginin kiitlesi 5,23 kg chr. Srvi civa-
mn g/mL cinsinden yogunlugu nedir?
12. Bir antifiriz olan etilen glikoliin 20 °C deki yogunlugu 1,11
g/mL dir.
(a) 452 mL etilen glikoliin g cinsinden kiitlesi nedir?
(b) 18,6 L etilen glikoliin kg cinsinden kiitlesi nedir?
Tarama Sorulari 25
(c) 65,0 g etilen glikoliin mL cinsinden kapladigi hacim •
nedir?
(d)23,9 kg etilen glikoliin L cinsinden kapladigi hacim ne-
dir?
13. Kiitlece %8,50 aseton ye %91,5 sudan olu§an bir cozel-
tinin yogunlugu 0,9867 g/mL dir. 7,50 L cozelti iginde bu-
lunan asetonun kg cinsinden kiitlesi nedir?
14. Bir §i§e §arabm kiitlece %5,4 asetik asit icerdigi bulunmu§-
tur. Bir lb §araptaki asetik asidin g cinsinden kiitlesi nedir?
(1 lb = 453,6g)
15. Kiitlece %12,62 sakkaroz (kaim§ §ekeri) igeren bir gozelti
verilmi§tir. 1,00 kg sakkaroz kag gram cOzeltide bulunur?
16. Bir giibre lditlece %21 azot iceriyor. 775 g azot kac kilog-
ram giibrede bulunur?
17. Herbir sayiyi iistel ifadeyle yaziniz. (Ek A). (a) 8950;
(b) 10,700; (c) 0,0240; (d) 0,0047; (e) 938,3; (f) 275,482 •
18. Herbir sayiyi ondalik §eklinde ifade ediniz (Ek A) (a) 3,
21 X 10-2; (b) 5,08 X 10'; (c) 121,9 X 10-5; (d)
16,2 X 10-2
19. A§agidakilerin herbirinde kag anlamh rakam gosterilmi§-
tir? Eger belirsiz ise anlamh rakamlann olasi araligint ve-
riniz, nedenini aciklayimz. (a) 450; (b) 98,6; (c) 0,0033;
(d) 902,10; (e) 0,02173; (f) 7000; (g) 7,02; (h) 67 000 000
20. A§agidakilerden herbirini dart anlamh rakamla yazimz.
(a) 3984,6; (b) 422,04; (c) 186 000; (d) 33 900; (e)
6,321 X 10-4; (f) 5,0472 X 10-4
21. Her yawn iistel §eldIde ye dogru sayida anlamli rakamlar-
la ifade ederek, a§agidald hesaplan yapimz.
(a) 0,406 X 0,0023 =
(b) 0,1357 X 16,80 X 0,096 =
(c) 0,458 + 0,12 - 0,037 =
(d) 32,18 + 0,055 - 1,652 =
22. Her say' ye yaniti iistel §ekilde ve dogru sayida anlamh ra-
kamlarla ifade ederek, magidald hesaplamalan yapimz.
320 X 24,9 =
(a)
0,080
432,7 X 6,5 X 0,002300
(b)
62 X 0,103
32,44 + 4,9 - 0,304 -
(c) 82,94
8,002 + 0,3040 _
(d) 13,4 - 0,066 + 1,02 -
23. 52,8 cm X 6,72 cm X 3,73 boyutlanndaki detnir metal
blokunun (d = 7,86 g/cm3) kiitlesini hesaplayimz.
24. Yiiksekligi 18,34 cm ye yancapi 1,88 cm olan silindirik
paslanmaz celigin (d = 7,75 g/cm3) kiitlesini hesaplapmz.
(Ipucu: Arka kapagm is kismina balumz.)
 26 Bolum 1 Madde Ozellikleri ye olcilmleri

All§t1rMalar (A 1 ye A 5 eklerine de bakiniz)

- -

• Bilimsel Yontem
25. Bir dogal yasanin dogrulugunu saptamak icin deneyin ge- in'm bu soziiyle ne demek istedigini tam olarak aciklayi-
rekli oldugunu onceden belirlemek olanakh niz.
28. "Kural kurah kamtlar" genel deyi§inin bilimsel yon-
26. Ters bir kuramdan hareketle bir diger kuramm benimsen- temle neden uyu§madiguu actklayimz.
mesinde temel nedenler nelerdir? 29. Bir kuranu kanitlamak icin uygun bir deneyin gerekli ozel-
27. Bilimin onemli bir dayanagi, dogada temel bir diizenin var liklerini tammlayiniz.
olupdur. Einstein bu inanci kelimelerle §Oyle tanunlanu§- 30. Bilimsel bir kuram onermek istiyorsunuz, kuramimzm ge-
tir "Tana esrarengizdir, ancak hilebaz degildir." Einste- rekli Ozelliklerini tanunlayuuz.

Maddenin ozellikleri ye Smalandinimasi

31. Herbir ozelligi fiziksel ya da kimyasal diye niteleyiniz. 34. Siralanan madde orneklerinin saf madde mi, yoksa bir ka-
(a) Bir demir civi bir miknatisa dogru cekilir. n§im iili oldugunu belirtiniz, eger bir kan§im ise homojen
(b) Komiirden elde edilen Icticiik molekiillti sivilar bir kib- ya da heterojen mi oldugunu soyleyiniz.
ritle tutu§turulur. (a) bir nefes temiz taze hava
(c) Bronz bir heykel zamanla ye§il renk ahr. (b) pirinc kapikolu
(d) Bir odun parcasi suda ytizer. (c) sanmsak tuzu
32. Herbir ozelligi fiziksel ya da kimyasal diye niteleyiniz. (d) buz
(a) Dilimleruni§ elma kahverengiye (loner. 35. A§agidalci ayirmalan yapabilmek icin ne ttir bir fiziksel ya •
(b) Kahn bir mermere dokunmak sogulduk hissi verir. da kimyasal i§lem gereklidir? (Ipucu: Elementlerin sirasi-
(c) Safir mavidir. na balumz)
(d) Kil comlek finnda pi§erse sertle§ir. (a) §eker ye kum
33. Siralanan madde omeklerinin saf madde mi, yoksa bir ka- (b) demir oksitden demir (pas)
n§im mi oldugunu belirtin, eger bir kan§im ise homojen (c) deniz suyundan saf suyu
ya da heterojen mi oldugunu soyleyiniz. (d) su ye kum
(a) bir odun demeti 36. A§agidald kan§unlan ayirmak icin fiziksel deg'i§meler one-
(b) lunmzi miirekkep riniz.
(c) deiyonize su (a) demir rendeleri ye odun talagan
(d) Yeni sikilnus portakal suyu (b) sakkarozdan buzlu cam
(c) tuz-buz kan§umndan saf su
(d) altin yaprak ve su

Ustel Aritmetik

37. Herbir degeri, verilen birimde, ama ustel §ekilde ifade edi- 38. Herbir degeri, verilen birimde ama iistel §ekilde ifade edi-
niz. niz.
(a) ses luzi (deniz seviyesi): saniyede 34 000 santimetre (a) yeryiiztintin aldigi gtine§i§im: 173 bin trilyon watt
(b) dilnyamn ekvatoryel yancapi: alti bin tic yiiz yetmi§ (b) bir insan hticresinin ortalama gap: on milyonda bir
sekiz kilometre metre
(c) hidrojen molekiiliinde iki hidrojen atomu arasindaki (c) giimii§ metalindeki atomlarm merkezleri arasmdaki
uzakhk: metrenin yetmi§dort trilyonda bin uzaklik: ytizkirk iki trilyonda bir metre
(2,2 X 103) + (4,7 X 102) 5,07 X 104 X (1,8 X 1012
(d) (d)
5,8 X 10' 0,065 + (3,3 X 10-2)

Anlamli Rakamlar

39. A§agida verilenlerin bir tam sayi ini, yoksa belirsizlik ta- 40. A§agida verilenlerin bir tam sayi ini, yoksa belirsizlik ta-
• §iyan olctilmii§ bir nicelik mi oldugunu belirtiniz. §iyan olciilmti§ bir nicelik mi oldugunu belirtiniz
(a) bir kasa soda kutusunun sayisi (a) bu kitaptaki sayfa sayisi
(b) bir galonluk giigiimdeld siitiln hacmi (b) ocak ayindaki giinlerin sayisi •
(c) yeryiizii ye giine§ arasindaki uzaldik (c) bir §ehrin alam
(d) hidrojen molekulunde iki hidrojen atomunun merkez- (d) gtimti§ metalindeki atomlarm merkezleri arasmdaki
leri arasindaki uzaldik uzalchk.
 Alutirmalar 27

41. A§agglaki hesaplamalann herbirinin sonucunu iistel §ekil- 43. 986 yilmda ultra-dii§iik agirhIch Voyager ugagi ile hic dur-
de ye uygun sayida anlamh rakamlarla ifade ediniz. madan gergekle§tirilen diinya turunu anlatan bir yaym a§a-
(a) 38,4 X 103 X 6,36 X 105 =
gglaki verileri icermektedir. •
ucu§ uzakhgi: 25 012 mi
1,45 X 102 X 8,76 X 10-4 ucu§ zamani: 9 giin 5 dakika 44 saniye
(b)
(9,2 X 10-3)2 yalut kapasitesi: yaklavk 9000 lb
ucu§ sonunda kalan yalut: 14 gal
(c) 24,6 + 18,35 - 2,98 =
kullanabileceginiz maksimum sayida anlamh rakamlarla;
(1,646 x 103) - (2,18 X 102) (a) saatte mil cinsinden ucagm ortalama halm
(d) (b) her pound yalut icin mil cinsinden yalut ttiketimini (ya-
+ (1,36 X 104 X 5,17 X 102) =
lutm yogunlugunu 0,70 g/mL olarak kabul edin) hesapla-
(e) yimz.

-7,29 X 10-4 + V(7,29 X 10-4)2 +4(1,00)(2,7 X10 -5)

2 X (1,00)
(Ipucu: KOk alrnmasrndaki anlamh rakamlar kurah car-
pimdakinin aymthr.)
42. A§agidaki hesaplamalann herbirinin sonucunu iistel §ekil-
•
de ye uygun sayida anlamh rakamlarla ifade ediniz.
(a) 4,65 X 104 X 2,95 X 10-2 X 6,663 X 103 X 8,2 =
1912 X (0,0077 X 10 4) X 3,12 X 10-3
(b)
(4,18 X 1003
(c) (3,46 X 103) X 0,087 X 15,26 X 1,0023 =

(4,505 X 102)2 X 1,080 X 1545,9

(d)
0,03203 X 10 3 44. A§agglald bilginin sunulu§ §eklini ele§tirmek icin anlamh
sayilar kavrarmm kullanm "1 Ocak 1982 de hesaplanan
(e) dogal gaz rezervi 2 911 346 trilyon feet kiiptii".
-3,61 X10-4 + V(3,61 X10-4 )2 +4(1,00)(1,9X103)
2 X (1,00) •
(Ipucu: Bir kOkiin almmas" icin anlamh rakam kurah carp-
ma ile aymthr.)
•
Birimleri

45. 2172 lig ml, yoksa 0,00515 mg mi daha buyiik kiitleyi gos
terir? Acildaym.
46. 32,57 mg yoksa 0,00475 kg nu daha bilyiik kiitleyi gos-
terir? Acildaym.
47. Atlann olciimiinde kullamlan ye SI birimi olmayan kan§ 4
inc'dir. 15 kan§ yiiksekligindeki bir atm metre cinsinden
boyu nedir? (1 in = 2,54 cm)
48. Furlong, at yan§mda kullamlan bir birimdir. Zincir ye hal-
ka birimleri, olcmede kullanihr. 1 mi de 8 furlong, 1 fur-
• long'da 10 zincir ye 1 zincirde 100 halka yard'''. 1 halka-
run ing cinsinden uzunlugu tic anlamh rakamla ne kadardir?
49. Bir siirat ko§ucucu 100 ydlik lusa mesafe ko§usunu 9,35
fle ko§ar. Bu aym hada,
(a) Ko§ucunun 100,0 m yi ko§mas" ne kadar surer?
(b) Ko§ucunun saniyede metre cinsinden hrzr nedir?
(c) Ko§ucunun 1,45 km'yi ko§masi ne kadar surer?
50. SI birimi olmayan tane (gr) eczacilikta kullamlan bir kiit-
le birimidir. (15 gr = 1,0 g). Bir aspirin tableti 5,0 gr aspi-
rin icerir. 155 lb agirliginda romatizmah bir birey giinde
iki aspirin tableti ahyor.
(a) Iki tabletteki aspirinin miligram cinsinden miktan ne-
dir?
•
(b) Viicut kiitlesinin her kilogram' igin miligram cinsin-
den ifade edilen aspirin dozaji nedir?
(c) Verilen aspirin tabletleri tuketim llama gore 1,0 lb as-
pirin kag giinde tilketilir?
 28 Boltim 1 Madde Ozellikleri ye Olciimleri
51. Arazi alan olciimunde kullamlan SI birimi hektar' du- ve 53. Otomobil lastilderinin en verimli basinci 32 lb/in2 dir. San-
1 X 104 m2 olarak tanimlanir (1 hektometre = 100 m).
• 1 hektara kar§ilik gelen ingiliz donumu sayisi nedir?
(1 mil = 640 Ingiliz dontimii, 1 mi = 5280 ft, 1 ft = 12 in.) 54.
52. Bir miihendislik ba§vuru kitabmda, demirin yogunlugunun
0,284 lb/in3 oldugunu bulursunuz. g/cm3 cinsinden yogun-
luk nedir?
Sicaklik
55. Kaliforniyada San Bernardino icin hazirlanan hava tahmin
raporunda en ytiksek ye en clii§iik sicakliklar sirasiyla 118
ye 17 °F olarak veriltni§tir. Bu sicakhldar Celsius e§elin-
de nasal verilir?
56. Bir termometreyi hem Celsius, hem de Fahrenheit sicalchk-
lan icin i§aretlemek istiyoruz. Celsius e§elinde en dil§iik
sicakhk i§areti —15 °C de ve en ytiksek sicaldik i§areti 60
°C dedir. E§deger Fahrenheit sicakhldan nedir?
57. Bii- ev ekonomisi smifinda §ekerleme hazirlanmasmda §e-
•
ker kan§iminm "yumu§ak bir top" haline (234 — 240 °F)
getirilmesi gerekmektedir. Bir ogrenci bu odevi yapmak
icin kimya laboratuvanndan —10 ile 110 °C araliginda bir
Yo§unluk
61. Asetonun yogunlugunu bulmak icin, 55,01 gal luk bir bi-
don iki kez tartilmi§til. Bidon bo§ken 75,0 lb ye aseton ile
dolduruldugunda 473,5 lb gelmektedir. Asetonun gram/mi-
lilitre cinsinden yogunlugu nedir?
62. Belirli bir §ekli olmayan bir cam kabin hacmini bulmak
icin, kap bo§ken tartilmi§, 121,3 g bulunmu§tur. Karbon
tekrarlortir ile dolu kabin agirligi 283,2 g der. Karbon tet-
raldorliriin yogunlugu 1,59 g/mL olduguna gore kabin mL
• cinsinden hacim kapasitesi nedir?
63. Su, demir ye aluminyumun 20 °C deki yogunluklan sira-
siyla 0,998 g/cm3; 7,86 g/cm3 ye 2,70 g/cm3 diir. A§agida-
ki maddeleri artan kiitlelerine gore siralaymiz.
(1) 81,5 cm X 2,1 cm X 1,6 cm boyutlannda dikdortgen
bir demir cubuk
(2) 12,12 m X 3,62 m X 0,003 cm boyutlannda alumin-
yum levha
(3) 4,051 L su
64. Aliiininyumun yogunlugu 2,709 g/cm3'diir. Kare §eklinde
aluminyum levha parcasinm kenar uzunlugu 9,0 in, agirli-
gi 2,568 g der. Bu levhamn milimetre cinsinden kahnligi
nedir?
65. Kiiciik kiiresel bir baker merminin kiitlesini bulmak icin
a§agidald deney yapilmi§tir. 125 mermi sayilarak dereceli
• silindirde bulunan 8,4 mL suya eklenmi§ ve toplam hacim
8,9 mL bulunmu§tur. Bakinn yogunlugu 8,92 g/cm 3 dun
Turn parcalann aym boyutlarda oldugunu varsayarsak, tek
bir merminin yalda§ik kiitlesini bulunuz.
timetrekarede gram ye metrede kilogram cinsinden bu ba-
silic nedir?
Bir kirmizi kan hiicresinin hacmi yakla§ik 90,0 X 10 12
3 diir. Kirmizi kan hiicrelerinin kiiresel oldugunu varsa- cm
yarsak inc cinsinden lurnuzi kan hticresinin capi nedir? •
termometre almi§tir Bu termometre amaci uygun mudur?
Aciklayiluz.
58. Mutlak sifir sicalcligi —273,15°C a bulunmu§tur. —465°F
sicakhgma ula§mak olanakh midir? Acildaym.
59. Civamn erime noktasimn (-38,9 °C) 0° M ve kaynama
noktasimn (356,9 °C) 100 °M oldugu yeni bir sicaklik e§e-
li olu§tunnak istiyorsunuz. M derece cinsinden suyun kay-
nama noktasi ye mutlak sifir sicalcligi ne olacaktir?
60. Amonyagm erime noktasmin (-77,75 °C) 0 °A ye kayna-
ma noktasmm (-33,35°) 100°A oldugu yeni bir sicaldik
e§eli olu§turmak istiyorsunuz. A derece cinsinden amonya-
gin kaynama noktasi ye mutlak sifir sicakhgi ne olacaktir?
•
66. Apgida§ekli verilen acisal demir, yogunlugu 7,78 g/cm 3
olanceiktyp§r.Busmingacde
nedir?
1,35 cm
12 78
CM
-4-10,26 cm —)H •
1 1,35 cm
1'4/55 cm
67. Normal kanda mililitrede yakla§ik 5,4 X 109 lunmzi kan-
hficresi vardu. Kan hlicresinin hacmi yakla§ik 90,0 X 10-12
cm3 ye yogunlugu yakla§ik 1,096 g/mL dir. 0,5 kg kirmi-
zi hiicre toplamak icin kac litre tam kan gerekir.
68. Bir mineralin yogunlugunu olcmek icin jeologlar tarafmdan
bir zamanlar kullaralan teknikte mineral tanelerininyiize-
cegi oranda iki yogun swm i kan§mu kullamlirdi Icinde
kalsit mineralinin yiizdiigii kan§imin ozel yogunluk §i§esi
ile birlikte agirligi 15,4448 g der. Sip bo§ken 12,4631 g su
ile dolu iken 13,5441 g gelmektedir. Kalsit orneginin yo- •
gunlugu nedir? (Biitiin olciimler 25 °C de yapilnu§tir. Su-
yun 25 °C deki yogunlugu 0,9970 g/mL dir.

•
► Sol tarafta kalsit mineralinin tanecikleri sivi bromoformun
yuzeyinde ytizmektedir. (d = 2,890 g/mL). Sag tarafta, tane-
cikler sivi kloroformun dibine colunii§tiir (d = 1,444 g/mL).
Taneciklerin yalmzca yiizmelerine tam uygun oranlarda bro-
moform ye kloroform kan§imi hazirlamrsa, kalsitin yogunlu-
gu bulunabilir (Ah§tirma 68 e bakiniz).
Yiizde Bileim
69. 76 ki§ilik bir smifta belli bir smavm sonuglan 9 A, 21 B,
36 C, 8 D, 2 F dir. Notlann %A, %B, vb olarak yiizde
nedir?
70. 84 ki§ilik bir sinifta final yiizde dagilimi %18 A, %25 B,
%32 C, %13 D, %12 F dir. Her bir yfizde kag ogrenciye
kar§iliktir?
Biitiinleyici ye ileri AlOrmalar
73. Anlamh rakamlara ili§kin kurallara g6re 99,9 X 1,008 car-
pimi tic anlamh rakamla, 101 olarak ifade edilmelidir. An-
cak, bu durumda sonucu dart anlamh rakamla 100,7 ver-
mek daha dogru olacaktir. Nedenini aciklaymiz.
(Ipucu: Sayfa 20 deki kenar nota balumz).
74. Bir evdeki yiizme havuzunu klorlamak igin kullamlan co-
zelti kiitlece %7 klor igermektedir. Havuz icin ideal klor
seviyesi milyonda bir kisimdir (1 ppm). (1 ppm'i bir mil-
• yon gram su iginde 1 g klor olarak dii§tiniin). Klorlu co-
zeltinin yogunlugunu 1,10 g/mL, havuz suyununkini,
1,00 g/mL kabul ederseniz, 18 000 galon'Iuk bir yiizme
havuzunda klor miktanni 1 ppm yapmak icin gerekli klor
gOzeltisinin litre cinsinden hacmi nedir?
75. Bir standart kilogram kiitle, gapi 1,50 in olan silindirik bir
gelik gubuktan kesilebilir. celigin yogunlugu 7,70 g/cm3
dir.Kes'lckmnuzgaioldr?
76. Yeryilviindeld deniz suyu hacmi yalda§ik 330 000 000 mi 3
dir.Denzsuyktlc%3,5odmrigey
yogunlugu 1,03 g/mL ise, yeryfiziindeld deniz suyunda go-
ziinmii§ sodyum Idortirtin ton cinsinden yakla§ik kiitlesi
nedir? (1 ton = 2000 lb).
77. Bir metal telin cap sikga Amerikan tel olgii sayisi ile veri-
lir. 16 olgiiliik bir telin gap 0,05082 in dir. 16 olgiiliik baker-
411 telin 1,00 lb lik makarasmda bulunan telin metre cinsinden
uzunlugu nedir? Bakmn yogunlugu 8,92 g/cm3 diir.
78. Magnezyum metali deniz suyundan Dow i§lemi ile kaza-
Biitiinleyici ye hen Altqtainalar 29
•
71. Kiitlece %28,0 sakkaroz igeren sulu gozeltinin yogunlugu
1,118 g/mL dir. Bu cozeltinin 475 L sinde bulunan §ekerin •
gram cinsinden kiitlesi nedir?
72. Kiitlece %12,0 sodyum hidroksit iceren bir g6zeltinin yo-
gunlugu 1,131 g/mL dir. 3,50 kg sodyum hidroksit gerek-
tiren bir uygulamada kullanilmasi gereken bu gozeltinin
litre cinsinden hacmi nedir?
rulabilir (Kesim 22-2 de verilmi§tir). Deniz suyundaki mag-
nezyum miktan bir kilogram deniz suyu icin 1,4 g dir. Bir-
le§ik Devletlerde yzlhlc magnezyum iiretimi 105 ton'dur.
Bu magnezyumun tihnii denizden elde edilecekse,
i§lem gorecek deniz suyunun m 3 olarak miktan nedir?
(1 ton = 2000 lb, deniz suyu yogunlugunu 1,025 g/mL ola-
rak kabul edin.) •
79. Kirlenmemi§ havadan tipik toz birikme luzi ayda bir mil
kare icin 10 tondur. (a) bir saatte bir metre karedeki milig-
ram cinsinden ifade edilen toz birikme hizz nedir? (b) To-
zun ortalama yogunlugu 2 g/cm3 ise 1 mm kalmliginda toz
tabakasmm birilunesi ne kadar zaman alir?
80. Sulama suyunun hacmi genellikle dontim-feet; 1 &intim-
liik bir araziyi 1 ft derinliginde kaplamaya yetecek suyuri
hacimdir. (640 doniim =1 mi 2). Kaliforniya Su Projesinde
temel alinan Oroville Goliiniin su depolama kapasitesi
3,54 X 106 doniim-feet olarak verilmi§tir. Oroville GOlti-
niin hacmim (a) ft3 ; (b) m3; (c) galon cinsinden ifade ediniz.
81. Sicakhgi olciilecek aym ortama bir Fahrenheit ve bir de
Celsius termometresi dalchrilmi§tir. Hangi Celcius sicakh-
gmda Fahrenheit termometresindeki sayisal okuma
(a) Celsius termometresindekiyle aym •
(b) Celsius termometresindekinin iki kati
(c) Celsius tennometresindekinin sekizde biri
(d) Celsius termometresindekinden 300 ° daha yiiksek ola-
caktir?
 30 Bohim 1 Madde Ozellikleri ye Olciimleri

82. Sekildeki 100 mL lik olcu kabi 8,09 g diatomit topragi ile dur. Klor, hipoklorit halinde verilmektedir. Hipoklorit
yansma kadar doldurulmustur. Diatome topragi cogunluk- %47,62 klor igermektedir. Suyu kullanan ntifus 1,8 mil-
• la silikadan olusur ve ytizme havuzlannda stizme ortami yondur. Bir kisi bir gtinde 750 L su kullamrsa, 1 ppm lik
olarak kullamhr. Olcii kabmi 100,0 mL cizgisine kadar dol- klor saglayabilmek icin su deposuna kag kilogram sodyum
durmak icin kag mililitre su gereklidir? Diatomit topragi hipoklorit eklenmelidir?
suda gortinmez ye yogunlugu 2,2 g/cm3 dun 86. Bir Boeing 767 nin Montreal'den Edmonton'a ugusunda
yakit ikmali gerekmistir. Ugagm yalut olgii aleti galtsma-
digi icin makinist bir gubuk kullanarak ucakta 76822 L ya-
kit kalchgtm belirledi. Ugagm ugusunu tamamlamasi icin
22,300 kg yalut gerekmektedir. Gerekli yalutm hacmini
bulmak icin pilot, yalutm hacminiyalutm ktitlesine gevir-
mek icin gereken gevirme faktortinti istedi. Makinist 1,77
faktortinti verdi. Bu faktoriin metrik birimlerde (kg/L) ol-
90 "-• 90 dugunu varsayarak, pilot gereken ek yakit hacmim 4916 L
50 olarak hesapladi. Bu hacimde yalut eklendi ye 767, yalut
70 ttiketti ama Winnipeg yalumnda Gimli Havaalamna gti-
'-60-' 60 --'
"-50 50
venli bir inis yapti. 1,77 faktorti litrede pound oldugu icin
bir hata ortaya gilct. Eklenmesi gereken yakit hacmi ne ol-
• 30
40 -"
malt idi?
"- 20 -
10

83.Resmi verilen basit bir alet, piknometre kesin yogunluk ta-

yinlerinde kullanthr Verilen bilgilerden ye suyun 20 °C
deki yogunlugunun 0,99821 g/mL oldugundan yararlana-
rak, metanoltin mililitrede gram cinsinden yogunlugunu
bulunuz.

87. ekil 1-6 da gosterilen mikroskopik gortintilyti kullanarak

• giziniz. cizim iki boyutlu olabilir ye en az 10 tanecik iger-
Bo§ 20 °C de su ile dolu: 20 °C de metanol
25,601 g 35,552 g ile dolu: 33,490 g
88. Asagiclaki esitlik 0 °C den 20 °C ye olan arahkta s>vi su-
84.Bir piknometre (Alistinna 83 e bak) bosken 25,60 g 20 °C de
su ile dolu iken 35,55 g gelmektedir. Suyun 20 °C deki yo-
gunlugu 0,9982 g/mL dir. Piknometreye 10,20 g kursun
• konulup 20 °C deki su ile doldurulursa toplam ktitle 44,83
g ch•. Kursunun santimetrekiipte gram cinsinden yogunlu-
gu nedir?
85. Bir su antma bolgedeki su deposunun klorlanma him 1
ppm, yani her milyou kilogram su basma kilogram klor-
asagiclald bilesiklerdeld atom veya molekullerin dilzenini
melidir (atomlar veya molektiller). Atomlar bir daire ile
g8sterilmelidir ye farkh atomlar renk ya da golge ile
•
(a) saf oksijen gaze omegi (02 molekiillerinden olusur)
(b) kati baker omegi (balu• atomlanndan olusur)
(c) sivi amonyak omegi (NH3 molekullerinden olusur)
(d) sivi su (H20 molekiillerinden olusur) ve kati bakirdan
olusan heterojen kansim
(e) sivi suda cortinen oksijenin (oksijen molektillerinden
olusur) homojen karts=
yun yogunlugu ile Celsius sicalchgt arasmda iliski kurmak
icin kullanilabilir.
d(g/cm3)
0,99984 + (1,6945 X 10-20 — (7,987 X 10-6t2) •
1 + (1,6880 X 10-20
 Ozellikli Sorular 31

(a) 10 °C deki suyun yogunlugunu dart anlamh rakama (i) hesaplama ile
kadar bulunuz. (ii) grafik yontemi ile
(b) Hangi sicakhkta suyun yogunlugu 0,99860 g/cm 3 dur?
(c) E§itligin uygulandigi wank araligmin bir yerinde yo-
(iii) differansiyel matematige dayanan yontemle •
gunlugun maksimumdan gectigini a§agidalci yollarla gas-
• teriniz.

Ozellikli Sorular
•
89. A.B.D. nin para birimi peni'nin basildigi yil ile tedaviil

• kiitlesi arasmda olanakh herhangi bir ili§kiyi saptamak

amactyla, ogrenciler peni orneklerini tartmt§ ye a§agidaki
verileri elde etmi§lerdir.

1968 1973 1977 1980 1982 1983 1985

3,11 3,14 3,13 3,12 3,12 2,51 2,54

3,08 3,06 3,10 3,11 2,53 2,49 2,53
3,09 g 3,07 g 3,06 g 3,08 g 2,54 g 2,47 g 2,53 g

Ogrenciler tedavtil ktitlesi ile peni'nin basim yih arasmda

• ye yildan yila ne gibi gecerli sonuclar cikarmi§ olabilirler? 92. Fotografta, suda zarif bir §ekilde kayan kano, yogunlugu
90.1.6. tictincti ytizyilda Yunan matematikci Archimedes'in yakla§ik 2,4 g/cm3 olan betondan yapilmt§tir. Kanonun ne-
yogunluk tayinlerinde onemli bir ilke ke§fettigi soylendi. den batmadigint actklaytmz.
Soylentiye gore Syracuse krah (Sicilya'da) Archimedes'ten
bir kuyumcunun kendisi icin yaptigi cok stislti tam bir al-
tin-gtim4 ala§irm olmayip, saf altindan oldugunu karutla-
mastru istedi. uphesiz Archimedes bunu taca hicbir zarar
vermeden yapmaliydi. Archimedes'in bunu nasil yaptigt-
m anlatan hikayenin kalan lusty= bilmiyorsaruz, Archi-
medes'in ilkesini yeniden ke§fedin ye bunu soruyu coz-
mek icin nasil kullanacaginizt actklayiniz.
91. A§agidaki fotografta gOsterilen Galileo termometresi, yo-
gunlugun sicakhga bagh oldugunu temel ahr. Di§ silindir-
• deki sivi ye kismen dolu ytizen cam toplardaki sivi aymdir
yalmzca toplardaki siviya renkli boya eklenmi§tir. Galileo
termometresini nasil calt§tigint actklayabilir misiniz?
 32 &Aft 1 Madde Ozellikleri ye Olciimleri

93. Sayfa 13 de bahsedildigi gibi MCO, yortingesini diizeltmek Bu bilgiyi kullanarak:

icin gereken kuvveti hesaplamak iizere kullamlan birimler- IM kuvvet birimi = 4,45 X SI kuvvet birimi
• de bir kan§rklik oldugu icin kaybolmu§tu. Ban bilgisayar-
lar kuvvet dtizeltme dosyasi tirettiler. 29 Eylii11999 da boy- 1 pound = 4,45 newton
le bir bilgisayar Ile kaydedilen ve MCO nun seyir programm-
da kullamlan kuvvetlerin 4,45 faktorii kadar oldugu
oldugunu dogrulayimz.
•
bulundu. Hatah yorunge MCO'i Mars'm yiizeyinden 56 km
yukanya getirdi; dogru yortinge MCO'i ytizeyin yalda§"k
250 km uzagma getirecekti. MCO 250 km de ba§anyla iste-
nilen eliptik yortingeye girecekti. Kuwet dtizeltme dosyasm-
da bulunan bilgiler MCO seyir program' icin gerekli newton-
saniye SI birimleri yerine lb-saniye olarak verildi. Kuvvet
icin SI birimi newtondur ve Ek B de tanunlannu§tr. Ingiliz
Miihendislik (yercekimine ili§kin) sistemi, kuvvet birimi
olarak ft/s2 kullamr. Yergekimine bagh ham 32,174 ft/s 2 ol-
dugu yerde birim kfitle iizerindeki yerceldmi de pound ola-
rak tammlamr. Bu durumda kiitle birimi 14,59 kg olan mer-
midir. Buna gore,
IM kuvvet birimi = 1pound = 1(mermi) (ft/s) 2

•
•

•
•
 Atomlar ye •
•
Atom Kurami
icindekiler

2-1 Kimyada Ilk Bulugar ye

Atom Kurami
2-2 Elektronlar ye
Atom Fiziginde
Diger Bulugar
2-3 Atom cekirdegi
1 2-4 Kimyasal Elementler
2-5 Atom Mlleleti
2-6 Periyodik cizelgeye
Girls
2-7 Mol Kavrami ye
Avogadro Saps'
2-8 Hesaplamalarda Mol
Kavrammin Kullanili§i
n Ozel Konu Elementlerin
Bulunupt ye Bolluklart

Grafitte karbon atomlan Her maddenin atomlardan olu§tugunu one siiren hipotez
2000 yildir var olmasina kar§in, atomlann tek tek goruntulunebilmesini saglayan
teknikler son 35 yilda geli§tirilmi§tir.

K. myacilar atomun yapisiyla ilgili ilk kuramlan 200 yil kadar on-
ce gelistirdiler. Burada kimya ile ilgili ilk buluslan kisaca inceledikten
sonra, bizi giiniimtizdeki atom modeline gotiiren fiziksel karntlan goz-
den gecirecegiz: Bu modelde, proton ye notronlardan olusmus bir ce-
kirdek ye cekirdegin disinda elektronlar vardir. Aynca, benzer ozellik-
teki elementlerin aym gruplarda yeraldigi periyodik cizelgeyi ye son
olarak, mol kavramim ye Avogadro sayisim ele alacaktz. Avogadro sa-
psi ye mol kavrami, atom ye molektillerin sayisal olarak belirlenmesin-
de ye madde miktannm olciilmesinde baslica aractir. Bunlar kitapta sti-
rekli kullamlacaktir.
•
33
 34 Boliim 2 Atomlar ye Atom Kurami

2-1 Kimyada ilk Bulu§lar ye Atom Kurami

• Kimya, cok eskiden ben uygulamasi yapilan, ilkelerinden cok uygulamasi ile ilgi
ceken bir bilimdir. Ornegin; demir filizinden demir eldesi icin yiiksek finnlar M.S.
1300 yillannda kullamlnu§tff Stilftirik asit, nitrik asit ye sodyum siilfat gibi
kimyasal maddeler yfizlerce yildan ben bilinmekte ye kullanilmaktadir. Havamn •
ba§lica bile§enleri olan oksijen ye azot 18. yfizyil sona ermeden once atmosferden
elde edilmi§ ye gazlarla ilgili yasalar ortaya konmu§tur. Bununla birlikte, kimya,
yanma olayi acildiga kavu§turuluncaya degin bugtinkii anlamiyla ortaya konama-
mi§tff. Biz bu kesimde yanma olayimn aciklanmasi ile Dalton'un atom kurami ara-
sindaki ili§kiyi belirtecegiz.
Katlenin Korunumu Yasasi
Simdiki bilgilerimize gore yanma olaymin ne denli basit bir aciklamasi oldugunu
ye eski bilginlerin bu konuda nicin zorlandiklarmi dii§iinebilirsiniz. Ancak, o za-
manin bilgilerine gore aciklanmasi zor gozlemlerle kar§ila§ilmasi dogaldir. i§te
acildama1cta zorluk celdlen kimi gozlemler Seidl 2-1 de verilmektedir.
1774 yihnda Antoine Lavoisier (1743-1794) bir deny gercekle§tirmi§tir. La-
• voisier, bir kalay omegi ye bir miktar hava iceren bir cam balonun agzim kapahm§
ye tartim§tir. Tartim, kalay omegi hava balon kiitlesidir. Sonra bu kapali ba-
lonu tsitrms ye kalayin tebe§ir tozuna benzer bir toz verdigini gormii§tiir. Kabi ye-
niden tartmi§ (balon beyaz toz kalan hava) ve kiitlenin degi§medigini bulmu§- •
tur. Yaptigi daha ba§ka deneylerle de beyaz tozun (§imdi buna kalay oksit diyoruz)
kiitlesinin kalay orneginin kiitlesi ile kullandigi havanm bir miktannm kiitlesi top-
lamina e§it oldugunu gonniitiir. Havadaki oksijenin yanma icin gerekli oldugunu
gosteren bu ye benzeri ba§ka deneyler sonunda Lavoisier; a§agida tammlanan kilt-
lelerin korunumu yasasmi bulmu§tur:

$EK1L 2 1-
Tepkimeden cikan tirtinlerin kiitleleri toplamt; tepkimeye giren maddelerin kiitleleri top-
Iki yanma tepkimesi lamina e§ittir.
Kibritin yanmasiyla olu§an, goz-
le goriiltir tirtiniin (ktil) kiitlesi Bu yasanm gegerliligi, 2 - 2 deki terazide toplam kiitlenin degi§memesinden
kibritin kiitlesinden azdir. Mag- Burada giimii§ nitrat ile sodyum klortir arasmdaki tepkimeden beyaz
nezyum §eridin yanma tirtintintin

• ktitlesi ise yanan magnezyumun

kiitlesindenfazIadir. Gercekte,
her iki durumda da toplam kiitle
degismez. Bu durumu anlamak
icin, her iki yanmada da oksijen
gam kullanildigim ye kibritin
yanma (Irani) olarak, kill yamnda
karbon dioksit ye su olu§tugunu
bilmek gerekir.

(a) (b)
♦ $EK1L 2 2 Kimyasal tepimede maddenin korunumu
• -

(a) Tepkime oncesinde, sodyum klortir cozeltisi iceren bir beher ye gtnti§ nitrat cozeltisi
iceren bir dereceli silindir, toplam ktitleyi verecek §ekilde terazi iizerine konmu§tur. (b)
0
Bu iki cozelti kan§linldiginda, Omit§ klortir (beyaz cakelek) ye sodyum nitrat olu§turan
iizere bir kimyasal tepkime meydana gelmekte, toplam kiitlenin aym kaldigi gortilmekte-
dir.
 21
- Kimyada Ilk Buluslar ye Atom Kuranu 35

bir kati (giimii§ kloriir) olumakta ye tepkime sonucu kiitle korunmaktadir. Diger
bir deyi§le, maddenin korunumu yasasi; maddenin bir kimyasal tepkimede yoktan
var olamayacagnn, var olan bir maddenin de yok olamayacagim ortaya koymak- •
tadir.
•
ORNEK 2-1

Kiidenin Korunumu Yasasuun Uygulanmasi: Bir magnezyum orneginin 0,455 gram

2,315 g oksijen gam iginde yakihyor. Buradaki tek than magnezyum oksittir. Tepkime
sonunda geriye magnezyum kalmapp, 2,015 g oksijen tepkimeye girmeksizin kahm§-
Olu§an magnezyum oksidin kiitlesi nedir?
coziim
Bu soruyu yamtlayabilmek icin, tepkimeden onceld ye sonraki maddelerin neler oldu-
gunu bilmemiz gerekir. Toplam kiitle degi§meyecegine gore;
tepkime oncesi kiitle = 0,455 g magnezyum 2,315 g oksijen = 2,770 g
tepkime sonrasi kiitle = g magnezyum oksit 2,015 g oksijen = 2,770 g
?

? g magnezyum oksit = 2,770 g 2,015 g = 0,755 g

—

•
Aliltirma A: 0,382 g magnezyum ornegi 2,655 g azot gam ile tepkimeye girmekte
ye urun olarak sadece magnezyum nit& elde edilmektedir. Tepkime sonrasi artan azot
• 2,505 g dtr. Olu§an magnezyum nitrurun ktitlesi nedir?
Ali*tirma B: 7,12 gramhk bir magnezyum ornegi 1,80 g brom ile tstttlrrttsttr. Biitiin
brom kullamlnu§ ye tek &tin olarak 2,07 g magnezyum bromiir elde ediltni§tir. Tepki-
meye girmem4 magnezyumun Iditlesi nedir?

Sabit Oranlar Yasasi

Joseph Proust (1754-1826) 1799 da yaptigi bir yaymda, hep aym miktar balan siil-
fiirik asit ya da nitrik asitte cortip, sonra soda ya da potas ile karbonat §eklinde
coktiirdiigtinde, daima aym kiitlede iirun elde ettigini belirtmi§tir.* Bu ye benzer de-
neylerden cikan sonuc, sabit oranlar yasasidir:
(a)
Bir bile§igin biitiin ornekleri aym bile§ime sahiptir. Yani, bile§enler lditlece sabit bir
oranda birle§irler.

Sabit oranlar yasasim anlamak icin suyu ele alahm. Su, bir oksijen (0) atomu
bama iki hidrojen (H) atomu to it ye H2O §eklinde simgelenir. Bu simgeye kim-
yasal formiil denir. A§agida verilen iki ornekte de bu iki elementin kiitlece yiizde-
leri aymthr. Sozgelimi, hidrojenin kiitlece yuzdesi, ornekteki hidrojen kijilesinin Or-
negin kiitlesine boltiniip 100 ile carpilmasiyla elde edilir. Bunu yaparsamz, her iki
ornekteki hidrojenin kiitlece ytizdesinin %11,19 oldugunu

(b)
Ornek A Bile§im Ornek B
• Malahit minerali (a) ye balm-
gat uzerindeki ye§il parlaldik 10,000 g 27,000 g
(b) bazik bakir karbonathr. Her 1,119 gH % H = 11,19 3,021 g H
ikisi de Proust'un 1799 da elde 8,881 g 0 % 0 = 88,81 23,979 g 0 •
• ettigi bazik balm- karbonat ile
aym bile§imdedir. Ornegin, ba-
lur yiizdeleri aymdir. 'Proust'un yaptigi is, gercekte iki bilesigin birlestirilmesidir. Bunlar bakir karbonat ye bakir hid-
roksittir. Olusan bilesige bazik bakir karbonat denir. Bazik bakir karbonat da diger bilesikler gibi bel-
li bilesime sahip oldugundan, Proust'un sonuclan dogrudur.
 36 Boltim 2 Atomlar ye Atom Kurami
•
•
A John Dalton (1766-1844) —
Atom kuramcisi. Dalton belki de
renk kohl olmasmdan dolayi iyi
bir ara§tinci sayilmanu§tu.. (GU-
ntimuzde renk korltigtine dalto-
nizm denir). Ama atom kuranum
geli§tirmek icin, ba§kalanmn de-
ney sonuclarun ba§anyla lcullan-
nu§tn..
ORNEK 2-2
Sabit Oranlar Yasasinin KullantImast: 0,100 g hk bir magnezyum omegi oksijenle bir-
lelerek, 0,166 g magnezyum oksit veriyor. 0,144 g Ilk diger bir magnezyum omegi ok-
sijen ile birle§irse kac gram magnezyum oksit olu§ur?
coziim
Magnezyum oksitteki magnezyum oramm bulmak icin birinci deneydeki verileri kulla-
nabiliriz.
0,100 g magnezyum
0,166 g magnezyum oksit
Bu oran biitiin orneklerde aym olmandu. tkinci ornek icin bu faktorti, kullanmadan on-
ce ters cevirmeliyiz. ctinkti magnezyum ktitlesini magnezyum oksit kittlesine cevinne-
liyiz.
0,166 g magnezyum oksit
0,144 4-magnezyum X 0,239 g magnezyum oksit
0,100 _g-tnagnezyari =
Kontrol: Magnezyum oksitin kittlesi magnezyumdan daha fazla olacagindan, donti§-
ttirme faktorti 1 den bilytik olmandir. Eger yanh§likla faktor ters cevirilseydi, magnez-
yum oksit ktitlesi sadece 0,0867 g olurdu ki, bu olanaksizdir. •
Aliltirma A: 0,500 g magnezyum oksit icerisindeki magnezyum miktanm yukan-
daki ornate verilen bilgiyi kullanarak bulunuz.
AliVirma B: Tam tamma 2,00 g magnezyum oksit elde etmek icin birleltirmemiz ge-
reken magnezyum ye oksijenin kiitlelerini bulunuz.
Dalton Atom Kurami
Kimyasal birle§menin yukandaki iki yasasmdan yararlanan John Dalton 1803-1808
tarihleri arasmda bir atom kurami geli§tirdi. Dalton'un atom kurami tic varsayrma
dayamr.
1. Her bir element atom adi verilen cok kiiciik ye boliinemeyen taneciklerden
olumu§tur. Atomlar kimyasal tepkimelerde olu§amazlar ye boliinemezler.
•
2. Bir elementin biitiin atomlanmn kiitlesi (aguligi) ye diger ozellikleri aynKhr.
Fakat bir elementin atomlan diger biitiin elementlerin atomlanndan farklichr.
3. Kimyasal bir bile§ik iki ya da daha cok sayida elementin basit sayisal bir oran-
da birle§mesiyle olu§ur. Ornegin, bir atom A ye bir atom B (AB) ya da bir
atom A ve iki atom B (AB 2) gibi.
Buna gOre, eger bir elementin atomu boliinmiyorsa, kimyasal tepkime Oncesi
var olan atomlann aynist, tepkime sonrasmda da var ohnandir (birinci varsayim).
Bu durumda kiitle degignez. I§te Dalton kurami kutlenin korunumu yasasim boy-
le acildamaktadir. Diger taraftan, eger bir elementin biitiin atomlan kiltlece aym ise
(ikinci varsaymi), bir bile§igin yilzde bile§imi tek bir deger olmandir ye bu bile§im
bile§igin nasil sentez edildigine bagli olmamandir. Demek ki, Dalton kavranu sa-
bit oranlar yasasma da uygundur.
Dalton atom kurami kath oranlar yasasuu anlamamm da saglar.

• Bunu anlamak icin karbonun iki oksitini ele alahm (oksit, bir elementin oksijenle
UNUTMAYINIZ
Biitiin bilmemiz gereken, ikinci
oksitin birincisinden oksijence
iki kat daha zengin oldugudur.
Eger birinci oksit CO ise, ikinci-
si icin olabilecek oksitler: CO2,
C204, C306 vs.'dir.
IVO
♦ $EK1L 2-3
CO ye CO2 molekUlleri ile kath
oranlar yasasmm gosterili§i
Karbon ye oksijenin birle§me-
siyle karbonun iki farkh oksiti
olu§ur. Bu bile§ikler kath oranlar
yasasma uyar. cunku, iki bile-
§ikteld oksijen kiitlesi, sabit kiit-
ledeld karbona g6re, kiiciik bir
tamsayi ile ifade edilebilen bir
orandadir.
• yiikii taw. Benzer yiik ta§iyan cisimler birbirini iterler. Ortadaki cisimler herhangi bir
2-2 Elektronlar ye Atom Fiziginde Diger Bulugar 37
Eger iki element birden fazla bile§ik olu§turursa, bu elementlerin herhangi birinin sabit
miktanyla birlern diger elementin kiitleleri arasmda kiiciik tamsayilarla ifade edilebi-
len bir oran vardir. •
verdigi bile§iktir). 1,000 g karbon birinci oksitte 1,333 g oksijenle, digerinde ise
2,667 oksijenle birle§mi§tir. Ikinci oksit oksijence daha zengin olup, birinciden iki
kat daha fazla oksijen icermektedir; 2,667 g/1,333 g = 2,00. Bugiin biz biliyoruz
ki, birinci oksit CO, ikincisi CO 2 formithine sahiptir *kil 2-3).
Elementlerin atomlanmn karakteristik bagel kiitlelerine atom agirligi demni§tir.
Kimyacilar 19. yiizyil boyunca, ba'gil atom agirlildan icin uygun degerler bulma-
ya cali§mi§lardir. Bununla birlikte, pek cok kimyaci da cah§malanni yeni element-
ler bulma, yeni bile§ikler sentezleme, maddelerin analizi icin yeni teknikler geli§-
tirme ye genellikle de kimya biliminin ilkelerini belirleme konulannda yogunla§-
tirmi§lardir. Daha sonra, atom yap's' fizikcilerin ba§lica ugra§ konusu olmu§tur.
2-2 Elektronlar ye Atom Fiziginde
Diger Bulu§lar •
Atomun yapismi anlayabilmemiz icin, atom fizigindeki biitiin bulu§lan teker te-
ker incelememiz gerekmez. Ancak, elektrik ye manyetizma arasmdald ili§ki ile il-
gili bir kac on bilgiye gereksinmemiz vardir. Bunlan burada kisaca inceleyecegiz.
A§agida elektrik ye manyetizma ile ilgili verilen deneyler bizi atom kuramma go-
tiirecektir.
Bazi cisimler pozitif (-I-) ya da negatif (—) elektrik yiikii taprlar. Her ikisi ne-
gatif ya da pozitif yiiklii iki cisim birbirini iterken, pozitif ve negatif yiik ta§iyan iki
cisim birbirlerini ceker (notralize ederler). Bu kesimde gorecegimiz gibi, biitiin
maddeler yiiklii parcacildardan olu§ur. Elektriksel olarak notiir olan bir cisim, e§it
sayida pozitif ye negatif yuklu parcaciga sahip olup, net yiik icermez. Eger pozitif
yiik sayisi negatif yiik sayisindan fazlaysa, boyle bir cisim net pozitif yiike sahip-
tir. Eger negatif yiik sayisi pozitif yiik sayismdan fazlaysa, cisim net negatif yiike
sahiptir. Saclanmizi tararken oldugu gibi, bir cismi digerine siirterek ovdugumuz-
da bir durgun elektrik yiikii olu§ur. Bu olayda siirtme ile bir kisim pozitif ye nega-
tif yiikler ayrihr (Sekil 2-4). Bir cismin bir ucu pozitif yiikle yiiklendiginde, diger •
ucunda aym miktarda negatif yuk olu§ur ye boylece yak dengenlenmi§ olur.
(a) (b)
• 5EKIL 2-4 Elektrik Okla cisimler arasmdaki kuvvetler
(a) Elektrik yilklii tarak. Eger saclannizi kuruyken tararsamz tarakta durgun yiik olu§ur
ve yalda§tmldigmda kagit parcalarim ceker. (b) Soldaki her iki cisim de negatif elektrik •
elektrik yilkii ta§imadigindan birbirleri uzerine kuvvet uygulamazlar. Sagdaki cisimler zit
ytikler taprlar (biri pozitif ve digeri negatif) ye birbirlerini cekerler.
 38 BoHim 2 Atomlar ye Atom Kuramt

• deki dogrusal yollanndan sapmaktadirlar. Manyetik alani, kuzey kutbundan guney
• kutbuna dogru, gozle goriinmeyen "kuvvet cizgileri" §eklinde dii§iiniirtiz.
• 5EKIL 2-5
Manyetik alanin yuk10
parsaaklara etkisi
Ytildii parcaciklar bir magnetik
alana dik olarak gonderilirse,
alan tarafmdan saptinlirlar. Ne-
gatif yuklii parcaciklar bir yone,
pozitif yiiklii parcactigur zit
ne saparlar. Bu kesimde gorece-
gimiz olaylann cogu bu davram-
§a dayanir.
Kulon (C) SI birim sisteminde
elektrik yiik birimidir (Ek B ye
balcimz). ►
Sekil 2-5 de elektrik yuklu parcaciklann, bir manyetik alandan gegerken nasil
davrandiklan gorulmektedir. Manyetik alanda bu parcaciklar alana dik bir diizlem-
Elektronlann Kefi •
Bugiin bildigimiz bilgisayar ye TV ekranlan katot i mlan tripii (KIT)denen bir dii-
zenek igerir. KIT bilgisayar monitorii ve TV lerin kalbidir. Ilk katot t§rm WO Mic-
heal Faraday (1791-1867) tarafmdan, yakla§ik 150 yil once yapilmr§trr. Faraday,
havasi bo§altilmi§ bir cam borunun iki ucuna bir dogru alum iireteci baglami§, tii-
pun negatif ug baglanmr§ ucundan, yani katodundan cilcan r§mm pozitif ug bag-
lanmi§ ucuna, yani anoda gittigini "gormii§tOr". Boylece, Faraday katot t§mlart-
nt ke§fetmi§tir. Daha sonraki ara§tincilar katot i§mlanmn tiip iginde bir dogru bo-
yunca yol aldiklanni ve katodun yapilmi§ oldugu maddeye (demir, platin, vb.) bag-
olmadiklanm bulmu§larchr. Sekil 2-6 da katot isint tiipiinfin yapisi gortilmekte-
dir. Gergekte katot Ionian gozle gortilmezler. Ancak garpliklan bir yOzeyden yay-
dildanivIcla gorulebilirler. Katot rpm triptintin ucu i§ildayabilen maddelerle boya-
nir ye boylece katot i§mlan gorulebilir. (Yiiksek enerjili bir i§mm bir madde yiize-
yine carpmasiyla isik yayilmasma fluoresans denir). Katot r§mlarimn onemli bir
ozelligi, elektrik ye manyetik alanlardaki davram§landir. Bu i§inlar elektrik ala-
ninda ve manyetik alanda, tipki negatif yaklii bir parcack gibi sapmaya ugrarlar •
(Sekil 2-7a, b).
1897 de J.J. Thomson (1856-1940), Sekil 2-7c deki yontemi kullanarak, katot
i§inlanmn kiitlesinin (m) yiikiine ( e) oranini, yani mle degerini hesapladi. Yine
Thomson, katot r§mlaruun, biitiin atomlarda bulunan, negatif yiiklu temel parcacik-
lar oldugunu ileri siirdii. Katot i§mlarimn ozellikleri katotun bile§iminden ba§tm-
stzdtr. Bundan sonra katot i§mlanna elektronlar adi verildi. Bu terimi ilk kullanan
George Stoney'dir (1874).
Robert Millikan (1868-1953) 1906-1914 yillan arasinda bir dizi "yag damlasi"
deneyi yaparak elektron yiikiinii (e) tayin etmi§tir (Sekil 2-7). Elektronun yfficti
1,6022 X 10-19 C dur. Bu deger, elektronun ktitle/yiik bagmtismda yerine konur-
sa, kiitle (m) icin, 9,1094 X 10-28 g degeri bulunur.

• Havasi bo§alulnu§ tiip

Katot (C) Gorunmeyen katot iimt

cinko sulfur
ile kaplamm§ ekran
Ytiksek gerilim katot i§imm algilar
kanagt
• 5EKIL 2-6 Katot Ivo! WO
• Yiiksek gerilim kaynagi soldaki elektrot (katot) tizerinde negatif yiik olu§turur. Sagdaki
elektrotta (anot) ise pozitif yak meydana getirir. Katottan crkan katot t§nu metal bir ley-
hamn yangmdan gecerek anoda gider. Katot t§nu, ancak, cinko stilfUr kaplannu§ bir ek- •
ran iizerinde olu§turdugu ye§il fluoresansla goriilebilir. ZnS ekran bulunmayan yerlerde
gortinmez.
 2-2 Elektronlar ye Atom Fiziginde Diger Buluqlar 39

Yogunla§tinci plakalar
•
•

(a) (b)

•
• (c)
♦ $EK1L 2-7 Katot ismlan ye ozellikleri
(a) Bir elektriksel alanda katot i§inlarimn sapmasi. Katot i§mlan demeti soldan saga dogru elektriksel olarak ytiklii plakalar (E)
boyunca hareket ederken sapmaya ugrarlar. Beklendigi gibi, negatif ytiklii pargaciklar saparlar. (b) Bir manyetik alanda katot
i§mlarimn sapmasi. Katot ismlan demeti soldan saga dogru miknatis alanmda (M) hareket ederken sapmaya ugrarlar. Beklendi-
gi gibi negatif ytiklii parcaciklar saparlar. (c) Katot i§mlarinda ktitle-yiik, mle oramnin belirlenmesi. Eger katot i§mlan demetini
elektrik ve manyetik alan kuvvetleri tern yonde dengelerse, ekrana carpan katot i§mlan sapmaya ugramazlar. Elektrik ye man-
yetik alan kuvvetleri diger verilerle birlikte bilindiginde, mle degeri hesaplanabilir. Yapilan duyarh olgtimler sonunda bu oran
—5,6857 X 10-9 g/C bulunmu§tur (katot i§mlan negatif yiildii olduldanndan, ktitle-ytik oranda negatiftir).

Elektrikle ytiklii
yogunla§tinci plakalar
• $EK1L 2-8 Millikan'm ya§ damlamasi deneyi
X-i§mlan (X) gibi i§mlar iyonlar (elektrik ytiklii atom ya da molektiller) olu§turur. Bu
iyonlardan bazilan damlacildara katilarak, onlan yiiklii hale getirir. Elektrik yuklu plaka-
lar arm= gelen damlalann luzi ya artar ya da azahr Hizm nasal degi§ecegi damlaciklar
•
• fizerindeki yfiktin btiyiikltigiine ye i§aretine baghdu. Millikan, cok sayida damlacigm
davram§im inceleyerek elde ettigi sonuclardan hareket etmi§ ye bu damlacik tizerindeld
q, elektron yfiktintin, e, katlan oldugunu bulmu§tur. Yani, q = ne
(burada n = 1, 2, 3, ..) oldugunu saptami§nr.
 40 Boltim 2 Atomlar ye Atom Kurami

+2 +2 Elektronun biitiin atomlarda bulunan temel bir tanecik oldugu kabul edildikten
sonra, atom fizigi ile ugrayan bilim adamlan bu elektronlarm atom iginde nasil bu-
• lunduklanni ara§tirmaya ba§lami§lardir. One Whiten ge§itli modeller iginde J.J.
Thomson'un atom modeli en fazla taraftar toplayan model olmu§tur. Thomson'a go-
re, nottir bir atomda eksi yiikii dengeleyen arti yiikler bulunmah ye bu arti ytikler •
bulut §eklinde olmandu. Elektronlar bu pozitif yiik bulutu icinde yiizmelidir (Se-
Helyum atomu Helyum iyonu
He He idl 2-9).
+2
X 1§Inlan ye Radyoaktiflik
-

Helyum iyonu
He2+
♦ SEKIL 2-9
Kiiresel atom modeli
Bu modele gore helyum atomu
pozitif bir ytik bulutu (+2) ye iki
elektron (-2) taw. Eger hel-
yum atomu bir elektron kaybe-
derse, yuk kazamr ye bir iyon
olur. Bu iyon He §eklinde
terilir ye +1 net ytike sahiptir
Eger helyum berth elektronunu
da kaybederse He2+ iyonu olu-
§ur.
110
Katot s§mlan ile ilgili ara§tirmalar ba§ka bir cok ara§tirmaya yardimci olmu§tur.
A§agida belirtilen bulgulann ye kuramlann en onemli kaynagi katot s§snlan gali§-
malandir.
1895 de Wilhelm Roentgen (1845-1923) katot isms ile galiprken, katot s§ms tii-
pii dzpnda bulunan bazi maddelerin bir i§ima yaptig'im ya da fluoresans sssk yay-
digim farketti ve bu fluoresansin, katot isms tiiptiniin yaydigi i§indan ileri geldigi-
ni gosterdi. 0 zaman bu sssgm niteligi bilinmediginden, Roentgen buna adi-
m verdi. Artik X- i§immn yiiksek enerjili elektromanyetik sssn oldugunu biliyoruz
ye Bolum 9 da inceleyecegiz.
Antoine Becquerel (1852-1908), dogal fluoresans maddelerin X-i§mlan yayip
yaymadiklanm merak etti ve bunu anlamak igin bir fotograf plakasim siyah kagi- •
da sardi, uranyum igeren fluoresans bir madde ile kaplanmi§ bir madeni parayi bir
siyah kagidin iizerine koydu. Sonra bu paketi giine§ iginda bffakti. Bir Aire son-
ra fotograf plakasim banyo ettiginde, plaka iizerine paramn tam bir gOlgesinin csk-
tsgsm gordii. Bu sonuca gore, fluoresans maddenin win yaydi-
gma ye bu i§mm kagittan gegtigine karar verdi. Deneyi tekrarlamak igin yine aym
i§lemleri yapmak istedigi sirada hava kapah oldugu igin, hazirladigi paketi, hava-
nm acmasim beklemek amaciyla, masamn gelunecesine koydu. Bir kag giin sonra
hava act' ye deneyini tekrarlamak icin paketi cekmeceden gikardi. Ama, bir kac
giin beklemenin fotograf plagma az da olsa zarar venni§ olabilecegini dii§iinerek,
degi§tirmek istedi. Ancak, cekmecede saldadigi paket igindeki plagi da banyo et-
ti. Hayretle gordii ki, yine paranm tam bir golgesi cskmssts, yani uranyum igeren
madde karanlikta bile (fluoresan olmadigi zaman bile) siirekli i§m yaymi§ti. Bec-
querel boylece radyoaktifligi ke§fetmi§ti.
Ernest Rutherford (1871-1937) radyoaktif maddelerin yaydigi i§mlardan ikisi-
ni, alfa (a) i§ini ye beta (p) i§imm buldu. Alfa parcaoklart iki temel pozitif yiik
birimi ta§iyan ye helyumun kiitlesine sahip olan taneceklirdir ye He 2+ iyonu ile ay-
m ozellige sahiptirler. Beta parcaoklan, radyoaktif atomlann gekirdeginde mey-
dana gelen degi§meler sonucu ortaya gikan negatif yuklu taneciklerdir ve elektron
ile aym ozellikleri ta§fflar. Gama (y) s§ins ads verilen ye elektrik alamndan etkilen-
meyen iictincii i§in Paul Villard (1900) tarafmdan bulunmu§tur. Gama t§mlart,
pargacik degildir ve deliciligi cok fazla olan elektromanyetik Radyoaktif-
ligin bu iic turn 5ekil 2-10 da gortilmektedir.
1900 lerin ba§inda bir cok radyoaktif element daha ke§fedildi. ozellilde Marie
ve Pierre Curie'nin bu konuda buyuk emekleri vardir. Rutherford ye Frederick Sod-
dy ba§ka bir carpel bulu§ daha yaptilar ye bunu §Oyle ifade ettiler? Radyoaktif bo-
zunmaya ugrayan radyoaktif bir elementin kimyasal ozellikleri degiOr Bu bulu-
.

• §a gore radyoaktiflik, atom alit diizeyde meydana gelen temel degi§melerdir. Ya-
ni, radyoaktif bozunmada bir element baska bir elemente donti§iir.
•

Gama
Ism
• Beta Alfa
parcaciklan pargactklan
Elektrik
F-Radyoaktif
Kull= alant madde
blok
♦ $EK1L 2-10
Radyoaktif maddenin yaydi§i
Os
Radyoaktif madde, kursun bir
blokun igindeki oyuga konur.
• Oyugun agzmdan disan yayilan-
lar dismda, biitiin ism kur§un
blok tarafmdan tutulur. Dian gi-
kan ism bir elektrik alanmdan
gegilirse, iig ism demetine ayn-
hr. Sapmayan tsm gama (y) 1st-
Negatif ytildii plakaya
dogru sapan ism demeti pozitif
ytikltidiir ye altfa (a) pargacilda-
ndir. ectincti demet ise pozitif
yiiklii plakaya dogru sapar ye
beta (p) pargaciklarindan olus-
mustur.
• ► Belki de karanhk bir odada
oturup, cinko sulfur ekran Uze-
rinde olusacak isikh noktalan
saymak kendisine yorucu oldu-
gundan Geiger otomatik bir ism
sayaci (dedektor) yapmak zorun-
da kaldi ye boylece Geiger saya-
ci icat edilmi§ oldu.
S Protonlar ye Notronlar
2-3 Atom cekirdegi 41
2-3 Atom cekirdegi
1909 da Rutherford ve yardimcisi Hans Geiger, atomun ic yaptsmi ortaya cikarmak •
icin, alfa parcaciklarmdan yararlanarak bir dizi ara§t1rma ba§latular. Bunun irrin
Thomson'un atom modelini (ktiresel pozitif yiik bulutu icinde dagilnu§ elektron-
lar) temel aldilar. Rutherford'un beklentisine gore, alfa parcaciklan demeti, bulu-
tun ince kesimlerinden gecerken biiyiik oranda bir sapmaya ugramayacak, ancak ba-
zt parcaciklan bulut icinde elektronlarla karpla§tiklannda hafif sacilmaya ya
da sapmaya ugrayacaldardi. Bu sacilmayi inceledikleri zaman, elektronlann atom
icindeld dagihmi ile ilgili bazi bilgiler edinebileceklerini umuyorlardi.
Rutherford'un bu cah§malar icin tasarladigi dilzenek Seidl 2-11 da goriilmekte-
dir. Alfa parcaciklannm sactlmasi, bir teleskop ucuna yerle§tirilen cinko siilfiir ta-
bakasma carptiklan zaman meydana getirecekleri i tltilar yardmuyla saptanacak-
ti. Geiger ye bir ogrenci olan Ernest Marsden, cok ince altm yapraldanna alfa par-
caciklan gonderdiler ye gagidaki verileri elde ettiler.
• Metal yapraga gelen a parcaciklanmn biiyiik cogunlugu sapmaya ugramadan
gegen
• Ban a parcaciklan cok az sapmaya ugrar. •
• Birkac tanesi (yalda§ik 20,000 de bin), yapragi gegerken onemli miktarda sapar.
• Yine bir kac tanesi yapragi gecemez ye tam geriye &men
110. $EK1L 2-11
Alfa parsaaklannin bir
metal yapra§i tarafmdan
sasilmasi
Teleskop, metal yapragi
igeren gember etrafmda
nebilmektedir. Alfa parga-
/ Teleskop
cildannm gogu metal yap- Alfa \\
raktan sapmaksizm geger. Kur§un blok pargactklan
Fakat bazilan bilytik agilar Metal yaprak
yaparak saparlar.
Bilyiik aqui sapmalar Rutherford'u §a§irtmor. Bu §a§kmltgim bir kac yil son-
ra §tiyle ifade etmi§tir: "Ban alfa parcaciklanmn geri donmesi, 15 inclik bir roke- •
ti bir parca kagida ni§an ahp ate§lediginizde, merminin kagittan geri dontip sizi
vurmasi kadar §a§irticydi." Bununla birlikte, Rutherford 1911 de bu deny sonug-
lanna bir aciklama getirmi§tir. Rutherford aciklamasmi atom vekirdegi olarak bi-
linen bir atom modeli uzerine kurdu. Bu atom modeli §u ozelliklere sahiptir:
1. Bir atomun kiitlesinin cok biiyiik bir lusnu ye pozitif yukiin tiimii, cekirdek
denen cok kiictik bir bolgede yogunlaw. Atomun biiyiik bir kismi boys bir uzay
parcastchr.
2. Pozitif ytiktin bilyiikliigii atomdan atoma degi§ir ye elementin atom agirligmm
yalda§ik yansidir.
3. cekirdegin di§inda, cekirdek yiikiine e§it sayida elektron bulunur. Atomun
kendisi elektrik yiikti balummdan notiirdilr.
Rutherford'un beklentisi ve a parcacigi deneylerinin aciklamasi sSekil 2-12 de ye-
rilmi§tir. •
Rutherford'un atom modeline gore, atomlann cekirdeklerinde pozitif yiiklii temel
tanecilder vardir. Rutherford'un kendisi, havadaki azot atomlan tarafmdan sacilan
 42 BoHim 2 Atomlar ye Atom Kuratm

•
1.•
2.•
3.•
4.• •
(a) (b)
• 5EKIL 2-12 a-parcaci§isaculma deneyieri sonuclannm acukianmasi
(a) Rotherford'un beklentisi pozitif yfildii a- parcauldannm Thomson atom modeline go-
re kiigiik pozitif yiiklii atom bulutundan gececegi ye sapmayacagt y6niindeydi. Ban a-
pargactklan elelctronlann yanmdan gegerken hafifge sapabilirdi (pozitif ytik bulutunu not-
ralize ederek). (b) Rutherford'un agiklamast atom celcirdegi tizerine lcurulmu§tur. Kiictik
ye yogun pozitif yiildti cekirdege sahip bir atom modelinde, a pargacildanmn dart ce§it
yol izledigi gortilmii§ttir.
1. a parcactklanmn cogu dogrultulanndan sapmatru§lardir.
2. elektronlara yakm yol izleyen a pargacdclan hafif sapmaya ugrarlar.
3. cekirdege yalun yol izleyen a pargactklan §iddetle saparlar.
4. cekirdege tam karpdan yakla§an bir yol izleyen a pargacdclan geriye yanstrlar.

alfa parcaciklanm incelerken (1919) bu parcaciklan ke§fetmi§ ve bunlara proton-

lar admi venni§tir. a- parcaciklan ile azot atomlan carpi§tigmda protonlann act-
ga ctkttgtnt saptarm§tir. Yine bu tarihte, Rutherford cekirdek icinde elektrik bakt-
mtndan notur taneciklerin de bulunacagim tahmin etti. James Chadwick 1932 de,
notiir parcaciklardan meydana gelmi§, yeni bir delici i§m ke§fetti. Notron adi ve-
• rilen bu parcaciklar atom cekirdeginden geliyordu. Boylece, yalmzca 70 ytlhk bir
sure icinde, ekil 2-13 de giisterilen atom modelini elde etmi§ olduk.
Temel Parcaciklar: Ozet
cizelge 2.1 de proton, Mitron ve elektronlann yukleri ye kiitleleri verilmektedir.
Elektron bir atom birimi negatif yiik, proton yine bir atom birimi pozitif yiik ta§ir.
• $EK1L 2-13 Atom kiitle birimi (sayfa 45 de ayrintili verildi) karbon-12 (karbon oniki) kiitle-
Atom cekirde§i—helyum ile sinin 1/12 si kadardir ye akb ile gosterilir. cizelge 2.1 den goriilecegi ilzere, pro-
gosterilmiftir
Burada elektronlar cekirdege
gergekte oldugundan gok daha cIZELGE 2.1 Oc Temel Taneciijin ozellikleri
yakm cizihni§tir. Gercekte ise;
eger atom 5m X 5m X 5m
boyutlannda bir oda ise, geldr- Elektrik Vidal Ktitlesi
dek sadece bu yazilan ciimlenin SI (C) Atom SI (g) Atom (akb)a
• kapladtgi yer kadardir.
Proton
NOtron
+1,602 X 10-19
0
+1
0
1,673 X 10-24
1,675 X 10-24
1,0073
1,0087 •
Elektron —1,602 X 10-19 —1 9,109 X 10-28 0,0005486
a akb SI biriminde atom ktitle birimidir.
 2-4 Kimyasal Elementler 43

ton ye notronun kiitleleri bir akb den cok az da olsa fazladff. Elektronun kiitlesi ise
proton ya da notron kiitlesinin yalclavk 2000 de biridir.
Bir atomda bulunan proton sayisina atom numarasi ya da proton numarasi, •
Z denir. Nottir bir atomun elektron sayisi proton sayisma, yani Z degerine e§ittir.
• Atomun kutlesi ise, cekirdeginde bulunan proton ye notron say's= toplamidir. Bu-
na kiitle numarasi, A denir. Atomdaki notronlann saps' da notron sayisi = A —
Z dir.
Bu kesimde verilen atomun iic temel tanecigi kitap boyunca temel almacaktff.
Ancak atomun ba§ka bircok atomalti tanecigininde bulundugunu bilmemiz gerekir.
Bu temel tanecikler parcacik fiziginin konusudur.

2-4 Kimyasal Elementler

Buraya kadar atom yaps' halckinda bazi bilgiler edindik. kimyasal element
kavrami ile ilgili daha ileri bilgileri gorebiliriz.
Bir elementin Wan atomlan aym atom numarasma (Z) sahiptir. Ba§ka bir de-
yi§le, proton sayilari aym olan butun atomlar aym elemente aittir. anda bilinen
115 elementin atom numaralan Z = 1 den Z = 112 ye ve Z = 114, 116 ve 118'e
degi§ir. Her bir elementin bir adi ye bir simgesi vardir. cogu elementin kimyasal
•
simgesi, Ingilizce admen bir kisaltmasidff ye bir ya da iki hart icerir. Simgenin ilk
• harfi (ikinci harfi degil) buyuk harfdir. Ornegin, karbon C, oksijen 0, azot N,
S, neon Ne ve silisyum Si ile belirtilir. cok eskiden beri bilinen kimi element-
lerin simgeleri Latince adlanna gore verilmi§tir. Ornegin, Fe demir (Ferrium) ve
Pb kur§un (plumbum) bunlardandir. Sodyumun simgesi Na olup, Latince natrium
sortinden, potasyumun simgesi K olup, Latince kalium soziinden gelir. Tungsten
icin verilen W simgesi ise Almanca Wolfram admdan gelir.
Uranyumdan (Z = 92) daha buyuk atom numarali elementler dogada bulun-
mazlar. Bunlar parcacik luzlandincilar yarchnuyla elde edilen yapay elementlerdir
(Boltim 26). cok yiiksek atom numarali elementler cok kararsizdirlar ye ancalc ki-
sa bir sure kin var olabilirler. Ozellikle cok yiiksek atom numarahlar ancak bir kac
atom olarak elde edilebilirler. Bu nedenle, bir ara§tirma grubunun bildirdigi bir ele-
mentin gercekten o olup olmadigi kesinle§inceye degin, IUPAC tarafmdan gegici
bir ad verilir. Giiniimiizde resmen kabul edilen element sayisi 109 dur.

Izotoplar
• Belli bir atomun bile§imini belirtmek icin, atomda bulunan proton (p), notron (n)
ye elektron (e) sayismi tam olarak gostermeliyiz. Boyle bir atomu gagidaki gibi
simgeleriz.

p sayisi + n sayisi A
zE elementin simgesi (2.1)
p sayisi

Burada E elementinin bir atomu simgelenmektedir. Atom Z atom numarasma ye A

kiitle numarasma sahiptir. Ornegin, aluminyum atomu Al ile gosterilir ye ce-
kirdeginde 13 proton ye 14 notron, celcirdek di§inda 13 elektron bulundugunu be-
lirtir. (Bir atomda proton ye elektron sayisimn e§it oldugunu hatirlayimz).
Dalton, bir elementin butun atomlamun aym kiitleye sahip olacaguu ileri
Oysa §imdi biliyoruz ki, bir elementin butun atomlan aym kiitleye sahip olmak
•
• zorunda degildir. J.J.Thomson 1912 de neon gazmdan elde ettigi pozitif iyonlann
Ude -yiik oranlanni olcmeyi ba§ardi ye yakla§ik % 90 mm belli bir kiitlede, geri-
ye kalan % 10 unun ise daha agar oldugunu buldu. Btitfin neon atomlan cekirdek-
 44 Bohim 2 Atomlar ye Atom Kurami
lerinde 10 proton ye bilyiik cogunlugu yine cekirdeklerinde 10 notron ta§fflar. Fa-
kat bir kisim neon atomlannda 11 ve bazi neon atomlarmda 12 notron bulunur.
• ► Z = 10 olan element Ne oldu-
Oyleyse, neon atomlanm Soyle gosterebiliriz.
gundan 20Ne, 21Ne ye 22Ne gas- IONe ENe l2Ne
terimi ?Ne, ye ioNe ile aym
anlama gelir. Aynz atom numarasma (Z) fakatfarkh Ude namansana (A) sahip atomlara izotop-
lar denir. Diinyadalci Ne atomlanmn % 90,51 i ?Ne dff. ioNe ye ENe yiizdeleri
ise, Kra ile % 0,27 ye % 9,22 dir. Bu yiizdelere (%90,51, % 0,27 ye % 9,22) iic ne-
on izotopunun dogada bulunma yiizdesi .ach verilir. Bazan bir izotop, elementin
adi ye kiitle numarast yazilarak belirtilir. Omegin, neon-20 gibi (neon yirmi diye
okunur) yOzde dogal bolluldar kiitleleriyle degil, atom sayilan ile verilir. Buna go-
re her 10000 Ne atomunun 9051 tanesi neon-20 atomudur. Ban elementler tek tip
atomlardan olu§mu§tur ye izotop icermezler.* Aluminyum bunlardan biridir ve
yalmzca aluminyum -27 atomlanndan meydana gelmi§tir.

Iyonlar
Elektron veren ya da elektron alan atom iyon adult ahr ye net bir yilk taw. Elekt-
ronlar negatif yiik ta§tdigindan, not& bir atom elektron alchginda negatif yiiklii
iyon haline gelir. Elektron uzakla§tinlmast ise pozitif yiiklu iyonu olu§turur. Iyon
haline gelen atomun proton sayisi kesinlikle degi§mez. Ornegin 2°Ne+ ve 22Ne2+
iyondurlar. Bunlardan birincisi 10 proton, 10 notron ye 9 elektron taw. Ikincisi
ise 10 proton, 12 notron ye 8 elektron icerir. Bir iyonun iizerindeki yiik miktan
proton ile elektronunfarkma e§ittir. Yani,
p sayisi + n sayisi A +
p sayisi — e saps'
zE—? (2.2)
p sayisi

Bir ba§ka ornek olarak 1602- iyonu verilebilir. Bu iyonda 8 proton (atom numa-
rast 8), 8 notron (kiitle numarast-atom numarast), ye 10 elektron (8 — 10 = —2)
varchr.

ORNEK 2-3

(a) 13C1 deki proton,

Atom ye iyonlarda Proton, Notron ye Elektron Saydarmin 114kisi:
notron ye elektron sayilanm belirtiniz. (b) 29 proton, 34 notron ye 27 elektron iceren ta- •
necigin simgesini yazimz
coziim
Elinizdeki tanecigi ZE seklinde yazarken, not& atom mu, yoksa bir iyon mu olduguna
dikkat ediniz. Eger not& atomsa, e saps' = p saps' = Z (atom numarast) dtr. Iyon ise,
elektron sayismm proton sayismdan kti iuk mil (pozitif iyon), yoksa biiyiik mu (negatif
iyon) oldugunu bulunuz. Elinizdeki tanecik ister not& atom, isterse iyon olsun, notron
sayisi A — Z dir.
(a) 130: Z = 17, A = 35, not& atom.
p sayisi = 17 e sayisi = 17 n sayisi = A — Z = 35 — 17 = 18
•
*Niiklit terimi tekbir atom ye kiitle numarasma sahip atomlan belirtmek amaciyla kullanihr. Doga-
da bu tip atomlarm sayisi yalmzca birkac tane ohnasma kar§m, bu elementlerden yapay yollarla izo-
•
toplar olu§turmak mumkupdiir (Kis= 26-3). Bununla beraber, yapay izotoplar radyoaktiftirler. Yapay
izotoplann saps) dogal olarak bulunan izotoplann saps= birkac kat a§malctadir.
 2-4 Kimyasal Elementler 45
(b) Z = 29 olan element baker (Cu) thr. Kittle numarasi A = p sayisi + n sa-
yisi = 29 + 34 = 63. Tanecik yalnaca 27 elektron tapdigmdan, bir iyon
olmandir. Net yiikii = p sayisi-e sayisi = 29 — 27 = +2 dir. Oyleyse sim-
gesi NCu2+
• Alistirma A: 47 proton, 61 notron ye 47 elektron iceren bir tanecigin simgesini ya-
zmiz.
A110 rma B: — 2 yiik tapyan kiikiirt-35 iyonunun, proton, notron ye elektron sayi-
lanm bulunuz.

11. Normalde, aym yukle yiiklii
taneciklerin (ornegin, protonla-
nn) birbirini itmesini bekleriz.
Oysa proton ye notion cekirdek
icinde birbirlerine bilyiik bir
kuvvetle baghthrlar. Bu kuvvet,
bildigimiz elektriksel kuvvetten
cok daha bfiyiiktiir (Kesim 26-6).
• ment atomlanmn kiitleleri bu standarda gore tayin edilir. Bu is icin kiitle spektro-
► Bu tamm, bir atom kiltle biri-
minin (akb) karbon-12 kiitlesinin
tam 1/12 si oldugunu belirtir.
Izotop Kutleleri
Tek bir atomun ktitlesini, yalnizca temel taneciklerinin kiitlelerini toplayarak bu-
lamayiz. Bir atom cekirdegi, proton ye notronlardan olu§urken, kiitlenin kiiciik bir
miktan enerjiye donii§erek sail= Bu enerji proton ye nOtronlan bir arada tutan ce-
kirdek baglanma enerjisidir ye miktanni onceden tam olarak bilemeyiz. Oyleyse,
tek bir atomun kiitlesini belirleyebilmek icin a§agidaldne benzer bir deney
Belli bir kiitleye sahip herhangi bir element rastgele secilir. Uluslararasi kabu- •
le gore bu standart atom karbon -12 izotopu olup kiitlesi tam 12 akb dir. Diger ele-
metresi kullamhr. Gaz halindeki bir iyon demeti bu diizenekten gegerken, elekt-
rik ye magnetik alanlar yardimiyla aynlirlar. Aynlan iyonlar bir Olga aletine gon-
derilir. Olcii aleti bu iyonlann varhgmi ye miktanm saptar. Kittle spektrometresi-
nin §emasi Sekil 2-14 de verihni§tir. Tipik bir kiitle spektrumu ise Sekil 2-15 de go-
riilmektedir.

• 200 202

9 201 204
buhannm
spektrumu
Hiz secici
plakalar
• $EK1L 2-14 Katie spektrometresi
Cihazm alt tarafmda (selcilde goriinmilyor) gaz ornek, elektron bombardimam ile iyon ha-
line getirilir. Olusan pozitif iyonlar, sekilde gorulen Fitz secici plakalar ye sayfaya dik
olan manyetik alan icine gonderffir. Yalna belli htzlardaki iyonlar buradan geger ye man- •
yetik alan tarafindan dairesel yollar alacak sekilde saptinhr. Farkh ktitlelerdeki iyonlar
• sayacm (burada fotograf plagi) farkh bolgelerine garparlar. Bu bolgelere gelen iyonlann
miktarlart sayac tarafindan olctiltir.
 46 Bohim 2 Atomlar ye Atom Kurami
• 25 —
► Karbon-14 atmosferin fist se-
viyelerinde olu§ur ye radyokar-
bon ya§ tayininde kullanthr.
Yerytizfindeki karbon-14 izoto-
•
pu karbonun atom kiitlesini etki-
leyemeyecek kadar azdir.
Atomlarm bagel sayisi
20
► 5EKIL 2-15
Civanin !dale spektrumu
•
2-14 teki iyon dedek- 15 —
Whine gelen iyonlarm mik-
tan bap atom sapst e§eli- 10 —
ne gegirilmi§tir. Civa izo-
toplanmn dogada bulunma
yfizdeleri, 196Hg %0,146; 5—
198 Hg %10,02; 199Hg
%16,840 2661-1g %23,13;
201
Hg 13,22; 202Hg %29,80 196 197 198 199 200 201 202 203 204
ye 204Hg %6,85 tir. Kfitle numarast
Kiitle numaralanmn tam sayilar olmalanna kar§m, karbon -12 ch§mdalci atom-
lann kiitleleri tamsayi .deg'ildir. omegin, oksijen-16 mn kiitlesi 16 akb degil, ona
cok yakm bir sayffiff. Omek 2-4 de bunu acikca gortiyoruz.
ORNEK 2-4
izotop Kiitlesinin Katie Spektrometresiyle Saptanmasi. Kfitle spektrumu verilerine go-
re, 160 kiitlesinin 12C kfitlesine oram 1,33291 bulunmu§tur. Bir 160 atomunun kfitlesi
nedir?
cozum
Ktitlelerin oram 16 0/12C = 1,33291 demek, 160 kiitlesi 12C kfitlesinin 1,33291 kat' de-
mektir.
16 0 ktitlesi = 1,33291 X 12 akb = 15,9949 akb
Alittirma A: Katie spektrometresi olcumlerine gore 160 kfitlesi 15N kfitlesinin
1,06632 kart bulunmu§tur. 15N atomunun kfitlesi akb birimi cinsinden kactir?
Aliprma B: 202 Hg nm izotop kiitlesi 201,970617 akb ise 202 ** ngi42 C Ude cram ne-
dir?
2-5 Atom Kiitleleri
Atom kiitleleri icin 12 standart almthgl halde, atom kiitlelerini gosteren cizelgede
karbonun atom kiitlesi 12,011 olarak verilmektedir. Bu fark nereden kaynaldamr?
Standart olarak airman karbon atomlan yalmzca karbon -12 atomlandff. Oysa do-
gal karbonda aynca karbon -13 ye karbon -14 de vardff. Bu iki izotopun varhgl goz-
lenen atom ktitlesinin 12 den biiyiik (Amami saglar. Bir elementin atom kiitlesi
(agarhgt)* , izotoplann dogada bulunma oranlarina gore, agirlikh atom kiitlelerinin
ortalamasffhr. Dogada bulunma yiizdelerine gore agfflikh ortalama almmasi cok
onemlidir. Karbon -12 dogada daha bol bulundugundan, agfflikh atom kiitlesi 12
Burada belirttigimiz atom ktitlelerine Dalton zamamndan bu yana "atom agirligi" deniyordu. GO-
•
ntimitzde de bir cok kimyaci atom agirligi terimini kullanmaktadir. Eski al4konliklari ltitfen lmraka-
lun!
 2-5 Atom Klltleleri 47

ye daha yakm olmalidir. Agirlikh atom ktitlesi a§agidaki genel e§itlikle hesaplarur.
E§itligin sagindaki her bir parantez elemente ait bir dogal izotopu gostermektedir.
UNUTMAYINIZ ► elementin (
\
izotop izotop / izotop izotop
•
Bolluk kesri izotopun ytizde bol-
• lugunun 100 e boltimiidtir.
atom
kiitlesi
= (1) in bolluk X (1) in
kesri ktitlesi /
+ (2) nin bolluk X (2) nin
\ kesri ktitlesi
+ ... (2.3)

Karbonun kiitle spektrumu, kiitlesi tam 12 akb olan % 98,892 karbon 12 ye kilt-
lesi 13,00335 akb olan % 1,108 karbon-13 u verir. Bu verilerden yararlanarak, kar-
bon izotoplannin kiitlece katlusim ye sonra karbonun agirlikh atom kiitlesini he-
saplayabiliriz?
12C nin ktitlece = 12C nin
X 12C atomunun kutlesi
katlusi bolluk kesri
= 0,98892 X 12 akb = 11,867 akb
13 C nin kiitlece _ 13C tin
bolluk kesri X l3C atomunun kiitlesi
katlusi
= 0,01108 X 13,00335 akb = 0,1441 akb
dogal karbonun
= ( 12C nin katlusi) + ( 13C tin katlusi )
•
atom kiitlesi
• = 11,867 akb
= 12,011 akb
+ 0,1441 akb

Dogada tic izotopu bulunan potasyum gibi bir elementin atom kiitlesini hesaplar-
ken her tic izotopun da agirliklanm bulup, toplamallyrz. Daha cok izotoplu ele-
mentler icin de benzer i§lernler
Elementlerin dogadaki bolluk yitzdeleri ornekten ornege pek degi§mez. Ornegin
12 C ve 13C oranlan saf karbonda (elmas), karbon dioksit gazmda ya da bir kalsiyum
karbonat minerali olan kalsitte hep aymdir. Bu nedenle, hangi kaynaktan gelirse gel-
sin, bir karbon atomunun ktitlesini 12,011 akb kabul ederiz. Yani, hesaplanmrzda,
dogada bulunma oranlanna gore hesaplannu§ ye listeler * halinde verilmi§ atom
ktitlelerini kullanabiliriz.
Hesaplamalar yapabilmenin yamnda, izotop ktitleleri, dogada bolluk yOzdeleri
ye agirlikh ortalama atom ktitleleri arasindaki ili§kiyi kavramak da onemlidir. Or-
nek 2-5 boyle bir ili§kiyi vermektedir. Bu ornekteki all§tirma da (2.3) e§itliginin na- •
srl kullamlacagint gostermektedir.

ORNEK 2-5

Agirlthlt Ortalama Atom Kiitlesinin Anlammt Kavrama. Lityumun dogada bulunan izo-
toplari lityum-6 ye lityum-7 dir. Kiitleleri sira ile 6,01513 ye 7,01601 akb dir. Bu iki
izotoptan hangisinin dogadaki bollugu daha fazladir?
cozum
Atom ktitleleri cizelgesinde (On kapagm is lusminda) lityumun atom ktitlesi 6,941 akb
verilmektedir (bu ortalama atom ktitlesidir). Bu deger 7,01601 e 6,01513 den daha ya-
kin oldugundan lityum -7 izotopunun bollugu daha fazladir.

•
* Listelerde verilen atom kiitlesi (atom agirligi) degerleri, ozellikle bagel atom ktitleleri ise, cogu kez
birimsizdir. Bunun anlaml, listelerdeki degerlerin tam karbon-12 ye gore verildigidir. cogu kimyact
gibi, biz de atom kiitlesini (atom agirligini) verirken atom ktitle birimini (akb) kullanacagiz.
 48 Balm 2 Atomlar ye Atom Kurami

UNUTMAYINIZ ► Ah§tirma A: Bor atomunun iki dogal izotopu, bor-10 ve bor-11 dir ye strastyla atom
Bolluk kesirlerinin toplami cia- kiitle birimleri 10,012937 ye 11,009305 dir. Bunlardan hangisi daha cok bolluga sahip-
• ima bire tir?

B: Lityum-6 ve lityum-7 nin dogada bolluk yiizdelerini, agirhldi ortalama

atom kiitlesini 6,941 akb alarak ve (2.3) esitligini kullanarak hesaplayaniz.

Merak Ediyorsaniz...
Neden bazi atom ktitleleri (ornegin, F = 18,9984032 akb)
digerlerine gore sok daha fazia duyarhhkla verilirler?

Flor atomu dogada sadece Flor-19 olarak bulunur. Flor veya bu tiir atomlann atom
kiitleleri mumki n olan en yiiksek duyarlilikta verilmelidir. Diger taraftan, atomik kiit-
le birimi 83,80 olan kripton alh tane dogal izotopa sahiptir. Kriptonun izotoplarmm
ytizde dagihmlan ornekten ornege, cok az da olsa, farkhhk gosterdiginden, ortalama
atom kiitlesi ytiksek duyarlihkla verilemez.
•

2-6 Periyodik cizelgeye Giri

Bilim adamlanmn bir gorevi de bilgileri siruflandirmaktir. Ancak, oncelikle elle-
rinde dogru bilgilerin bulunmasi gerekir. Ornegin, botanikciler onsekizinci
da bitkileri smiflandiracak kadar yeterli bilgiye sahiptiler. Oysa, kimyacilar ele-
mentleri, atom kiitlelerindeki belirsizlikler ve henfiz bazi elementlerin ke§fedilme-
mi§ olmasmdan dolayt yiiz yil daha beklemek zorunda kalchlar.
Biz bir elementi, biitiin diger elementlerden, gozlenebilen belirli fiziksel ozel-
lilderiyle ayirdedebiliriz. Ornegin, sodyum 0,971 g/cm 3 yogunluga ye 97,81°C eri-
me noktasma sahiptir. Diger hic bir element bu ozelliklerin her ikisine birden sa-
hip degildir. Potasyumun yogunlugu, 0,862 g/cm 3 , erime noktasi ise 63,65 °C dir.
Sodyum ye potasyum metalleri dusuk yogunluk ve erime noktasma sahiptirler. Her
ikisi de isi ve elektrigi iyi iletmeleri, su ile §iddetle tepkimeye girip hidrojen gaze
crIcarmalan acismdan birbirlerine benzerler. Diger yandan, altuun yogunlugu 19,32
g/cm3 ve erime noktasi 1064 °C dir. Bu degerler sodyum ye potasyumdan cok yiik-
sektir ve altm su ile ya da siradan asitlerle bile tepkime vermez. Buna karplik, tst
ye elektrigi fletme acisindan sodyum ye potasyuma benzer. Klor elementi ise sod-
yum, potasyum ve altindan cok farkhdir. Normal ko§ullarda gazdir. Yani, kati klo-
run erime noktasi oda sicalchgunn cok altindachr (-101°C). Aynca isi ve elektri-
gi iletmez.
Bu smut verilerle bile, yararh olabilecek bir suuflandffma cizelgesi yapabiliriz.
Eger tasarlanan cizelge, elementleri benzer ozelliklerine gore gruplandffilarak ya-
pilacaksa, sodyum ye potasyum aym grupta olmandir. Isi ye elektrigi iletmelerine
gore yaprlffsa klorun sodyum, potasyum ye altindan ayn tutulmasi gerekir. Ara&
• girmz suuflandirma §emasi Sekil 2-16 da (ye kapak sayfasmin arkasinda) veril-
mekte olup, elde edilen bu §emaya periyodik sizelge denmektedir. Periyodik ci-
zelgenin hangi kuramsal temellere gore ye nasrl diizenledigini ileriki bolfimlerde
g8recegiz. Simdilik cizelgenin yalnizca bir kac ozelliginden sozedelim.
 2-6 Periyodik cizelgeye Gir4 49
1 18
1A 8A
2 13 14 15 16 17
2A 3A 4A 5A 6A 7A
10

aw
4 5 7
Li Be B N Ne
6.961 9.01218 10.511 14.0067 20.1797
11 14 17 18
12
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 16

A.
Na Mg Al Si S Cl Ar
22.9398 24.3050 3B 4B 5B 6B 7B v 8B --, 1B 2B 26.9819 29.0855 32.066 33.4327 39.948
19 20 21 22 23 24 26 27 29 30 32 33 34 35

rYi
K Ca Sc Ti V Cr Fe Co Cu Zn Ge As Se Br
39.0983 40.078 44.9559 47.88 50.9415 31.9961 55.847 58.9332 63.546 65.39 72.61 749216 78.96 79.904
37 38 39 40 41 46 47 48 49 50 51
Rb Sr Y Zr Nb Pd Ag Cd In Sn Sb

O
85.4678 87.62 88.9059 91.224 92.9064 106.42 107.868 112411 114.818 118.710 121.737
55 56 57 72 73 74 75 76 77 81 82 83
71 Pb Bi

ei
Ba ''La Hf Ta W Re Os Ir

O
Cs
132905 137.327 138.906 17949 180.948 18344 186.207 190.23 19222 204_383 2071 208.980
111 112 114 116 118

P.41
87 88 89 106 109 110
Fr Ra tAc Sg Mt
1223) 226.025 227.028 120 1266) (269) 1272) 1272) (287) 1289) (293)

s61
68 71

Met a
58 61 64 65 67
•Lantanit serileri Ce Pm Gd Tb Ho Er Lu
164.930 167.26 174.967

-
140.119 1145) 157.25 158.925

lo
L

Min I

LE I

g
gg

xi
91 93 97 98 101
Cf Md 11!3
r

6 11
Pa Np Bk

g
tAk211112 serileri
231.036 237.048 1247) 1231) (258) 1260)

♦ $EK1L 2-16 Elementlerin per'yodik cizelges'

Atom ktitleleri karbon-12 ye goredir. Ban radyoaktif elementler icin parantez icerisinde
verilen saydar en kararh izotoplanmn ktitle numaralandir. Metaller turuncu, ametaller
mavi, yan metaller ye§ille gosterilmi§tir. Asal gazlar (bunlar da ametaldirler) pembeyle
gosterilm*ir.

Periyodik cizelgenin ozellikleri

Periyodik cizelgede elementler, sol fist ko§eden ba§lanarak, atom numaralarmm
art§ma gore yatay olarak sffalannu§lardff. Bu dfizenlemede benzer elementler di-
key gruplarda ya da siniflarda yer ahrlar. Ornegin, sodyum ve potasyum I. grup-
da yer ahr (alkali metaller olarak adlanchnhrlar). Grupta bulunan diger elementle-
rin ornegin sezyumun ye rubidyumun, sodyum ye potasyum ile benzer ozellikler
gostermesini beklemeliyiz. Klor elementi gizelgenin diger ucunda, grup 17, yer al-
maktachr. Gruplardan banlan, grup elementlerinin onemli ozelliginden dolayi ozel
olarak adlanchnhrlar. Ornegin, 17. grup elementleri halojenler diye bilinirler. Ha-
lojenin Yunanca anlami "tuz yapandir".
Herbir element gizelgedeki kutulann ortasma simgeleri yazilarak sffalamr. Ele-
mentin atom numarasi (Z) simgesinin iizerinde gosterilir ve agffhlch-ortalama atom
ktitlesi simgenin altmda yeralff. Bazt periyodik gizelgeler yogunluk, erime nokta-
si gibi diger bilgileri de saglar, ancak atom numarasi ye kutlesi bizim genel amac-
Ian= igin yeterlidir. Plutonyum gibi atom kiitleleri parantez igerisinde verilen
elementler sentetik olarak elde edilirler. Buradaki kiitle numarasi en kararh izoto-
punun kiitle numarasffhr.
Elementler genel olarak metaller ye ametaller diye iki biiyiik simfa aynhrlar.
Bunlar Sekil 2-16 da renlderle aynhm§ olup metaller turuncu, ametaller ise mavi
ye pembe renklerle gosterilmi§tir. Metaller oda sicalchgmda, civa harig (bu sivi-
dff) kandff. Metallere genel olarak Sekil verilebilir, ince ye yassi plakalar haline ge-
tirilebilir, tel halinde cekilebilir. IR ye elektrigi iyi ileten, parlak goninii§e sahip
elementlerdir. Ametaller ise genel olarak metallerin tam tersi ozellige sahiptirler.
Ornegin, ametallerin isi ye elektrik iletkenlikleri zapftff. Azot, oksijen ye klor gi-
bi bazi ametaller oda ko§ullannda gaz halindeyken, silisyum ye kukurt gibi bazi
ametaller kinlgan kali haldedirler. Yine bir ametal olan brom ise Daha son-
ra bu kitapta metaller ye ametaller haldunda geni§ bilgi verilecektir.
 50 Boltim 2 Atomlar ye Atom Kura=

Sekil 2-16 da ametallerin bir diger ozel grubu olan soygazlar (pembe renidi),
hem metal hem de ametal ozelligi gosteren ye yarunetal (yesil renkli) olarak ad-
• landinlan ktictik bir element grubu gortilmektedir.
cizelgedeki yatay siralar periyot olarak adlanchnhr. (Periyot sayilan kitabm
kapak sayfasnun arkasmda numaralanchnlarak verilmistir.) cizelgedeki ilk periot,
hidrojen ye helyum olmak tizere iki element icerir. Bunu lityumdan neona, sod-
•
yumdan argona uzanan ye herbiri sekiz element iceren iki periyot izler. Dordiincti
periyot potasyumdan kriptona, besinci periyot rubidyumdan ksenona uzanan ye
herbiri 18 element iceren periyotlardir. Besinci periyot 32 tiyeli uzun bir periyot-
tur. En fazla 18 element alacak sekilde dtizenlenen bu cizelgeye 32 elementi yer-
lestirmek icin bu periyotun 14 iiyesi cizelgenin alttna konmustur. 14 element ice-
ren bu seri, lantan (Z = 57) elementini izlediginden lantanitler diye adlandml-
maktachr. Yedinci ye son periyot hentiz tamamlanmarmstft (bazilan henitz kesfe-
dilmemistir) fakat uzun oldugu bilinmektedir. Yedinci periyottan da 14 element
ahnarak cizelgenin altma konmustur. Bu serideki elementler aktinyumu (Z = 89)
izlediginden aktinitler diye adlanchnhrlar.
Gruplann numaralanchnlmast kimyacilar arasmda biraz tartismalt bir konudur.
Bir onceld paragrafta kullamlan numaralandirma sistemi en son benimsenen sek-
• lidir. Amerika Birlesik Devletlerinde daha once kullamlan ye bir rakam ile harften
olusan gruplanchrma gosterimi, periyodik cizelgenin ilk dtizenleyicisi Mendele-
ev'in benimsedigi sisteme yalunchr. Seidl 2-16 da gortildtig'ii gibi, 1 ye 2 ile veri-
len A gruplan, geri kalan A gruplanndan (3 den 8 e) 1 den 8 e kadar verilen B
•
gruplannca boltinmiisttir. Uluslararasi Kimya ve Uygulamali Kimya Birligi (IU-
PAC) Amerika'mn say' ye harften olusan grup gosterimi ile Avrupa'da kullamlan
sistem arasmdaki kansikhgt onlemek icin 1— 18 numaralandmna sistemini onermek-
tedir. Halen IUPAC sistemi Amerikan Kimya Toplulugu (ACS) ye diger uluslann
kimya topluluklan tarafindan resmen onerilmektedir. Her iki numaralanchrma sis-
temi halen kullamldigmdan, Seidl 2-16 da ye kapak arka sayfasmdald cizelgede
bunlann her ikisi de verilmistir. Biz bu kitapta eski sistemi ara sera hatulatmamn
disinda IUPAC numaralanchrma sistemini kullanacagiz.

Periyodik cizelgelerin Yararlari

Periyodik cizelge kimyacilara, kimyasal bilesiklerin ye kimyasal tepkime iirtinle-
rinin ozelliklerini actklamada yardimci olur. Bu kitap boyunca periyodik cizelge-
yi kimyasal kavramlan anlamada bir yardimci olarak kullanacagiz. Burada, basit
iyonlann yiilderini ongormekte, periyodik cizelgenin nasal lcullamlchgtm gorecegiz.
Bas grup elementleri, grup 1, 2 ye 13-18 de bulunan elementlerdir. Grup 1 ye •
2 deki bas grup metal atomlan iyonlar olusturdugunda•UPAC grup numarasi ka-
dar elektron kaybederler. Buna gore Na atomlan (grup 1) Na+ olurken bir elektron,
Ca atomlan (grup 2) Ca2+ olurken iki elektron kaybeder. Grup 13 deki aluminyum,
A13+ (burada ytik, grup numarasi —10 dur) olusturmak icin iic elektron kaybeder.
Grup 13 deki diger birkac element ye daha yiiksek gruplardaki elementler birden
cok yiik tastyan iyonlar olusturabilirler. Bunlar Boliim 10 da ayrnith olarak ince-
lenecektir.
Ametal atomlan iyon olustururken elektron ahrlar. Ahnan elektron sayisi 18 ek-
si IUPAC grup numarasidir. Buna gore bir oksijen atomu, olmasi icin 18 —
16 =' 2 elektron, bir klor atomu Cl- olmasi icin 18 — 17 = 1 elektron ahr. "18 ek-
si grup numarasi" kurah, grup 18 de bulunan bir neon atomunun elektron alama-
• yacagim gosterir: 18 — 18 = 0. Soy gazlann cok smith olarak elektron ahp iyon-
lasabilmesi bu grup elementlerinin bir kac ozelliginden birisidir ye zamanla bun-
lan inceleyecegiz.
Grup 3 —12 elementleri geci§ elementleridir ye hepsi de metal oldugundan ge-
c4 metalleri diye adlanchnlirlar. Gecis metalleri de bas grup metalleri gibi pozitif

•
• (c) Stronsiyum (Sr) grup 2 elementidir ye Sr2+ iyonunu olusturur.
• reklidir. Bu kesimde, atom kiitlesi kadar temel olan bir ba§ka kavranu verecegiz.
n 6,02214199 X 1023 sayisi
• Avagadro saytstchr. Avagadro
sabiti ise sap ye birimiyle
(morl) birliktedir.
27- Mol Kavrami ye Avagadro Sayisi 51
yfiklii iyonlar olu§tururlar. Ancak verdikleri elektronlarm sayisi ile grup numarasi
arasmda basit bir ili§ki yoktur. cunku gegi§ metalleri farkli yfiklerde iki ya da da-
ha cok iyon olu§turabilirler. Gegi§ metallerini daha sonraki bazi bolihnlerde aynn-
tth inceleyecegiz.
•
ORNEK 2-6
Periyodik cizelgeye Dayalt 114kilerin Actklanmast. On kapagm arkasindaki periyodik
cizelgeye basvurarak asagidald Wart cevaplandirtmz.
(a) ddrdtincti periyotta, grup 14 de bulunan element
(b) molibden ile benzer ozellige sahip iki element
(c) Stronsiyum atomundan olusmast beklenen iyon.
cozum
(a) Dordtincii periyottaki elementler K (Z = 19) dan Kr (Z = 36) ya uzan-
maktadir. Grup 14 daki elementler C, Si, Ge, Sn ve Pb dur. Bu grup ye pe-
riyotun belirttigi tek element Ge (Z = 32) dur.
(b) Molibden grup 6 dadir. Molibden ile benzer ozellige sahip bu grubun diger •
iki iiyesi horn (Cr) ye tungsten (W) dir.
Aliltirma A: Asagida verilen herbir atomun olusturabilecegi iyonlan yazimz: Li, S,
Ra, F, I ve Al.
AliFtirma B: Asagidaki herbir elementi bas grup ya da gecis elementi olarak simf-
landinmz: Na, Re, S, I, Kr, Mg, U, Si, B, Al, As, H.
2-7 Mol Kavrami ye
Avogadro Say's'
Periyodik gizelgeyi en gok elementlerin atom kiitlelerine bakmak amaciyla kulla-
nmz. Izleyen boliimlerde ogrenecegimiz gibi, atom kiitleleri kimyasal bile§iklerin •
bile§imlerinin ye kimyasal tepkimelerde olu§an madde miktarlanmn tayininde ge-
Kimyacilar, Dalton'dan ba§layarak, beta sayilann onemini kavramaya
Ornegin, iki hidrojen atomu ile bir oksijen atomunun birle§erek bir su
olu§turdugu ifadesinin anlamim farkettiler. Atomlar ye molekiiller normal yol-
larla sayilamadigindan, miktarlanmn kfitlelerin olciilmesi gibi ba§ka yollardan be-
lirlenmesi gerekiyordu. Yani bize bir elementin olpulen kiitlesiyle, belirli fakat sa-
yilamayan atom sayisi arasmda bir bagmti gerekliydi. Bu durum tipki §una benzer:
Bir ki§i gok sayida giviye ihtiyag duyuyorsa, civileri sayarak degil, kutular §eklin-
de ya da kilo ile satin ahr. BOylece, saytlamayacak buyiikliikteki bir coklugu say-
labilecek birimlerle ifade etmi§ olur.
Sayilamayacak gokluktaki tek resit bir maddenin miktan SI birim sisteminde
mol birimi ile ifade edilir. Bir mol, tam 12 g karbon -12 de bulunan karbon -12
atomlannm sayisi kadar tanecik igeren madde miktandir. Atom ye molekiil gibi
taneciklerin bir mollerinin igerdigi tanecik sayisma Avogadro sayisi, NA denir.
•
NA = 6,02214199 X 1023 mo1-1
 52 Boliim 2 Atomlar ye Atom Kurami

• AAA
EMMA
•A * A
• ILIKAMO 110:0110
• • A1VAA•A
••VAI•I•
INFAAAAAA:0
111AAAAA•110*
IIINAAAAA
IIINAAAA3110
• OVAA• W•
IMAIIMAA11011
1110101ThAll•AA
111011111110MfOre
(a) 6,02214 X 10 23 F atomu
IICOAAAMAIAAIDD

(b) 6,02214 x 10 23 Cl atomu

•
= 18,9984 g = 35,4527 g

AAA
: '1111:0
: :4111V:
: .

11114/011A
OA AAA. :: S
:1∎AA:
: . :SA

(c) 6,02214 X 10 23 Mg atomu (d) 6,02214 X 10 2 3 Pb atomu

= 24,3050 g = 207,2 g
♦ 5EKIL 2-17 Dort farkli elementin izotoplannm da§ihmi
• (a) Yalmzca bir resit flor atomu 19F vardir (kirmiziyla gosterilmi§tir). (b) Klor atomlan-
mn %75,77 si 35C1 (urnuzi), kalam 37C1 (mavi) dir. (c) Magnezyumun ba§lica izotopu
24Mg (urnuzi) ye azinlikta olan izotoplan 25Mg (gri) ye 26Mg (mavi) dur. (d) Kurpmun
dart dogal izotopu vardir. %1,4 204Pb (sari) %24,1 206Pb (mavi), 22,1 207Pb (gri) ye %52,4
208 Pb (krnum)
•
NA nm degerini cogu kez 6,022 X 1023 mol-', hatta 6,02 X 1023 mold §eklinde yu-
varlayacagiz. "mold " birimi 1 mol maddedeki tanecik sayisi oldugunu belirtmek-
tedir.
Eger bir madde tek bir izotopun atomlanndan ibaretse, §Oyle yazabiliriz.
1mo1 12C = 6,0224 X 102312C atomu = 12,0000 g
n160 atomunun 12C ye gore 1 mol 160 = 6,02214 X 1023 160 atomu = 15,9949 g vb.
kiitlesini Ornek 2-4 de verdik.
Elementlerin cogu iki ya da daha cok izotopun bir kan§imidir. Boyle element-
lerin 1 molundeki atomlann hepsinin kiitleleri aym degildir. Ornegin, 1 mol kar-
• bonun cogu karbon -12 atomu, ama bir miktan da karbon -13 tiir. Yine, 1 mol ok-
sijenin 'pity& cogunlugu oksijen -16, az bir kismi oksijen -17 ye oksijen -18 dir. Bu

► Karbonun aguhkh ortalama

atom kiitlesini sayfa 47 de he-
sapladik.
UNUTMAYINIZ ►
Mol kiitlesinin birimi g/mol
• Atom yigmlan yerine fasulye yrgimni saydigimizi dii§tiniin. Eger bir fasulye tane-
nedenle,
1mol C = 6,0224 X 1023 C atomu = 12,011 g
•
1 mol 0 = 6,02214 X 10 23 0 atomu = 15,9994 g vb.
Bir mol atomun klitlesine mol ktitlesi, M denir. Atomlann mol kiitleleri, atom
kiitleleri cizelgelerinde verilmektedir. Ornegin Li un mol kiitlesi 6,941 g Li/mol Li
dur. ekil 2-17 bir elementin izotop dagilirmm Sekil 2-18 ise dolt elementin birer
molund gostermektedir.
Avagadro Sayisinin
Avogadro sayisi (6,02214 X 1023 ) hayal edilemiyecek kadar biiyiik bir sayidir.
ciginin hacmi 0,1 cm3 ise, "bir mol fasulye" Tiirkiye'nin yiizeyini yakla§ik 30 km
kahnliginda bir tabaka §eklinde kaplayabilir. Bir ki§inin bir madde taneciklerini, Or-
negin bugday taneciklerini 100 tane/dakika hula sayabildigini varsayarsak, bir
•
Omiir boyunca ancak yakla§ik 4 milyar tanecigi sayabilir. Dilnyadaki biitiin insan-
 2-8 Hesaplamalarda Mol kavramuun Kullamlip 53

•
•

•
•

♦ $EK1L 2-18 Bir mol element

Solda bir mol balm- atomu, sagda bir mol kukurt atomu gortilmektedir. Cam kapta ise bir
mol sivi crva vardir. Balonda da bir mol helyum gaze bulunuyor.

lar omfirlerini bugday tanecigi saymakla gecirseler bile Avogadro sayisi kadar ta-
necik sayamazlar. Ustelik, bir mol bugday tanecigi insanlik tarihinde yetistirilmis
bugday taneciginden cok daha fazladir Saniyede bir milyar i§lem yapabilen cok ge-
lismis bilgisayarlann bile Avogadro sayisi kadar islem yapabilmeleri icin yaklasik
20 milyon yila ihtiyac vardir.
•
Avogadro sayisimn normal sayma islemlerinde kullanilamayacati aciktir. Bu-
• nunla birlikte, bu olaganustu bUyizk say!, atom ye molektil gibi olaganiistii kticiik
nesnelerin sayisal degerini belirtmekte

2-8 Hesaplamalarda Mol Kavramimn

Mol kavramini soru coziimlerinde sik sik kullanacagiz. Yeri geldikce bu kavram-
dan nasil yararlanacagimizi anlatacagiz. Burada iizerinde duracagimiz konu, atom
sayilan ye mol sayisi arasindaki iliskidir. 1 mol S = 6,022 X 10 23 S ato-
mu = 32,07 g S ifadesini gozoniine alahm. Bu ifadeden yararlanarak a§agidaki
cevirme faktorlerini yazabiliriz.
1 mol S 32,07 g S
ye
6,022 X 1023 S atomu 1 mol S •
• Ornek 2-7 atom sayilan ile atomlann mol sayilan arasindaki iliskiyi belirten, bel-
ki de en basit mol kavramt uygulamasidir. Yukanda yaztlan her iki cevirme fakto-
ninti de Ornek 2-8 de kullanacagiz.
 54 &gum 2 Atomlar ye Atom Kurann

Avogadro sayistru iceren hesaplamalarda ogrencilerin sik karpla§tildan sorun,

ne zaman NA ile carptlacagt, ne zaman boliinecegidir. Bu sorunu cozme yollann-
• dan biri, Avogadro sayistm, birimlerin birbirini uygun §eldlde gottirebilecegi bicim-
de yazmaktm Digeri ise beklenen sonucu dii§iinmektir. Ornegin, atom sayilarmin
hesaplanmast i§leminde elde edilecek saymtn cok buyuk olacagmt ve asla 1 den kit-
ciik olamayacagim bilmek gerekir. •
ORNEK 2-7

Mol Sayisi Ile Atomlarm Toplam Saysz Arasindaki MAL Bir demir metali orneginde 2,35
mol Fe oldugu bilinmektedir. Bu ornekte ne kadar demir atomu vardir?
cortim
UNUTMAYINIZ ► 1 mol Fe = 6,022 X 1023 Fe atomu olduguna gore;
Bir soruyu cozerken uygun bi-
6,022 X 1023 Fe atomu
rim gottirtmelerini daima kontrol ? Fe atomu = 2,35 mol Fe X
etmelisiniz. Bundan sonra birim 1 mol Fe
goturtmelerini gostermeyecegiz. = 1,42 X 1024 Fe atomu
• Ali§tirma A: 5,07 X 10-3 mol Au elementinde kag tane altm atomu vardir?
All§tirma B: 8,27 X 10-3 mol Pb icinde kag tane kur§un-206 atomu vardir?
(Ipucu: 206 Pb atomlannin bfittin Pb atomlanna oram nedir? Seidl 2-17 ye balumz). •

ORNEK 2 8 -

Bir Elementin Atom Saydart, Mol Sayist ye Kiitlesi Arasindaki

(a)7,65 X 1022 S atomu iceren bir ornek kag moldiir?
(b)Bu ornegin kfitlesi kap gramthr?
cortim
(a) Burada da cevirme faktorti Avogadro sayisidir. Ancak, Ornek 2-7 dekinin
tersidir.
1 mol S
• ? mol S = 7,65 X 1022 S atomu X
6,022 X 1023 S atomu
= 0,127 mol S
(b) (a) daki sonuctan 0,127 mol S ba§layarak, mol ktitlesini cevirme faktOrii 111
olarak kullanabiliriz.
32,07 g S
?gS= 0,127moIS X - 4,07 g S
1 mol S
Ya da, (a) ye (b) deki i§lemleri birle§tiririz.
1 mol S 32,07
10010.101•01110110 ? g S= 7,65 X 1022 S atomu X' X 0
6,022 X 1023 S atomu 1 mol S
A $EK1L 2-19 = 4,07 g S
7,65 X 1022 S atomunun (0,127
mol 5) tarnImasi (Ornek 2-8) Bu kadar ktikiirtiin nastl tartilacagt Sail 2-19 da gorlilmektedir.
• Teraziye bo§ kap konduktan
Allitirma A: 2,35 X 1024 tane Cu atomu kag gramdir?
sonra sifir ayan yapthr. Buna
gore, ktiktirtfin agirligt 4,07 g S Aktirma B: 22,6 g He gazmda kag He atomu vardir?
•
dtir.

K (mg) un ktitlesi
• X 1 g K/1000 mg K
K (g) un ktitlesi
X 1/K un mol ktitlesi
K (mol) un miktan
X Avogadro saps'
K atomlannin sayisi
X 40K icin bolluk kesri
40 K atomlannin saps'
• $EK1L 2-20
Ornek 2-9 daki hesaplamalan
gozailzde canlandirmak
A's semasi.
110. Stitteki radyoaktiflik, dogal
cevremizdeki radyoaktifligin bir
parcasidir ve sagliga zararh ol-
machgt kabul edilmektedir.
• ha sonra atom sayisina geginiz.
• ? 40K atomu = 5,71 X 1021 K atomu X
2 8
- Hesaplamalarda Mol kavraminin Kullandip 55
Merak Ediyorsaniz
Hesaplamalarda atom kiitlelerini ya da Avogadro sayismi
•
kullamrken, kac anlamh rakam almallym?
Genel kural olarak, kabul edilebilir maksimum duyarhliktan emin olmak icin, cok bi-
linen fiziksel sabitleri diger tilctilen miktarlardan en az bir fazla anlamh rakam olarak
ahntz Ornegin, 0,127 mol ktiktirt kiitlesinin hesabinda 0,127 mol S X 32,066 g S/mol
S = 4,07 g S ya da 0,127 mol S X 32,07 g S/mol S = 4,07 g S yanitlart 0,127 mol
S X 32,1 g S/mol S= 4,08 g S yanitindan daha dogrudur.
Mol kavramnun kullamlmasma en carpel ornek, belki de Ornek 2-9 dur. Soru-
yu yamtlarken ce§itli cevirmeler gerekebilir. Ornek 2-9 daki mg K mol K
•
K atomlan 4°K atomlan cevirmeleri ekil 2-20 de §ematik olarak gas-
Birinci adim, bildiginiz gibi, SI kiitle birimleri arasmdaki cevirmedir.
Ikinci adimda cevirme faktoni mol kiitlesidir. Bu sayiyi atom kiitleleri cizelgesin-
den alabilirsiniz. Ucuncu adimda Avogadro sayisma gereksinmeniz var. Dordtin-
cii adim 40K atomlannin dogada bolluk yiizdesini bilmenizi gerektirir. Bu ytizde,
soruda verilmektedir.
ORNEK 2-9
hlenderde Mol Kialesi, Avogadro Sayist ye Bolluk Yi,izdesi Faktorlerinin Birlikte Kul-
landmasi. Potasyum-40 ktictik atom numarah dogal radyoaktif bir kac element izoto-
pundan biridir ye dogada K izotoplari icerisindeki bolluk ytizdesi % 0,012 dir. 371 mg
K iceren bir bardak stitii ictiginiz zaman kac tane 4°K atomu yutmu§ olursunuz?
cozum
•
Sekil 2-20 de verilen akis semasim izleyerek, K un kiitlesini K un molune ceviriniz. Da-
1gK 1 mol K
? mol K = 371 mg K X X — 9,49 X 10-3 mol K
1000 mg K 39 ,10 g K
Sonra K mol sayisi K atom sayisma cevrilebilir.
6 ,022 X 1023 K atomu
? K atomu = 9,49 X 10-3 mol K X
1 mol K
= 5,71 X 10 21 K atomu
Son olarak, K atomlannin sayisim 40K atomlari sayisina cevirmek icin, bir cevirme
faktorti elde etmek amaciyla, 40K in dogal bolluk ytizdesini kullaniniz.
•
0,012 40K atomu
100 K atomu
= 6,9'X 10 17 40K atomu
 Ozel Konu Elementlerin Doada Bulunuslart ye Bolluklart
• ama yanitlanmasi zor bir soru. Eger bOttin evreni gozoniine
• bollugu ile bir ili§ldsi yoktur. Ornegin, aluminyum en bol bu-
♦ Demir yer kabugunda en bol bulunan elementlerden biridir.
Demir birl4kleri topraga kirmizi renk verir.
Dogada en bol bulunan element hangisidir? Goninii§te basit,
ahrsak, atomlann %90 1, kiitlenin %75 i hidrojen, geriye kala-
mn bilyiik cogunlugu helyumdur. Eger yalnizca diinyayi go-
zontine ahrsak, en bol elementin demir oldugunu soyleyebili-
•
riz. Ancak, cogu demirin diinyamn celcirdeginde olduguna jam-
mlmaktadir. Kolay ulaplabilen ye yararlanilabilen elementler
havada, denizde ye kati yer kabugunda bulunanlardir. Bazi ele-
mentlerin goreceli bolluldan ve bunlan iceren maddeler cizel-
ge 2.2 de verilmektedir.
Bazi elementler yer kabugunda bulunmazlar. Eser miktar-
da neptiinyum (Z = 93) ve plutonyum (Z = 84) uranyum
mineralleri icinde bulunursa da, atom numaralan 92 den daha
buyuk elementler dogada bulunmazlar. Bundan ba§ka, element-
lerin pek cogu dogada serbest halde, yani bile§ik yapmami§
halde bulunmaz. Yalmzca %20 si serbest halde (element ha-
linde) bulunur, geri kalanlar ba§ka elementlerle birle§mi§lerdir.
Bir elementin elde edilme kolayhgi ve fiyatuun dogadaki
lunan metal oldugu halde, elde edilmesi demirinki kadar ucuz
degildir. Bunun nedenlerinden biri, demir cevherlerindeki de-
mir yOzdesinin, aluminyum cevherlerindeki aluminyum yiizde- •

cok basamakh bir soru icin ekil 2-20 de verilene benzer bir alci§ §emasi, sorunun tek
basamakta cozumunu kolayla§trabilir. Buna gore;

1gK 1 mol K
? '0K atomu = 371 mg K X X
1000 mg K 39,10 g K
6,022
022 X 1023 K atomu 0,012 4°K atomu
X
• 1 mol K atomu 100 K atomu
= 6,9 X 10 17 40K atomu
0
A4tinna A: 0,105 cm3 hacnunda kucuk bir kur§un parcasmda ne kadar Pb atomu
vardir? Kur§unun yogunlugu = 11,34 g/cm 3 tur.
Alqtirma B: Renyum-187 meteoritlerin ya§ tayininde kullamlabilen radyoaktif bir
elementtir. 0,100 mg Re ornegi 2,02 X 1017187Re atomu icermektedir. Renyum-187 nin
ornekteki bolluk yOzdesi nedir?

•
•
56
 sinden fazla olmasichr. Oyle bazi c.1ZELGE 2.2 Elementlerin Yer Kabuo'undaki Bolluklana
elementler varchr ki, yilzde bolluk-
lan cok di pik oldugu halde, kulla- Bolluk,
mama alanlan goreceli olarak geni§-
tir. Ornegin, balcer bayle bir element
Element Kiltle (%) Ba§lica Mineraller
•
olup, bollugu yalnizca %0,005 tir. Oksijen 49,3 Su; silika; silikatlar; metal oksitleri; atmosfer
• Diger yandan, bazi elementlerin Silisyum 25,8 Silika (kum kuvartz, akik, cakmaktap); silikatlar
bollugu goreceli olarak yiiksektir, (mika; 1d1; feldispat)
fakat yOzde olarak cok fazla ele- Aluminyum 7,6 Silikatlar (mika, kil, feldispat); oksit (boksit)
ment iceren bir cevheri yoktur. Demir 4,7 Oksit (hematit, magnetit)
Bunlar, en bol 23. element olan ru- Kalsiyum 3,4 Karbonat (krec tap, mermer, tebepr);
bidyum gibi, kolay elde edilemez- sulfat (jips); floriir (florit);
ler. silikatlar (feldispat, zeolitler)
Ileriki boltimlerde elementlerin, Sodyum 2,7 Klortir (kaya tuzu, deniz suyu);
dogada ki kaynaklanndan nasil el- silikatlar (feldispat, zeolitler)
de edildiklerini gorecegiz. Bunlar- Potasyum 2,4 Klortir; silikatlar (feldispat, mika)
dan bazilan atmosferden oksijen, Magnezyum 1,9 Karbonat; kloriir (deniz suyu); siilfat (Ingiliz tuzu)
azot ye argon; dogal gazdan hidro- Hidrojen 0,7 Oksit (su); dogal gaz ye petrol;
jen; deniz suyundan magnezyum ye organik maddeler
brom; sualti yataldardan Idilciirt; bil- Titanyum 0,4 Oksit
digimiz tuzlu sudan sodyum ye Klor 0,2
klor; cevherlerinden geptli metal- Fosfor 0,1
Sodyum tuzu (kaya tuzu, deniz suyu)
Fosfat kayasi; organik maddeler •
lerdir. digerlerib 0,8
• Yer kabugu kart kabuk, su ye atmosferdir.
bBu elementler ya§am icin gerekli olan C, N ye S elementleri ye bolluldanmn cok az olmasma
kar§m, biiytik ticari oneme sahip B, Be, Cr, Cu, F, I, Pb, Sn ye Zn gibi elementlerdir.

Ozet
Modern kimya 18. yiizyildalci buluparla bapadi. Bu bulupar
kutlenin korunumu yasasi ye sabit oranlar yasapmn ortaya kon-
masim ye giderek Dalton atom kuranunm gelipirilmesini sag-
Bununla birlikte, atom yapisimn anlaplmasinda en
onemli gelimeler daha cok fizik alamnda oldu.
Katot ipm arapinnalan, butun maddelerde bulunan bir temel
tanecik ye bir negatif yiik birimi olan elektronun ke§fine
• X-ipnlan ye radyoaktifligin bulunmasi, katot ipm cali§ma-
lanmn bir sonucudur. Izotoplann ke§fi ye modern kUtle spekt-
rometresinin gelistirilmesinin kaynagi da yine katot ipnlandir.
Alfa parcaciklanmn ince bir metal yapraktan sagilmap atom
geldrdegi kavrarmni dogurdu. Daha sonra proton ye notronun
ke§fi, atom gelcirdeginin yapisi ile ilgili daha butunleyici tamm-
lar yapilmapm sagladi.
Karbon-12 atom kiitlesinin tam 12 akb kabul edilerek, diger
atomlann kutleleri, kiitle spektroskopisinden de yararlarularak
saptanabilir. Bir elementin atom kiitlesi farkh izotop-
lanmn kiitleleri ve dogada bolluk yiizdelerinden hesaplanabi-
lir. Bu ortalama atom kiitleleri (agirhklan) atom kiitlesi cizelge-
lerinde verilir.
Periyodik cizelge, yatay (periyot) ye dikey (grup) olarak,
elementlerin atom numaralanna gore pralanmapyla dOzenle-
nir. cizelgedeki her bir grup benzer fiziksel ve lcimyasal ozel-
liklere sahip elementlerden olu§ur. Periyodik cizelge element-
leri daha genel bir gmflandirma icerisine de sokar. Bunlar; me-
taller, ametaller, yanmetaller ve soygazlardir. Kitap boyunca
gorecegimiz gibi periyodik cizelgeden cok yararlamhr. Bu bo-
liimde cizelgeden yararlanmada, atom kiitleleri ye basit iyonla-
nn simgeleri vurgulannupir.
Avogadro sayisi, NA = 6,02214 X 1023 tam 12 g karbon -
12 icindeki karbon -12 atomlanmn sayisidir. Daha genel bir ta-
mmla, Avogadro sayisi 1 mol saf maddedeki en basit tanecigin
(atom, molekfil) sayisidir. Bir elementin 1 mol atomunun kilt-
lesine mol lditlesi denir. Mol kiitlesi ye Avogadro sayisi kiitle,
miktar (mol olarak) ye atom sayisi iceren ceptli hesaplamalar-
da kullamhr.

•
•
57
 58 Boltim 2 Atomlar ye Atom Kurami

Btittinleyici Ornek
• Paslanmaz gelikten bir kiirenin yancapi 6,35 mm, yogunlugu 3. Karbon atomlartnin saytsint bulunuz. Karbonun mol kiitle-
7,75 g/cm3 tur. celigin ba§hca elementi demirdir. Ba§hca katki sini kullanarak, karbon miktanm mole ceviriniz. Daha sonra
elementi ise karbondur. celik Idirenin lditlece yiizde %0,25 i
karbondur
karbon atomunun sayisum bulmak igin Avogadro saps= kul-
lammz.
•
13 C izotopunun dogada bolluk yiizdesi %1,108 olduguna go-
? C atomu
re, celik ktiredeki 13C atomlanmn sayismi bulunuz.
1 mol C x 6,02 X 1023 C atomu
1. Kiirenin hacmini cm3 cinsinden bulunuz. Kiirenin hacmi = 0,021g C X
12,011 g C 1 mol C
V = 4/37rr3 tur. Bu e§itlilcte yangap (r) cm olarak ahnmalichr.
1 cm 13 = 1,1 X 1021 C atomu
4/r
V = —3— [6,35 mm X = 1,07 cm3
10 mm 4. 13C atomlaruun sayistm bulunuz. Dogada bolluk ytizdesin-
2. Karbonun kUtlesini hesaplaytntz. Kutleyi bulmak igin hacim den yararlarmz. 3 de buldugunuz C atomu sayisim 1,108/100
ve yogunlugu kullammz. Daha sonra karbonun yilzdesi ve kii- gevirme faktorti ile garpimz.
renin kiitlesinden cikarak karbon miktanm bulunuz. 1 108 13C atomu
? atomu = 1,1 X 1021 C atomu X '
7,75 g celik 025 g C 100 C atomu
? g C= 1,07 cm3 X X 0,021 g C
• 1 cm3 celik 100 g celik = 1,2 X 10 19 13 C atomu

•
Anahtar Terimler
aktinitler (2-6) geci§ elementleri (geci§ metalled) notron (2-3)
alfa (a) quu (2-2) (2-6) notron sayisa (2-3)
ametaller (2-6) grup (2-6) periyodik cizelge (2-6)
atom kiitle birimi (akb) (2-3) iyon (2-4) periyot (2-6)
atom kfitlesi (agirligi) (2-5) izotop (2-4) proton (2-3)
atom numarasi (proton say's') Z (2-3) kath oranlar yasasi (2-1) radyoaktiflik (2-2)
avogadro sayisi NA (2-7) katot (2-2) rantanitler (2-6)
ba§ grup elementleri (2-6) kimyasal simge (2-4) sabit oranlar yasasi (2-1)
beta (/3) tanecigi (2-2) Mille numarasi, A (2-4) sniff (2-6)
cekirdek (2-4) kiitlenin korunumu yasasi (2-1)
dogada bolluk yfizdesi (2-4) metaller (2-6)
elektron (2-2) mol (2-7)
gams (y) ipm (2-2) mol kiitlesi, M (2-7) •

Tarama Sorulan
1. A§agidald terim ye simgeleri kendi sozciiklerinizle tamm-
layullz• (a) 0 (b) 13 pargacigi; (c) izotop; (d) 160; (e) mol
kiitlesi.
2. A§agidaki kavramlan kisaca tarumlarmz: (a) kutlenin ko-
runumu yasasi; (b) Rutherford atom modeli; (c) agirlikh
atom kiitlesi ortalamasi; (d) radyoaktiflik.
3. Terimler arasmdaki farklan belirtiniz: (a) katot iini ve X-
• ipm; (b) proton ve notron; (c) geldrdek ytikii ye iyon yii-
kii; (d) periyot ve grup (e) metal ye ametal (f) Avogadro sa-
biti ye mol
4. 0,406 g magnezyum oksijenle tepkimeye girerek yalmzca
0,674 g magnezyum oksit veriyor. Kullamlan oksijenin
kiitlesi nedir?
5. 1,205 potasyum ornegi 6,815 g klorla tepkimeye giriyor
ye yalmzca potasyum klortir veriyor. Tepkimeye girmeyen
klor 3,300 g olduguna gore, olupn potasyum klortriin kiit-
lesi nedir?
6. Saf bir khkiirt ornegi yakildigmda geriye herhangi bir ka-
ti kalmadigma gore, bu olay kutlenin korunumu ya-
sasiyla nasil avklanabilir?
 Tarama Sorulari 59
7. Sodyum ye klor atomlan 1 : 1 oranmda birle§erek sodyum 15. A§agidalci radyoaktif izotoplann hepsi tipta kullanihrlar.
klortir verirse, bile§ikteld sodyumun kiitlece ytizdesi ne Simgelerini "z'E §eklinde yaziniz; (a) kobalt-60;
olur?
(Ipucu: Na ye Cl un atom ktitlelerini cizelgeden bulunuz)
(b) fosfor-32; (c) iyot-131; (d) ktiktirt-35.
16. 7Ba da notronun gekirdekteki yuzdesini bulunuz.
•
8. Omek 2-2 de magnezyumun magnezyum okside oram
17. iridyum'un (atom ktitlesi 192,22 akb) ba§lica iki izotopu
• 0,100 g magnezyum/0,166 g magnezyum oksit olarak ye-
riltni§tir. vardir. 191Ir in kiitlesi 190,9606 akb olduguna gore, ikinci
(a) Oksijenin magnezyum oksite orani (g 0/g MgO) ne- izotop §unlardan hangisi olmalidir? 190Ir, 1921r, 19311.
dir? 18. Kiitle numarasi 38 olan bir izotopun notron sayisi proton sa-
(b) Magnezyum oksitteki oksijenin magnezyuma oram yisindan iki fazladir. Bu izotop hangi elementindir?
(g 0/g Mg) nedir? 19. A§agidalci izotop ktitleleri Bunlann 1 C Ude-
(c) Magnezyum oksitte magnezyumun kiitlece yuzdesi ne- sine oranlan nedir? (a) 317C1, 34,96885 akb; (b) iZMg
dir? 25,98259 akb; (c) 286Rrt 222,0175 akb.
9. 3,62, 5,91 ye 7,07 g agirliklarinda saf karbon ornekleri a§i- 20. Kiitle spektrometresi ile a§agidald kiitle oranlan bulunmu§-
n hava icinde yakiliyor. Elde edilen karbon dioksit mik- tun 13F/C = 1,5832; 33C1/ 1 = 1,8406, 83 15 Br/157C1 =
tarlan (hepsinde de tek urun) Kra ile 1326, 21,66 ye 25,91 2,3140. 35Br atomunun ktitlesini akb cinsinden bulunuz.
g dir.
(Ipucu: 12 C atomunun ktitlesi nedir?)
(a) Bu veriler karbon dioksidin sabit bir bile§ime sahip ol-
21. Dogal argonun %99,600 si 81 Ar olup, ktitlesi 39,9624 akb,
dugunu gosterir mi?
(b) Karbon dioksidin kittlece ytizde bile§imi (%C ve3 %O)
nedir?
%0,337 si 18Ar olup, ktitlesi 35,96775 akb ye %0,063 ii
3,88 Ar olup, ktitlesi 37,96272 akb dir. Dogal argonun atom
•
10. Kiikiirt oksijenle iki bile§ik olu§turur. 1,000 g kiiktirt bi- ktitlesini bulunuz.
• rincisinde 0,998 g oksijenle, ikincisinde 1,497 g oksijenle 22. Periyodik cizelgeye ba§vurarak a§agidakileri bulunuz.
birle§ir. Bu sonuglann Dalton kath oranlar yasasina uydu- (a) Be§inci periyot grup 13 elementi
gunu gosteriniz. (b) Ktildirtle benzer ye benzer olmayan birer element
11. Fosfor klor ile iki bile§ik olu§turur. Birincisinde, 1,000 g (c) Altmci periyotta alkali metal
fosfor 3,433 g klorla, ikincisinde ise 2,500 g fosfor 14,308 (d) Bqinci periyotta halojen
g klorla birle§ir. Bu sonuglann Dalton kath oranlar yasasi- (e) Atom numarasi 50 den bilytik olup atom numarasi 18
na uydugunu gosteriniz.
12. 4,15 g magnezyum ile 82,6 g brom tepkimeye sokuldugun-
olan ile benzer ozellik gosteren element.
da, (1) biittin magnezyum harcamr, (2) bir miktar brom ar- (f) E3- iyonu olu§turan elementin grup numarasi
tar (3) magnezyum bromiir tek tirtindiir. Yalmzca bu bilgi- (g) M2+ iyonu olu§tunnasi beklenen element
lerden yararlanarak, olu§an magnezyum bromtirtin ktitlesi- 23. Periyodik gizelgenin yedinci periyotunun 32 uyeli oldugu-
ni hesaplamak olasi nudir 9 Aciklayimz. nu kabul edersek, radon (Rn) elementini takip eden asal
13. A§agidalci cizelgeyi tamamlaymiz. Bir atom ya da iyonu gazm atom numarasi ne olurdu? Fransiyumu (Fr) takip eden
tam olarak tammlayabilmek icin en az ne kadar bilgiye ge-alkali metalin atom numarasi ne olurdu?
rek vardir? (Not: Mittin sirayi tamamlamak miimktin ol-
24. A§agidalci orneklerin herbirinde kag atom vardir?
mayabilir.) (a) 12,7 mol Ca; (b) 0,00361 mol Ne;
(c) 1,8 X 10-12; mol Pu
• Proton Elektron Notron Mille
25. Belirtilen miktarlan hesaplayimz;
(a) 2,18 X 1026 Fe atomu kac moldtir?
Ad' Simgesi Sayisi Sayisi Sayisi Numarasi (b) 7,71 mol Kr kac gramdir?
Sodyum 237,1
a 11 11 12 23 (c) 6,15 X 1019 Au atomu kac mg dir?
Silisyum 14 (d) 112 cm3 Fe deki (d = 7,86 g/cm3) atom sayisi nedir?
37 85 26. Ayrintih hesap yapmaksizm, apgidakilerden hangisinin en
40 K cok atom icerdigini soyleyiniz: 6,02 X 10 23 Ni atomu, 25,0
33 42 g azot, 52,0 g Cr, 10 cm 3 Fe (d = 7,86 g/cm3) Yarutimzi
2° Ne2+ aciklaymiz.
80 27. 215 mg lilt bir kur§un orneginde kac tane 204Pb atomu var-
126 du? 204Pb an dogal bollugu %1,4 tar.

14. A§agida verilenleri, (a) elektron sayisi; (b) notron sayisi; (c)
28. Belli bir kur§un-kadmiyum ala.5iminda ktitlece %8,0 kad-
miyum vardir. 6,50 X 1023 Cd atomu igeren ala§im kac
gramchr?
•
• Mille arti§ma gore siralayiniz.
'''Sn 4°Ar 122Te 590, 1200,i 580, 39v
50 18 52 29`-'" 27`-'-'
 60 Bolum 2 Atomlar ye Atom Kurami

• Katlenin Korunumu Yasasi

Aciga clan gazlar 62,316 g sudan gecirildiginde co-

29. Bir demir parcasi paslandigmda kutlesi artar. Bir kibrit yan-
thgmda ise kiitlesi azahr. Bu iki gozlem kiitlenin korunu-
mu yasasma chi-Lit-fir mu? Aciklapmz.
30. Bir magnezyum sent havada yandigi zaman beyaz bir toz
olusur (Sekil 2-1). Bu tozun agirligi yanan metalin agirh-
gmdan fazladir. Eger magnezyum sent fotograf flap ampii-
liinde yanarsa, amptiliin agirligi degismez. Bu gozlemleri
avklaymiz.
31. 10,500 g kalsiyum hidroksit ile 11,125 g amonyum klohir
iceren kati bir kansim kuvvetlice isitildigmda gazlar aciga
cikmakta ye 14,336 g hk kati bir kahnti geriye kalmakta-
zelti kiitlesi 69,605 g olmaktadir. Deneysel hata smirlan •
icerisinde, bu verilerin kiitlenin korunumu yasasma uydu-
gunu gosteriniz.
32. Asagidaki deneyin kiitlelerin korunumu yasasma, deneysel
hata smirlan icinde, uydugunu g6steriniz: 10,00 g kalsi-
yum karbonat 100,0 mL hidroklorik asit icinde gozillilyor
(d = 1,148 g/mL). el-tinier 120,40 g cozelti (hidroklorik
asit ye kalsiyum kloriir kansmu) ye 2,22 L karbon dioksit-
tir (d = 1,9769 g/L).

Sabit Oranlar Yasasi

• 33. Bir deneyde 2,18 g sodyum 16,12 g klor ile tepkimeye so-
kuluyor. Biltiin sodyum harcamyor ye 5,54 g sodyum klo-
rtir (tuz) elde ediliyor. Ikinci bir deneyde 2,10 g klor 10,00
g sodyum ile etkilestiriliyor. Biittin klor harcamyor ve 3,46
g sodyum ldoriir elde ediliyor. Bu sonuclann sabit oranlar
yasasina uydugunu gosteriniz.
34. 3,06 g hidrojen assn oksijenle tepkimeye sokuluyor ye
27,35 g su elde ediliyor. Ikinci bir deneyde bir su ornegi
elektrolizle aynstmhyor ye 1,45 g hidrojen ve 11,51 g ok-
sijen elde ediliyor. Bu sonuclann sabit oranlar yasasina
uyup uymadigim g6steriniz.
35. Bir deneyde 0,312 g killdirt yakihyor ye tek (Min olarak
0,623 g kiikiirt dioksit elde ediliyor. Ikinci bir deneyde ise,
0,842 g kukiirt dioksit elde ediliyor. Ikinci deneyde yaki-
lan kilkiirdiin ktidesi ne kadardir?
36. Bir deneyde 1,00 g civa ye asm ktildirt tepkimeye sokula-
rak 1,16 g civa sulfur elde ediliyor. Ikinci bir deneyde ise
1,50 g civa ve 1,00 g kiikiirtten yine civa siilfiir elde edili-
kinci deneyden elde edilen civa stilfiiriin ktitlesi nedir?
yor. Ikinci
(b) Ikinci deneyde hangi elementin (civa ya da ne
kadan tepkimeye girmemigir?

Kati! Oranlar Yasasi

37. Asagidaki veriler azot ye hidrojen arasmda olusan bilesik- 38. Asagidaki veriler iyot ye for arasmda olusan bilesikler icin
ler icin elde elde edilmistir. •

BileOk Azot Hidrojen Bile§ik iyot for

Kiitlesi (g) Kiitlesi (g) Kiitlesi (g) Kiitlesi (g)

A 0,500 0,108 A 1,000 0,1497

B 1,000 0,0720 B 0,500 0,2246
C 0,750 0,108 C 0,750 0,5614
D 1,000 1,0480

(a) Bu verilerin kath oranlar yasasma uydugunu gosteriniz.

• (b) B bilesiginin formillii N2H2 ise, A ye C bilesiklerinin (a) Bu verilerin kath oranlar yasasma uydugunu gosteriniz.
formiilleri nelerdir? (b) A bilesiginin formiilii IF ise B, C, ye D nin formiilleri
nelerdir? •

39. Bakinn iki oksiti vardir. Birinci oksitinde kiitlece %20 ok-
. sijen bulunmaktadir. Ikinci oksitindeki oksijen ytizdesi bi-
rincisinden daha kficiiktar. Ikinci oksitindeki olasi oksijen
ytizdesi nedir?
•
Temel Tanecikler
41. Elektronun biittin maddelerde bulunan bir temel tanecik ol-
dugu gergegini nasal kamtlarstmz?
Temel Yakler ye Katle-Yak Oranlan
43. Millikan'm deneyine (Sekil 2-8) benzer bir deneyde 5 yag
damlasi ile a§agidaki gozlemler yapilnu§nr. 1. damlamn yti-
kti 1,28 X 10-18C; 2. ve 3. damlalarm her ikisinin yiikleri,
1. damlamn ytiktintin 1/2 si, 4. damlanm ytikti 1. damlamn
ytiktintin 1/8 i; 5. damlamn ytikii I. damlamn ytiktintin dart
kati bulumnu§tur. Bu veriler kitapta verilen elektron }rail
ile uyu§makta michr? Millikan bu verilerden yararlanarak
elektronun ytiktinti bulabilir miydi? Aciklayuuz.
• 44. 43. sorudaki deneye benzer bir deneyde, 1. damlamn ytikii
6,41 X 10-19 C; 2. damlamn ytikti 1. damlanm ytiktintin
1/2 si; tictincii damlamn ytikii birinci damlamn ytiktinfin
tic kat; 4. damlamn ytikti 1,44 X 10 -18 C; ye 5. damlanm
Atom Numarasi, Katie Numarasi ye izotoplar
47. Kiitlesi 107,90389 akb olan 1°8Pd icin a§agidalcileri belir-
leyiniz.
(a) atomda bulunan proton, notron ye elektron sayilan.
(b) Bu atomun kiitlesinin 62C kiitlesine oram
48. Kiitlesi 228,030 akb olan 228 Ra2+ iyonu icin a§agidalcileri
belirleyiniz.
(a) atomda bulunan proton, notron ye elektron sayilan
(b) bu atomun kiitlesinin 160 kiitlesine oram (Ornek 2-4'd
gozontine alimz).
49. Bir gumu izotopunun kiitlesi, oksijen-16 ktitlesinin
• 6,68374 katithr. Bu izotopun kutlesi (akb) ne kadardir? (Or-
n ek 2-4 u gozOntine alma)
I
50. Indiyum elementinin iki dogal izotopunun kiitleleri °rani,
1,0177: 1 dir. Iki izotoptan daha agar olam 160 ktitlesinin
Atom Katie Birimleri, Atom Kiitleleri
53. Karbon-12 atomunun ktitlesi tam 12 akb alintr Atom kiit-
lesi tamsayt ile verilen (akb) ba§ka atomlar olabilir mi?
Aciklaymiz.
54. Bahr atomlan icin §u ifadelerden hangisi dogru olabilir?
Butun, bale atomlannm kiitleleri 63,546 akb dir. Bir kt-
stm bake atomunun kiitlesi 63,546 akb dir. Hic bir bakir
• atomunun kiitlesi 63,546 akb degildir. Aciklayimz.
55. Magnezyumun iic dogal izotopu vardir. Bunlann dogada
bolluk ytizdeleri ye kiitleleri §dyledir: %78,99, 23,985042
Algtirmalar 61
40. Karbonun iki oksiti CO ye CO2 dir (sayfa 37). Karbonun bir
diger 2,350 g lilt oksiti 1,106 g oksijen icermektedir. Bu
tictincti oksitteki karbon ye oksijen atomlannm birle§me
orani nedir? Aciklaynuz.
•
42. Ntitronlann belirlenmesi ye elde edilmesinde kullamlan
yontemler, nicin elektron icin kullamlan yontemlerden fark-
hdir?
ytikti 4. datnlamn ytiktintin 1/3 ii bulunmu§tur. Bu veriler
kitapta verilen elektron ytikii ile uyu§makta midis? Milli-
kan bu verilerden yararlanarak elektronun ytiktinti bulabi-
lir miydi? Acildaynuz.
45. A§agiclaki ifadelerin dogrulugunu ara§firmak icin cizelge
2-1 daki verileri kullatumz.
(a) Elektronun kiltlesi H atomunun ktitlesinin yaklavk
1/2000 dir.
(b) Pozitif iyonlann ktitle-ytik oram, (m/e), elektron icin
olandan oldukca bilytiktiir.
46. l573r ye 1652 iyonlannin yakla§dc m/e degerini kulon/gram
cinsinden hesaplayiniz. Bunlar nicin yakla§ik degerlerdir?
7,1838 katichr. Her iki izotopun ktitleleri (akb) nelerdir?
(Ornek 2-4 ti gozontine aim)
51. tanecikler verilmi§tir: m24g2+ , 47—r,
u 60Co3+, "cr, 12°S112+,
- in 9°Sr.
(a) hangileri e§it sayida notron ve elektron taprlar?
(b) hangilerinde ktitlenin %50 den fazlast protonlardan ile-
ri gelir?
(c) hangileri protonlarmdan %50 daha fazla notron icerirler. •
52. 51 sorudaki aym tanecikler icin,
(a) hangileri e§it sayida notron ve elektron taprlar?
(b) hangileri 9 : 11 : 8 oramnda proton, notron ye elektron
taw?
(c) hangilerinde notron sayist proton sayistyla elektron sa-
yismin yansimn toplanuna e§ittir?
akb; %10,00, 24,985837 akb ye %11,01, 25,982593 akb.
Magnezyumun agirldch ortalama atom kiitlesini hesapla-
yimz.
56. Kromun don dogal izotopu vardir. Bunlann dogada bol-
luk ytizdeleri ye kiitleleri §dyledir: %4,35, 49,9461 akb;
%83,79, 51,9405 akb; %9,50, 52,9407 akb ye %2,36,
•
53,9389 akb. Kromun agirlikli ortalama atom kiitlesini he-
saplaymiz.
 62 &Atm 2 Atomlar ye Atom Kurami
57. Giimii§iin iki dogal izotopu varthr. Bunlann dogada bolluk
ytizdeleri ye kiitleleri §oyledir: Bolluldan %51,84 1°7Ag ye
• %48,16 1°9Ag diir. 1°7Ag nin kiitlesi 106,905092 akb oldu-
guna gore, 1°9Ag tin kiitlesi nedir?
58. Bromun iki dogal izotopu vardir. Bunlardan biri olan brom-
79 un kiitlesi 78,918336 akb ye bollugu %50,69 dur. Dige-
rinin (brom-81) kiitlesi ve dogada bolluk yiizdesi nedir?
Kiitle Spektrometresi
61. Germanyumun kiitle spektrumu 70, 72, 73, 74 ye 76 kiltle
numaralannda, bagel yiikseklikleri 20,5; 27,4; 7,8; 36,5 ye
7,8 olan pikler gostermektedir.
(a) Bu spektrumu 2-15 de oldugu gibi giziniz.
(b) Germenyumun agifhlch ortalama atom kiitlesini bulu-
nuz ye bu sonucun neden yalda§ik olarak dogru oldugunu
soyleyiniz.
• 62. Hidrojen ye klor atomlan tepkimeye girerek 1 : 1 oramn-
da basit iki atomlu HCl molekulunu olu§tururlar. Klor izo-
Avagadro Sabiti ye Mol
63. (a) 167,0 g Rb un mol sayismi
(b) 3632 g demirdeki Fe atomu sayisuu
(c) bir trilyon (1,0 X 10 12) giimii§ atomunun kiitlesini
(d) bir flor atomunun kiitlesini bulunuz.
64. (a) 5,25 mg argondaki Ar atomu sayisim
(b) 4,24 g 1 2,80 X 10 22 atom bulunduran bir elementin
molekul ktitlesini, M
(c) 35,55 g cinko ile aym sayida atom iceren aluminyu-
mun kiltlesini hesaplayimz.
65. Ktitlece %92,5 Ag iceren 38,7 g elk bir miicevherde ne ka-
dar Ag atomu yank?
66. Yogunlugu 9,4 g/cm3 olan ye kiitlece %67 Pb ile %33 Sn
ala§immdan olu§an 75 cm3 liik su borusu lehiminde kac
• atom vardir?
67. Doktorlar, kandaki kur§un diizeyinin 30 µg/dL degerini
zaman hastalik riskinin dogacagim soylerler.
Biltiinleyici ye hen Ah§tirmalar
71. 2,50 g potasyum klorat (ate§leyici ve alevlendiricilerde kul-
lanthr) 40 °C deki 100,0 mL suda coziilerek bir cozelti ha-
zirlannu§tir. cozelti 20 °C ye sogutuldugunda hacmi hala
100,0 mL de kahrken, bir miktar potasyum klorat kristal-
lenmi§tir (cozeltiden kali hale gegmi§tir). 40 °C de suyun
• yogunlugu 0,9922 g/mL ve 20 °C de potasyum kloratm yo-
gunlugu 1,0085 g/mL dir.
(a) Kristallenen potasyum kloratm kiitlesini bulunuz? (So-
nucu iki anlamh rakamla veriniz).
(b) (a) daki yamt niye daha fazla duyarhlikta verilemez?
59. Potasyumun dogal tic izotopu 39K, 38,963707 akb, 4°K,
39,963999 akb ye 41K dir. 39K ye 41K un dogada bolluk
yiizdeleri, sera ile %93,2581 ye %6,7302 dir. 41K izotopu-
nun kiitlesini bulunuz.
60. Bor elementinin iki dogal izotopu olan 1°B ye 11B in doga-
da bolluk ylizdeleri nelerdir? Bu izotoplann atom kiitlele- •
ri sffasiyla 10,012937 akb ve 11,009305 akb dir.
toplannm dogal bolluklan %75,77 35C1 ye %24,23 37C1 dir.
2 H ve 3H tin dogal bolluklan ise, sera ile %0,015 ye %0,001
den kiiciiktiir.
(a) Farkh kiitlelerde kag tane HC1 molektilii olabilir ye
bunlann kiitle numarasi nedir (yani, H ye Cl atomlannm
kiltle numaralan toplanu)?
(b) Bollugu en fazla olan HC1 molekiilii hangisidir.
derecede bol olan hangisidir?
0
(1 dL = 0,1 L). Bu kur§un dtizeyini (a) mol Pb/L kan; (b)
1 mL kanda Pb atomu sayisi olarak belirtiniz.
68. Hava kirliliginin arttigi bir anda kur§un deri§iminin 3,01
Pb/m3 oldugu soyleruni§tir. Bu havamn 0,500 L sinde
(Yeti§kin bir insamn yalda§tIc akciger kapasitesi) ne kadar
Pb atomu bulunacaktir?
69. 20 ebathk 1,00 m uzunlugundaki balm- telde kac atom var-
chr? 20 ebathk telin gain 0,03196 in ye balcum yogunlugu
8,92 g/cm3 ttir. (1 in = 2,54 cm)
70. Ayrintdt hesaplama yapmadan, a§agiclakilerin hangisinde-
ki atom sayisimn en fazla oldugunu bulunuz? (a) Kenar
uzunlugu 10,0 cm olan bir demir kiip (d = 7,86 g/cm3)
(b) 10,000 L balonda bulunan 1,00 kg hidrojen (c) 20,0 kg
agirhginda kiikiirt yigim (d) 76 lb sivi civa (d = 13,5
g/mL) (1/b = 453,6g).
•
72. William Prout (1815), hidrojen atomunun kiitlesini 1 kabul
ederek ye diger atomlann kiitlelerinin tamsayflar oldugu-
nu varsayarak, biltiin atomlann hidrojenden "in§a edildi-
gini" ifade eden bir hipotez geli§tirdi. Ancak, magnezyum
(24,3 akb) ye klor (35,5akb) gibi atom kiitleleri saptanchk-
tan sonra bu hipotezin gecerliligi olamayacagi gibi bir dii-
§iince dogdu. Prout'un hipotezinin, §imdiki bilgilerimize
gore, aslmda gok manttich oldugunu gosteriniz.
73. Florun tek bir atom turn (Flor-19) vardir. Flor-19 un kilt-
lesini, ta§icligi proton, notron ye elektron sayilanm topla-

yarak hesaplayiniz ye buldugunuz degeri kitabm on kapa- 83. Silisyumun tic izotopu vardir: 28Si (27,97693 akb, %92,21),
gimp ic kisminda verilen degerle karpla§tinniz. Neden cok
iyi uyu§madigim
74. Kiiresel hidrojen-1 celcirdeginin capita yalda§rk 1 X 10 -13 84. Kripton gazinin kiitle spektrumu cizgilerinin yogunlugun-
cm kabul ederek ye cizelge 2-1 deki verilerden yararlana-
• rak, protondaki madde yogunlugunu bulunuz.
75. Kitaptaki temel tansies ve ifadeleri kullanarak, 6,022 X 10 23
akb=1,0goldunsteriz?
76. A§agidalci elementleri belirleyiniz.
(a) Kiitle numarasi 234 ye notron sayisi protondan %60,0
fazla olan element.
(b) Proton sayisi elektron sayisindan % 10,0 fazla olan +2
yuklu iyon.
(c) Kiitle numarasi 110 ye notron sayisi elektron sayisin-
dan %25,0 fazla olan +2 yiiklii iyon.
77. celcirdegindeki notron sayisi proton sayisindan bir fazla,
ktitle numarasi E3+ iyon yiikiiniin 9 kati olan E izotopunu
bulunuz.
78. A§agiclaki her iki ko§ulu da saglayan olasi +2 yiildii iyonu 85. Klorun ski dogal izotopu 35C1 (34,9689 akb, %75,77) ye
belirleyiniz:
• Net iyon yiikii celcirdek yiikiiniin onda biridir.
• NOtron sayisi elektron sayisindan don fazla.
• 79. Magidalci ko§ullan saglayan izotopu (E) bulunuz:
• Kiitle numarasi atom numarasimn 2,50 katidir.
• E nin atom numarasi ba§ka bir izotopun (Y) kiitle nu- 86. Nonel metali denen korozyona dayanikh baker-nikel ala-
marasina e§ittir. Diger taraftan Y izotopunun notron sa-
yisi atom numarasimn 1,33 katidir ye selen -82 nin not-
ron sayisma e§ittir.
80. Dogal klor izotoplan kart§immin atom kiitlesini tam
35,00000 akb alarak, diger atomlann kiitlelerini bu teme-
le g6re hesapladigmizi varsayimz.
(a) Bu durumda helyum, sodyum ye iyodun atom kiitlele-
ri ne olur?
(b) Bu elementlerin atom kiitleleri karbon-12 ye gore tam-
sayiya yakin olduklan halde, nicin dogal klora Ore tamsa-
yi uzaktir?
81. Dogada bulunan iki azot izotopunun kiitleleri 14,0031 ve
15,0001 akb dir. Dogal azot icindeki azot-15 in atom yilz-
desini bulunuz.
82. Civanin dogal izotoplannin kiitleleri §6yledir. 196Hg, 89. Otektik alafim adi verilen, dii§tik erime noktah Sn-Pb-Cd
• 195,9658 akb; 198Hg. 197,9668 akb; 199Hg. 198,9683 akb;
200 11g 199,9683 akb; 201Hg 200,9703 akb; 202Hg, 201,9706
akb ye 204Hg, 203,9735 akb. Bu ye ekil 2-14 deki verile-
ri kullanarak, civanm agirhkli ortalama atom kiitlesini he-
saplaymiz.
Ozellikli Sorular 63
29 Si (28,97649 akb) ve 30Si (29,97376 akb). Son iki izoto-
pun dogada bolluk yiizdelerini hesaplayiniz.
•
dan yararlamlarak a§agidalci veriler elde edilmi§tir.
(a) Atomlann %50 den fazlasi kripton-84 diir.
(b) Kripton-82 ye kripton-83 atomlan sayisi e§ittir.
(c) Kripton-86 atomlannin sayisi kripton-82 atomlanmn
sayisindan 1,5 kat daha fazladir.
(d) Kripton-80 atomlannm sayisi, kripton-82 atomlannm
sayisini %19,6
(e) Kripton-78 atomlannm sayisi, kripton-82 atomlannm
sayisinin %3,0 u diir.
Izotoplann kiitleleri §6yledir: 78ICr, 77,9204 akb; 80 Kr,
79,9164 akb; 82Kr, 81,9135 akb; 83Kr, 82,9141 akb; 84Kr,
83,9115 akb; 86ICr, 85,9106 akb. Kr nun agirhkh-ortalama
atom kiitlesi 83,80 dur. Bu verileri kullanarak, kripton izo-
toplannin yiizde dogal bolluklanm hesaplayiniz.
37 CI (36,9658 akb, %24,23) dir. Bromun iki dogal izotopu
79Br (78,9183 akb, %50,69) ye 81Br (80,9163 akb, %49,31)
•
dir. Klor ye brom, brom monokloriir (BrC1) vermek iizere
birle§irler. BrC1 un molekiil kiitlesine kar§i bagil molekill
sayisi grafigini ciziniz (Sekil 2-15 e benzer §ekilde)
vim elektronik sanayiinde kullanilir. Kiitlece %0,022 Si
iceren ye yogunlugu 8,80 g/cm 3 olan bu alapmdan uzun-
lugu 15,0 cm, geni§ligi 12,5 cm ve kahnligi 3,00 Iran olan
bir dikdortgen plaka yapilip ortasma 2,50 cm caparda bir
delik acilmaktachr. Bu plakada kac tane silisyum-30 ato-
mu bulunur? Silisyum-30 un kiitlesi 29,97376 akb ye ytiz-
de dogal bollugu %3,10 dur.
87. Suyun kaynama sicaldigmda eriyen bir ala§im, 10 : 6 : 5
oraninda Bi, Pb ye Sn atomlanna sahiptir. Bir mol atom
iceren ala§imin kiitlesi nedir?
88. Ozel bir giimii§ lehimi (elektronik sanayiinde parcaciklan
birle§tirmekte kullanihr) 5,00 Ag/4,00 Cu/1,00 Zn atom
oranmda hazirlanir. 1,00 kg lehim hazirlamak icin bu sic
metalin kagar grams kan§tinhp eritilmelidir?
algirm analiz ediliyor. Kalayin kur§una mol oram 2,73 :
1,00 ye kur§unun kadmiyuma kutle oram 1,78: 1,00 bulu-
nuyor. Bu ala§imin kiitlece yilzde bile§imi nedir?

Ozellikli Sorular
90. Lavoisier'in sayfa 34 de belirtilen deneyden elde ettigi ve- Lavoisier'in sonuclan kutlenin korunumu yasasina uymak-
riler a§agidaki gibidir: ta midir? 1 Livre = 16 ons; 1 ons = 8 gros; 1 gros = 72 gra-
Isitma oncesi: cam kap + kalay + hava in; 1 livre = 30,59 g
•
• = 13 ons, 2 gros, 2,50 grain 91. A§agida yag-damlasi verilerinden bazilan go-
Isitma sonrasi: cam kap + beyaz toz '+ kalan hava riilmektedir. Olcillen miktarlar yag damlalanndaki gergek
= 13 ons, 2 gros, 5,62 grain
 64 Mum 2 Atomlar ye Atom Kurami

yiilder degil, ancak bu yiilderle orantihdir. Bu verilerin te- kac kilometrekiip deniz suyunun i§lenmesi gerekirdi? De-
mel elektronik )(ilk dusuncesiyle uyu§tugunu gosteriniz. niz suyu yogunlugunu 1,03 g/cm3 kabul ediniz (Haber'in
projesinin ticari olarak miimIciin olmadigi ispatlanmi§ ye
• tazminatlar asla tam olarak odenmemi§tir).
610lem &Olen 94. Kiitle spektrometresi kimyasal analizlerde kullamlan en
Gozlem Buyiikliik Gozlem BOAIda faydah ye gitclii aletlerden birisidir. ciinkii farkh kiitleler- •
deld atomlan ayirabilme ozelligine sahiptir. Izotop kart-
1 19,66 8 53,91
§tmlanm iceren bir ornek ktitle spektrometresine verildi-
2 24,60 9 59,12
ginde, elde edilen pik oranlan izotoplann dogal bollulda-
3 29,62 10 63,68
nm Bu oran ornek igerisindeki izotopun miktan-
4 34,47 11 68,65
78,34
nm belirlenmesine olanak saglar Miktar tayini icin, tayin
5 39,38 12
edilecek izotopun aymsmdan bilinen bir miktarda ornege
6 44,42 13 83,22
ilave edilir. Ornekteki izotopun piki ile standart ilavesinden
7 49,41
sonraki pik arasmdald orandan miktar tayinine gecilir.
Bir kaya ornegi rubidyum icerigini tayin amactyla ana-
92. 1961 den Once fizikciler atom kutlesi icin standart olarak liz edilmektedir. 0,350 g kaya ornegindeki rubidyum ortit-
16 0 izotopunu tam 16 alarak kullandilar. Aym zamanda lenmi§ ye buna di§andan 29,45 p.g 87Rb ilave edihni§tir.
kimyacilar oksijenin dogal izotop kan§imlanni, 160, 170 Bu ilaveli ornegin kiitle spektrumundan 85Rb pikinin 1,12
ve 180, tam' 16 kabul ettiler. 50 yil onceki kitaplarda yeti- kati olan 87Rb piki elde edilmi§tir. Her iki izotopun kimya-
len atom kiitlelerinin §imdiki kitaplarda verilenlerle aym sal ozde§ligi kabul edilirse, kayadaki Rb icerigi nedir (kilt-
• nu, daha dii§iik mu ya da daha yiiksek mi olmasim bekler- lece milyonda bir olarak)? Dogal bolluklan ye izotop kilt-
siniz? Actklayimz. leleri cizelgede verilmi§tir.
93. Alman kitnyacist Fritz Haber, I. Minya sava§i sonrasmda
Almanya'ya kargi istenen tazminati deniz suyundan altm el-
•
de ederek odemeyi onerdi. bilgilere gore : (a) tazminat Izotop % Dogal Bolluk Atom ktitlesi (akb)
miktan 28,8 milyar dolar, (b) o yillarda bir troy ons altm
2125 dolar (1 troy ons = 31,103 g) ye (c) bir ton deniz 87 Rb 27,83 86,909
suyundaki altm miktan 4,67 X 1017 Olin atomu (1 85 Rb 72,17 84,912
ton = 20001b) dur. Gerekli altm miktanm elde etmek icin,

•
•

•
 Kimyas al •
• Bile§ikler

3-1 Kimyasal Bile§ik ce§itleri

ye Formtilleri
3-2 Mol Kavrami ye Kimyasal
Bile§ikler
3-3 Kimyasal Bile§iklerin Bile-
§imi
• 3-4 Yiikseltgenme Basamaklan:
Kimyasal Bile§iklerin Acik-
lanmasmda Yararh Bir
Kavram
3-5 Bile§iklerin Adlandinlmast:
Organik ye Inorganik
I
Bile§ikler
3-6 Inorganik Bile§iklerin Adla-
n ye Formiilleri
3-7 Organik Bile§iklerin Adlan
ye Formtilleri
n Ozel Konu Ki,itle Spektro-
metresi—Molekiil Formitl-
lerinin Tayini
Mavi bake (II) sulfat pentahidrat kristalleri, CuSO 4 • 5H20. Kimyasal bile§ikler, for-
miilleri ye adlan bu boltimde tartiplan ba§liklarchr.
•
•
S u, amonyak, karbon monoksit ye karbon dioksit, hepimizin bildigi, ol-
dukca basit kimyasal bile§iklerdir. Daha az bildigimiz §eker (§eker katm-
§1 §ekeri), asetilsalisilik asit (aspirin) ye askorbik asit de (C-vitamini) kim-
yasal bile§iklerdir. Aslinda, kimya cali§malannin bilyiik bir kismi kimya-
sal bile§iklerle ilgilidir. Bu boltimde kimyasal bile§ikler hakkinda ce§itli
kavramlan inceleyecegiz.
Baffin bile§ikler icin genel bir ozellik, bile§iklerin iki veya daha fazla ele-
mentten olu§masidir. Elementler icin hazirlanmi§ olan periyodik cizelge-
deki Ozelliklerin uygulanmasi ile, bithin bile§ikler icin bir kac geni§ sinif-
landirmaya gidilebilir. Bile§ikler kendilerini olu§turan elementlerin simge-
lerini iceren kimyasal formullerle gosterilirler. Bu boltimde, kimyasal for- •
mtilleri nasil cikaracagimizi ye yazacagimizi, aynca kimyasal formtiller-
• deki bilgileri nasil kullanacagimizi ogrenecegiz. Bu Whim adlar ye formtil-
ler arasindaki ili§ki, yani kimyasal adlandirma ile sonlanacaktir.

65
 66 Holum 3 Kimyasal Bilesikler
• ► Kimyasal baglan incelerken
kovalent ye iyonik baglanmanm
bu kadar kesin aynlmadtguu gO-
recegiz. Ancak bu durum ile §u
anda ilgilenmemiz gerekmez.
• • her bir elementin bagil atom say's= belirtir.
• eder. H2O ye CC14 formiilleri bagunsa birimleri, yani molekidleri gosterir. Bu ne-
• cak atomlann birbirlerine nasil baglandiklanm aciklamaz. Diger tip formilller ise
3-1 Kimyasal Bilesik cesitleri
ve Formiilleri
Kimyasal bir tepkimede, atomlar birbirine yakla§liginda elektronlan kimyasal bag
olu§turmalc iizere etkile§irler. Kimyasal bile§iklerde, atomlar arasmda genel de iki
temel kimyasal bag vardff: kovalent baglar iyonik baglar. Kovalent baglarda atom-
•
lar arasmda elektron ortalda§masi, iyonik baglarda ise bir atomdan digerine elektron
aktarilmasi vardff. Genellikle kovalent baglar iki ametal arasmda, iyonik baglar ise
metal ye ametal arasinda meydana gelir. Baglanma ge§itlerini sonraki boliimlerde
inceleyecegiz.
Mole
Molekiil yapismda bile§ik bagimsiz molekiiller igeren bile§iktir ye molektilde az
sayida ametal atomlan kovalent baglarla bir arada tutulurlar. Molektil yapismda
bile§igi gostermek icin, kimyasal formild kullanmz. Kimyasal formill simgelerle
gosterilir ye bu formiil
• bile§ikte bulunan elementleri
A§agida suyun formilliinde, elementler simgeleri ile gosterilmi§, atomlann bagil
sayilan alt indis §eklinde yazthntsttr. Indiste rakam yoksa, bu 1 anlamindadir. •
lid element bulunur
H2O
t t- indis olmamasi formill birimi basma bir 0 atomu oldugunu gosterir
Formiil birimi basma iki H atomu
Kimyasal formille bir ba§ka omek CC14 diir ye karbon tetraldoriir bile§igini ifade
denle su ye karbon tetraldoriirii molektil bile§ikler olarak belirtebiliriz.
Kaba formiil bir bile§ik icin en basit bile§ikteld atomlan ye bunla-
nn bagil sayilarim gosterir. Kaba formiildeki indisler en basit tamsayl oram §eklin- •
de verilir. Ornegin, P205 , bile§igin kaba formiilti olup, molekiil for mini P 4010 dur.
Genelde kaba formal bile§ik haldunda aynntili bilgi vermez. Asetik asit (C 2H402),
formaldehit (CH2O bazi plastiklerin ye recinelerin yapuninda kullanihr) ye gluko-
zun (C6111206, kan §ekeri) kaba formiilleri CH 2O dur.
Molekfd formiilii bile§igin gercek formiiltidiir. Bazi durumlarda kaba ye mo-
formtilleri, formaldehitte CH 2O oldugu gibi aymchr. Diger durumlarda, mo-
lekiil formula kaba formtiltin katlandir. ornegin asetik asit iki C atomu, dolt H ato-
mu ye iki 0 atomu olmak iizere toplam sekiz atom icerir. Bu, formill birimindeld
(CH2O) atom sayismin iki kandir. Asetik asitin molekill formula C 2H402 , gluko-
zun ki ise C6111206 dir.
Kaba ye molektil formtilleri bile§ikteld atomlann birle§me oramm aciklar, an-
bu ek bilgileri verir. Bunun igin bir karbon, oksijen ye hidrojen bile§igi olan ve sir- •
keye ek§i tat veren asetik asiti inceleyelim. Sekil 3-1 bu bile§igin degi§ik formill-
lerini gostermektedir.
 3-1 Kimyasal ceOtleri ye Formiilleri 67
Kaba formtil: CH2O

•
Molekul formula: C211402
•
H 0
11
Yapi formiilii: H—C—C—O—H
Molektil modeli: Molekiil modeli:
("top ye cubuk modeli") ("uzay-dolgu modeli")
A $EKIL 3-1 Asetik asit de§i§ik formiilleri
Molekill modelinde siyah kiireler karbon, kirmizilar oksijen, beyazlar hidrojendir. Hidro-
jenlerden birinin dayraru§ bakimmdan digerlerinden farkh oldugunu gostermek irin, ase-
tik asit formiihi cogu kez HC2H302 §eklinde yazihr (Kesim 5-3). Bu H atomunun oksije-
ne bagh oldugunu belirtmek icin CH3COOH ya da CH3CO2H biciminde de yazilabilir.
Aym bile§igin formula farkh kaynaklarda farkh bicimde yazilmi§ olabilir.

Yapi formalii (yapisal formii1), bir molekiildeki atomlann hangi bag tiirleriy-
le ve hangi atomlann birbirine baglandigim gosterir. Buna gore, asetik asidin ya-
ps air H atomunun bir C atomuna, diger H atomunun bir 0 atomuna bag-
landigmt Her iki 0 atomunun da bir C atomuna, C atomlanmn da birbir-
lerine baglandigim gosterir. Yapi formiiliindeki kovalent baglar cizgilerle ( — ) ve-
rilir. Baglardan bin gift cizgiyle (=) yazihr ye ikili kovalent bag adim ahr. Tekli
ye ikili baglar arasmdaki farki ileride anlatacagiz Simdilik ikili bagm tekli bagdan
daha kuvvetli oldugunu soylemekle yetinecegiz.
Asetik asit molekiiliinde atomlann nasil baglandigim gostermenin daha kolay ye
ba§ka bir yolu yog'unla§mi§ yapi formulanu, yani CH3 COOH ya da CH3CO2H
kullanmaktadff. Bu formiilde, H atomlarmm farkh baglanma §ekilleri goriilebilir ye
formiil tek bir satirda yaztlabilir. Bina= yapisal formiilii, C 4Hio, Sekil 3-2a da
gosterilini§tir, yogunla§mi§ yapi formula ise CH 3 (CH2)2 CH3 tiir. Yogunla§mi§ ya-
111
ps atom gruplarmin ba§ka atomlara nasil baglandiklanm da gostermek-
te kullanilabilir. Yapi formithi Sekil 3-2b de gosterilen metilpropam, C4Hio ince-
leyelim. Merkez karbon atomuna bagh –CH 3 gruplan yogunla§mi§ yam formiiliin-
de grubun bagh oldugu atomun sag'ina parantez acarak gosterilebilir, yani
CH3 CH (CH3) CH3 §eklinde yaztlabilir. Merkez C atomu diger air C atomuna bag-
h oldugu icin yogunla§m§ formiilii CH (CH 3)3 §eklinde de yazabiliriz.
Organik bile§iklerin temel elementleri karbon ye hidrojendir. Karbon atomu
her zaman don kovalent bag olugurur. Organik bile§ikler gok karma§ik olabilir-
ler. Yapi formiillerini basite indirgemenin bir yolu, yapilan C ye H atomlanm acik-
ca gostermeden yazmaktff Bunu kimyasal baglan belirtmek icin gizgiler gizerek
ye gizginin bittigi veya ba§ka bir cizgi ile karpla§tigi yerde bir karbon atomunun
bulundugunu varsayarak yapanz. Her bir karbon atomunun don bag yapma gerek- •
liligini de yeterli hidrojenle saglanz. Erkeklik hormonu testesteron boyle bir yam
• ile Sekil 3-2c de gosterihni§tir.
Son olarak molekiil uzayda yer i§gal eder ye air-boyutlu bir §ekli vardff. Ka-
ba formiiller ye molekul formiilleri atomlann uzaysal diizenlenmeleri haklunda bil-
 68 Bohim 3 Kimyasal Bile§ikler

• H HHH
1111
H—C—C—C—C—H
1111
•
H HHH
(a) Biitan

H HH
1 1 1
H—C—C—C—H
1 1
H H
H—C—H
H
(b) Metilpropan
•

(c) Testosteron
♦ EIC11. 3-2 tic molektiltin gosterili*i

gi vermezler. Yam formiilleri bazen bu diizenlenmeyi gosterebilir, ancak molektil-

lerin tic-boyutlu yapilanm gostermenin tek uygun yolu modeller olu§turmaktir.
Top-cubuk modelinde, bag yapan atomlann merkezi kiictik toplarla ye atomlar ara- •
sindalci baglar cubuklarla gosterilir. Boyle modeller atomlann merkezleri arasinda-
ki uzaldiklan (bag uzunluklanm) ye molekiillerin geometrik §ekillerini algilama-
miza yardimci olur. Asetik asitin top-cubuk modeli Sekil 3-2c de gosterilmi§tir.
Top-cubuk modeli cizilmesi ye aciklanmasi kolay bir modeldir, ancak molekiilde-
ki atomlar top-cubuk modelinde belirtildigi kadar uzak degildirler, birbirlerine deg-
mektedir.
Uzay-dolgu modeli atomlann molekiilde yer i§gal ettilderini ye gercekten birbir-
lerine deg'diklerini gosterir. Ozel olarak hazirlanmi§ bilgisayar programlan Sekil 3-
1 ye 3-2 de gosterilen uzay-dolgu modellerini verebilir. Uzay-dolgu modeli olgek-
li yaptldtgt icin, molektiliin §eklini ye buyuklugunu en dogru olarak gosteren (ya-
• ni, nanometre bilyiikliigtindeki molekiilii milimetre veya santimetreye biiyiittir) bir
modeldir.
Asetik asit molektilii tic atomdan olumu§tur (C, H ye 0) ye molekiiliin model•
leri bu gercegi yansitir. Degi§ik atom tiplerini ayirdetmek icin, top-cubuk ye uzay-
dolgu modellerinde genellikle renidi toplar kullanmz. Yaygin renkler sayfamn sol
 3-1 Kimyasal Bileqik cgitleri ye Formiilleri 69

HBC
0• N
iisttarafinda gosterilmi§tir. Renkli kiirelerin farkh bilyiikliiklerde olduldan dikka-
tinizi cekecektir. Bu da periyodik cizelgedeki atomlann farkh bilyiildiikte olma-
smdan dolayidir.
Molekiillerin yukanda tartiplan deg'i§ik gosterimleri bu kitap icinde kullanila-
caktir. Aslinda molektillerin buyukluk ye §ekillerinin gozde canlandinlmasi, kim-
•
• yasal ye fiziksel ozelliklerin buna gore aciklanmasi, modem kimyamn en onemli
konulanndan biridir.
0 F Si P

S
• CI Br I
• boylece periyodik cizelge iyonik bile§iklerin formiillerini yazmamiza yardimci
• Magnezyum kloriir kin durum benzer §ekildedir. Sofra tuzunda az miktarda saf-
Formtil birimi
♦ EKiL 3-3
NaCI iyonik kristalinden bir go-
runii§ ye formill birimi
Kati sodyum kloriir, kristal de-
nen bilytik bir orgii icinde, cok
sayida Na+ ye C1 iyonlan ice-
rir. iyonlann en kiictik oranlan
bire bir oldugundan, formill biri-
mi olarak NaCI yazabiliriz.
• lu iyonlar Kesim 3-6 da aynntili olarak incelenmektedir.
iyonik Bile§ikler
Bir metal ve ametalin kimyasal olarak birle§mesi bir iyonik bileOk verir. iyonik bi-
pozitif ye negatif iyonlanmn elektrostatik cekim kuvveti ile bir araya gelme-
sinden olu§ur (zit yiiklii maddelerin cekiminin Sekil 2-4 de gosterildigini hatirla-
yiniz). Metal atomlan ametal atomlan ile birle§tigi zaman, bir ya da daha fazla
elektron kaybetme, ametal atomlan da bir ya da daha fazla elektron alma egilimin-
dedirler. Bu elektron aktannunm sonucu olarak, metal atomu pozitif iyon (katyon)
ye ametal atomu negatif iyon (anyon) haline gelir. Genelde bas grup katyon veya •
anyonunun yiikiinii elementin bagli oldugu gruptan (Kesim 2-6) cikarabiliriz ye
olur.
Bildigimiz sofra tuzu, sodyum kloriir olu§urken sodyum atomu elektron vererek
sodyum iyonu, ve klor atomu elektron alarak kloriir iyonu, Cl-, haline gegen
Bu gercek periyodik cizelgede elementlerin bulunduklan yerleri ve iyonlann yiik-
leri arasmdaki ili§kiyi dogrular (sayfa 49). Sodyum kloriiriin elektrikce notiir olma-
si icin bir Na+ a kar§ilik bir Cl- iyonu gereklidir (+1 — 1 = 0) ye bile§igin for-
NaC1 dir.
NaC1 yaps' Sekil 3-3 de gosterilmi§tir. Her bir Na+ iyonu alri Ct iyonu ile (ve-
ya tersi) cevrihni§tir. Bu alts Cl- iyonundan belli birinin Na+ iyonuna ait oldugunu
soyleyemersek de, Cl- iyonunun Na+ iyonuna orani 1:1 dir. Bir Cl- iyonunun bir
Na+ iyonuna kar§ilik geldigini kabul eder ye formiil birimi olarak seceriz. Formal
birimi bile§ikte bagimsiz bir birimi degil iyonlann en ldiciik oral= belirtir. For-
mill birimindeki atomlann (iyonlann) orani kimyasal formiillerindeki oranla aym-
•
dff. Buna gore kati sodyum kloninin formal birimine molektil diyemeyiz.
sizhk olarak bulunan magnezyum kloriirde magnezyum atomlan iki elektron kay-
bederek magnezyum iyonlan, Mg 2+ (Mg grup 2 de) haline gelir. Elektrikce not&
formal birimini elde etmek icin, her bir Mg2+ iyonu icin yiilderi —1 olan iki Cl- iyo-
nu gerekir. Magnezyum klortinin formula MgC1 2 dir.
Me2 ye Cl- tek atomlu iyonlardir ye bir tek iyonla§nu§ atom icerirler. Bu-
na kar§ilik cok atomlu bir iyon iki veya daha fazla atomdan olu§ur. Tek bir nitrat
iyonunda, NO3-, indisler bir N atomuna tic 0 atomunun baglandigim gosterir. Mag-
nezyum nitrat magnezyum ye nitrat iyonlanndan olu§an iyonik bir bile§ilctir. Bu bi-
le§igin elektrikce natal formal birimi, bir Mg 2+ ye iki NO3- iyonu icermelidir. Bu
formiil birimine gore bile§igin formilliinde NO 3- parantez icinde gosterilir ye indis
olarak 2 yazihr. Buna gore, magnezyum nitratm formula Mg(NO 3)2 dir. cok atom- •
 70 &Rim 3 Kimyasal Bilesikler
•
► Formiil agtrligt ye molekiil
agtrltgt terimler sikhkla formiil
• kiitlesi ve molektil kiitlesi yerine
kullamlu.
► Fomiil kiitlesi ye molekul kut-
lesi temelde aym anlamdachr.
Ancak NaC1 ye MgC12 gibi iyo-
nik bilesiklerde formal kiitlesi
• terimi kullamlmalichr.
UNUTMAYINIZ
Molekul kutlesi ye mol katlesi
terhnlerinin soylenisleri birbiri-
ne yalun gibi goriiniiyorsa da,
bunlar birbirlerinden cok farkh
anlamlarda kullanthr Molekiil
kiitlesi bir molektiliin ktitlesidir
ve akb ile ifade edilir. Mol kiitle-
si ise molektil ktitlesinin Avo-
gadro sayisi ile carpilmasmdan
• elde edilir ye g/mol olarak veri-
lir. ikisi de aym sapsal degere
sahiptirler, ancak farkh birimde
ifade edilirler. ►
Merak Ediyorsaniz
w
r Acaba farkli metal atomlan
arasinda mi?
Bir metalde, atomlann elektronlan metal baglart olustunnak fizere etldlesirler. Bag
•
yapan atomlar genellikle aym elementin atomlanchr, ancak farkh elementin atomlan da
olabilirler. Bu durumda metaller arast bilesikler olusur. Metal baglan, metallere ye
metaller arasi bilesiklere kendilerine ozgii elektrik ye isi ileikenligi ozelliklerini verir-
ler. Bu baglar Boltim 12 de incelenmistir.
3-2 Mol Kavrami ye
Kimyasal Bile§ikler
Bir bilesigin kimyasal formirlii bilindiginde, formiil kiitlesi kolayca tayin edilebi-
Formill kfitlesi atom ki.itle birimi cinsinden bir formul biriminin ktitlesidir.
Formfil kiitlesi terimini kullanmak her zaman gecirli olmasma kar§m, molektil
yaprsmda bir bilesigin formiil birimi gercek molektilir gOsterdiginden, bu onun mo-
lekiil kfitlesidir diyebiliriz. Molekiil kiitlesi atom kirtle birimi cinsinden bir mole-
Ulan kiitlesidir.
Ortalama formal ve molektil kiitlesi, ortalama atom kiitlelerinin (On kapak say-
•
fast= arkasinda) toplanmasi ile bulunabilir. Bu amnia, molekiil yaprsinda bir bi-
le§ik olan suyu H2O inceleyelim.
H2O nun molekiil kutlesi = 2 (H nun atom kiitlesi) + (0 nun atom kfitlesi)
= 2(1,008 akb) + 19,999 akb
= 18,015 akb
iyonik bir bile§ik olan magnezyum kloriir MgC1 2 icin:
MgC12 nin formill ktitlesi = Mg nm atom kiltlesi + 2(C1 nin atom ktitlesi)
= 24,305 akb + 2(35,453 akb)
= 95,211 akb
iyonik bir bile§ik olan Mg(NO 3)2 icin
formal kiitlesi = (Mg un atom kiitlesi)
+ 2(N un atom kiitlesi + 3 (0 nin atom kiitlesi)
= 24,305 akb - 2 [14,007 akb + 3 (15,999 akb)]
= 148,313 akb
&gum 2 de mold tammlarken karbon -12 yi temel almr§ ye tam 12 g saf karbon-
12 nin icerdigi atom sayrsr kadar tanecigin miktanna bir mol demi§tik. Her ne ka-
dar tammda atom tanecigi sozii geciyorsa da, tammdaki tanecik sozii ile yalmzca
atomlann kastedilmedigi acrkca gonilmektedir. Buradaki "tanecik" atom, iyon,
formul birimi ve molekill gibi birimler olabilir. Yani mol kavrarmm herhangi bir
nesnenin 12 g saf karbon 12 de bulunan atom saps' kadar tanecik ta§rdignu belirt-
mekte kullanabiliriz. Buna gore, bir mol bile§ik 6,02214 X 10 23 formul birimi ya •
da molekiil iceren bile§ik miktanchr. Mol kiitlesi ise molekiil bile§igin bir mol
ya da iyonik bile§igin bir mol formOltintin ktitlesidir.
 3-2 Mol Kavramt ye Kimyasal Bilqikler 71

H2O nun molektil ktitlesi, karbon-12 nin atom kittlesi 12 akb kabul edildiginde
18,015 akb oldugundan, bu sayilan Avogadro sayisi ile carptigimizda karbon -12
nin mol kiitlesini 12 g, H2O nun mol kittlesini 18,015 g H 20/mol H2O buluruz.
Eger bir bile§igin formtiltinti bilirsek, a§agida H 2O, MgC12 ye Mg(NO3)2 icin veri-
•
• len e§itliklere benzer e§itlikler yazabiliriz.
1 mol H2O = 18,015 g H2O = 6,02214 X 10 23 H2O molektilti
1 mol MgC12 = 95,211 g MgC12 = 6,02214 X 1023 MgC12 formitl birimi
1 mol Mg(NO3)2 = 148,313 g Mg(NO3)2
= 6,02214 X 10 23 Mg(NO3)2 formal birimi
Bu ifadelere benzer e§itlikler, ce§itli sorulann cozulmesinde kullanilabilen fark-
li cevirme faktorlerinin bulunmasina yardimci olurlar. Belli bir sorunun yanitlan-
masinda izlenebilecek en iyi yollardan biri, hangi cevirmelerin nasal yapilabilece-
gini ara§tirmaktir. Ornegin, Ornek 3-1 de boyle bir yol izlenmi§ ye verilen kutle mik-
tan Once mol e, sonra formtil birimi sayisma cevrilmi§tir. Bu i§lemin esasi, ktitle-
nin gramdan mol miktanna donit§iimti ya da tersidir. Yapilan bu donusum hacim,
yogunluk, ytizde vs. gibi diger donti§timlerden Once veya sonra gelir. Boliim 2 de
gordtigiimtiz gibi donii§tim yolunu (Sekil 2-20 ye bakm) kurmak, soru cozmede
•
yararli bir yoldur.
•
ORNEK 3-1

iyonik Bir Bilerigin Mol Kittlesi, Avogadro Sayan ye Formid Birimi Arasmdaki
Bir analitik terazi 0,1 mg lak bir kiitleyi tartabilir. MgC12 iin analitik teraziyle tartilabi-
len bu miktannda iyonlann toplam sayisi nedir?
cozum
mg —> g cevirmesini yaptiktan sonra, MgC1 2 miktanna mol cinsinden ifade etmek
icin mol kiitlesinden yararlanmz. Sonra, mol sayisma Avogadro sayisi yardimiyla formal
birimi sayisma ceviririz. MgC1 2 formal biriminde tic iyon (bir Mg2+ ve iki Cr) bulundu-
gunu gozoniine alarak, soruyu yamtlanz.
Daha Once soyledigimiz gibi, bize verilen verilerden istenilene dogru bir donusum yo-
lu haritasi okarmak genellikle faydah bir i§lemdir. Ornek 2-9 da boyle bir i§lem Seidl •
2 - 20 yardimiyla gosterilmi§tir Aslmda bu donusum daha kolay bir yolla da
Simdilik cozecegimiz soruda MgC1 2 un miligrammdan ba§layarak magidaki
• yapabiliriz.
mg —> g molformiil birimi iyon
1 g MgC12 1 mol MgC12
7 iyon = 0,1 mg MgC12 X X
1000 mg MgC12 95 g MgC12
6,0 X 1023 formal birimi MgC12 X 3 iyon
X
1 mol MgC12 1 formal birimi MgC1 2
2 X 10 1K iyon =

AliFtirma A: cinko oksit, ZnO, gilne§ perdelerinin hazirlanmasmda kullanthr. 1,0

g ZnO ornegindeki toplam iyon sayisi nedir?
Alqtirma B: 5,0 X 1023 iyonu iceren bir MgC12 orneginin kiitlesi kac gramdir?
•
•
 72 Beam 3 Kimyasal Bile§ikler

Ornek 3-2 de mole gecmeden Once yogunluk gibi ba§ka falctorler de i§e kammak-
tadir. Yine burada soruda verilen veriden ba§layarak istenilene dogru yol izlenmek-
• tedir. Buradaki cevinneler §u sirayi izler: ILL mL -+ g mol
molektil saps'.
•
ORNEK 3-2
► Bir damla sivi 0,05 mL dir. 1,0 Mol Kutlesi ile Ilgili Hesaplamalarda cesitli Faktorlerin Ucucu bir si-
nin hacmi yahuzca 0,02 vi olan etil merkaptan, C 2H6S, bilinen en kokulu bilesilderden biridir. Dogal gaz icine ka-
damladm tilarak gaz knagmin anlasilmasinda kullamlir. 1,0 AL lik bir C2H6S orneginde kac mo-
lekill vardir? (d = 0,84 g/mL.).

cozum
Once mikrolitreyi litreye ye arkasindan mL ye ceyiririz. Bundan sonra yogunluk ise ka-
npr. Daha sonra kutle mol sayisma ye arkasmdan molekill sayisma cevrilir.

• molekul C2H6S = 1,0 AL X

1 X 10-6 L 1000 mL 0,84 g C2H6S
? X x
1 AL 1L I mL
1 mol C2H6S 6,02 X 1023 molekul C H2S6
X x
62,1 g C2H6S 1 mol C2H6S
= 8,1 X 10 18 molekul C2H6S

Ali tirma A: Alhmn yogunlugu 19,32 g/cm 3 ttir. Her bir kenan 2,50 cm ye kahnh-
gi mm olan bir altm yapragi parcasmda kac tane altm atomu bulunur?

Ahltirma B: 1,0 ,(LL sivi etil merkaptan, C 2H6S (d = 0,84 g/mL) 1500 m3 ltik bir
derslik icinde buharlastmhrsa, bu buhar farkedilebilir mi? Bile§igin farkedilebilirlik st-
mn 9 X 10-4 Amol/m3 tur. (Ipucu: 1 Amol = 1 X 10-6 mol dur. 1,0 AL C 2H6S kac
Amol diir?)
•
Elementin Molii
•
Boltim 2 de bir mol elementin 6,02214 X 10 23 element atomu icerdigini belirtmi§-
tik. Bu tamm yalmz demir, magnezyum, sodyum ve baker gibi tek tek kiiresel atom-
lann bir arada bulundugu elementler icin gecerlidir. Oysa bazi elementlerde ban
atomlar biraraya gelerek molektiller olu§tururlar. Boyle elementler bir molekiiller
toplulugudur. Ornegin, kiikiirt ye fosfor bu tiir elementlerdir ye S8 ile P4 molekiil-
lerinden olumu§tur (Sekil 3-4). Yalundan tamdtmuz ban elementlerin molektil
formiilleri §oyledir.
H2 02 N2 F2 C 12 Br2 I2 P4 S8
• Boyle molekiillerin hem atom kiitlesi hem de molekiil kiitlesinden bahsedilebilir.
Mol kiltleleri iki §ekilde verilebilir. Ornegin, hidrojenin atom kiitlesi 1,008 akb ye •
molekiil kiltlesi 2,016 akb olup, mol kiitlesi 1,008 g H/mol H ya da 2,016 g H2/mol
H2 §eklinde ifade edilebilir.
 3-3 Kimyasal Bileciklerin Bile#mi 73

•
•

• $Ela 3-4 Kiikiirt ye fosfor elementlerinin molekul bicimleri •

Kati kiiktirtte bir ktiktirt molektiltide sekiz ktikiirt atomu vardir. Kati beyaz fosforda ise,
her molektilde don fosfor atomu bulunur.
•

Merak Ediyorsamz
"Bir mol hidrojen" demenin bir anlami var midir?

"Bir mol hidrojen" demek dogru mudur? "Bir mol hidrojen" ifadesi belirsiz bir sok-
dtir. Bir mol hidrojenin atom mu yoksa molekul mu oldugu belirtilmelidir. En iyisi,
1 mol H ya da 1 mol H2 §eklinde yazmaktir. Boyle yapihrsa, 1,008 g H/mol H ya da
2,016 g H2/mol H2 acikca belirtilmi§ olunur. Hidrojen atomlan ye hidrojen molektille-
ri arasindaki fark bir dtizine wrap ile bir dtizine corap cifti arasmdaki farka benzemek-
tedir.

•
► Halotan'm yapisal formula 3-3 Kimyasal Bile§iklerin Bile§imi
HF Kimyasal formiil bile ik ye bile§igi olu§turan elementlerle ilgili onemli bilgiler *-
fir. Kimyasal formiilden yararlanarak mol kiitlesini hesaplayabiliriz (bu hesaplama-
Br— C — C—F tun nasal yapildigmi bir onceki kesimde gordiik). Yine formtilden yararlanarak ba§-
ka hesaplar da yapabiliriz.
Cl F Ucucu bir sivi olan halotan yangm sondiirticii ye solunum yoluyla ahnan anes-
tetik olarak kullamlmistir. Kaba ye molekul formtilleri aym olup C 2HBrC1F3 tar ye
molekul kiitlesi 197,38 akb, mol kiitlesi 197,38 g/mol diir.
MC2 HBrCIF3 = 2Mc MH MBr + MCI + 3MF
• = (2 X 12,01) + 1,01 + 79,90 + 35,45 + (3 X 19,00)g

= 197,38 g/mol
 74 Boliim 3 Kimyasal Bile§ikler

Molekiil formithine gore, bir mol halotanda iki mol C atomu, birer mol H, Br ve
Cl atomu ye aynca tic mol F atomu vardir. Bu bilgilerden yararlanarak, oniegin, "bir
• mol halotanda kac mol karbon vardir" §eklindeki bir soruya "1 mol halotanda 2
mol C vardir" diyebiliriz (cevirme faktorti 2 mol C/mol C 2HBrC1F3). Bir mol ha-
lotandaki C atomu sayisim Boyle hesaplayabiliriz: •
2 mol C 6,022 X 1023 C atomu
? C atomu = 1,000 mol C2HBrC1F3 X X
1 mol C2HBrC1F3 1 mol C
= 1,204 X 1024 C atomu

Ornek 3-3 te, C2HBrC1F3 ten cikarchgnmz farkh bir cevirme faktortinii kullanmak-
tayiz. Bu faktor mavi ile yazilim§ttr. Aynca, daha once gordtigiimtiz cevirme fak-
torlerini de kullamyoruz: mL —k g —+ mol C2HBrC1F3 —> mol F.

ORNEK 3-3
• Kimyasal Formalden cdcardan Baguadarin Kullandmast: 75,0 mL lik bir halotan time-
ginde kac mol F vardir (d = 1,871 •/mL)?

cozum
•
ilk olarak ornek hacnum kiitleye ceviriniz. Bunun icin yogunluk cevirme faktorii kulla-
Sonra halotanm kiitlesini moliine ceviriniz. Bunun icin mol sayisma donti§tarti-
ntiz. Bundan sonra, halotamn formiiliinden cikardigimz cevirme faktoriinii kullammz.

1,871 g C2HBrC1F3
? mol F = 75,0 mL C2HBrC1F3 X
1 mL C2HBrC1F3
X 1 mol C2HBrC1F3
X 3 mol F
197,4 g C2HBrC1F3 1 mol C2HBrC1F3
= 2,13 mol F

Alistirma A: 75,0 mL halotanda (d = 1,871 g/mL) kac gram C vardir?

Alisturma B: 100,0 g Br ta§iyan halotamn, C 2HBrC1F3 (d = 1,871 g/mL), hacnu kac

Kimyasal Formiilden Yiizde Bilesiminin Hesaplanmasi

Yeni bir bile§ik sentezledigine inanan bir kimyaci, genellikle bu bile§igi bir anali-
tik laboratuvanna gonderir ye yiizde bile§iminin bulunmasim ister. Laboratuvarda
deneysel olarak tayin edilen ytizde bile§imi ile elde ettigine inandigi bile§igin for-
milliinden hesapladigi yiizde bile§imini kar§ila§tinr. Boylece, elde ettigini sandigi
bile§igin gercekten o olup olmadigtm maim§ olur. Burada, formiilden ytizde bile-
• §iminin nasil hesaplandigim gorecegiz.
Formiile bakarak, bile§igin mol kiitlesini hesaplayimz. Sonra her elementin ktit-
lesinin formiil ktitlesine oramm bulunuz. Buldugunuz oranlan 100 ile carparak
ytizdesini hesaplaymiz. Bu hesaplamamn nasil yapildigi Ornek 3-4 te verilmekte-
•
dir.
 3-3 Kimyasal Bilesiklerin Bilesimi 75

ORNEK 3-4

Bilesigin Yuzde Kiitle Bilesiminin Hesaplanmast: Halotanm C2HBrC1F3 yiizde kiitle •

;mentin % ktitlesi = bilesimi nedir?
• mai biriminde elementin cozum
elementin X mol katlesi Once C2HBrC1F3 iin mol kiitlesini tayin ediniz Bunun 197,38 g/mol oldugu sayfa 73 de
atom sayisi
X %100 yerilmistir.
bilesigin mol kiitlesi Sonra, bir mol bilesikteki ktitle oranlarim ye yuzdelerini hesaplaymiz.

(2 X 12,01) g
%C X %100 = % 12,17
197,38 g
1,01 g
H = X %100 = %0,51
197 ,38 g
79,90 g
% Br = X %100 = %40,48
197 ,38 g
35,45 g
% CI = X %100 = %17,96
197,38 g •
(3 X 19,00) g
%F— X %100 = %28,88
197,38 g
0

Alistrma A: 3-1 de gosterilen asetik asitin yitzde ktitle bilesimini bulunuz.

Alistrma B: Adenosin trifosfat (ATP) htierelerde temel enerji deposudur. Kimya-
sal formin C 1oH 16N5P3013 tar. Yilzde ktitle bilesimi nedir?

Bilesikteki elementlerin yiizdeleri toplami %100,00 olmalydir. Bu gercekten iki

§ekilde yararlanabiliriz.
1. Ytizdelerin toplamimn %100,00 olup olmachgma bakarak, hesaplamanm dog-
rulugunu kontrol edebiliriz. Bu durumu Ornek 3-4 e uygularsak,
%12,17 + %0,51 + %40,48 + %17,96 + %28,88 = %100,00
2. Biri disinda diger elementlerin yiizdelerini hesaplar ve toplanz. Bu toplami •
%100,00 den okararak, ytizdesini hesaplamadigimiz elementin yilzde katkisi-
m buluruz.
• %H = %100,00 — %C — %Br — %Cl — %F
= %100,00 — %12,17 — %40,48 — %17,96 — %28,88
= %0,51

Bir Bile igin Deneysel Olarak Bulunan Yiizde BileOminden

Formiiliiniin Bulunmasi
Bir Icimyacmin, ornegin, bir bitkiden elde ettigi bir kimyasal bile§igin ne oldugu hak-
kmda genellikle hic bir fikri yoktur. Ancak laboratuvarda yfizde bile§imi saptanan
bu bile§igin formulii hesap yoluyla bulunabilir.
Yiizde bile§im bir bile§igin icerdigi elementlerin kiitlece bagel oranlanm verir.
Oysa kimyasal formiilde bu oranlar mol cinsinden, yani atom sayllart cinsinden
gosterilir. Ktitle oranlanm mol oranlanna cevirmek ye buradan bile§igin
•
• saptamak icin a§agidaki be basamakh yol izlenebilir. Bu yakla§imi DNA (de-
oksiribontikleik asit) nm temel bile§eni 2-deoksiriboz §ekerine uygulayalim. 2-De-
oksiribozun yilzde kiitle bile§imi %44,77 C, %7,52 H ye %47,71 0 dir.
 76 BoIhm 3 Kimyasal Bile§ikler

1. Elinizdeki ornegin tam 100 g oldugunu varsaynuz. 100 g ornekte elementle-

rin kiitleleri yiizdelerine e§ittir, yani ornekte 47,77 g C, 7,52 g H ye 47,71 0
• vardir.
2. 100 g ornekteki kiitleleri mollere geviriniz.
•
? mol = 44,77 g C X 1 mol = 3,727 mol C
12,011 g C
1 mol
? mol H= 7,52 g H X H= 7,46 mol H
1,008 g H
?mol0 = 47,71 g0 X 1 mol O = 2,982 mol 0
15,999 g
3. Bulunan mol degerlerine uyan formtilti yazimz.
C3,727H7,4602,982

4. Buldugunuz sayilan en kiictigiine baler& (2,982) indisleri tam say' haline ge-
tirmeye gah§nuz.
• C 3 727 H 7 46 0 2 982 = C125112 ,500
2,982 2,982 2,982

5. Bu noktada indisler tam saplardan gok az farkh ise bu rakamlan tam saytya
yuvarlaynuz. Bir veya daha fazla indis tam sayth degilse, biltiin indisleri tam
sayi yapacak kticiik bir tam sayi ile garpnuz. Burada 4 ile garpmahrz.
C(4x125) 11 (4x250)0 (4x1) = C5H10 04

Ozetlenen yontemle buldugunuz formiil, C 5H 1004, ()last en basit formiil, yani

kaba formaldiir. Gergek molekul formiilii bu formiile e§it veya bunun katlan ola-
bilir, ornegin C1olizo 081, C15H3o012, C201-140016 olabilir. carpan faktoru bulmak igin,
kaba formill tabanh formiil kiitlesi ile bile§igin gergek molekiil ktitlesini karpla§-
nrmallya. Farkh bir deneyden molekill kiitlesini (Boliim 6 ye 14 deki yontemler-
le) bulabiliriz. 2-Deoksiribozun deneysel olarak bulunan molektil kiitlesi 134 akb
dir. Kaba formiile gore formiil kiitlesi C 5H1004 olup 134,1 akb dir. Olgtilen mole-
kiil kiitlesi kaba formill kiitlesi ile aymthr. Bu durumda 2-deoksiribozun molektil
• formillii C5H1004 diir.
Yukandaki be basamakh yaldaprm, kaba formiil ye molekiil formtiltiniin aym
olmadigi Ornek 3-5 e uygulayahm. •

ORNEK 3-5

Bir Bilesigin Kaba ye Molekiil Formiillerinin Yikde BileOnlerinden Bulunmasi: Dibii-

til suksinat ev kanncalan ye hamam boceklerine kar§i kullamlan bir bocek kovucudur.
Bile§imi %65,58 C, %9,63 H ye %27,79 0 dir. Deneysel olarak bulunan molekul kiit-
lesi 230 akb dir. Dibiitil shksinatm kaba ye molekul formiillerini bulunuz.
cozum
• izlenecek olan be basamak yukandaki gibidir.
1. Basamak 100,0 g ornekteld elementlerin kutlelerini belirleyiniz
62,58 g C, 9,63 g H, 27,79 g 0
•
 3-3 Kimyasal BileOderin Bilgimi 77

Bilqigin % kiitle 2. Basamak Biittin bu ktitleleri mole ceviriniz.

bile§imi
1 mol C
? mol C = 62,58 g C X 12,011 g C = 5,210 mol C
100 g kabul ediniz
1 mol H
? mol = 9,63 gH X mol H
• i' 1,008 g H = 9,55
Her elementin 1 mol 0
gram miktan ? mol 0 = 27,79 g 0 X = 1,737 mol 0
15,999 g 0

X 1/mol ktitlesi 3. Basamak Buldugunuz mol sayilanna gore gecici bir formal yazintz.
C5 ,21119 ,550134

Herbir elementin 4. Basamak Gegici formuldeki her bir saytyt en ktictigtine boliintiz (1.74).
molii
C5,21 H9,55 0 1,74 = C2,9911 5,490
1,74 1,74 1,74

Mol oranlarun 5. Basamak Bann sayilan tamsayi yapmak icin, indisleri uygun bir tamsayi ile car-
hesaplaymtz Burada 2 ile carpmama gerekir:
2 X 5,49 = 10,98 %-"L' 11
Kaba formiilti C2 x 3H2 X 5,4902 X 1 = C614 10,98°2 •
bulunuz Kaba formal: C611 1102
Kaba formilliin kiitlesi [(6 X 12,0) + (11 X 1,0) + (2 X 16,0)] = 115 akb. De-
neysel olarak bulunan molekill ktitlesi (230 akb), kaba formiiltin ktitlesinin iki kart ol-
dugundan,
Molekill formiilti: C121-4 2204
Alivtirma A: Diasetonglukoz'un molekill kiitlesi 260 akb, kiitlece yitzde bilesimi
%55,37 C, %7,75 H ve %36,88 0 dir. Bu bilesigin kaba ye molektil formiillerini bulu-
nuz.
Alitirma B: Ban "seker icermeyen" yiyeceklerde tatlandinct olarak kullamlan sor-
bitoltin molektil formtilii 182 akb ye kiitlece yfizde bilesimi %39,56 C, %7,74 H ye
%52,70 0 dir. Sorbitoltin kaba ye molekiil formula nedir?

Merak Ediyorsaniz
Kaba formUldeki indislerin yuvarlanma simrlan nedir?
• Kesir sayilari tamsaylya nasal cevrilir?
Saplann yuvarlanma sum, yapilan deneyin duyarhk sunrma baglichr. Ytiksek mole-
kill agnitgina sahip bilesiklerde yuvarlama islemi hatah sonuclara yolacabilir. Bu ne-
denle, yuvarlama isleminde kesin bir kural yoktur. Bu kitaptaki omeklerde yuvarlama
islemini yiizde ya da iki ytizde bir oramnda yapabilirsiniz. (Ornegin, 3,8 sayist 4 e yu-
varlanabilir). Tamsayidan sapma daha fazla ise, indisi tamsayiya cevinnek icin uygun
bir tamsayi ile carpmana gerekir. carpma sabitini secerken, bazt kesirlerin ondahk es-
degerini ammsamamz yararli olabilir. 0,50 = 1/2; 0,333 = 1/3;
0,25 = 1/4; 0,20 = 1/5. Omegin, 1,25 icin 4 carpamm kullarnmz. 1,25 = 5/4 ye
5/4 X 4 = 5.

Yakma Analizi
•
• Seidl 3-5 kolay yanan bile§iklerin kaba formtillerini belirlemek iglu kullarulan bir
deney yontemini gostermektedir. Burada yalulan bile§ikler karbon, hidrojen, azot,
oksijen ye ba§ka bir kac element tavyan bile§iklerdir. Yakma analizinde belli agir-
 78 Mum 3 Kimyasal Bilesikler

Finn

H2O CO2
igist tutucu igin tutucu
Finn
(a)

lb NOM"
2) •
• fb (b)
‘/At

♦ 5EKIL 3-5 Yakma analizi isin diizenek

(a) Oksijen gam analiz edilecek ornegi igeren yanma ttiptinden geger. Dtizenegin bu lus-
mmda ytiksek sicakhk firm vardir. Yanma itriinleri firm terkederken tutulurlar. Su buha-
n magnezyum perklorat ye karbon dioksit gaze sodyum hidroksit (sodyum karbonat verir)
tarafmdan tutulurlar. Yakmadan once ye yakmadan sonra tutuculann ktitlelerinin farki,
yakma tepkimesinde olu§an H 2O ye CO2 nin kiitlelerini verir. (b) Etanoltin yanmasmm
molektil gosterili§i. Her bir etanol molekiilti iki karbon dioksit ve tic H 2O molektilti olu§-
turur. Yakma i§lemi awl oksijenli ortamda olur ve tepkime sonunda oksijen molektilleri
artar. Burada kiitlenin korunumuna dikkat ediniz.

hkta bile§ik ornegi, oksijen gaze alummda yaluhr. Yanma strasmda olu§an su bu-
hart ye karbon dioksit gaze uygun bile§ikler tarafmdan tutulur. Bu tutuculann ar-
tan agffhlclan su ye karbon dioksidin kiitlelerini verir. Olay §ayle
•

Yanmadan once Yanmadan sonra

CxHyOz x CO2
ye ve
02 y/2 H2O

• Ornekteki btittin C atomlan CO 2 haline gegen H atomlan da H2O yu verir. CO2

2O daki bu atomlann tek kaynagi yakilan ornektir. CO 2 ye H2O daki 0 atom- yeH
lan hem kullanilan oksijen gazmdan, hem de ornekten gelir. Ornekteki oksijen •
miktartrn dolayh yoldan elde ederiz. Kaba formtil tayininde yakma analizinin
kullanildigi Ornek 3-6 da gortilmektedir.
 3-3 Kimyasal Bilqimi 79

ORNEK 3-6

Yakma Analizi Verilerinden Kaba Formiiliin Saptanmast: C vitamini iskorbtit hastaligin- •

dan korunmada gereklidir (btiytik dozlarda C vitamini soguk alginliklannda da etkili
• olabilir). Bu karbon, hidrojen ye oksijen bile§iginin 0,2000 g hk bir ornegi yakildiginda
0,2998 g CO2 ye 0,0918 g H2O olu§ur. C vitamininin kaba formulu nasildir?
cortim
Hesaplamayi dogrudan 0,2000 g Om& tizerinden yapabiliriz. Once C, H ve 0 in mol sa-
yilanni bulmaliyiz. Bunlan bulduktan sonra kaba formtilti daha once siralanan yontem-
le bulabiliriz. C ye H mol sayilanni CO 2 ye H2O dan kolayca bulabiliriz. 0 in mol sayt-
stm bulmak icin, ornekteki ktitlesini hesaplamamiz gerekir. Bile§ikteld oksijenin ktitle-
sini fark yontemi ile bulabiliriz. Bu da, C ye H nin mollerinin yam sira ktitlelerinin de
hesaplanmasi demektir.
1 mol CO 1 mol C
? mol C = 0,2998 g CO2 X 2X
44,010 g CO2 1 mol CO2
= 0,006812 mol C
12,011 g C
? g C = 0,006812 mol C X
1 mol C •
= 0,08182 g C
1 mol H2O 2 mol H
? mol H = 0,0819 g H20 X X
- 18,02 g H2O 1 mol H2O
= 0,00909 mol H
1,008 g H
? g H = 0,00909 mol H X
1 mol H
= 0,00916 g H
C ve H ktitlesini ornegin ktitlesinden cikarirsak 0 ktitlesini buluruz:
? g O= 0,2000 g— 0,08182 g C— 0,00916 g H= 0,1090g 0
Simdi 0 mol sayisim bulahm:
1
? mol O= 0,1090 g 0 X mol O= 0,006813 mol 0
15,999 g 0
Bulunan mol sayilanni formiilde indis yerine yazabiliriz.
•
CO 300681214 0,009090 0,006813

Indisleri en ktictigiine (0,006812) bolerek, gegici kaba formtilii yazabiliriz:

•
► Yakma analizi verilerinden
kaba ftirmtilii bulmanm diger bir
yolu, bile§igin ktitlece . ytizde
bile§imini bulmak ye Ornek 3-5
teki gibi devam etmektir.
CH1330
ye sonra indisleri 3 ile carparsak 3 X 1,33 = 3,99 4,00, bile§igin kaba formtilii-
nti elde ederiz:
C vitamininin kaba C,H403
Aliqtirma A: Izopropil propiyonat rom ortittindeld tads veren bile§iktir. Bu karbon,
hidrojen ye oksijen bile§iginin 1,152 g lik Orneginin yakilmasi 2,726 g CO 2 ye 1,116 g
H2O yermi§tir. Izopropil propiyonatm kaba formula nedir?
Ali tirma B: Bir karbon, hidrojen ve ktiktirt bile§igi olan tiyofenin 1,505 g hk bir or-
negi tamamen yakihyor. Olu§an &tinier 3,149 g CO2 , 0,645 g H2O ye 1,146 g SO2 dir.
Tiyofenin kaba formaltinti bulunuz. (Ipucu: Bfittin ktiktirt SO 2 haline geger).

•
Yakma tepkimelerinin kimyasal bile§iklerin analizinde nastl kullantlacagim yu-
kanda gordiik, ancak btittin bile§ik ornekleri bu kadar kolay yanmazlar. Ama bu,
 80 Boltim 3 Kimyasal Bile§ikler

boyle bileOklerin analizleri yapilamaz demek degildir. Kimyasal bileOklerin ana-

lizi icin ba§ka tepkimeler de vardtr. Aynca cihazlarla fiziksel olciimlere dayanan
• modern yontemler de geli§tirihni§tir. Bu yontemlerin gtivenilirlikleri kimyasal tep-
kimeye dayanan olctimlerden daha da fazlachr ye b5yle yontemlerden bazilanm
ilerde gorecegiz. •
3-4 Ytikseltgenme Basamaklan: Kimyasal
Bile§iklerin Actklanmasmda Yararh Bir Kavram
Kimyadaki temel kavramlann cogu olctilebilen ozellikler ya da olaylarla ilgilidir.
Ancak oyle ban kavramlar geli§tirilmi§tir ki, bunlar ban ozel amaclara hizmet
ederler. Yilkseltgenme basamagi (yukseltgenme sap:si)* bu kavramlardan biri-
dir ye bir atomun bile§iklerinde verdigi ya da alchgt elektron sayisini gosterir.
NaClbile§igini gozoniine alnuz. Sodyum metalinin bir atomu bir elektronunu Cl
elementinin bir atomuna verir. Bile§ik Na + ye iyonlann icerir (elcil 3-3). Na
un yiikseltgenme basamagt +1, Cl un —1 dir.
MgC12 molektiliinde bir Mg atomu iki elektron kaybederek Mg 2+ olu§turur. Her
• bir Cl atomu da bir elektron alarak CF iyonu haline gecer. Cl un yiikseltgenme ba-
samagt, tiplu NaC1 de oldugu gibi, —1 dir. Fakat Mg un ytikseltgenme basamagt +2
dir. MgC12 tin bir formill birimindeki btittin atomlann (iyonlann) yiikseltgenme ba-
samaklanm toplarsak, +2 — 1 — 1 = 0 elde ederiz.
C12 molektiliinde her iki atom da aynidir ye ayni yiikseltgenme basamagmda ol-
mandir. Toplam yiik stfir olacagindan, her bir Cl atomunun ytikseltgenme basa-
magi 0 olmandir. H2O molektiltinde H to yiikseltgenme basamagt +1 kabul edilir
ye H2O daki atomlann yiikseltgenme basamaklan toplamt sifir olacagmdan, oksi-
jenin yiikseltgenme basamagt —2 dir.
Bu orneklerden anlaplchgt gibi, ytikseltgenme basamaklannt belirlemek icin ba-
zi kurallara gereksinme duyariz. A§agida verilen yedi kural, bu kitabm kapsamt
icin yeterlidir. Ancak §u kurah Almada tutunuz: Eger iki kural birbiriyle pelisir-
se (boyle durumlarda sik sik karplaplacaktir) listede daha iiste yazilmq kuralla-
ri kullanum. Her bir kural kin ban ornekler verilmi§tir, kurallar Ornek 3-7 de uy-
gulannu§nr.
1. Serbest element atomunun yilkseltgenme basamagi (Y.B) 0 dir.
• [Ornekler: Serbest Cl atomunun yiikseltgenme basamagt 0 dir; C1 2 molekti-
ltinde iki klorun da yiikseltgenme basamagt 0 dir.]
2. Tiim atomlarin yiikseltgenme basamaklanntn toplami; •
(a) serbest atomlar, molekiiller ve formal birimleri gibi Witt& tilrterde sifirdir.
[Ornekler: CH3OH de biittin atomlann ye MgC1 2 deki biitiin iyonlann Y.B.
toplamt 0 dir.]
(b) bir i9onda iyonun yiikiine
[Ornekler: Fe3+ de Fe nin Y.B. +3 diir. Mn04 de biittin atomlann Y.B. Ian-
= toplamt —1 dir.]
3. Grup 1 metallerinin bilqiklerinde Y.B. +1 ye Grup 2 metallerinin ise +2 dir.
[Ornekler: KC1 ye K2CO3 de K un Y.B. +1, MgBr2 ye Mg(NO3)2 de Mg un
Y.B. +2 dir.]
4. Eile§iklerinde florun Y.B. —1 dir.
[Ornekler: HF, C1F3 ve SF6 da Fun Y.B. —1 dir.]
•
* Yiikseltgenme basamagi bir say! ile giisterildiginden, bunun yerine cop kez yiikseltgenme saylsi
terimi de kullanthr. Biz bu iki terimi birbirinin yerine kullanacagiz.

► H in LiH, NaH ye CaH2 de ol-
dugu gibi bir metale dogrudan
bagh oldugu durumlarda kural 5
e uyulmaz. 0 atomlannm birbi-
rine baglandigi H202 ye KO2 gi-
• bi bile§iklerde kural 6 ya uyul-
maz.
• dir? S2032-; ILIg2C12; KMnO4 ; H2C0'.
• calanna" ayirmamiz gerekir. Ornegin, iyonik bir bilesik olan NH 4NO3 , NH4+ ye
3-4 Yiikseltgenme Basamaklari: Kimyasal Bilesiklerin Aciklanmasi 81
5. BileOklerinde hidrojenin Y.B. +1 dir
[Ornekler: HI, H2S, NH3 ye CH4 de H nin Y.B. +1 dir.]
6. Bilgiklerinde oksijenin Y.B. —2 dir. •
[Ornekler: H2O, CO2 ye KMnO4 de 0 nin Y.B. —2 dir.]
7. Metallerle yaptt§1 ikili bileAlerde grup 7 elementlerinin YB —1, grup 6 ele-
mentlerinin —2 ye grup 5 elementlerinin —3 diir.
[Ornekler: MgBr2 de Br un Y.B. —1; Li2S de S iin Y.B —2; ye Li3N de Nun Y.B.
—3 &tr.]
ORNEK 3-7
Yiikseltgenme Basamaklartntn Belirlenmesi. Apgicla all' cizilmi§ elementlerin ytikselt-
genme basamagmi bulunuz. (a) -4 (d) NaH; (e) H2Q2; (f) EQ304
(b) Al203; (c) MnO;
cozum
(a) P4: Bu, fosfor elementinin molektil formtiltidtir. Serbest elementin Y.B. 0
olacagmdan (kural 1), P4 deki P nin Y.B. 0 dir.
(b) Al203 : Formtil birimindeki atomlann ytikseltgenme basamaldan toplami 0
dir (kural 2). Oksijenin Y.B. -2 dir (kural 6). Cc oksijen icin toplam sap -6 •
dir. ilci Al atomunun +6 olmahchr. Al un Y.B. +3 tar.
(c) MnO:-4 Bu, permanganat iyonudur. iyondaki atomlann yiikseltgenme basa-
maldan toplami -1 dir (kural 2). Dort oksijen -8 dir. Mn in Y.B. +7 dir.
(d) NaH: Sodyum hidrtir iyonik bile§iktir ye formal birimi Nail dir. Kural 3 e
gOre Na un Y.B. +1 ohnalichr. Kura15 e gore H in de Y.B. +1 olmalidir. Eger
her iki atom da +1 Y.B. na sahipse, formtil birimi +2 olacaktir. Bu ise ku-
ral 2 ye aykindir. Kural 2 ye kural 3, kural 5 in tistiinde yerahr. Na un Y.B.
+1, formtil biriminin toplam ytikii 0, H in Y.B. — 1 dir.
(e) H202 : Bu bile§ik hidrojen peroksittir. H in Y.B. +1 diyen kural oksijenin
Y.B. -2 diyen kural 6 dan daha iisttedir. lid H in ytikseltgenme basamalda-
n toplami +2 oldugundan, iki oksijen -2 olmalichr. 0 in Y.B. — 1 dir.
(f) Fe304 : Dort 0 atomunun toplam yiikseltgenme basamagi -8 dir (her bir 0
-2). Ug Fe atomunun toplam Y.B. +8 olmalichr. Bir Fe atomunun 8/3 ya da
+2 .tun
All§tirma A: A§agida alts cizili elementlerin ytikseltgenme basamaklan kactir?
S g ; Cr 2072- ; C120; K0 2 ?
•
B: A§a'giclaki formtillerde alb cizili elementin ytikseltgenme basamagi ne-
Ornek 3-7 nin (f) lusmmda, Fe304 deki Fe atomlanmn yiikseltgenme basamagi
sasirtici bir seldlde +2 3 bulundu. Halbuki daha Once, yukseltgeme basamaldan
tam sayilarla gosterihnisti. Bu kesirli sonuc nasil olustu? Genelde Y.B. tamsayithr,
ancak bazan olmayabilir. Bu kesirli sap ayrn bilesikte yer alan aym elementlerin ay-
m Y.B. gma sahip olacagi kabuliinden gelir. Ornegin, Fe 304 molekulu, iki basit for-
mill biriminin bilesimi olarak FeO Fe203 seklinde gosterilebilir. FeO da Fe atomu-
nun Y.B. +2 dir. Fe2O3 de iki Fe atomunun her birinin Y.B. +3 diir. Toplam ac Fe
4,
atomu icin, (2 + 3 + 3)/3 = 8/3 = 2 tam says olmayan bir deger buluruz.
•
Aynca, cogu kez, yiikseltgenme basamagnu bulmadan Once, bir formiilii "par-
NO3 iyonlanm icerir. N un NH4+ da Y.B. —3 ye NO3 de +5 dir. 413unlann ortala-
masnn almaya gerek yoktur. Iki N atomunun ortalama yiikseltgenme basamagm
 82 Bohim 3 Kimyasal Bile§ikler

+1 almak yerine, her bir N atomunun yiikseltgenme basamagnu ayn ayn bilmek
daha yararlidir.
• Yiikseltgenme basamaklanni ilk olarak, gelecek kesimde kimyasal bile§iklerin
adlanchnlmasinda kullanacagiz.
•
3-5 Bile§iklerin Adlandirilinasi:
Organik ye Inorganik Bile§ikler
Bu boliimde §imdiye degin bile§ikleri daha cok formiilleri ile gosterdik. Bundan
sonra bile§iklerin nasil adlandirildiklan iizerinde duracagiz. Eger bir bilesigin ach-
m bilirsek, ozelliklerine bir el kitabindan bakabiliriz, kimyasal madde deposundan
isteyebiliriz ya da bir arkadavnuzla ozellilderi haldunda tartqabiliriz. Derste ilerle-
dikce, farkh bile§iklerin aym formtille gosterildigi durumlarla da karplapcagiz. Bu
durumda, bile§ikleri ayirdedebilmek icin adlanndan yararlanacagiz. lid farkh bile-
§ik aym adi ta§imaz, ancak benzer bile§iklerin adlannda da benzerlikler vardir (e-
kil 3-6). Eger biitiin bile§iklerin yaygm ye ticari adlanm teker teker ogrenmek ge-
rekseydi, ornegin su (H20) amonyak (NH3) ya da glikoz (C6H1206) gibi, milyonlar-
• ca birbirinden bagimsiz ad ezberlememiz gerekirdi. Bu ise neredeyse olanalcsizdir.
Bile§ikleri adlandirmada buyuk bir kamikliga meydan vermemek ye olanaksi-
zt cali§mamak icin, bir adlanchrma sistemine gereksinmemiz vardir.
ce§itli adlandirma sistemleri bulunmakla birlikte, biz bu kitapta en uygunlan iize-
rinde duracagiz. Karbon ye hidrojenden ya da karbon, hidrojen, azot, oksijen ye da-
ha bir kac elementten olumu§ bile§ikler organik bile ikler admr ahrlar ye bunla-
nn kendilerine ozgii bir adlandirma sistemi vardir. Bu tanimin ch§mda kalanlar ise
inorganik bile§ikler adim ahrlar. Bir sonraki kesimde inorganik bile§iklerin adlan-
thrilmasim ve Kesim 3-7 de de organik bile§iklerin adlanchnlmalanni gorecegiz.

3-6 inorganik Bile§iklerin

Adlari ye Formaleri
Metal ye Ametallerin ikili BileOkleri
ikili bile§ikler iki elementten olu§mu§ bile§ilderdir. Elementlerden biri metal, di-
• geri ametal ise, ikili bile§ik cogunlukla iyonlardan olu§ur, yani ikili iyonik bile§ik-
tin Boyle bile§ikleri adlandirmak icin,
•

•
♦ SEKIL 3 6 Iki kursun oksit
-

Bu iki bilesik aym elementleri (kursun ye oksijen) tasirlar. Fakat oranlan farkhthr. Bu ne- •
denle formiffleri ye adlan da farkh olmandir. Kursun (IV) oksit = Pb0 2 (kizil-kahveren-
gi); kursun (H) oksit = PbO (san).
 36 - Inorganik BileOklerin Adlart ye Formulleri 83

• Metalin adnu degigirmeden,

• Metal admdan sonra, ametal admen sonuna "iir" eki getirilerek yazihr.
•
Ad degi§tirilmez
•
NaC1 Sodyum kloriir

sonuna "dr" eki getirilir

MgI2 = Magnezyum iyodiir

Al203 Aluminyum oksit

Iyonik bile§ikler, pozitif ye negatif yiikler icermelerine kar§m, elektrikce notiir

(yiiksik) olmalffhrlar. Yani formill biriminde net yiik sffir olmandir. Bunun
bir a- e bir Na+ (NaC1 de), iki I iyonuna bir Mg 2+ (MgI2 de) ye uc 02- ye iki
Al3+ (Al203 de) karphk geliyor demektir. cizelge 3.1 de metal ye ametallerden
olu§mu§ basit iyonlann simge ye adlan verilmektedir. Metal ye ametallerin ikili bi- •
le§iklerinin formiil ye adlanm yazarken bu cizelgeden yararlanabilirsiniz. Bas grup
• metallerinin ye ametallerinin Kesim 2-6 da tartiplchgi gibi grup numaralanyla ba-
gintili iyonlar olu§turduklanna dikkat ediniz. Geci§ metallerinde ise, aym metaller
birden fazla iyon halinde bulunabilirler. Bunlann bile§iklerinin isimlendirilmesin-
de bu ayincihga dikkat edilmelidir. Ornegin demir metalinin yaygm iki iyonu var-
dff: Fe2+ ye Fe3+. Bunlan ayrt etmek icin, birinciye demir (II) iyonu, digerine de-
mir (III) iyonu admi veririz. Metal adim izleyen Romen rakanu, metalin yilkselt-
genme basamagnu, yani iizerindeki yiikii belirtir. FeC1 2 ye FeC13 bile§iklerini ad-
landffmak icin, birinciye demir (II) klortir, ikinciye demir (III) kloriir denir.

ciZELGE 3.1 Bazi Basit iyonlar

Adi Simgesi Adi Simgesi

Pozitif iyonlar (katyonlar)
Lityum iyonu Li' Krom (H) iyonu Cr2"
Sodyum iyonu Na+ Krom (III) iyonu Cr3+
• Potasyum iyonu K' Demir (II) iyonu Fe2+
Rubidyum iyonu Rb* Demir (BI) iyonu Fe3+
Sezyum iyonu Cs+ Kobalt (II) iyonu Co2+
Magnezyum iyonu Mg2+ Kobalt (BI) iyonu Co3+
Kalsiyum iyonu Cat* Bahr (I) iyonu Cu*
Stronsiyum iyonu Sr2+ Baku- (II) iyonu Cu2+
Baryum iyonu Bat* Civa (I) iyonu Hg22*
Aluminyum iyonu Al3+ Civa (11) iyonu Hg2+
cinko iyonu Zn2+ Kalay (H) iyonu Sn2"
Gumus iyonu Ag+ Kursun (II) iyonu Pb2"
Negatif iyonlar (anyonlar)
Hidriir iyonu H- Iyodiir iyonu I-
•
• north iyonu F- Oksit iyonu 02-
Kloriir iyonu Cl- Sulfur iyonu S2-
Bromiir Br Nitriir iyonu N3-
 84 BoKim 3 Kimyasal Bile§ikler

Daha onceki adlandirma sisteminde, aym iki elementi farkh oranlarda iceren iki
ikili bile§igin adlandffilmasi, ornegin Cu20 ye CuO, iki farkh son ek kullamlarak
• yapilmaktaych. Bu adlandirma giiniimilzde de bazen kullamlmaktadff. Cu20 da ba-
kinn yiikseltgenme basamagi +1; CuO da +2 dir. Boyle bile§ikleri ayirdetmek
icin, kticiik yiikseltgenme basamagmdaki metal iyonunun Latince admen sonuna •
-oz eki getirilir. Yiikseltgenme basamagi biiyiik olamn Latince admen sonuna ise
-ik eki getirilir. Buna gore, Cu20 kuproz oksit, CuO kuprik oksittir. Benzer §ekil-
de, FeCl2 ferroz kloriir, FeC13 ferrik klorardur. "oz/ik" sistemi yetersiz bir adlan-
dirma sistemidir. Ornegin, vanadyumun §u dort oksidini (VO, V 203 , V02, V205) bu
yontemle adlandiramayiz. Bu nedenle, bu kitapta kullamlmayacaktff.

ORNEK 3-8

Adi Verilen Bilesigin Formithinun Yazilmasi. Baryum oksit, kalsiyum flortir ye demir (III)
sulfurun formiillerini yaztrnz.

• cozum
Once katyonlann yiiklerini periyodik cizelgedeki grup numarasmdan veya adlannda Ro-
men rakami ile gosterilen yiikseltgenme basamaklanndan, daha sonra iyonlan ye yiik-
lerini belirleyiniz: Ba2+ , Ca2+ ye Fe3+ . Daha sonra anyonlan ve yiiklerini yazina. F- 0
ve S2-. Katyon ye anyonlan, yiik toplamlan sifir olacak §ekilde birle§firiniz.
baryum oksit: bir Ba2+ ye bir 02- = BaO
kalsiyum flordr: bir Ca2+ ve iki CaF2
demir (III) iki Fe3+ ye tic S2- = Fe2S3
Birinci bile§igin formtil birimde +2 ye —2; ikinci bile§iginkinde +2 ye 2 X (1—);
ticiinciistinde 2 X (3+) ye 3 X (2—) yiik nottirle§mesi saglanmaktadir.
Alqtirma A: Lityum oksit, kalay (II) kloriir ye lityum nitair formiillerini yazintz.
Ali§tirma B: Altiminyum sulfur, magnezyum nitrur ye vanadyum (III) oksitin for-
miillerini yazmiz

ORNEK 3-9 •
Formiilii Verilen BileOgin Adlandirdmasi. Na2S, A1F3 ye Cu20 bile§iklerini uygun bi-
cimde adlandinna.

cozum
Boyle bir soruyu yanitlamak, Ornek 3-8 dekinden daha kolaydir. Yapilacak i§, iyonlan
adlandirmaktr. Bakinn iki farkh iyonu bulunduguna ye Cu 20 da bakinn Cu+ , yani
(I) biciminde bulunduguna dikkat ediniz
NaS: sodyum stiff&
A1F3 : aluminyum flortir
Cu20: balm- (I) oksit
Ali tarma A: CsI, CaF2 , FeO ye CrC13 bile§iklerini uygun bicimde adlandinniz. •
Ah§tirma B: CaH2 , CuCl, Ag2S, Hg2C12 bile§iklerini uygun bicimde adlandinmz.
 3-6 Inorganik Bilqiklerin AdIan ye FormUlleri 85

Merak Ediyorsaniz
Nisin NaCI isin sodyum (I) kloriir, MgC1 2 isin ma§nezyum (II) •
kloriir demeyiz?
• Bu adlandirma bicimi bile§ikleri actkca belirtmekle birlikte, kimyacilar bir bile§igin
mamkiin olan en basit bicimde adlandirdmasmt genel kural olarak kabul etmi§lerdir.
Periyodik cizelgenin grup 1 elementleri (Na dahil) ye grup 2 elementleri (Mg dahil) tek
iyon biciminde, yani tek yiikseltgenme basamaginda bulunurlar. Bu basamaklann Ro-
men rakami ile belirtilmesi gereksizdir. Konularda ilerledikce, bir elementin birden
fazla ytikseltgenme basamaginda bulunup bulunamayacagint ogrenecegiz. Simdilik
cizelge 3.1 deki bilgilerle yetinecegiz.

iki Ametalin ikili BileOkleri

Ikili bile ik metal ye ametal arasinda degil, yalntzca iki ametal arasinda ise, bile-
§ik molektil yapisindadir Boyle bile§iklerin adlandinlmalan da metal — ametal
bile§iklerinin adlandinlmasma benzer. Ornegin,
HC1 = hidrojen kloriir
•
• Pozitif yiikseltgenme basamagma sahip element hem formtil yaziminda, hem de
adlandtrmada Once yazihr. Yani C1H degil, HC1 biciminde yazanz.
Bazt ametal ciftleri birden cok bile§ik yaparlar ye bunlann adlan farklidtr. Genel-
de atomlann bagil sayilannt On eklerle: mono = 1, di = 2, tri = 3, tetra = 4, pen-
ta = 5, hexa = 6 vs. Seklinde belirtiriz. Buna gore, kiiktirdtin ba§hca iki oksidi,
SO2 = kiikiirt dioksit
SO3 = kiiktirt trioksit
ye bor-brom
B 2Br4 = dibor tetrabromiir
biciminde yazihr ye adlandinhr. Bu tiir adlandirmaya ornekler cizelge 3.2 de ve-
rilmektedir. Bu orneklerde mono onekinin kullamh§ma dikkat ediniz. Ilk isimlen-
dirilen elementin online mono eki konmaz. Ornegin, NO bilesigine monoazot mo-
nooksit degil, azot monooksit denir. Hemen belirtelim ki, bir cok bile§igin yaygin
ye ticari adlan o kadar yerle§mi§tir ki, sisteme bagh adlan hemen hemen hic kul-
• lanilmaz. Ornegin, parantez icindeki §u adlar hic bir zaman kullanilmaz.
H2O = su (dihidrojen oksit)
NH3 = amonyak (H3N = trihidrojen mononitriir)

Merak Ediyorsarnz
Nisin MgC12 ye magnezyum dikloriir ye FeCI 3 e demir
trikloriir demeyiz?

Bu adlar cok uygun gibi gortinse de, yazabilecegimiz en basit adlar degildir. Magnez-
yum iyonu yalruzca Mg2+ biciminde olabileceginden, magnezyum klortir ach tek bir bi-
• le§igi, MgC12 yi belirtir. Benzer §ekilde, demir (III) kloriir sadece Fe 3+ ye CF iyonla-
nmn olu§turdugu bile§iktir ye FeC1 3 bile§igini giisterir.
 86 Bolam 3 Kimyasal Bfle§ikler

ciZELGE 3.2 Ikili Molekullerin Adlandinlmasi

• Formiilii Atha
BC13 bor trildoriir
4C1 karbon tetraldortir
CO karbon monoksit
CO2 karbon dioksit
NO azot monoksit
NO2 azot dioksit
N20 diazot monoksit
N203 diazot trioksit
N204 diazot tetroksit
N2 0 5 diazot pentoksit
PC13 fosfor trikloriir
PC15 fosfor pentaldoriir
S F6 kiikiirt heksafloriir
'Onek "a" ya da "o" ile sona erer ve elementin adi "a" ya da "o" ile
bglarsa soylenme kolayhgt icin, "a" ya da "o" sesli harfi chiser.
• Omegin, karbon monooksit degil, karbon monoksit; diazot tetraoksit
degil, diazot tetroksit yazar ye soyleriz. Ama P1 3 icin fosfor triyodiir
degil, fosfor triiyodiir deriz.
$
Ikili Asitler
Asitlerin belirli bir tannin olmalda birlikte, §imdilik boyle bile§ikleri nastl taniya-
cagimizi ye formtillerinden nasil adlandiracagimai gorecegiz. Asitler bu kitabm
sonraki boltimlerinde aynnth bir §ekilde tartiplmaktadff Simdilik suda cortindti-
gti zaman hidrojen iyonu (H+)* olu§turan bile§iklere asit demek yeterlidir. Buna
gore, ikili asit H in diger ametallerle verdigi bir bile§iktir. HC1 suda cortindtigii za-
man hidrojen iyonlan (H+ ) ye kloriir iyonlanna (Cr) iyonlaw. Dolayist ile bir asit-
tir. NH3 suda asit ozelligi gostermez. Gercekte, NH3 hic bir ko§ulda H+ verme egi-
liminde degildir. Ancak amonyak bazlar grubuna giren bir bile§iktir. Mimi 5 de
gorecegimiz gibi, bazlar sulu cozeltide OH- olu§turan bile§iklerdir.
Hidrojen klortir gibi adlar molektil yaptsmda olan bile§iklerin saf halleri icin
kullanihr. Asitlerin sulu cozeltilerini belirtmek istersek, ametal adimn ba§ma hid-
• ro onekini ye sonuna ik ekini yazanz. En onemli ikili asitler §unlardir:
HF (aq) = hidroflorik asit
► (aq) simgesi, maddenin sulu HC1 (aq) = hidroklorik asit
cozeltide (suda) oldugunu belir- HBr (aq) = hidrobromik asit
tir.
HI (aq) = hidroiyodik asit
H2S (aq) = hidrostilfilrik asit
cok Atomlu Iyonlar
cizelge 3.1 de verilen iyonlar (Hg 22+ dr§mda) tek atomlu iyonlardir. Her bir iyon
tek bir atomdan ibarettir. cok atomlu iyonlarda ise iki ya da daha cok atom ko-
valent bagla bir arada tutulur. Boyle iyonlara ozellikle ametaller arasmda rastlanir.
•
* Suda olu§an tanecilder fl* iyonundan daha karmastkm. iyonu H2O molektilti ile birle§erek hid-
•
ronyum iyonu (H30') denen tanecigi verir. Fakat kimyacilar H 30+ yerine sik sik 11* yazarlar. Holum
5 teki tarti§maya kadar H30+ yerine kullanacaga.
 3-6 Inorganik BileOklerin Adlart ye Formidleri 87

ciZELGE 3.3 Bazi cok Atomlu iyonlar

A d' Formulii Ornek Bile§ik •

Katyon
• Amonyum iyonu NH4+ NH4C1
Anyonlar
Asetat iyonu C 2H3 0 2 NaC2H3O2
Karbonat iyonu CO 3 2- 2CO3 Na
Hidrojen karbonat iyonua HCO-3 NaHCO3
(ya da bikarbonat)
Hipoklorit iyonu C10- NaC1O
Klorit iyonu C102 NaC1O2
Klorat iyonu C103 NaC1O3
Perklorat iyonu C104 NaC1O4
Kromat iyonu cr042- Na2CrO4
Dikromat iyonu Cr 2 0 22- Na2Cr2
Siyantir iyonu CN- NaCN
Hidroksit iyonu OH- NaOH
Nitrit iyonu NO2 NaNO2 •
Nitrat iyonu NO3 NaNO3
Okzalat iyonu C204 2 Na2C2O4
• Permanganat iyonu Mn04 NaMnO4
Fosfat iyonu PO43 Na3PO4
Hidrojen fosfat iyonua HPO42- Na2HPO4
Dihidrojen fosfat iyonua H2PO4 NaH2PO4
Siilfit iyonu S032- Na2SO3
Hidrojen siilfita HS03 NaHSO3
(ya da bistilfit)
Siilfat iyonu SO42- Na2SO2
Hidrojen siilfat iyonua HS 04- NaHSO2
(ya da bistilfat iyonu)
Tiyostilfat iyonu S2032- N a2S 20 3
* Bu anyon adlan bazan, hidrojenkarbonat, hidrojenfosfat gibi tek bir sozcuk bici-
minde yazilir.

Bazi cok atomlu iyonlar ye bunlarm olu§turdugu bile§ikler cizelge 3.3 to veril-
•
mektedir. Bu cizelgeyi incelerseniz, a§agidaki gercekleri gorebilirsiniz.
• 1. cok atomlu anyonlar, cok atomlu katyonlara gore daha yaygindir. En yaygin
cok atomlu katyon amonyum (NH 4±) katyonudur.
2. cok atomlu anyonlann cok azimn adi ile sonlamr. Bunlardan biri CN -
(siyaniir) anyonudur. En yaygin olarak "it" ye "at" ile sonlanirlar. Bazi adlar
hipo ye per onekleri taprlar.
3. cogu cok atomlu anyonda ba*a ametallerle birle§mi§ oksijen vardir. Boyle
anyonlara oksianyon denir.
4. Bazi ametaller (Cl, N, P ye S gibi) farkh sayida oksijen atomlan iceren birden
cok oksianyon verirler. Bunlann adlan, oksijenin bagh oldugu ametalin ytikselt-
genme basamagina gore verilir ye "hipo" (en dii§tik) onekinden "per" (en yiik-
sek) onekine degi§en ekler ahrlar. Onekler ve sonekler a§agida verilmektedir. •
• Yiikseltgenme basamagi artar
hipo it it at per at
Oksijen atomu sayisi artar
 88 BoItim 3 Kimyasal Bile§ikler

ciZELGE 3.4 Bazi Oksiasit ye Tuzlann Adlandunlmasi

• Yfikseltgenme Asidina Tuzun

Basamagi Formiilti Asidin Athb Formiild Tuzun Adi
Cl: +1 HC1O Hipokloroz asit NaC1O Sodyum hipokhlorit •
Cl: +3 HC1O2 Kloroz asit NaC1O2 Sodyum klorit
Cl: +5 HC1O3 Klorik asit NaC1O3 Sodyum klorat
Cl: +7 HC104 Perklorik asit NaC1O4 Sodyum perklorat
N: +3 HNO2 Nitroz asit NaNO2 Sodyum nitrit
N: +5 HNO3 Nitrik asit NaNO3 Sodyum nitrat
S: +4 H2S 03 Sulfuroz asit Na2SO3 Sodyum sulfit
S: +6 H2SO4 Siilfurik asit Na2SO4 Sodyum sulfat
a Btittin bu asitlerde H atomu merkez ametal atoma degil, 0 atomuna baghthr. Bunu belirtmek icin
formtil yaziminda, gogu kez degisiklik yapilarak, ornegin HC1O yerine HOCI, HC1O 2 yerine
HOC1O vb. yazihr
b Genellikle, ik ye at adlan, merkez ametal atomunun ytikseltgenme basamagi periyodik grup numa-
rasi —10 a esit oldugu zaman kullaruhr. Halojen bilesikleri bu kurahn ch§mda olup, ik ye at adlan
• (grup 17 olmalanna kar§m) +5 yilkseltgenme basamagmda merkez halojen atomlan igin kullamhr.

5. Cl, Br ye I un ba§lica oksianyonlan —1 dir.

•
6. Oksianyonlann bir kismi degi§en sayilarda H atomlan da to it ve buna gore ad-
landirihr. Ornegin, HPO 42- hidrojen fosfat iyonu, H2PO4 dihidrojen fosfat
iyonudur.
7. Oksijen atomu yerine kiikiirt atomu gegmi§se, "tiyo" oneki yazihr. (Sulfat iyo-
nunda bir S ye dort 0 atomu, tiyosiilfat iyonunda iki S ye lif 0 atomu vardir.)
Oksiasitler
Asitlerin cogu uglu bile§iklerdir. Bunlar up farkh element (hidrojen ve iki ba§ka
ametal) ta§irlar. Yani oksiasitler hidrojen iyonlari (H+) ile bir oksianyonun birle§-
mesinden olu§mu§lardir. Oksiasitlerin adlanduilmasi oksianyonlann adlandirilma-
sina benzer. Ancak, "it" yerine "Oz", "at" yerine "ik" ekleri kullanthr Bazi oksi-
• asitler cizelge 3.4 de verilmektedir. Asitlerin hidrojeni yerine sodyum gibi bir me-
talin gegmesiyle olu§an bile§ikler de gosterilmektedir. Boyle bile§iklere tuzlar de-
nir. Tuzlar hakkindaki geni§ bilgi kitabm sonraki kisimlannda yer alacalchr. Asit-
ler molekiil yaptsinda, tuzlar iyon yapisinda bile§iklerdir.

ORNEK 3-10

Adlanchrma Kurallartnzn Uygulanmast: A§agidaki bile§ikleri adlandinmz: (a) CuC12;

(b) CIO2; (c) HI04; (d) Ca(H2PO4)2.

UNUTMAYINIZ
C102 klorit iyonu degildir. (Net
yiik tasimaz). Klorit diye ad-
landinlan bir bilesik yoktur. Bir
tek iyondan olu§mu§ hie bir
• bilesik yoktur. ►
cozum
(a) Cu in ytikseltgenme basamagi +2 dir. Cu aym zamanda +1 yukseltgenme
basamagmda da bulunabildiginden, iki bilesigi birbirinden ayirdetmemiz
gerekir. Buna gore CuC12 baker(H) klorardtir.
(b) Cl ye 0 ametaldir. C102 moleldil yapismda ikili bir bile§iktir. Adi klor di-
oksittir.
(c) I un yukseltgenme basamagi +7 dir. cizelge 3.4 deki klor iceren bilqikle-
re benzeterek, periyodik asit admi veririz.
•

• Ali§tirma B: Formiilleri verilen bile§ikleri adlanchriniz. NH 4NO3 , PC13 , HBrO,
UNUTMAYINIZ
Kimyasal formiillerde parantezin
uygun yere konulmasimn onemi-
ne dikkat ediniz. Burada eger
•
parantez koymazsak, CaC1O2 el-
de ederiz ye bu formiil yanhOr.
Bu formtil ne kalsiyum hipoklo-
riti ne de kalsiyum kloriti goste-
rir. ►
• aynt bile§igin adi bazik bakir karbonattir ye CH2Cu2O5 biciminde yazilir. Kimya
► Bir formaltin iki ya da daha
cok basit formulun birle§mesiyle
meydana geldigini gosterirken,
basit formiiller arasma (•) kon-
mast alt§ilmt§ bir yazim bicimi-
dir.
•
36- Inorganik Bilgiklerin Adlari ye Formulleri 89
(d) Bu cok atomlu anyon, H2PO4,dihidrojen fosfat iyonudur. Bile§ikte her Ca 2+
2PO4 vardir ye adi kalsiyum dihidrojen fosfattir. icnkH
A4tirma A: Formiilleri verilen bile§ikleri adlanchrma: SF 6 , HNO2 , Ca(HCO3)2 , •
FeSO4
AgC1O4 , Fe2(SO4)3
ORNEK 3 11 -
Formill Yazun Kurallaruun Uygulanmast. A§agidaki bile§iklerin formtillerini yazintz:
(a) tetrazot tetrastilftir; (b) amonyum kromat; (c) bromik asit; (d) kalsiyum hipoklorit.
coziim
(a) Bu bile§igin molektilleri don azot ye dort khkiirt atomu icerir. Formtilii
N4S 4 tar.
(b) Her bir kromat iyonu (Cr042-) icin iki amonyum iyonu (NH4+) gerekir. NH4+
2 indisi yaziniz Formtil (NH4 ),Cr04 tar. iyonupartezlm •
(c) Halojenlerin oksi asitlerinde "ik" eki, halojenin +5 ytikseltgenme basama-
gmda oldugunu gosterir (Halojenler grup 17 dedirler). Bromik asidin formii-
HBrO3 tar.
(d) Formtil biriminde bir Ca2+ ye iki C10- iyonu varchr. Yani formal Ca(C10),
dir.
All*tirma A: A§agiclaki bile§iklerin formtillerini yam -11z: bor triflorur, potasyum
dikromat, stilftirik asit, kalsiyum klortir.
All tirma B: A§agiclaki bile§iklerin formiillerini yazintz: aluminyum nitrat, tetrafos-
for dekoksit, krom (III) hidroksit, iyodik asit.
Bazi Karmavk Bile§ikler
Joseph Proust'un sabit oranlar yasasini gostermek icin tizerinde cali§tigi (S. 35)
baltr bile§igi birkac §ekilde yazilabilir. Proust'un bu bile§igi mineral el kitaplarm-
•
da malahit adult ahr ye Cu2 (OH)2CO3 ile gosterilir. Eczacihk ile ilgili kitaplarda
el kitaplarmda ise bakir (II) karbonat dihidroksit adi verilir ye CuCO3_Cu(OH) 2
bicmndegostrl.Buaminklfordegi,mlktsn
aym (221,12 g/mol) ()imam, ayni bakir yilzdesini (%57,48 Cu) ye aym H/O orani-
ni (2 mol H/5 mol 0) tapmasidir. Kisacasi, ne kadar karma§ik gortinse de forma-
hi aciklayabilmeniz onemlidir.
Sik sik kar§ila§acagimiz ban karma§ik bile§ikler ise hidratlardir. Hidratlarda
bile§igin formiil birimi belli sayida su molekulu icerir. Ancak su molektilti icerme-
si bile§igin "islak" oldugunu gostermez. cunku su molekiilleri bile§igin kat' yap-
sinda bile§ik halindedir. A§agidaki formtil her bir CoC1 2 formal biriminde alts H 2O
molektilti oldugunu belirtir.
CoC12 • 6H20
•
Altt anlarrunda —heksa— onekini kullanarak bile§igi kobalt (II) klortir heksahidrat
biciminde adlanduanz. Bile§igin formal kiitlesi, CoC1 2 nil kiitlesi arts alit H2O nun
 90 Mum 3 Kimyasal Bile§ikler
• (6 X 18,02) g H2O
♦ EICIL. 3-7
Nemin CoCl2 ye etkisi
Bir stizgec kagidi parcast kobalt
(II) klortiriin sulu cozeltisine ba-
• tinter ye kurutulur. Kagit kuru
hava icinde mavi renk ahr (susuz
CoC12). Nemli ortamda kagidm
rengi pembeye degi§ir
(C0C12 • 6H20).
• rallanndan farkhdir. Pek cogu oldukca karma plc molekul yaptlt olan milyonlarca
• run zincir ye halka olu§turabilmesinden ye karbonlar arasmdaki kimyasal baglann
kiitlesidir: 129,8 akb + (6 X 18,02 akb) = 237,9 akb. Hidrattaki suyun miktanm
kiitlece su yilzdesi olarak verebiliriz. CoC1 2 .6 H2O nun su yilzdesi §stiyle bulunur:
% H2O = X %100 = %45,45
237,9 g CoC12 . 6H20
Bile§ikte hidrat suyu olarak bulunan su isitilarak kismen ya da tamamen uzalda§-
tinlabilir. Su tamamen uzakla§urildigmda geri kalan bile§ige susuz denir. Susuz bi-
le§ikler, yakma analizinde magnezyum•erkloratm kullantldtgt gibi 3-5), su
tutmakta (nem celcici olarak) kullantlabilirler. CoC1 2 kolay su ceker ye kolay su kay-
beder. Bu olay renk degi§iminden anlaplu. Susuz CoC12 mavi, heksahidrati ise pem-
bedir. Bu ozellikten, nem dedektorti yapmakta yararlamlabilir ( S ekil 3-7).
3-7 Organik Bile§iklerin
Adlari ye Formiilleri
Organik bile§ikler dogada cok fazladir. Yiyeceklerimizin hemen hemen tamami
organik bile§iklerdir. Bunlar arasinda sadece enerji veren yaglar, karbonhidratlar ve
kas yapici proteinler yoktur, aym zamanda bu yiyeceklere renk, koku ye tat veren
bile§ikler de vardir. Otomobillerde, kamyonlarda, trenlerde veya ucaldarda kulla-
rulan, hemen hemen biltfin yakitlar, hidrokarbonlar olarak adlandinlan organik bi-
•
le§iklerin kan§imidir. tin firmalarimn iirettigi pek cok Hag karma§ik organik bile-
§iklerdir. Plastilder de boyledir. Organik bile§iklerin sayismm ve ce§itliliginin cok
fazla olmasi, organik kimyanin kimyanin ayn bir date olmasma neden olmu§tur.
Organik bile§iklerin bu kadar cok olmasi, karbon atomlarunn diger karbon atom-
lan ye bazi diger element atomlan ile bile§ik olu§turabilmesinden kaynaklamr.
Karbon atomlan birbirleriyle birle§erek bir zincir ya da halka yams' iskeleti olu§-
turabilirler. BUtiin organik bile§ikler, temelde karbon atomlan, biiyiik cogunlugu
hidrojen atomlan ye pek cogu da oksijen, azot ya da kiikiirt atomlan icerirler. Bu
olasihklar mum sayida farkli organik bile§ig'in olu§umuna izin verirler. Organik
bile§iklerin sadece bir kagnun iyonik olmasi di§mda cogu molekiil bile§ilderdir.
Organik bile§iklerin adlandirma kurallan, inorganik bile§iklerin adlandirma ku-
organik bile§ik vardir. Bu bile§iklerin adlandinlmasi da aym §ekilde karmapktir.
Bu bile§iklerin sistematik adlandinlmasi cok onemlidir. Hepimizin bildigi gibi tat-
landmcimn yaygin veya ticari adi sakkaroz (§eker) dur. Sistematik adi ise a-D-
•
glukopiranozil-/3-D-fruktofuranosittir Simdilik sadece anlamamiz gereken, orga-
nik bile§ikleri yaygm ye sildikla kullanilan sistematik adlanyla tammaktir. Orga-
nik bile§iklerin aynntili sistematik adlandinlmasmi Boltim 27 de gorecegiz.
Hidrokarbonlar
Sadece hidrojen ye karbon iceren bile§ikler hidrokarbonlar olarak bilinirler. En
basit hidrokarbon bir karbon ye dort hidrojen atomu icerir. Bu bile§ik metan (CH4)
dir (Sekil 3-8a). Karbon atomu sayisi arttikca, hidrokarbona bagli olarak hidrojen
sayisi da sistematik olarak artar. Organik kimyamn karma§ikligi, karbon atomlan-
ce§itliliginden dolayidir. Sadece tekli baglar iceren hidrokarbonlar alkanlar olarak
adlandinlir. En basit alkan ise metandir. Metani etan (C 2H6) izler (Sekil 3-8b) ye
•
sonra propan (C3H8) gelir (Sekil 3-8c). Serinin dordtincti tiyesi biltan (C 4H10) dir
 3-7 Organik BileOklerin Adlari ye Formiilleri 91

H—C—H
•
H
• (a) Metan

H H
I I
H—C—C — H
I I
H H
(b) Etan

H H
H
I I I
H—C—C—C—H
I I I
H HH
(c) Propan
•
H H
\ /
• H
/
C=C
\
H
(d)Eten (etilen)

H
H C H
C C
C C

H
(e)Benzen
♦ $EK1L 3-8 Ban hidrokarbonlarin
•
kil 3-2 a da gosterilmi§ti) Alkan serisinde birinden digerine ilerlerken bir C ve iki
• ciZELGE 3.5 Basit
H atomunun ilave edildigini unutmayimz.
organik molekullerde
Alkanlann adlan iki kisimdan olu§ur: Bunlar karbon atom sayismi belirten kok
karbon sayisini
belirten kik
(cizelge 3-5) ye molektiltin alkan oldugunu belirten an son ekidir. Buna gore C 3H8
7H 16 heptandir. . proanyeC
Kok C atomlan- Karbon atomlari arasinda bir ya da daha fazla ikili bag olan hidrokarbon mole-
mn saps' ktilleri alkenler olarak adlandinhr. En basit alken etendir (*ekil 3-8d) ye adi et kb-
Una ye en sonekini icerir. Benzen C6H6 alit karbon atomu altigen halkada citizen-
Met 1 lenmi§ bir molektildtir (ekil 3-8e). Benzen yapist iceren bile§ikler, bilinen orga-
Et 2 nik bile§iklerin cok bnytik bir ktsmmi olu§turur.
Prop 3 Sekil 3-2 ye tekrar bakarsamz, btitan ve metilproparnn molektil formtillerinin
But 4
5 ayin C4H10 , fakat farkh yapilarda oldugunu gortirstintiz. ctinkti btitan dort karbon-
Pent
Heks 6 lu bir zincir yapidadir. Metilpropan ise tic karbonlu propan zincirinin ortasmdaki •
• Hept
Okt
7
8
karbona bir —CH3 grubunun (metil grubunun) baglandigi farkh bir molektildtir. Bu-
rada biitan ve metilpropan birbirinin izomeridir.. I zomerler aym molektil
Non 9 ancak uzayda atomlanmn dtizenlenmesi farkh olan molektillerdir. Organik bile-
Dek 10 §ikler karma§ikla§tikca, izomerle§me olasihklan htzla artar.
 92 Mum 3 Kimyasal Bilesikler

ORNEK 3-12

• Izomerlerin Tantnmast: Asagidaki molektil giftleri birbirinin izomeri midir, yoksa degil
midir?
(a) CH3CH(CH3)(CH 2)3CH 3 ye CH3CH2CH(CH3 )(CH2)3CH3

(b) CH3— CH— CH2— CH3 ve CH3— CH — CH2— CH2— CH3

CH2 - CH 3 CH3

cozum
Izomerler aym molekiil formilkinde fakat farkh yapilardir. Once verilen molekiil ciftle-
rinin molekill formulleri aym midir, bunu kontrol ederiz. Formiiller aynt degilse farkh
bilesikler olarak belirtiriz. Formiiller aym ise, yapilan farkli olmak kosulu ile izomer
olabilirler.
(a) Ilk bilesigin molektil formiihi C 71116 dir. ikinci bilesigin molekill formula
C8H18 dir. Bu iki bilesik birbirinin izomeri degildir.
• (b) Bu molektillerin molektil formiilii aymthr, C 6H14 ve yapilan farkhdir. Bu iki
molekul birbirinin izomeridir. Bu iki molektil arasmdaki yapisal farkhhk
soyledir. Ilk yapida metil grubu bes karbonlu zincirin ticiincii karbonunda-
dir. Ikinci yapida ise metil grubu bes karbonlu zincirin ikinci karbonunda-
Bu degerlendirmeyi yaparken en uzun zinciri buluruz ve karbon atom-
lanm metil grubu en diisiik sayih karbona gelecek sekilde numaralanduinz.
AIi rma A: Asagidaki molektil ciftleri birbirinin izomeri midir?
(a) CH3C(CH3)2(CH2)3CH3 ye CH3CH(CH3)CH(CH2)3CH3

(b) CH3— CH— CH2— CH3 ye CH3— CH— CH2— CH — CH3

CH2- CH2- CH3 CH3 CH3

Ahltirma B: Asagida yapisal formiilleri verilen molektil ciftleri birbirinin izomeri

midir?

• (a) CH2— CH2 H2C— CH2

I I CH
CH CH H2C— C 3
CH3 CH2 CH3 / N CH
H
CH3

(b) CH3 CH, CH3

\ /H
C=C C =-- C
/ \ / \
H H CH3 CH 3

IIevsel Gruplar
• Karbon zincirindeki hidrojenlerin birinin ya da daha fazlasmin yerine ba§ka atom-
lar ya da atom gruplan gegebilir. Bu durumu, bira, §arap ye uyancilarda yaygm
olarak bulunan alkol molekulunu ornek vererek gosterebiliriz. Bu molekill, etan- •
daki bir H yerine bir —OH grubunun gecmesiyle olu§an etanol (C2H5OH) diir.
Etanoliin sistematik adi bir alkan olan etandan tiiremi§tir. Etan adimn sonuna o/
 37
- Organik Bileciklerin Adlari ye Formillleri 93

H H
I I
H—C — C — OH
I I
H H
• (a) Etanol, ya da
Etil alkol

H—C—OH
H
(b) Metanol, ya da
Metil alkol

HHH
I I I
H— C — C— C— OH
I I I
H HH
(c) 1-Propanol, ya da
• Propil alkol

H OH H
I I I
H—C—C—C—H
I I I
H HH
(d) 2-Propanol, ya da
izopropil alkol
• $EK1L 3-9 Bazi alkollerin gosterili0

son eki gelmi§tir. —OH gruplannm varligini belirten o/ son ekini iceren organik bi- •
le§ikler sinifina alkol denir.
• Etil alkol etanoliin yaygm adidir. Bu alkol etan hidrokarbon zincirine —OH gru-
bu baglanarak olumu§tur. Adlandirmada alkan zincirindeki an son eki yerine it
son eki getirilerek etandan etil kelimesi olu§turulur. Buna alkol kelimesi eklenerek
etil alkol CH3CH2OH denmi§tir. Genellikle bir bile§ik icin yaygm olan ad (Orne-
gimizde alkoldiir) o simfm tiimii icin genel bir ad olarak kullanihr. Biitiin alkoller
en azmdan bir —OH grubu icerirler.
Bir diger yaygm alkol, metanol ya da odun alkoliidiir ye formula CH3OH du
3-9b). Metanoliin yaygm adi ise metil alkoldur. Odun alkolu zehirlidir. Bi-
ra ve §araptaki hububat alkolii uygun miktarda tuketildiginde tehlikesiz iken, odun
alkolii tehlikeli ye zehirlidir.
Alkollerdeki —OH grubu, organik bile§iklerde bulunan pek cok i§levsel grup-
lardan biridir. i§levsel gruplar organik molekiillerin zincir veya halkasina bagli
atom veya atom gruplan olup molektillere kendilerine ozgii ozelliklerini verirler. •
Aym i§levsel gruplu bile§iklerin ozellikleri genellikle birbirine benzer. —OH i§lev-
• sel grubu hidroksil grubudur. Simdilik bir kac i§levsel grubu verecegiz ye illevsel
gruplan aynntili bir §ekilde Boliim 27 de inceleyecegiz.
 94 Boltim 3 Kimyasal Bile§ikler

I§levsel gruplann varhgi izomer olasiligmi da arttffff. Ornegin, sadece bir tane
propan molekulu vardir. Ancak propandaki hidrojenlerden birisinin yerine hidrok-
• sil grubu gecerse, —OH propamn uctaki karbonuna veya ortadaki karbona bagla-
nabilir. Yani —OH in iki yerden baglanma olasingi vardir (Sekil 3-1d). Bu da iki
izomere neden olur. Hidroksil grubunun uctaki karbona baglanmasi durumunda
propil alkol ya da sistematik adlandirma ile 1-propanol olu§ur. 1-iinelci OH grubu-
nun birinci karbona baglandigmi gosterir. Hidroksil grubunun ortadaki karbona
baglanmasi durumunda ise izopropil alkol veya sistematik adlandirmada 2-propa-
nol olu§ur. 2-oneki —OH grubunun ikinci karbona bagh oldugunu gosterir.
Diger bir onemli i§levsel grup karboksil grubu —COOH du. Bu grup molekii-
asidik yapar. Karboksil grubundaki C atomu iki oksijene iki §ekilde baglanabi-
lir. Birisi, hidrojene bagh olan oksijenle tekli bag, digeri ise oksijene ikili bag §ek-
lindedir (Sekil 3-10a). Karboksil grubundaki iyonla§abilen (asidik hidrojen) oksi-
jen atomuna bagh olan hidrojendir. Karboksil grubunu iceren molekiiller karbok-
silli asitler olarak bilinirler. En basit karboksilli asit alkanlardan turetilen adi ile me-
tanoik asit, HCOOH, dir (Sekil 3-10b). Sistematik adlandirmada metan kelimesi
molekiilde bir karbon bulundugunu ye ik asit son eki de bile§igin asit oldugunu
gosterir. Metanoik asitin yaygm adi formik asittir. Latince kannca anlanuna gelen
• formikadan gelmektedir. cunku kannca isudigi zaman formik asit salgilar ye 'sir-
ma yerinde yanma hissi uyandinr.
Iki karbon iceren en basit karboksilli asit, yaygin olarak asetik asit ismiyle bili- 0
nen etanoik asittir. Etanoik asitin molekiil formula CH 3COOH dir ye yapisi Sekil
3-10c de gosterihni§tir. Sirke asetik asitin sudaki cozeltisidir. A§agidaki ornekler-
de yar alacak olan bir ba§ka i§levsel grup da halojen atomlan (F, Cl, Br ye I) olup,
bir veya daha fazla hidrojenin yerine gecebilirler.

•
C'
SOH
(a) Karboksil grubu

0
111 •
H—C
SOH
(b) Metanoik asit

H— C—C
\
oH
• (c) Etanoik ya da
Asetik asit
♦ EKIL. 3-10 Karboksilli asit grubu ye iki karboksilli asidin
•
 3-7 Organik Bdeliklerin Adlari ye Formulleri 95

ORNEK 3-13

OrganikOk ceOderinin Tanniman: Asagidakiler ne cesit organik bilesiklerdir? •

• (a) CH3CH2CH2CH3
(c) CH3CH2CO2H
(b) CH3CHC1CH2CH3
(d) CH3CH2CH(OH)CH2CH3

cozum
(a) Bu hidrokarbonda karbon-karbon baglart tekli bagchr. Bu bir alkan
gidir.
(b) Bu molekiilde sadece tekli baglar yarchr ye bir H atomunun yerine bir Cl ato-
mu gegmi§tir. Bu bir klor alkan
(c) Bu molekiilde karboksil grubunun — CO 2H bulunmast, bile§igin bir karbok-
silli asit oldugunu gosterir.
(d) Bu bilesikte hidroksil grubunun —OH bulunmast bile§igin bir alkol oldu-
gunu gosterir.

Alt tirma A: A§agiclaki formiiller ne resit molektillere aittir? •

(a) CH3CH2CH3 (b) C1CH2CH2CH3
• (c) CH3CH2CH2CO2H (d) CH3CHCHCH3

AliOrma B: Asagiclaki formuller ne resit molektillere aittir?

(a) CH3CH(OH)CH3 (b) CH3CH(OH)CH2CO2 H
2C1CH2CO2H (c)CH (d) BrCHCHCH3

ORNEK 3-14

Organik Adlandtrdmast: Asagiclaki bile§ikleri adlanchrmiz.

(a) CH3CH2CH2CH2CH3 (b) CH3CHFCH2CH3 •

(c) CH3CH2CO2H (d) CH3CH2CH(OH)CH2CH 3

• cortim
(a) Yap, be karbon zincirli bir alkandir. Bile§ik pentandir.
(b) Yam, dort karbon zincirli bir alkanm ikinci karbonunda F atomu bulunan bir
flor alkandtr. Bilesik 2- florb tit an' dlr.
(c) Bu yaincla iic karbonlu zincirin ug karbonu karboksil grubu icermektedir. Bi-
le§ik propanoik asittir.
(d) Bu bilesik be karbonlu zincirin ticiincti karbonunda hidroksil grubu icer-
mektedir. Bile§ik 3-pentanolditr.

Ali*tirma A: A§agiclaki bilesikleri adlandirmiz: (a) CH 3CH(CO)CH 3 , (b)

ICH2CH2CH3 , (c) CH3CH(CH3)CH2CO2H ye (d) CH3CHCH2 . •
• Alqtirma B: A§agiclaki top-cubuk modellerine kar§ilik gelen molektiller icin uy-
gun adlar yaznuz.
 96 Bolam 3 Kimyasal Bilesikler

4
(a) (b) (c)

•
•

ORNEK 3-15

Organik Bileciklerin Adlartndan Yapisal Formidlerinin Yazdnuzi: Asagidaki organik

bilesiklerin her bin igin yogunlasnus yapisal formiilii yazimz: (a) Biitan, (b) butanoik asit,
(c) 1-klorpentan, (d) 1-heksanol
cozum
(a) but MU yapinm dort-karbonlu zincir ye an son eki de alkan oldugunu gos-
terir. islevsel grup yoktur. Yogunlasnus yapisal formal CH3(CH2)2CH3 diir.
• (b) oik son-eki dolt karbonlu zincirin son karbonunun bir karboksilli asit gru-
bu oldugunu gosterir. Yogunla§nus yapisal formal CH3(CH2)2CO2H dir.
(c) klor H atomunun yerine klor atomunun gectigini ye 1-rakami da klo-
run birinci karbonda oldugunu gosterir. Pent kelimesi yapimn bes karbon •
uzunlugunda oldugunu belirtir. Yogunlasmis yapisal formal
CH3(CH2)3CH2C1 dir.
(d) o/ son-eki H atomu yerine hidroksil grubunun —OH gegtigini, 1-rakami da
—OH in karbon zinciri iizerinde birinci karbonda oldugunu gosterir. heks
kelimesi zincirin alri karbonlu oldugunu belirtir. Yogunlasmis yapisal for-
mal CH3(CH2)4CH2OH
A4tirma A: Asagidaki organik bilesiklerin her bin icin yogunlasmi§ yapisal for-
mula yazmiz: (a) pentan, (b) etanoik asit, (c) 1-iyodoktan, (d) 1-pentanol.
Alqtirma B: Asagidaki organik bilesiklerin her biri igin yogunlasmi§ yapisal for-
mula yazmiz: (a) propen, (b) 1-heptanol, (c) klorasetik asit, (d) heksanoik asit.

•
Ozet
Kimyasal formiiller bilesilder haldunda onemli bilgiler igerirler
ye asagidalci nicelikleri belirlemede yardimci olurlar.
• formal (molektil) kiitleleri;
• mol kiitleleri;
• yiizde bilesimler;
• elementler arasinda gesitli bagintilar.
Kimyasal formaller, bilesigin yuzde bile§iminden yararlam-
larak yazilabilirler. Organik bilesiklerin ytizde bilesimleri ge-
nellilde yakma analiziyle bulunur. Yfizde bilesimiyle elde edilen
• formal kaba formilldar. Yarn yazilabilen en basit formaldiir. Mo-
lekiil formula, kaba formal ye molekul katlesinden bulunur.
Bile§ilderin formiilleri oldugu gibi, adlan da vardir. Bu bo-
liimde ad ye formiiller arasindald baglantiyi gosteren fig onem-
li verilmistir. Bunlar elementlerin periyodik gizelgesi,
•
metal ye ametal olarak simflandinlmalan ye yiikseltgenme ba-
samagi kavranudir Bu kavramlar, iyon ye molektil yapisinda
ikili bilesiklerin, cok atomlu iyonlann, oksiasitlerin, tuzlann ye
hidratlann formiillerinin yazilmasmda ye adlandinlmasmda
lanilmistir
Organik bilesikler karbon elementi iizerine kuruludur.
izomeri gosterirler. Hidrokarbonlar sadece karbon ye hid-
rojen igerirler. Alkan hidrokarbonunda sadece tekli baglar var-
dir, alkenler ise en azindan bir ikili bag igerirler.
Karbon zinciri veya halkasmdaki bir hidrojenin yerine ge-
gen gruplar islevsel gruplardir ye bu gruplar organik bilesigin
kendine ozgii ozellikler gostermesine neden olurlar. Hidroksil •
grubu —OH alkollerde, karboksil grubu —COOH karboksilli
asitlerde bulunur.
 Anahtar Terimler 97

Biitiinleyici Ornek
Bir dikarboksili asitin iki karboksil grubu —COOH vardir. 2,250 100,0 g bile§ikteki C, H ye 0 nin mol sayilan ise, •
g lik bir dikarboksili asit a§in oksijen ort.Urunda yakihyor, 4,548
g CO2 ye 1,629 g H2O olu§uyor. Ayn bir deneyde asitin mole- 1
mol C= 4,593 mol C
• kill kutlesi 174 akb bulunuyor. Bu verilerden bu asitin yapisal 55,16 g C X
12,01 g C
formuluna bulabilir miyiz? 1 mol H
Yalda§inumiz gagida gosterecegimiz basamaklan icerebi- 8,102 g H X 1,00794=8,038 mol H
lir (1) bile§igin ytizde bile§enlerini bulmak icin (Ornek 3-6 ya
benzer §ekilde) yakma verilerini bulunuz. (2) Yilzde bile§enler- 1 mol 0
36,74 g 0 X 15,999 g 0=2,296 mol 0
den kaba formiilii bulun (Ornek 3-5 ya benzer §ekilde). (3) ka-
ba ye molekfil kiitlesinden molekul formilliinii bulun. (4) Mo-
lekill formiiliinde C, H ye 0 atomlanmn bir dikarboksilli asiti Bu mol sayilanna uyan denel formal
verecek §ekilde nasal bir araya geldiklerini bulunuz. C4593 118,03802,296

1. Yiizde bilesimi tayin ediniz. A§agida bile§ikteki H yfizde- Bailin indisleri, 2,296 ile boliintiz.
sinin bulunmasi gosterilmi§tir. C2H3,500
Biitiin indisleri 2 ile carpina. Sonuc kaba formillii ve-
1 mol H2O rir: C4H702 (87 akb).
? g H= 1,629 g H2O X
18,015 g H2O 3. Molektil formithinii bulunuz. Deneysel olarak bulunan mo- •
2 mol H 1,00794 g H= lektil kiitlesi 174 akb dir, bu deger kaba formiil kiitlesinin
= 0,1823gH iki katidir. Molekiil formillti C 81-11404 diir.
• 1 mol H2O 1 mol H
4. C81- 1,404 deki atomlari uygun yapisal formal halinde gds-
0,1823 g H teriniz. Yapida iki tane —COOH grubu bulunmandir. Bu
% H = 2,250 g bile§ik X %100 = %8,102 H
ise dolt 0 atomu, iki C atomu ye iki H atomu demektir.
Geriye C61112 kahr. Alh —CH2 mn alti karbonlu bir zincir
% C ye C nun kiitlesi benzer §ekilde hesaplamr ye % 55,16 olu§turmasi en basit Bu zincirin iki ucuna —
C ve 1,241 g C bulunur. COOH gruplanm yerle§tiriniz. Yap a§agidaki gibi yazila-
Bile§ikteki 0 farktan bulunur. bilir.
HOOC—CH2(CH2)4CH2—COOH
%0=%100,00 — %55,16C — %8,102H = %36,740 Ancak, dallannu§ daha kisa zincir olasingi da vardir.
Ornegin;
2. Yikde bileVmlerden kaba formula bulunuz. 100,0 g bile§ik-
teki elementlerin kutlesi a§ag'idalci gibidir. CH3
55,16 g C 8,102 g H 36,74 g 0 HOOC —CH2— C—CH2 —CH2—COOH
•
CH3

• Elimizdeki veriler ile yap: haldunda daha ileri gidemeyiz.

Aiiahtar Terimler
alkan (3-7) inorganik bileOk (3-5) molekfil bile§ik (3-1)
alkol (3-7) i§levsel grup (3-7) molekiil formtilti (3-1)
anyon (3-7) iyonik bile§ik (3-1) molektil kiitlesi (3-2)
cok atomlu iyon (3-6)
formiil birimi (3-1)
izomer (3-7)
kaba formiil (3-7)
oksi asit (3-6)
oksi anyon (3-6)
•
• formal ktitlesi (3-2) karboksilli asit (3-7) organik bile§ik (3-5)
hidrokarbon (3-7) katyon (3-1) bile§ik (3-6)
hidrtir (3-1) kimyasal formal (3-1) ytikseltgenme basamagi (3-4)
ikili bileOlt (3-6) mol ktitlesi (3-2) yapisal formill (3-1)
 -

Ozel Konu Kiitle Spektrometresi—Molekiil Formiillerinin Tayini

deki yiiksek enerjili elektronlar bu molekiile carpmca molektil
• iyonla.pr [CH3CH2CH2CH(H3)2r ve salman elektron katot ism
demetindeki ba§langic elektronuyla birle§ir.
Katot-ipm demetindeki elektron, iyonla§mayi saglayacak
enerjiden daha fazlasim icerir ye bu fazla enerjinin bir kismi •
molekiil iyonunu verir. Bu enerji iyon icinde dagitildiginda
iyondaki bazi baglar lurihr ye parcalanrm§ iiriinler olu§ur. Bu
parcalanim§ iiriinlerin bir kismi pozitif yiik taprlar ve kiitle
spektrumunda tesbit edilirler. Bazi parcalanma urunleri notiir
Wrier olup tespit edilemezler. A§agida ozetlenen parcalanma
modeli kiitle/yiik (m/z) oranma g6re olu§an iyonlan gostermek-
tedir.
♦ Kiitle spektrometresi duzenegi

ekil 2-14 ve 2-15 de bir elementin izotoplanmn bagel bolluk- Parcalanma:

CH3
lan ile lditlelerinin ve biSylece ortalama atom kiitlelerinin
tayin edildiklerini ogrendik. C H3 CH2 CH2 CH + CH3
Kiitle spektrometresi ile analiz edilecek iyonlara molekuler
• iyonlar ise, deneysel sonuc molekul kutlesini verir. Omegin, m/z = 71
Glutaminin molekiil kiitlesi kiitle spektrometresi ile 176 akb
bulunmu§tur. Bu sonucu, Omek 3-6 daki kaba formiil (C 3H403)
de birle§tirerek vitamin-C'nin gercek molektil formiiliinii
C6H806 (yani 176 akb = 2 X 88 akb) olarak bulunuz.
CH3CH2CH2CHCH3
CH3
— 4 CH3CH2CH2
CH3

CHCH3
•
— —
Gercekte, kiitle spektrometresi, sadece molekiil kutlesi hak- m/z = 86 in k = 43
kmda bilgi vermez. aym zamanda molekiillerin yapdan halckm-
da da bilgi verir Bunun nasil miimkiin oldugunu anlamak icin —+
2-metilpentan molekiiliiniin kutle spektrumunu inceleyelim. 2- CH3
Metilpentamn molekiil kiitlesi 86 akb der. Katot isms demetin-
CH3CH2 + CH2CHCH3
CH3
m/z = 57
yonlapna : CH3CH2CH2CHCH3 + e

CH3
I
[CH3CH2CH2CHCH3 + 2 e-
•
Tarama Sorulari
1. A§agidalci terim ye simgeleri kendi sozciiklerinizle
tammlaym ya da aciklaym (a) formal birimi; (b).S8; (c) iy-
onik bile§ik; (d) oksiasit; (e) hidrat.
2. A§agidaki kavram ve yontemleri lusaca aciklayimz: (a) el-
ement molekiilii; (b) yaps formiilii; (c) yiikseltgenme
basamagi; (d) yakma analiziyle karbon, hidrojen ye oksi-
jen tayini.
3. A§agidalci terimler arasmdald onemli farklan belirtiniz: (a)
iyonik ye molekiil bile§ikler (b) kaba formiil ve molekiil
formiilii (c) sistematik ye yaygm adlandirma (d) ikili ye
• ucla asit.
4. A§agidalci terimleri oksijen elementine uygun olarak
avklaymiz: (a) atom kiitlesi: (b) molekiil kiitlesi; (c) mol
kiiltesi.
98
•
5. (a) bir molekiil nitrogliserin (C3H5(NO 3)3) deki toplam
atom sayisim; (b) 0,00102 mol C 2H6 daki toplam atom
sayisim; (c) 12,15 mol C2HBrC1F3 deki toplam atom
sayisim hesaplaym.
6. (a) 7,34 mol N204 nun; (b) 3,16 X le 02 molekiiliiniin;
(c) 18,6 mol CuSO4 • 5H20 nun; (d) 4,18 X 1024
C2H4(OH)2 nin kddelerini gram cinsinden hesaplaym.
7. A§agidaki orneklerde Br2 un mol sayisim bulun. (a)
8,08 X 1022 Br2 molekiilii; (b) 2,17 X 1024 Br atomu; (c)
11,3 kg brom (d) 2,65 L ssys brom (d = 3,10 g/ml).
8. Bir amino asit olan metiyonin insan beslenmesinde gerek-
lidir. Molekul formillii C 5Fl11/s102S dir. (a) molekiil kale-
si; (b) bir mol metiyonindeki H atomlanmn mol sayisi; (c) •
bir mol metiyonindeki C atomlanmn gram cinsinden kiitle-
 *ekil 3-11 deki kiitle spektrumunda da goruldugu gibi bol- gerek yoktur. Kisaca kiitle spektrometresi molekiil ve yapisal
lugu en fazla olan iyonunun (m/z = 43) degerini 100 olarak formula bulmamiza yardimci olur.
ahnz ye diger iyonlann bolluklannt bu temel pike gore il4ki- + —

— CH

lendiririz. 3-12 de gosterilen 3-metilpentanm kiitle spekt- I 3

rumu izomeri olan 2-metilpentamn kiitle spektrumundan fark- CH3CH2CH + CH2CH3 •
hdir. 3-metil pentamn temel piki (100 kabul edilir) m/z = 57
dir. Bunun sebebi [CH2CH(CH3)2]+ iyonu iki olasi parcalan- m/z = 57
• ma ile olur. CH3
C61114 alkan hidrokarbonunun beq izomeri vardir. Her bir
izomerinin kendine ozgii spektrumu vardir ye bunlar arasinda- CH3 C H2CHCH2C H3
ki farkhhk parcalaruna urunlerinin belli kurallara dayah anali- —CH3
ziyle ortaya konur. Ancak burada daha cok aynntiya ginneye
CH3CH2 + CHCH2CH3
m/z = 57

ml: = 43
100

80 •
60
• -5

czt 40
m/z = 71
20 = 57
m/z = 86
0 I I
20 40 60 80 100

A SEKIL 3 11 - A 5EKIL 3-12

2 Metilpentanin kutle
- spektrumunun bir kismi
Pikler sadece yukanda verilen dolt molekiil iyonu icin goste-
rilmistir. Spektrumun tamammda ise birkac ilave iyon vardir.
• si; (d) 9,07 mol metiyonindeki C atomu sayisim
hesaplaytmz.
9. Bir hidrokarbon olan dekan C10H22 daki H nin yilzde
kiitlesini hesaplaynnz.
10. Malahit mineralindeki, Cu2(OH)2CO3, 0 in kiitlece
yilzdesini hesaplayina.
11. Cr(NO3)3 • 9H20 hidratindaki H2O un kiitlece yiizdesini
hesaplayimz. • tamat (MSG) kiitlece %13,6 Na, %35,5 C, %4,8 H, %8,3
12. A§agidaki bile§iklerde belirtilen elementlerin kfitlece
yiizdelerini hesaplayma.
(a) Bir zamanlar motorda vuruntuyu onlemek icin benzine
kattlan tetraetil kur§undalci, Pb(C 2H5)4, Pb.
(b) Matbaa miirekkebinde ve boyacihkta kullamlan Prusya
mavisindeki, Fe4[Fe(CN)6]3 , Fe.
• (c) Bitki hticrelerindeki ye§il pigment C 35H72MgN4O5 deki
Mg.
3-Metilpentamn kutle spektrumunun bir kismi
Sad 3 - 11 deki gibi aynl dart pik gosterilmitir.
•
13. Ayrtntth hesaplamalar yapmakstztn, a§agulakilerden
hangisinde ktitlece kiiktirt yOzdesinin en fazla oldugunu
belirtiniz: SO2, S2C12, Li2S, Na2S2O3 ya da CH3CH2SH.
14. Ucaldarda buzlamnayi onlemede kullantlan dietilen glikol
bir karbon-hidrojen-oksijen bile§igidir. Ktitlece %45,27 C
ye %9,50 H iceren dietilenglikoltin kaba formiilfi nedir?
15. thdalann lezzetini arttinnalcta kullamlan monosodyum glu-
N ye %37,8 0 icerir. Kaba formiiltinti bulunuz.
16. Bir C, H ye 0 bile§igi olan tereftalik asit Dakron denen
polimerin eldesinde kullanthr. Molektil kiitlesi 166,1 akb
olup, yakma analizi sonucunda kiitlece %57,83 C ye %3,64
17.
H ta§idigi bulunmu§tur. Molekill formulunu bulunuz.
Agn kesici olarak kullamlan ibuprofen, karbon, hidrojen
•
ye oksijen iceren bir bile§iktir. 2,174 g ibuprofen
yakildiginda 6,029 g CO 2 ve 1,709 g H2O olu§ur.
99
 100 Boltim 3 Kimyasal Bile§ikler

(a) Kiitlece yuzde bile§imi nedir? 24. A§agiclaki bile§iklerin dogru formtillerini yazimz. (a) mag-
(b) kaba formula nedir? nezyum bromtin (b) baryum oksit; (c) civa (II) asetat; (d)
• 18. Krom kaplamaciligmda kullamlan bir krom oksidin for- demir (III) okzalat; (e) stronsiyum perklorat; (f) potasyum
mal kiitlesi 100,0 akb dir ye formul biriminde don atom hidrojen siilfat; (g) azot trildortin (h) brom pentaflortir.
varchr. Formiiliinti, en az hesap yaparak bulunuz. 25. A§agidalci asitleri adlandinmz: (a) HC1O2 ;
19. Kiiktirttin iki oksitinin molektil kiitleleri hemen hemen (b) H2S03; (c) H2Se; (d) HNO2 . •
aymdir. Oksitin birisinde %40,05 S vardir. lid oksit'in olasi 26. Apgiclaki asitlerin formfillerini yazintz: (a) hidroiyodik
en basit formfilii nedir? asit; (b) nitrik asit; (c) fosforik asit; (d) sfilftirik asit.
20. A§agiclaki iyonlarm formiil ya da adlannt yazimz: 27. A§agiclalci yaptyt gosteren molekul icin en iyi isim hangi-
(a) kur§un (II), — (b) Co s* sidir: (a) Nita alkol, (b) 2-biitanol, (c) 1-biltanol, (d) etil
(c) , Ba + (d) krom (II), alkol?
(e) periyodat, (f) C10 2
,

(g) altm(III), (h) , HSO3 H H OH

(i) hidrojen karbonat, (j) siyantir, 1 1 1 1
21. (a) KBr; (b) SrC12; (c) C1F3; (d) N204; (e) PC15 bile§ik- H— C—C—C—C—H
lerini adlandirimz. 1 1 1 1
22. (a) KCN; (b) HC1O; (c) (NH4)2SO4 (d) K104 bile§iklerini
H HHH
adlandirma. 28. A§agiclaki isimlerden hangisi CH3(CH 2)2COOH molekulu
23. A§agicla alli cizili elementlerin ytikseltgenme basamak- kin en uygundur. (a) dimetilen asetik asit; (b) propiyonik
• lanru belirtiniz. (a) Zn; (b) BaS; (c) NO2 ; (d) HNO2 ; asit; (c) btitanoik asit; (d) oksobutil alkol.
(e) V02+; (f) 11 21:94 •
•
Ah§tirmalar
Molekiillerin Gosterili§i

29. Sayfa 69 daki renk §emasma bakarak a§agicla top-cubuk 30. Top-cubuk modelled a§agicla verilen molekullerin mole-
modelled ile verilen molektillerin molektil formtillerini ya- kill formullerini yazimz.
zunz.
(a)

(a)
(b)

•
(c)

(c)

(e)

31. Alorma 29 (b), (d) ve (e) de gosterilen moleldillerin ya-

• (e) pisal formtillerini yazm.
32. Alt§tirma 30 (b) (d) ye (e) de gtisterilen molektillerin yapi-
sal formtillerini yazina. •

Avogadro Sabiti ve Mol
33. Ayrtntth hesaplama yapmakszzin, a§agidakilerden
hangisinde S atom sayisimn en fazla oldugunu g8sterin:
0,12 mol kati kiikiirt S8; (b) 0,50 mol S 20 gam; (c) 65 g
• SO2 gaze; (d) 75 mL srvi tiyofen C4H4S (d = 1,064 g/mL).
34. Ayrinzth hesaplama yaptimakstztn, a§agidakilerden
hangisinde azot atomu en fazladir, bulunuz: 50,0 g N 20;
17,0 g NH3 .; 150 mL sivi piridin, C5H 5N
(d = 0,983 g/mL); 1,0 mol N2.
35. (a) 6,25 X 104 mol P4 an
(b) 4,03 X 1024 molektil stearik asitin, C18H36 02,
(c) 1,15 mol N atomu igeren lisinin, C 61-114N202, milctanm
gram cinsinden hesaplaym.
36. (a) 82,5 g ornekteld N204 un
(b) 106 g Mg (NO3)2 daki N atomlarmm mol sayilanm bu-
lunuz.
Kimyasal Formtiller
39. Glukoz (kan §ekeri), C6111206 , ile ilgili, a§agidalci ifadeler-
den hangisinin dogru oldugunu belirtiniz:
• (a) C ye 0 in kiitlece yiizdeleri CO daki ile aynidir.
(b) C/H/O oranlan dihidroksiasetondaki, (CH 2OH)2CO,
ile aynidir
(c) C ye 0 in kiitlece oranlan e§ittir.
(d) H in kiitlece yiizdesi en biiyiiktiir.
40. Mayalanma ve kiiflenmeyi onleyici olan sorbik asit C 6H802
igna§dlcume(r)'ihangsldoru-
dugunu agiklayimz.
(a) sorbik asitin C: H: 0 Vide orani 3 : 4: 1 dir.
(b) suda bitkileri oldtiren akrolein, C 3H40, ile aym yiizde
kale bile§imindedir.
(c) parazit solucanlari oldiirmede kullarnlan aspidinol
C12111604 , an kaba formiilii ile aynidir.
43. Yag asiti olan stearik asitteki, C I8H3602, her bir elementin
• kiitle yfizdelerini hesaplayma.
44. Sitma ilaci kinindeki C201124N202, her bir elementin kiitle
yiizdelerini hesaplayimz.
45. A§agidaki mineraller degerli veya yan degerli ta§lardir.
Belirtilen elementlerin kiitle yiizdelerini hesaplayimz. (a)
zirkon (ZrSiO4) deki Zr; (b) beril (zilmriit) Be3A1Si30 12
3Al2Si3O12 deki Fe; (d) dekiF;(c)almnt§iFe
Lazurit (parlatici ta§) NOSi 3A13012 deki S.
46. A§agidaki penisilinlerde belirtilen elementlerin kiitlece
yuzdelerini hesaplaymz. (a) Penisilin G, C 16H0KN204S,
Ylizde Bilesiminden Kimyasal Formiillerin Yazilmasi
49. Bir karbon ye hidrojen bile§igi kiitlece %93,71 C ye %6,29
• H icermektedir. Molekiil kiitlesi 128 akb dir. Molekiil for-
yaziniz.
Alt ttrmalar 101
(c) 56,5 g C61-11206 daki 0 atomlan ile aym sayida 0 ato-
mu iceren C7H5(NO 2)3 ornegindeki N atomlannin mol •
sayilanni bulunuz.
37. Rombik ktikiirtte S atomlari S8 molekiilleri biciminde bu-
lunur (Sekil 3-4). Rombik kiikiirtiin yogunlugu 2,079 g/cm3
3 olan bir kristal icin (a) S8 molise,hacm0568
sayisim; (b) toplam S atomu sayisim hesaplayiniz.
38. Kam hemaglobin miktan yalda§ik 15,5 g/100 mL kandir.
Hemoglobinin mol kiitlesi yalda§ik 64500 g/mol diir ye bir
hemoglobin molekiiltinde don demir (Fe) atomu vardir.
Tipik bir yeti§kindeki 6 L kanda yalclavk kag tane Fe ato-
mu vardir?
(d) 0 atomlarinin 4 kati sayida H atomu, fakat kiitlece H
•
ram 4 kati 0 icerir.
41. C2HBrC1F3 halotani icin:
(a) bir formiil birimindeki toplam atom sayisini;
(b) F atom sayisimn C atom sayisma oramm;
(c) kiitle olarak Br/F oramm;
(d) kiitlece en yiiksek olan elementi;
(e) 1,00 g F icermesi gereken bile§ik kiitlesini hesaplayi-
mz.
42. Ge [S(CH2)4 CH3]4 bile§igi icin:
(a) bir formiil birimindeki toplam atom sayismi;
(b) sayica C/H degerini
(c) kiitlece Ge/S degerini
(d) 1 mol bile§ikteki S an gram cinsinden miktanm
(e) 33,10 g bile§ikteki C atom sayisim hesaplayimz.
•
deki K. (b) Penisilin N, C 14H211•1306 S, deki N. (c) Penisilin
S potasyum, C 14H18C1ICN204S 2 deki S. (d) Penisilin G
kalsiyum, Ca(C16H17N204S)2, deki C.
47. Ayruttilt hesaplama yapmakstzut, a§agidaki bile§ikleri
kiitlece %Cr arti§ma gore siralayimz. Nedenini agiklayimz:
CrO, Cr2O3 , Cr02, Cr03 .
48. Ayruzzilt hesaplama yapmakstztn, a§agidaki bile§ikleri
kiitlece %P arti§ma gore siralaynuz ye nedenini aciklayunz:
Ca(H2POa)2, (N114)2HPO4,113PO4, Na3PO4.
50. Fotoelektrik pillerin ve giine§ enerjisi araclanmn yapimmda
•
kullamlan selen elementi iki oksit olu§turur. Bin ktitlece
%28,8 0, degeri %37,8 0 igerir. Bu oksitlerin formiilleri-
ni ye uygun adlanm yazmiz
 102 &Am 3 Kimyasal Bile§ikler
51. A§agidaki bile§iklerin kaba formiillerini bulunuz:
(a) Fare zehiri Warfarin kiitlece %74,01 C, %5,23 H ye
• %20,76 0 icerir.
(b) Kimyasal sava§ gaze olan zehirli bir (hardalgazi) kutlece
%30,20 C, %5,07 H, %44,58 Cl ye %20,16 S icerir.
52. (a) Sigara dumanmda bulunan ye kansere neden oldugun-
dan §tiphe edilen benzo [a] piren, kiitlece %95,21 C ye
%4,79 H icerir. Kaba formiilii nedir?
(b) antiseptik sabunlarda kullanilan hekzaklorofen kiitlece
%38,37 C, %1,49 H, %52,28 Cl ye %7,86 0 icerir. Kaba
formiilii nedir?
53. Kot pantolonlann boyasi olan indigo kiitlece %73,27 C,
%3,84 H, %10,68 N ve oksijen icerir. Molekiil kiitlesi 262,3
akb dir. Indigonun molekiil formtilii nedir?
Yakma Analizi
• 59. 0,2612 g hk bir hidrokarbon ornegi yanma sonunda 0,8661
g CO2 ve 0,2216 g H2O olu§turmu§tur. Molekill kiitlesi 106
akb dir. Bu hidrokarbonun (a) kiitlece yLizde bile§imini (b)
kaba formuliinu (c) molekiil formuliinu bulunuz.
60. para-kresol (p-kresol) bocek oldiirticii ye dezenfekte edi-
ci olarak kullambr. Bu karbon-hidrojen-oksijen bilesiginin
0,3654 g'hk orneginin yakma analizi sonunda 1,0420 g
CO2 , ye 0,2437 g H2O elde edilmi§tir Bile§igin molekiil
kiitlesi 108,1 akb dir. p-kresoliin (a) kutlece yiizde bile§i-
mini (b) kaba formtiliinii (c) molekiil kiitlesini hesaplaym.
61. Roket yalutinda kullanilan dimetilhidrazin bir karbon-hid-
rojen-azot bile§igidir. 0,505 g dimetilhidrazin ornegi tama-
men yandigmda 0,741 g CO2 ye 0,605 g H2O veriyor.
0,486 g'hk ba§ka bir ornektelci azot 0,226 g N2 ye donii§-
tiirtiliiyor. Dimetilhidrazinin kaba formiilii nedir?
62. Organik coziicfi tiyofen bir karbon-hidrojen-kiikiirt bile§i-
gidir ye tam yanma sonunda CO2 , H2O ye SO2 olu§turur.
•
Yiikseltgenme Basamaklan
67. A§a'gida alts cizili elementlerin yiikseltgenme basamak-
lanni belirtiniz (a) C114 ; (b) SF4 ; (c) Na202 ;
(d) gH3o2-; (e) Fe042-
68. A§agidaki anyonlarla, S atomlanmn yukseltgenme 70. Azot ile oksijen be farkh bile§ik verir. N in yiikseltgenme
basamaldanm belirleyiniz: (a) S0 32; (b) S2032-; (c) S2082.-; basainaldanmn +1, +2, +3, +4 ve +5, oldugu bu bile§ik-
Adlandirma
• 71. A§agidaki bile§ikleri adlandirma: (a) SrO; (b) ZnS; (c)
K2CrO; (d) Cs2SO4 ; (e) Cr203; (f) Fe2(SO4)3; (g)
Mg(HCO3)2 ; (h) (1`1114)211F'04; (i) Ca(HS03)2 ; (j) Cu(OH)2 ;
(k) HNO3 ; (1) KC104; (m) H13103 ; (n) H3P03.
54. Beta-karoten havuca turuncu rengini verir ye insanlann iyi
gormesi icin onemlidir. Kiitlece yOzde bile§imi %89,49 C
ve %10,51 H dir. /3-karotenin molekul kiitlesi 536,9 akb
olduguna gore molekiil formtilii nedir?
55. XF3 bile§igi kutlece %65 F icerir. X in atom kiitlesi nedir?
56. X elementinin olu§turdugu kloriir, XC1 4, kiitlece %75,0 CI
icerir. X elementi nedir?
57. Klorofil lditlece %2,72 Mg icerir. Bir klorofil molektiltinde
bir Mg atomunun bulundugunu varsayarak, klorofilin
molekiil kiitlesini hesaplaym.
58. Cl ye X in iki bile§iginin molekul kiideleri ye ktitlece %
bile§imler a§agidaki gibidir: 137 akb, %77,5 Cl; 208 akb
%85,1 Cl. X elementi nedir? Her bir bile§igin formiiIii
nedir?
1,086 g tiyofen omegi tamamen yandigmda 2,272 g CO 2,
0,465 g H2O ye 0,827 g SO2 olu§uyor. Tryofenin kaba for-
multi nedir?
63. Ayrinnh hesaplama yapmaksam a§agidaki bile§iklerden •
hangisinin 1 moliintin tamamen yanmasiyla kiitlece en faz-
la CO2 yi olu§turdugunu belirtiniz. CH4, C2H5OH, C10H8 ,
C6H5OH.
64. Ayrmuh hesaplama yapmaksizin a§agidalci bile§iklerden
hangisinin 1,0 g i tamamen yandigmda kfidece en fazla H 2O
olu§turdugunu belirtin: CH4, C2H5OH, C10H8, C6H5 OH.
65. 1,562 g C14116 hidrokarbon ornegi awl oksijende yaluh-
yor. Olu§an CO2 ye H2O nun kiitlesi nedir?
66. Ornek 3-2 deki etil merkaptan bile§igine ba§vurarak bu bi-
le§igin, tamamen yandigmda CO 2, H2O ve SO2 olu§turdu-
gunu varsayimz. 1,5 mL etil merkaptamn tamamen yan-
masiyla olu§an bu iic bile§igin ktitleleri ne olur?
•
(d) HSO4; (e) S4062
69. Kromun tic oksiti vardir. Bu bile§iklerde Cr un ytikselt-
genme basamagi sirasiyla +3, +4 ve +6 dsr. Bu Cr oksit-
leri icin uygun formiiller yazimz
ler icin uygun formtiller yazimz.
72. A§agidaki bile§ikleri adlandmruz: (a) Ba(NO3)2; (b) HNO2 ;
(c) Cr02; (d) K103 ; (e) LiCN; (f) K10; (g) Fe(OH)2 ; (h) •
Ca(H2PO4)2; (i) 1-13PO4; (j) NaHSO4 ; (k) Na2Cr207; (I)
NH4C2H302; (m) M8C204; (n) Na 2C2O4 .
 Altoirmalar 103

73. A§agidaki adlandinniz: (a) CS2 ; (b) SiF4; (c) (g) kalsiyum dihidrojen fosfat; (h) aluminyum fosfat; (i)
C1F5 ; (d) N205; (e) SF6; (0 12C16. diazot tetroksit; (j) disiilftir dikloriir.
74. A§agidaki bile§ikleri adlandmmz: (a) IC1; (b) C1F3; (c) SEC, 77. (a) Ti nin Y B pun +4 oldugu bir titanyum kloriir
(d) BrF5 ; (e) N204; (f) S4N4. (b) Demirin Y.B run +3 oldugu bir demir stil-
•
75. A§agidaki bile§ilderin formiillerini yam: (a) aluminyum fat bile§iginin (c) Klorun Y.B nun +7 oldugu bir klor ok-
• stilfat; (b) amonyum dikromat; (c) silisyum tetrafloriir; (d) sit bile§iginin (d) kiikiirtiin Y.B nin +7 oldugu, kiikiirtiin
demir (III) oksit; (e) trikarbon (f) kobalt (II) nitrat; —2 iyon yiiklii oksoanyonunun formtiliinii yazimz.
(g) stronsiyum nitrit, (h) hidrobromik asit, (i) iyodik asit; 78. (a) N un Y.B nun +5 oldugu bir azot oksitinin; b) N un
(j) fosfor dikloriir trifloriir. Y.B nun +3 oldugu bir azot oszoasitinin; (c) C nun Y.B
76. A§agidalci bile§iklerin formiillerini yazimz: (a) magnezyum nun 4/3 oldugu bir karbon oksitinin; (d) S iin Y.B nin +2,5
perklorat; (b) kur§un (II) asetat; (c) kalay (IV) oksit; (d) ye ytiktiniin —2 oldugu kiikiirt iceren bir oksoanyonun for-
hidroiyodik asit; (e) kloroz asit; (f) sodyum hidrojen sulfit; miiltinii yazimz

Hidratlar

79. Ayrmult hesaplamalar yapmaksizm, gagidald hidratlar-
dan hangisinde kiitlece %H 20 en fazladir? CuSO4 • 5H20,
Cr(SO4)3 • 15H20, MgC12 6H20, LiC2H302 • 2H20
80. Ayrintdi hesap yapmaksizm, Na2SO3 , un hidrati kiitlece
%50 H2O icerdigine gore hidratm formithinii yazimz.
• 81. Susuz Cu504, kendisinin coziinmedigi swilann nemini al-
mada (kurutmada) kullanihr. Cu504 nemli sivi icinde Cu-
SO4 • 5H20 ya donti§iir ye siiziilerek Bir bidon ben-
zin icinde coziinmii§ olan 8,5 g H 2O yu almak icin ktitlece
ne kadar CuSO4 gerekir?
82. Susuz sodyum sillfat, Na2SO4 , su buhanm sogurarak de-
kahidrata, Na2SO4 • 10H20, donii§iir. 3,50 g susuz Na2SO4
tamenhidrlwsk art? •
83. Belirli bir hidratm kiitlece %20,3 Cu, %8,95 Si, %36,3 F
ye %34,5 H2O iceriyor. Bu hidratm kaba formtilii nedir?
84. 8,129 g MgSO4, xH2O omegi isitiliyor ye btittin su ucuru-
luyor. Kalan susuz MgSO4 3,967 g olduguna gore, hidra-
tin formiilii nasildir?

Organik BileOkler ye Adlandirma

85. Apgidaki yapilardan hangileri izomerdir? 86. Apgidaki yapilardan hangileri izomerdir?

(a) CH3 — CH—CH2 -0H

(a) CH3 — CH—CH2 —C1 •
C H 2- CH3
• CH2—CH3
(b) CH3— CH—CH2 —CH3
(b) CH3 — CH—CH2 —CH2 -0H
2C1 CH
CH3
(c) CH3 — CH—CHC1CH3
CH3
C H3
(c) CH3 —CH2—CH—CH2 -0H
(d) CH3 — CH— CH2—CH— CH3
(d) CH3 — CH—CH2-0 —CH3
CH3 Cl
3 CH

• (e) CH3— CH—CH2—CH— CH3

87. A§agidaki organik bile§iklerin yogunla§mq yapisal for-
mtillerini yazimz.
•
(a) heksan (b) metanoik asit
3 OH CH (c) 2-metal-1-biitanol (d) kloretan
 104 BOliim 3 Kimyasal Bile§ikler
88. A§agidaki organik bile§iklerin yogunla§mq yapisal for-
miillerini yazimz.
(a) oktan (b) heptanoik asit
•
(c) pentanol (d) klormetan
89. A§agida top-cubuk modelleri verilen molekiillerin admi ye
yogunla§mq yapisal formilltinii yazimz Molekiil
ni bulunuz. Sayfa 69 daki renk emasma ba§vurunuz.
(a) (b)
(c)
•
Biitiinleyici ye ileri Ali tirmalar
91. Spodumen mineralinin formiilii LiA1Si 206 dir. Dogal lit-
yum icinde Li-6 atomunun yiizdesi %7,40 dir. 518 g spo-
• dumen orneginde kac tane Li-6 atomu vardir?
92. Bir pirinc ornegi Cu, Sn, Pb, ye Zn icermektedir. 1,1713 g
ornek 0,245 g Sn02, 0,115 g PbSO4 ye 0,246 g Zn2P207 ye
donii§tiirtiliiyor. Ornekteki element yiizdelerini bulunuz.
93. Ag+ iyonlan iceren bir sulu cozeltiden 1 mol Ag elde etmek
icin 1 F elektrik miktanna gerek vardir. Her bir Ag+ iyonu-
nun bir Ag metaline donii§mesi icin bir elektron gerekir.
Bu bilgiden ye kitaptaki verilerden yararlanarak, Avogad-
ro saps= (NA) hesaplayimz.
94. Yandigi zaman olu§an H 2O kiitlesinin, olu§an CO2 kiitle-
sinden fazla oldugu bir hidrokarbon bile§igi olabilir mi?
Agiklayimz.
95. Kiitlece %60,0 C3H8 ve %40,0 CxHy iceren bir hidrokarbon
kan§munm 10,0 g lik bir ornegi yaluldigmda 29,0 g CO 2
• ye 18,8 g H2O meydana geliyor. Bilinmeyen hidrokarbo-
nun formilliinii bulunuz.
96. 0,732 g metan, CH4, ve etan, C2H6 karipmi yakildigi zaman
2,064 g CO2 olupyor. Bu karipmin (a) ktitlece, (b) mol
cinsinden yiizde bilesimini bulunuz.
90. Aggida top-cubuk modelleri verilen molektillerin achm ye
yogunla§mq yapisal formtilfinii yazum. Molekiil kiitlesi-
ni bulunuz. Sayfa 69 daki renk §emasma ba§vurunuz.
(a) (b) •
(d)1/44szlelitk4
•
97. MSO4 bile§iginin 0,1131 g Ilk bir omegi baryum kloriir ile
tepkitiliyor ye 0,2193 g BaSO4 elde ediliyor. M metalinin
atom kiitlesi kac olmalichr? (Ipucu: MSO4 deki biitiin SO42-
iyonlan BaSO4 a gegmi§tir).
98. M2(SO4)3 bile§iginin 0,738 g lilt bir omegi 1,511 g BaSO4
veriyor. M nin atom ktitlesi nedir? (ipucu: All§tirma 97 ye •
balumz)
99. 0,622 g M203 ornegi 0,685 g MS veriyor. M nin atom kiit-
lesini bulunuz.
100. Yemek tuzu (NaC1) safsizlik olarak cogu kez MgC12 ice-
rir ye tuzun nemlenmesinin nedeni bu bile§ilctir. 0,5200 g
lilt bir yemek tuzu orneginin kiitlece %61,10 CI tapdigi
bulunmu§tur. Bu ornektelci MgC12 yilzdesi nedir? Bu he-
saplamamn duyarhgi neden bu denli dii§iiktiir?
101. 2,750 g lilt Pb304 ornegi §iddetle isitildiginda 0,0640 g
oksijen ve 2,686 g lilt ba§ka bir lcur§un okside bozunur. Bu
ikinci kur§un oksidin kaba formiiliinii bulunuz.
102. ZnSO4 . xH20 nun, 1,013 g hk bir ornegi suda cozilliiyor
ye stilfat iyonlan BaSO4 halinde Elde edi- •
len kuru ye saf BaSO4 0,8223 g geldigine g6re, cinko siil-
fat hidratm formiilii nedir?

103. 1,552 g iyonik MI bile§igindeld iyodur, coktiirme yonte-
miyle uzakla§tinhyor. cokelek 1,186 g geliyor. M ele-
menti nedir?
104. Hx.E,O, formilltindelci bir oksoasitin formal ktitlesi 178 akb
olup formal biriminde 13 atom bulundurmaktadir. Bu asit
•
kiitlece %34,80 ye atom sayisi olarak %15,38 E elementi
icermektedir. E elementi nedir ve oksoasitin formtilii nedir?
105. Bir b6cek oldtiriicti olan dieldrin karbon, hidrojen, oksijen
ye klordan olu§mu§tur. 1,510 g hk bir ornegi yakildigmda
2,094 g CO2 ye 0,286 g H2O meydana gelir. Bilesigin mo-
Ozellikli Sorular
• 108. Biittin gtibreler gerekli elementler olan azot, fosfor ye po-
tasyum icerirler. Tipik bir giibre etiketinde "5-10-5" gibi
rakamlar bulunur. Bu rakamlar %N, %P 205 ve %K20 yi
gosterir. Azot (NH4)2SO4, NH4NO3 ve CO(NH2)2 (tire)
halinde, P genelde fosfat olarak ye K ise KCl halinde bu-
lunur. "%P205" ye "K20" kimyasal bile§iklerin tabiati-
nm tam olarak anla§ilmasmdan Once ondokuzuncu ytizyil-
da Bizim %P205 den P ye, %K20 dan K ya
donti§tim yapmamiz icin "2 mol P/mol P 205 ye 2 mol
K/mol K20" faktorlerini mol kiitleleri ile birlikte kullan-
mama gerekir.
(a) 5-10-5 giibresinin %N, %P ve %K bile§imi nedir?
(b) Ikisi de yaygm olarak kullamlan a§agidalci giibrelerin
%P205 degeri nedir? (1) Ca(H2PO4)2; (2) (NH4)214PO4?
• 109. Bir baker (H) siilfat hidrati isitildigi zaman a§agidaki fo-
tografta goriildtigti gibi birbirini izleyen degi§ikliklere ug-
rar. Bu fotografta (a) ba§langictalci tamamen hidratize Cu
(II) stilfat hidrati (b) ba§langic hidratinin 140 °C ye isitil-
masi ile olu§an tiriinti, (c) (b) deki tirtintin 400 °C ye ka-
dar ismhlmasi ile olu§an urunu, (d) 1000 °C deki tiriinti
gortilmektedir.
(d)
• (a) (b) (c)
2,574 g CuSO4.xH20 140 °C ye isitiliyor, sogutulup
tartihyor. Elde edilen kati tekrar 400 °C ye kadar
Ozellikli Sorular 105
lektil kiitlesi 381 akb ye klor atomu sayisi karbon atomu sa-
psi= yansi olduguna gore, molektil formulti nasildir?
106. Tamamen susuz 1,271 g Na2SO4 ornegi acikta birakili-
yor ye kiitlesinin 0,387 g arttigi tesbit ediliyor. Susuz
•
Na2SO4 ile dekahidratmi iceren bu sonuc kan§imindaki
kiitlece %Na2SO4 • 10H20 nedir?
107. Bi un atom kiitlesi, Bi(C 6H5)3 bile§iginin Bi203 bile§igi-
ne cinti§ttirtilmesiyle belirlenebilir. Eger 5,610 g
Bi(C6H5)3 ten 2,969 g Bi203 elde edilebiliyorsa, Bi un
atom ktitlesi kactir?
•
yor, sogutulup tartihyor. Aym kati son olarak da 1000 °C
de isitihyor, sogutulup tartihyor.
Ba§langic ornek: 2,574 g
140 °C ye isitildiktan sonra 1,833 g
400 °C ye tekrar isitilchktan sonra 1,647 g
1000 °C ye tekrar isitaldiktan sonra 0,812 g
(a) Suyun tamamimn 400 °C de ciktigini varsayarsak,
ba§langic hidratimn formtilii nedir?
(b) Ba§langic hidrati 140 °C de isitildigi zaman ki hidra-
tin formillii nedir?
•
(c) 1000 °C de elde edilen siyah kati baker oksittir. Ytiz-
de bile§imi ye kaba formtilii nedir?
110. Suda cok az cortinen bazi bile§ikler sadece bir molektil
kahnliginda olan tek tabanit bir film olu§turmak tizere su-
yun ytizeyine cikarlar. Bu olayin pratik kullanum, suyun
buharla§arak kaybmi azaltmaktir. Stearik asit su tizerinde
tek tabaka olu§tunir. Molektilleri birbirine temas halinde,
yukanda dik olarak dtizenlenirler. A§agidaki model bir
tek tabakada bir stearik asit molektiltinti gostermektedir.
(a) 10,0 g stearik asit kac m 2 su yilzeyini kaplar?
(Ipucu: stearik asitin formtilii nedir?)
(b) Stearik asitin yogunlugu 0,85 g/cm 3 ise stearik asit
molektiltintin uzunlugu (manometre cinsinden) nedir?
•
(Ipucu: (a) da actklanan tekli tabakamn kahnligi nedir?)
(c) Sivi pentanda cok seyreltik bir oleik asit cozeltisi a§a-
gidaki gibi hazirlamyor. 1,00 mL oleik asit +9,00 mL
 106 Boliim 3 Kimyasal Bile§ikler

pentan cozelti (1); 1,00 mL cozelti (1) + 9,00 mL

0,22 nm2
pentan cozelti (2); 1,00 mL cozelti (2) + 9,00 mL
• pentan —4 cozelti (3); 1,00 mL cozelti (3) + 9,00 mL
pentan cozelti (4). 0,10 mL cozelti (4) suda tekli ta-
baka olu§turuyor. Tekli tabakanm yayildigi alan 85 cm 2
dir.Olekastmo nierkastclny-
•
m §elcilde dtizenlendigini varsaym ve molektiliin kesit ala-
mmn 4,6 X 10-15 cm2 oldugunu diisfiniin. Oleik asitin
yogunlugu 0,895 g/mL dir. Bu verileri kullanarak Avo-
gadro sayistm yakla.pk olarak bulunuz.

•
Stearik asit Oleik asit

•
•

•
•
 Kimyasal •
•
Tepkimeler

4-1 Kimyasal Tepkimeler ye

Kimyasal E§itlikler
4-2 Kimyasal E§itlik ye
Stokiyometri
4-3 cozeltide Kimyasal
Tepkimeler
• 4-4 Snurlayici Bile§enin
Belirlenmesi
4-5 Tepkime Stokiyometrisinde
Diger Konular
n Ozel Konu Kimya
Endiistrisine Ktsa Bir
Bakg

Demir (III) oksit ile toz aluminyum metali arasmda meydana gelen ye termit tep-
kimesi denen bu siddetli tepkimede snit demir ye aluminyum oksit olusur. Bu
• termit teplcimesi demir parcalannm kaynak yapilmasinda kullanihr.

H epimiz dogal gam yanmasim ye uzun sure kullanilmayan demir

aletlerin paslanmasmi gozlemi§izdir. Bunlar kimyasal tepkime ornek-
leridir. Kimyasal tepkimeler, yalniz bu boltimtin degil turn kimyanin
ba§lica ilgi alanidir.
Bu boltimde once, kimyasal tepkimelerin kimyasal e§itliklerle nasil
gosterildigini; daha sonra kimyasal tepkimelerin tammlanmasinda kul-
lamlan bazi terimleri (tepkenler, &tinier, vb.) ogrenecegiz. Tepkime
stokiyometrisi konusunda ise tepkenler (tepkimeye giren maddeler) ile
&tinier (tepkimeden cikan maddeler) arasindaki sayisal ili§kileri acik-
layacagiz. Aynca, pek cok tepkimenin cozeltide olumasi nedeniyle, •
• cozeltinin mol bile§imine dayanan hesaplama yontemini gOrecegiz. Bo-
liim boyunca, mol kavrarmni ye bu kavrarrun soru cortimiinde nasil kul-
lamlacagini geni§ bicimde ele alacagiz.
107
 108 Bohim 4 Kimyasal Tepkimeler

4-1 Kimyasal Tepkimeler ye

Kimyasal E§itlikler
•
Kimyasal tepkime, bir ya da bir kac maddenin (tepkenler) yeni bir bile§ik grubu-
na (tirfinlere) donii§tiiriilmesi i§lemidir. Diger bir deyi§le, kimyasal tepkime, kim- •
yasal degi§menin meydana geldigi bir i§lemdir. cogu zaman, maddeler biraraya ge-
tirilip kan§tinldiginda hic bir tepkime olmaz ye maddeler ba§langictaki ozellik ye
bile§imini korurlar. Bir tepkime oldugunu soyleyebilmek icin ban kanitlara gerek-
sinme vardir. Bunlar,
• renk degi§imi (Sekil 4-1)
• cokelek olu§umu (Sekil 4-1)
• gaz ciktsi (5ekil 4-2a)
• $EK1L 4-1 • isi salmmasi ya da sogurulmasi (5ekil 4-2b) gibi olaylardir.
kromatm sokmesi
Giimii§ nitrat ye potasyum kro- Bazan kimyasal tepkimenin bilinen bu i§aretleri goriilmeyebilir. Bu durumda, ye-
mat cozeltileri kan§hrildigmda, ni bir bile§igin olu§up olu§madigini anlamak icin tepkime kan§unnun aynntill bir
kromat iyonunun belirgin sari. analizi gereklidir.
• rengi kaybolur ye lcuiruzi kahve- Elementler ye bile§iklerin yazilmasi icin simgeler kullanihr. Bu simgeler bir
rengi kati kromat coker. kimyasal tepkime denideminin lusaca yazilmasi kin yardimci olur. Tepkime denk-
Bu olay, tepkimenin meydana
geldigini gCisteren fiziksel bir
leminde tepkenlerin formtilleri sol tarafa, iiriinlerin formiilleri sag tarafa yazihr:
Denklemin iki tarafi bir ya da e§it (.) i§areti ile birle§tirilir. Boylece, tep-
•
kamthr. kenlerin iirunlere donii§tiigii ifade edilmi§ olut. Renksiz azot monoksit ye oksije-
nin, dumanda da bulunan ye nitrik asit iiretiminde kullamlan, kirmizi-kahve renk-
li azot dioksit gamin olu§turdugu tepkimeyi dii§iinelim.
► Bazan tepkime iirunleri, tepid-
meye giren maddeleri yeniden Azot monoksit + oksijen azot dioksit
olu§turmak iizere tepkime verir. 1. Adlan, kimyasal formiiller ile degi§tirirseniz, gagidaki ifadeyi elde edersiniz.
Bu tiir tepkimelere tersinir tepid-
meler denir ye bir gift okla NO + 02 NO2
(,=") gosterilir. Bu bohimde
geriye dogru olan tepkime ihmal Bu e§itlikte, sol tarafta up 0 atomu vardir (bir NO dan, iki 02 den). Sag taraf-
edilmi§ olup tepkimenin yalmz- ta yalmz iki 0 atomu bulunmaktadir (NO 2 den). Bir tepkimede atomlar var ya
ca ileriye dogru yiirhdiigii varsa- da yok edilemeyecegine gore, e§itlik denlde§mek zorundadir.
yilmaktadir.
•

► $EK1L 4-2
Kimyasal bir tepkimenin kamtlan
(a) Gaz Bakir bir para nitrik asitle tepid-
• meye girdiginde, lormai kahve renginde NO 2 ga-
ze (b) Isi sahnmasi: Demir tel (cell ytinti)
oksijen atmosferinde yaluldiginda i§ik ye isi sah-
mmt olur. Bunlar bir tepkimenin fiziksel kanitla-
ndir. (a) (b)
 41- Kimyasal Tepkimler ye Kimyasal Eitlikler 109

2. Kimyasal esitligi elde etmek icin atom sayilanm esitleyiniz.*

Ikinci basamakta, NO ye NO2 formiillerinin ontine 2 katsaylsi konup denldestiri-
lir. Bu, iki molekiil NO ye bir molekill 0 2 tiiketildiginde iki molekiil NO2 olustu- •
gu anlamma gelir. Denklestirilmis denklemin her iki tarafinda iki N ve dort 0 ato-
• mu vardir. Denklestirilmi§ e§itlikte, herbir elementin toplam atom sayilan her iki
tarafta da aymdir.
2 NO + 02 —> 2 NO2

•
• Denklemleri denldestirmek icin yazilan sayilara stokiyometrik katsayilar de-
nir. Bu katsayilar, kullamlan tepkenler ile olusan &tinier arasmdaki iliskiyi verir-
ler ye kimyasal hesaplamalarda onemlidirler.
Bir kimyasal denklemin denldestirilmesinde, akilda tutulmasi gereken sey, yal-
ntzca formiillerin katsayilarinin ayarlanmasi ile denklemin denldestirilebilecegidir.
Ozellikle,

•
Asia denklem dip formiiller ilave edilmemelidir.
(yanh§) NO + 02 -> NO2 + 0

+
•
• Yukandaki denidem denldesmis olmasma ragmen, dogru degildir. ciinkti bu tep-
kimeden oksijen atomu olusmamaktadir. Olu§an tek tiriin NO2 dir.
Denklemi denklegirmek amactyla formiiller
(Yan11§) NO + 02 —> NO3

•
• * Bir esitligin ister matematiksel, ister kimyasal olsun, sag ye sol yam e§it olmalichr. Forndille ifade-
yi, denklqtirilmemi§ ise e§itlik olarak adlancbramaya. Oyleyse kimyasal e§itlik terimi, otomatik ola-
rak bu denkligin yarligim belirtir. Kimyasal esitligin ba§ma denkle§tirilmi§ seactigihni ayrica yaz-
mak gereksizdir.
 110 Boliim 4 Kimyasal Tepkimeler

Burada denklem denkle§mi§ olmasma kar§in dogru degildir. Tepkimenin ba§hca

sir ind NO2 dir. NO3 olu§mamaktathr.
• Anlatmaya cals§tsgsmsz denklem denlde§tirme yontemine sinayarak denklegir-
me ads verilir. Smama ile denidem denlde§firmede gerekli katsayilar bulununcaya
kadar "smama-yanslma" yapslff. Elementler, herhangi bir sirada denlde§ebilmesi-
ne ragmen, bu denlde§me geli§igilzel bir is olmamandff. Denldemlerin denlde§ti-
•
rilmesi icin uygun bir yol izlenir: Ornek olmasi balummdan, §u onerileri gozonii-
ne almak yararlithr:
• Denldemin her iki tarafmda birer bile§ikte aym element mevcutsa, once onu
denlde§tiriniz.
• Giren madde veya olu§an iiriinlerden biri serbest element olarak bulunuyorsa,
onu en son denlde§tiriniz.
• Bazi tepkimelerde, belirli atom gruplan (ornegin, cokatomlu iyonlar) degi§-
meden kalif. Boyle durumlarda bu gruplan degi§tirmeden denlde§tirebilirsi-
► &gum 7 ve 20 de kesirli says- niz.
lann gerektigi birkag durumla • Katsayilar tam says ya da kesirli says olabilir. Bir denldem bir ya da daha cok
karsilasacaksma.
• kesirli katsays ile denkle§tirilebilir. Bu durumda, turn katsayslan uygun bir car-
panla carparak kesirli sayslardan kurtulabilirsiniz.
Bu noktada yapmansz gereken i§, tepkimeye girenlerin ye tepkimeden clan Mtn-
lerin formfillerini yam') denidemi denkle§tirmektir. Daha sonraki boliimlerde, ba-
•
zs maddeler tepkimeye girdiginde hangi bile§iklerin olu§abileceginin nassl tahmin
eddecegi anlatslacaktff. Onceki boliimde ogrendiklerimize dayanarak, §u an bile,
yanma tepkimesinden olusan urunleri tahmin edebiliriz. Hidrokarbonlar ye karbon-
hidrojen-oksijen bile§ikleri assn oksijenle yandiginda karbon dioksit ye sivs su olu-
§ur. Organik bile§ik ktildirt iceriyorsa, yanmass sonucu Idikiirt dioksit de meydana
gelir. Ornek 4-1 ye 4-2 bu dti§iincelerle cozOlmii§tiir.

ORNEK 4-1

Bir Denklemin Denklegirilmesi. Amonyak ye oksijen kosullara gore degisik tepkimeler

• verebilir. Asagsdaki tepkime bunlardan biridir. Bu tepkime denidemini denklestiriniz.
NH3 + 02 N2 + H2O

•
coZOM
Esitligin sol tarafmda bir N (NH3 ten) ve sag tarafmda iki N atomu (N2 den) bulunmak-
tadir. Oyleyse, NH3 iin oniine 2 katsayiss konulmandir.
2 NH3 + 02 -> N2 + H20

Bu durumda, sol tarafta 6 H atomu (2 NH3 ten) ye sag tarafta yalnaca iki H atomu (H2
2O oniine 3 katsayssi yazilmahthr. dan)olur.Htm eidgnsalkcH
2 NH3 + 02 —> N2 + 3 H20
anda, sol tarafta iki 0 atomu (02 den), sag tarafta sic 0 atomu (3 H2O dan) vardsr. Sol-
da bulunan 02 nin ontine 3/2 yazildiginda, 0 atomu da e§itienir.
• 2 NH3 + 3/2 02 N2 + 3 H2O (esidendi)
Denklemdeki turn katsayslan tam says yapmak icin bu ornekte her iki tarafi 2 ile carp- •
mak gerekir. Denldestirihni§ denidem asagsda simgelerle ye molekiil gosterimi ile veril-
mektedir.
 •

41
- Kimyasal Tepkimler ye Kimyasal Ecitlikler 111

4 NH3 + 3 02 -4 2 N2 + 6 H2O (esitlendi)

•
4.0
Son Kontrol: Simgeler ye molekiil gosterimleri ile verilen esitlikte, her iki yanda da
alto 0, oniki H ye don N atomu vardir ye denklem denkle§tirilmi§tir.
Alqtirma A: A§agtdaki denklemleri denide§tiriniz.
(a) H3PO4 CaO Ca3(PO4)2 + H2O
(b) C3H8 + 02 CO2 + H2O

Ali*tirma B: Su tepkimeleri denklestiriniz. •

(a) NH3 + 02 NO2 + H2O
• (b) NO2 NH3 N2 + H2O

ORNEK 4-2

Bir Efitligin Yazthp Denklefiirilmesi: Karbon - Hidrojen - Oksijen iferen Bir Bilesigin
Yanmast. Stvt trietilen glikol, C 6141404, vinil ye poliiiretan plastikleri icin corticii olarak
kullanihr. Bu bilesigin tam yanmasma ait denklemi yam') denldestiriniz.
Trietilen glikol
coziim
Karbon - hidrojen - oksijen iceren bilesikler, tiplu hidrokarbonlar gibi, oksijen gazi ile
UNUTMAYINIZ ► yaluldiginda karbon dioksit ye su verirler.
Pek cok ogrenci, bilesiklerin ad-
lan yerine dogru formiillerini
Formiil ifadesi: C6H1404 + 02 CO2 + H2O
•
yazip denklemin denklestirilme- C C 6111404 + 02 ---> 6 CO2 + H2O
• sini en giic is olarak gostermek- H C6H 1404 + 02 6 CO2 + 7 H2O
tedir. Bu durumda Mum 3 de
verilen adlandirma kurallan yar- Bu durumda denklemin sag tarafmda 19 oksijen atomu vardir (yedi su molekiihinden
dimci olabilir. 7 ye alti CO2 molekilliinden 12 oksijen atomu olmak ilzere). Sol tarafta 19 oksijen ato-
mu olmasi icin, 4 oksijen bilesikte bulundugundan, ilave 15 oksijene gerek duyulmak-
tadir: Bu nedenle, 02 nin katsayisi kesirli 15/2 olmalidir.
15
0 Efi C6H1404 +tlig: ft 6 CO, + 7 H2O (esitlendi))
-2
Kesirli katsayilar kabul edilebilir olmasina karsm, genel egilim tiim katsayilann, kesir-
siz yapacak sekilde bir says ile carpilmasidir. Bu esitlik, 2 ile carpildiginda kesirden kur-
tanlims olur.
2 C',H 1404 I -- l 5 0, -- i 2 C0 r 14 H ,0 (esitlendi)
Son Kontrol: •
Sol: (2 X 6) = 12 C; (2 X 14) = 28 H; [(2 X 4) + (15 X 2)] = 38 0
Sat: (12 X 1) = 12 C; (14 X 2) = 28 H; [(12 X 2) + (14 X 1)] = 38 0
 112 Bohim 4 Kimyasal Tepkimeler
• Ali tirma B: Indigo boyalannin iiretiminde kullamlan tiyosalisilik asit, C 211602S,
Tiyosalisilik asit
► YUksek yanma sicakhklannda
su H2O (g) halinde bulunur.
• Ama tepkime urunleri baslangic
sicakhgma sogutuldugunda su
H20(s) seklinde yogunlapr.
► Bozunma tepkimesinde bir
madde, daha basit bilesiklere
parcalamr (ornegin, elementleri-
ne dontistir).
► Bir sentez tepkimesinde basit
maddelerden, daha karmastk
maddeler elde edilir. Tepkimeye
giren maddelere tepkenler denir.
• ZnO, Cr203
• Tepkime denklemindeki katsaplann anlarm,
Alitirma A: Ova (II) sillfiir ye kalsiyum oksitten, kalsiyum sulfur, kalsiyum sfilfat
ye civa metali veren tepkimenin denidemini yazina ye denldestiriniz.
bilesiginin yanma esitligini yazip denldestiriniz.
•
Maddenin Halleri
Amonyak (Ornek 4-1), gaz, fakat trietilen glikol (Ornek 4-2) sividir. cogu zaman,
bu resit bilgileri kimyasal denklemde vermek gerekli olmaktadir. Tepkenlerin ye
iiriinlerin halleri (fiziksel durumlan) parantez icinde simgelerle gosterilir. Bu sim-
gelerden en cok kullanilanlar a§agida verilmi§tir.
(g) gaz (s) sm (k) kati (aq) sulu cozelti
Bu durumda, trietilen glikoliin yanma tepkimesini a§agiclaki §ekilde yazabiliriz.
2 C6111404(s) + 15 02(g) --+ 12 CO2 (g) + 14 H20(s)
Tepkime Ko*ullari
Kimyasal tepkime denklemi, tek ba§ma, bir laboratuvar ya da fabrikada tepkime-
nin nasal gercekle§tifilecegi konusunda yeterli bilgi vermez. Modern kimya ara§-
hrmalarimn onemli bir kismi, tepkime ko§ullanm bulmayi icerir. Bir denldemde,
genellikle, tepkime ko§ullan okun iistiine ya da altma yazihr Ornegin, delta, A,
•
yiiksek sicalchk gereksinimini ifade eder. Bu durumda tepkime karwmi, gumus
oksitin bozunma tepkimesinde oldugu gibi, isirilmak zorundadir.
2 Ag20(k) 4 Ag(k) + 02(g)
Asagida BASF (Badische Anilin & Soda-Fabrik) yontemine gore CO ye H2 den
metanol sentezinde tepkime ko§ullari en ark §ekilde gosterilmi§tir. Bu tepkime, ka-
talizor olarak kullamlan ZnO ve Cr203 yiizeyinde, atmosfer basmcimn 340 kat faz-
lasr basmcta ye 350 °C to meydana gelir. (Daha sonra ifade edilecegi gibi,
katalizor, tepkimeyi halanchrmak icin tepkimeye katilan ye harcanmadan cilcan
maddeye denir.)
CO(g) + 2 H2(g)345(0)->
a°tIn
C CH3OH(g)
Kimyasal e§itlikler, kimyasal hesaplamalarda clonti§fim faktorlerinin bulunma-
srnr Boylece tepkimeye belirli miktarda madde girdiginde ne kadar iiriin
olu§acagi hesaplanabilir. A§agidaki konularda kimyasal e§itligin bu yoniinti ince-
leyecegiz.
4-2 Kiniyasal Eitlik ye Stokiyometri
Yunancada stoicheion sozcugu element anlamma gelir. Anlam olarak stokimoyet-
ri element olciisii demektir. Formiiller ye kimyasal denklemlerle ilgili tiim sayisal
ili§kileri icerir. Boltim 3 to kimyasal formiillerin sayisal anlami Ozerinde durul-
mu§tu. Bu boliimde ise kimyasal e§itligin sayisal yonleri geni§letilerek anlatilacak-
tir.
2 H2(g) + 02(g) -+ 2 H 20(s) (4.1)
•
2 molekill H2 + 1 molekiil 02 2 moleldil H2O
 42
- Kimyasal E sitlik ye Stokiyometri
, 113

§eklinde ifade edilir, ya da,

2x molektil H2 + x molektil 02 2x molektil H20.
anlamma gelir. x = 6,02214 X 1023 (Avogadro sayisi kadar) almdtgmi varsaya- •
hm. Bu durumda x molekill saps' 1 mol demektir. Bu kez kimyasal e§itlik
• 2 mol H2 + 1 mol 02 -f 2 mol H2O
§eklinde yazihr
Denldemdeki katsayilardan a§agidaki ifadeleri
• Tepkimede iki mol H2 diketdir, iki mol H2O olupr.
• Bir mol 02 tepkimeye girer, iki mol H2O meydana gelir.
• Tiiketilen bir mol 02 ye karplik iki mol H2 tepkimeye girer.
Bu ifadeleri, stokiyometrik faktor adi verilen donii§iim faktorlerine cevirebiliriz.
Stokiyometrik faktiir, mol esasma gore, tepkimeye katilan herhangi iki maddenin
miktarlan ile ilgilidir. Stokiyometrik faktorler, orneklerde mavi yazi ile
hr.
•
ORNEK 4-3
• Tepken ye Oriinlerin Mol Saydart Arasindaki Ilicki. (4.1) tepkimesinde 2,72 mol H2 gi-
n 02 icinde yaluldiginda kac mol H2O olusur?

cozum
UNUTMAYINIZ ► "Asm 02" demek, 2,72 mol H2 yi H2O ya cevirmek icin gerekenden daha fazla 0 2 de-
Esit isareti kullamlmasi, gercek- mektir. lid mol H2 ye karsilik 2 mol H2O olustugu dikkate ahnarak, denldem (4.1) dan
te 2 mol H2O nun 2 mol H2 e exit gerekli doniistim faktorti elde edilir: Bunu 2 mol H2O = 2 mol H2 olarak
oldugunu belirtmez. Bu tep-
2 mol H2O
kimede 2 mol H2O nun, 2 mol ? mol H2O = 2,72 mol H2 X = 2,72 mol H2O
H2 e ecdeger oldugunu anlatir. 2 mol H2
Bu aymm bazan esdeger Alivtirma A: 1,76 mol KC1O 3(k) bozunmasindan asagidaki denideme gore kac mol
isareti (g7,-) kullamlarak yapihr. 02 elde edilir? 2 KC1O3(k) -+ 2 KC1(k) 3 02(g)?
2 mol H2O a 2 mol H2 ye
esdeger demektir. Alqtrma B: 1,00 kg Ag20 in bozunmasindan kac mol Ag elde edilir? Hesaplaymiz.
2 Ag20(k) 4 Ag(k) + 02(g).
•
•
cogu tepkime stokiyometrisi hesaplan, Ornek 4-3 tekinden cok daha kannapk-
tff; en azmdan daha karma§ik goraniir. Bazi durumlarda, dogru yontemi bulmak do-
la§ik bir yerden (labirentten) yol bulmaya benzer. Fakat labirentten cilunak icin
mutlaka bir yol oldugu gibi, denlde§tirilmi§ denklemden hesaplama yapmak icin de
stokiyometrik bir faktor vardir. Stokiyometrik faktor mol/mol biciminde
ba§ka birimlerde verilen miktarlar mol birimine cevrilmelidir. Mol birimi, is-
tenirse daha sonra ba§ka birimlere cevrilebilir.
Tepkime stokiyometrisi hesaplamalannda genel yol, 4-3 te alu§ §emasi bi-
ciminde verilmi§tir. Bu §ema Ornek 4-4 ye 4-5 in coziimlerinde uygulannu§tir. Bu
orneklerde amac, ktitlesi verilen bir maddeden cikarak tepkimeden beklenen bir
uriintin kiitlesini bulmaktir. Bu yontem, maddelerin kiitlelerinden miktarlanm he-
• saplamaya yarayan pratik bir yontemdir
ekil 4-3 te verilen §emaya gore, verilen bile§igin kiitlesi mole donii§tiiriihir.
Sonra denkle§mi§ denklemden uygun mol orani (stokiyometrik faktor) elde edilir.
 114 Mum 4 Kimyasal Tepkimeler
H2 in gram miktari
VERILEN
• g H2
Mol kittlesinin tersini cevirme
faktorti olarak kullan:
1 mol H2/2,016 g H2
H2 in mol sayisi
Denkle§tirilmi§ denklemdeki
katsayilan kullanarak
mol oranlanm bul:
2 mol H20/2 mol H2
• 2. H2 nin mol sayismdan, olu§an suyun mol sapsimn hesaplanmasi [Denklem (4.1) den
Mol H2O
= (2/2) x mol H2
cevirme faictorti olarak
mol kittlesini kullan:
18,02 g H20/1 mol H2
H2O un g miktari
BULUNAN
♦ 5E1(11.4 3
-
Stokiyometrik hesaplama yolu
• 2H 2(g) + 0 2 (g) > 2H 2 0 (s)
• (g H2
En son, iiriinlerin ya da tepkenlerin mol (ya da gram) miktarlan hesaplanir. Ornek
4-4 te ardt§ik olarak giden tic cevirme faktoriine gereksinim vardir:
mol H2 mol H2O g H2O
Ornek 4-5 te a§a'gidald tic cevirme faktorii gerekmektedir:
g H2 -> MO1 H2 mol 02 g 02
ORNEK 4-4
Tepkenlerin ye Ortinlerin Kiitleleri Arasindaki Iliski. Assn 02 ile 4,16 g H2 nin tepkime-
sinden olu§an H2O nun kiitlesini hesaplayiniz?
cozum
Selcil 4-3 te §ematik olarak ozetlenen bu sorunun cortim yonteminde tic basamak vardir.
1. Hidrojenin gram miktanmn mol miktanna donti§ttirtilmesi (mol ktitlesini kullam-
mz).
bulunan stokiyometrik faktorti kullammz].
3. Suyun mol miktannm gram miktanna donti§ttirtilmesi (mol ktitlesini kullammz).
Bunlan basamaldar halinde dit§tinmemize ragmen, hepsini kolayca tek bir basamak ha-
linde yazabiliriz. Her bir basamak oklann altma rakamla yazilnu§tir.
(g H2 --2—> mol H2 -2 --* mol H2O g H2O)
1 mol H2 2 mol H2O 18,02 g H2O
? g H20 = 4,16 g H2 X
2,016 g H2 X 2 mol H2 X 1 mol H2O
= 37,2 g H2O
Son Kontrol: Tiiketilen herbir mol H2 ye kar§thk bir mol H2O olu§tugundan ye H2O
nun mol ktitlesi H2 in mol kiitlesinden cok buyiik oldugundan, olu§an H 2O nun ktitlesi
(37,2 g) ba§langictaid H2 nin ktitlesinden (4,16 g) cok btiyiik
All§tirma A: Apgidaki tepkime denidemine gore, gin N2 ile 3,82 g Mg dan kac
gram magnezyum nitriir elde edilir? 3 Mg + N2 Mg3N2
Ali§tirma B: A§agidald tepkime denklemine gore, 1,00 kg metanol uretmek icin kac
gram H2(g) gereklidir? CO + 2 H2 CH3OH?
•
ORNEK 4-5
Iki Tepkenin Kiideleri Arasindaki 114ki. Tepkime (4.1) e gore 6,86 g H2(g) nin tamami
yandiginda kac gram 0 2(g) tiiketilir?
coziim
Ornek 4-4 de oldugu gibi, denide§tirihni§ denklemden (4.1) elde edilen uygun stokiyo-
metrik faktor ye mol ktitleleri donti§tim faktorleri olarak kullanihr. Bunlan tek bir ifa-
dede gosterebiliriz.
-4 mol H2 mol 02 -3 g 02)
1 mol H2 1 mol 02 32,00 g 02
? g 02 = 6,86 g H2 X 2,016 g 2X
H 2 mol H2 X 1 mol 02
= 54,4 g 02
 42- Kimyasal Esitlik ye Stokiyometri 115
Son Kontrol: lid mol H2 ye karsilik bir mol 02 tiiketilmesi bile, 02 ni mol kiitlesi H2
nin mol kiitlesinden cok buyuk oldugundan, tiiketilen 0 2 kiitlesinin (54,4 g) H2 nin kilt-
lesinden (6,86 g) cok biiyiik olacagim belirtir. Sonuc da bunu dogrulamaktadir. •
Ahtirma A: Tepkime (4.1) e gore bir gram 02 ye karstlik are gram H2 gerekir, he-
• saplayimz?
Ali§tirma B: Bir gram oktan, C81-118, yandagmda kac gram 0 2 tiiketilir, hesaplayimz?
(Ipucu: Denldestirilmis tepkime esitligini yazimz.)

Stokiyometrik hesaplamalarda, mol A -f mol B ye donii§tiiriilmesi basama-

&Wan Once ye sonra pek cok ba§ka donO§Omler gerekli olabilir. Bu donii§timler-
de hacim, yogunluk ye yOzde bile§im gibi bazi donti§iim faktorleri kullamlabilir.
Sonuc olarak, pek cok yerde stokiyometrik labirentlere girebiliriz, ancak kurtula-
bilmek, yani hesaplamayi tamamlamak icin, denklemden elde edilen uygun stoki-
yometrik faktoril kullanmahyiz.
Bu olasihklart orneklemek icin, Sekil 4-3 to verilen tepkimeye dikkatimizi ce-
virelim. Bu yOntem, laboratuarda kucuk hacimlarda hidrojen gazi elde etme yon-
temidir. •
2 Al(k) + 6 HC1(aq) -4 2 A1C1 3(aq) + 3 H2(g) (4.2)
• Ornek 4 - 6 ye 4-7 bu tepkime lizerine kurulmu§tur.

HC1(aq)

► $EKIL 4-4
2 AI(k) + 6 HCI(aq) —4 2 AICI3(aq) + 3 H2(g) tepkimesi
HC1(aq), sol taraftaki erlene ilave edilir. Tepkime erlende mey-
•
dana gelir. cikan H2(g), gaz toplama kabindaki su ile yer degis-
• tirerek kapta toplamr. Hidrojen gam suda cok az coziiniir.

ORNEK 4-6

Stokiyometrik Hesaplamada Hacim, Yogunluk ye Yiizde Bilesim Gibi Have DoniiAm

Faktorlerinin Kullandmasi. Ucak yapmunda kullamlan bir alasim kiitlece %93,7 Al ye
%6,3 Cu iceriyor. Bu alasimm yogunlugu 2,85 g/cm 3 tur. 0,691 cm3 alasim parcast ass-
n miktarda HC1(aq) ile tepkimeye giriyor: Eger, Cu nun tepkimeye girmedigi, alumin-
yumun tamarnmin HC1(aq) ile tepkimeye girdigi varsaythrsa, elde edilen H 2(g) nin kilt-
lesi ne olur, hesaplayimz?
cozum
Sorunun cozumu, Seidl 4-5 teki yol izlenerek yapilmalidtr. Bu izlek cok yararh olmak-
• la birlikte, genelde bu yontem, donusiim noktalanni oklarla gosterip cok daha basit se-
kilde birlestirilerek verilebilir. Numaralandinlmis oklar, soldaki bir birimin sagdaki bi-
rime cevirme faktonl ile cevrilecegini ifade eder. Bu durum asagida veriltnistir.
2 3 4 5
cm3 alasim—> g alastm —> g Al —> mol Al —> mol H2 g H2
 116 Bohim 4 Kimyasal Tepkimeler

Soruyu be ayn basamakta cozmek yerine, be donii§iimii sera ile gerceklestiren tek bir
cm3 alasim basamakta cozmek yeglenir. Yontem, sayilann yuvarlanmasmdan olusacak hatalardan
• ye ara sonuclann yeniden yazilmasi gibi sikintilardan kurtulmayi saglar.

X cevirme faktorii:
(cm3 alasim g ala§im g Al -j--> mol Al •
2,85 g alasim/cm3 alasim 2,85 g alapm 93,7 g Al 1 mol Al
? g H2 = 0,691 cm3 alasim X X
X 100,0 g alasim 26,98 g Al
I 4
111101 H2 g H2)
1cm'al sim

Gram alapm X 3 MO1 H2 2,016 g H2

x = 0,207 g H2
mol Al 1 mol H2
2

X cevirme faktorii: Alivtirma A: 1,00 g H2 elde etmek icin, Omek 4-6 daki Al-Cu alasinmun kac cm3
93,7 g A1/100 g alapm uHC1(aq)nsimdcozler?

I (ipucu: Bu soruyu Ornek 4-6 mn tersi gibi diisiinebilirsiniz.)

All§tirma B: Ornek 4-6 da verilen Al-Cu alasimmin bir orneginden 1,31 g H2 elde
• Gram Al ediliyor. Bu ornekte kac gram Cu vardir?

X cevirme ORNEK 4-7

1 mol Al/26,98 g Al
Stokiyometrik Hesaplamada Hacim, Yogunluk ye cozeltinin Yikde Bilecimi gibi have DO-
Faktorlerinin Kullandmast. Kiitlece %28,0 lik HC1 cozeltisinin yogunlugu 1,14
g/mL dir. Tepkime (4.2) ye gore 1,87 g Al ile tepkime vermek fizere, bu cozeltiden kac
mol Al mL almak gerekir?
cozum
Gerekli doniisiim dizisi asagidaki gibidir.
x cevirme faktorii:
3 mol H2/2 mol Al g Al—>
1 mol Al mol HC1

g HCI g HC1 cozeltisi mL HC1 cozeltisi

Hesaplamada cesitli basamaklarda kullamlan faktorlen (1) Al nin mol kiitlesi, (2) Denk-
• MO H2
lem (4.2) den elde edilen stolciyometrik faktor, (3) HC1 in mol kiltlesi, (4) HC1 cozelti-
sinin yiizde bilesimi ye (5) HC1 cozeltisinin yogunlugudur. Bu hesaplamada kullamlan
I
X cevirme faktorii:
adim-adim izlevi asagidaki coziimde ozetlenmistir. •
2,016 g H2/1 mol H2 (g Al mol Al mol HC1 3 g HC1

I ? mL HC1 = 1,87 g Al X
1 mol Al
26,98 g Al
X
6 mol HCl 36,46 g HCI
2 mol Al
X
1 mol HCl
Gram H2 4
g HCI Oz. 5 mL HCl Oz.)
100,0 g HC1 Oz. 1 mL HC1 Oz.
♦ SEKIL 4-5 X x
Ornek 4-6 run hesaplama izle§i 28,0 g HC1 1,14 g HCl Oz.
2 AI(k) + 6 HCI(aq) > = 23,8 mL HC1 Oz.
2 AICI 3(aq) + 3 H 2(g)
• Aliltirma A: Tepkime (4.2) yi dikkate alarak, asin Al ile yukanda Ornek 4-7 de ta-
mmlanan HC1 cozeltisinin bir damlasi (0,05 mL) tepkimeye girdiginde elde edilen H 2(g) •
nin kiitlesini gram olarak hesaplayimz.
 43
- cozeltide Kimyasal Tepkimeler 117

AliFtirma B: Bir sirke Ornegi ktitlece %4,0 HC2H302 iceriyor. Bu sirke NaHCO3
2 veriyor: (yemksodai)ltrCO
HC2H302(aq) NaHCO3(k) NaC2H3O2(aq) H20(s) CO2(g) •
• 5,00 mL sirke apri NaHCO 3 ile etkile§tirildiginde kac g CO 2 elde edilir? Bu sirkenin
yogunlugu 1,01 g/mL dir.

4-3 ctizeltide Kimyasal Tepkimeler

Genel kimya laboratuvarlannda kimyasal tepkimelerin pek cogu cozeltilerde ger-
cekle§tirilir. Bunun bir nedeni, cozelti icinde, tepkenlerin kan§tinlarak, atomlar,
iyonlar ye molekiiller arasinda tepkime icin gerekli yalun temasin saglanabilmesi-
dir. cozeltilerdeki tepkimelerin stokiyometrisi de bundan once belirtilen tepkime-
lerdekine benzer, yani Ornek 4-7 deki i§lemler cozelti tepkimeleri icin de gecerli-
dir. Bununla birlikte, cozelti stokiyometrisinde sik karplaplan bazi kavramlan bil-
mekte yarar vardir.
cozelti bile§enlerinden bin olan coact'', cozeltinin kati, srvi ya da gaz halinde
olup olmadigim belirler. Biz bu boltimde coziictintin sivr su oldugu cozeltiler iize- •
rinde duracagiz. Boyle cozeltilere genellikle sulu cozeltiler adi verilir. cozeltinin
• diger bile§enleri, coziicti icinde coziinmii§ olan maddelerdir ye coziinenler adini
alfflar. Ornegin, sivi su icinde NaC1 coziildtigiinde olu§an cozelti NaCl(aq) §eklin-
de gosterilir ye burada su corticti, NaC1 coziinendir. Ancak, "NaCl(aq)" ifadesi co-
zeltinin bile§imini, yani NaC1 ve H2O nun bagrl oranlanm belirtmez. cozelti bile-
§imini belirtmek icin, daha Once kullandigimiz kiitlece yiizdenin di§mda yeni bir bi-
rim tanimlamamiz gerekir.

Molarite
Bir cozeltinin deri§imi molarite cinsinden §byle tammlani•
ceatinenin mol sayisi
molarite (M) = (4.3)
cozeltinin litre olarak hacmi

Eger 0,440 mol tire, CO(NH2)2, sulu cozeltinin 1,000 L sinde cortinmtipe, cozel- •
tinin molarite olarak deri§imi,
• 0,440 mol CO(NH2)2
1 L coz.
= 0,440 M CO(NH2)2
•
Diger taraftan, cozeltinin 250,0 mL sinde 0,110 mol iire bulunursa, bu cozeltinin
molaritesi yine, 0,440 M olur.
0,110 mol CO(NH2)2
= 0,440 M CO(NH2)2
0 ,2500 L Oz.
Molarite birimi, mol (cortinen) / L (cozelti), ifadesi cogu kez M simgesi ile goste-
rilir ye "molar" olarak adlandtnhr. Kimyacilar bu cozeltiye "0,440 molar tire co-
zeltisi" derler.
Madde miktarlanm mol olarak olcemedigimizden, mol sayisrm olciilebilen ba§-
ka miktarlarla ili§kilendirmeliyiz. Yine, cogu kez 1 litre cozelti ile call§mamiz ge-
rekmez. Daha az ya da daha cok cozelti gerekebilir. Ornek 4-8 de cozeltide coziin-
•
• mil§ sivi madde miktan ile cozelti hacmi arasmda, yogunluk yardimiyla nasal bir
ili§ki kurulacagi gosterilmektedir. Daha sonra, mol ktitlesinden yararlanilarak mol
sayrsina gecilebilir. Keza, cozeltinin hacmi mL den litreye (L) cevrilmelidir.
 118 Bohim 4 Kimyasal Tepkimeler

ORNEK 4-8

• coziinenin Hacmi ye Yogunlugu Verildiginde cozelti Derifimi Hesaplanmast. 25,0 mL

etanol, C2H5OH (d = 0,789 g/mL), fizerine yeterince saf su ilave edilerek 250,0 mL lik
UNUTMAYINIZ ►
cozeltinin hacmi cogu kez cozii-
bir cozelti hazirlamyor. cozeltinin etanol deri§imini hesaplaymiz? •
cii hacmma e§it degildir. Bu cozum
yfizden, molarite tan= cozelti 25,0 mL etanol ornegindeki etanolun mol sayisim hesaplamak icin, yogunluk ye mol
hacmma gore yapilinandir. Eger kiitlesine bagh faktorlerine gereksinim vardir.
250,0 mL suya 25,0 mL etanol
eklersek, cozelti hacmi 250,0 0,789 g C2H5OH 1 mol C2H5OH
mL olmaz. Ya da 225,0 mL suya ? mol C2H5OH = 25,0 mL C2H5OH X X
1 mL C2H5OH 46,07 g C2H5OH
25,0 mL etanol ilave edersek, yi-
ne cozeltinin hacmi 250,0 mL = 0,428 mol C2H5OH
olmaz. Bunun nedenini Bohim
14 de ogreneceksiniz. 5imdi, (4.3) de verilen molarite taninum kullanabiliriz: 250,0 mL = 0,2500 L olduguna
dikkat etmeliyiz.
0,428 mol C2H5OH
Molarite = = 1,71 M C2H5OH
• 0,2500 L Oz.
AllOrma A: 22,3 g hk bir aseton, (CH3)2CO, orneginden 125 mL lik bir cozelti ha-
zulamyor. Asetonun molaritesini bulunuz? •
AllOrma B: 15,0 mL asetik asit, CH3COOH (d = 1,048 g/mL, yeterli miktarda su-
da cortilerek 500,0 mL bir cozelti hazularnyor. cozeltideki asetik asit molaritesini he-
saplayimz?

Laboratuvarda bir cozelti hazirlamak icin genellikle izlenen bir yontem ekil 4-
6 da goriilmektedir. cozillecek olan kat madde tartihr ye bilinen hacimda (Sekil
Aseton 4-6 da 250,0 mL) bir cozelti hazirlamak icin, yeterli miktarda su ilave edilir. Bu-
rada onemli olan, cozelti hacmimn olciilmesidir. Hacmi olcmek icin 250 mL ye
i§aretlenm4 bir cam kap (beher) kullanmak uygun degildir (10-20 mL lik hatalar
Dereceli silindir kullanarak 250 mL su kullanmak da 1-2 mL lik hata-
ralara neden olabilir. En iyisi, ekil 4-6 da verilen hacmi belirli kap kullamlmah-
thr. coziinen bu kaba konur ye iizerine, 250,0 mL i§aretine kadar su eklenir. Bu du-
rumda, cozelti hacmi yeterli duyarhkta (0,1 mL hata ile) olur.
Sekil 4-6 daki cozeltinin hazirlanabilmesi icin gereken cozOnen kiitlesinin na-
sil hesaplanabilecegi Ornek 4-9 da verilmektedir. Bu hesaplamamn
icin, cozelti deri§iminin bir iddet ozelligi oldugu kabul edilmelidir. Bu ozel-
lik bir cevirme faktortine donti§tiiriilebilir. Buna gore, 0,250 M K2CrO4 deri§imi-
nin anlarm, 1 L cozeltide 0,250 mol K 2CrO4 bulunuyor demektir. Oyleyse, Or-
nek 4-9 daki cevirme faktOrleri dizisi L cozelti --> mol coziinen --> g cozi.i-
nen olmalichr.

ORNEK 4-9

Molaritesi Bilinen Bir cazeltide coziinen Kiitlesinin Hesaplanmasi. Tam 0,2500 L

(250,0 mL) ye 0,250 M sulu K2CrO4 cozeltisi hazirlanmak isteniyor. Gerekli K 2CrO4
• kitlesndr(S4-6)?

coZOM •
cozelti molaritesi ve hacnundan yararlamlarak coziinen K 2CrO4 kutlesi bulunabilir. Di-
ger cevirme faktorti coziinenin mol kiitlesidir:

• (b)
(a)
• Ahprma A: 25 °C to NaNO3 ile doymu§ bir cozelti 10,8 M NaNO 3 iceriyor. Aym
► Cortinenin derifik cozeltideki
bagel oram, seyreltik cozeltideki
• bagel oramndan fazladir.
43
- cozeltide Kimyasal Tepkimeler 119
•
♦ $EK1L 4 6 0,250 M K2CrO4
- hazirlanmasi (Ornek 4-9).
Bu cozelti 250,0 mL suya 12,1 g K 2CrO4 eklenerek haztrlanamaz Dogru i§lem; (a) tarti-
lan K2CrO4(k) tnilctanmn temiz ye kuru bir hacmi belirli kaba konmasi, (b) K 2CrO4(k)
nm 250 mL den daha az suda cozillmesi, (c) kabm 250,0 mL i§aretine kadar, dikkatlice ye
damla damla su eklenmesidir.
(L Oz. —4 mol K2CrO4 g K2CrO4 )
0,250 mol K2CrO4 194,2 g K2CrO4
? g K2Cr04 = 0 2500 L Oz. X ,
1L X 1 mol K2CrO4 •
= 12,1 g K2CrO4
sicakhkta bu cozeltinin 125 mL sinda kac gram NaNO3 bulunur?
Ali§tirma B: 355 mL 0,455 M Na2SO4 cozeltisi hazirlamak icin kac gram Na 2SO4.10
H2O gerekmektedir?
cozeltinin Seyreltilmesi
Laboratuvarlarda huff cozeltiler bulunursa da, her deri§imde cozeltiler mevcut de-
gildir. Hazer cozeltiler genellikle biraz deri§ik olur. Stok cozeltiler denen bu ham
cozeltilerden, daha az deri§ik (seyreltik) cozeltiler hazirlamak oldukca kolaydir.
Deri§ik bir cozeltiden seyreltik bir cozelti hazirlamak icin, airman bir deri§ik co-
zelti ornegine yeterli miktarda saf su ilave edilir. Burada unutulmamasi gereken •
nokta Sekil 4-7 de gosterildigi gibi airman deri§ik cozeltideki cortinmii§ madde
miktanmn, elde edilen seyreltik cozeltide de aynen mevcut olacagichr.
Seyreltme i§lemi yapihrken molarite tammmdan ye seyreltme i§lemi sffasmda
coziinen miktannm degi§meyecegi ilkesinden yararlanthr. En iyisi, (4.3) ifadesini
 120 Boli.im 4 Kimyasal Tepkimeler

2 cm 2 cm
Baslangictaki cozelti Sonuctaki cozelti
• EKIL 4-7 Bir cozeltinin seyreltilmesinin canlanchnlmasi
Sagdaki cozelti, soldaki cozeltiden 1 cm3 almarak su ile seyreltilmesinden elde edilmistir.
Soldaki cozeltinin 18.i, yani 1 cm3 u ahmyor ye sagda 8 cm3 e tamamlamyor. Noktalar cO-
ziinenin taneciklerini gostermektedir. 8 cm3 luk seyreltik gozeltideki nokta sayisi, derisik
cozeltinin 1 cm3 iindeki nokta sayisma esittir.

kullanmaktff. cozelti deri§imi (molarite) M cozelti hacnu (L olarak) V coziinen

,

• miktan (mol cinsinden) n olsun. Bu durumda (4.3) ifadesi c = n / V bicimini ahr.

Buradan,
n =MXV
olur. cozelti seyreltildigi zaman, ilk (i) ye son (s) cozeltideki coziinen madde mik-
tan sabit olacagindan,
My; = ni = n s = M sVs
ya da
► "i" ye "s" alt indisleri yerine
"der ye "sey" alt indisleri kulla- x = m s X vs (4.4)
mlabilir.

(a) (b) (c)

• A SEKIL 4-8 Bir cozeltinin seyreltilmesi (Ornek 4-10).
(a) 0,250 M K2Cr0 4(aq) cozeltisinden 10,0 mL lik bir ornek bir pipet ile (b) Ah-
nan ornek 250,0 mL lik olculu bir balona aktanhr. (c) Olciilii balonun isaret cizgisine ka-
dar saf su ilave edilir. Elde edilen cozeltinin derisimi 0,010 M K 2Cr04
 4-3 cozeltide Kimyasal Tepkimeler 121

ORNEK 4-10

Seyreltme ile cozelti Hazirlanmast. Analitik kimyada ozel bir deny icin 0,0100 M •
K2CrO4 cozeltisine gereksinim duyuluyor: 0,250 L 0,0100 M K 2Cr04 cozeltisi hazirla-
mak icin 0,250 M K 2CrO4 cozeltisinden ne kadar almak gerekir?
cozum
Bu soruyu cozmek icin Sekil 4-7 deki ok yoniiniin tersini clii§iintinilz. Daha cok veri bu-
lundugundan, son cozeltiden ba§laymiz. Ancak bundan sonra, ba§langic cozeltisi haldcm-
da bir hesaplama yapabilirsiniz. Once, son cowhide bulunmasi gereken coziinen mikta-
nm hesaplayimz.
0,0100 mol K2Cr04
? mol K2Cr04 = 0,250 L O z. X— 0,00250 mol K2CrO4
1 L Oz.
Bu kadar K2Cr04 , daha deri§ik olan alacagmiz ilk cozeltinin icinde de bulunacaktir. Oy-
leyse, 0,00250 mol K 2CrO4 ilk cozeltinin ne kadannda bulunur?
1 L coz.
? L cdz. = 0,00250 mol K2Cr04X = 0,0100 L Oz.
0,250 mol K2CrO4
Soruyu cozmenin diger bir yolu (4.4) e§itligini kullanmaktir. Hazirlanmasi istenen
cozeltinin hacmi (250,0 mL), deri§imi (0,0100 m) ye ilk cozeltinin deri§imi (0,250 M)
• bilindigine gore, Vi (ilk cozeltiden almacak hacim) hesaplanabilir. (4.4) e§itliginde yal-
mz L degil, herhangi bir hacim birimi kullamlabilir. Ancak, ilk (Vi) ye son (Vs) hacim-
lann birimleri aym olmandir. Hacimlan litreye cevinnek icin kullanilacak terimler e§it-
ligin her iki yamnda da aym olacagmdan, birbirlerini
Ms 0,0100 M
= Vs X — = 250,0 mL X 0,250 M = 10,0 mL
Mi
Alistirma A: 0,450 M K2CrO4 ctizeltisinin 15,00 mL si su ile 100,00 mL ye seyrel-
tiliyor. cozeltinin yeni deri§imi nedir?
Alistirma B: 0,105 M 275 mL NaC1 cozeltisi iceren agzi Kik bir cam kap (beher)
uzun sure bwaluldigmda, cozelti hacmmm 237 mL ye clii§tiigii gortilmii§tiir. cozeltinin
yeni deri§imi nedir?

cozelti Tepkimelerinin Stokiyometrisi •

Belli molaritede bir cozeltiden belirli hacimda bir cozelti aldigimizda, coziinenin
• mol sayisim da belirlemi§iz demektir. Bu nedenle, mol birimini kullandigimiz sto-
kiyometrik hesaplamalarda, mol yerine hacimler ye molariteleri kullanabiliriz. Bu-
nun nasal yapilacagi Ornek 4-11 de gosterilmektedir. Ornek 4-11 de merkez cevir-
me faktoril onceki orneklerde oldugu gibidir ye yine uygun stokiyometrik faktor sap-
tanmi§tir. Bunun onceki orneklerden farki, cozelti hacminin tepken mol sayisma
icin, molaritenin ceyirme faktoril olarak

ORNEK 4-11

Urun Kiitlesi ile Tepken cozeltisinin Hactm ye Molaritesi Arastndaki Vicki. Ain
AgNO3(aq) icine 0,250 M 25,00 mL K2CrO4 cozeltisi ilave ediliyor. Caen Ag 2CrO4(k)
kiitlesi nedir (Seidl 4-7)?
Ag2CrO4 (k) + 2 KNO3(aq)
•
K2CrO4(aq) + 2 AgNO 3(aq)
•
cozum
41em basamaklan, (1) tepkimeye giren K2CrO4 miktarmi belirlemek, (2) olu§an
Ag2CrO4(k) miktarmi (mol cinsinden) bulmak icin, lcimyasal e§itlikten elde edilen sto-
 122 Boiiim 4 Kimyasal Tepkimeler

kiyometrik cevirme falctortinii kullanmak, (3) Ag 2CrO4(k) mol sayisim grama dontistiir-
mektir. Bu basamaldar asagiclaki gibi tek bir basamakta toplanabilir.
• ? g Ag2Cr04 = 25,00 mL X moo
1L X 0,250 mol K2Cr04
mL 1L
X
1 mol Ag2CrO4 331,7 g Ag2CrO4
X
•
1 mol K2CrO4 1 mol Ag2CrO4
= 2,07 g Ag2Cr04(k)
Ali§tirma A: Tam 1,50 g Ag2CrO4(k) elde etmek icin asin AgNO 3(aq) icine kac
mL 0,250 K2CrO4(aq) eklenmelidir?
(Ipucu: Bunu Ornek 4-11 in tersi olarak diisiiniin.)
Alqtirma B: 175 mL 0,0855 M K2CrO4 (aq) cozeltisinin bfitiintyle tepkime verebil-
mesi icin kac mililitre 0,150 M AgNO3(aq) cozeltisi gereklidir? Olusan Ag2CrO4(k) in
kiitlesini hesaplaynnz?

cozeltilerde stokiyometrik hesaplar ile ilgili ba§ka ornekler Boldm 5 to verile-

• cektir.

4-4 Sinirlayici Bile§enin Belirlenmesi •

► Tepkenin asinsi sozunden
amacumz, tepkimede harcana-
caktan daha fazla tepken bulun-
dugunu belirtmektir. Tepkenin
fazlasi tepkimeye girmemis ola-
rak kahr.
► Bir kimyasal tepkimede kim-
yasal maddeler bileenler olarak
ifade edilir ye smtrlaytct tepken
ise suurlapci bilgen olarak ad-
landinhr.
•
On sayfa
Bir kimyasal tepkimede tiim tepkenler aym zamanda ye tamamen tukeniyorsa, bun-
lann stokiyometrik oranlarda oldugunu soyleriz. Bu durum bazi kimyasal analiz-
lerde gerekebilir. coktiirme tepkimeleri gibi bir cok tepkimelerde, bir Lamm tepken-
lerin apnsi kullamlarak, bir tepken tamamen urnnlere doniistiiriilebilir. Tamamen
tiikenen maddeye smirlaym bile§en denir ye bu bilesen, olu§an iiriinlerin miktar-
lanru belirler. Ornegin, Ornek 4-11 de gorillen tepkimede K2CrO4 smuiayici bile-
§endir ye AgNO3 in awls]. kullarulmaktahr. Bu noktaya kadar, assn miktardaki
tepken ya da tepkenlerden sozettik ye smirlayici bile§eni dolayh da olsa belirttik.
Ban durumlarda, smirlaylct bile§en actkca belirtilmez ye hangi tepkenin
oldugunun bulunabilmesi icin bazi hesaplar yapmak gerekir. A§agidaki benzet-
meyi gozontine alum (Sekil 4-9).
•
Yonergeler \Teri sayfasi Grafik kagidi

4 sayfa
grafik
kagidi
/
2 veri sayfasi
87 kopya 83 kopya 168 kopya 328 kopya Kitapcik 1 sayfa
yonerge
1 on sayfa
• ♦ El(11.. 4-9 Bir kimyasal tepkimede smurlayici bilesenin belirlenmesi ile ilgili ben-
zetme (Deney kitapcigiolusturma).
Her kisnun mevcut kopyalanmn sayisindan, 82 tane kitapcigm olusturulabilecegi ye gra-
fik kagidmin simrlayici bilesen oldugu
 4-4 Stntrlaytct Bilecenin Belirlenmesi 123

ORNEK 4-12

UNUTMAYINIZ
Stokiyometrik hesaplamada ilk
• basamak, tepkimenin denkle§ti-
rilmi§ e§itligini yazmaktir Bu
e§itlik onceden verilmemi§ ise,
kendiniz yaziniz. ►
Fosfor triklortir
• le§en C12 olmandir. Simdi hesaplama, assn P4 icinde 323 g C12 un tepkimesiyle olu§an
Bir Tepkimede Smirlayict Bileenin Bulunmast. Fosfor trildortir, PC13 , benzin katki mad-
desi, pestisit (Week Martial) ye daha bir cok tirtintin eldesinde kullanilan ticari bir bi-
•
le§iktir. Fosfor ye klorun dogrudan dogruya birle§mesinden olu§ur.
P4(k) + 6 C12(g) —> 4 PC13(s)
323 g C12(g) ye 125 g P4(k) un tepkimesinden kac gram PC1 3(s) olu§ur?
cozum
Soruya Seidl 4-10 daki gibi yakla§abilir ye tepkenlerin bagangic mol oranlan ile birle§-
me mol oranlanni kar§ila§tirabiliriz. Birle§me mol oranlan 6 mol C12 ye 1 mol P4 oldu-
guna gore, P4 tin 1 moltine kar§ilik 6 mol den daha fazla C12 varsa, klor gaze fazla demek-
tir ye P4 sinirlayici bile§endir. Bunun tersi durumda C1 2 sinirlayicidir.
1 mol C12
? mol C12 = 323 g C12 X = 4,56 mol Cl2
70,91 g C12
1 mol P4
? 11101 P4 = 125 g P4 X — 1,01 mot P4
123,9 g P4 •
Bu duruma gore, P4 un 1 moltine kar§ilik 6 molden daha az C1 2 vardir ve smirlayici bi-
PC13 kiitlesinin bulunmasi §ekline donti§mii§tiir.

1 mol C12 4 mol PC13 x 137,3 g PC13

g PC1, = 323 g C12 417 :! PC1,
X 70,91 g C12 X 6 mol C12 1 mol PC13 =

Smtrlayici bile§eni bulmamn diger bir yolu, verilen tepkenlerin her bin icin digerin-
den ne kadar gerektigini hesaplamak ye sonucu verilen degerlerle kar§ila§tirmaktir. Or-
negin, 323 g C1 2 icin gerekli P4 miktan ye sonra 125 g P4 icin gerekli C12 miktan hesap-
lamr. cikan sonuclar verilen C1 2 ye P4 miktarlan ile kar§ila§tinlir.

P4 gram C12 gram

•
• cevirme faktorti mol Cevirme faktorti mol
ktitlesinin tersidir: kutlesinin tersidir:
1 mol P4/123,9 g P4 1 mol C12/70,91 g C12

P4 MOlii C12 mole

C12 nin P4 e mol orani

I Hesaplanan mol oram < 6/1 ise
klor snurlayicidir.
C12 mol Hesaplanan mol oram > 6/1 ise
Mol oram =
P4 mol fosfor smirlapcidir. •
•
El(11.. 4 - 10 P4(k) + 6 Cl2 (g) 4 PCI3(s)
tepkimesinde smulayia bilesenin belirlenmesi.
 124 Boliim 4 Kimyasal Tepkimeler

Ali^ti rma A: Ornek 4-12 deki tepkimeye g8re, 725 g C12 ile 215 g P4 tepkimeye gi-
rerse kac gram PC13 olulur, hesaplayimz?
• AliFtirma B: PC13 , C12 ye P4010 dan ahnan birer kg Ilk Ornek tepkimeye girdiginde,
kac kg POC13 olqur, hesaplaymm?
6 PC13(s) + 6 C12(g) + P4010(k) —* 10 POC13(s) •

Bazan suurlayici bile§enden, fazla olan maddenin tepkimeye girmeyen inikta-

ru belirlemek isteriz. Bu, ne kadar madde olu§tugunu bilmek kadar onemlidir.
Boyle bir hesaplama Omek 4-13 de verilmi§tir.

ORNEK 4-13

Tepkime Tamamlandtktan Sonra Artan Madde Miktarlartnin Bulunmast. Ornek 4-12 de

• belirlenmesi anlamma geliyor.
UNUTMAYINIZ ►
Ondahk hanesinin sagmdaki en
ktictik says, gortim sonucunun
nasil verilecegini belirler. 125 to
virgtilden sonra bir rakam bulun-
machgmdan, 31 rakanu da vir-
gulden sonra ondahk icermez.
(sonuc, 30,9 olarak verilemez).
PC13 elde edildikten sonra arta kalan P4 tin kiitlesi nedir, hesaplayiniz?
cozum
Daha Once smirlapci bileseni belirlemi§tik. Buna gOre, fazla olan maddenin tuketilen mik-
tanni hesaplayabiliriz. Ornek 4-12 de bu, 325 g C12 tarafindan tiiketilen P4 tin kiitlesinin
1 mol C12 1 mol P4 123,9 g P4
? g P4 = 323 g C12 X X X = 94,1 g P4
70,91 g C12 6 mol C12 1 mol P4 •
ya da olu§an PC13 tin kiitlesine gOre hesaplama yapihr:
1 mol PC13 1 mol P4 123,9 g P4
? g 134 = 417 g PC13 X X = 94,1 g P4
137,3 g PC13 4 mol PC13 X 1 mol P4
P4 tin tepkimeden sonra kalan ktitlesi, basitce, bagangictalci miktar ile tepkimede dike-
tilen miktar arasmdald farka e§ittir.
125 g P4 ba§langic — 94,1 g P4 ttiketilen = 31 g P4 kalan
Alqtirma A: Ornek ah§tirma 4-12 de, hangi tepken fazladir ve tepkimede PC1 3 olu§-
tuktan sonra artan tepkenin ktitlesi nedir, hesaplayiniz?
Alistrma B: 12,2 g H2 ye 154 g 02 tepkimeye girdiginde, tepkimeden sonra hangi
gazdan ne kadar gram artar, hesaplaymiz?
2 H2(g) + 02(g) —+ 2 H 20(s)

4-5 Tepkime Stokiyometrisinde Diger Konular •

Kimya labortuvarlanm ve kimyasal iiretim yapan fabrikalari ilgilendiren bir kac ko-
nu daha vardir. Kimyasal tepkimenin hesaplanan sonucu tam gozlenene uygun ol-
mayabilir. Bir tepkimede elde edilen Orlin miktan, kacmilmaz olarak beklenenden
az olabilir. Yine, gereksinim duyulan kimyasal bile§igin iiretim yontemi, tek bir
basamaktan cok, bir kac basamaldi bir tepkime dizisini icerebilir. Bazi durumlar-
da iki ya da daha fazla tepkime aym zamanda meydana gelebilir. A§agida bu ko-
nulara deginilmektedir.
Kuramsal Verim, Gercek Verim ye YOzde Verim
Bir kimyasal tepkimede olu§an urunun hesaplanan miktan, tepkimenin kuramsal
• verhni olarak adlandinhr. Gervekten olu§an iirtiniin miktanna ise gercek verim adi
verilir. Yfizde verim ise a§agiclaki fonnulle bulunur.
•
gercek verim
ytizde verim = X %100 (4.5)
kuramsal verim
 4-5 Tepkime Stokiyometrisinde Diger Konular 125
Pek cok tepkimede gercek verim hemen hemen kuramsal verime exit olur ye boy-
le tepkimelere nicel tepkimeler denir. Bu tepkimeleri nicel kimyasal analizlerde
kullanabiliriz. Ote yandan, bazt tepkimelerde gercek verim kuramsal verimden az
•
olur ye yitzde verim % 100 den daha diisiik bulunur. Pek cok tepkime icin verim
% 100 den daha az olabilir. Bir kimyasal tepkime &jinn, nadiren saf olarak elde edi-
• lebilir. Gerekli saflastrma i§lemi strasinda madde kaybi olabilir. Bu durum veri-
mi dusurur. cogu zaman, tepkimeye giren maddeler, beklenenden baska tepkime-
ler de verebilir. Bu tepkimelere yan tepkimeler, olusan iiriinlere de yan tirtinler
denir. Yan tepkimeler artliginda ana iiriin verimi dtiser. Son olarak, ters tepkime
meydana gelirse, beklenen iirtiniin bir kis= girdileri vermek tizere bozunur. Ve-
rim bu durumda da beklenenden az olur.
Arastra, tepkime verimi % 100 den daha btiyiik vicar. Genellikle bu durum, kul-
larnlan. yontemdeki hatayi i§aret eder. Ban Ortinler bir coziiciide coktiirtilerek elde
edilir. Uriinde corticti kalmis olabilir ye boylece islak urunun kiitlesi beklenilenden
bilyiik ctkabilir. Urtin kurutularak daha kesin bir verim hesaplanabilir. Barka bir ola-
iiriiniin bir yan Oran veya tepkenin fazlast ile kirletilmi§ olmasidir. Bu, uru-
nun beklenilenden bilyiik olmasint saglar. Sonuc olarak firtin, verimi he-
saplanmadan once mutlaka safla§linlmalidir.
Ornek 4-14 de sanayide uygulanan onemli bir tepkimenin kuramsal, gercek ye •
yuzde veriminin hesaplanmast gosterilmi§tir.
•
ORNEK 4-14

Kuramsal, Gercek ye Ylizde Verimin Hesaplanmasi. Ure, CO(NH2)2 , gtibre olarak kul-
lanthr ye yak tiretimi milyonlarca kg chr. Tepkime denidemi Boyle yazihr•
2 NH3 + CO2 —f CO(NH2)2 + H2O
Tepkenlerin ba§langic mol tram genellikle 3 mol NH 3 : 1 mol CO2 tir. Tepkimeye gi-
ren her bir mol, CO2 e kar§thk 47,7 g tire oluiursa, (a) kuramsal, (b) gercek ve (c) ytiz-
de tepkime verimini hesaplaymtz?
cozum
Ure (a) Tepkimeye gore stokiyometrik oran, 2 mol NH3 : 1 mol CO2 tir. Tepkime-
de kullamlan miktarlara gore NH 3 On CO2 e mol oram 3 : 1 oldugundan,
NH3 fazla, CO2 ise simrlayict bile§en olur. Hesaplama 1,00 mol CO 2 temel •
ahnarak yapthr.
1 mol CO(NH2)2 60,1 g CO(NH2)2
kuramsal verim = 1,00 mol CO2 X X
1 mol CO2 1 mol CO(NH2)2
= 60,1 g CO(NH2) 2
(b) gercek verim = 47,7 g CO(NH2)2
47,7 g CO(NH2)2
(c) % verim = X %100 = V, 79,4
60,1 g CO(NH2)2

AlOrma A: Fermaldehit, CH2O, balur katalizorltigiinde a§agiclaki denkleme gore

elde edilebilir.
CH3OH(g) —> CH20(g) + H2(g)
Metanoltin molii ba§ma 25,7 g CH 2O(g) elde edilebiliyorsa, (a) kuramsal; (b) gercek ye
(c) yitzde verimi hesaplaymtz.
•
Aliftirma B: 25,0 g P4 ile 91,5 g C12 tepkimeye girdiginde 104 g PC1 3 olu§tuguna go-
re, tepkimenin yuzde verimini hesaplaymtz. P4 + 6 C12 —f 4 PC1 3
 126 Boltim 4 Kimyasal Tepkimeler

Verimin % 100 den az olacagim onceden bilirsek, istedigimiz verimi elde etmek
icin tepken miktarlannda gerekli ayarlamayi yapabiliriz. Yani, biltiin tepkenleri
• kuramsal oranlarda degil, bir lusmnu daha fazla miktarlarda kullanabiliriz. Boyle
bir durum Ornek 4-15 te anlatilmaktadir.
•
ORNEK 4-15
Sikloheksanol
Tepken ye (Iran Miktarlarinin Yilzde Verime Etkisinin Belirlenmesi. Sikloheksanol,
C6H11OH, stilfitrik asit veya fosforik asit ile lsltildlgmda sikloheksene, C6H10 , &Mitsui-.
C6H 11 0H(s) -4 C61110(s) H20( s) (4.6)
Tepkimenin yitzde verimi %83 olduguna gore, 25 g sikloheksen elde etmek icin ne ka-
dar sikloheksanol kullanmak gerekir?
coZOM
Once §u soruya yanit vermeliyiz: Kuramsal verimin %83 u kadar, yani 25 g C 6H10 elde
Sikloheksen etmeyi arzu ettigimize gore, kuramsal verim nedir? Daha sonra, bu kuramsal verimde
C6H10 elde etmek icin gerekli C6H110H miktanm hesaplayacagiz.
• ► Bu birinci basamagi bir cebir
1. Basamak Denldem (4.5) i duzenleyip kuramsal verimi hesaplayahm.
problemi alarak dii§tinebilirsiniz. gercek verim X %100 25 g X %100
Bir saymm %83 u 25 e e§itse, kuramsal verim =
yitzde verim %83
= 30 g •
says kactir? 0,83x = 25;
x = 25/0,83 = 30. 1. Basamak 30 g C6H10 elde etmek icin gerekli C6H110H miktanm hesaplayahm.
1 mol C6Flio 1 mol C6H 11 0H
? g C6H 11 0H = 30 g C6H10
X 82,1 g C6H10 1 mol C6H10
1002 g C6H110HH
X
1 mol C6H110H
= 37 g C6H 11 OH

Alqtirma A: Ornek 4-14 te olupn &min yitzde verimi, %87,5 ise, 50,0 g CO(NH2)2
elde etmek icin, a§in NH 3 ile tepkimeye giren CO 2 kittlesini hesaplaymiz?
Ahltirma B: %92,3 safhkta sikloheksanolden %86,2 verimle, (4.6) da verilen tep-
kime denklemine gore, 45,0 g sikloheksen elde etmek icin gerekli olan sikloheksanolun
(C6H110H) kiitlesini hesaplayimz. (I pucu: Ek bir basamakta, saf C6H110H In miktanm
gerekli saf olmayan baslangic maddesi miktanna donti§ttirmemiz gerekir.)
•
Ardivk Tepkimeler, Ezamanli Tepkimeler ye Net Tepkimeler
Laboratuvar ye kimyasal iiretim fabrikalannda, eger minnkiinse tek basamakh tep-
kimeler secilir. Boyle tepkimelerden elde edilen iiriinler yilksek verimlidir. ciinkil
olu§an urunleri, daha sonraki tepkimelerde kullanmak icin safla§tmnaya gerek yok-
tur. Fakat cogu kez cok basamakh tepkimelerden kammak olanaksadir. I§te, bir
uriinii elde etmek icin art arda gercekle§tirilmesi gereken tepkimeler dizisine arch-
plc tepkimeler ath verilir. Iki ya da daha fazla madde bagnnsiz olarak, birbiri ile
aym zamanda ayn tepkimeler olu§turuyorsa, bu tepkimelere epamanh tepkime-
ler denir.
• Ornek 4-16 da ardipk olarak iki tepkimenin meydana geldigi bir endiistri i§le-
mi veriliyor. Hesaplama yapihrken, her tepkime icin stokiyometrik faktor kullam-
hr. Ara§tirma 4-16B de hidrojen gazi elde etmek icin kullanilan epamanh iki tep-
•
kime ele ahmyor.
 45- Tepkime Stokiyometrisinde Diger Konular 127

ORNEK 4-16

Ardwk Tepkimelerde Urun Hesabi. Titan dioksit, Ti02 , boyalarda beyaz renk verici
olarak cok yaygm bir §ekilde kullanihr Bu boya sikhkla, cevre icin zararh kur§un ice-
•
ren boyamn yerini ahnaktadir. Bununla birlikte, dogal TiO 2 renidi safsizhidardan
• Bir yontemde safsizhk iceren Ti02(k), gaz halindeki TiC14(g) e donii§tdrUliir,
sonra tekrar saf kati Ti02 (k) e cevrilir. Bu yontemle 1,00 kg saf Ti0 2(k) elde etmek icin
kullanilacak karbonun kiitlesi nedir?
2 TiO2 (saf degil) + 3 C(k) + 4 C12(g) —> 2 TiC14(g) + CO2(g) + 2 CO(g)
TiC14(g) + 02(g) —+ Ti02(k) + 2 C12(g)
cozum
Titanyum tetraklorur Bu hesaplamada, saf Uriin Ti02(k) ten ba§lanip geriye dogru i§lem yapilarak tepkenler-
den bin olan C(k) a ulapr. Oncelikle ikinci tepkimeye gore Ti0 2(k) mol sayisindan
TiC14(s) mol sayisi bulunur. Sonra, birinci tepkimeye gore TiC1 4(s) mol sayismdan C(k)
mol sayisi hesaplamr. Maddelerin mol sayilan ye gramlan arasindaki donii§iimlerle bir-
likte turn i§lem tek bir basamakta verilebilir.
(a) (b)
1 mol TiO2
1000 g TiO2 1 mol TiC14 x 3 mol C
? g C = 1,00 kg TiO2 X X •
1 kg TiO2 X 79,88 g TiO2 1 mol TiO2 2 mol TiC14
12,01 g C
• X
1 mol C
= 226g C

Aliprma A: Nitrik asit, HNO3 , a§agida verilen arch§ik tepkimelere gore amonyak
ve oksijenden tiretilir.
4 NH3(g) + 5 02(g) —4 4 NO(g) + 6 H20(g)
2 NO(g) + 02(g) —4 2 NO2(g)
3 NO2(8) H20(s) —4 2 HNO3(aq) + NO(g)
eciincii basamakta olu§an NO(g) nun tekrar cevrime girmedigini dii§iinerek, 1,00 kg
NH3 tan kac gram nitrik asit elde edilir, hesaplayimz?
Alivtirma B: Magnezyum ala§imlan, ucak yapmunda yaygm olarak kullanihr Bir
magnezyum alapmi kiitlece %70 Al ye %30 Mg icerir. Bu alawdan 0,710 g alimp
HC1(aq) in aprisi ile tepkimeye sokuldugunda kac gram H 2(g) elde edilir, hesaplaymiz?
2 Al(k) + 6 HC1(aq) —+ 2 A1C1 3(aq) + 3 H2(g)
Mg(k) + 2 HC1(aq) MgC12(aq) + H2(g)
•
• Genellikle, ardarda olu§an kimyasal tepkimeleri birle§tirebilir ye tepkime dizi-
sinin tilrunu simgeleyen bir tek kimyasal e§itlik elde edebiliriz. Bu birle§tirilmi§ tep-
kimeye net tepkime ye bu net tepkimenin e§itligine net e§itlik denir. Soru coziim-
lerinde her bir e§itligi tek tek kullanmak yerine, cogu zaman net e§itligi kullaninz.
Bununla birlikte, ilgilenilen bile§ik, ba§langic maddesi ya da elde edilecek son urun
degil de ara tepkimelerin birinde ortaya oilcan bir bile§ik ise, bu yontem uygulana-
maz. cok basamakh bir tepkimenin bir basamaginda uretilip diger basamagmda
tuketilen herhangi bir bile§ige ara Orlin adi verilir.
Ornek 4-16 da TiC14 (g) ara iiriindiir. Ornek 4-16 da net e§itligi yazmak icin,
ikinci e§itlik iki ile carpihp birinci e§itlik toplanir. Sonra net e§itligin her iki tara-
finda bulunan maddeler birbirini gotiiriir.
2 .Tiely (saf degil) + 3 C(k) + 4 -Cti(8) 2 Xiet-(g) + CO2(g) + 2 CO(g) •
• 2 Xiet4(8) + 2 02(g) -+ 2 -Tieri(k) + 4 Q(g)
Net gitlik: 3 C(k) + 2 02(g) —4 CO2(g) + 2 CO(g)
 Ozel Konu Endfistriyel Kimya
Kimyasal maddeler, besinden Hag kimyasma kadar her yerde
• kullamlmak iizere, biiyiik olceklerde iiretilip satthrlar. Hergiin,
tonlarca kimyasal madde ya oldugu gibi ya da diger materyal-
lerin uretiminde tepkenler olarak kullanihr (cizelge 4.1). Kim-
yasallann yiiksek saflikta ye ytiksek verimle elde edilmesi cok
•
onemlidir, ancak bu kolay bir i§ degildir. Endiistride calt§an
kimyacilar ye muhendisler, bir kimya fabrikasim kurup i§letir-
ken pek cok etmeni gozonfine almak zorundadir.
"Rasching" yontemi olarak bilinen y8nteme g8re hidrazi-
nin, N2H4 , iiretimini ele alarak bu etmenlerden bazilanni ince-
leyebiliriz. Hidrazin, isitma suyu sistemlerinden coziinmii§ ok-
sijenin uzakla§tinlmasinda, pestisitlerin iiretiminde ye roket
yakttt olarak kullamlmaktathr.

cIZELGE 4.1 ABD de uretilen ilk on kimyasal madde (1999)

• Stra
Milyar
Pound Bile§ik Formal Ba§hca Kullamm Alam ve Son Drunter
1 90,2 Sulfurik asit 112S 04 Giibre, metalurji, petrol rafinerisi kimyasal
madde uretimi
2 866* Azot N2 Inert atmosfer, elektronik sanayii, petrol sana-
yii, metallerin i§lenmesi (%5), besinlerin
dondurulmast
3 691 * Oksijen 02 celik iiretimi ye diger metalurji i§lemleri, kim-
yasal madde iiretimi, tipta kullammlar.
4 55,8 Etilen C2H4 Plastik iiretimi, antifriz, lifler,
gorticti
5 45,2 Kalsiyum oksit (kreg) CaO Metalurji, kirlilik kontrolu ye attic su antmu,
kimyasal madde iiretimi, kullanma suyu an-
turn
6 37,9 Amonyak NH3 Giibre, plastik ye lif iiretimi,
patlarcilar
7 29,1 Propilen C3H6 Plastik (%60), lifler (%15), corticii (%10).
• 8 27,5 Fosforik asit H3PO4 Giibre, besin endiistrisinde, fosfatlar.
9 26,6 Klor C12 Organik madde ye plastik iiretimi, kagit hamu-
10 22,8 Sodyum hidroksit NaOH
ru ye kagit.
Kimyasal madde iiretimi, kagit hamunt ye ka- •
git, sabun ye deterjan, yag anthill
*Milyon kiibik fit.

Bu ilginc bir sonuctur. Bu sonuca gore, (a) birinci tepkimede saf olmayan tepken
Ti02(k) ten ikinci tepkimede saf Ti02 (k) olu§tugu gortilmektedir. (b) ikinci tepki-
mede olu§an C12 (g), birinci tepkimede yeniden cevrime katilmakta ye (c) gercek-
ten tiiketilen maddeler, C(k) .ve 02(g) olmaktadff. Aynca, Ti0 2(k) net e§itlikte go-
riinmediginden, net e§itligin Ornek 4-16 daki hesaplamada neden kullamlmadtgi ko-
• layca anla§ilmaktadff.
•
128
 Basamakli Tepkimeler, Ara ()rapier ye Net
E5itlik
Endtistriyel i§lemier, genellikle basamaklar halinde gercekle§-
tirilir..Rasching Yonteminde de tic basamak vardir.
1. C12 (g) ve NaOH(aq) tepkimeye girerek sodyum hipoklo-
rit, NaOC1(aq), olu§turur.
2 NaOH(aq) + C12(g) -->
NaOC1(aq) + NaCl(aq) + H 20(s)
2. NaOC1(aq) ile NH3 (aq) tin tepkimesinden ise kloramin,
NH2C1(aq) elde edilir.
NaOC1(aq) + NH3(aq) NH2C1(aq) + NaOH(aq)
3. Akin NH3(s), NH2C1(aq) ile hidrazin, N2H4(aq), vermek
iizere tepkimeye girer.
NH3(s) + NH2C1(aq) + NaOH(aq) -->
N2H4(aq) + NaCl(aq) + H20(s)
Bu tepkimelerde, NaOC1(aq) ye NH 2C1(aq) ara &tinier-
dir. Bu ara iirUnlerin olu§umu cok onemlidir, ancak olu§-
tuktan sonra hemen tiiketilirler. Hidrazin i§lemin son tirii-
• ntidtir ye net i§lem a§agida verilen net e§itlikle gosterile-
bilir.
2 NaOH(aq) + C12(g) + 2 NH3(aq) —+
N2H4(aq) + 2 NaCl(aq) + 2 H2O (4.7)
Goriikkigti gibi ara tirtinler, tepkimenin net kimyasal e§it-
liginde gosterilmez.
Yan Oranler ye Yan Tepkimeler
Net e§itlik (4.7) de N2H4 ile birlikte iki &tin daha vardir
(NaC1 ye H20). istenen son iiriinle birlikte olu§an bu tirtinlere
yan &tinier denir. Yan tiriinlerin de ticari degeri olabilir ve turn
i§lemin ekonomik olmasun saglayabilir.
Yan &tinier, ana tepkime ile yan§an yan tepkimelerden de
olu§abilir. Ornegin, bir ara &tin olan kloramin, NH 2C1, hidra-
• zinle bir yan tepkime vererek, NH4C1 ye N2 olu§turur.
•
Ozet
Kimyasal tepkimeler, kimyasal e§itliklerle gosterilir. Bu e§it-
likler denkle§tirilmi§ olmandir. Denkle§tirilmi§ e§itliklerde
atomlann sayilart degi§mez. Tepkenlerin ye iirtinlerin fiziksel
halleri ve tepkime ko§ullart da bu e§itliklerde belirtilmelidir.
• Kimyasal e§itliklerle ilgili hesaplamalarda, e§itlikten cikanlan
2 NH2C1(aq) + N2H4(aq) -4 2 NH4C1(aq) + N2(g) (4.8)
Yan tepkimeler, istenen firtinlerin verimlerini dii§tireceginden,
endtistride cali§an kimyacilar ye kimya miihendisleri bunlan
en aza indirecek yontemler geli§tirmelidir.
•
Tepkime Kosullan
Bir kimyasal tepkimenin ko§ullart e§itlikte (okun tistiinde) gas-
terilmi§ olsa da, bu ko§ullann nedenleri verilmemi§ olabilir.
Stcaldik, basing ye tepkimeyi halanchran katalizorler, tirtin ve-
rimini en fist dtizeye clicaran ye kontrol eden en dnemli ko§ul-
lardir.
Tepkime (4 7), giintimtizde suda degil, asetonda, (CH3)2CO,
gercekle§tirilmektedir. cortictintin degi§tirilmesi tepkime me-
kanizmasim degi§tirir. Boylece, e§itlik (4.8) ile verilen yan tep-
kime hemen tumuyle onlenmekte ye hidrazin verimi %60-80
den %100 e cikarilmaktadir. Giintimtizde , ABD de pek cok
fabrika bu cagda§ yontemi kullanmaktadir. Ancak, hala eski
yontemi kullananlar da vardir. Burada §u iki noktayi vurgula-
mak gerekir.
1. Kimyasal maddelerin endtistriyel uretim yontemleri sii- •
rekli degi§ir.
2. Yeni i§leme gecmek ya yeni bir fabrika kurmayi ya da es-
kisini yenile§tirmeyi gerektirir. Bu da zaman ye para so-
runudur.
Saflastirma
Safla§tirma, bir fabrikasyonda onemli son basamaktir. eriin
ilk elde edildiginde cogu kez saf degildir ye kullarnm alanma
gore safla§tirmak gerekir. Tepkime (4.7) ye gore olu§an hidra-
zin seyreltik sulu cozeltidedir. Bu cozeltide NH 3 , NaC1, NH4C1
ye az miktarda NaOH de bulunur. Amonyak ye su cozeltiden
buharla§ttrilarak uzakla§tinhr (damitma). NaC1, NH 4C1 ye
NaOH gibi maddeler su buharla§likca dibe coker (kristallen-
me). Bu katilar stiztilerek aynhr. Sonucta N 2H4, %98 safhkta
elde edilir. Safla§lirma strasinda geri kazamlan NH 3 i§lemin 2.
basamagmda yeniden kullanihr. I§te bu, kimya enchistrisinin
•
onemli ba§ka bir ilkesidir. Eger miimictinse olu§an yan uriinier
cevrime sokulur.
clOnti§tim faktorleri (stolciyometrik faktorler) kullanthr Bu he-
saplamalar cogu kez mol kiitleleri, yogunluklar ye ytizde bile-
§im tizerinden yapihr.
Bir cozeltinin deri§imi (molaritesi), cozeltinin litresinde •
maddenin mol sayisidir. Molarite, cozelti hacmi ile co-
129
 130 Boliim 4 Kimyasal Tepkimeler

ztinen miktan arasmda bir gevinne faktorii olarak almabilir. lirlenmesi gerekir. Bazi tepkimelerin verimleri % 100 oldugu
Molarite donti§tim faktorti cozelti tepkimelerine, seyreltmelere halde, bazilan daha az verimle gergekle§ir. Son urun ardwk
ve cozelti kan§imlanna uygulanabilir. tepkimeler sonunda meydana gelmi§ olabilir. cogu tepkimeler
• Stokiyometrik hesaplamalarda ba§ta smulayici bile§enin be- net tepkime §eklinde

•
Bilttiinleyici Ornek
Sodyum nitrit kuma§ boyalan uretiminde, tekstil ipliklerini be- X 1,50 mol Na2CO3
yazlatmakta ye et tiriinlerinin korunmasmda (gida zehirlenme- ? mol Na2CO3 = 0,225 L Oz.
L Oz.
sini onlemek igin) ye fotograkilikta kullamlan bir bile§iktir. Su-
lu sodyum karbonat cozeltisinden azot monoksit ve oksijen gaz- = 0,338 mol Na2CO3
lan gecirilerek elde edilir. Tepkimenin diger bir urunu karbon 1 mol NO
? mol NO = 22,1 g NO X = 0,736 mol NO
dioksittir. 30,01 g NO
1,50 M 225 mL Na2CO3 (aq) iginden 22,1 g NO ve a§in mik- NO ye Na2CO3 in mol sayilan orani 0,736/0,338 = 2,18 dir. Bu
tarda 02 geciriliyor ve % 95 verimle NaNO 2 elde ediliyor. Olu- oran, kimyasal e§itlikten bulunan mol sayilan orani 2:1 den da-
§an NaNO2 ktitlesini hesaplayiniz. ha bilytik oldugundan, NO fazla demektir. Bu durumda
1. Tepkimenin kimyasal esitligini yaztnzz. Maddelerin adlan ye- bile§en, Na2CO3 olur.
• rine formuller yazihr ye esitlik denlde§tirilir. 3. Kuramsal verimi bulunuz. Hesaplamayi smulayici bile§en
Tepkenler sodyum karbonat cozeltisi [Na2CO3(aq)], azot mo- Na2CO3 in miktanm esas olarak yapiniz.
noksit [NO(g)] ve oksijen [02(g)] gazidir. Urunler ise sodyum
nitrit cozeltisi [NaNO2(aq)] ye karbon dioksit [CO2(g)] gazidir. ? g Na2CO3 = 0,338 mol Na2CO3 X
4 mol NaNO2 •
2 mol Na2NCO3
Bu durumda denlde§tirihni§ esitlik a§agida verildigi gibi yam-
hr. 69,00 g NaNO2
X = 46,6 g NaNO2
2 Na2CO3(aq) + 4 NO(g) + 02(g) —> 1 mol NaNO2
4 NaNO2 (aq) + 2 CO2(g) 4. Gercek verimi bulunuz. Gercek verim, kuramsal verim
(46,6 g NaNO2) ile ytizde verim arasinda ili§ki kuran (4.5) for-
2. Suurlayict bile gni belirleyiniz. Sum-lapel bile§eni bulmak
kullammz.
igin, 1,50 M 225 mL Na 2CO3 gozeltisindeki Na2CO3 mol sap-
s= ye 22,1g NO nun mol sayismi bulmahsimz. (Oksijen gazi- % verim X kuramsal verim
gercek verim =
nm assn oldugu verilmi§tir.) %100
95,0% X 46,6 g NaNO2
= 44,3 g NaNO2
%100
Anahtar Terimler
• arafirfin (4-5) kimyasal esitlik (4-1) stokiyometrik katsayi (4-1)
ardisik tepkimeler (4-5) kimyasal tepkime (4-1) tepken (4-1)
ctizticii (4-5)
&linen (4-3)
kuramsal verim (4-5)
molarite (4-3)
iiriin (4-1)
yan tepkime (4-5)
•
denklestirihnis esitlik (4-1) net esitlik (4-5) yan iirfin (4-5)
eszamanh tepkime (4-5) smirlaym bilesen (4-4) yiizde verim (4-5)
gercek verim (4-5) stokiyometri (4-2)

Tarama Sorulari
1. A§agidalci terim ye simgeleri kendi sozciiklerinizle tarum- (a) Kimyasal formtil ye kimyasal esitlik; (b) Bozunma ye
laymiz ya da agiklayuuz: sentez tepkimesi; (c) Cliztinen ye &tied; (d) Gercek ve
(a) m. ; (b) (aq); ytizde verim.
(c) stokiyometrik katsayi; (d) net esitlik. 4. Dikkatle inceleyerek, a§agidald denidemleri denlde§tiriniz.
• 2. A§agidalci kavram ya da ylintemlerin her birini kisaca acik- (a) Na2SO4 (k) + C(k) —+ Na2S(k) + CO(g)
layimz. (a) bir kimyasal e§itligin denlde§tirilmesi; (b) sey-
reltme ile cozelti hazirlatunasi; (c) bir tepkimede
(b) HC1(g) + O2(g) —+ H 20(s) + C12(g)
(c) PC15(k) H2O(s) --> H3PO4(aq) + HC1(aq)
•
bile§enin belirlenmesi. (d) PbO(k) + NH3(g) Pb(k) + N2(g) H 20(s)
3. Her bir terim cifti arasindaki onemli farklan (e) Mg3N2(k) + H20(s) —> Mg(OH)2(k) NH 3(g)
 Tarama Sorulart 131

5. A§agidaki tepkimelerin denkle§tirilmi§ e§itliklerini (d) 375 mL cozeltide 18,5 mL C3H5(OH)3 (d= 1,26 g/mL).
14. (a) 2,55 X 103 L 0,125 M Nal cozeltisi hazirlamak icin
kac mol Nal gerekir?
(a) magnezyum + oksijen
(b) azot monoksit + oksijen
magnezyum oksit
azot dioksit (b) 475 mL 0,398 M Na2CO3 cozeltisi elde etmek icin kac •
(c) etan (C2H6) + oksijen gram Na2CO3 gerekir?
• karbon dioksit + su (c) 0,148 M CaC12(aq) cozeltisinin herbir mililitresinde
(d) sulu giimii§ sulfat + sulu baryum kac mg CaC12 vardir?
kati baryum siilfat + kati gtimii§ iyodtir. 15. Ayrultdi hesaplamalar yapmakstztn, a§agidakilerden han-
6. A§agidaki olaylann denkle§tirilmi§ e§itliklerini yaziniz. gisi 1,00 M KC1 cozeltisidir, agiklaymiz. 100 g KC1 iceren
(a) C7H16 nin tam yanmasi; 1,00 L sulu cozelti, 74,6 g KC1 iceren 500 mL lik sulu co-
(b) C4H9OH nin tam yanmasi zelti, 1 mL cowhide 7,46 mg KC1 ta§iyan cozelti, 373 g
(c) Sodyum iyodur ye su olu§tunnak tizere, sulu sodyum KC1 iceren 5,00 L lik sulu cozelti.
hidroksit ile hidroiyodik asidin (nottirle§me) tepkimesi. 16. 250,0 mL 0,423 M AgNO3 cozeltisi hazirlamak icin, kac
(d) Sulu demir (B1) kloriir cozeltisi ile sodyum hidroksit mL 0,650 M AgNO3 cozeltisi su ile seyreltilmelidir?
kan§tmlip demir (III) hidroksit coktiirtilmesi 17. 135 mL 0,188 M K2SO4 cozeltisi, hacmi 105 mL ye inin-
7. Smava giren ogrencilere, potasyum klortir ye oksijen gazi ceye kadar buharla§tmlmi§nr. Kalan cozeltide K2504 in
vermek fizere potasyum ldoratm parcalanmasi tepkimesi molaritesi nedir?
sorulmu§tur. Yanli§ yanitlardan ticii a§agida 18. 415 mL 0,275 M Cu(N002 cozeltisine a§in miktarda
Bu ifadelerde neyin yanks oldugunu aciklayimz. NaHCO3 ilave edilmektedir: cozeltiden coktiirtilen Cu-
(a) KC1O3(k) —> KC1(k) + 3 0(g) CO3(k) miktanni gram olarak hesaplaymiz. •
(b) KC1O3(k) —+ KC1(k) + 02(g) + 0(g) Cu(NO3)2(4 + 2 NaHCO3 (k)
• (c) KC1O3(k) —+ KC1O(k) + 02(g) CuCO3(k) + 2 NaNO3(aq) + H2O(s) + CO2(g)
8. A§agidaki tepkime dii§tintildtigtinde, verilen ifadelerden 19. 1,75 g kalsiyum karbonati (mermer) cozmek kin 2,35 M
hangileri dogrudur? cortim mantiginizi aciklayimz. HC1 cozeltisinde kac mL gerekir?
2 H2S + SO2 -4 3 S + 2 H2O. (1) H2S in bir moltine CaCO3(k) + 2 HC1(aq)
kar§ilik 3 mol kiiktirt olu§ur; (2) Tiiketilen her bir gram CaC12(aq) + H20(k) + CO2(g)
SO2 ye karplik 3 g S olu§ur; (3) Ttiketilen 1 mol H2S e 20. 0,78 mol kalsiyum hidriir (CaH2) ye 1,52 mol su tepkime-
1 mol H2O olu§ur; (4) Olu§an ktildirdtin 2/3 u H2S den ye giriyor. Kac mol H2 elde edilebilir?
gelir; (5) Urunlerin toplam mol sayisi tepkimede tiiketilen CaH2(k) + 2 H20(s) Ca(OH)2 (k) + 2 H2(g)
girdilerin mol sayisma e§ittir. 21. 0,696 mol Cu ornegine, 136 mL 6,0 M HNO3 cozeltisi ila-
9. Demir metali ile klor gazi §u e§itlig'e gore tepkime verir: ve ediliyor. Balunn tamaim tepkime verir mi?
3 Cu(k) + 8 HNO3(aq)
2 Fe(k) + 3 C12(g) 2 FeC13(k)
3 Cu(NO3)2(acp + 4 H20(s) + 2 NO(g)
7,26 mol C12 ile a§in miktarda Fe tepkidigi zaman kac mol 22. 1,80 mol CC14 tin a§in miktarda HF ile tepkimesinden 1,55
FeC13 elde edilir? CC12F2 elde edilmektedir. Bu tepkimenin (a) kuramsal (b)
10. 43,4 g KC1O3 in bozunmasmdan kac gram 0 2 elde edilir? gercek ye (c) yitzde verimi nedir?
2 KC1O3(k) > 2 KC1(k) + 3 02(g) CC14 + 2 HF —+ CC12F2 + 2 HC1 •
11. 6 C12 + P4 -> 4 PC13 23. A§agidaki tepkimede 100,0 g C 6H11OH, 64,0 g C6H10 ver-
• tepkimesinden 0,337 mol PC13 elde edilmektedir. P4 ye C12 mektedir.
niherbtuklmiangrokhesplyi- C6H110H C6H 10 + H2O
mz? (a) Tepkimenin kuramsal verimi nedir?
12. Potasyum siiperoksit, K02, ya§am destek cihazlannda so- (b) Ytizde verimi nedir?
lunan havadaki CO2(g) yerine 02(g) gecirilmesinde kulla- (c) Yitzde verim (b) de belirlendigi gibi olursa, 100,0 g
mhr. Tepkime e§itligi §oyledir. C6}110 elde etmek icin kac gram C61111 0H
4 K02(k) + 2 CO2(g) —4 2 K2CO3(k) + 3 02(g)
24. Tebe§ir, safsizlik olarak az miktarda SiO 2 iceren CaSO4 ye
(a) A§in K02(k) ile 156'g CO2 in tepkimesinden kac mol CaCO3 tan yapilmaktadir. Sulu seyreltik HC1 cozeltisi ile
02(g) elde edilir? yalmzca CaCO3 tepkime vermektedir. 3,28 g lik bir ornek-
(b) Solunum havasmdan 100,0 g CO2(g) uzakla§tirmak ten 0,981 g CO2(g) olu§ursa, bir tebe§ir parcasmdaki CaCO 3
icin kac gram K02(k) tuketilir? inMleyzdsr?
(c) Tiiketilen KO2 nin 1 mg ma kar§ilik kac adet 02 mo- (Ipucu: 0,981 g CO2 olu§turan CaCO3 in kiitlesi nedir?
lektilti olu§ur? •
• 13. sulu cozeltilerin molaritelerini bulunuz: CaCO3(k) + 2 HC1(aq)
(a) 7,16 L cozeltide 2,92 mol CH 3OH CaC12(aq) H2O(s) + CO2(g)
(b) 50,00 mL cozeltide 7,69 mol C 2H5OH
(c) 275 mL 9:Vehicle 25,2 g CO(NH2)2
 132 Mum 4 Kimyasal Tepkimeler

All§tirmalar
• Kimyasal EOtlilderin Yazilmasi ye DenkleOrilmesi

25. A§agidaki denklemleri denlde§tiriniz. (c) Metan (CH4), amonyak ve oksijen gazlanmn hidrojen
siyaniir ye su buhanna donikmesi.
•
(a) Cr2O3(k) + Al(k) Al203(1c) + Cr(s) 30. A§agidalci tepkimeleri gosteren denlde§tirilmi§ e§itligi
(b) CaC2(k) + H 20(s) —+ Ca(OH)2 (k) C2H2(g)
(a) kiikiirt dioksit gazinin oksijen gazi ile etkile§erek kii-
(c) H2(g) + Fe 203(k) Fe(s) + H20(g) kiirt trioksit gazi vermesi (endustride sulfiirik asit eldesin-
(d) NC13(g) + H20(s) —> NH3(g) + HOC1(aq) de gercekle§drilen tepkimelerden biri);
26. A§agidald esithkleri denlde§firiniz. (b) kirec tapiun (kalsiyum karbonat), icinde karbon diok-
A sit cortinmik suda coziinerek kalsiyum hidrojen karbonat
(a) (NH4)2Cr207(k) Cr203(k) + N2(g) + H20(g)
(b) NO2(g) H 20(s) ---> HNO3(aq) + NO(g) (kaynak sulannm gegici sertligine neden olan bile§ik) ver-
(c) H2S(g) + S02(g) —+ S(g) + H20(g) mesi;
(d) SO2C12 + HI H2S + H2O + HC1 + 12 (c) amonyagm azot monoksitle tepkiyerek azot ye su bu-
27. A§agidakilerin tam yamnasuu gosteren denkle§tirilmi§ e§it- han vermesi.
likleri yaziniz. (a) butan, C4H io; (b) izopropil alkol, 31. Asagida cizimi verilen tepkimenin denkle§tirilmi§ kimya-
sal e§itligini yaziniz.
• CH3CH(OH)CH3; (c) laktik asit, CH3CH(OH)COOH.
28. A§agidakilerin tam yanmasmi gosteren denlde§tirilmi§ e§it-
likleri yazimz.
(a)propilen, C3116;
(b)gliserin, CH2(OH)CH(OH)CH2OH;
(c)tiyobenzoik asit, C6H5COSH.
ao. •
29. A§agulaki tepkimelerin denkle§tirilmi§ e§itliklerini yazi-
mz. 32. A§agida cizimi verilen tepkimenin denkle§tirilmi§ kimya-
(a) kati amonyum nitratin isi etkisinde diazot monoksit sal e§itligini yaziniz
(gtildtirlicti gaz) ve su buhan vermesi;
(b) Sulu sodyum karbonatm hidroldarik asit etkisinde su,
karbon dioksit gazi ye sulu sodyum kloriir vermesi;

Kimyasal Tepkimelerin Stokiyometrisi

• 33. Laboratuvarda 02(g), KC1O3(k) in bozunmasindan elde Ag2CO3(k) Ag(k) + CO2(g) + 02(g) (denk degil)
edilir. 36. A§agidaki tepkimeye gore 125 kg Ca(H 2PO4)2 elde etmek
2 KC1O3(k) —> 2 KC1(k) + 3 02(g) icin kac kg HNO3 •
(a) 32,8 g KC1O3 in bozunmasindan kac mol 02(g) elde Ca3(PO4)2 + HNO3 —>
edilir? Ca(H2PO4)2 + Ca(NO 3)2 (e§itlenmedi)
(b) 50,0 g 02 elde etmek icin kac gram KC1O 3 bozunma- 37. Demir cevheri, Fe2O3, saf degildir. Fe2O3 cevheri karbo-
hdir? nun (kok) aprisi ile isihldigmda, demir metali elde edilir.
(c) KC1O3 in bozunmasindan 28,3 g 02 elde edilirse kac 938 kg hk bir cevher orneginden 523 kg saf demir elde edi-
gram KC1 elde edilir? A liyor. Cevher orneginde kfitlece % Fe 2O3 miktanm hesap-
34. 3 Fe(k) + 4 H20(g) Fe304(1c) + 4 H2(g) laynuz?
tepkimesi veriliyor. (Ipucu: Tepkimenin denkle§tirilmi§ e§itligini yaziniz.)
(a) 42,7 g Fe ye suyun (buhar) a§insmdan kac mol H 2(g)
elde edilebilir? 38. Giimik oksit, 300 °C in ustunde metalik giimii§ ye oksijen
(b) 63,5 g Fe, Fe304 e doniktiirtildtigiinde kac gram H 2O gazi vermek iizere parcalamr. Safsizhk iceren 3,13 g hk
bir giimii§ oksit orneginden 0,187 g 02(g) elde ediliyor.
• tiiketilir?
(c) 7,36 mol H2(g) olu§tugunda, kac gram Fe 304 olu§ma-
02(g) nin kaynagi yalmzca Ag20(k) ise, ornekteki Ag2O
si gerekir? in ytizdesi nedir? •
(Ipucu: Olu§an tepkime icin Once bir denklem yazimz)
35. A§agidaki tepkimeden 75,1 g Ag elde etmek kin kac gram
Ag2CO3 bozunmu§ olmalidir? 39. 10,25 cm X 5,50 cm X 0,601 mm boyutlannda bir alumin-
yum parcasi, HC1 cozeltisinin a§insinda coziiliiyor. Olu-

an hidrojen gamin katlesi nedir? Aluminyumun yogun-
lugunu 2,70 g/cm3 ahmz ye denldem (4.2) kullaniniz
40. Bir aluminyum yapragmm a§inst, yogunlugu 1,088 g/mL
olan ye kiitlece % 18,0 HC1 iceren 225 mL lik sulu HC1
cozeltisi ile tepkimeye sokuluyor. Olu§an H 2(g) in kiitlesi
nedir?
[Ipucu: (4.2) e§itligini kullamnal
41. Ayrintzh hesaplamalar yapmakszzzn, gagidalcilerden han-
gisinin lg tepken baona en fazla 02(g) olu§turacagim be-
lirleyiniz.
Molarite
43. A§agidald coziinenlerin molaritesini hesaplayimz?
(a) 250,0 mL sulu cozeltide 150,0 g gay §ekeri (sakkaroz,
Ci2H220n)•
(b) % 97,9 saflikta 98,3 mg kati urenin, CO(NH2)2, suda
cortinmesi ile olu§an 5,00 mL cozelti,
(c) 125,0 mL metanol, CH 3OH (d = 0,792 g / mL), yete-
rince su ile 15,0 Lye tamamlandigmda olu§an cozelti.
• 44. A§agidaki coziinenlerin molaritelerini hesaplaymiz.
(a) 0,405 g aspartik asit (H 2C4H5N04) yeterli suda cozii-
lerek 100,0 mL cozelti olu§turuluyor.
(b) 35,0 mL asetonun, C3H60, (d = 0,780 g/mL) yeterli
suda cortilmesiyle elde edilen 425 mL cozelti.
(c) 8,8 mg dietil eterin, (C2H5)20, verdigi 3,00 L lik cozel-
ti.
45. (a) 0350 M 75,0 mL glukoz, C 6H1206 cozeltisi hazirla-
mak icin kac gram glukoz suda cozillmelidir?
(b) 2,25 L 0,485 M CH3OH cozeltisi hazirlamak icin kac
mL CH3OH (d = 0,792 g/mL) gereklidir?
46. (a) 200,0 L 1,65 M C2H5OH cozeltisi hazirlamak icin kac
litre C2H5OH suda cOziilmelidir?
(b) 12,0 L 0,234 M HC1 cozeltisi hazirlamak icin kac mi-
lilitre deri§ik HC1 cozeltisi (kiitlece % 36,0 HC1, d = 1,18
g/mL) gerekir?
cozeltide Kimyasal Tepkimeler
53. 2 AgNO3(aq) + Na2S(aq)
Ag2S(k) + 2 NaNO3(aq)
tepkimesini goziintine ahmz
(a) 0,163 M 27,8 mL AgNO 3 cozeltisi ile tepkimeye gire-
cek Na2S(k) kac gramdit?
(b) (a) §ildunda verilen tepkimeden kac gram Ag2S(k) el-
de edilebilir?
54. Ca(OH)2(k) + 2 HC1(aq) CaC12(aq) + 2 H20(s)
teplcimesi veriliyor.
(a) 415 mL 0,477 M HC1 cozeltisinin biitiintlyle tepkime
vermesi icin kac gram Ca(OH) 2 gereklidir?
• (b) Kiitlece %24,28 HC1 iceren ye yogunlugu 1,12 g/mL
olan bir HC1 cozeltisinin 324 L sini tepkimeye sokmak icin
kac kg Ca(OH)2 gerekir?
Alqttrmalar 133
(a) 2 NH4NO3(k) 2 N2(g) + 4 H20(s) + 02(g)
(b) 2 Ag20(k) 4 Ag(k) + 02(g)
(c) 2 HgO(k) 2 Hg(s) + 02(g)
•
(d) 2 Pb(NO3)2(k) 2 PbO(k) + 4 NO2(g) + 02(g)
42. Ayrinnh hesaplamalar yapmaksizin, a§agidaki metallerden
hangisinin, HC1(aq) ile tepkime veren metalin gram: bap-
na, en yiiksek H2(g) miktanm olu§turacagmi belirtiniz: Na,
Mg, Al, Zn.
[Ipucu: (4.2) ye benzer e§itlikler yazimz ]
47. Kiitlece % 46 hk sakkaroz cozeltisi (d = 1,21 g/mL) mi,
yoksa 1,50 M C12H22011cozeltisi mi daha deri§ilctir?
48. Ornek 4-8 gozontine alma Ornek 4-8 de verilen cozeltinin
mi yoksa Ictitlece % 11 etanol iceren beyaz ,wrap (d = 0,95
g / mL) orneginin mi etanol molaritesi daha bilytiktiir.
•
49. 2,05 M 10,00 mL KNO3 cozeltisi 250,0 mL ye seyreltili-
yor. Seyreltik cozeltinin deri§imi nedir?
50. 25,0 mL lik bir HC1 (aq) ornegi 500,0 mL ye seyreltiliyor.
Seyreltik cozeltinin deri§imi 0,085 M HC1 ise, ilk cozelti-
nin deri§imi kactir?
51. Ornek 4-10 ye Sekil 4-6 yi gozontine ahmz. Genel kimya
laboratuvannda bulunan olcUlu balonlann tipik biliyiildiik-
leri 100,0; 250,0; 500,0 and 1000,0 mL ve pipetle-
rin tipik buyiikliilderi 1,00; 5,00; 10,00; 25,00 ve 50,00 mL
dir. 0,250 M K2CrO4 stok cozeltisi veriliyor: 0,0125 M
K2CrO4 cozeltisi hazirlamak icin, volumetrik erlen ye pi-
petleri nasil kullanabilirsiniz?
52. 0,496 M KC1 cozeltisinden cikarak 0,175 M 250,0 mL KC1
cozeltisini nasil hazirlarsime Barka bir ogrencinin aym
yolu izleyebilecegi yeterli aynntida anlatimz.
•
55. Ornek 4-7 ye denldem (4.2) yi gozoniine ahmz. Omek 4-
7 de ifade edilen ko§ullarda, (a) A1C13 tin mol sayistm bu-
lunuz ye (b) ornekte hesaplandigi gibi cozelti hacmi 23,8
mL ise, AlC13(aq) tin molaritesi nedir?
56. Ozetleyici Ornegi gozontine alma. 1,42 L sulu cozeltide
bulunan 138 g Na2CO3 , NO(g) ye 02(g) nin awlsi ile etki-
le§tirilirse, sonucta olu§an NaNO 2(aq) cozeltisinin molari-
tesi ne olur? (Tepkimenin tamamlandigim varsaytmz).
57. 415 mL 0,186 M AgNO 3 cozeltisindeld tiim giimii§ iyon-
lanm Ag2CrO3 (k) olarak colctiirmek icin kac mL 0,650 M
K2CrO4 gerekir?
2 AgNO3(aq) + K2CrO4(aq)
Ag2CrO4(k) + 2 KNO 3(aq)
 134 Beam 4 Kimyasal Tepkimeler
58. Ali§tirma 57 deki 415 mL 0,186 M AgNO3 cozeltisine a§i-
n K2Cr0 4(aq) eklenirse kac gram Ag2Cr04 gOker?
59. 0,175 M NaOH cozeltisi elde etmek icin 155 mL su ile kac
• gram sodyum tepkimeye solculinalidu? (Son cozeltinin hac-
mini 155 mL varsayimz)
2 Na(k) + 2 H20(s) 2 NaOH(aq) + H2(g)
60. HC1(aq) in deri§imini ayarlama yontemlerinden biri, bu co-
zeltiyi ktictik bir Mg parcasi ile tepkimeye sokmaktir.
Mg(k) + 2 HC1(aq) MgC12(aq) + H2(g)
250,0 mL 1,023 M HC1 cozeltisinin deri§imini tam olarak
1,000 M HC1 e ayarlamak icin kac mg Mg(k) metali
Sinirlayici Bile§enin Belirlenmesi
63. 1,00 mol NH3(g) ye 1,00 mol 02(g) nin etkile§tirilmesin-
den kac gram NO(g) elde edilebilir?
4 NH3(g) + 5 02(g) 4 NO(g) + 6 H20(s)
• 64. 75,0 mL 2,95 M HC1(aq) ile 1,84 g Al un tepkimesinen kac
gram H2(g) elde edilir,
[Ipucu: E§itlik (4.2) yi kullarumz]
65. Odun hamurundan rayon tiretiminde a§agida verilen yan
tepkime meydana gelir.
3 CS2 + 6 NaOH 2 Na2CS3 + Na2CO3 + 3 H2O
2,75 mol NaOH in tepkimesnden olu§acak Na 2CS3 kac
gramdir?
66. Litopon, su ile inceltilip is boyamalarda kullanilan parlak
beyaz bir boyadir. A§agidaki tepkimeye gore elde edilir ve
BaSO4 ye ZnS
Kuramsal, Gercek ye Yiizde Verimler
• 69. A§agidaki tepkimeye g6re, 15,0 g C 4H9OH, 22,4 g NaBr ye 71. %78,2 verimle 75 g asetil klortir (C 2H3OC1) elde etmek
32,7 g H2SO4 den 17,1 g C4H9Br elde ediliyor.
C4H9OH + NaBr + H2SO4
C4H9Br + NaHSO4 + H2O
Bu tepkimenin (a) kuramsal (b) gercek ve (c) yiizde ye- 72. A§agidalci tepkimelerin her birinin %92 verime sahip oldu-
rimleri nedir?
70. Boya iiretiminde aratirtin olan azobenzen, Zn ve KOH var-
liginda trietilen glikol ye nitrobenzenden elde edilebilir.
Bir tepkimede 0,10 L nitrobenzen (d =120 g/mL) ye 0,30
L trietilen glikol (d = 1,12 g/mL) den 55 g azobenzen olu§-
maktadir. Bu tepkimenin ytizde verimi nedir?
2 C6H5NO2 + 4 C6H1404 ÷ 1 /1
nitrobenzen trietilen glikol
(C6H5N)2 + 4 C6H1204 + 4 H2O
• azobenzen
61. Apgidalci tepkimenin tamamlanmasi icin, 0,3126 g okza-
lik asit, H 2C204, ornegi ile 2621 mL NaOH(aq) in tepid-
meye girmesi gerekiyor. NaOH(aq) in molaritesi nedir?
H2C204(k) + 2 NaOH(aq) ---+ Na2C2O4(aq) + 2 H20(s)
62. Bir CaCO3(k) ornegine 25,00 mL HC1 ctizeltisi ilave edi-
liyor: CaCO3(k) in tamami tepkidikten sonra bir miktar •
HC1(aq) artwor.
CaCO3(k) + 2 HC1(aq) —4 CaC12(aq) + H20(s) + CO2(g)
Fazla HC1(aq) a§agidaki tepkimeye g6re, 43,82 mL
0,01185 M Ba(OH) 2 cozeltisi ile tepkime veriyor.
2 HC1(aq) + Ba(OH) 2(aq) BaC12(aq) + 2 H20(s)
ba§langictald CaCO3(k) orneginin ktitlesi kac gramdir?
BaS(aq) + ZnSO4(aq) ZnS(k) + BaSO4(k)
litofon
315 mL 0275 M ZnSO4 285 mL 0,315 M BaS tin tepkime-
sinden kac gram litopon elde edilir?
67. Kati Naglve Ca(OH) 2 in birlikte isitilmasmdan NH3 olu§-
turulabilir. Bu arada CaC1 2 ve H2O da meydana gelir. 33,0
g NH3C1 ve 33,0 g Ca(OH) 2 iceren kan§im isitihrsa, kac
gram NH3 oluoir? Hangi tepkenden kac gram artar?
•
(Ipucu: Tepkimenin denlde§tirilmi§ denidemini yazimz.)
68. Klor hidroklorik asit ye kalsiyum hipokloritin birlikte isi-
tilmasmdan elde edilebilir. Burada kalsiyum klortir ve su
olu§ur. 50,0 g Ca(OC1)2 ye 275 mL 6,00 M HC1 tepkitilir-
se kac gram klor gaze meydana gelir? Ca(OC1) 2 ya da HC1
den hangisi artar? Allan madde kac gramdir?
(Ipucu: Tepkimenin denlde§tirilmi§ e§itligini yazimz.)
icin, PC13 tin aprisi ile kac gram ticari asetik asit (ktitlece
%97 C2H402) tepkimeye girmelidir?
C2H402 + PC13 —4 C2H3OC1 + H3P03 (e§itlenmedi)
•
• gunu varsayma.
(a) CH4 + C12 CH3C1 + HC1
(b) CH3C1 + C12 CH2C12 + HC1
Tepkime (1) de 112 g CH4 ile C12(g) ain &wig ahndigin-
da, ikinci tepkimede kac gram CH 2C12 (Aqui.?
73. Bir bile§igin analizinde kullanilabilmesi icin bir kimyasal
tepkimenin veriminin %100 olmasi esastir. Fakat bir bile-
§igin sentezinde bu asla beklenemez. Bunun nedenini
74. Ornek 4-11 de tanunlanan Ag2CrO4(k) i coktiirdtigtintizti
varsayunz. 2,058 g gokelek elde edersek, hemen hemen saf
Ag2CrO4(k) oldugunu iddia edebiliriz. Fakat 2,112 g elde
edersek, saf olmadigindan emin olabiliriz. Bu farki •

Ardiik Tepkimeler, EFamanli Tepkimeler
75. Kiitlece %64,8 Mg(OH) 2 ye %35,2 MgCO3 igeren 425 g hk
bir kan§imin tepkimesinde kag gram HC1 kullanmak gere-
kir?
Mg(OH)2 + 2 HC1 —> MgC12 + 2 H2O
MgCO3 + 2 HC1 —> MgC12 + H2O + CO2(g)
76. Mutfak gazi kfitlece %72,7 propan (C3H8) ye %27,3 bit-
tandan (C4Hio) meydana gelir. Bu gaz kart immin 406
graminin tam yanmasmdan kag mol CO2(g) elde edilebilir.
(Ipucu: Aym anda meydana gelen iki yanma tepldmesi igin
e§itlikler yaziniz.)
77. Eskiden sogutucu olarak yaygm §ekilde kullanilan diklor-
diflormetan a§agidalci tepkimelerle elde edilebilir.
CH4 + C12 —> CC14 + HC1 (e§itlenmedi)
CC14 + HF --> CC12F2 + HC1 (e§itlenmedi)
Ikinci tepkimeden 2,25 kg CC12F2 elde etmek igin, bi-
rinci tepkimede kag mol C12 diketilmelidir? Birinci tepid-
meden olu§an turn CC14 tin, ikinci tepkimede harcandigini
varsayiniz.
• 78. Eta= yanmasmdan olu§an CO2(g) gazi, Ba(OH) 2 gozelti-
sinden 0,506 g BaCO3(k) goktUriiyor Yanan etamn (C2H6)
kiitlesi ne kadar olmahchr?
Butfinleyici ye heri All§tirmalar
81. A§agidaki tepkimeler igin kimyasal e§itlilder yaziniz.
(a) Kireg ta§mm (kalsiyum karbonat), isitilip (kalsinas-
yon) kalsiyum oksit ye karbon dioksit vermek tizere bo-
zunmasi.
(b) cinko sulfur cevherinin havada isitihp (kavurma i§le-
mi) ginko oksit ye ktildirt dioksit gazma donti§ttirtilmesi
(havadaki oksijen gamin tepkimeye girdigine dikkat edi-
niz).
(c) Propan gazimn (C3H8), karbon monoksit gazi ye hid-
• rojen gam kan§imi vermek tizere, gaz halindeki su ile etki-
le§tirilmesi (Bu kan§ima su gazi adi verilir ye pek gok de-
gi§ik kimyasallann endiistride tiretilmesi igin kullanihr)
(d) Kukurt dioksidin sodyum sulfur ye sodyum karbona-
tin sulu cozeltisinden gecirilmesi, sulu sodyum tiyosfilfat
gozeltisi ye karbon dioksit gam olumasi.
82. A§agidaki tepkimelerin kimyasal e§itliklerini yaziniz.
(a) Tri kalsiyum fosfat ile silisyum dioksit ye karbon
ye kalsiyum silikat (C aSiO3), fosfor (P4) ye karbon
monoksit elde ediliyor. Bu fosfor ile klor eddle§tiriliyor ye
fosfor triklortir olquyor. Bu fosfor trildoriir de su ile fos-
foroz aside donti§tilniltiyor.
(b) Bahr metalinin oksijen gazi, karbon dioksit ye su ile
bazik ye§il balcir karbonat, Cu 2(OH)2CO3, olu§turmak tize-
• re tepkime vermesi (Bahce kapisindaki bronz heykel tize-
rindeki tabaka veya ye§il ktif olu§umundan sorumlu tepki-
me.)
Biitanleyici ye Beni Alormalar 135
C2H6(g) + 02(g) —4 CO2(g) + I-120(s) (e§itlenmedi) •
CO2(8) + Ba(OH)2(aq) —4 BaCO3(s) + H20(s)
79. Deniz suyundan iyot elde etmek igin a§agidalci yontem uy-
gulanmi§tir.
sodyum iyodur + giimii§ nitrat —>
giimii§ iyodur + sodyum nitrat
Ora§ iyodiir + demir --> demir(II) iyodtir + gihnii§
demir(11) iyodtir + klor gazi —>
demir(III) klor + kati iyot
tigtincti basamakta bir kilogram iyot elde etmek igin kag
gram 011114 nitrat gereklidir?
80. NaBr fotograkilikta kullanilan AgBr tin elde edilmesinde
kullanihr ye a§agida verilen tepkime serilerine gore tired-
lir. ectincti basamakta 2,50 X 103 kg NaBr elde etmek igin
birinci basamakta kag kg Fe harcanir?
Fe + Br2 —> FeBr2
FeBr2 + Br2 —> Fe3Br8 (e§itlenmedi) •
Fe3Br8 + Na2CO3 —4 NaBr + CO2 + Fe304
(e§itlenmedi)
(c) Beyaz fosfor ye oksijen gazi tepkimeye girerek tetra-
fosfor dekoksit veriyor. Bu fosfor oksidi de su ile etkile§e-
rek fosforik asidin sulu gozeltisini olu§turuyor.
(d) Kalsiyum hidrojen fosfat sodyum hidrojen karbonatla
(bikarbonat) tepkiyerek (tri) kalsiyum fosfat, (di) sodyum
hidrojen fosfat, karbon dioksit ye su veriyor (kekler, ek-
mekler ye biskiiilerde kabartma tozlannin temel tepkime-
si).
•
83. 400 °C da Fe203(k) tizerinden H2 gazi gegiriliyor. %72,3 Fe
ye %27,7 0 igeren siyah bir kahnti ile birlikte su buhan
olupyor. Bu tepkime igin denlde§tirilmi§ bir
niz.
84. Kiitlece %36,5 S igeren bir demir stilftir 02(g) iginde isiti-
liyor ye kiitlece %27,6 0 igeren bir demir oksit ile kiiktirt
dioksit olupyor. Bu tepkime igin denlde§tirilmi§ bir denk-
lem yazimz.
(Ipucu: cizelge 3.1 den tahmin edebileceginiz oksit ye sill-
flirtin formtilleri gerekli degildir, verilen ktitlece ytizdeler-
den bulunabilir.)
85. 1,52 ppm Na igeren, NaC1(aq) tin molaritesi nedir? [Sod-
yumun sadece NaC1 den geldigini ye gozeltinin yogunlu-
gunun 1,00 g/mL oldugunu clii§fintintiz. Milyon basin ta- •
necik sozcugunu milyon g gozelti ba§ma g Na = (g Na/10 6
g gozelti) anlaminda alimz)
86. 2,35 ppm Ca igeren bir cozeltinin 50,0 L sinde kag mg
Ca(NO3)2 mevcut ohnalichr?
 136 Boltim 4 Kimyasal Tepkimeler
(Ipucu: Ahstirma 85 e balumz)
87. Ince bir aluminyum tabaka uzerine 12,0 M HC1 cozeltisin-
den bir damla (0,05 mL) damlatthyor. Turn asidin tepki-
•
me verdigini ve aluminyum tabakayi cortip deldigini dtisti-
ntintiz. Olusan boslugun cm2 olarak bilytikltigii ne olacak-
tir? (Al nin yogunlugu 2,70 g/cm 3, tabakanm kalmligt 0,10
mm).
2 Al(k) + 6 HC1(aq) 2 A1C13(aq) + 3 H2(g)
88. Ktictik bir cinko parcasi 50,00 mL 1,035 M HC1 cozeltisin-
de cortilmektedir.
ZnC12(aq) + H2(g)
Zn(k) + 2 HC1(aq)
Tepkimenin sonunda 50,00 mL lik ornegin derisimi yeni-
den tayin edilmis ye 0,812 M HC1 oldugu bulunmustur.
coziinen cinkonun kiitlesi nedir?
89. cozeltinin mL sinde 2,37 mg N iceren 1,00 L lik bir cozel-
ti elde etmek icin 0,712 M NH 4NO3 cozeltisinden kac mL
ahmp su ile seyreltilmelidir?
90. Bir deniz suyu orneginin, kiitlece %2,8 NaC1 icerdigi ye
• yogunlugunun 1,03 g/mL oldugu bulunmustur. NaC1 tin
sudaki doymus cozeltisi 5,45 M NaC1 icerir. 1,00 X 10 6 L
deniz suyundan NaC1 colcmeye baslamadan once, ne ka-
dar su buharlashrmak gerekir? (Doygun cozen, maksi-
mum miktarda cortinen madde icerir).
91. 99,8 mL lik cozelti kiitlece %12,0 KI igermekte olup, yo-
gunlugu 1,093 g/mL dir. Bu cozelti, kiitlece %14,0
Pb(NO3)2 iceren ye yogunlugu 1,134 g/mL olan 96,7 mL
lik cozeltiye ilave ediliyor. Olusan PbI2(k) tin ktitlesini he-
saplaymtz?
Pb(NO3)2(aq) + 2 KI(aq) PbI2(k) + 2 KNO3(aq)
92. HC1(aq) ile CaCO3(k); CO2(g), H2O ye CaC12(aq) vermek
tizere tepkimeye girer. 45,0 g CaCO3(k) ornegi, ktitlece
%25,7 HC1 igeren ye yogunlugu 1,13 g/mL olan 1,25 L lik
HC1(aq) cozeltisi icine ilave ediliyor. Tepkime tamamlan-
Mgmda cozeltideki HC1 un molaritesi ne olacaktir? (co-
• zelti hacnumn sabit kalchgnu
93. 2,05 g hk bir demir-aluminyum alas= (Ferroaluminyum)
ornegi, assn miktarda HC1 cozeltisinde cortiltiyor ye 0,105
g H2 gazt olusuyor. Ferroaluminyumun yitzde bilesimi ne-
dir?
Fe(k) + 2 HC1(aq) -4 FeC12(aq) + H2(g)
2 Al(k) + 6 HC1(aq) -4 2 A1C13(aq) + 3 H2(g)
94. 0,155 g hk bir Al - Mg alasmu HC1 cozeltisinin wrist ile
tepkimeye giriyor ve 0,0163 g H2 olusuyor. Alasrmdaki
Mg ytizdesi nedir?
[Ipucu: (4.2) ye benzer esitlikler yazmal
95. Bir organik sivirun metil alkol, etil alkol veya bu ikisinin
kansum oldugu dtistiniililyor. 0,220 g spit ornegi gin mik-
tarda 02(g) icinde yakihyor ve 0,352 g CO 2(g) olusuyor. Bu
• ssys saf bir alkol miidtir yoksa bir kansim msdsr, bulunuz.
96. Etil alkoltin, C2H5OH, tiretiminde yan Odin olarak dietil
eter. (C2H5)20, olusur. Bu islemin iinintinden 1,005 g hk bir
ornegin tam yamnast sonucu 1,963 g CO2 elde ediliyor. Bu
ornekteld (C2H5)20 ye C2H5OH sn Ictitlece ytizde bilesimi
ne olmalichr?
97. Uygun kosullarda, baker sfilfat, potasyum kromat ye su
tepkime vererek Cu'2, Cr042 ye OH- iyonlan igeren bir
bilesik olusuruyor. Bilesigin analizi %48,7 Cu +2 , %35,6
Cr042 ve %15,7 OH- icerdigini g8steriyor.
(a) Bu bilesigin kaba formiiliinti bulunuz.
(b) Bu tepkime icin uygun bir esitlik yaznuz. •
98. Ktitlece %34,62 C; %3,88 H ye %61,50 0 iceren malonik
asidin tam yanmasmi gosteren kimyasal bir esitlik yaznuz.
99. 4,800 g H2(g) ye 36,40 g 02(g) kansirm tepkimeye soku-
luyor.
(a) Bu tepkime icin denldestirihnis bir esitlik yazimz.
(b) Tepkimeden sonra hangi maddeden ne kadar artar?
(c) Tepkimeden Once ye sonra maddelerin toplam kiitle-
sinin aym oldugunu gosteriniz.
100. cok pahah bir Icimyasal .madde olan nitrat, nicel
analizlerde yararhchr. O Ozel bir analiz icin bir ogrenci
0,0750 M AgNO3(aq) dan 100,0 mL ye gereksinim duyu-
yor. Fakat elinde ancak 60,0 mL 0,0500 M AgNO 3 co-
zeltisi varchr. 100,0 mL taze cozelti hazirlamak yerine,
mevcut cozeltiden (1) pipetle tam 50,00 mL celcip, 100,0
mL lik bir erlene koymaya (2) miktarda AgNO 3 almak ye
(3) olusan cozeltiyi tarn 100,00 mL ye seyreltmek icin
ktitlece ne kadar AgNO3 gerekir?
101. Bir tepkime kabinda kiiktirt (S 8) ye klor kanstinhrsa, •
tek Orlin disulfur diklortirdiir. Bu baslangic kansiminda
S8 moleldilleri san kiirelerle ye klor molekiilleri yesil
kfirelerle gosterilmistir.
• O
• 000
0••0
Bir miktar distilftir diklortir (lcirrruzi ktireler) olustuktan
•
sonra, tepkime kabi icerigini en iyi asagidaldlerden han-
gisi gosterir?
0• •
• •
ED 0 0 0 •
0 0 0 40•
(a) (b)
04
0 oa 00?
• e ‘il0
(c) (d)
•

102. Sayfa 8 deki 5ekil 1-5 i gozoniine alarak, eger amonyum
dikromat tek tepken ye krom (III) oksit ile su iki tiriinse,
nicin azot ta§iyan olasi tek uriin azot gazidir, aciklaymiz.
Bozunan amonyum dikromatin kilogram ba§ma kac gram
azot olu§ur?
• 103. tic kaynaktan olabildigince fok 1,25 M hk tire
[CO(NH2)2(aq)] elde edilmek isteniyor: 345 mL 1,29 M
CO(NH2)2 , 485 mL 0,653 M CO(NH2)2 ye 835 mL
0,775 M CO(NH2)2 . Bu nasal yapilabilir? Boyle bir c6-
zeltinin hacmi en fazla ne kadar olabilir?
104. Ilmenit minerali, FeTiO3 beyaz bir pigment olan titan di-
oksit icin Onemli bir kaynaktir. Bu mineralden titan diok-
sit eldesinin birinci adrrm, ilmenitin siilfiirik asit ye su ile
tepkimeye sokularak TiOSO 4 ye demir(II) sulfat hepta-
hidrat olu§turulmasidir. Bundan soraki basamaldar sonu-
cu titan dioksit elde edilir. 1,00 X 10 3 kg ilmenitten kac
kg demir (II) sulfat heptahidrat elde edilir?
105. 104. soruyu gozontine alma ilmenit cevherinden elde
edilen demir (II) sulfat heptahidrat cevreye atilmaz,15th-
larak su cilcarihr ye susuz demir (II) siilfata donii§tiirtiliir.
Daha fazla isitihrsa, demir (HI) oksit, kukurt dioksit ye
oksijen gazma bozunur. Demir (III) oksit demir ve celik
• dretiminde lcullamhr. 1,00 X 103 kg demir sulfat hep-
tahidrattan kac kg demir (III) oksit elde edilir?
Ozellikli Sorular 137
106. 104. ye 105. sorulardan yararlanarak, 1,00 X 103 kg il-
menit cevherinden aciga cikan toplam kiildirt dioksitten
kag kg H2SO4(s) elde edilebilecegini bulunuz.
107. Melamin, [C3N3(NH2)3] yamtincilar ye recinelerde kul- •
lamhr. Yalmzca iireden, [CO(NH2)2] cilularak iki adim-
da sentezlenir. Araiiriin izosiyanik asittir, [HNCO].
Amonyak ye karbon dioksit gazlan yan iiriinlerdir.
(a) net tepkimenin e§itligini yazip denlde§tiriniz.
(b) Net tepkime verimi %84 ise, 100,0 kg iireden ne ka-
dar melamin elde edilebilir?
108. Akrilonitril yapay lifler, plastikler ye lastik tiretiminde
kullanilu Akrilonitrilin kendisi propilen (propen), amon-
yak ve oksijenden cilularak, a§agidaki model tepkimeye
gore elde edilebilir.
+
(a) Bu tepkimenin denldqtirilmi§ e§itligini yazimz
(b) Bu tepkimenin gercek verimi, 1 pound propilen ba-
•
§ina 0,73 lb alcrilonitrildir. 1,00 ton (2000 lb) akrilonit-
ril elde etmek icin gerekli amonyagin kiitlesi en az ne
kadar olmalidir?

Ozellikli Sorular

109. cozeltide bulunan tiirlerin deri§imini belirlemek, ozel- Kursun Nitratin Kursun iyodiirtin
likle karma§ik bir tepkime yolu izleyen biyolojik Wrier- Deney Kittlesi, g g
de, cogu kez zordur. Deri§imin belirlenmesinde tutula-
cak yollardan biri i§aretlentni§ molekullerle seyreltmek- 1 0,500 0,692
•
tir. Biz burada molekiil yerine batik alacagiz. 2 1,000 1,388
• Bir balilcci Idictik bir goldeki bahk sayisim bilmek is- 3
4
1,500
3,000
2,093
2,778
tiyor. Balikci 100 adet bahgi i§aretliyor ye gole sahveri- 5 4,000 1,391
yor. Batik gole dagilmcaya degin bekledikten sonra,
tutmaya ba§hyor. Tuttugu 18 bahktan be§inin i§aretli
oldugunu g6riiyor. Bu goldeki toplam bahk sayisi ne ka- (a) Kursun iyodiiriin kutlesini, kur§un nitratm kiitlesine
dardir? kar§i grafige geciriniz ye noktalan birle§tiren uygun egri
ya da egrileri ciziniz. Elde edilebilen cokelegin kiitlesi en
110. Kursun nitrat ve potasyum iyodtir sulu cozeltide tepkiye- fazla ne kadardir?
rek, sari kur§un iyodiir cokelegini veriyor. Bir seri deney- (b) En fazla cokelek nicin tepkenler stokiyometrik mik-
de, tepkenlerin kiitleleri degi§tigi halde, toplam kiltleleri tarlarda iken elde edilir? Bu sitolciyometrik oranlar (1)
5,000 g da sabit tutuluyor. Kursun iyodiir silzillerek ahm- kiitlece ye (2) molce nedir?
yor, kurutuluyor ye tartihyor. Elde edilen veriler a§agi- (c) (b) Yamtuuzm kesinligini smirlayanlar nelerdir, acikla-
dalci listede veriliyor. ymiz. •
•
 138 Boliim 4 Kimyasal Tepkimeler

111. Is dtinyasinda girdiler (tepkenler) ile uriinlerin dengelen-

mesi gerektigi bazi durumlarla karsilasdir. Ornegin, bir
• firma tic farkh renkte (kirmizi, mavi ye yesil) boncuk kul-
lanarak kolye uretiyor olsun. Her bir kolye, asagidalci gi-
bi 70 boncuk icersin. Firmamn elinde 8 kutu kirrmzi, 10
kutu yesil ye 11 kutu mavi boncuk bulunsun. Boncuk ku- •
tulan 10,0 ar kilo; boncuklann ortalama kiitleleri: Icrini-
zi, 1,98g, mavi 3,05g, yesil 1,82 g olsun.
(a) Bir kolye olusturan boncuklann "denldestirilmi§ esit-
ligini" yaziniz.
(b) Mevcut girdilerden kag tane kolye yapilabilir?
(c) Yamtuuzm kesinligini sinirlayanlar nelerdir, acrkla-
yrmz?.
Trona Yemek sodasi
Na2CO3 NaHCO3 2H20 NaHCO3

Size, bin fabrikada tiretihnis, digeri trona'dan elde edil-

112. Yemek sodasi, NaHCO3 , soda Milli denen sodyum kar-
bonattan elde edilir. Soda kiilii su iki yoldan bin ile elde
edilir: Karbon dioksit, amonyak, sodyum kloriir ye su-
dan cilularak, belli bir islemle tiretilir. Diger yol trona
(soldaki fotograf) minerali halinde dogadan cdcanlmasi-
dir. Soda kiilu ister dogadan crkanlsrn, isterse fabrika-
larda uretilsin, suda gortiliir ve icinden karbon dioksit
gecirilir. Bu durumda cozeltiden sodyum bikarbonat,
NaHCO3 , Coker.
mis iki sodyum bikarbonat ornegi veriliyor ye hangisinin
daha saf oldugunu bulmaniz isteniyor. Safsizligm sodyum
karbonat oldugu da size soyleniyor. Ornelderi hidroldorik
asitle muamele ederek butun sodyum karbonat ye bikarbo-
natlan sodyum klortir, karbon dioksit ye suya donii§ttirme-
ye karar veriyorsunuz. Sonra da, sodyum klorurdeki klorii-
ril, ortama gtimiis nitrat ekleyerek, gtimiis kloriir seklinde
coktiirilyorunuz.
Tronadan elde edilen, 6,93 g yemek sodasi 11,89 g gii-
mils klortir veriyor. fabrikada iiretilen ornegin, 6,78 g 1 da
11,77 g giimiis kloriir olusturuyor. Hangi yemek sodasi da-
ha saftir, yani hangisinde %NaHCO 3 daha fazlachr?

•
A
 Sulu cozelti
• Tepkimelerine
Giri§
5 1 Sulu Cozeltilerin Dogasi
-

5 2 cokelme Tepkimeleri
-

5 3 Asit-Baz Tepkimeleri
-

5 4 Yiikseltgenme-Indirgenme:
-

Bazi Genel Ilkeler

• 5 5 Yiikseltgenme-Indirgenme
-

Tepkimelerinin
Denkle§tirilmesi
5 6 Yiikseltgenler-Indirgenler
-

5 7 Sulu cozeltilerin
-

Stokiyometrisi:
Titrasyonlar
n Ozel Konu Suyun
Anulman

Saydam ye renksiz kur§un nitrat ye potasyum iyoduriin sulu gozeltileri kamtml-

digi zaman sari bulut renginde kati kur§un iyodur olu§ur. cokelme tepkimeleri bu
• Whim iginde incelenen tic tepkime tfirtinden biridir.

B it genel kimya ogrencisinin, kimyasal tepkimenin olu§tuguna da-

ir gorebilecegi ba§lica karat belki de cokelek olu§umudur. Bir cozelti-
de bulunan bazi iyonlann tayin yontemi coktiirme i§lemine dayamr.
Ornegin, bir §i§ede su mu yoksa baryum kloriir mu bulundugunu anla-
mak icin, bu sivinin kiiciik bir miktanna bir iki damla giimii§ nitrat co-
zeltisi damlatiriz. Eger beyaz bir kati olu§ursa (AgC1) elimizdeki ornek
bir baryum kloriir cozeltisidir. Bir degi§me olmazsa ornegimiz sudur.
Bu ilk boliimde inceleyecegimiz konu cokelme tepkimeleridir.
Mg(OH)z (k) suda coziinmez. Fakat HC1(aq) ile bir asit tepkimesi vere-
rek coziiniir. Bu tepkime, midemizde bulunan asitin a§insini notiirle§- •
• tiren magnezya siitiiniin verdigi tepkimenin aynisidir. Magnezya siitii-
niin ana bile§eni olan magnezyum hidroksit bir bazdir. Bu boliimde in-

139
 140 Mum 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4

celeyecegimiz ikinci konu ise asit-baz tepkimeleridir. ectincii konumuz indirgen-

me-yilkseltgenme tepkimeleri olacaktir. Bu tepkimeler organizmalardaki tepkime-
• lerden, kimyasal maddelerin tiretimine, tekstil maddelerinin agartilmasina, suyun
antilmasma ye zehirli kimyasal maddelerin uzakla§linlmasma kadar, ya§amin bii-
tan evrelerinde kullamhr. •
5-1 Sulu cozeltilerin Dugan
Sulu cozelti tepkimeleri tic bakimdan onemlidir: (1) su hem cok ucuzdur, hem de
pek cok bile§igi cozer, (2) suda cozilnen bile§iklerin cogu iyonlanna aynhr ye bu
iyonlar kimyasal tepkimelerde rol alit, (3) sulu cozeltiler deniz suyundan canh sis-
temlere degin her yerde bulunur.
Bir cozeltinin molektil dtizeyinde olu§umunu kafamizda canlandirahm. cozel-
tideki molektillerin bilytik kismi genel olarak coziicti molektilleridir. Bunlar olduk-
ca stluvk bir bicimde istiflenmi§fir. Bu durumu daha iyi acildayabilmek icin Sekil
5-la daki temsili anlatima bir goz atalim. coziinen madde parcaciklan molekiiller
veya iyonlar halinde, corticil molektilleri arasina rastgele dagilim ye daha az sa-
• yidadir. Oksijenin bir sulu cozeltisinin temsili durumunu Sekil 5-lb deki gibi ka-
famizda canlandirabiliriz.
Daha onceki boltimlerde iyonlann, elektron ahnmast ya da elektron verilmesi ile
ortaya cikan negatif veya pozitif yfildti atom ye atom gruplan oldugunu gormil§-

(a) (b)
• ♦ 5EKIL 5-1 Suyun ye sulu sozeltinin molekul gorunumu
(a) Su molektilleri sivi su ortaminda sdu§ik dtizen icindedir. (b) Suda cortinen oksijen
molektilleri birbirinden uzakta ye su molekulleri tarafinda ayn tutulmaktadir.

Elektrik
kaynagi
0 rolit sulu cozeltide lasmen iyonla§ir ye elektrigi iyi iletmez (Sekil 5-3c).
Grafit
cubuk
• SEMI_ 5-2
Sulu cozelti icinde elektri§in
iletilmesi
Elektrot adi verilen iki grafit cu-
buk cozelti icine dalchnlnu§lir.
Bir diS elektrik kaynagi elekt-
ronlan bir grafit cubuktan ceker
ye diger grafit cubuk iizerinde
gondenr. Sonucta bir grafit cu-
buk iizerinde pozitif, diger grafit
cubuk iizerinde negatif elektrik
yukii olu§ur. cozeltide bulunan
pozitif iyonlar (katyonlar) nega-
tif elektroda yada katoda; negatif
iyonlar (anyonlar) da pozitif
elektroda ya da anoda dogru ce-
kilir. Boylece elektrik yiikii,
iyonlann goc etmesi suretiyle,
cozelti tarafindan ta§imr. Elekt-
riksel iletkenligin diger dnemli
ozellikleri, iletkenligin elektrot-
lar ye cozelti arasmdaki dunimu-
• nu da icerecek §ekilde Bairn 21
de incelenecektir.
5 1
- Sulu cozeltilerin Dogasi 141
Mk. Buna gore pozitif yiiklii Mg+ 2 iyonu, Mg atomunun iki elektron kaybetmesi
ile olu§ur. Cl iyonu ise bir Cl atomunun bir elektron kazanmasi ile meydana gelir.
Cc 0 atomu ye bir N atomu bir araya geldiklerinde fazladan bir elektron alarak •
nitrat, NO iyonunu verirler.
Elektrik yiiktinii elektronlar vasitasi ile ileten metallerin aksine, iletken sulu co-
zeltiler elektrik yiikiinti iyonlar vasitasi ile iletirler. Saf su, cok az iyon icerdigin-
den, elektrigi iletmez. Ama bazi cortinenler su icinde iyonlanna aymirlar ye sulu
cozeltiyi iletken hale getirirler. Bu cortinenlere elektrolitler denir. Sekil 5-2 de
iyonlann elektrigi nasil ilettikleri gosterilmi§tir. Sekil 5-3 gibi bir dtizenek kulla-
narak, bir cozeltinin elektrigi ne kadar iyi ilettigini olcebiliriz. Elde edecegimiz ve-
rilere gore, cortinenleri iletken olmayan, zayif iletken ye kuvvetli iletken diye
• Lamba yanmaz. Oyleyse iyon mevcut degildir (eger varsa da deri§imi cok az-
dir). Elektrolit olmayan bir bile§ik iyonla§maz ve elektrigi iletmez (Sekil 5-3a).
• Lamba parlak !plc verir. Oyleyse sulu cozeltideki iyonlann deri§imi fazIadir.
Kuvvetli elektrolit olan bile§ilder sulu cozeltilerde tamamen iyonla§fflar ye
elektrigi iyi iletirler (Sekil 5-3b).
•
• Lamba soluk qtk verir. Oyleyse cozeltideki iyon eri§imi dusuktur. Zayif elekt-
A§agidaki genelle§tirme, sulu cozeltide bir bile§igin elektrolit olmadigma, kuv-
vetli ,elektrolit olduguna ya da zayif elektrolit olduguna karar vermemize yard=
eder.
• Hemen hemen butun coziinebilen iyonik bile§ikler ye az sayida molektil yapismda-
ki bile§ik kuvvetli elektrolittir.
• Molektil yapismdaki bilesiklerin pek cogu ya elektrolit degil, ya da zayzf elektrolit-
tir.
Simdi bu tic tip bile§igi kimyasal e§itliklerle gosterelim. tyonik bir bile§ik olan
MgC12 tin suda cortinmesini §Elyle yazabiliriz. •
MgC12(k) H2o> Mg2+(aq) + 2 CV(aq)
Bu e§itlik bize biittin MgC12 formal birimlerinin sulu cozeltide iyonlanna aynkh-
gini gosterir. Oyleyse MgC1 2 (aq)un en iyi ifadesi Mg 2+(aq) + 2C1-(aq) diir.*
Molektil yapisinda olmasina kar§in, giiclii bir elektrolit olan hidroklorik asidin,
HC1(aq), sulu cozeltisi icin de §u e§itligi yazmak yerinde olur.
HC1(g) H2o H+(aq) C1(aq)
Demek ki HC1(aq), H+(aq) + C1-(aq) diir.
•
* Kuvvetli bir elektrolitin sulu gOzeltisinde tumuyle iyonlanna ayn§tignu soylemek iyi bir yaldapm-
sa da, olayi biraz basite indirgemektir. Gercekte bazi anyon ye katyonlar cozelti icinde birbirine yak-
la§arak iyon giftleri verebilirler. Ama bizim kullandigirmz gozelti deri§iminde iyon giftleri oldukga
azdir ye iyonlqmanin tam oldugunu kabul etmek deneylerimizde yanli§ sonuc vermez.
 142 Bohim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4
•
(a)
UNUTMAYINIZ ►
corticii molekiilleri yogun bir
bicimde istiflenmitir. ekil 5-3
teki gibi diyagramlarda corticti-
leri genellikle renkli zeminlerle
gosterecegiz. Bu baglamda sade-
ce coziinen madde parcacildan
temsili olarak gosterilmi§tir.
• Hidrojen katyonu, iizerinde yogun ara§tirmalar yapilan ilginc bir tiirdiir. ciplak
Hidronyum iyonu
H30+
Hidratla§rni§ proton
• H904+
♦ Hidratlamq proton
Hidronyum iyonu, H 30+, elekt-
rostatik cekim yoluyla, diger su
molekiilleri ile etkile§ir.
•
(b) (c)
♦ $EK1L 5-3 Oc tip elektrolit
(a) Bu durumda iyonlar mevcut degil, yalmzca molekuller vardir. Metanol (metil alkol),
CH3OH, sulu ortamda elektrolit degildir. (b) Bu §ekilde goriilecegi gibi, cortinen tama-
men iyonlax. Bu tiir bir bile§igi simgeleyen MgC12 kuvvetli bir elektrolittir (c) Burada
ise cortinen maddenin btiyiik bir kismi molektil halindedir. cok az kismi iyonlanna
ayn§rm§tir. CH3COOH sulu cozeltide zayzf bir elektrolittir. iyonla§an CH3COOH mole-
kiilleri CH3C00- ve H+ iyonlan verirler. Ardmdan iyonlan H2O ile biti§mek sureti ile
hidronyum, H30+, iyonlanm olu§tururlar.
bir W iyonu, etrafindaki su molektilleri ile etkile§en cok kiiciik bir parcaciktir. Bu
basit hidrojen iyonu H+ sulu ortamda bulunmaz. Gercekte bir H+ iyonu, yakimnda- •
ki H2O ile birle§erek hidronyum iyonu, H30+, meydana getirir. Bu H30+ iyonu da
yine yakmindaki diger su molekiillerine baglanarak HSO2+, 11703+, H904+ gibi tiir-
leri olu§turur. Bu tepkimelere hidratlaima denir. Genel olarak biz hidratla§m§ pro-
tonu kisaca H+(aq) olarak gosterecegiz. Protonla bir tek su molektiltintin etldle§i-
mini vurgulamak istedigimiz zaman H30+(aq) yazacagiz. Bu etkile§imlerin temel-
leri Bohim 13 to ele almacak ye &Mum 17 de ise genic capta kullanilacaktir.
Zapf elektrolitlerde iyonlanna ayn§ma tepkimesi tam olmaz. cozelti icinde co-
ziinen ancak bir kismi iyonlapr. Bu nedenle e§itlik sift okla gosteri-
lir.
HC21-1302(aq) 1-1+(aq) C2H302 (aq)
gift ok tepkimelerin tersinir oldugunu belirtir. cozeltide kimi HC2H302
2H30i iyonlan verilirken, kimi H+ ye C21-1302 iyonlan
iyonla§rkH+veC da bir-
le§erek HC2H302 molekiiliinii verirler. Fakat verilen bir asetik asit cozeltisinde
•
iyonla§mi§ asetik asit ile iyonla§mami§ asetik asidin goreceli oram sabit kahr.

UNUTMAYINIZ ► Cozeltide HC2H302 molektilleri baskindir ye bu yitzden cozelti 1-1*(aq) + HC 2H 3 02
Asetik asidin degi§ik formtilleri
yazilabilir. C2H402 formtiliinde
hidrojenler arasinda bir fark
gOrtilmemektedir. HC 2H302 for-
• mtiltinde ise iyonla§abilen bir
hidrojen oldugu anlaphyor.
CH3COOH ve CH3CO2H for-
mtillerinde ise iyonlapbilen bir
hidrojen atomu karboksil
grubunun ucunda bulunur.
• lanacagini belirtmektedir.
• = 0,0330 M
• (b) Eger suda florur iyonu CaF2 ile saglanirsa, 1,00 X 106 L suda bulunabile-
5-1 Sulu cozeltilerin Dogast 143
eklinde degil HC2H302 (aq) §eklinde gosterilir. Eger belli bir C 2H302 grubunu ayi-
rip belli bir surede gozleyebilseydik, bu grubun ara sira C 21-130i iyonu §eklinde ol-
makla birlikte, daha cok HC 2H302 biciminde bulundugunu gorecektir.
•
Elektrolit olmayan bir molektiliin coziindtigti sulu ortamdaki yazih i ise son de-
rece basittir. Ornegin, CH 3OH gibi bir elektrolit olmayan madde icin sulu cozelti
yazthst CH3OH (aq) §eklindedir.
Sulu cozeltilerin dogasi haldundaki bu yeni bilgilerle cozelti der4imleri icin ya-
rarli bir simge olu§turabilir. 0,0050 M MgC12 cozeltisinde MgC12 nin tamamen ay-
rtsttgtm bu durumda her Mg' iyonuna kar§ilik iki Cl - iyonunun olu§-
tugunu &Wilt% Oyleyse cozeltinin iyon deri§imlerini 0,0050 Mg" ye 0,0100 Cl -
eklinde yazmamiz dogru olur. Buradan itibaren der4im kavrammi kowli paran-
tezle gosterecegiz. Boylece der4im ifadesi [Mg2 1 = 0,0050 M §ekline
Bu durumda yukaridaki aciklamalar dogrultusunda ifadeleri toplu olarak ya-
zahm:
0,0050 M MgCl2 : [Mg2+] = 0,0050 M [Cr] = 0,0100 M [MgCl 2 ] = 0 M
Genel olarak [MgC1 2 ] = 0 §eklinde bir gosterime ba§vurmayiz. Ancak burada
MgC12 nin cozeltide hic bulunmadigi vurgulanmak isteniyor. •
Ornek 5-1 kuvvetli bir elektrolit cozeltisindeki iyon deri§imlerinin nasil hesap-
ORNEK 5-1
Kuvvetli Elektrolit Clizeltisinde Dericimlerin Hesaplanmast. 0,0165M Al2(SO4)3 (aq)
cozeltisinde aluminyum ye siilfat iyonlan deripmleri nedir?
cozum
Once cortinenin kuvvetli elektrolit olduguna karar vermek ye aymma esitligini yazmak
gerekir. cozunen iyonik bir bilepktir ye A1 3+ ye SO42- iyonlanna aynpr.
Al2(804 )3(k) 2
H O 2 A13±(aq) + 3 8042-(aq)
81mdi Al2(SO4)3 molaritesinden ye eptlikteki katsayi ili§kilerinden yararlanarak [A1 31
ye [SO42-] degerlerini bulabiliriz. 1 mol Al2(SO4)3 icinde 2 mol A13+ ye 3 mol SO42- bu-
lundugundan:
•
0,0165 mol Al2(SO4)3 2 mol A13+ 0,0330 mol A13+
= X
1 1 mol Al2 (SO 4 ) 1L
[80i ]
= 0,0165 mol Al2(SO4)3 3 mol SO4-
X = 0,0495 mol SO4
1L mol Al2(SO4 1L
= 0,0495 M
Ali§tirma A: Deniz suyundaki bapica iyonlar Na+,Mg 2+ ye Deniz suyu yak-
lapk 0,438 M NaC1 ye 0,0512 M MgC12 icerir. Deniz suyundaki Cl- iyonu molaritesi,
yani toplam [Cr] nedir?
A4tirma B: Bir su antma fabrikasmda sudaki florur iyonu deriPmini 1,5 mg F/L
miktanna ayarlamak icin su ortamma florur iyonu ekleniyor.
(a) Bu sulu ortamda florur iyonunun molaritesi nedir? •
cek CaF2 nin ktitlesi nedir?
 144 Bairn 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Girls
• NaC1 gibi bazi metal tuzlan suda cok iyi coziintirken, AgC1 gibi diger bazi metal
♦ Musluk suyunda Cl- iyonu
• icin bir nitel deney uygulamak
son derece kolaydir. Bunun icin
bir iki damla AgNO 3 (aq) cozel-
tisi damlatihr. Beyaz renidi
AgCl(k) cokeleginin olu§mast
Cl- varligint gosterir.
UNUTMAYINIZ ►
cortinmeyen katilan olu§turan
iyonlann varligim bilmemize
kar§m madde formtiltinti yazar-
ken bu iyonlann ytiklerini yaz-
maym. Yani biz AO- (k) yaz-
maw, aksine Agl(k) yazanz.
• El<11. 5-4
Bir iyodiir cokeli§i
AgNO3 m bir sulu cozeltisi, Nal
ctizeltisine eklendigi zaman, co-
ziinmeyen AgI(k) colcer.
5-2 cokelme Tepkimeleri
tuzlan cok az cortinen tuzlardir. Hatta AgC1 tin suda hic coziinmedigini soylemek
Bir cokelme tepkimesinde belirli katyon ye anyonlar birlerrek, cokelek
denen ye cozalmeyen iyonik bir kati verirler. cokelme tepkimelerinin laboratuvar
uygulamalanndan biri, bir cozeltide iyonlann var olup olmadigmin ara§linlmasi-
dir. Bu tiir kimyasal analizler gelecek boliimde incelenecektir. cokelme tepkime-
si bazi kimyasal maddelerin eldesi icin endiistride kullanihr. Ornegin deniz suyun-
dan magnezyum metalinin elde edilmesi i§leminde birinci basamak iyonlan-
mn Mg(OH)2 (k) §eklinde Bu lummdalci amacimiz cokelme tep-
kimelerini kimyasal e§itliklerle gostermek ve cokelmenin olup olmayacagim ongo-
rebilmek icin bazi kurallar cikarmakhr.
Net lyonik
Bir sulu cozeltideki giimii§ nitrat ye sodyum iyodurun tepkimesi sulu sodyum klo-
fur cozeltisi ye son giinni§ iyodiir cokelegini verir (ekil 5-4). Boliim 4 to goste-
rildigi gibi e§itligi yazarsak
AgNO3(aq) + Nal(aq) —+ AgI(k) + NaNO3(aq) (5.1)
elde edilir. Bu (5.1) e§itligini iyonik e§itlik yazma ilkelerini goz online alarak iyon- •
lar halinde ifade edebiliriz. ciinkii AgNO3(aq), NaI, NaNO3 bile§ikleri kuvvetli
elektrolitlerdir ye solu cozeltilerinde iyonlanna aynhrlar. Buna gore
Ag+(aq) + NO3(aq) + Na±(aq) + I-(aq) —> AgI(k) + Na"+"(aq) + NO3(aq)(52)
yaztlir (5.1) e§itligine "biitiinciil" yazih§, (5.2) e§itligine "iyonik" yazih§ diyebi-
liriz. Simdi (5.2) e§itliginin §u ilging ozelligine dikkat ediniz. Nalaq) ye NO (aq)
e§itligin her iki yamnda da gortilmektedir. Bunlar tepkimede degi§medigine gore
tepken degildirler. Biz boyle iyonlara gozlemci iyonlar deriz. Eger gozlemci iyon-
lan e§itlikten cikanrsak geriye net iyonik e§itlik kahr (5.3).
Ag±(aq) + I(aq) —+ AgI(k) (5.3)
Net iyonik tepkimeyi olu§turangercek kattltmct iyonlan icerir. Iyonlar ay-
n ayn ve Ag+(aq) gibi, ttim formiilde kati ye cozhnmeyen maddeyi ifade etmek
tizere Agl (k) §eklinde yazihr Net iyonik e§itlik de digerleri gibi hem atomlar hem
de yiikler bakimindan denk olmandtr. Bundan sonra bu boltimde yazilacak e§itlik-
ler net iyonik e§itlikler biciminde olacaktir.
cokelme Tepkimelerinin ongoriilmesi
A§agicla verilen sulu cozeltiler karonldigi zaman bir cokelmenin olup olmayaca-
gimn soruldug'unu varsayahm.
AgNO3(aq) + KBr(aq) --> ? (5.4)
Sonlyu yanitlamanm en iyi yolu (5.4) e§itligini iyonik halde yazarak i§e koyul-
maktir.
Ag+(aq) + NO3(aq) + K+(aq) + Br-(aq) —> ? (5.5)
Burada iki olasilik varchr. Ya ban anyon ye katyonlar bile§erek suda cortinmeyen •
bir kati (cokelek) verecek ya da boyle bir birlelme mihnkiin olmayacak ye coke-
lek olumayacaktir.
 5-2 cokelme Tepkimeleri 145

Laboratuvara girip deney yapmadan, hangi iyonik bile§iklerin suda coziintip

• cozunen bilesikler
► Bazi coziiniirluk kurallari.
► like olarak biitiin iyonik bile-
§ikler, cok az olmalda birlikte,
bile§ige bagh olarak, bir derece-
ye kadar suda cortintir. Bir kabul
olarak, eger bir madde litrede
0,01 mol den daha fazla coziin-
mtiyorsa, buna cortinmilyor di-
yebiliriz.
UNUTMAYINIZ ►
Iid iyon bile§igi bir cokelek
olu§turacagt zaman iyonlari
degi§tirirler. Ornegin KBr ye
AgNO3 olu§masi a§agiclaki gibi
bir degi§imle olur.
Br
Ag N O3
hangilerinin coziinmeyecegini ongormek icin bazi bilgilere gereksinim vardir. Bu
bilgilere coziiniirliik kurallari denir. Bazi basit cortintirliik kurallan a§agida veril-
mi§tir.
•
• alkali metallerin (grup 1) bile§ikleri ye amonyum (NH4)+ bile§ikleri,
• nitratlar, perkloratlar ye asetatlar
Biiyuk oranda &linen bile§ikler
• coziinmeyen Pb", Ag+ ye Hg2 i bromiir ye kloriirleri hark.; klortirler, bromiir-
ler, iyodOrler.
• Sr,+ Be., Pb", Hg2+2 siilfatlan hark. (CaSO4 suda az miktarda coziiniir) diger
stilfatlar
Biiyiik oranda cozfinmeyen bilecikler
• hidroksitler ye siilfiirler
(grupl metallerinin ye NH4 in hidroksitleri cozfultir. Grup 2 metallerinin siil-
•
fiirleri coziiniir. Ca', Sr+ ye Ba" hidroksitleri az coziintir.)
• karbonatlar ve fosfatlar
(grupl metallerinin NH4 fosfatlan ye karbonatlan coziiniir).
Bu kurallara gore, KNO3 (k) nin aksine AgBr (k) suda cortinmez, cokelek olu§-
turur. Bu durumda (5.5) denklemi iyonik bir e§itlik icin §u §ekli
Ag+(aq) NO3 (aq)K±(aq) Br-(aq) —> AgBr(k) K+(aq) NO3(aq)
aim Net iyonik bile§ik ise §oyleclir.
Ag+(aq) Br-(aq) AgBr(k) (5.6)
cokme tepkimeleri ile ilgili olarak Ornek 5-2 de yapilan tic ongoni,
Seidl 5-5 de deneysel olarak dogrulanmaktadir.
•

► 5EKiL 5-5
Ornek 5-2 de yap lan ongoriderin deneysel olarak
do§rulanmasi
(a) NaOH(aq), MgC12 (aq) cozeltisine eklenirse beyaz
Mg(OH)2 (k) cokelegi olu§ur. (b) Renksiz BaS(aq), ma-
•
• vi CuSO4(aq) cozeltisine katthrsa koyu renidi bir coke-
lek olu§ur. Bu cokelek beyaz BaSO4 ile siyah CuS(aq)
kammuchr. (c) Renksiz (NH4)2SO4(aq) cozeltisine renk-
siz ZnC12 (aq) katihrsa bir tepkime olmaz. (a) (b) (c)
 146 BoItim 5 Sulu could Tepkimelerine Giriq

ORNEK 5-2

• cokelme Tepkimesini Ongormede coziinierliik KuraIlan= Kullanilmasi: A§agidaki

durumlarda bir tepkime olur mu? Eger tepkime olursa, net iyonik e§itlik nasildir?
(a) NaOH(aq) + MgC12(aq) ---> ? •
(b) BaS(aq) + CuSO4(aq) ?
(c) (NH4)2SO4(aq) ZnC12(aq) —4 ?
cozum
(a) Ba*lica Na bile§ikleri suda cortindfigiinden, Na + cozeltide kahr. Mg2+ ile
OH- in birle§mesi suda coziinmeyen Mg(OH)2 bile§igini verir. Buna gore
2 Na+(aq) + 2 OH-(aq) + Mg2+(aq) + 2 C1-(aq) —>
Mg(OH)2(k) + 2 Na+(aq) + 2 Cr(aq)
► Deneyim kazandIca, gozlem-
ci iyonlan yazmaksizm, dogru- yazilabilir Gozlemci iyonlan gikartirsak
dan net iyonik e§itligi yazabile- 2 OH-(aq) + Mg2+(aq) —4 Mg(OH)2(k)
ceksiniz. net iyonik esitlik elde edilir.
(b) Ba2+, S2-, Cu2+' SO42- iyonlan bir araya geldiginde BaSO 4(k) ye CuS(k) bi-
le§iklerinin olu§aca'guu &UMW& kurallanndan Buna gore net
iyonik e§itlik
Ba2+(aq) + S2-(aq) + Cu2+(aq) + SO42-(aq) 0
BaSO4(k) + CuS(k)

UNUTMAYINIZ ►
ZnSO4(aq) ye NH4C1(aq) bile-
Oklerinden meydana gelen bir
ZnC12(aq) ye (NH4)SO4
(aq) bile§iklerinden meydana ge-
len bir cozeltiden ayirt edilemez.
• Alivtirmalar B: A§agidald cozeltiler kan§tuildigi zaman bir cokelmenin olup ol-
§eklinde yazihr.
(c) coziintirhik kurallanm dikkatle incelersek bu kisimdaki iyolarm bir arada
bulunmasi ile bir cokelegin olumayacagim anlanz. ctinkti olasi bile§ikle-
rin hepsi de suda coziiniir. Buna gore
2 NH4+(aq) + SO42-(aq) + Zn2+(aq) + 2 C1-(aq) —4 tepkime olmaz
AliFtirmalar A: A§agidald tepkimeleri tamamlaymiz ve cokelek olu§up olumaya-
cagim gosteriniz. Net iyonik e§itlikleri yazimz. Tepkime olmuyorsa belirtiniz.
(a) A1C13(aq) + KOH(aq) —f ?
(b) K2SO4(aq) + FeBr3(aq) ?
(c) Ca12(aq) + Pb(NO3 )2(aq) —4 ?
mayacag'nu net e§itlikle gosteriniz. Tepkime olmuyorsa belirtiniz.
(a) sodyum fosfat + aluminyum kloriir ?
•
(b) aluminyum siilfat + baryum klortir —4 ?
(c) amonyum karbonat + kuqun nitrat —4 ?

5-3 Asit-Baz Tepkimeleri

Asit ye bazlar (alkaliler) cok eski caglardan ben bilinmektedir. Asit sozcugu aci-
dus (ek§i) sozcugunden gelmektedir. Alkali (baz) sozciigii ise Arapca al gali den
-

tiiremi§tir. Asit ye baz kavrami kimya tarihinde onemli bir yer tutar. 1884 to Svan-
te Arrhenius tarafinda ileri surUlen asit-baz tanimi pek cok uygulamada hala kul-
lamlmaktadir. Daha cagda§ kuramlar ise kitabm daha sonraki boltimlerinde ince-
• lenecektir.
Asitler
•
Asitleri, pratik olarak, ek§i tatta, bazi metalleri ye karbonat minerallerini cozebilen
ye asit baz indikatorleri denen maddelerde renk degi§imi saglayan kimyasal mad-
-
 5-3 Asit-Baz Tepkimeleri 147

•
•

• 5EKIL 5-6 Asit, baz ye asit-baz indikatOr0

Limon suyunun asitlik ozelligi, bir asit-baz indikatorii olan metil larmizismin ktrmtzt
renk vermesi ile gOsterilir. Sabunu bazlik ozelligi ise metil kttmtztst indikatoriiniin
kinmzi renginin sanya donmesi ile anlaphr.
•
•
deler diye tammlayabiliriz (Sail 5-6). Bir kimyaciya gore ise, asit sulu cozeltile-
rinde hidrojen iyonu (H+) verebilen bir bile§iktir.
Hidrojen klortir suda coziildtigii zaman tamamen H+ ye Cl iyonlanna ayn§ir
UNUTMAYINIZ ► (HC1 kuvvetli bir elektrolittir).
(aq) temelde HC1 in H2O
molekulune aktardigi bir HC1(g) ti20 11+(aq) + C1-(aq)
taneciktir ye sonucta H 30+ Yine kuvvetli bir elektrolit olan nitrik asit, sulu cozeltide Soyle gosterilebilir.
olu§ur. Bu olaya ek olarak balka
su molektileri de H30+ iyonu ile 11+(aq) + NO3(aq)
birletirler. HC1 ye HNO3 gibi suda tamamen iyonla5abilen asitlere kuvvetli asitler denir. Sey-
reltik cozeltide bunlann tamamen iyonla§tignu kabul edecegiz. Bazt kuvvetli asit-
ler cizelge 5.1 de verilmi§tir.
Daha Once sayfa 142 de belirttigimiz gibi, asetik asidin iyonla§mast tam olmaz
ye tersinirdir. Asetik asit zapf bir elektrolittir. Suda iyonlapr: •
HC2H302(aq) H+(aq) C2H302 (aq)
• ciZELGE 5.1 Yaygin Bazi asetik asit
Kuvvetli Asitler ve
Sulu cozeltilerinde tam olarak iyonla5amayan asitlere zap!' asitler denir. Kimya-
Kuvvetli Bazlar
da mevcut asitlerin cogu asetik asit gibi zapf asittir.
Bazlar
Kuvvetli herhangi bir elektrolitin iyon .deri§imleri, kuvvetli asidin iyon der4im-
Asitler
leri gibi hesaplamr. Yani hesaplamalar Ornek 5-1 deki gibi yapthr. Zapf bir asi-
HC1 LiOH din tamamt iyonlapnadigt icin bunlann iyon deri5imlerini hesaplamak biraz daha
,

HBr NaOH zordur. bunlarla ilgili hesaplan gormeyecegiz.

HI KOH
HC1O4 RbOH Bazlar
3 HNO CsOH
Pratikte bazlan act tatta, kayganhk duygusu veren ye asit-baz indikatorlerinin ren-
H2SO4a Ca(OH)2 gini deg4tiren kimyasal bile§ikler olarak tammlayabiliriz *kil 5-6). Arrhenius'a
Sr(OH)2
gore sulu cozeltide hidroksil iyonlan (OH-) veren maddeye baz adt verilir. Ornek •
• a H2SO4 iki basamakta iyonlapr. Yal-
2Ba(OH)
olarak NaOH gibi suda coziinen bir bile§igi ele alahm. Katt halde bu madde Na+ ye
OH- iyonlan icerir. Bu kat' suda cozundugu zaman, bu iyonlar ayn§tr.
mzca birinci basamagt kuvvetli asit-
tir (Kesim 17-6). Na0H(k) Na+(aq) + 01.1-(aq)
 148 Boltim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Giris
• Bunlar genelde grupl ye bazi grup2 hidroksitleridir.
UNUTMAYINIZ ►
NH4 (aq) iyonu, bir H2O mole-
ktiltinden bir protonun NH3 mo-
lektiliine katilmast ile °lupin
NH4 de su ile tepkimeye girip
hidronyum H30+ iyonu verir.
• Amonyum iyonu
► NH3(aq) formtilti bazan
Na40H (amonyum hidroksit)
§eklinde verilir ye iyonla§mast
§oyledir.
Nat0H(aq)
NH4+(aq) + OH-(aq)
Buna kar§thk NH4OH to
varhgma dair gticlii bir kanit
• yoktur. Bu nedenle biz NH3 (aq)
formultinti kullanacagiz.
• tal tuzlan ve hidrojen karbonat (HCO3) iyonlan taninmi§ zayif bazlardir. Ornegin,
Sulu cozeltide tamamen (ya da tamamma cok yakm) ayman baza kuvvetli baz de-
nir. Kuvvetli asitler gibi, kuvvetli bazlann sapsi da cok degildir (cizelge 5-1).
Suda coziinerek degil de su ile tepkimeye girerek OH- veren bile§ikler de var-
dir. Bu tiir maddeler de bazdir, amonyak buna ornektir.
NH3(aq) + H20(s) Nat±(aq) + 011-(aq) (5.7)
•
NH3 zayif elektrolittir ye yukandaki iyonla§ma tam olmaz. Sulu cozeltide ta-
mamen iyonla§mayan baza zayif baz denir. Bazlann biiyiik cogunlugu zayiftir.
Noti.irlqme
Belki de asit ye bazlann en anlamh ozelligi birbirini ortadan kaldirmalan, yani bir-
bini notiirle§mesidir. Notiirle§me tepkimesinde bir asit ye bir baz tepkimeye girer.
Su ye iyonik bir bile§ik olan tuzun sulu cozeltisini meydana getirir.
H+(aq) + Cr(aq) + Na (aq) OH-(aq) —> kia±(aq) + H20(s)
(asit) (baz) (tuz) (su)
Gozlemci iyonlan cikanrsak, nottirle§me tepkimesinin asitten gelen 1-1+ iyonlan ile
bazdan gelen iyonlanmn birle§erek su olu§turmasi oldugunu gortirilz.
11+(aq) + OFF(aq) —4 H20(s)
Zapf bir baz olan NH3(aq) iin nottirle§mesinde, asitin H+ iyonu, NH 3 molektil-
•
leriyle birle§ir ye NM(aq) olu§ur. Bu Mitiirle§me iyonik bir e§itlikle Boyle goste-
rilebilir:
H+(aq) + Cr(aq) + NH 3(aq) —4 NH4+(aq) + C1-(aq)
(asit) (baz) (tuz)
Net iyonik e§itlik ise a§agidaki gibi yazihr.
11+(aq) + NH3(aq) — 4 NH4+(aq)
Asit ye Baziarin Algilanmasi
Asitler btinyelerinde iyonlaxbilen hidrojen atomlan icerirler. Asit formtilleri ya-
iyonla§abilen hidrojenin formtil icindeki diger hidrojen tiiriinden ayird
edilebilmesi icin, ya formtiliin ilk kismma veya bulundugu yerdeki iyonla§abilme
durumunu belirten bir i§aretle birlikte yazilmandir. Bu nedenle asetik asit moleki.11-
iinde iyonla§abilen bir H atomunun bulundugu, iki yolla gosterilebilir. •.
HC211302 ya da CH3COOH
asetik asit
.
Asetik asitte bulunan diger tic H atomu iyonla§abilen cinsten degildir. Asetik asi-
din tersine, metanda CH4 dort tane H atomu varthr ye bunlar iyonlamaz. CH4, asit
ye baz ozelligi gostermez•
Formilliinde metale bagh OH- iyonlan bulanan bile§iklerin baz olmasi bilyiik
Ornegin, NaOH bunlardan biridir ye kuvvetli bir bazdir. Bir zayif bazi
belirleyebilmek icin (5.7) denklemindeki gibi bir iyonla§ma tepkimesine gerek var-
dir. Bir zayif baza ornek olarak cogu kez NH 3 ii inceleriz. Karbonatm (CO3-) me-
sodyum hidrojen karbonat, NaHCO3 , laboratuvarlarda kiiciik captaki asidik ortam-
•
lan Mittirle§tirmede kullanihr. Etil alkol, C21-150H, bir baz degildir. Bu maddede-
ki OH grubu hem saf, hem de sulu etil alkol cozeltisi ortammda OH- iyonuna do-
nii§emez.
 5-3 Asit-Baz Tepkimeleri 149

BaOca Asit-Baz Tepkimeleri

Mg(OH)2 bile§igi OH- igerdiginden bir bazdir. Ancak bu bile§ik suda gok az cozii-
nun Sudaki suspansiyonu bilinen magnezya sutudur ye antiasit olarak kullanihr. •
Mg(OH)2 stispansiyonda cok az iyonla§mi§tir. Eger ortama bir asit, W, ilave edi-
• lirse, eklenen asit Mg(OH) 2 den sulu cozeltiye gegen OH- ile nottirle§erek su olu-
§ur. Ortamda serbest OH- iyonu azaldigi igin yeniden bir miktar Mg(OH) 2
H+ iyonu eklendikce coziinme devam eder ye Mg(OH) 2(k) nm cortinmesi sag-
lamr.
Mg(OH)2(k) mn kuvvetli bir asitle verdigi tepkimenin net iyonik denklemi
Mg(OH)2(k) + 2 14+(aq) —+ Mg2+(aq) + 2 H20(s) (5.8)
§eklinde yazihr Mg(OH)2(k) benzer §ekilde, zayif bir asit olan asetik asitle de tep-
kimeye girer. Net iyonik e§itlikte asetik asit molekiil §eklinde yazihr Ancak ase-
tik asit gozeltisinde bir miktar 1-1+(aq) ye C 21-130- (aq) iyonu da vardir. H+ (aq) iyon-
lan (5.8) tepkimesinde gosterildigi gibi, OH- iyonu ile tepkimeye girer. Bu da da-
ha fazla HC2H3O2 bile§iginin iyonla§masina neden olur. Tepkime boylece devam
eder. Ortamda yeteri kadar asetik asit varsa Mg(OH) 2 tamamen coziiniir.
Mg(OH)2(k) + 2 HC2H302(aq) —> Mg2+(aq) + 2 C2H303(aq) + 2 H20(s) (5.9)
Kalsiyum karbonat (kirec ta§inda ye mermerde bulunur) suda gozillmeyen an-
•
cak kuvvetli ve zayif asitlerde coziinebilen diger bir katidir. Burada kat', dii§iik de-
• ri§imlerde CO3- iyonu verir. Bu da W iyonu ile zayif bir asit olan H 2CO3 i meyda-
na getirir. Bu ise katimn daha da coziinmesine neden olur. Karbonik asit, H 2CO3 ,
gok kararsiz bir bile§iktir ye kolayhkla CO 2 (g) ye H2O molekiillerine ayn§ir. Ca-
CO3 tizerine asit dokuldugu zaman bir gaz cikist oldugunu hepimiz biliriz. Kalsi-
yum karbonat da magnezyum hidroksit gibi antiasit olarak kullamlabilir.
CaCO3(k) + 2 H+(aq) Ca2+(aq) + H20(s) + CO2(g) (5.10)

♦ Bu mermer heykel asit yag-

muru ile asmirustir. Mermerin
bashca birleseni CaCO 3 tiir.
(5.10) denkleminde gosterildigi
gibi, asitlerle tepkimeye girer.
CaCO3(k) ile bir asidin tepkimesi (5.10) bir asit-baz tepkimesidir. Burada CO3 -
iyonubazgdvrmkti.YuanbzolrkOWiyunvemzkar-
§in, ileride Boliim 17 de COi- iyonunu da igeren daha genic bir asit-baz tam= ya-
pacagiz. cizelge 5.2 de bir asit-baz tepkimesi sonucu gaz ctktst veren ba§lica an-
yon ye katyonlar verilmi§fir.

•
• c1ZELGE 5.2 Gaz Olu§turan Ba§lica Tepkimeler

lyon Tepkime
HS03 HS03 + 1-1+ --> S02(g) H20(s)
S03 2- S032– + 2 H+ —4 S02(g) H2O(s)
FICO3- HCO3 + H+ —> CO2(g) H20(s)
2- c03 CO32– + 2 H+ —> CO2(g) H20(s)
• S2– S2– + 2 H+ —> H2S(g)
Nits+ NH4+ + OH– —> NH3(g) + H20(s)

ORNEK 5-3 •
• Asit-Baz Tepkime Denklemlerinin Yazilmasi. (a) Sulu stronsiyum hidroksit ile nitrik asi-
din; (b) Kati alihninyum hidroksit ile hidroldorik asidin tepkimelerini gosteren net iyo-
nik esitlikleri yazimz.
 150 Bohim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4
• nik e§itlikler §eklinde tamamlayahm
• iyonik halde:
• 5-4 Ytikseltgenme-indirgenme: Ban Genel ilkeler
• Tennit tepkimesinde de-
mir(B1) oksitin demir atomlan
aymaralc oksijen atomlanni alu-
minyum atomlanna verir, Al203
meydanglir.
Fe203(k) + 2 Al(k) —+
Al203(k) + 2 Fe(s)
► Kolayligindan Witt, yiikselt-
genme-indirgenme tepkimesi ye-
rine redoks tepkimesi teritnini
0 kullanabiliriz.
coziim
Once bile§ikleri formiil halinde ye sonra da iyonik halde yazahm Son olarak, net iyo-
(a) Tam formul halinde: HNO3(aq) + Sr(OH)2(aq) —4 ?
•
iyonik halde:
2 H+(aq) + 2 NO3(aq) + Sr2+(aq) + 2 OFF(aq) —>
Sr2+(aq) + 2 NO3(aq) + 2 H20(s)
Net iyonik Gozlemci iyonlar, (Sr2+ ve NO3).
2 H+(aq) + 2 011-(aq) —4 2 H20(s)
veya daha basit,
H±(aq) + OH-(aq) —+ H20(s)
(b) Tam formul halinde: Al(OH)3(k) + HC1(aq) —+ ?
Al(OH)3(k) + 3 H+(aq) + 3 Cr(aq) A13+(aq) + 3 Cr(aq) + 3 H20(s)
Net iyonik Gozlemci iyon (C1-) atihr.
•
Al(OH)3(k) + 3 H+(aq) —4 A13+(aq) + 3 H20(s)
AliFtirMa A: Propiyonik asitle, HC3HSO2, sulu amonyak cozeltisinin tepkimesini
net iyonik e§itlikle yaznuz. Sonucta olupn tuzun formtilii ye adi nedir?
Ab§tirma B: Kalsiyum karbonat, sert suyun ana bilernidir ve caydanhk ve otomatik
kahve cezvelerinin dibinde birikir. Bu tip birikintileri uzakla§firmak icin seyreltik bir
asit cozeltisi olan sirke kullamhr. Bu tepkimenin net iyonik e§itligini yaziniz.
[Ipucu: (5.9) ye (5.10) e§itliklerini ammsaymiz.]
Demir cevherleri, demir icerigi fazla olan minerallerdir. Bunlardan bin olan he- •
matit, Fe203 bildigimiz demir pasma kimyasal olarak cok benzer. Hematitten de-
mir metali ytiksek firmda elde edilir ye basit olarak Soy1e gosterilir.
Fe203(k) + 3 CO(g) A 2 Fe(s) + 3 CO2(g) (5.11)
Burada CO(g) nun Fe203 den 0 atomunu alarak CO 2 (g) haline geldigini ye serbest
demir olu§tugunu dii§iinebiliriz. Genel olarak bile§iklerin 0 atomlan yitirdigi tep-
kimelere indirgenme adi verilir. (5.11) e§itliginde CO (g) yiikseltgenmi§, Fe 203(k)
indirgerni§tir. Ytikseltgenme ve indirgenme mutlaka birlikte olur ye boyle tepki-
meler indirgenme-yiikseltgenme tepkimeleri veya redoks tepkimeleri adim ahr.
Indirgenme ye yilkseltgenmenin tammtm yalmzca 0 atomu ah§veri§ine gore
yapmak yeterli degildir. Daha geni§ bir tamm yaparak, sozgelimi, cozeltideki pek
cok tepkimeyi de indirgenme-yiikseltgenme snufma sokabiliriz. Bu kitapta indir-
genme-ytikseltgenme tepkimeleri iki ayn yol ile incelenecektir.
 5-4 Yiikseltgenme-indirgenme: Bazt Genet Ilkeler 151

Yiikseltgenme Basamagi Degi§meleri

(5.11) Esitligini yeniden yazarak, her iki taraftaki elementlerin ytikseltgenme ba-
samaklanm (Y. B.) sayfa 80 de verilen kurallan kullanarak bulahm.

I
Fe203 + 3 CO —> 2 Fe + 3 CO2

Oksijenin Y. B. hemen hemen biitiin bilesiklerde -2 dir. Oysa demirin

zit) Y. B si degisir, burada +3 den 0 a azahr. Karbonun da Y. B. (mavi) degisir. Kar-
bonun Y.B. si +2 den +4 e artar. Oyleyse yiikseltgenme demek Y. B. nin artmast,
indirgenme ise Y. B. nin azalmastdir.

ORNEK 5-4

Indirgenme-Yukseltgeme Tepkimelerinin Tanmmast. Asagidaki tepkimelerin indirgen-

me-yiikseltgenme tepkimeleri olup olmadigim belirtiniz.
(a) Mn02(k) + 4 H+(aq) + 2 Cr(aq)
(b) H2PO4(aq) + OH-(aq) —> HPO42-(aq) + H20(s)
Mn2+(aq) + 2 H2O(s) + C12(g) •
• coziim
Esitliklerin her iki tarafmdaki elementlerin ytiksetgenme basamaklarmi bulunuz ye bir
degisme olup olmadigini arastirmiz.
UNUTMAYINIZ 111. (a) Mn atomunun Y. B MnO 2de +4 den Mn+2 de +2 ye =dm Tepkimenin her
Biz ytikseltgenme basamaginda- iki tarafinda da 0 nun Y. B. -2, H nin +1 dir. Cl un Y. B. ise Cl - de -1 den
ki degismeyi elementte saptama- C12 de 0 (sifira yiikselmistir) degismistir. Yani bu tepkimede Mn indirgen-
miza karsin yiikseltgenme-indir- mis, Cl- yukseltgenmistir ye bu bir indirgenme-yiikseltgenme tepkimesi-
genme elementin bulundugu or- dir.
tamin tiimiine iliskin bir olaydir.
(b) H nm Y. B. esitligin her iki tarafmda da +ldir. 0 nun Y. B. degismemistir.
Yani Mn02 nin sadece Mn ye
Fosforun Y. B. ise hem H2PO4 de hem de HPOi - de +5 dir. Burada hicbir
indirgenmesi ye Cl- nin sadece
Y. B. degismesi olmadigindan, tepkime bir indirgenme-yiikseltgenme tep-
Cl ye yiikseltgenmesi degildir.
kimesi degildir. Yalnizca bir asit-baz tepkimesidir.
Alisturma A: Asagidaki tepkimelerin yukseltgenme-indirgenme tepkimesi olup ol-
madiklanni bulunuz. •
(a) (NH4 )2SO4(aq) Ba(NO3)2(aq) --> BaSO4(k) + 2 NH4NO3(aq)
(b) 2 Pb(NO3)2(k) 2 PbO(k) + 4 No,(g) + 02(g)
Alistirma B: Asagidaki tepkimede yiikseltgenen turleri belirleyiniz.
5 V02+(aq) + Mn04(aq) + H2O —> 5 V02+(aq) Mn2+(aq) + 2 H±(aq)

Yiikseltgenme ye Indirgenme Van Tepkimeleri

ekil 5-7 de gosterilen tepkime bir ytikseltgenme-indirgenme tepkimesidir. Tepki-
me kisaca
Zn(k) Cu2+(aq) —> Zn2+(aq) Cu(k)

seklindedir. Boyle oldugunu, yilkseltgenme basamaklanndaki degismeleri belirle- •

• yerek gorebiliriz. Fakat indirgenme-yiikseltgenme tepkimelerini incelemede kulla-
lush oldugunu sandigimiz baska bir yontem daha vardir. Tepkime ayrn zamanda olu-
san iki yan tepkime seklinde diistintilebilir. Net tepkime bu iki yan tepkimenin top-
-

lamichr. Yan tepkimeleri yan esitliklerle ye net tepkimeyi net esitlikle gostebiliriz:
 152 Bolum 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Giric

(a) (b) (c )

2e

♦ $EKIL. 5-7 Bir Yukseltgenme indirgenme Tepkimesi

(a) cinko cubuk sulu baker (II) sulfat cozeltisinin ustunde (dalduilmami§). (b) Zn cubu-
gun CuSO4(aq) icine daldinlmasim izleyen birkac saat sonra Cu 2+ (aq) iyonunun mavi
• rengi yok olur ve cinko cubuk iizerine balm- birikir. Sonunda Zn atomlan (altta) elektron-
lanm metal yiizeyine terk ederek cozeltiye Zn 2+ iyonlan halinde gegen Cu2* iyonlan co-
zeltiden elektron ahr, kati baker halinde metal ytizeyinde birikir. (c) Yuzeyi bozulmu§
cinko cubuk (cikonun bir kimyasal tepkime icine girdiginin delili olarak) ye toplanan kale
baker metali.
•

Yiikseltgenme: Zn(k) -+ Zn2+(aq) + 2 e (5.12)

Indirgenme: Cu2+(aq) + 2 e Cu(k) (5.13)
Net: Zn(k) + Cu2+(aq) Zn2+(aq) + Cu(k) (5.14)
(5.12) yan-tepkimesinde cinkonun yiikseltgenme basamagi 0 dan +2 ye artmq,
yani cinko yilkseltgenmigir. Buna uygun olarak her bir Zn(k) atomu 2e vermiOr.
(5.13) yan tepkimesinde ise bakinn yiikseltgenme basamagi +2 den Oa azalnufar.
• Herbir Cu" (aq) iyonu 2e kazannuotr. Oyleyse Cu' indirgenmictir. Ozetlersek;
•
• Yiikseltgenme, ban elementlerin yiikseltgenme basamagi artmasidir. Yitiri-
len elektronlar yan-e§itligin sag tarafmda gosterilir.
 54- Yiikseltgenme -indirgenme: Bazt Genel ilkeler 153

• indirgenme, bazt elementlerin yiikseltgenme basamagmm azalmastmastdir.

Kazantlan elektronlar yan-e§itligin so/ tarafinda gosterilir.
• Yiikseltgenme ye indirgenme yan tepkimeleri daima birlikte ytirtir ye yukselt- •
genme ile ortaya cikan elektronlann saps', indirgenme ile alman elektron sa-
• yistna e§ittir.

ORNEK 5-5

indirgenme-Yiikseltgenme Tepkimesinin Yart-E#tlikler ye Net E#tlikle Ifade Edilmesi.

Demirin hidroklorik asit cozeltisi ile tepkiyerek Fe 2+(aq) ye H2(g) verdigi tepkimenin
net iyonik e§itligini yazintz *kil 5-8).
coZtiM
Yiikseltgenme: Fe(k) Fe2+(aq) + 2 e-
indirgenme: 2 H±(aq) +2e H2(g)
Net: Fe(k) + 2 14+(aq) Fe2+(aq) + H2(g)

AlivtIrma A: Aluminyumun hidroklorik asitle tepkimesini yiikseltgenme ve indirgen-

me yarn-qitlikleri ye net e§itlikle gOsteriniz.
AliOrma B: Klor gamin sulu sodyum bromiir ile sivi brom ye sulu sodyum klortir
verdigi tepkimeyi yiikseltgenme-indirgenme yart e§itikleri ve net e§itlikle yazintz.

ekil 5-8 ye Ornek 5-5 yiikseltgenme —indirgenme ile ilgili bazt temel sorulann
ortaya cikmastna neden olur. Ornegin:
• Neden Fe, HC1(aq) de cortintir ye H 2(g) Nita vicar, Buna kar§ilik Cu tepkime
vermez?
• Neden bu cozeltide Fe, Fe' olu§turur da Fe' olu§turmaz?

(a) (b) (c)

• *EKIL 5-8 H+ (aq) iyonunun demir metali ile yer de04tirmesi Ornek 5-5 in goste- •
(a) Bir demir civi ktictik bir balm- levhaya sarthr. (b) civi ve balm. birlikte HC1(aq) cozel-
tisine yerle§tirilir. Demir civi tepkimeye girer ve hidrojen gazt vicar. (c) Demir tamamen
tepkiyerek Fe2+ verir ye Mos degi§meden kalif.
 154 Boliim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine GU-4

cIZELGE 5.3 cok Bilinen Bazi Metallerin Yukseltqen Olmayan Asitlere

Kars! Davranisr'
• Tepkime ile 112(g) Verenler Tepkime Vermeyenler
Alkali metaler (grup 1)b Cu, Ag, Au, Hg
Toprak alkali metaller (grup 2)b
Al, Zn, Fe, Sn, Pb
a Yilkseltgen olmayan asit (ornegin, HC1, HBr, HI) indirginme yan-tepkimesinde yalmzca iyo-
nunu H2 (g) ye indirgeyebilen asittir. Metal-asit tepkimelerindeki diger olasihklar Boliim 21 de ayn-
ca gortilecektir.
b Be ye Mg di§indalci biittin grup 1 ye grup 2 metalleri soguk su ile tepkiyerek H2 gazi aciga cikanr-
lar (metal hidroksit diger iiriindiir).

Bu a§amada yamtm Fe ye Cu atomlanni goreceli elektron verme yeteneginde yat-

tigini gorebilirsiniz. Fe, elektronlanm Cu dan daha kolay verir ye Fe2+ iyonuna Fe'
iyonunda daha kolay ytikseltgenir. Ama bu sorulara daha kesin bir yamt verebilmek
igin elektron verme ye elektron alma konusunda daha aynntili bir standart ortaya
koymak gerekir. cizelge 5.3 de verilen bilgiler size yardimci olabilir. Bu
cizelgede kimi cok bilinen metallerin asitlerle tepkiyerek H2 gazi agiga cikardigi,
kimilerinin ise H2 gazi actga cikarmadigt goriilmektedir. cizelgeden gortilecegi gi-
bi grup 1 ye grup 2 metallerinin cogu soguk su ile bile tepkimeye girer ve H 2(g) ya-
nmda metal hidroksit meydana getirir. Elektron ali§veri§i ile ilgili olarak bir ozel
olciit ortaya koymak icin boltim 21 de caba gosterilmektedir.

5-5 indirgenme —Yiikseltgenme E§itliklerinin

Denkle§tirilmesi
Bazi e§itlik denkle§tirme ilkelerini indirgenme-yiikseltgenme (redoks) tepkimele-
ri igin de kullanabiliriz. Bu ilkeler atom sayilannm ye elektriksel yiiklerin denlde§-
tirilmesidir. Yani bu bilgilerle redoks denklemlerinin bir kismi denkle§tirilebilir. Oy-
sa biz daha kapsamh bir yonteme gerek duyanz. Bu i§ igin ge§itli yontemler bilin-
mekle beraber, biz burada yalmz bir yontem iizerinde duracagiz.
Yari-Tepkime (Iyon-Elektron Yontemi)
• Bu yontemle redoks e§itligini denkle§tirme ana basamaklan a§agida verilmi§tir.
• Yiikseltgenme-indirgenme yan-e§itliklerini ayn ayn yazimz ye denlde§tiriniz.
• Her iki yan e§itlikteki kat sayilan her ikisinde aym sayida elektron bulanacak
•
§ekilde ayarlaymiz.
• Denlde§tirilmi§ net e§itligi elde etmek igin iki yan tepkimeyi toplayiniz (elekt-
ronlar birbirini
Bu yontem Ornek 5-6 da basamak basamak uygulanmi§tir.

► (5.15) deki e§itligi atom sayi-
lanna gore denlde§tirmeye
Elektrik ytiktinfin denlde§-
medigini goreceksiniz.
• icin asidik cozeltide derilde§tirilmi§ e§itligi yaziniz.
ORNEK 5-6
Redoks Tepkimelerinin Asidik cozeltide Denklegirilmesi . (5.15) ifadesinde verilen tep-
kime kagit sanayi artik sulannda sulfit iyonunun saptanmasmda kullanihr. Bu tepkime
S032-(aq) Mn04(aq) -+ SO42-(aq) Mn2+(aq) (5.15)
cozum
Basamak 1. Indirgenen ye yukseltgenen tiirleri iferen iskelet yazuuz.
Kiiktirdtin Y.B. SOir- de +4 den, SO4- de +6 ya artar. Mn nin Y.B. Mn04 de +7 den, Mn2+
da+2yezhr.Bungbtaslkye§ir6d.

► Pek cok halde, yukseltgenme
basamaklanna bakmadan, iskelet
yan-esitliklerindeki anahtar tiir-
leri saptayabilmelisiniz.
• lerde yilkler exit olacak sekilde, uygun tarafa elektron ekleyiniz. Yiikseltgenme yan-esit-
• 5 SO42–(aq) + 2 Mn2+(aq) + 8 H20(s) + 10 1-1±(aq)
• AhOrma B: Asidik cozeltideld su tepkimeyi denldestiriniz.
5-5 I ndirgenme-Yiikseltgenme Ecitliklerinin Denkleoirilmesi 155
S032–(aq) SO42–(aq)
Mn04(aq) Mn2+(aq)
Basamak 2. Her iki yan esitligin atomlartm denklegiriniz. •
• H ye 0 disindaki atomlan denklestriniz.
• 0 atomlanm, H2O ya uygun bir katsayi ekleyerek denldestiriniz.
• H atomlanni, H+ a uygun bir katsayi ekleyerek denklestiriniz.
Diger atomlar (S ye Mn) iskelet yan-esitliklerinde zaten esitlemnistir. Oksijen atom-
la= denldestirmek icin ilk yan-esitligin soluna, bir H 2O, ikinci yan-esitligin sa-
gina 4H20 ekleyiniz.
S032–(aq) + H20(s) SO42–(aq)
Mn04(aq) Mn2+(aq) + 4 H20(s)
H atomlanni denldestinnek icin ise, birinci yan-esitligin sagina 2H +, ikincisinin so-
luna 8H+ ekleyiniz.
5032–(aq) + H20(s) SO42–(aq) + 2 H+(aq)
Mn04(aq) + 8 H +(aq) ---> Mn2+(aq) + 4 H20(s) •
Basamak 3. Her iki yarn esitligi elektrik yuku bakimmdan denklegiriniz. Yan-esitlik-
liginde elektronlar sagda, indirgenme yan esitliginde soldadir..
Yiikseltgenme: 5032–(aq) + H20(s) —4 SO42–(aq) + 2 H±(aq) + 2 e
(her iki tarafta net ytik, —2)
indirgenme: Mn04(aq) + 8 H +(aq) + 5 e Mn2+(aq) + 4 H20(s)
(her iki tarafta net ytik, +2)
Basamak 4. Yarn-gitlikleri toplayarak net redoks esitligini elde ediniz. Yiikseltgen-
me yan esitligini 5 ile, indirgenme yan esitligini 2 ile carpimz. Bu durumda, net esitli-
gin her iki tarafmda da 10e olur ye birbirini yok eder. Son net esitlikte elektron bulun-
mamaltchr.
5 S032–(aq) + 5 H20(s) 5 SO42– (aq) + 10 H+(aq) _10-C
2 Mn04(aq) + 16 H+(aq) + -> 2 Mn2+(aq) + 8 H20(s) •
5 S032–(aq) + 2 Mn04(aq) + 5 H20(s) + 16 H+(aq) --->
Basamak 5. Sadelegiriniz. Net esitlikte her iki tarafta aym tuner bulunmamandir.
Basamak 4 to elde edilen esitlikte her iki taraftan bes H2O cikanlirsa, sagda tic H2O
Yine, her iki taraftan on H+ cikarihrsa solda alts H+ kalif
5 S032–(aq) + 2 Mn04(aq) + 6 H +(aq) 5 SO42–(aq) + 2 Mn2+(aq) + 3 H20(s)
Basamak 6. Dogrulayintz. Son net esitlikte atomlann ye yiiklerin esitligini kontrol
ediniz. Ornegin, Basamak 5 de her iki taraftaki yiikler -6 dir: (5 X 2—) + (2 X 1—)
+ (6 X 1+) = (5 X 2—) + (2 X 2+) = —6.
AlOrma A: Asidik cozeltideki su tepkimeyi denklestiriniz.
Fe2+(aq) + Mn04(aq) Fe3+(aq) + Mn2+(aq)
•
UO2+(aq) + Cr2072–(aq) UO22+(aq) + Cr3+(aq)
 156 BoUlm 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4

Ornek 5 - 6 da verilen basamaldar a§agida ozedenmi§tir.

•
Yari-Tepkime Yontemi Kullamlarak Asidik cozeltilerde Redoks Tepkimelerinin
Denkle§tirilmesi: Ozet •
• Yiikseltgenme ye indirgenme yan-tepkimeleri ile ilgili e§itlikleri yazuuz.
• Herbir yan e§itlikte:
(1) H ye 0 haric turn atomlan denlde§firiniz.
(2) H2O kullanarak oksijeni denlde§tiriniz.
(3) kullanarak hidrojeni denlde§tiriniz.
(4) Elektronlan kullanarak yuk denkligini saglayimz.
• Gerekirse, yiikseltgenme ye indirgenme yan-e§itliklerindeld elektronlann sayismi,
bu yan-e§itliklerin birisini ya da ikisini uygun tam sayilarla carparak den1detiriniz.
• Yan-e§itlikleri toplaynuz. Daha sonra net e§itligin her iki tarafindaki ortak tiirleri
sadele§tiriniz.
• Atom sayilan ye yiik denldiklerini kontrol ediniz.
•
Bazik cozeltide Redoks Eitliklerinin DenkleOrilmesi •
Bazik cozeltilerdeki redoks esitliklerini denlde§tirmek icin Ornek 5-6 daki stirece
bir ya da iki basamak daha eklemek gerekebilir. Buradaki sorun §udur: OH- ye
H2O nun her ikisi de 0 ve H icerdiklerinden, bunlardan yan-e§itliklerin hangi ta-
rafma ekleme yapmahyiz? Bu sorunu cozmenin bir yolu, sanki yan tepkimeler asi-
dik cozeltide oluyormu§ gibi Ornek 5-6 daki gibi denkle§tiriniz. Sonra,
net redoks e§itliginin her iki tarafina H+ iyonlan sayisi kadar OH - iyonlan ekleyi-
niz. Esitligin aym tarafmda W ye OH - varsa, H2O molektiltinil olu§turmak iizere bir-
le§tiriniz. Eger §imdi H 2O e§itligin her iki taraftnda gortikiiyorsa, aym sayida H 2O
molekiillerini her iki taraftan cikanruz ye sadece bir tarafta H2O biralumz. Bu yon-
tern Ornek 5-7 de verihni§tir.

ORNEK 5-7

Bazik cozeltide Bir Redoks Tepkimesinin DenklesHrilmesi. Bazik bir cozeltide siyaniir
•
iyonunun permanganatla siyanata yiikseltgenme tepkimesi e§itligini denlde§tiriniz. Bu
tepkimede permanganat, iyonu Mn0 2 (k) ye indirgenmektedir.
Mn04(aq) CN-(aq) -4 Mn02(k) OCN-(aq) (5.16)

cozum
Ba§langicta, yan-tepkimeler ye net tepkime bir asidik cowhide oluyormuc gibi i§lem
yapina ye son olarak net e§itligi bazik cozelti durumuna ceyiriniz.
Basamak 1. Iki iskelet yan esitliklerini yazintz ye Mn, C ye N atomlartnt denklegi-
riniz.
• Mn04(aq) Mn02(k)
CN-(aq) -4 OCN-(aq) •
Mn, C ye N atomlanmn ba§langicta yazilan iskelet yan-e§itliklerinin denlde§mi§ oldu-
guna dikkat ediniz.
 5-5 indirgenme-Yiikseltgenme Esitliklerinin Denklegirilmesi 157

Basamak 2. 0 ye H atomlart icin yart-gitlikleri denklestiriniz. Gerekiyorsa H 2O

ve/veya H+ ekleyiniz.
Mn04(aq) + 4 H+(aq) —> Mn0 2(k) + 2 H20(s) •
CN-(aq) + H20(s) OCN-(aq) + 2 H+(aq)
• Basamak 3. Uygun saytda elektron ekleyerek yart-qhlikleri elektrik Aka baktmtn-
dan denklegiriniz.
indirgenme: Mn04(aq) + 4 H±(aq) + 3 e --• Mn02(k) + 2 H20(s)
Yukseltgenme: CN-(aq) + H20(s) —> OCN-(aq) + 2 H+(aq) + 2 e
Basamak 4. Net redoks esitligini elde etmek ipin yart-qhlikleri toplaymtz. indirgen-
me yan-esitligini 2 ile, yukseltgenme yan-esitligin 3 ile carimmz. H+ ye H2O sayilann-
da uygun sadelestirmeleri yapirnz.
2 Mn04(aq) + 8 H+(aq) + —4 2 Mn02(k) + 4 H20(s)
3 CN-(aq) + 3 H20(s) —+ 3 OCN-(aq) + 6
H+(aq)
Net: 2 Mn04(aq) + 3 CN-(aq) + 2 H+(aq)
2 Mn02(k) + 3 OCN-(aq) + H20(s)
Basamak 5. Net esitligin her iki yantna 2 OH- ekleyerek asidik ortamdan bazik or- •
tama don4fim yaptniz.
• 2 Mn04(aq) + 3 CN-(aq) + 2 H+(aq) + 2 OH-(aq) —4
2 Mn02(k) + 3 OCN-(aq) + H20(s) + 2 OH-(aq)
2 Mn04(aq) + 3 CN-(aq) + 2 H20(s) —4
2 Mn02(k) + 3 OCN-(aq) + H20(s) + 2 01-1-(aq)
Her iki taraftan bir H 2O mololdilii cikanrsak, (5.16) redoks esitliginin denldesmis net sek-
lini elde ederiz.
2 Mn04(aq) + 3 CN-(aq) + H20(s) —4 2 Mn02(k) + 3 OCN-(aq) + 2 OH-(aq)
Basamak 6. Son net esitligin dogru olup olmadigum anlamak icin atom sayilan ye
elektrik yiik denkligini kontrol ediniz. Ornegin, Basamak 5 de elde edilen denldesmis esit-
likte her iki yanda net yiikiin 5- oldugunu gosteriniz.
A4tirma A: Bazik cozeltideki su tepkimeyi denklestiriniz.
S(k) + 0C1-(aq) 5032-(aq) + C1-(aq)
A4tirma B: Bazik cozeltideki su tepkimeyi denklestiriniz.
•
Mn04(aq) + S032-(aq) --> Mn02(k) + SO42-(aq)
•
Ornek 5 - 7 de yapilan igemler a§agida ozetlenmi§tir.

Yari-Tepkime Yontemi Kullamlarak Bazik cozeltilerde Redoks Tepkimelerinin

Denklestirilmesi: Ozet
• Asidik sulu cozeltiler icin kullamlan yOntemi kullanarak, tepkime asidik ortamda
oluyormtq gibi denklestiriniz.
• Elde edilen net esitligin iki yaruna, 1-1+ iyonlannm sayisma esit OH - ekleyiniz.
• Net esitligin bir tarafmda yer clan 1-1 + ye OH- iyonlanm H2O olusturmak &ere bir-
lestiriniz. Eger net esitligin her iki tarafmda H 2O goziikiiyorsa, sadelestiriniz.
• Atomlann saplanm ye yuk denkligini kontrol ediniz. •
•
 158 Boliim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Girif

Yarilma (Disproporsiyonlanma) Tepkimeleri

Yardma tepkimeleri, aym bile§igin hem indirgendigi, hem de yiikseltgendigi re-
• doks tepkimeleridir. Bunlardan bazilan onemlidir. Hidrojen peroksidin, 1-1 202,bo-
zunmasi 02 (g) verir. Hidrojen peroksidin seyreltik cozeltisi (genellikle % 3 liik),
olu§an 02 gam= mikrop oldiiriicti ozelliginden dolayi antiseptik olarak kullaruhr. •
2 H202(aq) —+ 2 H20(s) + 02(g) (5.17)
(5.17) tepkimesinde, oksijenin yiikseltgenme basamagi, H 202 de -1 den H2O da -2
ye (indirgenme) ye 02 (g) de sifffa (yukseltgenme) degiOr. H202 hem indirgenir,
hem de yfikseltgenir.
Laboratuvardaki redoks tepkimelerinde sodyum tiyosiilfat (Na 2S203) cozeltile-
ri sik sik kullamhr. S203- iyonunun yanlma tirtinlerinden bin kukurttur. Bu neden-
le, Na2S203 stok cozeltileri eskidiginde bazen cozelti icinde acik son birikintiler
&thin
S2032- (aq) + 2 H+(aq) —+ S(k) SO2(8) + H 20(s) (5.18)
S iin yfikseltgenme basamaklan S 2032- de +2, S(k) de 0 ye SO2 de +4 diir.
• Bir yanhna tepkimesinin her iki yan-e§itliginde sol tarafta aym bile§ik goriiniir.
Ornegin (5.18) tepkimesinin denlde§tirilmi§ ye net e§itligi a§agida-
ki gibidir.
0
Yi4kseltgenme: S2032-(aq) + H20(s) —+ 2 S02(g) + 2 H+(aq) +
indirgenme:S2032-(aq) + 6 H+(aq) + 4 e -+ 2 S(t) + 3 H20(s)
2 S2032-(aq) + 4 1-1+(aq) —+ 2 S(k) + 2 S02(g) + 2 H20(s)
Net: S2032-(aq) + 2 14+(aq) —+ S(k) + S02(g) H20(s)

Merak Ediyorsama
E§er tepkime sulu cozeltiden baska bir ortamda olusuyorsa, yi-
ne yan-tepkime (iyon-elektron) yontemini kullanabilir misiniz?

• Evet kullanabilirsiniz. Yapacagimz biitiin is, tepkimeyi asidik cozeltideymi§ gibi dii-
§iinmektir. Net e§itlikte H+ iyonlan birbirini yok etmelidir. Ornegin, sanayide nitrik
asit eldesinin ilk basamagi olan NH3(g) tin NO(g) ya yiikseltgenme tepkimesini ele
alahm. •
NH3(g) + 02(g) —+ NO(g) + H20(g)
Yan-tepkime yontemini uygulayalim.
Yiikseltgenme: 4{NH3 + H2O —> NO + 5 H + + 5 CI
indirgenme: 5{02 + 4 H+ + 4 e 2 H2O}
Net: 4 NH3 + 5 02 —> 4 NO + 6 H2O
Bazi kisiler bu tip tepkimeler icin yukseltgenme basamagt degicmesi yontemini* kullan-
mayi yeglerler. Fakat, yan tepkime yonteminin de yeterli oldugu acilcca gortilmektedir.

* Bu y6ntemde, yukseltgenme basamaidanmn ytilderi belirlenir. Azotun, NH 3 de —3 den NO da +2

ye artrnasr, her bir N atomunun 5 elektron "yitirdigini" gosterir. Oksijenin 0 2 de 0 dan NO ye H2O
• da -2 ye azalmam, her bir 0 atomunun iki elektron "kazandigim" belirtir. N atomlanmn 0 atomla-
nna oram 2 N (10 e— yitirir) / 5 0 (10 e kazarur) olmandir.
•
2 NH3 + 02 2 NO + 3 H2O ya da 4 NH3 + 5 02 -> 4 NO + 6 H2O
2
 5-6 Yukseltgenler ye Indirgenler 1 ca

5-6 Yiikseltgenler ye indirgenler

Kimyaolar redoks tepkimelerinde bazi tepkenleri nitelemek icin yukseltgen ye in-
dirgen terimlerini sik sik kullanirlar. Ornegin, "flor gazi guclu bir yukseltgendir"
•
• ya da "kalsiyum metali iyi bir indirgendir" derler. Simdi bu terimlerin anlammi ki-
saca gorelim.
Bir redoks tepkimesinde ba§ka bir bile§igi yukseltgeyen bileige yfikseltgen de-
nir. Yhkseltgenin kendisi indirgenir. Benzer §ekilde, ba§ka bile§igi indirgeyen bi-
le§ige de indirgen adi verilir. Indirgenin kendisi yiikseltgenir. Bunlan §byle de ta-
mmlayabiliriz.
Yilkseltgen

• redoks tepkimesinde ytikseltgenme basamagi azalan bir element icerir.

• elektron kazarnr (yari-e§itligin sol yanmda elektronlar bulunur)
indirgen

• redoks tepkimesinde yiikseltgenme basamagi artan bir element icerir.

• elektron yitirir (yart-e§itligin sag yanmda elektronlar bulunur). •
Genelde bir element miimkiin olan en ytiksek yukseltgenme basamagmda bulu-
• nuyorsa bu bir yiikseltgendir. Eger element yine mumkun olan en dh§iik yiikselt-
genme basamagmda bulunuyorsa, madde bir indirgendir. Sekil 5-9 azotun yukselt-
genme basamaklan bakimmdan bu ozelligi tapdignu gosteriyor. Diazot tetroksit
(N204 ) azotunun yilkseltgenme basamagimn yalda§ik en yiiksek bulundugunu ye ge-
nel olarak bir yiikseltgen oldugunu biliyoruz. Ote yandan hidrazindeki (N 2H4) azot
atomu yaklapk en dii§hk yukseltgenme basamagmdadir ye genel olarak indirgen
bir maddedir. Bu iki stet madde kari§tinldigi zaman miith4 bir patlama tepkimesi
meydana gelir.
N204(s) + 2 N2H4(s) -+ 3 N2(g) + 4 H20(g)
Bu tepkimede, azot iceren molektillerden birisi yukseltgen, digeri indirgendir. Tep-
kimede cok miktarda tst Nita okar ye bu tepkime bazi roketlerin itme sisteminde
kullaruhr.
•
• Bilesik
veya iyon
Yukseltgen-
me basamagi
e yan-tepkimesi (yukseltgen)
Yiikseltgenme yan epkimesi(indirgen)

NO3
/7-
Bu tiirler daha 204
N
fazla
yiikseltgenemez 2 NO

NO

N20

N2
Bu Wrier daha
► 5EKIL. 5-9
fazla NH2OH
•
indirgenemez N2H4
• Azotun yukseltgenme basamaklarc YOkseltgen ye
indirgenlerin belirlenmesi NH3
 160 Bohim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4

Bir elementin en yiiksek ve en dii§iik ytikseltgenme basamalclan arasmdaki her

hangi bir degerlikte bulunan turleri kimi hallerde yiikseltgen, kimi hallerde indir-
• gen olarak davramr. Omegin hidrazin hidrojenle tepkimeye girerek amonyak ve-
rir. Burada hidrazin yiikseltgen olarak davramr.
N2H4 + 112. —> 2 NH3 •

ORNEK 5-8

Yilkseltgen ye indirgenlerin Belirlenmesi. Hidrojen peroksit, H202 , cok yonlii bir bile-
alanlardan bazilan odun hamuru ye tekstil maddelerinin beyazlatil-
masi ve suyun arailmasmda klor yerine kullanilmasidir. cok yonlii olmasmin nedenle-
rinden biri, hem yfikseltgen hem de indirgen olmasichr. A§agidald tepkimelerde hidro-
jen peroksidin indirgen mi, yoksa ytikseltgen mi oldugunu belirtiniz
(a) H202(aq) + 2 Fe2+(aq) + 2 H+(aq) —> 2 1120(s) + 2 Fe3+(aq)
(b) 5 H202(aq) + 2 Mn04(aq) + 6 11±(aq)
8 H20(s) + 2 Mn2+(aq) + 5 02(g)
•
• H202 bir ytikseltgen olarak cozum
davrandigi zaman, asidik cozel- (a) Fe2+ , Fe3+ e yiikseltgenmistir ye bunu yapan H202 dir. Yani H202 bir yiik- •
tide H2O ya, bazik cozeltide OH seltgendir. Barka bir deyisle, H202 deki oksijenin Y. B. -1 iken, H 2O da -2
ye indirgenir. Indirgen olarak olmustur. Hidrojen peroksit indirgenm4, oyleyse bir yiikseltgendir
davrandigi zaman ise 02 (g)na
yukseltgenir. (b) MnO4, Mn2+ ya indirgenmis ye bunu H202 yapmWir. Oyleyse burada 11 202
202 deki oksijenin Y. B. -1 den 02 debirndge.Bak yisl,1
o degerine artmor. Burada 11202, yillcseltgenmivir. Demek ki bu madde bu-
rada bir indirgendir.
Alqtirma A: A§agiclaki tepkimede H 2(g) indirgen mi, yoksa yiikseltgen midir ?
Actklaytmz.
2 NO2(g) + 7 H2(g) —+ 2 NH3(g) + 4 H20(g)
Alqturma B: Asagidalci tepkimede indirgen ye yukseltgenleri belirleyiniz.
• 4 Au(k) + 8 CN-(aq) + 02(g) + 2 1120(s) —> 4 [Au(CN)2] (aq) + 4 OH-(aq)

Permanganat iyonu, Mn04, kimya laboratuvarlannda sik sik kallamlan cok

•
yonlu bir yiikseltgendir. Demirin nitel analizinde nasil kullatuldignu gelecek kesim-
de gorecegiz. Oksijenin 3 atomlu §ekli olan ozon, 03(g), suyun anrilmasmda kul-
lamlan bir yiikseltgendir. Suya kan§mi§ olabilecek fenolii, C 6H5OH, yiikseltger.
C6H5OH(aq) + 14 03(g) —4 6 CO2(g) + 3 H20(s) + 14 02(g)
Tiyosiilfat iyonu, S203-, onemli bir indirgendir. Sanayide kullamm alanlanndan
biri, liflerin agarrihnasmda kullanilan klorun fazlasmi parcalamaktm
S2032-(aq) + 4 C12(aq) + 5 H2O —> 2 HSO4(aq) + 8 11±(aq) + 8 C1-(aq)

• Yfikseltgen ve indirgenlerin biyolojik sistemlerde de onemli i§levleri vardir. Fo-

tosentezde (One§ enerjisinin depolanmasi), metabolizmada (gliikozun yilkseltgen-
mesi) ye oksijen ta§mmasmda ytikseltgen ye indirgenlerle sik sik karplaphr.
•

• bin (cogu zaman en pahah olan) sllurlayici tepken olarak secilir ye digerinin
• likte, hala yaygm olarak kullamlan bir teknik, e§degerlik noktasmda ya da buna
► Asit-baz titrasyonlarimn ba§a-
nsi icin anahtar, dogru indikato-
run secilmesidir. Bu secimin
yapilacagim BoHim 18 de tit-
rasyonun kuramsal yonOnii
dilgiimilz zaman ogrenmi§ ola-
cagiz.
•
• andan sonra eklenecek bir damla NaOH(aq) ortami cok az bazik yapar. Fenolftalein in-
5-7 Sulu cozelti Tepkimelerinin Stokiyomektrisi: Titrasyonlar 161
5-7 Sulu cozelti Tepkimelerinin Stokiyometrisi:
Titrasyonlar •
Bir tepkimenin amaci bir tirtinii en ytiksek verimle elde etmekse, tepkimelerden
kullanthr. cogu coktfirme tepkimelerinde uygulanan budur. Bir cozeltinin de-
tayin edilmesi gerektigi durumlarda ise bizi tepkime Oriinleri degil, tep-
kenler arasmdaki ili§ki ilgilendirir. Bu yilzden tepkime, tepkenlerin stokiyometrik
bakimdan e§it miktarlan ile yurutulur ye ortamda hiF birinin fazlasi kalmaz. Bir co-
zeltinin deri§imini tayin etmek icin uzun siireden beri kullanilan bu yonteme titras-
yon denir.
Tepkimelerden birinin bir cozeltisinin ktictik bir behere ya da erlene kondugu-
nu dii§iinelim. Yine cozelti halindeki bir tepken de, ucunda muslugu olan derece-
lendirilmi§ uzun bir cam borudan ibaret olan bir biirete konsun. Musluk, elle kont-
rol edilerek, ikinci cozelti birinci cozeltiye yava§ yava§ eklenebilir. Bir cozeltinin
digerine dikkatli ye kontrollii bir bicimde eklenmesi ile olu§turulan tepkimeye tit-
rasyon adi verilir. tin piif noktasi, titrasyonu, her iki tepkimenin de tiikendigi nok-
tada durdurmaktm Bu noktaya titrasyonun esdegerlik noktasi denir. Bir titrasyon-
da e§degerlik noktasina ulatldtgmt gosteren yollara gereksinim vardir. Modern
•
kimya laboratuvarlannda bu is genellikle uygun 6101 aletleri ile yapihr. Bununla bir-
cok yakm noktada renk degi§tiren bir maddeden ortama cok az miktarda eklemek-
tir. Boyle maddelere indikator denir. 5-10 da titrasyon yontemi ile bir asi-
din bir bazla notiirle§tirilmesi gosterilmektedir.
•
(a) (b) (c)
• 5EKIL 5-10 Bir asit-baz titrasyonu (Ornek 5 -9 un gosterili§i)
(a) Bir erlene 5,00 mL sirke, biraz su ye birkac damla fenolftalein indikatorii konur.
(b) Daha Once biirete doldurulmu§ 0,1000 M NaOH cozeltisi bu karipma damla damla
eklenir. (c) Erlendeki asit fazla oldugu sOrece cozelti renksiz kahr. Asidin nottirle§tigi •
dikatorii acik pembeye (loner. i§te bu nokta titrasyonun e§degerlik noktasidir.
 162 Boliim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Giric
• Asit ye Bazlartn Der4imlerini Belirlemede Titrasyon Verilerinin Kullandmast. Sirke, el-
• mini biliyoruz. Bu degerlerden, OW nun mol sayisim hesaplanz. Sonra, 1 mol
• lanarak, sirkenin kiitlece % deri§hnini hesaplayabiliriz.
► Saf asetik asit, sirkeden yalcla-
pk 20 kez daha deri§ildir. Deri-
§ik asetik asiti kullarurken dik-
katli olunmahthr. (Ornegin solu-
num yoluna girmesine izin veril-
memelidir). Bir maddenin zararh
veya zararsiz olmasi cogunlukla
onun deri§imine baglichr. Deri§i-
mi yiiksek olursa zararsiz tam-
nan madde bile zararh olabilir.
• HC8H404(aq) + OH-(aq) —4 C8H4042-(aq) + H20(s)
ORNEK 5-9
ma suyu, ,wrap ya da diger karbonhidratlann bakterilerle mayalanmasi sonucu olu§an su-
lu seyreltik asetik asit cozeltisidir. Sirkenin yasal asetik asit oram kiitlece en az %4
Sirkenin 5 mL lik bir omegi 38,08 mL 0,1000 M NaOH (aq) ile titre edilin4tir. Bu sir-
ke stntn a§makta midis? (Sirkenin yogunlugu yalclapk 1,01 g/mL).
cozum
Kesim 5-3 deki bilgilere gore, notiirle§me tepkimesi icin Su net iyonik e§itligi yazabili-
riz.
HC2H302(aq) + 011-(aq) —+ C2H302(aq) + H20(1)
Titrasyon hesaplamalarmda §u gercek gozoniine ahnmandir: Efdegerlik noktastmla
her iki tepken de stokiyometrik oranda diked& ye hip bir tepken artmaz. Tepkenlerden
birinin miktanm, titrasyon verilerinden ve sonrada stokiyometrik faktor yardimiyla di-
gerinin milctanm hesaplayabiliriz. Buradaki ornekte NaOH (aq) in molaritesini ye hac-
HC2H302/1 mol OW, oram yardumyla, HC 2H302 , mildanm Once mol, sonra gram cin-
sinden buluruz. Daha sonra, ayn bir hesapla, HC 2H302 in 5,00 mL ornekteld kiitlece
yiizde bile§imini hesaplanz.
Hesaplamanm birinci kismi §u straya g6re yapihr:
•
mL NaOH —4 L NaOH -f mol NaOH —f
mol OW —4 mol HC2H302 —4 g HC2H302
1L 0,1000 mol NaOH 1 mol OH-
? g HC2H302 = 38,08 mL X x X
1000 mL 1L 1 mol NaOH
1 mol HC2H302 60,05 g HC2H302
X X
1 mol 1 mol HC2H302
= 0,2287 g HC2H302
molarite tanmundan yararlanarak ve HC 2H302 nin mol kiitlesi ile yogunlugunu kul-
0,2287 g HC2H302 1X mL sirke
%HC 2H3 0 2 =
5,00 mL sirke 1,01 g sirke
X 100%
•
= 4,53% HC2H302
bu sirke yasal alt min az da olsa a§maktadir. Sirkedeki asetik asidin en
fist simnm belirleyen standart da vardir. Sirke iireticileri bu titrasyon yontemini kulla-
narak sirke yilzdesinin bu smirlar icinde olup olmadignu bulabilirler. Rakip iireticiler
de bu yolla denetlenebilir.
Ali§tirma A: Yaldapk molaritesi 0,100 olan bir NaOH cozeltisinin gercek molari-
tesini bulabilmek icin 0,5000g KHC8H4O4 suda cozilltip 24,03 mL NaOH(aq) ile titre edi-
liyor. NaOH(aq) cozeltisinin gercek molaritesi nedir?
Aliqtirma B: Kiitlece %92,5 NaOH ye %7,5 Ca(OH) 2 olan 0,235 g kati omegin tit- 111
rasyonu icin 45,6 mL HC1(aq) kullamhyor. HC1(aq) cozetisinin molaritesi nedir?
 57
- Sulu cozelti Tepkimelerinin Stokiyomektrisi: Titrasyonlar 163

•
• (a) (b) (c)
♦ $EK1L 5-11 Redoks titrasyonu yardimiyla bir yukseltgen cozeltisinin ayarlanmasi
(Ornek 5-10 un resimle
(a) Erlendeki cezelti belli miktarda Fe2+ icerir. Buret ayarlanacak KMnO 4 in koyu renkli
cozeltisiyle doldurulur. (b) KMnO4(aq) cozeltisi, kuvvetli asidik Fe 2+(aq) cozeltisine ek-
lendiginde, (5.19) tepkimesine gore rengini hemen kaybeder. (c) Btittin Fe 2+ iyonlan Fe3*
(aq) iyonlanna yiikseltgendikten sonra, eklenen cok az miktardaki KMnO 4 (aq) cozeltisi
yilkseltgeyecek bir §ey bulamaz ye cdzelti rengi koyu pembeye (loner. Bu pembe rengi el-
de etmek icin qdegerlik noktasindan sonra bir damladan daha az KMnO 4 (aq) yeterlidir.

Molaritesi, tam bilinen (0,020 M degerine cok yakm) KMnO4 cozeltisine gerek
duydugumuzu varsayahm. Boyle bir cozeltiyi istenen miktarda KMnO4(k) tamp su- •
da cozerek elde edemeyiz. ciinkti bu kati saf olmaylp, saflik derecesi de tam
• (%KMnO4) bilinmez. Diger yandan, gerekli saflikta demir tel bulmarmz olasidir. Bu
teli bir asitle muamele ederek Fe' (aq) elde edebiliriz. KMnO 4 ile asidik cozeltide
Fe'(aq), Fe'(aq) e yukseltgenir. Belli miktarda Fe' (aq) yi yiikseltgemek icin ge-
rekli KMnO4 cozeltisinin hacmini bularak Fe' (aq) ve KMnO4 (aq) in gercek mo-
laritesini hesaplayabiliriz. cozeltinin ayarlanmasi denen bu yontem Ornek 5-10
ve Sekil 5-11 de gosterilmi§tir.

ORNEK 5-10

Bir cozeltinin Redoks Titrasyonu ile Ayarlanmasi. 0,1568 g demir tel Fe2+ iyonuna cev-
rildikten sonra 26,24 mL KMnO4 cozeltisi ile titre edihni§tir. KMnO4(aq) cozeltisinin mo-
laritesini bulunuz? •
• 5 Fe2+(aq) + Mn04(aq) + 8 H+(aq) —+ 5 Fe3+(aq) + Mn2+(aq) + 4 H20(s) (5.19)
 Suyun Antiimam
Ka§it endustrisinin atik suyunu aritmak icin hava-
• landirma yapilir ye bazi kimyasal maddeler kullanilir.

• cevremizdeki su istenen nitelikte degildir. Linde safsizhklar
vardir ye bazi amaclar icin kullamma uygun degildir. Ornegin,
musluk suyu ile giimii§ nitrat cozeltisi hazirlanamaz. ctinkii
icindeki az miktarda CI-(aq), Ag+(aq) ile tepkiyerek AgCl(k)
verir ye su siit goriiniisiinii ahr. Oysa ayrn musluk suyu icme-
ye elverigi olabilir.
0
Suyun antma yontemi ne amnia kullawlacagma ye
daha once ne amacla kullamlchg'ina baglichr. Kimi en-
diistrilerde kullamlacak suyun antilma yolu icme ye
kullanma sulanmn antma yollanndan farkh olabilir.
Yine, bir kimya fabrikasmda kullamlan su, dere, gal
ye denizlere verilmeden Once ozel yollarla antilmandir
Bununla birlikte, farkh su antma yontemlerinin ortak
yonleri de vardir. Bunlar, bu boltimde inceledigimiz
sulu cozeltilerdeki tepkimeleri icerirler. Bazi ozel Or-
nekler a§agicla verilmi§tir.
irme Suyundan Demirin Uzaklaprdmasi
Kabul edilen simr 0,3 mg/L oldugu halde, bazi kuyu
sulannda demir miktan litre ba§ma 25 mg degerine ka-
dar Fazla demiri uzakla§tumak icin uygulanan yon-
tern §u a§amalan icerir: (a) suyu sonmii§ kirec ile, Ca(OH) 2 za-
yif bazik yapmak; (b) Fe2+ iyonunu hipoklorit, C10-, ile Fe3+
3 (k) i cok- iyonuakseltgm;(c)bziodenFOH) •
ttirmek. Bu tepkimeler §u e§itliklerle gosterilebilir.

cozum
Ilk olarak titrasyonda harcanan KMnO4 (aq) miktanm hesaplaymiz.
1 mol Fe 1 mol Fe'
? mol KMn04 = 0,1568 g Fe X X
55,847 g Fe 1 mol Fe
1 mol MnO:4 1 mol KMnO4
X X
UNUTMAYINIZ ► 5 mol Fe2+ 1 mol MnO
• Titrasyonda harcanan iki tep- = 5,615 X 10-4 mol KMnO4
kenin miktarlanm hesaplanmak
icin bunlann stokiyometrik
olarak e§deger olmalanndan
yararlamhr. Ornegin yandaki
5,615 X 10-4 mol KMnO4 iceren cozeltinin hacmi 26,24 mL = 0,02624 L dir ye •
ornekte 1 mol Mn04stokiy- 5,615 X 10 -4 mol KMnO4
KMn04(aq) deri§imi = = 0,02140 M KMnO 4(aq)
ometrik olarak 5 mol Fe2+ ye 0,02624 L
e§degerdir.
All§tirma A: 0,376 g hk bir demir filizi ornegi asitte cozilltiyor ye sonra demir,Fe2+
(aq) iyonuna indirgeniyor. Daha sonra bu ornek 41,25 mL 0,02140 M KMnO 4 (aq) ile
titre ediliyor. Bu filizde kiitlece % Fe ne kadardir?
[Ipucu: (5.19) e§itligini kullammz.]

AliFtirma B: KMnO4 cozeltisini ayarlamak kin sodyum okzalat, Na2C204, kullam-

labilir. 0,2482 g Na2C2O4 suda cortiliip 23,68 mL KMnO4 ile titre ediliyor. KMnO4 (aq)
• cozeltisinin molaritesi nedir?
Mn04(aq) C2042-(aq) H+(aq) —+ Mn2+(aq) H20(s) c02(g) •
(denlde§memi§)
164
 C12(g) + 2 OH-(aq) —4 C1-(aq) + OC1-(aq) + H20(s) fatlann uzaldaynimasun da icerin Bu i§ icin en basit yontem
fosfatlan sonmii§ kirec, Ca(OH)2, ile coktiinnektir. Fosfatlar
2 Fe2+(aq) + 0C1-(aq) + H20(s) ce§itli §ekillerde bulunabilir. Bunlardan bin hidrojen fosfat iyo-
2 Fe3+(aq) + C1-(aq) + 2 OH-(aq) nudur, HPO42-.
Fe3+(aq) + 3 OH-(aq) Fe(OH)3(k) 5 Ca2+(aq) + 3 HPO42-(aq) + 4 OH-(aq) —4 •
Ca5OH(PO4)3(k) + 3 H2O(s)
• Blittin bu tepkimeler olurken C10- asil i§levini gorur, yani su-
daki patojenik mikroorganizmalan parcalar. Bu coicelek hidroksiapatit minerali bile§imindedir.

Kazan Suyundaki Oksijenin Uzaklaqtzrilmasz Sanayi Suyundaki Siyaniir iyonunun Parralanmasz

Elektrik santralinde suyu buhara cevirmek icin buhar kazanla-
n kullamhr. Linde oksijen coziinmti§ su, buhar kazanlanmn
celik kisimlannda korozyona neden olur. 02 (g) iyi bir yak-
seltgendir ve bunu uzakla§lirmak icin hidrazin, N 2H4, gibi bir
indirgen kullanihr.
Siyaniir bile§ikleri, metal temizleme i§lemleri, elektrokapla-
macihk ye kayalardan altm elde edilmesinde kullanihr. Bu i§-
lemlerden oilcan artik cozeltideld siyaniir iyonlan mutlaka par-
calamp yok edilmelidir. Bu i§ a§agidaki gibi bir indirgeme -
yilicseltgeme tepkimesi ile yapihr.

02(aq) + N2H4(aq) — 4 2 H20(s) + N2(g)

Evsel Atzk Sulardan Fosfatlartn Uzaklaqttrilmast
Yosunlann luzh bilytimesi, baliklann olmesi ye tath su canh-
lannda gorulen diger anormal degi§melere neden olan olaylar
serisine otrofikasyon denir. Bu olaylann nedeni, a§in besleyi-
ciler, ozellikle fosfatlardir. Evsel atilt sulann temizlenmesi fos-
•
2 CN-(aq) + 5 00-(aq) + 2 OH-(aq) —4
N2(g) + 2 CO32-(aq) + 5 C1-(aq) + H2O(s)
Zehirli CN-(aq) zaransiz N2(g) ye CO32-(aq) ye donfi§iir.
Bu kitabm sonlanna dogru, evsel atik sulann ye sanayi atilt su-
Ian= antilmasinda tern osmoz ye suyun yumuptilmasi gibi
ba§ka omelder de gorecegiz. Aynca, ozellikle atik sulann anti-
•
masmda biyolojik i§lemlerin onemini de gozardi etmemeliyiz.

Ozet
Sulu ortama verdigi iyonlann oranma g6re sulu cozeltiler, za-
yif elektrolitler, kuvvetli elektrolitler ve elektrolit olmayanlar
diye adlandinhrlar. Kuvvetli elektrolitler hemen hemen tama-
men iyonlanna ayn§an maddelerdir ye cozeltinin deri§imi iyon-
lann deri§imi ile ifade edilebilir.
cozeltideki bazi tepkimeler, iyonlann suda coziinmeyen bi-
le§ikler vermek iizere birle§mesiyle colcelme tepki-
• meleri bazi basit coziiniirliik kurah yardinnyla
Diger tepkimelerde ye OH- iyonlan birle§erek H2O
(HOH) verirler. 11+ kaynagma asit, OH- kaynagma baz denir.
Bu tepkimelere asit-baz tepkimeleri veya nottirle§me tepkime-
leri adi verilir. Baz tammi OH- iyonu ch§mdaki bazi iyonlara
da geni§letilerek, gaz cilnsi olan tepkimelere de asit-baz tepid-
meleri denilebilir.
Indirgeme-yilkseltgenme (redoks) tepkimelerinde belirli
atomlann yiikseltgenme basamagmda arti§ olur. Bu siirec ytik-
seltgenme olarak adlandinlir. Diger bazi atomlann ytikseltgen-
me basamaklannda azalma olur, bu surer de indirgenme olarak
adlandifihr. Redoks tepkimelerinde yiikseltgenme ve indirgen-
me icin ayn yan-e§itlikler yazihr Sonra bunlann toplanmasiy-
la net e§itlik yazmak oldukca kullam§hdir. Bu yalcia§im redoks
•
tepkimelerinin denide§tirilmesinde de i§e yanar.
cozeltide gercekle§en bir tepkime icin kullamlan, bilinen bir
teknik ise titrasyondur.
Titrasyon verileri cozeltilerin molaritelerini bulmakta kulla-
rulabildigi gibi, analiz edilen orneklerin bile§imleri haidunda
bilgi verir.

Anahtar Terhnler
asit (5-3) kuvvetli asit (5-3) yardma tepkimesi (5-5)
baz (5-3) kuvvetli baz (5-3) yiikseltgen (5-6)
ci3zeltinin ayarlanmasi (5-7) kuvvetli elektrolit (5-1) yfikseligenme (5-4)
elektrolit olmayan (5-3)
e§degerlik noktasi (5-7)
net iyonik
nottirle§me (5-3)
(5-2) yiikseltgenme-indirgenme (redoks)
tepkimeleri (5-4)
•
• indikattir (5-7) titrasyon (5-7) zayif asit (5-3)
indirgen (5-6) tuz (5-3) zayif baz (5-3)
indirgenme (5-4) yari-tepkime (5-4) zayif elektrolit (5-1)
165
 166 BoWm 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4

Biitiinleyici Ornek
• Cr042- + 5 H+ —> Cr(OH)3 + H2O
52042- + 2 H2O 2 5032- + 4 H+
yuk bakmundan denlde§tiriniz, bunlan indirgen-
me ye yrikseltgenme olarak belirtiniz.
Yfikseltgenme: S2042- + 2 H2O —4 2 S032- + 4 1.1+ + 2e-
indirgenme: Cr042- + 5 H+ + 3 e Cr(OH)3 + H2O
Yan-esitlikleri, net e§itligi vermek iizere birle§tiriniz.
♦ Beyaz kati sodyum ditiyonit, Na2S2O4, sari renkli potas- 3 X [S2042- + 2 H2O —> 2 S032- + 4 H+ + 2 el
yum kromat, K2CrO4, cozeltisine eldenir. Tepkime &rind gri- 2 X [Cr042- + 5 H+ + 3 e Cr(OH)3 + H2O]
ye§il krom (111) hidroksittir, Cr(OH) 3(k).
3 S2042- + 2 Cr042- + 4 H2O
6 S032- + 2 Cr(OH)3 + 2 H+
Sodyum ditiyonit, Na2S2O4, onemli bir indirgendir. liginc bir 3. Komllart bazik cozeltiye ceviriniz. Yukandaki e§itligin her
kullannm ditiyonit iyonunun, S204-, bazik ortamda kromat, iki tarafina 2 Ofr ekleyiniz ye 2 H+ ye 2 011-yi birle§tirip sag
• iyonunu suda coziinmeyen horn (111) hidroksite indir- tarafa 2 H2O yazimz.
gemesidir. Diger &tin siilfit iyonudur. Ornegin, kromat iyonu
krom-kaplama fabrikalannda atik sularda bulunabilir.
[Cr042-] = 0,0148 M iceren 100,0 L lik bir ark suda har-
3 S2042- + 2 Cr042- + 4 H2O + 2 OH- —>
6 S032- + 2 Cr(OH)3 + 2 H2O
Denldestirilmis son esitligi elde etmek icin iki taraftan 2 H 2O cr-
•
canan Na2S2O4 tin kiitlesi nedir? kanmz.
1. Tepkime icin bir iyonik ifade yaziniz. Tepkimede yer alan 3 S2042-(aq) + 2 Cr042-(aq) + 2 H2O(s) + 2 011-(aq) —4
maddelerin adlan giris paragrafinda verihni§tir. Boliim 3 teki bil- 6 S032-(aq) + 2 Cr(OH)3(k)
gileri ve isimlere karplik gelen formiil ye simgeleri kullannuz.
4. Denklegirilm4 kimyasal ecitlige dayanan stokiyometrik he-
Cr042 (aq) + S2042 (aq) + 011-(aq) —+ saplamalari tamamlaymtz.
Cr(OH)3(k) + S032-(aq)
0,0148 mol Cr 042-
2. Kum 1 de yazilan redoks tepkimesini asidik cozeltide mey- ? g Na2S2O4 = 100,0 L X
dana geliyormuc gibi denklegiriniz. Iskelet yan-e§itliklerini 1L
yazarak baslayimz. 3 mol 52042 1 mol Na2S2O4
X X
cr042- Cr(OH)3 42- 1 mol S2 042 2molCr0
5 2042 S 0 32 2S2O4 X174,gNa
= 387 g Na2S2O4
Cr, S, 0 ye H atomlan balurmndan yan-e§itlikleri denlde§dri- 1 mol Na2S2O4
niz.

Tarama Sorulan
1. Asag'idaki terim ye simgeleri kendi sozciiklerinizle tamm- 3. A§agidaki terim gifted arasmdaki onemli farkhliklan
laymiz ya da aciklaymiz. (a) (b) [ ]; (c) gozlemci layimz: (a) kuvvetli elektrolit ye kuvvetli asit (b) yiikselt-
iyon; (d) zayif asit. gen ye indirgen (c) gokelme tepkimeleri ye notiirle§me tep-
2. A§agidaki kavram ye yontemleri lusaca aciklayimz: (a) re- kimeleri (d) yan-tepkime ve net tepkime
doks e§itliklerinin yan-tepkime yontemi ile denkle§tiril-
• mesi; (b) yarilma tepkimesi (c) titrasyon (d) cozeltinin
ayarlanmasi.
•
 Tarama Sorulart 167

4. A§agidald cozeltilerin hangisi elektrigi (a) en iyi iletir (b) 18. 10,00 mL 0,1012 M H2SO4 (aq) cozeltisinin tamamen no-
en zayif iletir? Seciminizi agiklayimz: 0,10 M NH3; 0,10 M tiirle§mesi icin 23,31 mL NaOH(aq) gerekiyor. NaOH (aq)
NaCl; 0,10 M HC2H302 (asetik asit); 0,10 M C2H5OH (eta-
nol).
cozeltisinin molaritesi nedir?
H2SO4(aq) + 2 NaOH(aq) Na2SO4(aq) + 2 H20(s) •
5. A§agidaki maddelerin hangisinin kuvvetli asit, zayif asit, 19. 23,58 mL 0,1278 M KOH gozeltisi 25,13 mL 0,1264 HC1
• kuvvetli baz, zayif baz ya da tuz oldugunu belirtiniz: cozeltisine ekleniyor. Olu§an cozelti asidik, bazik veya ta-
(a) Na2SO4 ; (b) Ba(OH)2; (c) Ba(NO3)2; (d) H3PO4; mamen not& mildiir? Aciklayimz.
(e) HBr; (f) HNO2 ; (g) NH3; (h) NH 4I; (i) KOH. (Ipucu: Bir suurlayici tepken var miff?)
6. Ayrintili hesaplamalar yapmadan, a§agidald cozeltilerin 20.
hangisinin en buyiik [SO4] a sahip oldugunu bulunuz: ? Fe2+(aq) + 02(g) + 4 H+(aq) —> ? Fe3+(aq) + 21-120(s)
[SO42]: 0,075 M H2SO4 ; 0,22 M MgSO4 ; 0,15 M Na2SO4 ; e§itliginde eksik katsayilar (a) herbiri 4 (b) herbiri 2 midir?
0,080 M Al2(SO4)3; 0,20 M CuSO4 . (c) ayru degerlere sahip olabilirler mi? (d) deneysel olarak
7. A§agidald cozeltilerde belirtilen iyonlarm deri§imlerini bu- mi taym edilmelidir?
lunuz: (a) 0,238 M KNO3ta [1(±], (b) 0,167 M Ca(NO3)2 21. A§agidalci tepkimelerde elementlerin yiikseltgenme basa-
ta [NO3]; (c) 0,083 M Al2(504 )3 ta [A1 31; maklarim belirleyiniz. Hangisinin redoks tepkimesi oldu-
(d) 0,209 M Na3PO4 ta [Nal; gunu, hangisinin olmadignu belirtiniz
8. A§agidakilerden hangisinde kloriir iyonu deri§imi en bii- (a) MgCO3(k) + 2 H+(aq) -->
yilktUr? 200,0 mL 0,35 M NaCl; 500,0 mL 0,065 M MgC12 Mg2+(aq) + H2O + CO2(g)
1,0L68MHC. (b) C12(aq) + 2 Br-(aq) —4 2 C1-(aq) Br2(aq)
9. 0,132 g Ba(OH)2 in 8H20, 275 mL lik bir sulu cOzeltisi ha-
zirlarnyor. cozeltideki [OW] deri§imi nedir?
(c) Ag(k) + 2 H+(aq) NO3(aq)
Ag+(aq) + H2O + NO2(g)
•
10. Bir cozelti 0,126 M KCl ye 0,148 M MgC1 2 iceriyor. co- (d) 2 Ag+(aq) Cr042-(aq) Ag2CrO4(k)
• zeltideki [K+], [Mn21 ] ve [Cl-] deri§imleri nedir? 22. A§ag'idaki redoks tepkimelerindeki elementlerin yiikselt-
11. 250,0 mL 0,0876 M KI cozeltisine kac miligram MgI 2 kat- genme basamaldarnu belirleyiniz. Hangilerinin ytikselt-
mahyiz ki [I] = 0,1000 M olsun? gen, hangilerinin indirgen oldugunu belirtiniz.
12. A§agidaki bile§iklerden hangisi (leri) suda foziinmez? (a) 2 NO(g) + 5 H2(g) 2 NH3(g) + 2 H20(g)
Aciklayimz. CuC12; NaI; BaSO4 ; Zn(NO3)2; Fb(C2H302)2; (b) 3 Cu(k) + 8 H+(aq) + 2 NO3(aq) -->
Al(OH)3 . 3 Cu2+(aq) + 4 H20(s) + 2 NO(g)
13. A§agidakilerden hangisi HCl ile tepkimeye girerek bir gaz (c) 3 C12(g) + 6 OH-(aq)
verir? Aciklayimz. 5 C1-(aq) C103(aq) + 3 H20(s)
14. A§agidaki tepkimelerin net iyonik ecitliklerini yazarak ta- 23. A§agidalci tamamlayma ye denlde§tiriniz.
mamlayma. cokelek olu§up olu§madigim belirtiniz. Tep- Hangisinin yiikseltgenme, hangisinin indirgenme tepkime-
kime olmazsa i§aretleyiniz. si oldugunu belirtiniz.
(a) Na+ + Br- + Pb2+ + 2 NO3 —4 (a) S032- —4 52032- (asidik Omit)
(b) Mg2+ + 2 CF + Cu2+ + SO42- —> (b) HNO3 —5 N20(g) (asidik cozelti)
(c) Feat + 3 NO3 Na+ OH- --> (c) I03 (asidik cozelti)
(d) Ca2+ + 2 I- + 2 Na+ + CO32- —+ (d) Al(k) --> Al(OH)4 (bazik cozelti)
(e) Ba2+ + S2- + 2 Na+ 5042- —> 24. A§agidald redoks tepkimelerini asidik cowhide denkle§ti- •
(f) 2 K+ + S2- + Ca2+ + 2 Cl- riniz.
15. Apgidakilerden herbirinin net iyonik esitligini yazarak ta- (a) Zn(s) NO3 —> Zn2+ + NO(g)
mamlayma. Tepkime olmazsa belirtiniz: (b) Zn(s) NO3 —4 Zn2+ + NH4+
(a) Ba2+ + 2 OH- HC2H302 —> (c) Fe2+ Cr2072- Fe3+ Cr3+
(b) H+ + CF HC3HSO2 —> (d) H202 + Mn04 —5 Mn2+ 02(g)
(c) FeS(k) 11+ + 25. A§agidalci redoks tepkimelerini bazik &elude denlde§ti-
(d) K+ + HCO3 + II+ + NO3 —> riniz.
(e) Mg(k) H+ (a) Mn02 (k) + C103 —4 Mn04 CF
(f) Cu(k) + H+ --> (b) Fe(OH)3(k) Oa- Fe042- + Cl-
16. A§agidaki gozeltilerden hangisini bir sulu cozeltiden Mg2+ (c) 0102 —5 C103- + Cl
iyonucktfrmedlabisnz?Actky. 26. 0,2879 g sodyum okzalati, Na2C2O4, asidik cowhide a§a-
(a) KNO3(aq); (b) NH3(aq); (c) H2SO4(aq); (d) gidaki redoks tepkimesine g6re titre etmek icin 25,12 mL
HC2H302(aq)• KMnO4 (aq) cozeltisi gerekmektedir
17. 10,00 mL 0,128 M HC1 u tamamen notfirle§tirmek icin C2042-(aq) Mn04(aq) Mn2+(aq) CO2(g)
0,0962 M NaOH cozeltisinden kac mL gerekir? (denlde§memi§) •
• KMnO4 (aq) iin molaritesi nedir?
 168 BolOrn 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4
Ah§tirmalar
Kuvvetli Elektrolitler, Zayif Elektrolitler ve Elektrolit Olmayanlar
•
27. Bu boltimdeld bilgilerden yararlanarak, a§agidaki madde-
lerin sulu cozeltilerini elektrolit olmayan, kuvvetli elekt-
rolit veya zayif elektrolit diye belirtiniz (a) HC6H5O;
(b) Li2SO4 ; (c) MgI2 ; (d) (CH3CH2 )20; (e) Sr(OH)2 .
28. NH3 (aq) elektrigi zayika iletir. Aym durum HC 2H302 (aq)
icin de gecerlidir. Oysa bu iki cozelti kan§tirildigi zaman
olu§an cozelti iyi bir iletkendir. Bunu nasal aciklarsiniz?
29. Yandaki §elciller, bir sulu cozeltide cortinen maddelerin
molektil gifortintimleridir. Her bir §ekil icin, cortinen mad-
de kuvvetli elektrolit, zayif elektrolit midir veya elektrolit
degil midir, belirtiniz. Coziinen madde a§agialakilerden han-
gisidir: sodyum klortir, propiyonik asit, hipokloroz asit,
amonyak, baryum bromiir, amonyum kloriir?
•
lyon DeriOmleri
31. A§agida bazi katyonlann cozeltilerdeld digerleri verilmi§-
tir. Bu degerleri molarite cinsinden ifade ediniz. (a) 35,0 mg
Ca2±/L; (b) 25,6 mg KV100 mL; (c) 0,168 mg Zn2+/mL.
32. Icme suyunda izin verilen florur miktan 0,9 mg F7L dir. Bu
deger kac molar NaF (aq) e karplik gelir?
33. A§agidald sulu gozeltilerden hangisinde Na+ deri§imi en
ytiksektir? (a) 0,28 M Na2SO4 ; (b) 100 mL sinde 1,05 g
NaCliceren cozelti; (c) 1 mL sinde 14,7 mg Na+ iceren co-
zelti.
Cokme Tepkimelerinin Ongorulmesi
37. A§agida verilen durumlarda bir tepkimenin olup olmayaca-
gim ongorunuz. Oluyorsa net iyonik e§itligi yazimz
(a) HI(aq) + Zn(NO3 )2(aq) —+
(b) CuSO4(aq) + Na2CO3(aq) —>
(c) Cu(NO3 )2(aq) + Na3PO4(aq) —+
38. A§agida verilen durumlarda bir tepkimenin olup olmayaca-
gim ongortinfiz. Oluyorsa net iyonik e§itligi yazimz.
(a) AgNO3(aq) + CuC12(aq) -->
(b) Na2S(aq) + FeC12(aq) —>
(c) Na2CO3(aq) + AgNO 3(aq)
39. A§agidald kan§unlarda bulunan katyonlan ayirmak icin
hangi maddenin cozeltisini kullanabiliriz, yani hangisi co-
zeltide, hangileri cokelekte kahr?
(Ipucu: 145. sayfadaki cortintirliik kurallanni ye suyun da
• arrmada kullamlan bir madde oldugunu dii§tiniinitz.)
(a) BaC12(k) ye CaC12(k)
•
,HY
(a) (b) (c)
30. Ali§tirma 29 da §ekillerle gosterilen iic maddeyi belirle-
dikten sonra, geriye kalan dee maddenin sulu cozeltiler-
. deki molekill gorilniimlerini kabaca ciziniz
34. A§agidaki sulu cozeltilerden hangisinde [Fr] en yuksek-
tir? Seciminizi aciklayimz. (a) 0,011 M HC2H302 ;
(b) 0,010 M HC1; (c) 0,010 M H2SO4 ; (d) 1,00 M NH3 .
35. Eger hacimlerin toplanabilirligini kabul edersek, 225 mL
0,65 M KCI ye 615 mL 0,385 M MgC12 nin kan§brilmasi
ile elde edilen bir cozeltideki [Cl-] nedir?
36. Eger hacimlerin toplanabilirligini kabul edersek, 275 mL
0,283 KNO3 , 328 mL 0,421 M Mg(NO 3) ye 784 mL H2O
nun kan§tmlmasi ile elde edilen bir cowhide [NO3] nedir?
(b) MgCO3(k) ye Na2CO3(k)
(c) AgNO3(k) ye Cu(NO3 )2(k) •
40. A§agidaki kanpnlarda bulunan katyonlan ayirmada han-
gi maddenin cozeltisini kullanabiliriz?
(Ipucu: Ali§firma 39 gibi)
(a) PbSO4(k) ye Cu(NO3)2(k)
(b) Mg(OH)2(k) ye BaSO4(k)
(c) PbCO3(k) ye CaCO3(k)
41. Elimizde NaOH (aq), K2SO4(aq), Mg(NO3)2 (aq), BaC12
2SO4 (k) ve BaSO4 (k) (aq)NCl,SrO32(aq)Ag
bulunuyor. Bunlardan hangisi (leri) nin kan§brilmasi halin-
de (a) SrSO4 (k), (b) Mg(OH)2 (k), (c) KC1 (aq) meydana
gelir? Net iyonik e§itlikleri yazimz.
42. Ali§hrma 41 deki bile§ik ye cozeltilerin bir ya da daha co-
gunu kullanarak (a) BaSO4 (k); (b) AgC1 (k); (c) KNO3
(aq)1nsiledrz?Ntyonike§lraz. •

Asit-Baz Tepkimeleri
43. Her antiasit, mide asidinin (HC1) fazlasr ile tepkiyebilen
bir ya da daha cok sayida bile§en icerir. Olu§an tepkimede
nottirle§me iiriinii olarak CO 2 ve/veya H2O meydana gelir.
• A§agida cok kullamlan antiasitlerin nottirle§tirme etkisini
gosteren net iyonik e§itleri yazina.
(a) Alka - Seltzer (Sodyum bikarbonat)
(b) Turns (kalsiyum karbonat)
(c) Magnezya siibi (magnezyum hidroksit)
(d) Maalox (magnezyum hidroksit; aluminyum hidroksit
(e) Rolaids (NaAl(OH)2CO3)
44. Elimizde a§agrda belirtilen katilar ve cozuculer bulunsun:
Katilar, Na2CrO4 , BaCrO4, Al(OH)3 , ZnSO4;
H20(s), HC1(aq) ye H2SO4(aq). Bu durumda gorevimiz kat-
yonlardan birini iceren dart ctizelti hazirlamak olsun (ya-
Yiikseltgenme-indirgenme (Redoks) EOtlikleri
47. Apgrdaki tepkimelerin neden yazildigi gibi olu§amayaca-
grm acrklayrmz.
• (a) Fe3+(aq) + Mn04(aq) + H+(aq) —f
Mn2+(aq) + Fe2+(aq) + H20(s)
(b) H202(aq) C12(aq)
C10-(aq) + 02(g) + 1-1+(aq)
48. Bir gazete, bir yerde kaza sonucu etrafa sacilan hidroklorik
asidin, aym yerde bulunan sodyum hidroksit ile tepkimeye
girip, tehlikeli bir gaz olan klor gamin verebilecegini bildi-
riyor. Bu tehlike iceren yorum dogru mudur? Acrklayrmz.
49. A§agidaki tepkimeler sulu ctizeltide olu§maz. Bu e§itlik-
leri yan-tepkime yontemi ile, 158. sayfadaki Merak Ediyor-
samz lusmnu da dikkate alarak denkle§tiriniz.
(a) CH4(g) + NO(g) —+ CO2(g) + N2(g) + H20(g)
(b) H2S(g) + 502(g) — 4 S8(k) + H20(g)
(c)
C120(g) NH3(g) N2(g) NH4C1(s) + H20(1)
50. A§a'grdalci tepkimeler sulu cowhide olumaz. 158. sayfa-
daki Merak Ediyorsamz lusmmdan yararlanarak bu e§it-
likleri yan-tepkime ytintemi ile denlde§tiriniz.
• (a)
CH4(g) + NH3(g) + 02(g) —> HCN(g) + H20(g)
(b) NO(g) + H2(g) NH3(g) + H20(g)
(c) Fe(k) + H20(s) + 02(g) —4 Fe(OH)3(k)
51. Apgida, asidik cozeltilerde meydana gelen redoks tepid-
melerinin e§itliklerini denlde§tiriniz.
(a) Mn04 + Mn2+ + 12(k)
(b) Br03 + N2H4 —> Br- + N2
(c) VO43- Fe2+ —> V02+ + Fe3+
(d) UO2+ + NO3 --> UO22+ + NO(g)
52. A§agida asidik cozeltilerde meydana gelen redoks tepki-
melerinin esitliklerini denkle§tiriniz.
(a) P4(k) + NO3- —> H2PO4 + NO(g)
(b) S2032- + Mn04 —> SO42- + Mn2+
•
Aliprmalar 169
ni birini Na+, bir digeri Ba+2 ye digerleri). Her bir ctizelti-
yi hazirlamak icin hangi coziiciiyii kullanirdmiz 7 Acrklayr-
•
mz.
45. Bu boliimde asidi veren, tuzu ise bir asit ye bir bawl no-
tiirle§mesinden ortaya crkan bir iyonik bile§ik olarak ta-
mmladrk Soydum hidrojen siilfatm hem tuz hem de asit
ozelligi tapdigim gtisteren iyonik e§itlikler yam= (bu tu-
za bazen asit tuz denir).
46. Bir baz ye bir asit arasmdaki ntitiirle§me tepkimesi yararh
tuzlann hazirlanmasmda bilinen bir yontemdir. A§agidaki
tuzlann bu yolla hazirlanmasmi gosteren net iyonik e§it-
hider veriniz: (NH4)2HPO4 ; NH4NO3 ye )2SO4
(c) HS- + HS03 —> S 203 2- •
(d) Feat + NH30H+ Fe2+ + N20(g)
53. A§agida bazik cozeltilerde meydana gelen redoks tepkime-
lerinin esitliklerini denkle§tiriniz.
(a) CN- + Mn04 —+ Mn02(k) + CNO-
(b) [Fe(CN)6 ] 3- + N2H4 —> [Fe(CN)6] 4 N2(g)
(c) Fe(OH)2(k) + 02(g) —> Fe(OH)3(k)
(d) C2H5OH(aq) + Mn04 C2H302 + Mn02(k)
54. Barka bir ortam belirtilmemi§se, a§agida bazik
de meydana gelen yartlma tepkimelerinin e§itliklerini denk-
le§tiriniz.
(a) C12(g) —4 Cl- + C103
(b) 52042- S2032- + HSO3 (asidik ctizelti)
(c) M11042- —f Mn02(k) Mn04
(d) P4(k) --> H2P02 + PH3(g)
55. Asagida meydana gelen redoks tepkimelerinin
denldestiriniz. asidik cozeltide,
(a) S2032- + 02(g) --> SO 42- + C1-
(b) Sn2+ + Cr2072- —4 Sn4+ + Cr3+
•
bazik Ozeltide,
(c) S8(k) —÷ S2- + S20 3 2-
(d) As2S3 + H202 —4 As043- + SO42-
56. A§agidaki redoks tepkimelerinin her birinin denkle§tiril-
mi§ e§itligini yazina
(a) asidik cowhide permanganat iyonu ile, MnO,i nitrit
iyonunun nitrat iyonuna yiikseltgenmesi (Mn0:1 iyonu Mn2+
yeindrg.)
(b) mangan (II) iyonu ve permanganat iyonunun bazik co-
zeltide kati mangan dioksiti olu§turmasr.
(c) sodyum metalinin hidroiyodik asitle tepkimesi
(d) asidik ctizeltide Zn metalini indirgen olarak kullana-
rak vanadil iyonunun (V02+) vanadik iyonuna, V3+, indir-
genmesi.
•
 170 13610m 5 Sulu cozelti Tepkimelerine GU-4

Yukseltgenler ye Indirgenler
seltgenebilir. Gerekli yerlere 11+, H2O ve/veya OH- ekleye-
• 57. A§agidaki redoks tepkimelerinde ytikseltgen ve indirgen-
ler hangileridir? rek 5203 iyonunun magfflald verilen yiikseltgenlerle yiik-
(a) 5 S032- + 2 Mn04 + 6 H+ -> seltgenmesine ait redoks e5itliklerini yanna.
5 SO42-- + 2 Mn2+ + 3 H2O (a) 12 ile S2062- iyonuna; diger &tin iyockir iyonudur. 0
(b) 2 NO2(g) + 7 H2(g) -+ 2 NH3(g) + 4 H20(g) (b) C12 ile HSO4 iyonuna, diger Orlin kloriir iyonudur.
(c) 2 [Fe(CN)6] 4- + H202 + 2 11+ -4 (c) 0C1- ile bazik cozeltide S 2042- iyonuna; diger Oran
2 [Fe(CN)6]3- + 2 H2O kloriir iyonudur.
58. Tiyostilfat iyonu, S2O3, bir indirgendir ye ytikseltgenin
giiciine ye diger ko§ullara bagh olarak faith tininlere

Notiirle*me ye Asit-Baz Titrasyonlari

59. NaOH(aq) gozeltisi gerekli miktarda NaOH tartilarak dog- 66. 7,55 g Na2CO3 (k) ornegi, deri§imi 0,762 M HC2H302 olan
ru deri§imde haznianamaz. NaOH saf degildir, tart= sira- 125 mL sirkeye ekleniyor. Elde edilen cozelti hala asidik
smda havadaki su buhan kati tizerinde yogunlapr. cozel- mi olacaktir?
ti titrasyonla ayarlanmandir. Bu amacla 25,00 mL NaOH 67. Omek 5-9 u g6z online ahmz. 5,00 mL sirkeyi titre etmek
(aq) ornegi 23,34 mL 0,1085 M HC1 ile titre ediliyor. icin 1,000 M NaOH kullandignum varsaytmz. Sirkede kilt-
• NaOH(aq) cozeltisinin molaritesi nedir?
HC1(aq) NaOH(aq) -> NaCl(aq) H 20(s)
lece % 41uk minimum yasal asetik asidin bulundugunu an-
60. Evde temizlik icin kullanilan NH3 (aq) den alman 5,00 mL lamak icin kac mL 0,1000 M NaOH gereklidir?
omek 28,72 mL 1,021 M HC1 (aq) ile titre ediliyor. Notiir- 68. Etkin olarak cah§an bir akiimillatoriin H 2SO4 deri§imi 4, 8
ile 5,3 M araligmda olmalichr. Bir aktimtilator suyunda ya-
•
le§me tepkimesinin net iyonik e§itligi 56yledir.
NH3(aq) H+(aq) -4 NH4+(aq) pilan denemede 5,00 mL alcumtilator suyu 49,74 mL 0,935
Ornekteki NH3 tin molaritesi nedir? M NaOH ile notiirle§iyor. Alciintin asit deri5imi istenen ara-
61. 25,00 mL 0,3057 M HC3HSO2 (aq) (propiyonik asit) co- hkta midis?
zeltisini titre etmek icin 2,155M KOH (aq) cozeltisinden (Ipucu: H2SO4 formiil ba.5ffra 211+ iyonu verir.)
kac milimetre gereklidir?
62. 50,00 mL 0,0526 M HNO3 (aq) cozeltisini titre etmek icin 69. Titrasyonda a§agidalci noktalardan hangisi molektil
0,0844 M Ba(OH)2 cozeltisinden kac milimetre gereklidir? milnii ifade eder?
63. Aspirin tabletlerindeki asetil salistik asit miktanm (a) NH 4C1 (aq) nun HC1 (aq) ile titrasyonunda gerekli tit-
NaOH(aq) ile titre ederek tayin etmek istiyoruz. rantm % 20 sinin eklenmesi
HC9H704(aq) OH-(aq) -4 C9H704(aq) H20(s) (b) NH3 (aq) nun HC1 (aq) ile titrasyonunda gerekli titran-
Her bir tabletin 0,32 g HC9H704 icerdigi kabul edilir. Tit- tin % 20 sinin eklenmesi
rasyonda 23 mL NaOH gozeltisi kullandigmuza gore, Na- (c) NH3 (aq) nun HC1 (aq) ile titrasyonunda e§degerlik
• OH(aq) in molaritesi nedir? (Bu deney iki ayn omekle 50
nil, lik biiret kullamlarak yapilffsa iyi bir kesinlik saglana-
noktasi
(d) NH3 (aq) nun HC1 (aq) ile titrasyonunda gerekli titran-
bilir.)
64. Titrasyonlarda kullanmak tizere, dort anlamh rakama ka-
tin %120 sinin eklenmesi •
dar deri§imi belli olan 20 L HC1(aq) hazirlamak istiyoruz.
!Id basamakh bir deney yapabiliriz. Once, yaldapk 0,10 M
HC1 cozeltisi hazirlanz. Sonra, bu seyreltik HC1(aq) time-
gini, deri§imi bilinen bir NaOH(aq) cozeltisi ile titre ederiz.
(a) Su ile seyrelterek 20,0 L 0,01 M HC1 cozeltisi hazirla-
mak icin deri§ik HC1 den (d = 1,19 g/mL, kiitlece %38
HC1) kac mili litre almahyiz?
(b) (a) da hazniamlan ye yaklavk 0,15 M olan cozeltiden
ahnan 25,00 mL ornegi titre etmek icin 20,93 mL 0,1186
M NaOH gereklidir. HC1 (aq) nun molaritesi nedir?
(c) Titrasyon neden gereklidir? Yani, biz neden bu 0,10
M standart HCI cozeltisini deri§ik HC1 (aq) cozeltisini sey-
• relterek hazirlamayiz?
65. 25,00 mL 0,132 M HNO 3 i1e10,00 mL 0,318 M KOH ka-
n§tmhyor. Elde edilen cozelti asidik mi, bazik mi, yoksa
notr miidiir?

70. Ah§tirma 69 daki §eldi kullanarak a§agidaki durumlar igin
gozeltinin §eklini giziniz.
(a) HC1 (aq), KOH(aq) ile e§degerlik noktasina kadar tit-
re ediliyor.
Yiikseltgenme-indirgenme Tepkimelerinin Stokiyometrisi
71. Bir KMnO4 (aq) gozeltisi As203 (k) ya kar§i titrasiyonla
ayarlamr. 0,1078 g As203 ornegini titre etmek igin 22,15
mL KMnO4 (aq) gozeltisi gerekmektedir. KMnO 4 (aq) nun
molaritesi nedir?
5 As203 + 4 MnO4- + 9 H2O + 12 H+
10 H3AsO4 + 4 Mn2+
72. Ornek 5-6 yi gozoniine ahmz Bir atik suda tek indirgenin
5032- oldugunu varsaymiz. Eger 25,00 mL lik bir atik su
ornegi 31,46 mL 0,02237 M KMnO4 ile titre edilebiliyor-
sa, atik sudaki 5032- molaritesi nedir?
73. Bir demir cevherinden 0,9132 g Ornek alimp HC1 (aq) de
goziinmii§ ve demir Fe+2 (aq) elde edilmi§tir. Bu gozelti
28,72 mL 0,05051 M K2Cr207 (aq) ile titre edilmi§tir. Cev-
her ornegindeki %Fe kiitlece ne kadardir?
• 6 Fe+ + 14 H+ + Cr2072- -4 6 Fe3+ + 2 Cr3+ + 7 H2O
Biitiinleyici ye ileri All§firmalar
77. A§agidalci fotograflarda gosterilen tepkimeler igin net iyo-
nik e§itlikler yazimz.
(a) Sodyum metalinin su ile tepkimeye girip hidrojen olu§-
turmasi.
(b) Demir (111) klortir cozeltisinin a§insinm (a) gozeltisine
eklenmesi.
(c) (b) den elde edilen gokelegin HC1(aq) nun a§insi ile
muamelesi.
(a) (b) (c )
78. A§agida verilen bazi yontemler laboratuvarda az miktarda
kimyasal madde elde etmek igin sik silk kullamlmaktachr.
• Her bin igin denlde§mi§ e§itlilderi yaziniz.
(a) H2S (g) eldesi: FeS (k)in HC1(aq) ile
(b) C12(g) eldesi: Mn02 (k)mm HC1(aq) ile isitilmasi
(c) N2(g) eldesi: Br2 ye NH3 iin sulu cowhide tepkimesi,
diger &fin NH4Br dir.
Bittiinleyici ye hen Aliormalar 171
(b) CH3COOH, NaOH(aq) ile e§degerlik noktasina kadar
titre ediliyor.
•
74. Bazik bir cowhide Mn+ 2 deri§imi Mn04(aq) ile titre edi-
lerek belirlenebilir.
Mn2+ + Mn04 -4 Mn02(k) (denlde§memi§)
25,00 mL Mn2*(aq) ornegi 37,21 mL 0,04162 M KMnO4
21 nedir? (aq)iletrdyo.Onki[M
75. 50,0 mL doymu§ sodyum okzalat, Na 2C2O4, gozeltisi 25,8
mL 0,02140 M KMnO 4 ile titre ediliyor. Bu doymu§ okza-
lat gozeltisinin 1,00 L sinde kac gram Na 2C2O4 bulunur?
C2042- + Mn04 Mn2+ + CO2(g) (denlde§memi§)
denklemini kullammz.
76. Biitiinleyici Ornegi gozoniine alimz. 100 X 10 2 L atik su
cozeltisinin antilmasinda 0,0126 M Cr04 2 cozeltisi kulla-
nilmaktadir. Buna gore,
•
(a) kac gram Cr(OH)3 (k) cokelmi§tir?
(b) kac gram Na2S2O4 harcanmi§tir?
(d) Kloroz asidin eldesi : Kati baryum kloritin sulu siis-
pansiyonunun seyreltik H 2SO4 (aq) ile muamelesi
(Ipucu: Kloroz asitten ba§ka elde edilen diger olasi iiriin
nedir?)
79. Na2HPO4 (aq) ortamma deri§ik CaC1 2 (aq) eklendiginde
kiitlece %38,7 Ca igeren beyaz bir gokelek meydana gelir.
Burada olasi tepkimeyi g6steren net iyonik e§itligi yazi-
80.
mz.
Elimizde 0,0250 M Ba(OH) 2 gozeltisi ve 1,00, 5,00, 10,00,
•
25,00 ye 50,00 mL lik pipetlerle 100,0, 250,0, 500,0 ye
1000,0 mL lik olgtilii balonlar bulunmaktadir. Bu aygitlar-
la [OM deri§imi 0,0100 M olan bir cozeltiyi nasal haw-
layabileceginizi aciklaymiz.
81. Ayarh sodyum hidroksit, NaOH (aq), gOzeltisi haztrlamak
igin yapilan asit-baz titrasyonunda daima bir miktar sodyum
karbonaila lcirlenmi§ sodyum hidroksit kullanihr Buna go-
re: (a) cok duyarh cali§malar hang, sodyum karbonatm
varligi elde edilecek sonucu onemli oranda etkilemez, ne-
den? Aciklayiniz. (Ornegin HC1(aq) i titre etmek igin
Na(OH) (aq) kullandigimizda.) (b) Diger yandan eger
Na2CO3, NaOH (aq) de %1-2 den daha fazla bulunuyorsa
titrasyon sonuglannm etkilenecegini gosteriniz.
82. 110,520 g maden suyu ornegi magnezyum igerigi balumm-
dan analiz edilmi§tir. Ornekteki MeCince MgNH4PO4 §ek-
linde coktiiriilmii§ ye sonra bu gokelek Mg2P207 §ekline
•
cevrihni§tir. Mg2P207 nin agirligi 0,0549 g ise ornekteki,
magnezyum miktan milyonda kag lusimchr (yani, bir mil-
yon gram suda gram olarak magnezyum).
 172 Boliim 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Giris

83. 335 mL 0,186 M KC1 cOzeltisine kac mL 0,248 M CaC1 2 89. Bir batarya asidi omegi sulfirik asit igerigi balummda ana-
criyonu bulunsun.eklnmidr,sogzte025M liz edilmi§tir. 1,00 mL ornek 1239 g gelmektedir. Bu or-
• 84. Beyaz bilinmeyen bir kati iki bile§ik igermektedir. nek 250,0 mL ye seyriltilip bundan 10,00 mL ahmyor, son-
gosterildigi gibi, bilinmeyen kati suda kismen coziintir. Bu rada 32,44 mL 0,00498 M Ba(OH) 2 ile titre ediliyor. Batar-
gozelti Na(OH) (aq) ile muamele edilirse beyaz bir coke- ya asidindeki H2SO4 iin kiitlece yiizdesi nedir? (H2SO4 in
lek meydana gelir. Bilinmeyen katimn suda goziinmeyen tam olarak iyonla§liguu ye nottirle§tigini varsayma.)
kismi HC1 (aq) de gaz gilup ile coziiniir ve (NH4)2SO4 (aq) 90. Bir mermer pargasi (saf CaCO3 oldugunu varsayimz) 2,00
cozeltisi ile beyaz bir cokelek olu§turur. Bilinmeyen kati- L 2,52 M HC1 ile tepkimeye giriyor. cozeltiden 10,00 mL
da a§agidalci katyonlardan hangileri bulunabilir: Mg2+, lik bir ornek ahmyor ve iizerine bir miktar su eklendikten
Ba2+ , Na*, NH4+ ? Nedenini agrldayimz. Bilinmeyen kan- sonra 24,87 mL 0,9987 M NaOH ile titre ediliyor. Mermer
§imda hangi bile§ikler vardir? (Yani, hangi anyonlar bulu- pacasmin kiitlesi nedir? Bu yontemin duyarhhgim tartip-
nabilir?) mz. Yani sonucta kac anlamh rakam olabilir ?
91. A§agidald yontem az miktarda C1 2(g) elde etmek igin labo-
cozelti ratuvarda kullamlabilir. Kiitlece %98,5 K 2Cr207 igeren
62,6 g ornek, yogunlugu 1,15 g/mL olan ye kiitlece %30,1
KOH(aq) beyaz cokelek
HC1(aq) igeren 325 mL lik cozelti ile tepkimeye sokulur-
sa, olu§acak C12 (g) kutlesi nedir?
• Kati
Cr2072- + H+ + Cr Cr3+ + H2O + C12(g)
(denIde§memi§)
HC1(aq) cokelti + gaz 92. Ornek 5-10 u gozontine alarak, KMnO4 (aq) gozeltisinin •
demir tel yerine As203 ile ayarlandigini varsaymiz. Titra-
(NH4)2SO4(aq) -*beyaz cokelek siyonda, ktitlece %99,96 As 203 igeren ornekten 0,1304 g
kullaruhrsa, kac mL KMnO 4 (aq) harcamr?
85. Apgrdald e§itlikleri asidik ortamda denlde§tiriniz.
(a) [Br + Br03 + H+ 103 + Br- + H2O As203 + Mn04 + H+ + H2O H3AsO4 Mn2+
(b) C2H5NO3 + Sn NH2OH + C2H5OH + Sn2+ (denlde§memi§)
(c) As2S3 + NO3 -4 H3AsO4 + S + NO 93. Sulann antim i§leminde C12 yerine son zamanlarda yeni
(d) H5106 + —4 I03- H± + H20 bir yontem olarak klor dioksit lcullanilmaktadir. C10 2 elde
(e) S2F2 + H2O -4 S8 + H2S406 HF etme yontemlerinden bin deri§ik sodyum klorit cozeltisin-
86. A§agidald e§itlikleri bazik ortamda denlde§tiriniz. den C12 (g) gegirmektedir. Diger iiriin NaC1 (aq) dfir. Tep-
(a) Fe2S3 + H2O + 02 Fe(OH)3 S
kime verimi %97 ise, bu i§lemde 2,0 M NaC1O 2(aq) nin
(b) 02 + H2O —4 OH— + 02 bir galonu ba§ma elde edilen C102 nin kiitlesi nedir?
(c) CrI3 + H202 —> 0042- +
94. 0,4324 g lik potasyum hidroksit-lityum hidroksit kan§rmi
• (d) Ag+CN- + O2+ OH- -* 28,28 mL 0,3520 M HCl ile e§degerlik noktasma kadar tit-
[Ag(CN)2 ]- + H2O re ediliyor. Bu kan§imda lityum hidroksidin hide yiizdesi
(e) B2C14 + 011- B02 + C1 + H2O + H2
C2H302 + Mn02
nedir? •
(1.) C2H5OH Mn04 95. tuzu denen bir madde NaNO3 iin dogal kaynagidir. Bu
87. Elementel fosfordan, P4, fosfin, PH3 , eldesinde kullanilan tuz ek olarak NaI03 de igerir. NaI03 da iyotun kaynagi ola-
bir y6ntemde P4, H2O ile isitihr. Diger &tin H3PO4 dun Bu rak kullamlabilir. Iyot, sodyum iyodattan asidik ortamda
tepkime igin denlde§mi§ bir e§itlik yaziniz. a§agida verilen iki basamakh siiregle elde edilir.
88. Korn& madenciliginde bir attic olarak gevreye yayilan de-
mir piritlerindeki kiikiirt, oksitlenerek siilfiirik aside donii- I03(aq) + HS03(aq) -4
§iir. Bu durum maden drenaji asitligi adi verilen bir gevre 1-(aq) + 5042-(aq) (denldqmemi§)
sorunu yarahr ve a§agida verilen iki tepkimeyi igerir. Bu I-(aq) + 103(aq) -+ 12(k) + H20(s) (denlde§memi§)
tepkimeler igin verilen e§itlikleri denlde§tiriniz.
(a) FeS2 (k) + 02 + H2O -4 Fe2+ + SO42- + H+ Litresinde 5,80 g Na10 3 iceren 5,00 L NaI03 (aq) gozelti-
(b) FeS2(k) Fe 3+ + H2O Fe2+ + SO42- + H+ si stokiyometrik miktarda NaHSO3 (tepkenleri a§in mik-
•
•
 Ozellikli Sorular 173

tarda degil) muamele ediliyor. Sonra ikinci tepkimeyi olu§-

turmak tizere karipma bir miktar daha Na10 3 kafillyor. Bi-
rinci apmada kag gram NaHSO3 gereklidir? Ikinci a§ama-
da eklenen ba§langig gozeltisinin hacmi nedir?
•

5,00 L

(2) ? L

Ozellikli Sorular
96. Sodyum siklopentadientir (NaCp), NaC5H5 , laboratuvar- NaOH (aq) eklenmesiyle gozeltinin toplam elektriksel ilet-
larda bilinen bir indirgendir. Ancak bunun kullamimasm- kenligin nasal deg4tigini gosterir. Olctilen iletkenlikler iki
da bir sorun vardir: NaCp hazirlanmasi strasinda corticti ditz lurnuzi gizgi ile gosterilmi§tir. Kuntz' cizgilerin al-
olarak kullamlan tetrahidrofuran (THF), C 4H80, ile kirle- tinda uzanan iki siyah gizgi grafigi don parcaya boler, her
nir ve NaCp. (THF)X §eklinde bulunur. Genellikle NaCp.
(THF)x in ne kadar bulundugunu tam olarak bilmek gere-
parga belirli bir iyonun gozeltinin toplam iletkenligine kat-
lusim belirtir. Titrasyonun ba§inda katilumndan dolayi
•
kir ye gok az bir miktan su ile tepkimeye sokulur. iletkenlik yfiksektir, cr daha az katkida bulunur ve Na*
• heniiz katkida bulunmaz. E§degerlik noktasma ula§incaya
NaCp • (C4H80)x + H2O kadar Na* ile yer degi§tirir ye toplam iletkenlik
NaOH(aq) + Cp—H + x C4H80 E§degerlik noktasmda kunizi gizgiler kesiOr. 1-1* iyonu-
Tepkime tamamlandiktan sonra NaOH(aq) ayarh asitle fit- nun katkisi sifira dti§er ye toplam iletkenlik NaC1 (aq) den
re edilir. ileri gelir. E§degerlik noktasnun saginda, cowhide a§in
Ornekten elde edilen veriler gizelgede verilmi§tir. NaCp. NaOH in birikmesiyle iletkenlik artar. Grafikte ditzgiin
(THF)X formilltindeki x in degerini bulunuz dogrulann elde edilebilmesi icin titrant cozeltisinin [Na-
OH(aq)], titre edilen cozeltiden [HC1 (aq)] gok daha fazla
deri§ik olmasi gerekir. Bu yolla, gdzeltinin toplam hacmi
cok az degi§ir ye seyrelme etkisi ihmal edilebilir.
Grafilde ortaya cikan fikirleri ozetlersek,
Deney 1 Deney 2
NaCp • (THF)X in ktitlesi 0,242 g 0,199 g
NaOH(aq) i titre etmek icin 14,92 mL 11,99 mL
0,1001 M HC1 den gereken hacim •
•
97. Mangan, pirolisit (saf olmayan mangan dioksit) cevherin-
den elde edilir. Pirolisit cevherinin igerdigi Mn0 2 yi sap-
tamak icin analiz yontemi uygundur; 0,533 g omek asidik
ortamda 1,651 g okzalik asit (H2C204 • 2H20) ile muame- E§degerlik OH -
0)
le edilir. Okzalik asidin fazlasi 30,06 mL 0,1000 M KMnO 4 noktasi
2 ne kadarchr ? iletrd.Cvhkilec%Mn0
H2C2 04 Mn02 H+ Mn2+ + H2O + CO2
(denlde§memi§)
Na +
H2C20 4 Mn04 H+ mn2+ + H2O + co,
Cl -
(denlde§memi§) •
• 98. Titrasyon tepkimelerinde, e§degerlik noktasi genellikle go-
zeltinin fiziksel ozelligini olcerek saptamr. Bunlardan bi- NaOH(aq) hacmi
risi elektriksel iletkenligin olctilmesidir. Sekil, HC1 (aq) ne
 174 Mum 5 Sulu cozelti Tepkimelerine Gir4

(1) iyonlann elektriksel iletkenlikleri birbirinden farkh- Ag+ = 62; . Na+ = 50; = 198; Cr = 76;
dir. (Wve OW; Na+ ye Cr den cok daha iyi iletkendir.) NO3 = 71; C2H303 = 41.
A§agiclaki titrasyonlar icin gecerli olacak grafilderi ci-
• (2) tyonun deri§imi, ne kadar biiyiikse, cozeltinin iletken-
ligine katkisi o kadar biiyiik olur. ziniz
(3) cozeltinin toplam elektriksel iletkenligi ortamdaki (a) NaOH (aq) in HNO3 (aq) ile titrasyonu
iyonlann iletkenliklerinin toplarmna e§ittir. cozeltinin top- (b) HC2H302 (aq) in NaOH (aq) ile titrasyonu 0
lam iletkenligine ce§itli iyonlann kadusinm kabaca §u §e- (c) HC1 (aq) in AgNO3 (aq) ile titrasyonu
kilde oldugunu kabul ediniz: 1-1 + = 350; NH4+ = 73; (d) HC1 (aq) in NH3(aq) ile titrasyonu

•
•

•
•
0
Gazlar
icindekiler

6-1 Gazlann ozellikleri:

Gaz Basmci
6-2 Basit Gaz Yasalan
6-3 Gaz Yasalarnun Birle§imi:
Ideal Gaz Denldemi ye
Genel Gaz Denidemi
6-4 Ideal Gaz Denkleminin
Uygulamalan
6-5 Kimyasal Tepkimelerde
Gazlar
6-6 Gaz Kan§imlan
6-7 Gazlann Kinetik ye
Molekiil Kurami
6-8 Kinetik ye Molekiil
Kuramma Bagli Gaz
Ozellikleri
6-9 Gercek (Ideal Olmayan)
Gazlar
n Ozel Konu Hava Yasttgl Sicak hava balonlan 200 yil boyunca, basit gaz kanunlanrun islevselliinin anlaplma-
Sistemlerinin Kimyasi smdan onceki zamanlardan ben insanlann ilgisini celanistir.

B it bisiklet tekerlegi fazla §i§irildiginde patlayabilir. Bir aerosol

tiipiiniin ate§ icine atilmasi saluncandir. Bir kuru buz parcasmdan oilcan
karbon dioksit gaze dibe coker. Helyum gaze ya da sicak havayla dol-
durulmu§ bir balon havada yiikselir. Bir gaz kagagi asla ate§le ara§tml-
maz Bu boltimde, bu tiir gozlemlere actkhk getirilecektir. Ornegin, bi-
siklet tekerlegi ye aerosal tiiptiniin davramp gum basing, sicakhk, ha-
cim ye miktan gibi degi§kenlerle ilgilidir. Havadan hafif balonlann
yiikselme giiciinii anlamak, btiyiik olciide gaz yogunluklan ye bunlann
Ude, sicakhk ye basmca bagnnhhIdan haldunda bilgi sahibi olmalda
miimkiindiir. Gaz molekiillerinin havada ne kadar uzaga ye ne hula gtic
edecegi haklunda tahminde bulunmak, yayilma (difiizyon) ()lap hakkm-
da bilgi sahibi olmayi gerektirir.

175
 176 Bolam 6 Gazlar
•
•
♦ $EK1L 6-2
Bir katinin olqturdu§u basin-
an gosterilili
tin silindir de aym kiffleye sa-
hiptir ye yiizeye aym kuvveti ya-
parlar (F = gm). Fakat, uzun
• ye ince olan daha az degme yii-
zeyine sahip oldugundan daha
fazla basing yapar (P = F/A).
Gazlarm davrani§i haldunda sayisal hesaplamalar, basit gaz yasalan ye ideal
gaz denidemi denilen genel ifade kullamlarak gercekle§firilir. Bu yasalar, gazlann
kinetik kuramsyla aciklanabilir. Bu boliimde incelenen kavramlar daha sonraki bo-
liimlerde degi§ik konularda tekrar ortaya cikacaktir.
6-1 Gazlann ozellikleri: Gaz %sine'
Gazlann bazi ozellikleri herkesce bilinir. Gazlar bulunduklan kabm §eklini alacak
§ekilde geni§ler, diger bir gaz icinde yayihr ve her oranda kan§irlar. Renkli gazla-
n gozle gorebilirsek de, gaz taneciklerini gozle goremeyiz (ekil 6-1). Hidrojen
ye metan gibi bazi gazlar yanicidir. Diger taraftan, helyum ye neon gibi bazi gaz-
lar kimyasal tepkimeye duyarsizdir.
Gazlann fiziksel davram§im dort ozellik belirler: gaz miktan, hacmi, sicaldik ye
Bunlardan ticii bilindigi takdirde, digeri genellikle hesaplanabilir. Bunun
icin, daha sonra aynntih olarak incelenecek olan ve hal denidemi denilen matema-
tiksel bir ifade kullanihr. Miktar, hacim ye sicakhk gibi ozellikler §imdiye kadar be-
lirli olciide incelendi. Burada basinc kavranumn daha aynnuli olarak incelenmesi
gerekmektedir.
•
♦ $EK1L 6-1 Bazi halojenlerin (Grup 17) gaz hall
C12 (g) yesilimsi sari; Br2 (g) kahverengimsi kirmizi; 12 (g) mor renldidir. H2, 02, N2, CO
•
ye CO2 gibi diger cok bilinen gazlann cogu renksizdir.
Basing Kavrami
Bir balon havayla dolduruldugu zaman §i§er. Acaba balonu halde tutan
nedir? Gecerli varsayim, sabit hizdaki gaz molekiillerinin birbirleri ye icinde bu-
lunduklan kabm ceperi ile carpi§masidir. Gaz molekiilleri, bu carpi§ma nedeniyle
kabin is duvarlanna bir kuvvet uygularlar. Bu kuvvet balonu geni§letir. Bir gam
olu§turdugu toplam kuvveti olcmek kolay degildir. Bu toplam kuvvet yerine gaz ba-
mum degerlendirmek yerinde olacaktir. Basmc, birim alana dil§en kuvvettir. Ba§-
ka bir deyi§le basun, bir yiizeye uygulanan kuvvetin, o yiizeyin alanma •
siyle bulunan degerdir. Sekil 6-2, bir kati tarafindan meydana getirilen basmcm ne
oldugunu gostermektedir.
 6-1 Gazlarm Ozellikleri: Gaz Basinci 177

SI birim sisteminde kuvvet newton (N) ye alan metrekare (m2) dir. Birim yiizey-
deld kuvvetin (basmcm) birimi ise N/m2 dir ve paskal (Pa) admi ahr. Buna gore,
bir paskal 1 N/m2 1ik bir basil-10r. •
F(N)
• P(Pa) =
A(m
2
)
(6.1)

Gercekte paskal cok kiiciik bir bastnr birimidir ye bu yilzden cogu kez kilopaskal
(kPa) kullamhr. Paskal birimi, basing ye modern hidrolik biliminin temelini olu§-
turan basing sivi etkileri iizerinde calignalar yapan Blaise Pascal (1623-1662)
onuruna adanmr§hr. Simdilik bu birimleri kullanmayacagiz. Onun yerine, daha
yaygm kullamlan ba§ka basmc birimleri ilzerinde duracagiz.

• Bu durumda (1) agirltk bir kuvvettir ye agtrhk ile kiitle orantilidff: W = g • m.
• EKIL 6-3
Sivi basinci kavrami
Bile§ik kaplar aym seviyeye
kadar dolar. Bunun sonucu
olarak, kaplann §ekli ye hacnu
farkli olmasma kar§m, sivi
Sivi Basma
Gaz moleldillerinin olu§turdugu toplam kuvvetin olctilmesinin kolay olmamasr ne-
deniyle, (6.1) denkleminin gazlara uygulanmasi guctur. Bir gam basilic', sivi ba-
smcgla luyaslanarak dolaylt yoldan olculur. Sekil 6-3 sly' basmci kavranum
termektedir. Sly] banner sadece sly' siitunun yiiksekligine ye yogunluguna
Bu durumu kamtlamak iizere, yogunlugu d olan bir stvmm, kesit alani A olan
bir silindire h yiiksekligine kadar dolduruldugunu
•
(2) Bir srvmm kiitlesi onun hacmi ile yogunlugunun carpmudff: m = V • d. (3) Si-
lindirin hacmi onun yiiksekligi ile kesit alanmin carpirmdff: V = h • A. Bu bilgi-
leri (6.2) denklemini tiiretmek iizere kullanahm.
F W g•m
• g•V•d g•h•A'• d
P=— = = =g•h•d (6.2)
A A A A A -

basmclan aymthr.
Buna gore, g nin bir sabit olmasi dolaytsryla, sivi bastnct snit yogunlugu ye snit sii-
tununun yllksekligi ile oranttlichr.

Barometre Basma
1643 phnda Evangelista Torricelli' nin atmosferin uyguladigi basmci olcmek tize-
re geli§tirdigi dlizenek Seidl 6-4 de gosterilmi§tir. Bu diizenege barometre denir.
Iki ucu acik bir boruyu civa dolu bir kaba daldirdigimizda (Sekil 6-4a), boru •
icindeki ye dr§mdald civa seviyesi aym olur. Seidl 6-4b deki ko§ulu olu§turmak
• iizere, uzun bir cam borunun bir ucunu kapatahm ye Hg (s) ile doldurup yine Hg

Atmosfer
basmci
► $EK1L 6-4
Bir civa barometresi ile atmosfer basmcmm olsOlmesi
Oklar atmosferin olu§turdugu basmci gostermektedir. (a) Ucu acik bo-
runun icindeld ve di§mdaki civa seviyesi aynichr. (b) Kapah uclu bom-
da ise 760 mm yiikseldikte bir civa stitunu olu§ur. Civa stitununun en •
• altmdaki basing atmosferin olu§turdugu basmca Vakum olarak
gosterilen, civa stitununun iizerindeld bolge eser miktarda civa buhan
icermektedir. (a) (b)
 178 &Mum 6 Gazlar

(s) dolu kaba daidtrahm. Sonra civa icinde ucu tekrar acahm. Boru icindeki civa be-
lirli bir seviyeye kadar dit§er ye orada kalif. Borunun icindeki seviyeyi di§mdakin-
den daha ytiksekte tutan bir gtic vardtr. Bazt bilim adamlan bu ()lap boru icinde-
ki kuvvetle actidarken, Torricelli bu kuvvetin borunun diquidaki kuvvet oldugunu
aniadt.
Acik uclu boruda (Sekil 6-4a) atmosfer, civa yiizeyinde borunun icinde ye di-
mda aym basinct olu§turur. Stvt seviyeleri ayruchr. Kapah uclu boruda ise (Sekil
6-4b) civa tizerinde hava yoktur (sadece eser miktarda civa buhan vardff). Atmos-
fer kap icindeki civa ytizeyinde bir kuvvet olu§turur ye bu, stet icinden gegerek ci-
va stitununu tutar. Bu stitun, ytiksekligine ye Hg (s) yogunluguna bagh olarak, a§a-
gi dogru bir basing olu§turur. Belirli bir ytikseklik icin, civa stitununun dibindeki
basting ye atmosfer basmci ayrudff. Bu yitzden stitun yiiksekligi korunur.
Bir barometredeki crva yiiksekligine, barometre basmct ach verilir ve atmos-
fer kowilan ye yiikseklikle degi§ir. Standart atmosfer (atm), civa yogunlugu
13,5951 g/cm3 (0 °C) ye yergekimi ivmesi g = 9,80665 ms -2 oldugu durumda,
760 mm ytikseklikteki bir civa siitununun olu§turdugu basing olarak tammlamr.
Boylelikle standart atmosfer (atm) ye milimetre civa basma (mmHg) gibi iki ya-
rarh basing birimi ortaya gikar.
•
1 atm = 760 mmHg (6.3)
Diger bir basing birimi torr ise Torricelli'ye adannu§nr. Standart atmosferin tam •
1/7601 ya da 1 atm = 760 torr olarak belirlenir. Bu durumda, basmc birimleri torr
ye mm Hg birbiri yerine kulamiabilir.
Ova az bulunan, pahah ye zehirli bir &Nicht% 0 halde barometrede su yerine et-
va niye kullarulmaktadff? Ornek 6-1 den goriilecegi gibi, su barometresi cok fazla
yilksektir ye onun yerine civa kullamimaktadff.

ORNEK 6-1

Stvt Basinclannzn Karplaprzlmast. 76,0 cm (760 mm) yiikseklikte civa siitununun ba-
smcina esdeger basmci olu§turabilecek su sfitununun yfiksekligi ne olmandir?
cozum
• Bilinen yiikseklikteki civa siitununun ye bilinmeyen yiikseklikte su siitununun basinci-
tammlamak iizere (6.2) denldemini kullanabiliriz.

Hg stitunu basmci = g • hHg • 4, = g X 76,0 cm X 13,6 g/cm3

► Atmosfer basinci civa baro-
metresi ile 1 metreden az bir
yukseklikte olciiliirken su baro-
metresiyle tic kath bir bina yi.ik-
sekligine ulasihr.
• rometre (atmosfer) basmci ne kadardir?
•
2O siitunu basmci = g • kip ' (11120 = g X 11}120 X 1,00 g/cm3 H
,g' X kip X 1,00 g/cm3 = X 76,0 cm X 13,6 g/cm3
13,6 g/cm3
hH20 = 76,0 cm X 3 = 1,03 X 103 cm = 10,3 m
1,00 g/cm
Boylece, stitun ytiksekliginin srn yogunlugu ile tern °rant& oldugu gortiltir. Belirli bir
snit basmci icin spit yogunlugu azaldikca stet stitununun yiiksekligi artar.
Ali*tirma A: Bir barometre dietilen glikol (d = 1,118 g/cm3) ile doldurulmu§tur.
yOksekligi ise 9,25 m olarak bulunmu§tur. Bu durumda, milimetre civa cinsinden ba-
Aliti rma B: Bir barometre trietilen glikol ile dolduruhnu§tur. Atmosfer basingi 757
mm Hg oldugunda srn ytiksekligi 7,39 m olarak bulunmustur. Trietilen glikol On yogun-
lugu nedir?
 6-1 Gazlaren Ozellikleri: Gaz &atm( 1 79

Kann§la bir icecek icerken icinize cektiginizde kami§ icindeki sivimn ilzerinde-
ki basmc dii§er. Kami§ di§indaki atmosfer basmci sivtyi agzimza iter. Kasai kesim-
de cok kullanilan el emme su pompalan (tulumba) da aym ilkeyle cali§maktadir.
Diger taraftan, Ornek 6-1 sonuclan, born icindeki biitiin hava giderilse bile born di- •
Smdaki atmosfer basincimn suyu ancak 10 m yiikseklige cikarabilecegini Oster-
• mektedir. Bu tiir emme pompalan sig kuyularda kullanilabilir. Derin bir kuyudan
su cekmek icin mekanik bir pompaya ihtiyac vardir. Mekanik pompanm suyu yu-
kan itme kuvveti, atmosferin suyu a§agi itme kuvvetinden daha fazladir.
Manometreler
Ova barometreleri atmosfer basilican olcmek icin zorunlu olmalanna ragmen, tek
ba§ma diger gazlann basmani olcmede nadiren kullanthr. Burada olctilmek iste-
nen gazm icinde bulundugu kaba barometreyi yerle§tirme gurlugu soz konusudur.
Gaz basmci ile barometre basincini bir manometre yardimiyla ktyaslayabiliriz.
Seidl 6-5 Kik uclu manometrenin temel prensibini gostermektedir. Olcillecek ga-
zin basmci ye gecerli atmosfer (barometre) basmci e§it oldugu siirece, manomet-
renin iki kolundaki civa siitun yiiksekligi e§ittir. tki koldaki yiikseklik farki gaz ba-
smci ye barometre basmci arasmdaki farki belirtir.
•
•

p
bar.

P bar.

Pgaz = "bar. Pgaz AP Pgaz = P bar. ± AP

(AP > 0) (AP < 0)
(c) Gaz basmci barometre
•
(a) Gaz basmci barometre (b) Gaz basmci barometre
basmcmdan kficiik
• basmcma e§it basmcmdan biiyiik

♦ $EK1L 6-5 Aiik uclu manometre ile gaz basmanm olsOlmesi

Barometre .basma ile olcillen gaz basmci arasmdaki §ekilsel olarak burada gosteril-
mekte ye Ornek 6-2 de acildanmaktachr.

ORNEK 6-2

Gaz Basuto= Olciilmesinde Manometrenin Kullandmast. Sekil 6-5c deki ko§ullar; ma-
nometre srn civa (d = 13,6 g/cm3 ) ile dolduruluyor. Barometre basmci 748,2 mm Hg
ye civa seviyeleri farki 8,6 mm Hg oldugunda gaz basmci Pgaz ne kadardir?
cozum •
• ekil 6-5 b ya da c ye uyan her iki ko§ulda da, bulunmak istenen basing
Pgaz = Pbar + AP dir. tki kolul arasmdaki onemli farkhhk, 6-5b de Olciilen gaz
basmci barometre basmcmdan bityfiktitr; AP artchr. ekil 6-5c de ise Pgaz barometre
 180 Boltim 6 Gazlar

basmcmdan daha kiiciiktur; AP eksidir. Sorulan soruda da AP eksidir. (Zira butun ba-
smclar mmHg birimiyle verilmi§tir ve civa yogunlugu hesaplamaya katilmaz).

• Pgaz = Pbar + AP = 7482 mmHg — 8,6 mmHg = 739,6 mmHg

A4tIrma A: Ornek 6-2 deki civa seviyesinin atmosfere actk kolda kapah olandan 0
7,8 mm daha ytiksek oldugunu Bu durumda Pgaz degeri ne olacaktu?
AliFtirma B: ye Pgaz in Ornek 6-2 de oldugu gibi tarumlandignu ye manometre-
nin civa yerine snit gliserin (d = 1,26 g/cm3) ile dolduruldugunu dusiinelim. Swum iki
seviyesi arastndaki fark ne kadardir?

Basins Birimleri: Ozet

cizelge 6-1 de farkh basing birimleri gosterilmektedir. Bu kitapta ilk tic birim (kir-
rtttzt gosterilen) kullamlacaktir. Gercek basmc, mm Hg ye ton birimleri
siitun (civa) ile belirlenir. Benzer §ekilde, dordtincti ye be§inci bi-
rimler ise birim alana dii§en ktitleye (kuvvet yerine) dayamr. Diger bir birim (psi)
ise ins kareye dawn pound, mtihendislikte cok kullamlan bir birimdir. Daha son-
raki tic birim (mavi ile gosterilen) SI birim sisteminde yeglenen birimlerdir. Bar ye
kilopaskal arasmda 100 kat fark vardir.
P= d•g•h= (1,35951 X 104 kg m-3)(9,80665 m s-2)(0,760000 m) •
= 1,01325 X 105 kg m-1 S-2
Bu hesaplamada, kg ni l s-2 olarak ortaya cikan birim, dogal SI sisteminde basmc
birimidir ye daha Once de belirtildigi gibi paskal (Pa) olarak adlandirihr. Bar biri-
mi kilopaskaldan yfiz defa buyuktur. Milibar birimi ise genel olarak meteorolojist-
ler tarafmdan kullamlff. Genel olarak cizelge 6-1 gosterilen birimler serbestce se-
cilebilmesine ragmen, gazlarla ilgili hesaplamalarda bazen SI birimleri kullanma
zorunulugu ortaya cikar. Bu durum Omek 6-3 de gosterilmi§tir.

cIZELGE 6.1 Bazi Basmc Birimleri

• Atmosfer (atm)
Milimetre civa (mmHg) 1 atm = 760 mmHg
Ton (Ton) = 760 Ton.
Metre kare ba§ma newton (N/m2) = 101,325 N/m2 •
Paskal (Pa) = 101325 Pa
Kilopaskal (kPa) = 101,325 kPa
Bar (bar) = 1,01325 bar
Milibar (mb) = 1013,25 mb

ORNEK 6-3

Basmcin SI biriminin elde edilmesi. ekil 6-2 de gosterilen 1,000 kg hk Limn silindir,
4,10 cm capmdadir. Ton cinsinden bu silindirin yfizeyde olu§turdugu basmci hesaplayi-
niz?
• cozum
Basinct tannnlayan temel ifade P = F/A du. Silindirin yancapim-2,05 cm (cam ya- •
nsi) bildigimize gore, silindir ile yiizey arasmdaki alani kolayca hesaplayabiliriz.
 62- Basit Gaz Yasalart 181

A = r2 = 3,1416 X [2,05 cm X 1m = 02 X 103 m2

100 cm

Silindir tarafmdan olu§turulan kuvvet, F = W = m X g, ile belirtilen onun

•
Kiitle 1,000 kg ye g (yercekimi ivmesi) nin degeri ise 9,81 m e 2 dir. Bu lid terimin
• iiriinii ise newton olarak kuvvettir.

F =m Xg= 1,000 kg X 9,81 m s-2 = 9,81 N

Eger bu kuvveti alana (metre kare) bolersek, Pascal olarak basinci elde ederiz.
P = = 9 981 N
= 7,43 X 103 Pa
A 1,32 X 10-3 m2

Sonra, cizelge 6.1 den torr ye paskal birimleri arasindaki ili§kiyi elde edebiliriz.
760 Torr
P = 7,43 X 103 Pa X = 55,7 Ton
101,325 Pa
Kontrol: Ilk baki§ta, bu basmcm cok yiiksek veya cok ya da dogru deger olup
olmacligmi soylemek giictiir, ancak Boyle degerlendirebiliriz: 55,7 Ton luk bir basing •
ayni zamanda 55,7 mm Hg ye e§degerdir. Sonra, 55,7 mm lik 2,05 cm yan capmdaki si-
• lindir siitununun icindeki civanin kiitlesini belirleyebiliriz. Bu stitunun hacmi V =
r2h = IT (2,05 cm)2 X 5,57 cm = 73,5 cm3 diir. Civanm yogunlugu ise 13,6 g/cm 3
3 X 13,6g/cm3 = 1,00 X 103 g = 1,00(sayf178).Civtunkles73,5cm
kg olarak bulunur ki bu da tam olarak celik silindirin agirligma e§ittir.
A4tIrma A: Sekil 6-2 deki 1,000 kg lik ye§il silindirin cam 2,60 cm dir. Bu
altindaki yiizeye kac torr luk bir basing olu§turur?
AlIFOrma B: ekil 6-2 deki 1,000 kg lik kirmizi silindirin olu§turdugu basmci, tize-
rine ek bir agirlik koyarak 100,0 mb a gikannak istiyoruz. Bu agifligm kiitlesi ne olma-
lick? Bu ek agiffigm kesit yiizey alani silinidirinki ile ayni mi olmalidir? Aciklaymiz.

6-2 Basit Gaz Yasalart

Bu kesimde basing, hacim, sicaklik ye gaz miktan arasmdaki ili§kileri inceleyece-
•
giz. Ozellikle, degi§kenlerden ikisi sabitken, digerlerinin birbirlerine nasal bagh ol-
• duklanm gorecegiz. Bu ili§kilerin hepsine birden basit gaz yasalan adi verilir. So-
ru cozumunde bu yasalardan yararlamlabilirse de, gelecek kesimde geli§tirilecek
ideal gaz denklemi yeglenir. Basit gaz yasalan en cok nitel (kalitatif) gaz davram§-
lanm anlamak amactyla kullanihr.

Boyle Yeses!
1662 de Robert Boyle havayla cah§arak basit gaz yasalanmn ilki olan Boyle ya-
sasini buldu.

Sabit sicakhkta, sabit miktardaki gazin hacmi, basinci ile ters orantilidir. (6.4)
•
• Sekil 6-6 daki gam gozoniine alahm: Bu gaz bir silindir icinde ye
mayan" ye serbestce hareket edebilen bir piston ile kapatilmq olsun. Gaz basinci
ol-

piston tizerindeki toplam agirliga baghdir. Bu agirlik (bir kuvvet) pistonun biitiin
 182 Bohim 6 Gazlar

• P
a
a
a •
P

'2 vl
Hacim
A SEKIL 6-6 Gazlann hacim ye basma arasindaki Boyle Yasasi
Sabit sicaldik ye miktardaki gam hacmi, basing ile ters basmci iki katma
gikarmak, hacrmn yanya inmesine neden olur.

yfizeyine dagthr ye gaz basmcim olu§turur. Piston lizerindeki agtrhk iki katina .gi-
karihrsa, basing da iki katma gikar ye gaz hacmi ilk hacmmm yartsma d4er. Ote
yandan, eger basing yanya diisiirilliirse hacim iki kattna ctkar. Matematiksel ola-
rak basing ye hacim arasindaki bu ters ili§ki a§agidalci gibi gosterilebilir.
•
1
Pa—
V ya da PV = a (a sabit )
(6.5)
Oranti i§areti (oc) yerine e§itlik ye oranti sabitini koydugumuzda, sabit bir
ye miktardaki gam basing ye hacim carpinn bir sabittir (a). Bu a degeri gam
miktari ye sicaldigina baghdir. Seidl 6-6 daki grafik PV = a bagmtismi gostermek-
tedir ye e§kenar (ya da dikdortgen) hiperbol olarak adlandinhr.

ORNEK 6-4

Bir Gam Hacim ye Basing Boyle Yasast. Genic ye diizgiin olmayan kapah bir
tanlcm hacmi §oyie belirlenir. Once tank bo§altihr ye 50,0 L lik bir basinch azot gazi si-
lindirine baglanir. Silindtrdeki gaz basmci, once 21,5 atm iken bo§ tanka baglandiktan
sonra 1,55 atm e diner. Tankm hacmi ne kadardir (Sekil 6-7)?
•

Ilk durum
21,5 atm

•
♦ $EK1L 6-7 Boyle yasasmin uygulanmasi—Ornek 6-4 iin •
Son hacim, silindirin ye tankm toplam hactnichr Silindir tanka baglandigmda gaz miktan
ye sicakhgi sabit kahrken, basing 21,5 atm den (ba§langic basmci) 1,55 atm e dii§er.

• Son hacim VS yi cekersek,
• limetre civa cinsinden basmci nedir?
Charles caii§malannt, buradaki-
ne benzer fakat daha kiictik
hidrojen doldurulmu§ bir balonla
yapti. Ayr-tea, aynlmi§ sepet ye
fazla gam salmmasmi saglayan
valfler gibi, modem balonlann
bircok temel ozelliklerini ke§fet-
• ti.
Charles'in, bir gum hacmi
uzerine sicakligin etkisi hakkm-
daki dti§tinceleri, steak hava ba-
Ionian ile ilgilenirken ortaya
cikmi§ olabilir. Boyle balonlar
18. ytizytlin sonlannda oldukca
poptilerdi.
•
6-2 Basit Gaz Yasalari 183
coziim
Bu sorunun cortimii (6.5) denldemini ilk (i) ye son ko§ula (s) gore iki kez yazmakla ger-
cekle§tirilir.
= a = psi/ s
Pi 21,5 atm
V, = V. X — = sop L X = 694 L
Ps 1,55 atm
Bu hacmm 50,0 L si silindire ait olduguna gore, tank hacmi 694 L — 50,0 L = (44 L.
Kontrol: Nitel olarak Boyle yasasinin dogrulugu saptanabilir. Zira, basing dti§ttikce
hacmin artmasiyla tank icindeki gazm geni§lemesini bekleriz. Son gaz hacmi (694 L) ba.§-
langic hacminden (50,0 L) btiyukttir.
AlOrma A: Sekil 6-6 daki gibi bir silindir 5,25 atm de bir gaz icermektedir. Gaz
geni§lemeye birakildiginda hacim 12,5 Lye ulaprken basinc 1,85 atm e dti§er. Gann ilk
hacmi nedir?
AliFtirma B: 2,25 atm basincta 1,50 L gaz 8,10 L hacme geni§lemektedir. Gam mi-
•
Charles Yasasi
Gazlarm hacmi ye stcakhgt arasindaki baginti Fransiz fizikci Jocques Charles ta-
rafindan 1787 de ke§fedilmi§ ye bundan bagimsiz olarak da 1802 de Jaseph Gay-
Lussac tarafmdan yayinlanmi§tir.
Sekil 6-8, bir silindir icinde belirli bir miktardaki gazi gostermektedir. Sicaklik
degi§tirilirken basing 1 atm de sabit tutulur Gann hacmi ise sicakhk yiikseltilirken
yiikselir ya da sicakhk di.i§iiriiliirken azahr. Yani, hacim sicaklikla dogru
ekil 6-8, tic farkli ba§langic ko§ulunda tic gaz icin hacmin sicaklikla dogrusal
degi§imini gostermektedir. ekil 6-8 deki dogrularda ortak nokta, sicakhk ekseni-
ni aym noktada kesmeleridir. Gaz hacimleri diger biitiin sicakliklarda farkli olma-
sina kar§in, hep aym sicaklikta sifir noktasina ula§ir. Ideal sayilan bir gam hacmi-
nin sifir oldugu sicakliga mutlak sifir stcakhgt denir.* Bu sicakhk Celsius e§e-
linde —273,15 °C, mutlak sicakhk e§eli veya Kelvin e§elinde 0 K dir.
T (K) = t (°C) + 273,15 (6.6)
0 K de hacim sifir olduguna gore, gaz hacmi sicaklikla dogru orantthdtr. Simdi
Charles yasasim verebiliriz.
Sabit basinctaki, belirli miktar bir gazm hacmi stcaklikla dogru
(6.4)
Matematiksel olarak
V oc T veya V = bT (b sabit) (6.8)
b sabitinin degeri gaz miktarma ye gaz basincina baghdtr cinsine bagli degildir. •
,
* Btittin gazlar mutlak sifira ulasmadan once swilasirlar ya da katilasirlar. Bir gam hacmi, molekiil-
lerin kendi hacimlan degil, gaz molektilleri arasmdaki serbest hacunchr. Burada sorti edilen gaz ku-
ramsaldir. Bu gaz, molektillerinin ktitlesi olan fakat hacmi olmayan ye srvt ya da kat' hale gegmeyen
bir gazdir.
 184 &Mum 6 Gaziar

•
•

60 — 60
50 — C a 50
R 40 —
30 — S B E 30
20
20 —
10 — A
I I I I
.: — 100
S13-0110‘.-2-2400 0 100 200 300 100 200 300 400 500 600
Sicaldik (°C) Sicaldik (K)
♦ SEKIL 6-8 Gaz hacminin sicaklikla
Hacim-sicakhk grafigi iki farldi erlde cizilmi§tir—Celsius ye Kelvin. A, B ye C gazlan-
• nm 1 atm de ba§langic ko§ullari farklithr. Ornegin C gam= bagangic sicakhgt 500 K
(227 °C) ve hacmi 50 mL dir. Charles yasasina gore sicakhk hacmi azahr. Ba§-
langic sicaldigi 500 K den yariya, yani 250 K (-23 °C) dii§erse gazm hacmi yariya iner •
(50 mL den 25 mL ye). Celsius ye Kelvin sicaldik e§ellerinde hacim ye sicakhk arasinda
dogrusal bir baginti varsa da, hacim, sadece Kelvin sicaldigi ile dogru

(6.7) ya da (6.8) bagintilanndan, bir gum Kelvin sicaldigi iki katma

hacminin da iki katma cikacagini gorebiliriz. Kelvin sicaldigini yanya dii§tir-
mekle (Ornegin 300 den 150 K e) hacmim da yanya dii§tirtirtiz. (6.8) bagintisinda
• kullamlan sicaldik Kelvin e§elinde olmalithr. Bir gazm sicakligint 1 °C den 2 °C
ye ya da 1 °F dan 2 °F a (her iki durumda da sicaklik iki katma ciluyor) cikardigi-
mizda hacminin iki katma cilunasim bekleyemeyiz. •

ORNEK 6-5

Bir Gazzn Hacim ye Sicaklik H4kisi-Charles Yasasi. Bir balon, oda sicakliginda (24 °C)
2,50 L lik bir hacme kadar §i§irilmektedir. Sonra, bu balon soguk bir kid gtintinde
(-25 °C) di§ari cikarilmaktadir. Balon icindeki hava miktannm ye basincinin sabit
kabul edersek, di§andaki balonun hacmi ne olacaktir?
95Ziirt1
Ornek 6-4 deki yonteme benzer bir yontem uygulatur. Ba§langic (i) ye son ko§ullar (s)
icin denldem 6-8 yazilir Boylelikle, Once denldem dtizenlenir ye b bulunur. Burada,
• b = V IT dir

b Vs
•
T,
 6-2 Basit Gaz Yasalart 185
Simdi, yukandaki denldemi VS icin coziiniiz. Sicaldigin Kelvin derecesine
unutulmamandir. = 24 °C + 273 = 297 K ye = —25 °C + 273 = 248 K.

Ts 248 K
•
V, = 17, x— = 2,50 L X = 2.08L
297K

Kontrol: Charles yasasindan dogrulugu nitel olarak saptanabilir. Zira, gam sicaldigi
diistiighne Ore hacim de diismelidir. Boylece, V, nin V, den kiiciik olmasini bekleriz.
Ali tirma A: Bir gaz 25 °C ye 0,987 atm basincta bir piston yardimiyla bir silindi-
re doldurulmustur. Bu silindir tsrttldtgmda, gum hacmi 0,250 L den 1,65 L ye genisler.
Basincin sabit kaldigi dusunulurse, gam yeni sicakhgi nedir?
Al 1st! rma B: 33,4 °C ye 1 atm basincta 50,5 mL N2 gaze, 35,0 mL 02 gazinin 1,00
atm basincta -13,5 °C dan 25,0 °C a isitilmasiyla gerceklesen hacim degisikligine ulas-
masi icin hangi sicakhga kadar

Standart (Normal) Basmc ye Sicaklik

Gaz ozelliklerinin sicaklik ye basinca bagh olmasindan dolayi, normal bir sicaklik
ve basing belirleme geregi dogmutur. Bu, ozellikle gazlann birbirleriyle luyaslan- •
diklan durumlarda onemlidir. Gazlar icin normal sicaklik 0 °C = 273,15 K ye
• normal basing 1 atm = 760 mmHg chr. Sicaklik ye basmon standart (normal)
kosullan genellikle (STP) biciminde kisaltihr.

Avogadro Yasasi
Joseph Gay-Lussac 1808 de gazlann kiictik ye basit hacim oranlannda tepkimeye
IT/ nn• 1117
girdigini ileri stirdh. Ileri silt-Wen aciklamaya gore, aym sicaklik ye bastncta e§it ha-
cimdeki gazlar e§it sayida atomlar *fir. Dalton bu gorti§e kar§t ctktt. Dalton'a go-
"Voluntiegualidi tar
nell e neer condiztoni re, hidrojen ye oksijen arasmdaki tepkime, H(g) 0(g) --> HO(g) §eklindedir
di temperatura e di
pluttione cowmen° ye birle§en hacimler 2:1:2 degil 1:1:1 oramndachr.
lo ;two nuntero di
olecole“. 1811 de Amadeo Avogadro bu tartivnayt, "e§it hacimler - esit sayilar" kuramt-
aWc run yam sera, bir gaz molekulunun tepkimeye girdiginde yanm molektillere bolu-
AMEDEOAVOCADRO
yowl: ITA ANL L 25 nebilecegini onererek sona erdirdi. Gunumuzdeki soyleni§le, 0 2 molektillerinin
141.111.116A-11.Y41611LJILILJUI.111111.11.11.0.16•116 n41.111466.11
atomlanna bolfinecegi ye sonra H2O molektillerini olu§turmak tizere H2 molekill-
Amedeo Avogadro leri ile birle§ecegi soylenebilir. Buna gore, belli bir hacimdeki hidrojen ile tepki-
(1776-1856)—doneminde bride
gelen bilim adamiydi
yecek oksijenin hacmi, hidrojeninkinin yansidir. Avogadro'nun yakla§tmt ekil 6- •
9 de actIclanmaktachr.
Avogadro varsayimi ye onun
• sonuclan yasitlan tarafmdan
yeterince anlasilamanus, fakat
yaldasik elli yil sonra Stanislao /44
Cannizzaro (1826-1910)
tarafindan dogrulanmisur. / s/
44)

A 4 / „110-7 / /
2 hacim H2 1 hacim 02 2 hacim H2O

♦ EKIL 6-9 Suyun oluwmu (gercek gozlem ye Avogadro varsayimi)

2 H2(g) + 1 02(g) —+ 2 H20(g) tepkimesinde H2 molekiillerinin yansi kadar 0 2
2 gerklid.Esthacmhacmi
gzneisydamolkcrgnibuedsk,0
•
• H2 hacminin yansi olacaktir. Hacimce birlesme orani 2: 1: 2 dir.
 186 Bolum 6 Gazlar

Avogadro'nun "e§it hacim-e§it sap" kurami iki farkh bigimde ifade edilebilir:
1. Aym sicakhk ye basmgta farkh gazlartn e§it hacimleri e§it sayida molektil ige-
• ► Avogadro varsayimi ve rir.
malan sadece gazlara uygulamr.
2. Aym sicakhk ye basincta, farkh gazlann e§it sayidaki molekiilleri e§it hacim
Sivi ye katdarda benzer bir ili§ld
yoktur. kaplarlar. •
Avagodro varsaymundald ili§kiden; Avagadro yasasi §ayle ifade edilir.

Sabit sicakhk ve basmcta, bir gazm hacmi miktan ile dogru orantihdir. (6.9)

Eger gaz molektillerinin saps' iki katma glkanhrsa hacim da iki katma gikar. Bu-
nun matematiksel ifadesi,
Van ye V = c • n

STP de bir gam 22,414 L si 6,02214 X 1023 molekiil ya da 1 mol gaz igerir.
•
1 mol gaz = 22,4 L gaz (STP de) (6.10)

Sekil 6 10 22,4 L lik bir gum kaplachgt hacmin buyuklugunu gostermektedir.

-
•

• ♦ $EK1L 6-10 Bir gazm mol hacmi

Sekilde gorillen tahta kup, STP de 22,41ik bir gum hacmi ile aym hacima sahiptir. Buna
karphk bir basketbol topu 7,5 L, Amerikan futbol topu 6,0 L ye futbol topu 4,4 L lik bir •
hacim kaplar.
 6-3 Gaz Yasalartntn Birlectirilmesi: Ideal Gaz Denklemi ye Genel Gaz Denklemi 187

ORNEK 6-6

SPT de Bir Gazm Mol Hacminin Donligtm Faktorii Olarak Kullandmast. STP de 1,00 •
L siklopropan gazinm, C 3H6, (anestetik olarak kullamlir) ktitlesi ne kadardir?
• cozum
► Bir gaz STP de degilse, gam (6.9) bagmtisi STP deki bir gam hacmini dogrudan mol sayisina dontisttirmemizi sag-
miktan ile hacmi arasindaki lar. Gazm mol sayisindan kiitleye donti§tim mol ktitlesini kullanmayi gerektirir.
il4ki en iyi ideal gaz denklemi
kullanilarak gereeklestirilir 1 mol C3H6 42,08 g C3H6
? g C3H6 = 1,00 L X = 1.88 g C,14,,
(Kesim 6-3). 22 4 L X 1 mol C3H6

Ali rma A: Barbeku unitelerinde kullamlan propan gaze, C 3H8 , basing altinda sivi
olarak depolanmaktadir. Bu sivi, basing kaldinldiginda Kan Ktictik bir propan tanks
acildiginda STP de 30,0 L gaz birakilmaktadir. Birakilan gum kiitlesi nedir?
Ali tnma B: 128 g lilt kati bir karbon dioksit (kuru buz) pargasi, CO 2 (g) olarak sub-
lime (erimeden Once buharla§mak) olmaktadir. STP de kag litre gaz olumaktadir?

•
• 6-3 Gaz Yasalarmm Birle§tirilmesi: Ideal Gaz
Denklemi ye Genel Gaz Denklemi
Basit gaz yasalanmn her iicii de hacim deg4ikliklerine, diger iki etkenin sabit
durumda, bir degi§kenin etkisini anlatir.
1. Boyle yasasi, basmcm etkisini tammlar, V oc 1/P.
2. Charles yasasi, sicakhk etkisini tammlar, V oc T.
3. Avagadro yasasi, gaz miktanmn etkisini tammlar, V oc n.
Bu tic yasayi, hacim, basing, sicakhk ye gaz miktan gibi don gaz deg4kenini iceren tek bir
denklemde (ideal gaz denkleminde)

ideal Gaz Denklemi

Oc gaz yasasina gore, bir gam hacmi, miktar ye sicakhk ile dogru oranth, basing ile ters •
Yani,
• V oc nT
P
ye V=P
RnT

► Ideal Gaz Denklemi.
R nin Dort Degeri
0,082057 L atm mol-1 K-1
L Torr more K-1 62,34
3 Pa mol-1 K-1 8,3145m
J mol-1 K-1 8,3145
PV = nRT (6.11)
Ideal gaz denklemine uyan bir gaza ideal veya mfikemmel gaz denir. 6.11 denk-
lemini uygulamadan Once, gaz sabiti diye adlandinlan R sabitinin degerini belir-
lemek gerekir. Bunu belirlemenin en kolay yolu, STP de bir gam mol hacmini
6.11 qitliginde yerine koymaktir. Diger taraftan, R nin degeri basing ye hacmi ta-
mmlamak icin kullandigimiz birimlere bagli olacaktir. Mol hacminin 22,4140 L
ye basincin atmosfer biriminde oldugu durumda

R=
P V 1 atm
nT
=
X 22,4140 L
1 mol X 273,15 K
= 0,082057
L atm
mol K
— 0,082057 L atm mol K •
elde edilir. Eger, SI sisteminde hacim birimi olarak m3 ye basing birimi olarak Pa
kullanilirsa,
 188 Mum 6 Gazlar

VERILEN Bilgiyi PV 101,325 Pa X 2,24140 X 10 -2 m3

R = -= = 8,3145 m3 Pa mol-' 1C-1
toplayimz nT 1 mol X 273,15 K
•
I
Verileri dogru birimlere
elde edilir. m3 Pa mot' K-' biriminin ba§ka bir onemi de vardir. Paskal, kg m- ls-2
biriminde olduguna gore, m3 Pa, SI sisteminde enerji birimi olarak joule diye isim- •
dontisttirmek tizere, dontistim lendirilen kg m2 s-2 ye donii§iir. Boylece, R nin degeri
faktorlerini kullanuuz, omegin
Ryi L atm mo1-1 K-1 R = 8,3145 Jmot'
bir mindekul anmaki zer gyi
mol e ceviriniz.
Bu degeri gam geni§lemesi ye stkrsttrtlmast ile ilgili enerji ele alindiginda kulla-
nacagiz.
Gaz sabitinin, dort degeri sayfa 187 de gosterilmi§tir. Bu degerlerin her birini,
Tayin edilecek
degiskeni belirleyiniz.
Ornek 6-7, 6-8 le ilgili ali§tirmalarda ye bu boliimdeld diger ah§trmalarda kullan-
ma §ansim bulacaksiniz. Diger taraftan, R = 0,082057 L atm mot' K-' degerini
ornekler icinde kullanarak R nin bu ozel degerine ah§mamzi saglayacagiz. Zira, biz-
ler genellilde R degerindeki biittin anlamh sayilan kullanmayip, 0,08206 ye hatta
IDEAL GAZ RENKLEMINI 0,0821 sayisal degerine yuvarlamaktayiz.
istenen degiskeni cozmek Ornek 6-7 ye 6-8 de, verileri diizenlemek iizere, bilinen ye bilinmeyen degerle-
• icin yeniden dtizenleyiniz. ri stralamalipz. Ideal gaz denldemine bu a§ama atlamp dogrudan denk-
lemde yerine konulacaktir. hlemin saglamasi belirli birinilerin gotiirtilmesi ile ger-
= nRT = nRT cekle§tirilebilir. Bu genel yaldapm, kenardaki diyagramda gosterilmi§tir.
V' P
T PV n = PV
nR RT
ORNEK 6-7

Gaz Hacminin Ideal Gaz Denklemi He Hesaplanmast. 45 °C ye 745 mm Hg da 13,7 g

Hesaplama boyunca Cl2 (g) nin kaplachgt hacim ne kadarchr?
birimleri tastylluz.
cozum
Bu, hesaplamamzm
kontrolunti saglar. 745
P = 745 mmHg X760
1 atm
mmHg = atm = 0,980 atm
76 0
V =?
A ideal gaz denkleminin uygu-
lanmasu 1 mol C12
• n = 13,7 g C12 X
2
= 0,193 mol C12
70,91gC
R = 0,08206 L atm mot-' K-'
T = 45 °C + 273 = 318 K

V yi elde etmek icin ideal gaz denkleminin her iki tarafi P ye boltintir.
PV nRT nRT
ye V=
P
0 193..mot X 0,08206 I—atrrf snow x 318 x
V = nRT = = 5,14 L
P 0,980 .Atni
UNUTMAYINIZ ►
Birimler gottirtiltirken mol -1 in Kentrol: Dtizenlemede L haric, btittin birimler birbirini gottirtir. Bu da hacim birimi-
1/mol olduguna dikkat edilme- dir.
lidir. Boylece,
• mol X mol-' = 1 ye AliVirma A: —25 °Cve 752 mm Hg deki 20,2 g NH3 (g) On kaplachgt hacim ne ka-
K X K-1 = 1 olur. darchr?
•
Aliftirma B: 7,50 L, 13,7-g C12 ornegi hangi sicalchkta 745 mm Hg basing olustu-
rur?
 6-3 Gaz Yasalannin Ideal Gaz Denklemi ye Genel Gaz Denklemi 189

ORNEK 6-8

Gaz Basincinin Ideal Gaz Denklemi Yardtmtyla Hesaplanmast. 350-mL lik bir kap icin- •
de 175 °C deki 1,00 X 1020 molekiil N2 nin olusturdugu ne kadardir?
• cozum
Ideal gaz denklemini kullanmadan once, molekillii mole, mililitreyi litreye, Celsius'u
Kelvin'e cevirmeliyiz. Sonra, ideal gaz denklemi P = nRT/V seklinde duzenlenir, ilgi-
li veriler yerine konur ve denklem

P ' ?
1L
V = 305 InL X = 0,305 L
1000 mL
1 mol N2
n = 1,00 X 1020 molekiil N2 X = 0,000166 mol N2
6,022 X 1023 molektil N2
R = 0,08206 L atm mo1 1
T = 175 °C + 273 = 448 K

P =nRT 0,000166 mol X 0,08206 L atm moV' IC

V
=
0,305 L
I X 448 K
= 0,0200 atm •
• Kontrol: Tekrar, birimlerin biribirini gottirti§ti gozlenir, sadece istenen basinc birimi
kahr.
Alitirma A: 5,00-L lik bir depolama tankini 10,5 atm basincta 30 °C da helyum ile
doldurmak icin kac mol He(g) a ihtiyac vardir?
Alqtrma B: 3,45 m3 hacmindeki vakum odasimn basinci 25 °C da 6,67 X 10 -7 Pa
ya dii§iirilldilgiinde icinde kart molekill N2(g) kahr?

Genel Gaz Denklemi

Ornek 6-7 ye 6-8 de ideal gaz denklemi tek bir ko§ul dizisine uygulanmi§tir (P ,V,
n ye 7). Bazen gazlar farkh iki ko§ulda tammlamr. Bu durumda ideal gaz denkle-
mi, ba§langic ye son kopla olmak iizere, iki kez uygulanir. Bu da;
(i) 11c4langtv koplu (s) Son kopd •
P1 V1 = niRT, P ,V, = nsRT,
• R=
P,V,
R=
P,V,
n,T, ns T,
Yukandaki bagintilar, herbirinin R ye e§it olmasi dolayisiyla birbirine

Pi Vi _ Ps is
1 T1 (6.12)
nsT s n

(6.12) bagintisma genel gaz denklemi denir. Bu denidem genellikle bir veya iki gaz
ozelliginin sabit oldugu ko§ulda uygulanir ye denklem bu sabitler yok edilerek ba-
sitle§tirilir. Ornegin, gam kiitlesi sabit ise, sicaklik, basing ye hacim degi§imleri
arasindaki ili§ki a§agidaki gibidir. •
•
Pi Vi P s V
T, T,
 190 Boliim 6 Gazlar

Manometreye n, ve ns birbirine qittir (kiitle sabit) ve denldemde yok edilir. Bazen bu denideme bir-
lesik gaz denklemi de denir. Boyle bir uygulama, Amontons yasasz olarak bilinen gaz
• basmci ye sicakhgt arasindaki basit ili§kiyi ortaya koyan Omek 6-9 da gosteril-
mi§tir. Belirli bir hacimde tutulan, belirli bir miktardaki gazm basinci Kelvin sicak-
ligi ile dogru •
ORNEK 6-9

Genel Gaz Denkleminin Uygulanmast. Sekil 6-11 de 1,00 L lik bir balonda 02 (g) nin On-
ce STP da ve sonra 100 °C deki durumu gosterilmektedir. 100 °C deki basmc ne kadar-
du.?
coziim
Genel gaz denkleminde sabit kalan terimler belirlenir. Bu terimler yok edilerek kalan
denklem cortiltir. Buradaki durumda, 02 miktan (n1 = n2) ye hacmt (V1 = V2) sabittir.
Manometreye Ps-1" s _ Ps Ts
ve ye Pf = Pi X
irsTs T Ts
• Termometre
P1 standart basing olduguna gore = 1,00 atm dir.
'Mint

(100 + 273) K 373 K

•
P s = 1,00 atm X = 1,00 atm X 273 K = 1,37 atm
273 K

(b) Kaynar su
♦ $EK1L 6-11
Gaz basinamn sicaklikla
de§ilimi—ornek 6-9
Gaz miktan ye hacim sabittir.
• (a) STP de 1,00 L 02(g);
(b) 100 °C de 1,00 L 02(g)
Kontrol: Nitel olarak kontroltimiizti kapah bir kap icindelci bir gazm ishildigmda ne ola-
cagmt anlamakla yapabiliriz. Basmci artar (kap patlaymcaya kadar artabilir). Yanh§hk-
la, sicalchk oranlanm 273 K/373 K ahrsak son basmc 1,00 atm den ktictik ctkar ki, bu
da olanakstahr.
Aliftirma A: 36,2 °C ye 2,14 atm de 1,00 mL N2 (g) omegi 37,8 °C a isttildigmda
basinct 1,02 atm e degi§mektedir. Son sicakhk ye basinctald gaz ne kadar hacim i§gal
eder?
Alultirma B: Sekil 6-11 de 02 (g) 100°C ye isitildigmda basmcm 1,00 atm de kaldt-
gmt varsayalim Bu durumda balondan sahnmast gereken 02 (g) nin ktitlesi ne kadardir?

Gaz Yasalannin Kullanilmasi •

Gaz yasalan ile ilgili bir problemle karpla§ildigmda, ogrenciler bazen hangi gaz
denideminin kullanilacag'im kestiremezler. Gaz yasalan problemlerinde stkhkla
birden fazla yol dii§tiniilebilir. Eger tercihiniz sozel tespit ise, §u yolda devam ede-
bilirsiniz. Eger bir problem iki gazm veya tek bir gazm iki halinin (ba§langic ye son)
luyaslamasim ilgilendiriyorsa, sabit kalan terim (n, P, T , V) gottirtildtikten sonra
genel gaz denldemi (6.12) kullanilmalidir. Diger durumlarda ideal gaz denklemi
(6.11) kullanilmalidir. Eger problem cozmede §ekilsel yalda§imi tercih ederseniz,
ekil 6-12 yararh olacaktir. Bu §ekilde anahtar adim, gaz miktannm veya mol)
problemde verilen mi yoksa isten,en mi oldugunu tespit atmek olacaktir.

• 6-4 ideal Gaz Denkleminin Uygulamalari

Ideal gaz denklemi, daima (6.10) da gosterildigi ekilde kullanilmasina ragmen, •
ban uygulamalarda biraz degi§iklik yapmak yararlidir. Bu kesimde mol kiitlesi ye
gaz yogunlugu tayinini gorecegiz.
 64
- Ideal Gaz Denkleminin Uygulanmasi 191

Eger gam ktitlesi sabitse IDEAL

GAZ DENKLEMINI kullammz.

Mol veya kutle olarak gaz

PV = nRT.
Eger gam kiitlesi degisiyorsa
•
miktari veriliyor mu veya EVET
• soruluyor mu?
GENEL GAZ DENKLEMINI

PiVi PsVs
HAYIR n/' nsTs

GENEL GAZ DENKLEMINI

BIRLESIK GAZ DENKLEMINE BOYLE YASASI
Ti = Ts
indirgeyerek
Pi Vi PsVs PiVi = PsVs
T — Ts

Vi = V, Pi Ps

AMONTONS YASASI CHARLES YASASI

•
• Pi _ Ps Vi Vs
Ti Ts Ti Ts

• SEKIL 6-12 Bir gaz yesesi probleminin soziimii

Mol laitlesi Tayini

Bir gam sabit sicaklik ye basincta kapladigi hacim bilinirse, gaz miktari (n), mol
cinsinden, ideal gaz denklemiyle bulunabilir. Gann mol sayisi, gaz ktitlesinin (m)
molekul agirligina (M) Mainline e§it oldugundan, gaz kutlesi bilinirse n = m/M
bagintisi bilinmeyen mol kutlesi M icin cozalebilir. Diger bir yontem ise n = m/M
terimini ideal gaz denkleminde yerine koymaktir.
•
mRT (6.13)
PV =
• M

Ornek 6-10 da (6.13) denklemi mol kutlesi tayini icin kullanilmaktadir. Ancak
bu denklemin, gam mol kutlesi bilinip, kiitlesi istendiginde de kullanilabilecegi-
ni goz Mande bulundurmak gerekir.

ORNEK 6-10

Ideal Gaz Denklemiyle Mol KCalesi Tayini. Propilen ticari onemi olan bir gazdir (en cok
kullamlan kimyasal maddeler arasmda 9. dur). Bu gaz diger organik maddelerin sente-
zinde ye plastiklerin (polipropilen) uretiminde kullanthr. Temiz ve kurutulmu§ bir cam
ttip 40,1305 g agirliga sahiptir. Suyla dolduruldugunda (suyun yogunlugu = 0,9970
g/mL) 25 °C de 138,2410 g ve propilen gam ile dolduruldugunda 740,3 mmHg ye 24,1 °C •
S de 40,2959 g gelmektedir. Propilenin mol kittlesi ne kadardir?
 192 Bolum 6 Gazlar

cozum
Ilk amac cam tilpiin ve dolayisiyla gazm hacmim belirlemektir.
• tilpil dolduran suyun kiitlesi = 138,2410 g — 40,1305 g = 98,1105 g
1 mL H2O
suyun hacmi (tiipiin hacmi) = 98,1105 g H20 X
0,9970 g H2O
= 98,41 mL = 0,09841 L
Simdi, gaz kiitlesini ye diger degiskenleri yazabiliriz.
gaz kiltlesi = 40,2959 g — 40,1305 g = 0,1654 g
sicakhk = 24,0 °C + 273,15 = 297,2 K
1 atm
basing = 740,3 mmHg X = 09741 atm
760 mmHg

Degerler (6.13) denldeminin dilzenlemni§ halinde yerine konur.

mRT 0,1654 g X 0,082061 ..atuf mol -' K7-1— X 297,2 It

M=
PV 0,9741 .attif X 0,09841 L'
• = 42,08 g/mol
Kontrol: Gotiirmeler yapildiktan sonra geriye sadece g ye mol-' kalif. g ye mol-' ve-
ya g/mol birimi yine aradigimiz mol kiitlesi miktandir.
•
Ali§tirma A: Ornek 6-10 da kullamlan aym cam tiip bilinmeyen bir gazla 772 mmHg
ye 22,4 °C de doldurulmaktadir. Gaz ile doldurulan tilp 40,4868 g agirligindadir. Gazm
mol kiitlesi ne kadardir?
Alitirma B: NO ya da NO2 oldugu sanilan 1,27 g azot oksit 25 °C ve 737 mmHg
da 1,07 L hacim kaplamaktathr. Bu gaz hangi oksittir?

Bilinmeyen bir hidrokarbonun formilliinii belirlemek istedigimizi dii§iinelim.

Yakma analizi ile kiitlece yilzde bile§imlerini ye buradan da kaba formilltinii belir-
leyebiliriz. Ornek 6-10 daki yontem bize sayisal olarak molekill ktitlesine (akb) e§-
deger olan mol kiitlesini (g/mol) verir. Bu da hidrokarbonun molektil formtikinti be-
• lirlemek icin gerekli bilgiyi saglar.

Gaz Yo§unIuklan •
Bir gazm yogunlugunu belirlemeye d = mIV yogunluk denidemi fle ba§lanabi-
lir. Sonra, gazin ktitlesi, mol saps' ve mol ktiltesinden m = n X M belirlenir.
m nXM n
d =V = = XM
V V
Simdi ideal gaz denkleminde n/V yerine P/RT yi koyabiliriz.
UNUTMAYINIZ m MP
Gaz yogunluklan genellikle kati d= = (6.14)
V RT
ve sivi yogunluklanndan cok
daha kiiciiktiir. g/mL yerine daha STP de bir gazin yogunlugu mol kiitlesini mol hacimine (22,4 L/mol) bolmek-
cok g/L leklinde ifade
• le, kolayca hesaplanabilir. Omegin, 0 2 (g) nin STP de yogunlugu
edilirler. ► 32,0 g/22,4 L = 1,43 g/L dir. Diger sicakhk ye basmc ko§ullannda, (6.14) bagm-
ttst ideal gaz denldemini kullanabiliriz.
•

• cozum
• Kati ye sly' yogunluklan ile gaz yogunluklan arasmda onemli iki fark vardir.
• $EK1L 6-13
Helyum doldurulmu§ balon
20,00 g hk iizerinde bir
kalthrma kuvveti olu§turur.
Boylelikle balon ye agtrhgm
• toplam tartisi sadece 19,09 g
65- Kimyasal Tepkimelerde Gaz 193
ORNEK 6-11
Gaz Yogunlugunun Ideal Gaz Denklemi He Hesaplanmasi. Oksijen gazimn (02) 298 K
ye 0,987 atm deki yogunlugu nedir?
•
(6.14) bagmtismm sag tarafindaki terhnleri rahathkla saglayabiliriz. Yogunluk (m/V)
ise denklemin sol tarafinda kahr
m MP 32,00 g mol-' X 0,987 atm
d=—= = = 1,29 g/L
V RT 0,08206 L atm mol-' K-1 X 298 K
Kontrol: Hesaplanan yogunluk (1,29 g/L) 02(g) nin STP altmdald yogunlugundan
(1,43 g/L) daha diisiik olmandir. Gaz basmci 1,00 atm den Idictiktilr, ye sicakhkda 273
K den biiyaktiir. 6.14 denldeminden, azalan basmcm ye artan sicakhgm herikisininde yo-
gunluk azalmasma neden oldugunu gozleyebilirsiniz.
Ali§tirma A: Helyum gazimn 298 K ye 0,987 atm deki yogunlugu nedir?
bagh olarak helyum gazimn neden havadan daha hafif oldugunu aciklayma?
Ali*tirma B: 02 (g) yogunlugunun 745 mmHg de 1,00 g/L olmasi icin sicakhk ne ol-
mandir? •
1. Gaz yogunluklan onemli olciide basing ye sicaldiga baglidir; basinc artaca ar-
tar ye sicakhk arttikca azahr. Siva ye katilann yogunluklan da sicakhga bagh
olmakla birlikte, basmca cok az baghdir.
2. Bir gam yogunlugu onun mol kiitlesi ile dogru orantthdtr. Stvt ye katilarm
yogunluklan ile mol kiitleleri arasmda onemli hicbir ili§ki yoktur.
Gaz yogunluklan havadan hafif balonlann yapilmasmda biiyiik onem taprlar.
Gaz ile doldurulmu§ bir balon ancak gazm yogunlugu havadan kuciik ise atmosfer-
de yilkselir. Gaz yogunluklan mol kiitleleri ile dogru oranoh oldugundan, daha
mol kiitleli gaz daha cok kaldirma kuvvetine sahiptir. Mol kiitlesi en Mica
olan gaz hidrojendir, fakat hidrojen yanicidir ye havayla patlayici kan§imlar olu§-
turur. 1937 de Hindenburg zeplinlerinin patlamasi, hidrojenle doldurulmu§ hava ge-
milerinin sonu olmu§tur. Simdilerde hava gemilerinde hidrojenin sadece iki kati
mol agtrltgtna sahip helyum kullanilmaktadir (Sekil 6-13). Hidrojen ise hala me- •
teoroloji ve diger gozlem balonlarmda kullanilmaktadir.
Diger bir secenek de balonu sicak havayla doldurmaktir. (6.14) bagmtisma go-
re, bir gam yogunlugu sicaldik ile tern orantthdtr. Sicak hava soguk havadan da-
ha az yogundur. Ancak, ytikseldikce di§ hava yogunlugunun hula dii§mesinden
sicak hava ya da steak gaz doldurulmu§ balonlann cikabilecegi yiikseklik
6-5 Kimyasal Tepkimelerde Gaziar
Gazlann tepken ya da iirun olarak yer aldtgt tepkimeler bizlere yabanci degildir.
stokiyometri hesaplamalanna uygulayabilecegimiz bir araca (ideal gaz denk-
lemine) sahibiz. Gazlarla ilgili bilgiler hacim, basing, stcakltk, kiitle ye mol
Bircok durumda en iyi yalda§im (a) gaz miktanm diger tepken ye urunlerin mik- •
tan ile bagda§tiran stokiyometrik faktorlerin kullanilmasi, (b) gaz miktanm hacim,
sicaldik ye basincla ba'gda§tiran ideal gaz denldeminin kullamlmasidir. Ornek 6-12
de N2 (g) nin mol sayismi tepkimenin stokiyometrisinden hesaplanz. Sonra da gaz
hacmini hesaplamak icin ideal gaz denidemi kullamnz.
 194 &Um 6 Gazlar

ORNEK 6-12

• Tepkime Stokiyometrisi Hesaplamalarinda Ideal Gaz Denkleminin Kullanzimast. Sod-

yum azidin, NaN3 , yiiksek sicakhkta parcalanmasi N2 (g) verir. Bu tepkime hava
gtivenlik sistemlerinde kullanihr (Ozel Konu, sayfa 210 a baluniz). 70,0 g NaN 3 bo-
zundugunda, 735 mmHg ve 26 °C da kac litre N2 (g) olu§ur?
•
2 NaN3(k) 2 Na(s) + 3 N2(g)
cozum
mol NaN3 x 3 mol N2 =
? mol N2 = 70,0 g NaN3 1,62 mol N2
X 65,01 g NaN3
2 mol NaN3
1 atm
P = 735 mmHg X 760 mmHg = 0,967 atm

V= ?

n = 1,62 mol
R = 0,08206 L atm mol-' K-1
• T = 26 °C + 273 = 299 K
nRT 1,62 mol X 0,08206 L atm mo1 -1 K-1 X 299 K
V= = = 41,1 L
P 0,967 atm
Kontrol: 70,0 g NaN3 bir molden (M 65 g/mol) biraz fazladir. Bu miktardaki NaN 3
N2 (g) olumasi beklenir. STP de, 1,5 mol N2 (g) denyaklpor1,5m
1,5 X 22,4 = 33,6 L lik bir hacmi kaplar. STP den daha diiriik bir basing ve daha yiik-
sek bir sicakhkta toplanan bir gazm hacminin 33,6 L den daha bilyiik olmasi gerekir.
Ali§tirma A: 30,0 °C ye 776 mmHg de 20,0 L N2 (g) elde etmek icin kac gram NaN3
gerklid?
B: Sodyum azidin bozunmasiyla 25 °C ye 751 mmHg de olu§an N2 (g) nin
litresi banana meydana gelen Na (s) kac gramdir9 (Ipucu: Bu hesaplama Ornek 6-12 nin
tersi bir i§lemdir.)

Birlewn Hacimler Yasasi

Tepken ye iiriinlerin ya da bunlardan bazilannm gaz oldugu tepkimelerde stokiyo-
• metrik hesaplamalar oldukca basittir. A§agidaki tepkimeyi gozoniine alma.
2N0(g) + 02(g) —+ 2NO2(g)
2 mol NO(g) + 1 mol 02(g) —> 2 mol NO2(g) -
•
T ye P nin sabit oldugunu yarsayma. Bu durumda bir mol gaz belli bir V hacmi-
ni, 2 mol gaz 2V, 3 mol gaz 3V haamm kaplar.
2V L NO(g) + V L 02(g) —> 2V L NO2(g)
Katsayilar V ye boliintiz.
2L NO(g) + 1L 0 2(g) --> 2L NO2(g)
Buradan §u donti§iim faktorlerini
2 L NO2(g) (--=--) 2 L NO(g) e qdegerdir.
2 L NO2(g) = 1 L 02(g); 2 L NO(g) v 1 L 02(g)
•
Gortildtigii gibi, gazlar tamsayilarla ifade edilebilen basit hacim oranlannda bir- •
le§mektedir. I§te buna Gay-Lussac'm birle§en hacimler yasasi denir. Bu yasar Or-
nek 6-13 to uygulayahm.
 6-6 Gaz Karipmlart 195

ORNEK 6-13

BirleKn Hacimler Yasasuun Uygulanmasi. cinko blend, ZnS, en onemli cinko cevhe- •
ridir. cinkonun ticari tiretiminde ilk a§ama ZnS tin kavrulmasidir.
• 2 ZnS(k) + 3 02(g) > 2 ZnO(k) + 2 S02(g)

Harcanan her litre 02 (g) icin olu§an SO2 (g) hacmi ne kadardir? Her iki gaz da 25 °C
ye 745 mmHg de olcillmii§tar.

coziim
Kar§ila§tinlan tepken ye tirtintin herikisi de gaz ye aym sicaklik ye basincta olduguna go-
re, e§itlenmi§ denklemden birle§en hacim oramm (mavi) ttiretebilir ye a§agidalci §ekil-
de kullanabiliriz.
2 L S02(g)
? L S02(g) = 1,00 L 02(g) X — 0,667 L S02(g)
3 L 02(g)
Alqtirma A: Nitrik asit eldesinde ilk a§ama amonyagi azot monoksite donti§ttir-
mektedir. Bu i§lem ytiksek sicakhkta ye platin katalizor varliginda gercekle§tirilir. Her
•
4 NH3(g) + 5 02(g) ÷toc
bir litre NO (g) olusturmak icin harcanan 02 (g) hacmi ne kadardir?
85 4 NO(g) + 6 H20(g)

Ah*tirma B: Btittin gazlar ayni sicaklik ye basincta olctildtigunde,

N2 (g) + H2 (g) NH3 (g) (e§itlenmemi§) tepkimesinde 225 L H2 (g) harcandigin-
da olu§an NH3(g) hacmi ne kadardir?

Merak Ediyorsaniz
Bir stokiyometrik hesaplamada soz konusu gazlar aym
sicakhk ye basmcta de§ilse, 41em nasd yapihr?

Eger gazlar aym sicaklik ye basincta degilse, birle§en hacimler yasasi uygulanamaz. Bu
durumda en iyi yontem, gazlar haldundaki bilgileri mol birimine donti§ttirmektir. Son-
•
ra, Ornek 6-12 de oldugu gibi, kimyasal tepkimeden mol oranlan kullanihr. Birle§en
• hacimler yasasimn uygulandigi durumlarda, sicaklik ye basincin bilinmesine gerek
yoktur. Bu ytizden Ornek 6-13 de 25 °C ye 745 mmHg ko§ullan i§lemde kullanilma-
maktadir.

6-6 Gaz Karipmlan

Basit gaz yasalari (Boyle ye Charles yasalari gibi) bir gazlar kari§imi olan hayanin
dayranisi iizerine kurulmu§tur. Boylelikle, basit gaz yasalari ye ideal gaz denkle-
mi tek tek gazlara uygulandigi gibi, etkilqmeyen gaz kartpmlanna da uygulana-
bilir. Gaz kan§imlari ile cahsildigi boyle durumlarda en basit yakla§im, gaz kan-
siminin toplam mol sayismi n, kullanmaktir (nt). Burada n mol sayisidir.
•
• ORNEK 6-14

Ideal Gaz Denkleminin Gaz Karqtmlarma Uygulanmasi. 1,0 g H2 ye 5,00 g He kan§i-

mi 20 °C de 5,0 L lik bir kaba kondugunda kari§imin uyguladigi basmc nedir?
 196 Boltim 6 Gazlar

cortim

• nt = (1,0 g H2 X 1 m°1112
2 02 g H2
,
(5,00 g He X
1 mol He
4,003 g He)
= 0,50 mol H2 + 1,25 mol He = 1,75 mol gaz
(6.15) •
ntRT
P
V
t
P = 1,75 mol X 0,0821 L atm mol K-1 X 293 K = 8,4 atm
5,0L

Ahltirma A: Ornek 6-14 de tammlanan gaz kammuna 12,5 g Ne katthp, sicaldik 55

°C ye ytikseltildiginde toplam gaz basmct ne olacaktu .? (Ipucu: Gann yeni mol sayisi ne-
dir? Bir gazm sabit hacimda sicaldigim yukseltmenin basmca etkisi nedir?)
Ali§turma B: STP deki 2,0 L 02 (g) ye 8,0 L N2 (g) kan§tmhyor. Birbiriyle tepki-
meye girmeyen bu gaz kan§um 298 K de 2 L ye sikqtinhyor. Bu kan§imin olu§turdu-
gu basing nedir?
•
John Dalton gaz kari§imlari cali§malanna onemli bir katkida bulunmustur. Dal-
ton, bir kapta bulunan bir gaz karisimindald her bir gazm kabi dolduracak sekilde •
genisledigini ye kabm icinde tek basina bulundugu zaman uygulayacagi basmca es-
deger bir basmc uyguladig'im ileri stirmtis ye kansimdaki bir gazm uyguladigi
o gam kismi basmca demi§tir. Dalton'un kismi basmclar yasasma gore,
bir gaz kansinumn toplam basmci karisimin bilesenlerinin kismi basmclanmn top-
UNUTMAYINIZ ► lamina esittir (Seidl: 6-13). Ornegin, A, B, gaz kanpmlan icin
Bu e§itligin kullanilabilmesi
icin, VA = VB = = Vt Pt = PA + PB (6.16)
mandir. nA mol A, nB mol B ye diger gazlardan olusan bir karisimda, her bir gam Pt ba-
sincinda tek basma kaplayacagi hacim
UNUTMAYINIZ VA = nART /Pt; VB = nBRT /Pt; ye benzeridir.
Bu esitligin kullanilabilmesi
icin, PA = PB = = P, ol- Gaz karipmmin toplam hacmi
mandir. ► Vt = VA VB

•
= 2,4 atm e = 6,0 atm = 8,4 atm

1,25 mol He
0,50 mol H2 1,25 mol He 0,50 mol H2
$ 1,75 mol gaz

• (a) 20 °C de 5,0 L •
♦ EKIL 6- 14 Dalton'un kismi basmclar yasamin gosterimi
Her gazm basmci mol sayisi ile orantdidir. Toplam basing, her gazm kismi basmclan
toplamidir.
 66
- Gaz Kartpmlart 197

ye genel olarak kullarulan ifade, hacim

VA VB
A tun hacim % Si =
vt
X 100' B nin hacim % si =
V,
X 100' ye digerleri •
• A§agidaki oranlardan cok yararli bir baginti tiiretebiliriz,
PA n A1 ) _ nA VA nA(R-T4P1) = nA
ve
Pt nt nt V, nt (ET/PO nt

bunun

nA PA VA
nt
= XA (6.17)
Pt Vt
Burada nA l nt terimine A nm mol kesri xA denir. Bir karipm icindeki bir bile§enin
mol kesri, karipm icindeki bu bile§enin biitiin molekiillere oranidir. Bir karipm
icinde biitiin mol kesirleri toplami 1 e e§ittir.
Ornek 6-15 de gosterildigi gibi, gaz kan§tnlanna degi§ik yonlerden •
• ORNEK 6-15

• PHz
► Bu konuda ilk ara§tumacilar
• diizenekte su yerine civa kulla-
narak, suda cortinen gazlan da
ayn olarak toplama olanagi bul-
mu§lardir.
Bir Gaz Kartfuninda Basinclarzn Hesaplanmast. Ornek 6-14 de verilen gaz kan§itni
icindeki H2 ve He nin kismi basmclan nedir?
coziim
yollanndan bin, Dalton yasasmi uygulamalchr. Bu da her gazm kap icinde tek ba-
§ma olduklannda olu§turduldan basmci hesaplamalda yapthr.
nH2 • RT 0,50 mol X 0,0821 L atm moV' X 293 K
P H2 = V = 2,4 atm
5,0 L
nHe • RT 1,25 mol X 0,0821 L atm mol-' IC-1 X 293 K =
P He = 6,0 atm
V 5,0 L
Her gam mol sayist ye Ornek 6-14 den toplam basinci (P, = 8,4 atm) bilindigine gore,
sorunun coziimii (6.17) bagintist kullamlarak, daha basit bir bicimde gercekle§tirilebilir.
nH0, 50
•
= —2 X P, = X 8,4 atm = 2,4 atm
n, 1,75
1'25
X Pt = — X 8,4 atm = 6,0 atm
PH, = nHe
1,75
Kontrol: Yamtt kontrol etmenin etkin bir yolu, burada oldugu gibi problemi farkh yol-
dan goziip aym sonucu almaktir.
Ahlturma A: 0,197 mol CO 2 (g) ye 0,00278 mol H2O (g) kan§um 30,0 °C ve 2,50
atm de tutuhnaktadir. Herbir gazm kismi basmci nedir?
Ali tirma B: Havamn hacimce yhzde bile§imi % 78,08 N2, % 20,95 02, % 0,93 Ar,
ye % 0,035 CO2 §eklindedir. 748 mmHg barometre basmcmda bir hava ornegindeki bu
d6rt gam kismi basmclan nedir? [Ipucu: (6.17) bagmtisi kullamlmah ye basing ye ha-
cim oranlan ile caltstlmaltctr.]
•
ekil 6-15 de verilen diizenek, kimyamn ilk giinlerinde gazlann ayn olarak el-
de edilmesinde sik sik kullantltrustir. Ku§kusuz bu gaz toplama yontemi, gam
kaptaki spa icinde coziinmedigi ye bir tepkime vermedigi durumlarda gecerlidir.
H2, 02 ye N2 gazlan suda coziinmeyen su ile tepkime vermeyen gazlardandrr.
 198 Boaim 6 Gazlar

• P har

• 5EKIL 6-15 Bir gam su iizerinde toplanmasi

Bir §i§e, su ile doldurulur ye actk ucu su seviyesinin altmda olacak §ekilde, su dolu bir
kaba daldirihr. Uretilen bir gaz dogrudan §i§enin icine yonlendirilir Si§enin icinde gaz
toplandikca §i§edeki su kabm icine bo§ahr. Si§e icindeki toplam gaz basin= barometre
basmcma elit yapmak icin §i§e, icinde ye di§mdalci su seviyesi aym olacak §ekilde ayar-
lanmandir.
•
Oaz toplam Mizeneginde kullanilan stet su ise, toplanan gaza, su ustiinde top-
lanan gaz denir ye bu gaz "islak" yani su buhan ile kanpknr.
Toplanan gaz kalm dolduracak bicimde geni§ler ye lusmi basin= uygular.
Stvt suyun buharla§masi sonucu olu§an su buhan da kabi doldurur ve PH20 lusmi
basmcnu uygular. Su buhannm basmc1 sadece su sicaldigma baghthr. Suyun bu-
har basmm verileri, liste halinde verilir (yandaki cizelgeye balumz).
Degi. Sicalchldarda Suyun Dalton yasasma gore islak gazm toplam basmci iki lusmi basmcm toplamma
Buhar Basinci e§ittir. Toplam basmc atmosfer basmcma (barometre basmcma) e§itlenebilir.
Pt = P bar = Pgaz + H2OP ya da Pgaz = Pbar — PH2o
Buhar
Sicakhk Samna Buradan bulunan Pgaz stokiyometrik hesaplamalarda kullamlabilir (Omek 6-16).
(°C) (mmHg)
15,0 12,79 ORNEK 6-16
17,0 14,53
19,0 16,48 Bir Gazin Szvz (Su) Uzerinde Toplanmasi. A§agidaki tepkimede, su iizerinde 23 °C ve 751
21,0
23,0
18,65
21,07
mm Hg barometre basmcinda 81,2 mL 02 (g) toplanmaktadir. Bozunan Ag20 (k) kiitle-
si ne kadardir? (Suyun 23 °C deki buhar basmci = 21,1 mmHg.)
•
25,0 23,76
30,0 31,82
2Ag20(k) 4 Ag (k) + 02(g)
50,0 92,51 cozum
Once olu§an 02 (g) miktanm mol biriminde hesaplamaliyiz. Bunu ideal gaz denldemi yar-
dumyla yapabiliriz. Bu hesaplamada en onemli nokta, toplanan islak gazm, 02 (g) ye su
buhan karipmz ohnasidir.

P oe = Pbar Pu2o = 751 mmHg — 21,1 mmHg = 730 mmHg

1 atm
Poe = 730 mmHg X 760 mmHg = 0,961 atm
V = 81,2 inL = 0,0812 L
• n =?
R = 0,08206 L atm mo1 -1 K-1
•
 67- Gazlarin Kinetik-Molekid Kurami 199

T = 23 °C + 273 = 296 K
PV 0,961 atm X 0,0812 L
n= =
RT 0,08206 L atm mol-' K-1 X 296 K
= 0,00321 mol •
• Kimyasal tepkimeden mol 02 ni mol Ag20 ya ceyirmek iizere bir fakt6r bulunur. Ag 20
nun mol ktitlesinden de yararlanthr.
2 mol Ag20 231,7 g Ag20
? g Ag20 = 0,00321 mol 0 2 X
1 mol 02 X 1 mol Ag20
= 1,49 g Ag20

Ali§tirma A: Altiminyum ile hidroklorik asidin tepkimesinden hidrojen gaze olu*ur.

2A1(k) + 6 HC1(aq) 2A1C13(aq) + 3 H2(g)
755 mmHg barometre basincinda ye 26 °C de su uzerinde 35,5 ml H 2(g) toplamm§sa, kac
mol HC1 harcanmi§tir? (Suyun 26 °C deki buhar basinct 25,2 mmHg dir.)
Alivturma B: A'girlikca % 88,3 ltik bir Ag20 ten ahnan 8,07 hk bir ornek bozunmak-
ta ye 02 (g) gaze 25 °C ye 749,2 mmHg barometre basmcmda, su tizerinde toplanmak-
tadir. Suyun 25 °C deki buhar basinct 23,7 mmHg dir. Toplanan gazm hacmi ne kadar-
dir? (Ipucu: Ag20 nun ktitlesi nedir? 0 2 nin kismi basinct nedir?) •
•
6-7 Gazlann Kinetik-Molektill Kurami
Buraya degin edindigimiz bilgilere gore, gazlarm davranqlanni actklamak icin ba-
sit gaz yasalarmi ye ideal gaz denklemini kullanabiliriz. Dogal yasalar denen bu
gaz yasalarim aftklamak icin, i§in kuramsal temeline inmemiz gerekir. Gazlann day-
rani§lari ile ilgili basit yasalari aciklamak icin, 19. yilzyilin ortalarinda gazlarm
kinetik molekiil kurann denen bir kuram ortaya attlmt ttr. Bu kuram, 6-16
da simgelenen ye a§agida belirtilen gaz modeline dayamr.
1. Gazlar siirekli olarak, geli# giizel ye dogrusal harekete sahip, cok cok
cok sayida taneciklerin (molekiiller ya da bazi durumlarda atomlar) biraraya gel-
mesiyle olu§mu§lardir.
2. Gaz molekiilleri birbirinden cok uzaktadirlar. Yani gaz hemen hemen tumuy-
le bir bo§luk olarak dusunulebilir. (Molekiiller sanki kutlesi olan, ama hacmi •
olmayan tanecikler olarak kabul edilir. Bu taneciklere nokta kiitleler adi \Teri-
♦ EKIL 6-16
Molekiil hareketinin gosterimi
lir.)
•
Bir gam molektilleri sabit bir 3. Molekiiller birbirleri ye bulunduklari kabm ceperleri ile carmirlar. Ancak bu
hizda hareket ederler ye birbir- carpi§malar cok hall& ye molekiiller arasi carpi§malar cok azdir.
leriyle ye kabm ceperleri ile 4. Molekiiller arasinda, carpi§ma sirasinda olu§an zayif kuvvetler di§inda, hicbir
carmrlar. kuvvet olmadigi kabul edilir. Yani, bir molekiil digerlerinden bagimsiz olarak
hareket eder ye etkilenmez.
5. Bagimsiz molekiiller carm§ma sonucu enerji kazanabilirler ya da kaybedebi-
lirler. Ancak, molekiillerin tilmil gozoniine almdtgmda, sabit sicaklikta top-
lam enerji sabittir.
birim yiizeye uygulanan kuvvet oldugundan, kinetik kuramda basincin kay-
nagt molekill carpi§masindan ileri gelen kuvvettir. Bu kuvvet ise ce§itli etkenlere
•
• 1. Molekiillerin oteleme kinetik enerjisi miktari. Oteleme kinetik enerji, uzayda
hareket eden nesnelerin sahip oldugu enerjidir. Toplu silahtan firlayan mermi
gibi, gaz molekiilleri de bir hareket enerjisine sahiptir. Bir molekulun
 200 Bolam 6 Gazlar
• Burada m, molekiiliin kiitlesi u ise haidff. Molektiller ne kadar hizh hareket
• Bir gazm basmct (P), momentum transferi ile garpi§ma frekansimn garpi-
► Belirli bir hizdaki
ytizdesinin hiz ile degi§imi
grafikte tic farkh hizda gosteril-
mekte ye metinde tart§ilmakta-
chr.
• = 2,68 X 105 m2/s2
UNUTMAYINIZ ►
Hiz kareleri ortalamasi, hiz orta-
lamasi karesinden farkhdu-. Hiz
ortalamasi (400 + 450 +
525 + 585 + 600)/5 = 512
m/s. Bu ortalamarun karesi
(512 m/s)2 = 2,62 X 105 m2/s2
• P –3-
1 2
oteleme kinetik enerjisi ek ile gosterilebilir ye ek = — mu degerine e§ittir.
2
ederse, oteleme kinetik enerjileri ye carpi§ma kuvvetleri o kadar fazla olur.
2. Molekiillerin carpi§ma frekansi saniyede ki carpi§ma sayisidir. Bu frekans ne
kadar fazla ise garpi§malann toplam kuvveti o kadar bilyiiktiir. carpi§ma fre-
kansi birim hacimdeki molekiil sayisi ye molekiil hizi ile artar.
carpr§ma frekansi oc (molekul hizi) X (birim hacimdeki molekiiller)
carpqma frekansi oc (u) X (N IV)
3. Bir molekiil bir tiipiin duvarlanna carptig'inda, moleldil you degi§tiriken mo-
mentum transfer olur. Bu momentum transferine vurgu (impulse) denir. Bu
vurgunun buyuklugu molekulun Iditlesi ye hizi ile dogru
(momentum transferi) oc (molekul hizi) X (birim hacimdeki moleki11)
Momentum transferi oc (mu)
mina e§ittir. Bi5ylece, basmca etki eden biitiin bu faktorler orantili olarak ya-
•
P oc (mu) X (u) X (N IV) oc (N IV)mu2
Herhangi bir anda biittin molekfiller aym hizda hareket etmezler. Basmc, farkh hiz-
daki biitiin molekiillerin ortalamasma bagli oldugundan, basing ifadesi icin hula-
nn karelerinin ortalamasi kullantlmaltdtr. Bir grup halann, karelerin ortalamasi,
luz-kareleri ortalamast, a2 dir. Hiz karelerinin ortalamasi kavramun daha iyi an-
lamak igin halan 400, 450, 525, 585 ye 600 m/s olan be molekiil dusunelim. Bu
molektillerin halanmn karelerinin ortalamasi; halann karesini alarak ye kareleri
toplayarak ye sonra tanecik sayisma, bu durumda 5, btilerek buluruz.
—2- (400 m/s)2 + (450 m/s) 2 + (525 m/s) 2 + (585 m/s) 2 + (600 m/s)2
u=
5
Boylece, basing icin orantisal ifade
•
N 2-
P oc mu
V
ye donii§tir. Son bir etken de, her moleldiliin birbirine dik eksenlerin (x, y ye z) bi-
rinde hareket ettigi, yondiff. Basing hesaplamalarda, bu eksenlerden birindeki ha-
reket temel almmandir; bu da yukandaki ifadenin oranti sabiti olan 1/3 faktOrtinii
verir. Boylece, biitiin etkenler dogru olarak ele almdiginda, sonuc bir gazm ba-
smcnun a§agiclaki ifadesi olan kinetik-molektil kuranun temel denklemidir.
_1N
(6.18)
11
•
A§agida goriilecegi gibi (6.18) denldemi ilging sonuglan verir.

• 0,04
► Kinetik kurama uyan gazlar
ideal gazlardir.
• NAm carpimi, molektillerin 1 moltintin kiitlesi (M mol kiitlesi) oldugundan,
• Hesaplamalarda hiz kareleri ortalamasimn karekoktinti kullanmak icin (6.20)
67
- Gazlann Kinetik Molekill Kura=
- 201
0,06
e 0,05
•
-1.) 0,03
0,02
0,01
500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500
Hiz, m/s
A SEKIL 6 17 Molekul halannm da011um
- — 0 °C da hidrojen gam
Belirli bir hizdaki molekiillerin ytizdesinin hiz ile degi§imi, grafikte tic farkh hiza goste-
rilmekte ye metinde tarti§ilmaktadir.
Molekiil Halannin Dagllimi •
(6.18) denklemiyle ortaya konan molektil hizlan ortalamasi, bir gam molektille-
rinin hepsinin aym hiza sahip olmadigim gostermektedir. Halarda, ekil 6-17 de
belirtildigi gibi bir dagilim vardir. ekil 6-17 de tic karekteristik hiz belirtilmi§tir.
Molektillerin co& tek bir hiz yerine en olasi hiza, u e., sahiptir. Ortalama hiz,
u., ya da tit , basit ortalamadir. Hiz kareleri ortalamasimn karektikti u2 , bir or-
nekteki btittin molektillerin hizlanmn karesi ortalamasinin karekoktidtir.
(6.18) bagmtisi ile ideal gaz denklemi birletirilerek N/17 uygun bir baginti
turetilebilir. 1 mol ideal gaz dii§tinelim. Mevcut molektil sayisi N = NA (Avogadro
sayisi) ye ideal gaz denldemi PV = RT olacaktir (PV = nRT denldeminde n = 1
ise). Once N yerine NA koyalim ye (6.18) denkleminin her iki taraftm Vile carpalim.
1
PV = NAmu2
3 (6.19)
Sonra PV yerine RT koyup, her iki tarafi 3 ile carpahm. •
3RT = N A mu2
3RT = Mu2
u2 ye sonra u bulunur.
3RT
.\/u2 = (6.20)
M
Bagmti (6.20), bir gam hiz kareleri ortalamasmin karektiktintin gum Kelvin sicak-
ligimn karektikti ile dogru orantili ye molektil kiitlesinin karektikti ile ters orantili
oldugunu gostermektedir. Bu da hafif gaz molektillerinin agir olanlardan daha hiz-
oldugunu ve btittin molektillerin hizlannm sicaklikla arttigim gostermektedir (Se-
kil 6-18). •
bagintisinda
R = 8,3145 J mol-1 K-1
 202 Balm 6 Gazlar

• 273 K de 02

Molekiillerin goreceli sayisi

1000 K de 02

273 K de H2

•
1000 2000 3000 4000 •
Hiz, m/s
• $EK1L 6-18 Molekul halannin da§ilimi-kiitle ye sicakli§in etkisi
Belirli bir hizdaki molektillerin bagel sayilan ham bir fonksiyonu olarak grafige gizilir
Sicakhgm oksijen molekiillerinin dagilimina ye kiitlenin etkisine dikkat edilmelidir- oksi-
jen, hidrojenin 273 K deki hiz dagilimma sahip ()imam igin gok yilksek sicaklildarda isi-
tilmalidir.

olarak ahnmandir. Jul, (kg)(m/s) 2 birimindedir, ye bunun sonucu olarak Ornek 6-

17 de gosterildigi gibi mol kiitlesi mol ba§ma kg olarak ifade edilmelidir

ORNEK 6-17

• Hiz Kareleri Ortalainast Karekokiiniin Hesaplanmasi. M-16 tufegi ile atilan mermi (2180
mi/saat) mi yoksa 25 °C da H2 molekiilti mu daha
cozOm •
H2 nin u2 degerini (6.20) e§itligi ile bulunuz. Bunu yapmak icin, yukanda R ye M ile
ilgili verilen bilgileri armnsayma.

vu = V3 X 8,3145 kg m2 s-2 mol—' K-1 X 298 K

2,016 X 102 kg mol-1
= V3,69 X 106 m2/s2 = 1,92 X 103 m/s

Bundan sonra yapilacak i§, 1,92 X 103 m/s yi mi/saat'a ya da 2180 mi/saat't m/s ye ge-
virmektir. Boyece iki hizi karpla§nrabiliriz. 1,92 X 103 m/s degeri 4,29 X 103 mi/sa-
at degerine karplik geldiginden, H2 molektiltiniin 25 °C de ha kareleri ortalamasmm
karekoldi menninin hamdan btiyiiktiir.
• A4tirma A: 25 °C de, NH3 (g) veya HC1(g) den hangisi daha btiyiik hiz kareleri
ortalamasi karekokiine sahiptir. Daha bitytik hiza sahip olan igin u2 hesaplayimz.
•
Alqtirma B: Hangi sicaldikta H2 Inn \/i2 hizi ile Ornek 6-17 de verilen M-16 tii-
feginin mermi hizi e§ittir?
 6-7 Gazlann Kinetik-Molekiil Kurami 203

Merak Ediyorsamz
Molekul halannm da§ihrni deneysel olarak mast! •
gosterilebilir?
• Bu, Sekil 6-19 da gosterilen alet yardimiyla gergekle§tirilebilir. Bir firm ye havasi aim-
mi§ bir oda birbirinden uzerinde kiictik bir delik olan bir duvarla aynlim§tir. Gaz mo-
lekiilleri firm icinde isitilir ye delige dogru yonlenir ve bir seri duzenleyiciden (kolima-
tor) gegerek i§ina donii§ttirtiliir. I§in icindeki molekiillerin sayisi, birbiriyle carpi§ma-
lanmn isms bozmamasi icin dusuk tutulur.
Molekul isms bir seri donen diskten gegen Her diskin iizerinde yanklar bulunur.
Ardarda disklerdeki bu yanklar birbirine belirli bir aci olacak §ekilde dengelenmi§ler-
dir. Dollen ilk diskten gegen bir molektil ikinci diskten ancak molektiliin hizi, molektil
diske vardiginda ikinci yanga ula§acak diizeyde ise gecebilir. Boylece, belirli bir don-
me hizinda sadece uygun hiza sahip olan molektiller disklerin tamamindan gecebilir.
Disklerden gegen ye detektore gelen molekiillerin sayisi degi§ik donme hizlan icin
kaydedilir. Her donme hizindaki molekiillerin sayisi donme hizina kar§i grafige gegi-
rilir. Aletin boyutlanndan, diskin dOnme hizi molekul hizina donusturulebilir ye Seidl
6-17 deki grafik elde edilebilir.
•
•

7Havast alinnn§ kap

DedektOr

•
• Dfizenleyici Donem diskler
Taneciklerin sayisi

Hiz
(donen diskten hesaplanan) •
• ♦ $EK1L 6-19 MolekiilIan dagilimmin deneysel tayini
Sadece dogru hiza sahip olan molekiiller donen diskleri gegerek sayildiklan detektore
ula§acaklarchr. Disklerin dome hizlan degi§tirilerek molekiil hizlannin tam dagihmi sap-
tanabilir.
 204 Boltim 6 Gazlar

Sicakli§m Anlami
Kinetik-molekul kurammi 1 mol gaz igin yazarak (6.19) denklemini sicakhgm
• 1 2 1
anlami olarak ele alabiliriz. Bu denldemin, – carpal= – X – e§deger &Unit ile
3 3 2
deNtirdigimizde, gagidald esitligi elde ederiz. •
2 1
PV = NAmu2 = –3 NA ( MU2)
1
Bu bag'mtadald ( 1/2 mug) terimi, toplam molekiillerin, ortalama oteleme kinetik
enerjisini ek, verir. Burada PV yerine RT konursa,
2 _
RT = – NAek
3
elde edilir. Sonra, bu denldemden Tk cortiltir.
R
= — (T)
2 NA (6.21)
• Burada R ye NA birer sabit olduguna gore, (6.21) bagintisi -e k = sabit X T yi
gosterir. Bu da bizleri sicakhk hakkinda yeni bir fikre yonlendirir.
Bir gazm Kelvin sicakhgi (T) o gazm molekiillerinin ortalama oteleme kinetik enerji- •
si (-e k) ile dogru orantihdir. (6.22)

Sicaldik degi§mesi, molekiil dOzeyindeki hareketin degi§mesidir. Isi bir cisim-

den digerine aktiginda, sicak cisimdeki molektiller carpi§ma yoluyla, soguk cisim-
deki molekullere kinetik enerjilerinin bir lusnum aktanrlar. Isi alup, molekullerin
ortalama oteleme kinetik enerjileri, dolayisi ile sicaldildan e§it oluncaya kadar de-
vam eder. Buna gore, mutlak sifir noktasi igin §u tan= yapabiliriz; Mutlak sifir,
molekid duzeyindeki hareketin durdugu szcakhkur.

• Merak Ediyorsamz
Ula0abilen en di:0k sicaklik nedir?

Charles yasasi, mutlak sifir sicaldigimn, 0 K, varhgim ongormektedir, fakat bu

elde edebilir miyiz? cok yalcinma ula§ilsa bile yanit hayirdir. kadar olan
denemelerde birkag nanokelvin derecesine varan dii§iildiikteki sicakhklara eri§ildi. Di-
ger taraftan, bu i§lem birkag sicak atomun 0 K deki buzdolabma konup sogutulmasi ka-
dar basit degildir. Daha once, bir gaz orneginin sicakliginin gaz molekiillerinin kine-
tik enerjileri ile orantili oldugunu gormii§tiik. Bu yfizden, atomlan sogutmak igin on-
lann kinetik enerjilerini yok etmeliyiz. Basitge sogutmak, istenen bu i§lemi yapmaya-
caktir, zira sogutucu sogutulan atomlardan daima daha dii§iik sicaklikta olmak zorun-
dadir. Son derece soguk atomlan yaratmamn yolu, onlann izledikleri yolda durduru-
larak kinetik enerjilerinin ortadan kaldirilmasidir. Bu, lazer i§mlannin atom demetine
• yonlendirildigi, onlara garptigi ye hizla yava§lattigi lazer sogutma denilen bir teknik-
tir. Atomlar bir defa sogutuldugunda, alts lazerin kesi§tigi ism kullamlarak enerjileri da-
ha da dii§iirtiliir. Soguk atomlar manyetik alanda yaldapk 1 s tutulabilir. 1995 yihnda, •
Kolarado Universitesi'nden bir ara§tirma grubu bu teknigi kullanarak rubidyum (Rb)
atomlanmn demetini 1,7 X 10-7 K e dusurmeyi ba§ardi.
 68
- Kinetik-Molekiil Kuramtna Bap Gaz Ozellikleri 205

6-8 Kinetik-Molekill Kurama

Bagh Gaz ozellikleri
•
1500 m/s lik molektil him yaldavk 1 mi/s ya da 3600 mi/saata karplik gelir. Bir gaz
• molektiliintin cok lusa zaman araliginda uzun mesafelere ula§abilecegi dti§tintilse
bile, gercekte boyle degildir. Her gaz molektilii diger gaz molekiilleri ile Ric stk
carpt§tr ye bunun sonucu yon degi§tirir. Gaz molekiilleri, gaz icinde bir noktadan
digerine ula§mayi yava§latan zik-zakh bir yol izler. Buna ragmen, gaz molektille-
rinin belirli bir yondeki net hat, ortalama luzlanna baghthr.
Yayilma (difiizyon), rastgele molektil hareketi sonucu molekiillerin goc etme-
sidir. Iki veya daha fazla gam yayilmast, molektillerin kan§mastyla sonuclarlir ye
kapah bir kap icinde lusa siirede homojen bir kan§ima donti§iir. Sekil 6-20 bir kim-
ya laboratuvarmda sikca gozlenen bir olayt goriinttilemektedir. Bununla ilgili olay,
• $EK1L 6-20 di§a yayilma (efiizyon), gaz molekiillerinin bulunduklan kaptaki ktictik bir delik-
NH3(g) ye HC1(g) yayilmasi ten kagmandir. Dti§iinsel iki gaz kan§immin ch§a yayilmast Sekil 6-21 de gosteril-
NH3 (g) sulu amonyak cozelti- mektedir. Dip yayilma him dogrudan molekill luzlan ile orantthdff. Bu, yuksek ha-
sinden (resimde amonyum hid- lt molekillerin dit§iik htzli molektillerden daha htzli yayilmast demektir. Aym mak-
roksit olarak etiketlenmi§) ye hk ye bastncta iki farkh gam dt§a yarldigtm dit§iinelim. Once dip yayilma hiz-
HC1 (g) de hidroklorik asit co- •
zeltisinden kacmaktadir. Gazlar
• hava yoluyla birbirine dogru ya-
yihr. Gazlar birbiriyle karpla§m-
ca beyaz duman §eklinde amon-
yum kloriirii olu§ur:
NH3(g) HC1(g) NH4C1(k).
Daha biiyiik ortalama hiza sahip
14 r •
olmalanndan dolayi, NH 3 mole- engel .21
•e
I •
kiilleri HC1 den daha hizh difiizle- kalthrihr j
nirler. Bunun sonucunda bulut 3 4.
HClkabinin agzina yakin bir yer-
de olu§ur. • ea.
H2 N2 Gazlar kan§maya
(a)
1 ba§lar

•
•

• El(11. 6 21 Yayilma ye
-

diva yayilma
(a)Yayilma bir maddenin digeri Gazlar kan§ti
icindeki gegi§idir. Bu durumda,
sonucta tumiiyle rasgele kan§im
sozkonusu olsa bile, ba§langicta • 40
H2 daha hafif oldugu icin N2
icinden daha uzaga yayihr.
04) Vakum

(b)Di§a yayilma bir maddenin 411) w Delik

•
bir delikten veya gozenekli
membrandan vakuma geci§idir. s340,4•411,3
4 JI
acthr

Bu durumda, daha hafif olan H2

bo§ hacime N2 den daha htzh
olarak yayihr. (b)
 206 Bohim 6 Gazlar

lanall hiz kareleri ortalamasimn kare kokii kiyaslar ye sonra (6.20) bagmttsinda bu
halm' yerine koyabiliriz.
• A nm dip yayilma hizi (um,$)„ = V3RTIMA =
B nin yayilma (urms). 3RT/MB MA (6.23)
•
(6.23) bagmtismda diva yayilma luzim ifade etmek icin uygun birimler (ornegin,
g/s, mol/dak) kullamlabilir, ciinkti iki hiz oranlandigmda birimler birbirini
(6.23) bagmtismda gosterilen sonuc ondokusuncu yuzyilda bulunmu§tur ye Gra-
ham Yasasi diye adlanchnlan kinetik kuramdir.

iki farkh gam dip yayilma htzlan mol kiitlelerinin

(6.24)
kare kokii ile ters oranthchr.

Graham yasasi ancak bazi ko§ullarda uygulanabilir. Diva yayilma icin gerekli
gaz basmci molekiillerin bagunsiz olarak kamma olanak saglayacak §ekilde, yani
fi§lurmayacak bicimde cok kiiciik olmandir. Delilder molekiiller gecerken carpi§-
• ma olmayacak §ekilde kiiciik olmandir. Graham 1891 de kuramim gazlann yarl-
masim aciklamak ilzere ileri stirmii§tiir, ancak gercekte kuram yayilmaya uygulana-
maz. Yayilan gaz molektilleri birbiriyle ye icindelci gaz ile carpt§maya ugrarlar. Ba-
zi hareketler net alu§a ters yonde gercekle§ir. Her§eye ragmen, yayilma gercekle§ir,
•
ye kiiciik mol kiitleye sahip olan gazlar bilyiik olanlardan daha luzh yayihr. Graham
yasasim yayilma halan haldcmda nitel bilgiler edinmek icin kullanamayiz.
Ayru sicakhkta luyaslandiginda, iki farkh gaz aym ek — mu degerine
sahiptir. Bu, clii§iik Udell (m) molektiller daha luzh anlamma gelir. (6.23) bagm-
nsun kullandigimada daha hafif gazm (ornegin H2) daha agar gazdan (ornegin He)
daha hizh diva yayilchguu buluruz. En hizh dip yayilan gaz, bu i§lemi en kisa za-
manda gercekle§tirendir. En hizh diva yayilan gaz aym zamanda, belirli bir sure icin-
de en uzaga yayilan gazdir.1/§a yayilmaya bu farkh bakes acilanm anlamak icin,
(6.22) bagmlismda degi§ildikler yapmak gerekmektedir. Bunun etkin bir yolu, her
durumda dip yayilma hizi, zaman ye uzakhk oranlanmn mol kiitleleri oranlanmn
kare kokune e§it oldugunu bilmektir. Yani,
• (1)molekill hulannm
(2)dip yayilma tuzlanmn •
(3)diva yayilma stiresinin oram = V iki mol kiitlesinin oram (6.25)
(4)molektillerin aldigi yollann
(5)dip yayilan gaz miktarlanmn
(6.25) bagmlismm kullandmasimn birinci nedeni, ozelliklerin orammn birden bli-
yak ya da kayak oldugunu nitel olarak gormektir. Sonra, buna bagh olarak molar
kiitlelerin oram yazihr Ornek 6-18 ye 6-19 bu durumu aciklamaktadu.

ORNEK 6-18

• Bir Delikten Dga Yayilan Gaz Miktarlarinin Karplaprzlmast. 2,2 X 10-4 mol N2 (g)
kticiik bir delikten 105 saniyede dip yayilmaktadir. Aym delikten 105 saniyede ne ka- •
dar H2 (g) diva yaythr?
 68
- Kinetik-Molekiil Kuramtna Bagh Gaz ozellikleri 207

cortim
Once soruyu nitel olarak degerlendirelim. H2 molektilleri N2 den daha az kiitleye sahip-
tir. Gazlar aym sicakhkta karpla§trrildiginda H2 molektilleri daha buy& hiza sahiptir. H2 •
daha huh dip yayildigma g6re, belirli zaman icinde N2 molektiltinden daha fazla H2
• molektilti ch§a yayilacaktir. Fqagiclaki dtizenlemede molektil agirligt oranlannin 1 den
fazla olmasi gerekir.
? mol MN2 28,014
H2= = = 3 728
2,2 X 10' mol N2 VMH2 2,016 '
? mol H, = 3,728 X 2,2 X 10' = 8,2 X 10' mol H,

AlOrma A: Ornek 6-18 de, aym delikten 105 s de ne kadar 0 2(g) dip yaythr?
All§turma B: Ornek 6-18 de 2,2 X 10-4 mol N2 gazimn dr§a yayildigi delikten
2,2 X 10-4 mol H2 gazi ne kadar stirede dip yayihr? (Ipucu: Yayilma zamanlarmi oran-
lamalismiz).

ORNEK 6-19 •
• Dqa Yayilma Zamanlartnin Mol Kiitleler ile 114kisi. Kucuk bir delikten bir Kr (g) Or-
negi 87,3 s de kagar ye aym ko§ullarda bilinmeyen bir gaz icin bu sure 42,9 s dir. Bilin-
meyen gam mol kutlesi nedir?
coziim
Yine soruya Once nitel olarak bakahm. Bilinmeyen gaz daha MAI dr§a yayildigina go-
re, mol ktitlesi Kr dan daha kucuktur. A§agidaki diizenlemede mol ktitleleri oram 1 den
ohnandir. Mx bilinmeyenin mol ktitlesi olsun.
bilinmeyenin dr§a yayilma zamam42,9 s Mx
— = = 0491
Kr nin ch§a yayilma zamam 87,3 s MKr

M, = (0,491) 2 X MKr = ( 0,491) 2 X 83,80 = 20,2 g/mol

Alivtirma A: Ornek 6-19 daki ko§ullar allinda, bilinmeyen bir gum kacmast icin ge-
reken sure 131,3 s dir. Bu bilinmeyen gam mol ktitlesi nedir? •
Ali§tirma B: Ornek 6-19 daki ko§ullarda, bir etan, C 2 H6 , gaze orneginin ch§ayayil-
• mast icin gereken sure ne kadardir?

Yayilma he Ilgili Uygulamalar

Gazlann birbiri icinde yayilmasimn bir gok pratik uygulamasi vardir. Dogal gaz ye si-
vilastinlmis petrol gazi (LPG) kokusuzdur ve ticari olarak gok az miktarda organik sul
fiir bilesigi, metil merkaptan, CH3SH, gazi eklenerek kullanihr. Merkaptan kokuludur
ye milyonda bir kisim (ppm) oramnda bile olsa anlastlabilir. Tehlikeli patlamalara ne-
den olabilecek bir kacak oldugunda, bu kokunun yayilmasi uyanci odevi gorfir.
Ikinci Dilnya Savasi sirasmda Manhattan Projesi cercevesinde, istenen 235 U iso-
topu'nu baslun 238 U isotopu'ndan ayirmak igin gelistirilen yontemlerden biri de, gaz-
lann yayilmasina dayanmaktadir. Bu yontem simdi de niikleer santrallerde 235 U
bakimindan zenginlestirilmis yakit icin kullanilmaktadir. Normal sicakhklarda
uranyumun gaz halinde elde edilebilen birkag bilesiginden bin de uranyum heksaf- •
• UF6 . Yiiksek basincli UF 6 (g) gozenekli bir engelden gegmege zorlanch-
&Ida 235 U isotopu iceren molekiiller 238 U icerenlerden biraz daha hiz h gegen En-
geli gegen UF6 (g) de 235 U / 238 U orani biraz daha biiyiiktiir. Boylece, gaz 235 U ce
zenginlestirilmistir. Bu az orandaki zengilestirme binlerce defa tekrarlandiginda
yiiksek oranda 235 U iceren urun elde edilir.
 208 BoHim 6 Gazlar
• ce nitrata sonra da oksite UO2 (k) doniistiiriiliir. UO 2 (k) HF ile tepkimeye sokula-
200 400 600 800 1000
Basing, atm
♦ 5EKIL 6-22
Gercek gazlann davranisi-
°C de basincin fonksiyonu
• olarak sdustnlabilirlik faktorii
Sikistinlabilirlik faktortintin 1
den ktictik degerlerde olusu ideal
gaz davramsmdan sapmalann
buytik olctide molekiiller arasi
cekim kuvvetinden kaynaldandi-
gim gosterir. Sikistmlabilirlik
faktortintin 1 den bityilk camas',
gaz molektilii hacimlaruun top-
lam gaz hacmi yanmda onemli
bir biiyiikliikte oldugunu belirtir.
•
• $EKIL 6-23
Molekuller arasi cekim kuvvet-
leri
Kirmizi molektillerin yesil
molektile uyguladigi cekim
kuvveti, yesil molektiltin cepere
carptigi zaman uygulayacagi
kuvveti azaltir.
• daki bo§luk) bulmak icin n ile carpihr ye olciilen V hacminden cikanlir. Yani gaz
Uranyum miktannin en fazla oldugu mineral, kati uranyum oksittir (U308). Bir-
cok karma§ik tepkimeler sonucu temizlenen U 308 nitrik asit ile etkile§tirilerek, on-
rak once UF4 (k), sonra da UF6 (g) ya doniisturiilur. Gaz yayilma i§lemiyle 235U izo-
topunca zengi§lentirilen UF 6 (g) ya UO2 (k) ya da uranyum metaline indirgenir. •
U308 icindeki dogal 235 U zenginliki % 0,72, niikleer santrallerde zenginle§tirilmi§
yalutlarda % 4 ye niikleer silahlarda % 90 dir.
6-9 Gercek (ideal Olmayan) Gazlar
Ideal gaz bagintisi tanitihrken gercek gazlann da uygun ko§ullarda ideal gaz yasa-
sma uydugu belirtilmi§ti. Once bu uygun ko§ullardan ve sonra bir gaz ideal gaz
yasasma uymadiginda ne yapilaca'gmdan kisaca sozedelim. Bir gam ideal gaz ko-
§ulundan ne kadar saptiginin olciisii sikordabilirlik faktorii ile belirlenir. Bir ga-
zin sikistinlabilirlik faktorti PV/nRT oranidir. Ideal gaz bagintisindan
(PV = nRT), bir ideal gaz icin bu oranin PV/nRT = 1 oldugunu biliyoruz.
Gercek bir gaz icin, deneysel olarak belirlenen PV/nRT orammn 1 'e yaluniti
gam ne kadar ideal davrandiginin olciisiidiir. sSekil 6-22 de fig farkh gaz icin
faktoni basincin fonksiyonu olarak cizilmi§tir. Bu §ekilden anla§i-
lan temel sonuc, biitiin gazlar yeterince dii§iik basinclarda (1 atm den dii§iik) ide-
al davranirlar, fakat artan basinclarda saparlar. cok yiiksek basinclarda ise silu§ti- •
rilabilirlik faktorti daima 1 den biiyiiktiir.
Gercek gazlann davram§i soyle acildanabilir: Boyle yasasma gore, cok yiiksek
basinclarda gaz hacmi cok kiictiktiir ye sifira yaldapr. Ancak, gercek gazlarda mo-
lekiillerin kendilerinin de bir hacmi vardir ye bu hacim bastinlamaz. Bu nedenle,
PV degeri ideal gaz icin beklenenden daha biiyiiktur ye silu§tmlabilirlik faktoni 1
den biiyiik olur. Gazlarda molektillerarasi kuvvetlerin varligi gercegini kabul etme-
liyiz. Seidl 6-23, molekiillerarasi cekim kuvvetlerinden dolayi kap icindeld gaz
molektillerinin carpi§ma kuvvetinin ideal gazdan beklenenden az oldugunu gSs-
termektedir. Molekiiller arasi cekim kuvvetleri sikistinlabilirlik faktortiniin birden
kiiciik olmasma neden olur. Bu kuvvetler, molekiiler oteleme hareketinin yava§la-
sicakhklarda artan bir oneme sahiptir. ozetle,
• Gercek gazlar yuksek sicaklik ye diigik bastnflarda ideallige yaklasirlar.
• Gercek gazlar diiqiik sicakhk ye yilksek basinclarda ideallikten uzaklaorlar.
van der Waals Denklemi
Gercek gazlar icin bir kac denidem cikanlmi§tir. Bunlar ideal gaz denideminden wk.
daha genic bir sicakhk ye basing araliginda kullamlabilirler ye ideal gaz denklemi
gibi genel birer denidem degildirler. Magi yukan her gaz icin ozel terimler icerir-
ler. Molektillerin oz hacimlerine ye molekiiller arasi kuvvetlere bagh diizeltme te-
rimleri taprlar. t§te van der Waals denklemi bunlardan biridir,
n2a
P — ) (V — nb) = nRT (626)
v2
Burada V, n mol gam hacmidir. n2a / V 2 terimi ise molekiiller arasi cekim kuv-
veti ile ilgilidir. Olciilen basing gercek basinctan daha kiiciikttir ye buna n2a/V 2
terimi eklenir (Wcil 6-23). b terimi bir mol gazda bastirdamayan hacimdir ye gaz
molekiillerinin hacmine baglidir. n mol gazin serbest hacmini (molekiiller arasin-
molekiillerinin oz hacimleri di§indaki hacim V — n dir. a ve b degerleri gazdan gal)
za degi§ir. Sicaklik ye basinca da az cok baghdirlar. Gercek bir gazm hacminin
van der Waals denldemiyle nasil hesaplanacagi Omek 6-20 de gosterilmektedir.
Bu e§itligin n ya da V ye gore cozinnii daha zordur (Ah§tirma 96).
 Ozet 209

ORNEK 6-20

Gaz Bastncintn van der Waals Denklemiyle Hesaplanmast. 1,00 mol C1 2 (g) 273 K de •
2,00 L lik bir hacim kaphyor. Basinci van der Waals denldemini kullanarak hesaplayi-
• mz. a = 6,49 L2 atm mol-2 ye b = 0,0562 L mot'.
cozum
(6.26) bagintisitu P icin cortintiz.
nRT n2a
P=
V - nb V2
A§agidalci degerleri denklemde yerine koyunuz.

n = 1,00 mol; V = 2,00 L; T = 273 K; R = 0,08206 L atm mol-'

n2a = (1,00)2 molt X 6,49 L2 oatl2
m = 6,49 atm
m
nb = 1,00 mol X 0,0562 L morl = 0,0562 L
1,00 mol X 0,08206 L atm mol-' IC' X 273 K 6,49 L2 atm
P=
(2,00 - 0,0562)L (2,00)2 L2 •
P = 11,5 atm - 1,62 atm = 9,9 atm
► Burada gOrtilen sapma oldukca
btiytik olmakla birlikte, soru co-
Ideal gaz denidemi ile hesaplanan basing 11,2 atm dir. Yalmzca, b terimini iceren van
ziimlerinde ideal gaz denldemi-
der Waals denldemi 11,5 atm degerini verir. a teriminin de eklenmesi hesaplanan basin-
nin yeterli dogrulukta sonuclar
ci 1,62 atm azaltir. Bu soruda verilen ko§ullarda ideal davram§tan sapmamn ba§lica ne-
verecegini varsayimz.
deni molektiler arasi cekim kuvvetidir.
Alivtirma A: Ornek 6-20 deki C12(g) yerine CO2(g) alma CO2 icin a = 3,59 g L2
2, b = 0,0427 L mol-' dir. CO2 ye C12 dan hangisi ideallikten daha fazla sapar? atmo
(Ipucu: Ideal gaz denldemi ye van der Waals denidemi ile hesaplanan basinclar ara-
smdaki fark hangi gazda daha fazladir?)
Aliftirma B: Ornek 6-20 deki C12(g) yerine CO(g) ahmz: CO icin a = 1,49 L 2 atm
mol-2 ye b = 0,0399 L mol-' dir. Ornek 6-20 A daki CO2 i de dahil edersek, C12, CO2
yeCOgazlndhisegazvrwndflsap?

•
Ozet
Bir gaz basing, sicakhk, hacim ye miktan ile tanunlanir Gaz
basmci genellikle civa olan sivi bir stitun tarafmdan uygulanan
basing ile karpla§tmlarak olciiliir. Atmosfer basmci bir civa ba-
rometresi, diger gaz basmclan manometre ile olgiihir. Basing
ce§itli birimlerle ifade edilir.
En yaygin basit gaz yasalan; gaz basmci ye hacmi ile ilgili
Boyle yasasi, gaz hacmi ye sicakhgiyla ilgili Charles yasasi ye
hacim ye gaz miktan ilk ilgili Avogadro yasasidir. Kelvin si-
cakhk eseli, sicakhk ye basing ile ilgili standart ko§ullar ve STP
de bir gazm molar hacminin 22,4 L/mol olmasi, basit gaz yasa-
lanndan elde edilen bazi onemli sonuclardir.
• Basit gaz yasalan, ideal gaz denklemiyle
PV = nRT . Bu e§itlik, diger degi§kenler bilindigi zaman, her-
hangi bir degi§ken icin cozulebilir. Aym zamanda bu e§itlik mol
kiiltesi ye gaz yogunluklannm belirlenmesine de uygulanabi-
•
lir. Ideal gaz denkleminin diger kullanim alanlan, (1) bir kim-
yasal tepkimede gaz &tinier ye gaz tepkenlerin hesaplanmasi,
(2) gaz karipmlannm tanunlanmasidir.
Gazlann su iistiinde toplanmasi yaygm bir yontemdir. Bura-
da gaz kan§imi su buhan ye gaz icerir. Kinetik kuram, molekiil-
lerin hiz kareleri ortalamasimn kare Vika, sicakhk, bir gam
molar kiitlesi ye ortalama oteleme kinetik enerjisi ve Kelvin
arasmda bir ili§ki kurar. Aym zamanda, kinetik kuram-
da gazlann yayilma ye di§a yayilma, onlann molar kiitleleri ile
ili§kilendirilebilir.
Gercek gazlar genellikle sadece yiiksek sicakhk ye dii§iik
•
basinclarda ideal davramrlar. van der Waals gibi diger hal denk-
lemleri sildilda, ideal gaz denldemine uyulmadigi durumda
lamhr
 Ozel Konu Hava Yastigi Sistemlerinin Kimyasi

• • carpma deneyi smasinda hava yashklan

Otomobillerdeki hava yastiklan binlerce ya§am kurtar-

nu§nr. Bunun i§leyi§i oldukga basittir. Bir garpqma ol- •
dugu zaman, plastik torba gaz ile dolar ve stiniciiniin di-
reksiyona garpmastm onler. calt§abilir bir hava yasti-
gi sisteminin geli§tirilmesi kimyaci ye mithendislerin
ortak cabasmi gerektirir.
Hava yastigi sistemi but ozellikler tapmahchr. Ha-
va torbasi yanh§likla hava ile dolmamandir. Hava yas-
ngim dolduran gaz zehirli olmamalichr (dolu yastiktan
sizmti olabilir!). Gaz "soguk" ohnandir. Steak gaz ya-
mklara neden olabilir. Gaz 20-60 milisaniye icinde, gok
hizh bir torbaya dolmandir. Son olarak, gaz
iireten kimyasallan elde etmek ve uzun sure kararh kal-
malanm saglamak kolay olmandir

•
Btitiinleyici Ornek
Bazi taptlar, cogunlukla metandan, CH4 (g) olu§an dogal gaze 2 L 02(g)
yakit olarak kullanabilecek bigimde degi§tirildi. Dogal gam 2(g) = 1,00 L CH4(g) X ?L0 2(g)
1 L CH4(g) = 2,00 L 0
yanmasi CO2 ye H2O verir. CO ye azot oksitleri de cok az olu§-
tugundan, cevre kirlenmesi en azdir. Ideal hava/yakit orani sto- Sonra, 02(g) nin cekildigi 22 °C ye 745 mmHg da, 02(g) nin
kiyometrik oranlarda metan ve oksijen igerir. (Bunun anlami her hacmini hesaplamak icin Boyle yasasim kullarumz.
ikisi de birbirinden fazla degildir). P, 3,55 atm
22 °C de ye 3,55 atm de 1 L silu§ttrilmt§ metan, CH4 (g), V, = V, X — = 2,00 L X = 7,24 L 02
P$
P (745/760 ) atm
gamin tamamen yanmasi igin 22 °C de ye 745 mm Hg da ge-
rekli olan havamn hacmi nedir? (Havarun hacimce 20,95 i
02(g) dir)• 3. Gerekli olan hayamn hacmini hesaplayanz. Havadaki 02(g)
yfizdesi son clonti§iim faktortinti verir.
1. Metanin, tam yanmasmi gosteren esitligi yazfluz.
• CH4(g) -I- 2 02(g) —+ CO2(g) + 2 H20(g) ? L hava = 7,24 L 02(g) X
100,
0 Lhava
= 34,6 L hava
20,95 L 02(g)
2. Yanmada harcanan 02 (g) nin hacmini hesaplayanz. Once,
22 °C ye 3,55 atm de 02(g) nin hacmini belirlemek igin Gay- •
Lussac'm birle§ik hacimler yasasnu kullarnmz

Anahtar Terimler
Avagadro yasasi (hipotezi) (6-2) gaz sabiti, e (6 - 3) manometre (6-1)
barometre (6-1) genel gaz denklemi (6-7) milimetre civa (mmHg) (6-1)
barometre basmci (6-1) Graham yasasi (6-8) mol kesri (6-6)
basilic (6-1) hiz kareleri ortalamasi paskal (Pa) (6-1)
birle§en hacimler yasasi (6-5) karekiikii (6-7) sicaldik ye basmc standart
Boyle yasasi (6-2) ideal gaz (6-3) ko§ullan (STP) (6-2)
Charles yasasi (6-2) ideal gaz denklemi (6-3) standart atmosfer (atm) (6-1)
• Dalton lusmf basmclar yasasi (6-6) Kelvin (mutlak) (6-2) torr (Torr) (6-1)
di§a yayilma (6-8)
gazlarm kinetik-molekiil
kismi basilic (6-6)
kilopaskal (kPa) (6-1)
van der Waals e§itligi (6-9)
yayilma (6-8) •
kurami (6-7)

210
 En uygun hava yastigi gazi azottur. Her §eyden Cite, yakla-
olarak havanm hacmica % 78 i azottur. Azot gazi alkali me-
tal azidlerinin bozunmasi sonucu elde edilebilir. Ornegin, sod-
yum azid (NaN3) bozunarak N2 (g) verir.
2 NaN3(k) 2 Na(s) + 3 N2(g)
• Hava yastigi sistemi; ilk darbeyi kaydeden sinyaller tarafmdan
harekete gecirilir. Bu, sodyum azid iceren bir peletin luzla yan-
masmi ba§latir ye torbayi doldurmak icin genic hacimda azot
gam yayihr (Omek 6-12).
1980 pima kadar hava yastigi guvenlik sistemi ile ilgili mii-
hendislik sorunlan cozulmus, fakat kimyasal sorunlar cozfile-
memi§ti. Sodyum azid kullamnunda karplaplan sorunlar, onun
iyi bir pelet olu§turamamasi, tepkimenin luzla tamainlanama-
masi ye tepkime iininlerinden biri olan sodyum metalinin su
ile etkin bir §ekilde tepkimeye girmesidir.
Bu sorunlan cozmek amaciyla sodyum azide ba§ka bile§ik-
ler (maddeler) eklenmeye call ildi. Kamm olu§turan, kaygan
iyi bir pelet yapmak amaciyla, molibden disiilfiir (MoS 2) sod-
yum azide eklendi. Buna ragmen karipm iyi yanmadi. Sonra-
Tarama Sorulari
1. A§agiclaki terim ve simgeleri kendi sozciilderinizle
ya da tamamlayiniz: (a) atm; (b) STP; (c) R;
(d) kismi basing; (e) 2 dilgiinde (b) 3,68 atm e cikarildigmda yeni hacim ne olur?
2. A§agiclalci konu, yontem ye kavramlan kisaca tammlayuuz:
(a) mudak sicakhk; (b) gazm su ustunde toplanmasi; (c) bir
gam ch§a yayilmasi; (d) birle§en hacimler yasasi.
3. Her sift terim icin tinemli farkhliklan belirtiniz: (a) baro-
metre ye monometre; (b) Celsius ve Kelvin sicakhgi; (c)
ideal gaz denidemi ye genel gaz denklemi; (d) ideal gaz
ye gercek gaz.
4. A§agidaki basinclan standart atmosfer basmcma e§deg'er
basinca ceviriniz. (a) 736 mmHg; (b) 58,2 cm Hg; (c) 892
Ton; (d) 225 kPa.
• 5. Verilen basinclan elde etmek icin gerekli civa siitununun
yiiksekligini hesaplayimz. (a) 0,984 atm; (b) 928 Ton (c)
142 ft yiiksekligindeki su siitununa e§it.
6. Barometre basmci 744 mmHg oldugu zaman, §ekildeki ma-
nometreden okunan Pgaz kac mmHg?
mm
•
dan dilzgiin yanan peletler elde etmek amaciyla, barutun bir
bile§eni olan kukurt eklendi. Elde edilen azot gazi "soguktu" ye
olu§an sodyum, ince toz halinde, stilfata donii§iiyordu. Giinti-
mtizde ticari hava yastigi sistemlerinde MoS 2 —S —NaN3 pel-
leti kullanihnaktadir. Fakat son yillarda, magida aciklanan kar-
ma§ik bir pelet kullanilmaya ba§lannu§tir.
•
Onceki deneysel cah§malarda, sodyum azid ye demir(III)
oksit kan§irrunm sodyum metalini tehlikesiz bir kati artiga
dond§tilrerek tuttugu gosterilmi§tir. Yine de bu kan§im iyi
yanmamaktadir. Ara§firmacilar kesin bir coziime ula§mak
icin cahstilar. Onlann butiin iyi ozelliklerini gaz iireten pe-
letlere vermek ilzere dim maddeleri (sodyum azid, demir(III)
oksit, molibden disulfur ye kiikiirt) kan§tirdilar Bilimsel
ara§tirmalarda, cogunlukla beklenen yerine, ban ihnit edil-
meyen sonuclar cikar. Ama bu cali§mada istenen sonuc, ya-
ni hula yanan peletten soguk, kokusuz azot gazi Oretimi ye
kati artigin tutulmasi gercekle§tirildi. Boylelikle, hava yas-
tigi carpi§ma sistemlerinin otomobillerde yaygin bir §ekil-
de kullanimi olanakh duruma geldi.
7. Bir 02(g) Orneginin 762 Ton da hacmi 26,7 L dir. Gaz mik-
tan ve sicakhk sabitken, basing (a) 385 mmHg ye dii§tirtil-
8. 752 mmHg ye 26 °C de Ne(g) omegi 886 mk dir. Basing
ye gaz miktan sabitken, sicakhk (a) 98 °C ye arthrildigin-
da (b) —20 °C ye dii§iinildtigiinde yeni hacim ne olacalctir?
9. Sabit basincta, belli bir miktar gazm hacmini 57,3 ten165
mL ye artfirmak istiyoruz. Eger ilk sicakhk 22 °C ise, bu
gazi hangi sicalchga kadar
10. 49,6 g asetilen gazimn, C2H2, STP de hacmi nedir?
11. 250,0 g C12(g) ornegi elde etmek icin STP de gerekli olan
C12(g) hacmi nedir? •
12. Ayrinniz hesaplar yapmadan, a§a'giclaki gazlardan hangi-
sinin STP de en biiyiik yogunluga sahip oldugunu bulu-
nuz: C12 , SO3 , N20, PF3 Yanitinizi aciklaymiz.
13. 37 °C ye 737 mmHg de 89,2 g CO 2(g) nin kapladigi hacim
kac mililitredir?
14. 40,0 L lik bir silindir 27 °C de 285 g S02(g) *fir. Bu gaz
tarafindan uygulanan basing atm cinsinden ne kadarchr?
15. 0,418 g Ilk bir gaz ornegi 66,3 °C ve 743 mmHg de 115 mL
hacim kaplar. Bu gazm mol kiitlesi nedir?
16. 32,7 °C ye 758 mmHg de CO2(g) nin yogunlugu g/L cin-
sinden nedir?
17. A§agidaki tepkimeye gore, diketilen Al(k) un 1 g i ba§ma
tiretilen H2(g) nm STP de hacmi kag litredir?
2A1(k) + 6HC1(aq) 2A1C13(aq) + 3H2(g) •
211
 212 Mum 6 Gazlar
18. Bir uzay gemisinden CO 2(g) yi uzalda§tirma yollanndan
bin CO2 ile LiOH 1 tepkimeye sokmaktir. 25,9 °C ye 751
Torr da harcanan 1 kg LiOH icin uzakla§tmlabilecek CO 2
• (g) nin hacmi kac litredir?
2 LiOH(k) CO2(g) Li2CO3(k) H20(s)
19. 7,15 atm basmc ye 26,7 °C de 15,2 g Ne(g) ye 34,8 g Ar(g)
kan§immin kapladigi hacim kac litredir?
20. STP de H2 (g) ile dolu bir balonun hacmi 2,24 L dir.-B alo- 23.
na 0,10 mol He (g) eklenmektedir. Daha sonra basmc ye ga-
zin miktan sabit tutularak sicaklik 100 °C ye cilcarthrsa,
gam son hacmi ne olur?
21. 21,3 °C de ye 756 mmHg barometre basincinda suyun Us-
ttinde 89,3 ml "islak" 02(g) ornegi toplanmaktadir ( 21,3 °C
de suyun buhar basmci = 19 mmHg). (a) Toplanan 02(g)
Ah§tirmalar
Basinc ye olciilmesi
• 25. Bir sivi benzen (d = 0,879 g/cm3) stitununun 0,970 atm 28. Barometre basmcmm 756,2 mmHg oldugu ortamda su tize-
basing olu§turmak icin gereken ytiksekligini metre cinsin-
den hesaplayiniz.
26. Bir sivi gliserin (d = 1,26 g/cm3) stitununun 3,02 m lik
CC14 (d = 1,59 g/cm3) ile aym basmci olu§tunnasi icin
gereken yiiksekligini hesaplaymiz. 29. Zaman zaman, basing birimi kuvvet/birim alan yerine ktit-
27. Acik uclu bir manometrenin acik kolu tarafmdald civa yti-
zeyi kar§ila§tirma noktasimn tizerinde 276 mm dir. Gaz
dolu kaba bagh kolda, civa seviyesi aym karpla§tirma nok-
tam= uzerinde 49 mm dir. Eger barometre basinci 749
mmHg ise kaptaki gazin toplam basmci nedir? 30. Pound /inc2 (psi) olarak ifade edilen standart atmosfer ba-
(Ipucu: Soru 6 daki cizime balumz.)
Basit Gaz Yasalari
• 31. Ar(g) ile dolu 35 ,8-L lik bir silindir, ici bo§altilmt§ 1857 L
lik bir tanka baglaniyor. Sicaldik sabit ye son basilic 721
mmHg ise, ilk basing atm olarak ne kadardir?
32. Bir N2(g) ornegi, mevcut barometre basinci altmda 42,0
mL lik bir hacim kaplamaktadir. Basincin 85 mmHg ye
artnrilmasiyla hacim 37,7 mL ye clii§melctedir. Gecerli ba-
rometrik basing milimetre civa cinsinden ne kadardir?
33. Sayfa 184 de, belirli miktar gazm belirli bir basing altmda,
Celsius sicakligim iki katma cikarmalda gum hacminin
iki katma cikmadigi Bu ko§ullarda sicakhgi
1,00 °C den 2,00 °C artirmakla hacimdaki yitzde arts ne
kadardir? Bu yuzde art1§1, swan& 10,00 °C den 20,00
°C ye artmasiyla aym midir? Aciklayituz.
34. Resimde gaz doldurulmu§ bir balonun, sivi azotun kayna-
• ma noktasma olan —196 °C ye sogutulmasi ile bilziilmesi-
ni gostermektedir. Bu balon, 71 °F oda sicaldigmdan, 51-
azotun kaynama sicakligina sogutulursa ba§langic hac-
minin came kesri ne olur?
nin kismi basinci mmHg cinsinden nedir? (b) Toplanan
gaz icindeki 02 hacim yfizdesi nedir? (c) Omekte kac gram
02 vardir?
22. 0,50 mol H2(g) ye 1,0 mol He(g) yi STP de kiyasladigi-
mizda gagidaldlerden hangisi/leri dogrudur? Iid gaz, e§it
ortalama kinetik enerji, molelchl hizi, hacim ye di§a yayil- •
ma hizma sahiptir.
Bir C12(g) ornegi 28,6 saniyede kiictik bir delikten di§a ya-
phyor. Aym ko§ullarda, aym miktar N20(g) nun di§a yayil-
masi kin gerekli olan zaman ne kadardar?
24. Hangi ko§ullar altmda C12 ideal gaza cok yalun gibi davra-
mr? Aciklaymiz. (1) 100 °C ye 10,0 atm; (2) 0 °C ye
0,50 atm; (3) 200 °C ye 0,50 atm; (4) —100 °C ye 10,0 atm.
rinde bir gaz toplanmaktadir, fakat gaz kabmm icindeld su
seviyesi di§mdaldnden 4,5 cm daha ytiksektir. Kap icinde-
Id gazm milimetre civa cinsinden toplam basinci nedir?
(Ipucu: Sekil 6-15 e balumz.)
le/birim alan olarak ifade edilmektedir. kg/cm2 biriminde
ifade edilen standart atmosfer basmci nedir?
(Ipucu: Kilogram cinsinden kittlenin kuvvetle ili§kisi ne-
dir?)
smci nedir?
(Ipucu: Ali§tirma 29 a balumz )
•
35. STP de 27,6 mL PH3(g) ornegi (yanma geciktirici kimya-
sallann iiretiminde kullanilmaktadir) elde edilmektedir.
(a) Bu ornegin miligram olarak kiitlesi nedir?
(b) Kac tane PH3 molektilii icerir?
36. 5,0 X 10 17 atom radon gam ornegi elde edilmektedir.
(a) Bu ornek kac miligramdir?
(b) Bu omegin STP de hacmi kac mL dir.
•
37. Bir okyanus plajmda, dagda piknik yapmak iizere bir paket
patates cipsi aldigmizi varsayimz. Piknikte paketin patla-

ma noktasmda §i§tigini farkettiniz. Gaz davram§lan halckm-
daki mevcut bilgilerinizle bu olayi
38. Dalgiglar derin sulardan, I36him 14 de agtklanan vurgun
ko§ullarindan dolayi, yukan hizla gikmamalan gerektigini
bilmektedirler. Diger onemli mesele de, cigerlerin ye kan
•
Genel Gaz Denklemi
39. Bir gaz orneginin, 25,6 °C ye 748 mmHg de hacmi 4,25 L
dir. Bu gam 26,8 °C ye 742 mmHg deki hacmi nedir?
40. 10,0 g bir gaz ornegi 25 °C ye 762 mmHg de 5,25 L hac-
im kaplar. Bu sabit hacme aym gazdan 2,5 g eklenirse ve
sicakhgi da 62 °C ye cikartihrsa yeni gaz basinci ne olur?
Ideal Gaz Denklemi
43. 12,8 L lik bir silindirde 46 °C de 35,8 g 0 2 gazi vardir. Bu
• gazm basmci kart atm dir?
44. 18,5 L lik bir silindirdeki Kr (g) nm 28,2 °C deki basinci
11,2 atm dir. Bu gazi kiitlesi kag gramdir?
Mol Kiitlesi Tayini
47. Omek 6-10 u gozontine ahmz. Propilen'in kiitlece yiizde bi-
le§imi, yakma analiziyle, % 85,63 C ye % 14,37 H olarak
belirlenmi§tir. Propilen'in molekfil formtilii nedir?
48. 2,650 g lilt bir gaz ornegi 24,3 °C ye 742 mmHg de 428 L
lik bir hacim kaplamaktadir. Bu bile§ik kiitlece % 15,5 C,
% 23,0 CI ye % 61,5 F igermektedir. Bu bile§igin molektil
formula nedir?
49. 0,231 g agirligindaki bir hidrokarbon gazi 23 °C ye 749
• mmHg de 102 mL lik bir hacim kaplamaktadir. Bu bile§i-
Gaz Yo§unluklan
51. Ozel bir uygulamada 32 °C de 1,80 g/L yogunluga sahip N2
(g) kullamlmaktachr. N2 nin milimetre civa olarak basinci
ne olmandir?
52. Monokloretilen, polivinilklorur (PVC) tiretiminde kulla-
nilmaktadir. Bu bile§igin, 22,8 °C ye 756 mmHg deki yo-
gunlugu 2,56 g/L dir. Monokloretilenin mol kiitlesi ne ka-
dardir?
53. Gaz dolu bir balonun havalanmasi icin, balondaki gam
yogunlugu havamn yogunlugundan daha az olmandir.
• (a) Havanm mol kiitlesinin 28,96 g/mol hava oldugunu
dii§iinerek, havamn 25 °C de ve 1 atm basingtaki yogunlu-
gunu hesaplaymiz.
Alormalar 213
damarlannm zarar g6rmemesi igin yukan gild§ sirasinda
stirekli nefes verme zorunlulugudur. Bir claim 30 metre
derinlikte, ttipten gelen havayi yiizeye gikarken cigerlerin-
de tutarsa ne olacagim aciklaymiz. •
41. Sabit hacimdeki bir kap 21 °C de 12,5 g gaz icermektedir.
Gazm basilic" sabit tutularak sicaldik 210 °C ye yiikselti-
lirse, kag gram gaz salmmalidir?
42. 34,0 L lik bir silindir 22 °C de 305 g 02(g) igermektedir. Si-
cakhk sabit tutularak, silindirdeki basmci 1,15 atm e
§finnek igin kag gram 02(g) sahnmalidir?
•
45. 1,85 mol He iceren, 72,8 L sabit hacimli bir silindir, gaz ba-
sinci 3,50 atm e ula§incaya kadar isitiliyor. Son sicakhk
kac °C olur?
46. 1242 g CO(g), 25,0 cm capinda ye 1,75 m yiiksekliginde
bir silindir tanka konuldugunda 25 °C de olu§turdugu ba-
sing paskal olarak ne kadardir?
gin mol kfitlesi nedir? Bu bile§igin molektil formulu hak-
kinda neler soyleyebilirsiniz?
50. 132,10 mL lik cam bir balon 56,1035 g gelmektedir. Bu
kap 20,02 °C ye 749,3 mmHg da asetilenle dolduruldugun-
da agirligi 56,2445 g olmaktadir. Asetilenin mol kiitlesi
nedir? Molekiil formula haldunda ne soyleyebilirsiniz?
•
(b) 25 °C de 1 atm basincta CO2 (g) ile doldurulmu§ bir ba-
lonun, 25 °C havada ucamayacagini hesapla gosteriniz?
54. Ornek 53 ti degerlendirerek, (b) §ildundaki balonun hava-
da yiikselebilmesi igin gaz en az kag °C ye kadar
(Balonun kiltlesini gozoniine almaymiz.)
55. Fosfor buhannm yogunlugu 310 °C ye 755 mmHg de 2,64
g/L dir. Bu ko§ullarda fosforun molektil formai nedir?
56. % 82,7 C ye %17,3 H de olu§an bir hidrokarbon gam, 23
°C ye 746 mmHg de 2,33 g/L lik bir yogunluga sahiptir. Bu •
hidrokarbonun molektil formiilii nedir?
 214 &Dim 6 Gazlar
Kimyasal Tepkimelerde GazIar
• 57. 75,6 L C3H8 (g) in yanmasi icin gereken 0 2 (g) nin hacmi,
her iki gazda STP de olciildtigiinde, ne kadardir?
58. A§agidalci tepkimeye gore, 0 °C ye 760 torn da olgtilen
28,5 L CO(g) ile tepkimeye giren H 2(g) nin 26 °C ve 751
ton da olculen hacmi ne kadardir?
3C0(g) + 7H2(g) -+ C3H8(g) 3H20(s)
59. Bir Um& ornegi, lditlece % 3,28 S icermektedir. Komiir
yandigi zaman kiildirt, SO 2 (g) e donii§mektedir. 2,7 X 106
2(g) nin 23 °C lbikomrtnyaslediS0
ye 738 mmHg deki hacmi ne kadardir?
60. 3,57 g hk bir KC1- KC1O 3 kan§imi isitilarak pargalandi-
ginda 22,4 °C ye 738 mmHg basincta 119 ml 02(g) olu§-
maktadir. Kan§imdalci KC1O 3 Lin kiitlece yuzdesi nedir?
2KC103(k) -+ 2KC1(k) + 302(g)
61. Hidrojen peroksit, H202, kontakt lenslerin dezenfeksiyo-
nunda kullanilmaktadir.
•
Gaz Karisimlari
63. 53,7 L lik bir gaz silindiri 26 °C ye 28,2 N2(g) igermekte-
dir. Silindirdeki toplam gaz basin= 75,0 atm e yiikselt-
mek icin kac gram Ne(g) eklenmelidir?
64. 762 mmHg ve 24 °C de 2,35 L H2 iceren bir kap, 728
mmHg ve 24 °C de 3,17 L He(g) iceren ba§ka bir kaba bag-
lannu§tir. Aym sicakhk ko§ullannda iki kabi biribirine bag-
layan musluk agihrsa toplam gaz basinci kag mmHg olur?
65. 32 °F da 2,24 L lik bir silindirdeki 1,60 g 02(g) nin 2,00 atm
basing olu§turmasi icin a§agidaki segeneklerden hangisi
gegekle§tirilmelidir? (a) 1,60 g 02 eklenmesi; (b) 0,80 g
• 02 sahnff; (c) 2,00 g He eklenmesi; (d) 0,6 g He eklen-
mesi.
66. 4,3 L lik bir kapta bulunan 4,0 g H 2(g) ye 10,0 g He(g) ka-
n§imi 0 °C de tutulmaktadir.
(a) Kaptaki toplam basing ne kadardir?
(b) Her gam kismi basinci ne kadardir?
67. 2,00 L lik bir kap 752 mmHg ye 35 °C de Ar(g) ile doldu-
rulmaktadir. Daha sonra, 0,728 g C6H6 buhan ornegi eklen-
mektedir.
(a) Kaptaki toplam basing ne kadardir?
(b) Ar ye C6H6 nm kismi basinclan ne kadardir?
68. Nefesle di§anya verilen havanin kimyasal bile§imi normal
havadan farkhdir. Nefesle verilen havada 37 °C ye 1,00
atm de hacimce % 74,2 N2, % 15,2 02, % 3,8 CO2, % 5,9
• H2O ve % 0,9 Ar vardir. Normal havamn bile§imi ise Or-
nek 6-15 Ali§trina B de verilmi§tir.
(a) Nefesle verilen havadaki CO 2(g) in kismi basincimn
normal havadaki CO2 (g) in kismi basincina orani nedir?
2H202(aq) -+ 2H20(s) + 02(g)
Kiitlece % 3,00 H202 igeren 10,0 mL lik sulu gozeltiden
agiga gikan 02(g) nin hacmi 22 °C ye 752 mmHg de kac L •
dir? Hidrojen peroksit cozeltisinin yogunlugu 1,01 g/mL
dir.
62. Haber yontemi azot gazim azot bile§iklerine gevinnek icin
kullamlan ba§lica yontemlerden biridir.
N2(g) + 3 H2(g) 2 NH3(g)
Teplcimeye giren gazlann tamammm NH3(g) e donti§tOgii-
nii ye gazlann ideal gaz gibi davrandigim varsayiniz.
(a) 315 °C ye 5,25 atm de 313 L H2(g) den iiretilen NH 3(g)
un hacmi ne kadardir?
(b) 315 °C ye 5,25 atm de 313 L H2(g) den elde edilen
NH3(g) iin 25 °C ye 727 mmHg deki hacmi ne kadardir?
(b) Aym sicakhk ye basing altmda, nefesle verilen hava-
nm yogunlugu normal havaya kiyasla daha fazla
yoksa daha az midir? Agiklayimz.
(c) Normal havanm ye nefesle verilen havamn 37,0 °C ye
1,00 atm deki yogunluldanm hesaplayiniz?
69. A§agidalci gizimde (solda), 1,00 g H2(g) bir silindir iginde
serbestce hareket eden bir piston yardmuyla kapatilarak 1
atm basingta tutulmaktadir. A§agidalci segeneklerden (sag-
da) en iyi hangisi 1,00 g He ilave edilmesiyle elde edilen
kan§imi gosterir? Acildayma.
1,00 g H2 (a) (b) (c)
70. Ornek 69 daki cizime H2 moleldillerini ye He atomlanni
da tasarlayarak ekleyiniz. Ozellikle, 1,00 g H2 gostermek
icin az sayida semboller seciniz. Sonra, (a), (b) ve (c) du-
rumlanna kar§ilik gelecek uygun sayida He atomlannin
simgelerini tasarlayiniz. Tasaninlarimzi yeteneginiz olgii-
stinde, kan§imlan molekiiler diizeyde en iyi temsil edecek •
§ekilde yapimz.
 Ahoirmalar 215

Gazlann Sly! Uzerinde Toplanmasi

71. 1,65 g hk bir Al ornegi fazla miktarda HC1 ile tepkimeye

sokuluyor ye olu§an H2 gazi 25 °C ye 744 mmHg baromet-
• re basmcmda su iizerinde toplamyor. Toplanan gam top-
lam hacmi kac litredir?
2 Al(k) + 6 HC1(aq) -+ 2 A1C1 3(aq) + 3 H2(g)
72. 25 °C ye 748 mmHg barometre basmcmda 367 mL Ar(g)
aym sicakhktaki sudan geciriliyor. Ayrn sicaldik ye basinc
ko§ullarinda olctilen su buhan ile doymu§ gazm hacmi ne-
dir?
73. 24 °C de bir O2 (g) ornegi su uzerinde toplamyor. Gazm
hacmi 1,16 L dir. Bir ba§ka deneyde, toplanan 0 2 nin kilt-
•
lesi 1,46 g bulunmu§tur. Gazm toplandigi anda barometre
basmci ne olmalidir? (Suyun buhar basmci = 22,4 Torr.)
74. 25,0 °C ye 738,6 mmHg barometre basmcmda heksan Lize-
rinde toplanan 1,072 g He(g) 8,446 L hacim kaplamakta-
dir. Bu verilerden yararlanarak, heksamn 25 °C de buhar
basmcmi hesaplayiniz.

Kinetik-Molektil Kurami

78. Ornek 6-17 yi gozoniine ahniz. Soy gazlar tek atomlu

75. 30 °C de C12(g) molekiillerinin V17 degerini m/s cinsin-
den hesaplayimz.
76. Hidrojen molekiillerinin 273 K de Vi72 hizi 1,84 X 103
m/s dir. Bu hiz hangi sicaklikta iki katina cikar?
• 77. Ornek 6-17 yi gozontine ahniz. 25 °C sicakhkta bir gazm
mOlektillerinin u2 degerinin M-16 mermisinin hizma
e§it olmasi icin, bu gazm molekiil kiitlesi ne olmalidir?
gazlardir (grup 18). 25 °C sicakliktaT42 degeri C-16
mermisininkinden daha fazla ve daha az olan birer soygaz •
gosteriniz.
79. Hangi sicaldikta Ne gazimn u 2 degeri 300 K deki hel-
yum gazininkinin aynisidir?
80. Radar hizlan sirasiyla 38, 44, 45, 48, 50, 55, 55, 57, 58 ve
60 mil/sa olarak saptanan on otomobilin ue,, u ye
lerini hesaplayiniz.

Gazlann Yayilma ye Disa Yayilmasi

81. Belli bir zaman araliginda 0,00484 mol N20 (g) bir delik- ktillerin dagilimmi en iyi temsil eder? Ba§langic ko§ulun-
ten cli§a yayihyor. Aym zamanda ve aym ko§ullarda ne ka- da e§it sayida 02 (•) ye SO2 (•) molekulleri mevcuttur.
dar NO2 (g) disa yayihr. Aciklayimz.
82. N2(g) ince bir delikten 38 saniyede dlsa yayihyor. Benzer
ko§ullarda 64 saniyede di§a yayilacak gum mol kiitlesi ne
olmalidir?
83. A§agidaki gaz ciftlerinin disa yayilma halannm oranlan 1
•• • • •• I
• •
• • • • •• • •, • •• •• •••••
I ••• •••
•• _
•• •
nedir? (a) N2 ye 02; (b) H2O ye D20 (D = detoryum, ya-
ni 11-1); (c) 14CO2 ye 12CO2; (d) 2"UF6 ye 2386
I%•
••• • • •• •I :
•• • • • ••
•e• I • ••
•
•

• 84. A§agidaki gOsterimlerden hangisi okla gosterilen yondeki

disa yayilmadan sonra delik yakinmdald 02 ye SO2 mole- (a) (b) (c) (d)

Ideal Olmayan Gazlar

85. Omek 6-20 ye bakimz. A§agida verilen sicaldiklara g6re
C12 gazinm basmcmi, ideal gaz denklemini ve van der Wa-
als denklemini kullanarak tekrar hesaplayimz. (a) 100 °C,
(b) 200 °C, (c) 400 °C. Bu sonuctan, gazlann yiiksek sicak-
liklarda, dii§iik sicalchldara gore nicin daha ideal davrandik-
lanm aciklayimz.
86. A§agida verilen hacimlere gOre 298 K de 1,50 mol S0 2(g)
nin basincim ideal gaz ye van der Waal denkleminden he-
saplayimz. Bu ko§ullardank hangisinde ideal gaz denkle-
minden hesaplanan basilic ile van der Waals denideminden
hesaplanan basin= kiiciik bir fark var =du? Bu farki ytiz-
de olarak bulunuz. SO 2 icin, a = 6,71 L2 atm mor2 ye
b = 0,00564 L mol 1 . (a) 100,0 L, (b) 20,0 L, (c) 5,0 L, (d)
1,0 L, (e) 0,50 L.
•
 216 Mum 6 Gazlar

Biittinleyici ye ileri AlOrmalar

• 87. Standart atmosfer basinicinm tam olarak tayininde (sayfa
178) Hg(s) yogunlugunun ye yercekimi ivmesinin, g ne-

88.
den gozoniine alumni gerektigini agildaymiz.
6-8 deki A, B ye C noktalanndaki ko§ullarla ba§laya-
•
rak, her bir gazm hacmini 0, —100, —200, —250 ye —270
°C de Charles yasasma g6re hesaplayimz; —273, 15 °C de
her bir gam hacminin sifir oldugunu g6steriniz.
89. "Ba§langig" gosterimi, 1 mol gazm STP de makroskopik ye
molekUler cliizeydeki ba§langig ko§ullamu gostermektedir.
"Son" gosterim de son ko§ullan yansitmaktadir. A§ag'ida-
ki her bir degi§imden sonraki son g6sterimi olabildigince
aynntdan yansitacak §elcilde giziniz 93. A§agidalci fotograflarda, muslulda birbirine baglatum§ lid
(a) Sicaldik degi§meden basing 250 mmHg ye degi§tiri- balon gorfilmektedir. Ustte, balonlardan bin digerine g6re
lirse, daha biiyiik hacime §i§irilmektedir. Altta ise, musluk agil-
(b) Basing degi§meden sicakhk 140 K e degi§thilirse, digindalci durum gorulmektedir. Bekledigimizin tersine ge-
• (c) Basing 0,5 atm, sicalchkta 550 K e degi§tirilirse,
(d) Silindire 0,5 mol gaz Have edilirken, sicakhk 135 °C ye
li§en bu gozlemi agiklaymiz.

ye basing 2,25 atm e degi§thilirse.

•

afarn•n
Ba§langic Son

• 90. 1,110 g hidrokarbon gaz orneginin tam yakilmastyla 3,613

g CO2 ye 1,109 g H2O olu§maktadir. 0,288 g hidrokarbon
ornegi 24,8 °C ye 733 mmHg de 131 mL hacim kapla-
maktadir. Hidrokarbonun molekiil formula nedir?
91. Bir balon 2,15 ft3 He(g) ile STP de doldurulmu§ ye
Balonun hacmi 155 Lye geni§lediginde gaz basin-
ci ne kadardir? Bu yiikseklikte sicakhgi —20 °C olarak ka-
bul ediniz.
92. Yan siitiinda iistteki resimde oyuncak dalgig siymin iistiin-
de yiizmektedir (solda), fakat §i§e siluldigmda dalgic bat-
maktadir (sag). Bu gizimdeki olayi acildaymiz.
• getirildiginde toplam gaz basmci ne kadardir9 (Suyun 25 °C
•
94. 3,05 g NH4NO3 (k) ornegi 2,18 L hacimde bo§ bir kaba yer-
le§tiriliyor ye 250 °C ye isitihyor. NH4NO3 tamamen par-
calandigi zaman aym sicakhkta kaptaki toplam gaz basin-
ci atm dir?
NH4NO3(k) —> N20(g) 2H20(g)
95. 1,00 g H2 ve 8,60 g 02 kan§inu 25 °C de 1,500 L lik bir ka-
ba konuyor. (a) Kaptaki toplam basing ne kadardir? (b)
Kamm ate§lendiginde, tek iiriiniin su oldugu patlayici bir
tepkime meydana gelmektedir. Kabm sicakhgi 25 °C ye
deki buhar basinci 23,8 mmHg dir.)
•

96. CO2 (g) ye sodyum peroksitin (Na 202) tepkimesi sodyum
karbonat ye 02 gam verir. Bu tepkime denizaltilarda ye
uzay araclannda olu§an CO2 gamin ortamdan uzakla§tir-
mak ve solunum icin gerekli oksijen gazini olu§turmak
icin kullanihr. Cigerlerde degi§tirilen havanm hacmi:
• 4L/dak; di§an verilen havadaki CO 2 icerigi: hacimce %3,8
CO2 dir. Eger gagidaki tepkimede CO 2 ve 02 gazlari ay-
m sicakhk ye 735 mmHg basingta bulundugu dii§unilliir-
se, Na202 (k) nm tiiketilme hizi kag g/saat dir?
2Na202(k) 2Na2CO3(k) 02(g)
2032(g)
97. STP de kiinece % 46,5 N2, % 12,7 Ne ve % 40,8 Cl2 ice-
ren bir gaz kari§immda C12(g) nin kismi basmci nedir?
98. 25 °C ye 721 mmHg da He ye 02 gazi kari§imimn yo-
gunlugu 0,518 g/L dir. Karipmdalci helyum yuzdesi (%
He) kiitlece nedir?
99. Bir gaz kari§imi ile bazen gozlenen mol
kiitlesinin (agirlikca ortalama mol kiitlesi) kullanilmasi
uygundur. Kari§un tek bir gaz gibi dii§iiniiliir. Hacimce
%78,08 N2, % 20,95 02, % 0,93 Ar ve % 0,036 CO 2 den
olu§an havamn goriiniir mol kiitlesini hesaplayimz.
100. Hacmi 48,2L olan A silindiri, 8,35 atm, 25 °C de N2(g)
• igermektedir. Hacmi belli olmayan bir B silindiri ise 9,50
atm 25 °C de He(g) icermektedir. 'Id silindir birle§tirildi-
ginde ye gazlar kari§tinldiginda her lid silindirdeki ba-
sing 8,71 atm olmaktadtr. B silindirinin hacmi nedir?
101. A§agidaki §elcilde ucu kapah bir manometre gosterilmek-
tedir. Nasil diizenlendigini ye gaz basmcimn nasal olciil-
diigiinii agiklayimz. Bu manometre kullanildigmda bar
Olgiimii neden gerekli degildir? Neden agik uclu mano-
metrelerin dii§iik basinglann ye kapah uglu manometre-
lerin ise atinosfer basincina yalcm basinclarm olgiimiine
uygun oldugunu agiklaymiz.
• (b) 12,5 atm basing ye 286 K de 185 g CO2(g) nin kap-
102. Hava gazi, hava veya buhann sicak komiir veya koktan
gegirildigi bir resit yakit gazidir. Tipik bir hava gazi ha-
cimce: % 8,0 CO2, % 23,2 CO, % 17,7 H2, % 1,1 CH4, ye
% 50,0 N2 bile§imindedir.
(a) Bu gazm 23 °C ye 763 mmHg de yogunlugu gram/lit-
re cinsinden nedir?
(b) Bu karipmdalci CO in STP deki kismi basmci nedir?
Biitiinleyici ye Doi Altormalar 217
(c) 23 °C ye 741 Torr da 1,00 X 103L bu hava gazimn
tamamen yanmasi icin gereken hayamn, yine ayru ko§ul-
larda olciilen hacmi ne kadardir?
(Ipucu: Gam iig yamci bile§eni hangileridir?) •
103. 1,32 g suyun elektrolizi ile H 2(g) ye 02) gaz kargune ha-
zirlaniyor. Gaz ki§inmi 30 °C ye 748 mmHg da su iize-
rinde toplaruyor. Elde edilen gum hacmi 2,90 L dir. 30
°C daki suyun buhar basmci ne olmandir?
elektroliz
2 H20(s) 2 H2(g) + O2(g)
104. 0,168 L 02 gazi 737 mmHg ve 26 °C de su uzerinde top-
lamyor. Toplanan gazdaki su buharmm yiizdesi (a) ha-
cimce, (b) molekiil sayisi olarak, (c) kiitlece nedir? 26 °C
de suyun buhar basilic' 25,2 mmHg dir.
105. Atmosfer basmcuun yiikseklige bagh oldugunu belirtmi§-
tik. Atmosfer basmci yiiksekligin fonksiyonu olarak ba-
rometre formillii yardinuyla hesaplabilir.
10-M gh/2,303RT
•
P = Po X
Bu denklemde, P ve Po, Ton gibi herhangi bir basing bi-
riminde olabilir. P, deniz seviyesindeki basingtir ye Po
1,00 atm veya e§degeri alma Ustel terimdeki birimler ise
SI sisteminde olmandir Barometre fonnulunu
(a) Kaliforniya daki Whitney Daginin tepesindeki (yiik-
seklik: 14494 ft; sicakhgi 10 °C kabul ediniz) barometre
basmcimn hesaplanmasinda
(b) Yiiksekligin her 900 ft artmasiyla barometre basin-
cimn otuzda birine dii§tiigiinii gostermek icin kullammz.
106. van der Waals e§itligi hacime gore coziildiigiinde ucuncu
dereceden bir denldem elde edilir.
(a) (6.26) eptligini diizenleyerek a§a'gidald e§itligi tiire-
tiniz.
n ( RT
P
) +
bP\v2
n2a
P)
v
n3ab
P =0
•
ladigi kac litredir? CO2(g) icin a = 3,59 L2 atm
mo1-2 ye b = 0,00427 L mol-1 dir.
107. 02 (g) icin ozel bir hal denldemi a§agidalci gibidir.
=R7'11+ 1.-E -q
V V2
V = mol hacimi, B = -21,89 cm3/mol ve C = 1230
cm6/mol.
(a) Bu denidemi kullanrak 273 °C de 500 cm 3 hacim kap-
layan 1 mol O2(g) nin olu§turdugu basmci hesaplayimz.
(b) (a) da hesaplanan deger Seidl 6-22 de 0 2 icin tined-
•
len ile uyumlu mudur? Aciklayimz.
 218 Boliim 6 Gazlar

108. Bir alet takimim ta§iyan (yiik) lastik balon H 2(g) ile dol-
durulmu§tur ye balon, gaz ye icindekilerin agirligimn bu-
na kar§ilik olan havanm hacimden az olmasi nedeniyle,
• ytikselmektedir. Balon ylikseldikce geni§ler. A§agidaki
verilerden yararlanarak, ktiresel balonun yiikselebilecegi
maksimum ytiksekligi bulunuz: Balonun kiitlesi, 1200g;
ta§idigi ytik 1700 g; balondaki H2 (g) nin STP deki hacmi,
120 ft3 ; maksimum yiikseklikte balonun caps, 25 ft dir.
Yiikseldigin fonksiyonu olarak hava basmci ve sicakhk ci-
zelgede verilmi§tir.
109. 0,156 g hk bir magnezyum-aluminyum alasimi awl
HC1(aq) de tamamen gortinmektedir. Aciga cilcan H 2(g)
barometre basmci 752 MIT ve 5 °C de su iizerinde toplan-
mi§tir. Gaz toplandigmda su ve gaz giderek ismmakta ye
sicalchgi 23 °C ye ula§maktadir. Toplanan gazm baromet-
re basmci tekrar 752 Ton a geldiginde hacinun 202 ml •
oldugu gozlenmi§tir. Magnezyum-aluminyum ala§ummn
yiizde bile§fini ne kadardir? (Suyun buhar basmci: 5 °C de
6,54 mmHg ve 23 °C de 21,07 mmHg dir).

YR., km Basilic, mb Sic. K,

0 1,0 X 103 288

5 5,4 X 102 256
10 2,7 X 102 223
20 5,5 X 101 217
30 1,2 X 101 230
40 2,9 X 10° 250
50 8,1 X 10-1 250
• 60 2,3 X 10-1 256

Ozellikli Sorular •
110. Burada Boyle cihazimn §ekli gosterilmektedir. Deneyin 111. Sekil 6-6 ya secenek olarak P ye kar§i 1/V cizilebilir. So-
ba§langionda soldaki hava siitununun (A) yiiksekligi 30,5 nucta merkezden gecen bir dogru ortaya cikar. Ozellikli
cm dir ve ttiptin kollanndaki civamn yiikseklikleri e§ittir. Soru 110 daki Boyle verilerini kullanarak, boyle bir dog-
Ttiptin sagdaki koluna civa ilave edildiginde, civa seviye- ru grafigi ciziniz. Bu dogrunun egimini hangi faktorler
leri (B) arasmda fark olumakta ye soldaki tutuldanmi§ etkilemektedir? Aciklaymiz.
hava tiibiin kisa koluna (daha az hacimli) itilmektedir. Or- 112. 1860 da Stanislao Cannizzaro, Avagadro varsayimmin
negin, cizelgede, A = 27,9 cm ve B = 7,1 cm dir. A ve gaz bile§iklerindeki atom kiitlelerini ortaya koymak iize-
B nin santimetre olarak degerleri a§agida verilmi§tin re null kullanildignu gostermi§tir. Cannizzaro hidroje-
nin atom kutlesini tam olarak bir almi§ ve hidrojenin H2
molekulleri halinde oldugunu (molekiil kiitlesi, 2) kabul
etmi§tir. Sonra, STP de 2 g H2(g) nin hacmini belirlemi§-
A: 30,5 27,9 25,4 22,9 20,3 tir. Bu hacim 22,4 L dir. Daha sonra, 22,4 L lik herhangi
• B: 0,0 7,1 15,7 25,7 38,3 bir gum 22,4 L lik H2(g) ile aym sayida moleldile sahip
A: 17,8 15,2 12,7 10,2 7,6 oldugunu varsaynu§lir (Burada Avagadro varsayimi sea
konusudur). Sonucta, herhangi bir gam 22,4 L lik kiitle-
B: 53,8 75,4 105,6 147,6 224,6
sinin 22,4 L lik H2 (g) kiitlesine orammn, onlarm molekul •
kiitlerinin oram ile aym oldugunu aciklaim§tir. Bir sonra-
Deney sirasmda barometre basmci 739,8 mmHg dir. ki sayfadaki resim, oksijenin atom kiitlesinin 16 oldugu-
Hava siitununun ytiksekligi (A) nm hava hacmi ile oran- nun ortaya konmasmi g6stermektedir. cizelgedeki biitiin
tih kabul ederek, bu verilerin Boyle yasasma uy- gazlar X elementini icermektedir. Molekiil kiitleleri Can-
dugunu gosteriniz. nizzaro yontemiyle bulunmu§tur.Yiizde bile§im degerle-
rini kullanarak, her bir gaz molekiiltindeki X in atom kilt-
lesini, X in atom sayisim bulunuz ye X in ne oldugunu
belirleyiniz.

= 739,8 mmHg Biles& Molekiil X in Kiitle

Kfitlesi, akb Yiizdesi, %
• A = 27,9 cm
I i
= 7,1 cm Nitril floriir 65,01 49,4 •
Nitrosil floriir 49,01 32,7
t Tiyonil floriir 86,07 18,6
Sfilfdril floriir 102,07 31,4
 •
Ozellikli Sorular 219

Avagdro sabitine, NA , esit

sayida molektiller
NA = 6,02 X 10 23 mo1- 1
•
• Bagil kiitle = 1
STP de 22,4 L de 22,4 L
Bagil kiitle = 16

. .•
• • ' ••
• O• •••
• •
•

Bagil kiitle = 2 2,00 g 32,00 g Bagil kiitle = 32

113. Denklem 6.14 den tiiretilen d/P = M/RT denklemi
(6.14) e§itliginden tiiretilebilir ye sabit sicakhkta bir ga-
zm yogunlugunun basmcma oraninm sabit oldugunu
terir. 02(g) icin 273,15 K de degi§ik basinglarda a§agrda-
ki gaz yogunluklan elde edilm4tir
P, mmHg: 760,00 570,00 380,00 190,00
• d, g/L: 1,428962 1,071485 0,714154 0,356985
(a) d IP degerlerini hesaplaymiz ye 273,15 K de 0 2(g)
icin grafikle veya ba§ka yontemlerle d/P nin ideal dege-
rini bulunuz.
[Ipucu: Ideal deger, ideal gaz ile baglantilidir]
(b) Oksijenin atom kiitlesinin tam degerini (a) da buldu-
gunuz d/P degerini kullanarak hesaplaymiz ye bu dege- •
ri on kapagin is kisnunda verilen deger ile kiyaslayimz.

•
•

•
•
•
Termokimya •

7 1 Termokimyada Ban Terimler

-

7-2 Isr
7-3 Tepkime Isisi ye Kalorimetri
7-4 I§
7-5 Termodinamigin Birinci
Yasasi
7-6 Tepkime Isisi:
AU ve OH
7-7 All in Dolayh Olarak
Bulunmasi: Hess Yasasi
7-8 Standart Olu§um Entalpisi
7-9 Enerji Kaynagi Olarak
Yakitlar
n Ozel Konu Yaglar,
Karbonhidratlar ye
Enerjinin Depolanmast

• Kaynayan sudan buza ist aktanhr ye buzun erimesine neden olur. Ismm maddeler
► Tennokimya; genic bir dal
olan termodinamigin bir alt dah-
dtr. Termodinamigi geni§ olarak
Boltim 20 ye 21 de inceleyece-
• giz.
220
arasmda aktanmi termokimyamn ilgi alamthr.
•
D ogal gaz ba§hca metandir, CH4. Boliim 4 de ogrendiginiz gibi,
metan gibi hidrokarbonlann tam yansimasi sonucu karbon dioksit ye
su olu§ur. Bununla birlikte, bu tepkimenin daha once sozOnii etmedigi-
miz daha onemli bir Oriinti de 'Wu. Bu imp sicak su elde etmekte, ev-
leri isitmakta ye yemek pi§irmekte kullamnz.
Termokimya kimyasal tepkimelere e§lik eden islyr konu ahr. Bu bo-
ltimiin bilyiik bir kesiminde, kimyasal tepkimelere e§lik eden isi mikta-
nnin olciilmesi ye hesaplanmasi fizerinde durulacaktir. Burada gonile-
cek hesaplamalarm bazilan, dogrudan olcillmesi zor ya da olanaksiz olan
isi miktanmn, dolayh yoldan null bulunacagmi belirtmektedir. Veri lis-
teleri hazirlamakta yardimci olan bu tur hesaplama yontemleri ilerideki
boltimlerde de i§imize yarayacaktir. Sonuc olarak, bu bolirmde ogrene- •
cegimiz kavramlar, ornegin dogal gazm nicin komiirden daha iyi bir ya-
kit oldugu ve yaglann enerji degerlerinin karbonhidratlann ye protein-
lerin enerji degerinden nicin daha fazla oldugu gibi basit sorulann pek
cogunu yamtlayabilmemizi saglayacaktir.
 7-1 Termokimyada Bazi Terimler 221

7-1 Termokimyada Bazi Terimler

Bu kisimda bazi terimler ye bunlann kisaca tammlan verilecek ye pek cogu ileri-
deki kesimlerde daha aynntih olarak aciklanacaktir. Bu terimlerin anlamlanm W-
•
• him icinde ilerledikce daha iyi anlayacaksimz.
Evrenin incelenmek iizere secilen bohimiine sistem adi verilir. Sistem yeryiiziin-
deki okyanuslar kadar biiyiik olabilecegi gibi, bir beherin icindekiler kadar kiiciik
de olabilir Bizim inceleyecegimiz sistemlerin cogunlugu kiiciik sistem olacak ye
cah§malannuzin cogunu sistemle cevre arasmdald etldle§imlere, yani enerji ye
Enerji gins is olarak) ye madde degi§imine yogunla§tiracagiz. Bu etldle§imlerin gercekle§tigi
cdusi yok sistem ch§mda kalan evren parcasina ise cevre adi verilir. Seidl 7-1 yaygm olarak
goriilen ye kimyacilann en cok kullandigi tic tip sistemi gostermektedir. Sail 7-
la daki sistem cevresiyle serhestce enerji ye madde degi§imi yapabilen Kik sistem-
dir. Seidl 7.1b deki sistem kapah bir sistemdir; bu tip sistem cevresi ile enerji de-
gi§imi yapabilir fakat madde ah§veri§i yapamaz. 7-1c deki sistem yalda§lk ola-
rak yahtdmq sistemi gostermektedir. Bu tic sistemden yalmzca yahtilmi§ sistem
cevresi ile etkile§imde bulunamaz.
Bu boltimtin geri kalan lusmmda, genel olarak enerji ye enerji ile is arasmdald
ili§kiyi inceleyecegiz. Enerji diger bircok bilimsel terim gibi Yunanca'dan gelmi§- •
Sinir tir. Anlami "icteki i§" tir. Enerji, is yapabilme kapasitesidir. Bir kuvvetin bir yol
♦ Yak!Inmq sistem boyunca etkimesi bir i§ yapar. Hareketli bir cisim yava§ladigmda ya da durdugun-
cevre ile hicbir etkilesim yok.

•
•

► SEKIL 7-1
Sistemler ye sevreleri.
(a) Asik sistem. Beherde bulunan sicak kahve sogur-
ken, cevresine isi verir; aym zamanda su buhan sek- Madde (su buhan)
linde madde aktarum olur. (b) Kapah sistem. Erlen-
de bulunan sicak kahve, sogurken cevresine isi verir.
Kapagi kapah oldugu icin su buhan seklinde madde
aktannu gerceklesmez. (c) YalthIrm§ sistem.

•
mis bir cam kapta (termos) bulunan kahve yaklasik
olarak yahhhms sistemi gosterir, su buhanmn atmos-
•
fere kacip yoktur ye cevreye cok az isi yayihr (kahve
zamanla oda sicakhgina kadar sogur). (b) (c)
(a)
 222 Mum 7 Termokimya

da i§ yapar. Buna gore bir bilardo topu bir digerine carptiginda onu harekete geci-
rir ve bir is yapihr. Hareketli cismin enerjisine kinetik enerji denilir. Kinetik soz-
• ciigii Yunanca da "hareket" demektir. IS ve enerji arasmdaki ili§kiyi bu
birimleri karpla§tharak gorebiliriz. Bir cismin kinetik enerjisi, a§a'gidalci bi-
rinci e§itlikte verildigi gibi, kiitlesine (m) ye hizma (u) baghchr. IS (w) ise ikin- •
ci e§itlikte verildigi gibi, kuvvet [kiitle (m) X ivme (a)] ve kuvvetin uygulandi-
gi yol (d) ile

kinetik enerji = aX m (kg) X [u(m/s)]2 (7.1)

is = kuvvet X yol = [m (kg) X a (m s-2)] X d(m)

IS ye enerji e§itliklerinedeld birimler bir araya getirilerek sonuc birim kg M2S2 bu-
lunur. Bu birim enerjinin SI birim sistemindeki birimine kar§i gelir ye Joule (J)
olarak adlandmhr. Yani 1 joule (J) = 1 kg m2 s-2 dir.
Sekil 7-2 de gortilen ziplayan bir top, enerji ye i§in niteligi halckmda bir bilgi ve-
• rebilir. Once topu ba§lama konumuna (birakma yiisekligine) getirirken yercekimi-
ne kar§t bir kuvvet uygulanz. Yaptighniz i§ topta enerji §eklinde "depo edilir". Bu
depolanmi§ enerji ya da diger bir deyi§le "konum enerjisi" top serbest biraluldigin-
da bir i§ yapabilme ozelligine sahiptir ye bu nedenle potansiyel enerji adult ahr.
•
Potansiyel enerji, cisimler arasmdaki itme ya da cekme kuvvetlerinden veya konu-
mundan ve bile§iminden ileri gelen bir enerji ce§ididir.
Yukandan biralulan top, yergelcimi kuvveti tarafindan yerin merkezine dogru
cekilir ye dii§er. Bu dii§me shasmda potansiyel enerji kinetik enerjiye donii§tir.
Top yere carptigmda kinetik enerji en yiiksek degerine ulapr. Tekrar sicrachgmda
topun kinetik enerjisi azahr (top yava§lar), potansiyel enerjisi artar (top yilkselir).
Top ile carptigi yer arasmdaki carmmalar, kinetik-molekill kurarrundaki carpi§ma-
lar gibi ideal esnek carpi§malar ise, topun kinetik ye potansiyel enerji toplami sa-
bit kahr. Her ziplamada, top aym yijkseklige ula§ir ye sonsuza kadar ziplamaya
devam eder. Ama biz topun sonsuza kadar ziplamadigini biliyoruz; top bir Aire
sonra durur. Topta ba§langicta belirlenen potansiyel enerji, topun yiizeyi ye cevre-
• leyen havamn atom veya molekiillerinin toplam kinetik enerjisidir. Molekiillerin
rastgele hareketleriyle ilgili bu kinetik enerjiye oil enerji denir.
•

5EKIL. 7-2
Potansiyel enerji (P.E.) ye kinetik enerji (K.E.)
Ziplayan tenis topunun enerjisi, siirekli olarak,
potansiyel enerjiden kinetik enerjiye, sonra yeni-
den potansiyel enerjiye donti§i1r. Bu boyle devam
eder gider. Potansiyel enerjinin en yiiksek degeri,
her bir ziplamanm zirvesinde, kinetik enerjinin en
• yiiksek degeri ise yere vurma amndachr. Her zip-
lamada P.E. ve K.E. nin toplam degeri azahr, to-
pun ye cevrenin isisal enerjisi artar. Sonunda top •
durur.

• ki bir fincan kahvenin isil enerjisi, daha dii§iik sicakhktaki (30°C) ytizme havuzu-
• veri§idir.
• • sicaldigm ne kadar degi§figine,
♦ James Joule (1818-1889)—
Amato!. bilim edam!
Joule'nm esas i§i, bir biraci duk-
kani i§letmektir. Bununla bera-
ber evinde kurdugu laboratuvar-
da bilimsel ara§hrma yaptm§hr.
• Yaptigi hassas 1st olciimleri
enerjinin korunumu ilkesinin te-
melini olu§tunnu§tur.
7-2 Isi 223
Genel olarak isil enerji gazlann kinetik kurammda onerildigi gibi; sistemin st-
cakhgt ile orantihdff. Sistemdeki molekiillerin hareketleri arttikca, maddenin st-
cakhgt daha da ytikselir ye isil enerjisi daha fazla artar. Bununla beraber, bir siste- •
min isil enerjisi sistemde mevcut parcacik sayisma da baghdir. Ornegin 75°C da-
nun enerjisinden daha azdir. Bu nedenle sicakhk ile isil enerji terimleri arasmda far-
ka dikkat edilmelidir.
Bir uzakhk boyunca bir kuvvetin etkisinden ileri gelen is ile isil enerjinin bir
ta§immt olan csi enerjileri arasindaki farki bilmek cok onemlidir. Isiyi gelecek iki
kesimde, i§i ondan sonraki kesimde inceleyecegiz.
7-2 Is'
Isi, sicaldik farlundan ileri gelen enerji ah§veri§idir. Sicak bir cisimden soguk bir
cisme enerji aktanmi is' §eklinde olur. Molekill dtizeyinde dii§iintirsek, sicak cis-
min molekillleri, carpt§ma sonucu, soguk cismin molekiillerine kinetik enerji ak-
tat-Irian 1st "alum" iki cismin ortalama kinetik enerjileri aym, yani sicakhklan e§it •
oluncaya kadar devam eder. Isi da i§ gibi bir sistem ile cevresi arasinda enerji ah§-
Isi akimi sadece sicaklikta degi§iklige neden olmakla kalmaz, ban durumlarda,
aym zamanda, maddenin halini de degi§tirebilir. Ornegin bir katiyi isittigmtz za-
man, kattrun molekiil, atom veya iyonlan gittikce §iddetli olarak hareket eder ye
komplanyla aralanndaki cekim kuvvetlerini yenerek kopar ye aynhrlar. Bu cekim
kuvvetlerini yenilmesi enerji ister. Erime boyunca sicakhk sabit kahr ye kattya ve-
rilen 1st enerjisi katiyi bir arada tutan kuvvetleri yenmek icin kullanthr. Sabit sicak-
likta cereyan eden bir i§leme izotermal denilir. Kati tamamen eridiginde fazladan
aktanlan ist artik sivmm sicakligim yiikseltmek icin kullaruhr
cogu kez "1st kaybedilir, 1st kazaruhr, 1st alup olur, sistem cevresine ist verir"
gibi ifadeler kullanirsak da, §unu bilmeliyiz ki, sistem isiya sahip degildir. Sistemin
sahip oldugu enerji, Kesim 7-5 to gorecegimiz gibi, is enerjidir. Is, yanlizca siste-
min smfflanndan cevreye aktardan enerji bicimidir.
Ismin miktan (q), bir maddenin sicakhgffn ne kadar degi§tirdigine baghdir. Ya- •
ni isi miktan,
• maddenin miktanna,
• maddenin niteligine (atom ya da molekiil ttirtine)
baghdir.
Bir gram suyun sicaldigmt bir derece santigrat (Celsius) yiikseltmek icin gerek-
li 1st miktanna kalori (kal) denir. Kalori kucuk bir enerji birimi oldugundan
kilokalori (kkal) §eklinde kullanthr. SI birim sistemindeki ist birimi ise jul (J)
dur.
1 kal = 4,184 J (7.2)
•
 224 &plum 7 Termokimya

Bu kitapta hemen tiimiiyle jul kullamlacakm. Bununla birlikte, kalori bilimsel kay-
naklarda ve bazi bilim dallannda hala kullamlmaktadir. Bu nedenle, kalorinin an-
• latnt bilinmelidir. Yiyeceklerin enerji icerigini belirtmede kilokalori terimi
yaygm olarak kullamlmaktathr.
Bir sistemin sicaklig'im bir derece degistirmek igin gerekli Isl miktanna, o sis-
temin 1st kapasitesi denir. Sistem bir mol madde ise 1st kapasitesi mol 1st kapasi-
•
tesi, admi ahr. eger sistem bir gram madde ise is! kapasitesine ozgiil ist kapasitesi
ya da lusaca ozgal 1st * ach verilir. Suyun ozgiil Isis' az da olsa sicaldiga baghthr ye
0-100°C arasmda ya1dasik,
1,00 cal 4,18 J
= 1 cal g-3 °C-1 = - 4,18 J g 1 °C-I (7.3)
g °C g °C
dir.
Ornek 7-1 dent miktannm, madde miktanna, maddenin ozgiil tstsma ye sicak-
hg'tna bagh olarak nasal hesaplanabilecegi gOsterilmektedir. Daha ileriki ornekler-
de, daha karmasik sorunlann coziimande Ornek 7-1 dekine benzer hesaplamalan
sik sik kullanacagiz.
•
ORNEK 7-1

1st Miktarmm Hesaplanmast. 7,35 g suyun sicakhgim 21,0 °C dan 98,0 °C a yiikselt-
•
mek icin gerekli miktan ne kadardir? (Bu sicaldik araliginda suyun ozgul isismi 4,18
J g-10—
k.. I olarak ahmz.)
coZOM
4,18 J
1,00 g suyun ozgiil nisi ye is! kapasitesi. g su °C . Sistemin (7,35 g su) isi kapasitesi,

J
7,35 .g-str X 4,18 J° = 30,7 — , Sistemdeki sicakhk degisimi (98,0 - 21,0)
.g-su C C
°C = 77,0 °C. Bu sicaldik degi§imini saglamak icin gerekli miktan
— X 77,0 .5=e- = 2,36 X 103 J
= 30,7 _5e

• Allytirma A: 8 onzluk (237 g) buzlu suyun sicakhgim 4,0 den 37°C (viicut sicakh-
gi) cikarmak icin kilojoule (kJ) olarak ne kadar is! gereklidir?
Ali tirma B: 2,5 kg Hg (s) mn sicakligim -20,0°C dan -6,0 °C a yiikseltmek icin ki- •
lojoul (kJ) olarak ne kadar is! gereklidir? Hg (s) run yogunlugunu 13,6 g/mL ye mol is!
kapasitesini 28,0 J mol l°C-1 kabul ediniz.

Ornek 7-1 de kullamlan cizgi hesabt mantigi asagida verilen esitlikle ozetlenebi-
lir. Bu esitlik maddenin kiitlesi, sicaldik degisimi ye is' miktan arasmdald iliskiyi
gosterir.
miktan = maddenin kutlesi X &gill is' X sicaldik degi§im (7.4)
is! kapasitesi = C
Yunanca harf delta, A, bir bii-
yiikliiktelci degisimi gosterir.
• q = m X &gill IR X AT = C X AT (7.5)

*Ozgtil 1st ashnda bir orandir. Yani, bir madde ktidesinin sicakhguu degistirmek icin gerekli 1st
•
miktannm, aym ktitlede suyun sicakhgim aym miktar degistinnek icin gerekli ist miktanna oramchr.
ozgiil 1st bir oran oldugu icin birimsizdir. Ama burada verilen anlamtyla kullammt daha yaygmdtr.

► > simgesi ... den daha btiytik,
< simgesi ... den daha ktictik de-
• mektir.
• Kurlun
• (a) 150,0 g lilt kur§un ornegi kaynar su sicakhgma (100,0 °C) kadar isitihr. (b) Isiya kar§t
7-2 Is, 225
E§itlik (7.5) de sicaklik degi§imi AT = TS - T, ifade edilir. Burada
Ts, son sicaklik, Ti ilk sicakliktir. Sistemin sicakhgi artarsa Ts > T dir ye AT po-
zitifdir. q nun pozitif olmasi isimn soguruldugunu ya da sistem tarafindan
belirtir. Sistemin sicakhgi azahrsa (T < T1) LT negatifdir. Negatif q lsl
•
actga caktigult ya da isi kaybedildigini belirtir.
Isi enerjisinin hesaplanmasinda kullamlan diger bir kavram enerjinin korunu-
mu yasasidir: Sistem ye cevresi arasmdaki etkile§imlerde toplam enerji sabit ka-
hr (enerji yoktan var edilemez, var olan enerji yok edilemez.) Bu yasa a§agidalci bi-
cimde formtillendirilebilir.
qmstem qgevre = (7.6)
Buna gore, sistemin kaybettigi isi, cevresi tarafindan kazanihr, cevrenin kaybetti-
gi tst, sistem tarafindan kazanihr Yani,
gsistem = —qcevre (7.7)
ozgiil Isilarin Deneysel Belirlenmesi
Sekil 7-3 to verilen deneyde enerjinin korunumu yasasinin nasal kullanildigini go- •
relim. Deneyde amac, kur§un metalinin ozgiil isismt belirlemektir. Kur§undan da-
ha soguk olan suya enerji geci§i kur§unun sicakligimn azalmasma, suyun sicakli-
gimn artmasina neden olur. Bu sicaklik artmasi ye azalmasi, su ile kur§unun stcak-
hklan e§it oluncaya kadar devam eder. Burada kur§un ya da sudan bin sis-
tem olarak almabilir. Kur§unu sistem kabul edersek, qimun = qmtem yazabiliriz.
Eger kur§un ye su isisal olarak yaht lmis bir kapta ise, q s = alabiliriz. E§it-
lik (7.7) yi uygularsak,
qkur§un — (7.8)
olacaktir. Bu deneyle ilgili hesaplamalar Ornek 7-2 de verilmi§tir.
•
150,0 g - 28,8 °C
(a) (b) (c)
5EKIL 7-3 Kursunun ozgul imam belirlenmesi (Ornek 7-2). •
yalitilmt§ bir behere 50,0 g su konur ye sicaldigi olytiltir (22,0 °C). (c) Steak kur§un so-
guk su icine atihr ye kur§un-su karipmnun sicakhgt (28,8 °C)
 226 &Mum 7 Termokimya

cIZELGE 7.1 4e0th ORNEK 7-2

Elementlerin Ozgul Istlari
9 -1 oc -1 )
• Deneysel Veriler Yarchmtyla Ozgiil Isaun Belirlenmesi: Kur§unun &gill isisim Sekil 7-
3 deki veriler yarchtmyla hesaplayma.
Metaller
Kur§un 0,128 gat.= •
Baku. 0,385 qsu yu hesaplamak icin (7.5) e§itligini kullanahm:
Demir 0,449 4,18 J
Aluminyum 0,903 qsu = 50,0 g su X g su °C X (28,8 — 22,0)°C = 1,4 X 10 3 J
Magnezyun 1,024
Ametaller E§itlik (7.8) den,
Selen 0,321
Kiiktirt 0,706 qkur§un = — eisu = —1,4 X 103 J
Fosfor 0,777 bulunur. E§itlik (7.5) yeniden gozontine ahmrsa,
Yaranetaller
Telkir 0,202 qkmun = 150,0 g kur§un X kur§unun ozgul isisi X (28,8 — 100,0) °C
Arsenik 0,329 = —1,4 X 103 J
—1,4 X 103 J
kur§unun ozgtil isisi
• 150,0 g kur§un X (28,8 — 100,0) °C
—1,4 X 103 J
= 0,13 J g-1 °C 1
150,0 g kur§un X —71,2 °C
UNUTMAYINIZ ►
q, m, ozgul 1st, 7's , T btiytildtik- Aliprma A: 100 °C da, 1,00 kg kur§un (ozgul isisi = 0,13 J g -1 °C-1), 28,5 °C da
lerinden dordtinti biliyorsamz bir miktar suya ekleniyor. kur§un-su kan§mumn son sicalchgt 35,2 °C olarak bulunu-
e§itlik (7.5) i kullanarak be§inci- yor. Kanpmdalci suyun kiitlesini bulunuz.
yi
AliOrma B: 100 °C da 100,0 g baker omegi (ozgul lust = 0,385 J g-1 °C-1), 26,5
°C da 50,0 g suya ekleniyor. Baker-su kan§irmmn son sicalchgtm bulunuz.

Ozgul Is' De§erlerinin Onemi

cizelge 7.1 de ce§itli kart elementlerin ozgul tstlan verilmi§tir. Aluminyumun di-
ger metallere luyasla oldukca yiiksek ozgul tstst olmasi, bu metalin donmu§ yiye-
• ceklerin cortinmesinde kullamlmasi sebebini aciklar. Aluminyum tstsmt donmu§
yiyecek maddesine aktararak yava§ yava§ sogur, bu suretle yiyecek, sadece Kik ha-
vada oldugundan daha cabuk erir.
Bile§ikler, molekiil seviyelerinin karma§ikhgmdan dolayi; is enerjiyi element- •
lere nazaran daha cok depolayabilirler; dolayisiyla da daha yilksek ozgul isiya sa-
hiptirler. Diger taraftan suyun ozgul tstst kur§unun ozgul isisindan 30 kat daha faz-
♦ Aluminyum alawnindan bir Kur§ugla aym kiitledeki suyun sicakhgim aym miktar degi§tirmek icin cok
tabakamn iizerinde eriyen buz daha fazla isiya gereksinim vardff. Donmu§ yiyeceklerin cortilmesi olayim tekrar
kiipti (sihirli erime). su icine konulan donmu§ yiyecegin actk havada bffalulana kiyasla da-
ha cabuk coziilecegini soyleyebiliriz.
Suyun ozgul tststmn yiiksek olmasimn etkisi, gollerin bulunduklan bolgelerin
iklimleri tizerindeld etkilerinde de goriilebilir. Goller, yazm daha uzun siirede isi-
mrlar, lu§in da daha uzun stirede sogurlar. Bu nedenle, gol luyisinda ya§ayan halk
gollerden uzak ya§ayanlara luyasla yazi daha serin, lu§i daha ihman gecirirler.
• 7-3 Tepkime Isisi ye Kalorimetri •
Kesim 7-1 de molekiillerin geli§igtizel hareketlerine bagh olan tsil enerji terimiy-
le tani§mi§tik. Sistemin is enerjisiyle ili§kili olan diger bir enerji tiirii de kimyasal

• rUnebilecegini de umabiliriz. Tepkime isisi, q„p, sabit stcaklikta yiiniyen bir kim-
(a)
• de cevreye 1st veren bir tepkimeye ekzotermik tepkime denir. Ekzotermik bir tep-
(b)
• 5EKIL 7-4
Ekzotermik ye endotermik tep-
kimeler
(a) Ekzotermik tepkime. Son-
memis kirec ile suyun tepkime-
• sidir:
CaO(k) H20(s) —+
Ca(OH)2(k)
Tepkenler oda sicakhgmda ka-
nstrihrsa, kansimm sicakhgi
40,5 °C yiikselir.
(b) Endotermik tepkime.
Ba(OH)2 8 H20(k) ye NH4C!(k)
katilari oda sicakhgmda kansti-
nhr ye sicakhk 5,8 °C'a
•
Ba(OH)2 8 H2000
+ 2 NH4C1(k)
BaC12 2 H20(k) + 2 NH3(aq)
+ 8 H20(s)
7 -3 Tepkime Istst ye Kalorimetri 227
enerjidir. Bu enerji tarn kimyasal baglar ye molekiiller arasi celcimlerle ilgilidir.
Eger bir kimyasal tepkimeyi bazi kimyasal baglann ktnldlgl ye bazi kimyasal bag-
lann da olu§tugu bir olay olarak dii§iiniirsek, kimyasal tepkime sonucunda sistemin
enerjisinin degi§ecegini bekleyebiliriz. Aynca, bu enerji degi§iminin 'Si §eklinde go-
•
yasal tepkimede sistem ile cevresi arasmda ahmp verilen 1st miktandtr. Sistemler-
de en yaygin olarak izlenen tepkimeler yanma tepkimeleridir. Bu tiir yanma tepki-
mesi ile aciga cikan isiya "yanma isist" denilir.
Bir tepkime yalltdmg bir sistemde gercekle§irse, yani cevresi ile madde ye ener-
ji ali§veri§inde bulunmazsa, sistemin 'sisal enerjisinde degi§me meydana gelir,
artar ya da azahr. Simdi, bu yahtllmt sistemin cevresi ile etkile§imde bu-
lunmasina izin verildigini dii§iinelim. Tepkimenin Isis', sistemin ba§langictalci ba-
silic ye sicakligina donebilmesi icin cevresi ile ahp vermesi gereken 1st miktart ola-
caktir. Aslinda sistemi fiziksel olarak ilk durumuna getiremeyiz. Ancak sistemi ilk
durumuna dondiirebilecek 1st miktanni hesaplayabiliriz. Bunu, bir termometreyi
sisteme daldtrarak ye tepkime tarafindan meydana getirilen sicaklik degi§imlerini
kaydederek yapabiliriz.
bir sistemde sicaldik arti§ma neden olan ya da yalitilmanu§ bir sistem-
•
kimede, tepkime tsis1 negatif (qtep < 0) bir biiyiikliiktiir. Yahtllmts bir sistemde
sicakligin azalmasma neden olan ya da yahttlmamis bir sistemde cevreden 1st alan
bir tepkimeye de endotermik tepkime denir. Bu durumda tepkime istsi pozitif
(qtep > 0) bir buyi.ikluktiir. Sekil 7-4 de ekzotermik ye endotennik tepkimeler
terilmektedir.
Tepkime 'Wan, isi miktarlanni olcineye yarayan bir diizenek olan kalorimet-
re ile deneysel olarak tayin edilebilirler. Bu kesimde, her ikisi de yaladmg sistem
olan iki tip kalorimetreyi inceleyecegiz.
Kalorimetre Bombast
Sekil 7-5 de verilen kalorimetre ce§idine kalorimetre bombasi denir ye yanma
tepkimelerinde aciga cikan 'sly" olcmede kullanihr. Kalorimetrenin gift cidarh ce-
keti icinde bulunanlar sistemi meydana getirirler. Bunlar bombamn kendisi, su, ter- •
Termometre
Elektrik
isitma Kan§tinct
teli
7-5
Kalorimetre bombasi cliizene§i
Bombanm alt kismmda bulunan ornege bir de-
mir tel dalchrthr. Bomba dfizenegi ytiksek ba-
smch 02(g) ile doldurulur ye. suya daldirihr.
Baslangic sicakhgl Ornek, elektrik akt
imyla isthlarak ateslenir. Yanmadan sonra kalo-
rimetre diizeneginin stcakhgt yeniden
Kalorimetrede tepkime karismumn hacmi sa-
•
bit oldugundan, tepkime sabit hacienda gercek-
lesti denilir. Bu durumun onemini sayfa 235 de
ele alacagiz.
 228 Bolin 7 Termokimya
• UNUTMAYINIZ ►
Tepkime kanprmnin sicakhgi
genellikle tepkime strasuida de-
gi§ir. Bu nedenle karipmin si-
cak11g1 (gergekte veya hipotetik
olarak) cevre ile olan isi degi§i-
mi hesaplanirken ba§langictaki
sicakliga getirilmelidir.
•
• qtep = —gkal = —16,7 kJ
• ? kcal =
mometre, kan§hrici ye digerleridir. Sistem cevresiden yahrilmi rir. Yanma tepid-
mesi gergekle§tiginde, kimyasal enerji is! enerjisine donti§tir ye sistemin sicakhgi
artar. Tepkime isisi, (Lep , daha once de belirtildigi gibi, sistemin ba§langic sicalch-
gina ve basincina donebilmesi icin cevresine vermesi gereken isi miktandir. Bu
miktan, tepkimenin gercekle§mesi sonucu ortaya vkarak kalorimetrenin •
arttiran isisal enerjinin (qkai) negatif i§aretlisidir.
qtep = —qkai (burada, akal = bomba
a +a su • • • ) (7.9)
Kalorimetreyi her defasinda ayru §ekilde kurarsak (aym miktar su v.b. kullana-
rak), kalorimetrenin 1st kapasitesini bulabiliriz. Bu deger, kalorimetre dfizenegi-
nin sicakligun 1 ° C yiikseltmek igin gerekli isi miktandir. Bu 1st kapasitesi, gozle-
nen sicalchk degi§imi ile carpilffsa, qkai elde edilir.
qkal = kalorimetrenin isi kapasitesi X AT (7.10)
qkai yardimiyla qtep in nasal hesaplanacagi Ornek 7-3 de verilmektedir.
ORNEK 7-3 •
Tepkime Iststntn Kalorimetre Bombastyla Belirlenmesi. 1,010 g sakkarozun C12H22 011,
yakilmast kalorimetrenin sicakligim 24,92 °C dan 28,33 °C a ytikseltmektedir. Kalori-
metrenin ist kapasitesi 4,90 kJ/°C olduguna g6re (a) sakkarozun yanma isisi kJ/mol
Ci2H220 11cinsinden ne kadarthr? (b) Bir gay ka§igi (yaldapk 4,8 g) §ekerin "yalmzca 19
kalori igerdigini" dogrulaymiz.
cozum
(a) Once E§itlik (7.10) u kullanarak qkai degerini hesaplaymiz.
qkal = 4,90 kJ/°C X (28,33 — 24,92)°C = (4,90 X 3,41) kJ = 16,7 kJ
Simdi (7.9) e§itligini animsayimz
Bu deger 1,010 g lilt ornegin yanma
Bir gram C12H2201 1 bile§igine kar§ilik gelen deger: •
_ —16,7 kJ
= —16,5 kJ/g C12H22 011
qtep i 3O10 g C12H22011
Bir mol C 12H22011 ba§ma kar§ilik gelen deger:
—16,5 kJ 342,3 g C12H22 011
qtep „ X
— g L.121- 1 220 11 1 mol C12H22 011
= —5,65 X 103 kJ/mol C12H22 0 11
(b) (a) da bir gram §eker icin bulunan yanma lsisuu ye kJ degerini kkal dege-
rine ceyiren faktorti kullaniniz (1 kal = 4,184 J oldugundan,
lkkal = 4,184 kJ dur).
4,8 g C12H22011 X kJ X —16,51 kcal —19 kcal
gay kapgi g C12H22011 4,184 Id cay ka§igt •
1 besin Kalorisi (1 Kalori) tam 1000 kal, yani 1 kkal dir. Oyleyse, 19 kkal = 19 Kalo-
ridir. Boylece bir gay kapgi §ekerde 19 Kalori bulundugu kanitlanmq olmaktadir.
 7-3 Tepkime Istst ye Kalorimetri 229

Ahstirma A: Vanilin, vanilyanm dogal yaps ta§ichr ye yapay vanilya tads vermek
icin kullanihr 1,013 g hk vanilinin, C8H803 , Ornek 7-3 deki gibi bir kalorimetrede ya-
kilmasi, sicalchgm 24,89 °C dan 30,09 °C yiikselmesine neden olur Vanilinin bir molt'
C8H803 icin yanma isismi kilojoule olarak bulunuz.
•
• Ahsturma B: Benzoik asidin yanma isisi -26,42 kJ/g chr. 1,176 g benzoik alit
► Kalorimetrenin isi kapasitesi (Heil-1502) ornegi yandiginda, sicakhk 4,96°C yiikseldigine gore, yanma dfizeneginin
denel olarak belirlenmelidir. (kalorimetre) isi kapasitesini bulunuz?

"Kahve Fincam" Kalorimetresi

Genel kimya laboratuvarlannda kalorimetre bombast yerine ekil 7-6 da &filen
basit bir kalorimetre kullanilabilir. Genellikle sulu cozeltiler halinde olan tepken-
ler poliiiretan kopiikten yapilim§ bir kap icinde kan§tinlir ye sicaldik degi§imi 01-
Oath. Poliiiretan kopiik iyi bir isi yalitkani oldugu icin, kap ile cevresindeki hava
arasmda cok az isi ali§veri§i vardir. Bu yiizden fincan ve icerigini, yaltttlmq bir
sistem olarak dii§iinmek
Tepkime isisim, kalorimetre bombasinda oldugu gibi, kalorimetreyi ilk sicaklik
ve basmana getirebilmek icin cevre ile ahmp verilecek isi miktan biciminde •
Fakat yeniden belirtmeliyiz ki, fiziksel olarak kalorimetreyi ilk kowl-
• lara clondiiremeyiz. Tepkime isismi, yalnizca, kalorimetredeki sicalchk degi§imini
saglayan isi miktarmin negatif i§aretlisi olarak alir ye (7.9) e§itligini kullanabiliriz:
qt,p = —
Ornek 7-4 to hesaplamayi basitle§tirmek kin bazi kabuller yapilmistir. Daha du-
yarli olcihnlerde bu kabullere gerek yoktur (Ali§tirma 45).
A sEKiL 7-6
"Kahve fincani" kalorimetresi.
Tepkime kansnm is kaptadir. ORNEK 7-4
Di§ kap havadan yalitima yar-
dimci olur. Kap, iizerinde tepki-
Tepkime Istszmn Kalorimetre Verilerine Gore Belirlenmesi. Kuvvetli bir aside kuvvet-
me kan§muna daldinlan bir ter-
mometre ye kan§tinci bulunan li bir bazin nottirlesmesi, 11+(aq) ile OH- (aq) iyonlanmn su vermek tizere olu§turdugu
lastik bir tipa ile kapatilm§tu-. bir tepkimedir.
Kalorimetredeki tepkime sa- 11+(aq) OH-(aq) —+ H20(s)
bit atmosfer bastncutzla gercek-
lesir. Sabit basing ye sabit ha- Her ikisi de 21,1 °C da olan 100,0 mL 1,00 M HC1(aq) ve 100,0 mL 1,00 M •
cimda gerceklesen tepkimeler NaOH(aq) cozeltisi politiretan koptikten yapilmi§ bir kalorimetre kabma konuyor. Tep-
• arasindaki farki Kesim 7-6 da ele kime sonunda sicakligin 27,8 °C a ytikseldigi gortiltiyor. Olusan 1 mol H 2O basma tep-
alacagiz. kime isisi nedir? Tepkime ekzotermik mi, yoksa endotermik midir?
Kalorimetrenin yalitilnus ye isiyi soguracak suyun 200,0 mL oldugunu kabul ediniz.
Bu kabul, tepkimede olusan 0,10 mol NaCl(aq) ye 0,10 mol suyun ihmal edilmesi de-
mektir. Aynca, olu§an NaCl(aq) un yogunlugu 1,00 g/mL, ozgul nisi 4,18 J g -1 °C-1 de-
gildir. Koptikten yapilmi§ kabin da kfictik bir isi kapasitesi vardir. iste bfittin bunlar ih-
mal edihni§ olmaktadir.
cozum
Tepkime bir nottidesme oldugundan, tepkime isismi goo, ile gosterelim. (7.9) esitligine
g6re, anot, = olacaktir. Yukandaki kabuller gozontine alinchgmda,
g 4 18 J
qkaion = 200,0 mL X LW X ' X (27,8 — 21,1) °C = 5,6 X 103 J
mL g °C
%ono. = = —5,6 X 103 J = —5,6 kJ •
• 100,0 mL 1,00 M HC1 it inde H+ miktan
1 00 mol HC1 1 mol H+
? mol H+ = 0,1000 L X ' x = 0 100 mol H+
1L 1 mol HC1 '
 230 Bolijm 7 Termokimya

Benzer §ekilde, 100,0 mL 1,00 M NaOH icinde 0,100 mol 01-1— vardir. Buna gore, 1-1+
— iyonlannin birle§mesinden 0,100 mol H2O meydana gelir. (Bunlar stokiyomet- ye01
rik karipm olu§tururlar. Hic birisi artmaz.)
• Olu§an bir mol su ba§ma

Rnotr
—5,6 k.T
= 0,100 mol H2O
_
-56 kJ/mol H2O •
bulunur. gnat, negatif oldugundan, tepkime ekzotermiktir.
Alultirma A: 22,4 °C da 100,0 mL, 1,00 M AgNO 3(aq) ye 100,0 mL,
1,00 M NaCl(aq), bir kalorimetrede kamtmlarak tepkime gercekle§tiriliyor. Sicakligin
30,2 °C ye ytiksekligi gozleniyor. Her bir mol AgCl(k) tin degerini gagidaki tepki-
meye gore bulunuz.
Ag+(aq) Cr(aq) —+ AgCl(k)
Aliftirma B: 24,52 °C da 100,0 mL 1,020 M HCl ile 50,0 int, 1,988 M NaOH bir ka-
lorimetre kabmda kan§tmhyor. Kammun son sicakhgi ne olur? Ornek 7-4 de verilen ay-
kabulleri yapiniz ye aym nottirle§me isismi kullammz.
(Ipucu: Tepkenler stokiyometrik oranda degildir. Hangi tepken smirlayicidir?)
•

7-4 I§
•
kadar kimyasal tepkimelerin isi degi§imleri ile yurudugunu gordiik. Bazt
tepkimelerde i§ ali§veri§i de olur, yani sistem cevresine i§ yapabilir veya tersi ger-
cekle§ir. Potasyum kloratin potasyum kloriir ye oksijen vermek iizere bozunma
tepkimesini ele alahm. Bozunmamn Sekil 7-7 de gorulen bir kapta gercekle§tigini
varsayahm Kabm duvarlan genle§en oksijene kar§i dayanilchdir, bununla beraber
kabm agzim kapatan piston itilebilir durumdadir. 02(g) nin bastnci atmosfer basin-
cmdan fazla oldugunda piston kalkar (yukselir) ye sistem cevreye i§ yapar. Piston
kaptan kaldinlsa bile genle§en 0 2(g) atmosferdeki gazlan cevreye ittigi icin yine
cevreye i§ yapihr. Gazlann genle§mesi veya siki§masi ile ilgili i§e basmc-hacim
i§i denilir.
Simdi de daha basit bir durumu ele alalim ye P-V i§inin nasil hesaplanacagini
gorelim.

$EKIL 7-7
• Kimyasal bir tepkimede (genies-
me) gosterilisi
Olu§an oksijen gam, agirligi (piston)
•
geri iter ye bu §ekilde cevreye is ya-
par.

•
UNUTMAYINIZ ►
Basing, birim alana uygulanan
kuvvettir (P = F/A). Yani ba-
sing ile alanm carpimi kuvveti
verir (F = P X A). A ile h in
carpimi hacimdeki
AV, ifade eder ye basinc-hacim
isinin "hacim" ktsnunt olusturur.
• terir. Gaz siki§tinldiginda AV negatifdir ye w pozitif i§aretlidir. Bu durum, siste-
• 8,3145 J
7-4 h 231
1,30 atm
2,40 atm
•
th
(a) (b)
A $EKIL 7-8 Basinc-hacim i§i
Gann uzerindeki dis basing ani olarak 1,30 atm e indirilirse, gaz pistonu bir h mesafesi
kadar iterek genlesir. Gann hacmindaki artis (AV), ye silindirin kesit alam (A) ile (h)
mesafesinin carpinuna esittir. •
Sekil 7-8a da serbestce hareket edebilen bir piston ta§iyan bir silindirde bulunan
bir miktar gaz goriilmektedir. Gaz 2,40 atm bir di§ basilic altinda ilk hacmindedir.
Di§ basinc 1,30 atm e dusuruldugunde gaz genle§ir ve pistonu yukan iter. Piston
bir h mesafesi kadar yukselir (Sekil 7-8b). Simdi basinf hacim icinin hesaplanma-
-
sinda basincin ye hacmm nasil kullamldtgmt gorelim.
Basinc-hacim i§inin basing kismi son di§ basinctir. Yani 1,30 atm. Bu di§ basing
gam is yapmak zorunda oldugu di§ basinctir. Simdi E§itlik (7.1) i kullanarak isi
hesaplayahm
is (w) = kuvvet (F) X uzakhk (h) = P X A X h
E§itlik 7.11 hacim basing i§ini ifade eden e§itliktir.
w = —Pd,, X AV (7.11)
Esitlik (7.11) de iki ozellige dikkat (1) eksi i§aretine (2) Pcii ifadesine. •
Gaz genle§tiginden AV pozitiftir. w negatif i§aretledir ye sistemin is yaptigim
me enerjinin girdigini ifade eder. Pd,i terimi, did basinci ifade eder, yani sistem gen-
le§meyi bu basinca kar§i yapar veya bu basing sistemi siki§tirmak icin uygulanan
basinctir. Bir cok durumda sistemin is basinci, di§ basinca e§ittir. Boyle durumlar-
da (7.11) e§itligindeki basing yerine sadece P yazariz.
Basing atmosfer cinsinden ye hacim litre olarak kullantltrsa, i§in birimi litre-at-
mosfer olur ye L atm olarak g8sterilir. SI birim sisteminde i§in birimi J diir. Bu iki
sins is birimi arasmdaki ili§ki gaz sabiti R den elde edilebilir.
8,3145 m3 Pa mo1-1 K-1 = 8,3145 m3 N m2 mo1-1 K-1 = 8,3145 kg m2 s-2 mo1-1
l K-1 = 0,082057 L atm mol-1 K-1 8,3145Jmor
ye •
= 101,33 J/L atm
0,082057 L atm
 232 Boliim 7 Termokimya

ORNEK 7-5

• Basing-Hacim 4inin Hesaplanmasi. Sekil 7-8 de gosterilen gazm, 298 K de 0,100 mol
He oldugunu kabul edelim. Sabit sicalchIcta bu gaz genle§tirildiginde jul olarak ne kadar
is yapihr?
UNUTMAYINIZ
Ideal gaz icin Boyle Yasasi: sa- cozum
bit sicalchkta sabit miktardaki bir Gazi ideal kabul edersek, ilk ye son hacmini bulmak icin yeterli veri verilmi§tir. Hacim-
gazm hacmi basmci ile tern oran- lan hesapladigimizda OV yi bulabiliriz. Basinc-hacim i§indeld di§ basing; son basing
talid r. yasaya gore olan 1,30 atm dir. Son olarak (-Pt,, X All) carp= L atm birimdedir ve i§i J olarak ifa-
de edebilmek icin bir faktorle
V°° = 1,02 L X 2,40 atm
1,30 atm
Vs. = 1,88 L nRT 0,100 mol X 0,0821 L atm mol-' IC' X 298 K
= no = 1,02 L
Vim` rilk 2,40 atm
yazabiliriz. ► nRT 0,100 mol X 0,0821 L atm mol -' K-I X 298 K
Vilk = 1$8 L
Pson 1,30 atm
AV = Vson - Vi, = 1,88 L - 1,02 L = 0,86 L
101 J
• to* se w = -Pd,, X AV = -1,30 atm X 0,86 L X
1 L atm
= 1,1 X 10 2 J

Oteleme w mn negatif i§aretli olmasi gazm cevreye is yaptigim gosterir.

Ali§tirma A: 23 °C daki 0,225 mol N2 gam, 0,750 atm hlc di§ basinca kar§i, sabit si-
calchIcta hacmi 1,50 L oluncaya kadar genle§tirildiginde yapilan is kac jul dur?

VL 318 (Ipucu: Bu bilginin ne kadan gereklidir?)

All§tirma B: ekil 7-8 deki gibi bir, silindirde 50,0 g N2 (g) 75,0 Lye silci§tinlnu§-
Donme
tr. 20,0 °C sabit sicikhkta 2,50 atm hlc bir di§ basing uygulanirsa yapilan is kac jul dur?

. A411 4.4‘th
Titre§im Basinc-hamm i§i, patlayicrlarm ye benzinin yanmasi sirasmda otomobil moto-
runda yapilan i§ tipidir. Kimyasal tepkimelerle ilgili is Kesim 7-6 da incelenecek-
8- tir.
+ 8+
s—
• 8 —

7-5 Termodinamigin Birinci Yasasi

Elektrostatik
(Molekuller arasi cekmeler)
A SEMI_ 7-9
Sistemin is enerjisine katkilar
Modeller su molekiillerini, oklar
hareketleri temsil etmektedir.
Molekiiller arasi cekimlerde S -
ve S+ i§aretleri yiilderin ayril-
masim ye pozitif yiik merkezle-
rinin olu§umunu gosterir. Bu
yiikler iyonik yilklerden daha
kiiciiktiir. Molekiiller arasi etki-
le§imler &Mum 13 de incelene-
• cektir.
Isi alinmasi ya da salmmasi ve bir i§ yaprImasi sistemin ve cevrenin enerjisinde •
degi§melere neden olur. Bir sistemin enerjisi demekle, is enerjisi kavranurn ye ic
enerjinin isr ye is ile ili§kisini belirtmek istiyoruz.
Ig enerji U, bir sistemin (kinetik ve potansiyel) enerjilerinin bir toplami olup,
molektillerin oteleme kinetik enerjilerini, molekiillerin donme ye titre§im enerjile-
rini, baglarda depo edilmi§ kimyasal enerjiyi, molekiiller arasi etkile§im enerjile-
rini ye atomlardaki elektronlara bagh enerjiyi icine altr. Ban is enerji tiirleri Sekil
7-9 da gosterilmi§tir. Ic enerji aym zamanda atomun cekirdegindeki protonlar ye
notronlar arasindaki etkile§imlerle ilgili enerjiyi (bu bile§en kimyasal tepkimeler-
le degi§memekle birlikte) icerir. Bir sistem enerjiyi yalniz is enerji olarak icerir, isr
veya is §eklinde icermez. Isi ve i§, sistemin cevresi ile enerji degi§imlerindeki bir
aractir. Isi ye is sadece sistemdeki bir degiAlik durumunda vardir. Isi (q), i§ (w)
ve is enerji degi§imi (AU) arasmdaki ili§ki, enerjinin korunumu yasasma uyar ye •
termodinamigin birinci yasasi olarak bilinir
 7-5 Termodinamigin Birinci Yasasi 233

AU = q + w (7.12)

cevresi ile ist ye i degi§imi yapamayan yahttlmi§ bir sistemi dikkate aldigimizda
AUyalMlims sistem = 0 dir. Buna gore,
•
yalthlmi§ bir sistemin enerjisi sabittir

diyebiliriz. Son ctimle termodinamigin birinci yasasimn diger bir ifadesidir.

E§itlik (7.12) kullanthrken a§agida belirtilen noktalar aktlda tutulmalidir.
• Sisteme giren enerji pozitif isaretlidir. Buna g6re, sistem 1st ahrsa q > 0, i§
sisteme yapthrsa w > 0 dir.
• Sistemden cikan enerji negatif ipretlidir. Yani, sistemden di§an verilen 1st,
q < 0, sistem cevreye is yaparsa w < 0 dlr.
• Genel olarak, sisteme giren ya da sistemden cikan (1st ya da is olarak) enerji,
sistemin is enerjisini degi§drir. Sistemden cikandan daha fazla enerji sisteme
girerse AUpozitifolur. Sisteme giren enerjiden daha fazla enerji sistemden ci-
karsa AU negatiftir. .
•
• Bu kavramlar Sekil 7-10 da ozetlenmi§, Ornek 7-6 da gosterilmi§tir.

evre
ORNEK 7-6

Termodinamigin Birinci Yasasina Gore AU, q ye w Arasindaki /14ki. Bir gaz

cevre
♦ EKIL 7-10
Termodinami§in birinci yasa-
sinda kullanilan isaretler
Oklar is' akumnm (--) ye i§in
• (—>) yontinii gostermektedir.
+ i§aret sisteme enerji girdigini,
— i§aret sistemden enerji ctkUgt-
nt belirtmektedir. Bu i§aretler
AU = q + w ifadesi ile uyum-
ludur.
(Sail 7-8) genle§irken 25 J luk bir tst almakta ye di§anya 243 J luk bir i§ yapmaktathr.
Gazdaki AU nedir?
cozum
Bu tur sorulann cozOmiinde anahtar, tst ye i§e dogru i§aretleri vermektir. Sisteme tst gir-
digi icin q nun i§areti pozitif, sistem is yaptigi, yani sistemden enerji ctkttgt icin w nun
i§areti negatiftir. q ye w yu dogru i§aretleri ile parantez icinde gostermek uygun olur. Son-
ra cebirsel i§lem yapihr.
•
AU = q + w = (+25 J) + (-243 J) = 25 J — 243 J = — 218 J
Alistrma A: Bir gum siki§trilmasi mrasmda sisteme 355 J liik is yapilmakta, ay-
m zamanda sistemden 185 J tst sahnmaktadir. Sistem icin AU nedir?
Alistnna B: Bir sistemin icenerjisi 125 J azahr ye aym zamanda sistem 54 J tst ahr-
sa , sistem is mi yapar, yoksa sisteme is mi yapihr? I§in miktan nedir?

Hal fonksiyonlan
Bir sistemi sicakhk, basinc ye icerdigi madde miktan ile tammlanz. Bu bilgiler sis-
temin halini belirtir. Sistemin belirli bir hali icin Belli bir degeri olan ozellige hal •
• fonksiyonu denir. Ornegin 20 °C (293,15 K) ye standart 1 atm basinctaki bir su
orneginin hali belirlidir. Bu haldeki suyun yogunlugu 0,99820 g/mL dir. Yogunlu-
 234 136lam 7 Termokimya

gun bu degerini tek deger olarak saptanz (hal fonksiyonu): fig su ornegi ele alahm;
birincisini yeralti suyunun damitilmasindan, ikincisini saf H 2(g) nin saf 02 (g) icin-
• de yanmasindan, iictincilsiinil de CuSO 4 • 5 H2O daki kristal suyunun uzalda§tinlip
yogunla§tinlmasmdan elde edilsin. Her iiciintin de yukanda belirttigimiz ko§ullar-
da yogunlugu 0,99820 g/mL dir. Yani hal fonksiyonu olan yogunluk sadece siste- •
min haline baglidir. 0 hale nasal ula§ildigma bagh degildir.
Bir sistemin is enerjisi bir hal fonksiyonudur. Bununla beraber, is enerjinin de-
gerini belirlemek icin basit bir olcme veya hesaplama yontemi yoktur. Yani bir sis-
tem icin U nun degerini suyun 20 °C da yogunlugu icin d = 0,99820 g/mL yaz-
digiiniz gibi yazamayiz. U nun gercek degerini bilmemize gerek de yoktur. 0 °C da
10,0 g buzu 50 °C sicaldiga kadar isittigimizi dii§iinelim. 0 °C buzun U l degerin-
de bir is enerji degeri vardir. 50 °C daki su U2 degerinde is enerjiye sahiptir. Bu iki
hal arasmdaki is enerji farki AU = U2 — U1 dir ye bir §ekilde hassas olarak 01-
Ic enerji degi§iminin degeri, cevreden sisteme verilen ye 1 halinden 2 ha-
line gecebilmesi icin aktanlmasi gereken isi miktandir. Bu durumu daha iyi goz-
leyebilmek icin, gagida diyagramla verilen §emayi dikkate alahm ve sistemin 1 ha-
• linden 2 haline gectigini ye tekrar 1 haline dondugunu varsayahm:

Hall (IJ I ) 6 "/ ).- Hal 2 (U2) —AU Hall (11 1 )

Hal 2

Hall:
AU =
U2 —
t Hal 2:
AU =
— U2

1,80 atm Hall

AUtoplam = U2 — Ul Ul — U2 = °

• U nun her bir hal icin tek bir degeri oldugundan, AU nun da tek bir degeri vardir
ye U2 — Ule e§ittir. Sistem 2 halinden 1 haline tekrar dondilgiinde is enerjideki de-
gi§im —AU = U1 — U2 dir. Toplam is enerji degi§imi •
AU + ( — AU) = (U2 — U1 ) (Ui — U2) = 0
dir. Bunun anlarm , is enerjinin ilk degeri olan U1 degerine geri donmesidir. Ic ener-
ji bir hal fonksiyonu oldugundan, U 1 e dontildtigiinde bu ilk degere
Degi§imin yonil tersine dondiigiinde AU nun da i§aretinin degi§figine dikkat edil-

♦ EKIL 7-11
$ekil 7-8 deki gazin genlesmesi
surasindaki ara basamak
Metin icinde belirtildigi gibi,
7-8 deki gazin genlesmesin-
• deki ara basamak, genlesme
yola bagh oldugunu gosterir.
melidir.
Yola Ba§hFonksiyonlar
Ic enerji ye is enerji degi§imlerinin aksine, isi (q) ye is (w) hal fonksiyonlan de-
gildirler. Bu fonksiyonlann degeri sistemdeki degi§iklik icin izlenen yola
Bunun neden boyle oldugunu Sekil 7-8 ve Ornek 7-5 de tanimlanan i§lemleri dik-
kate alarak gorebiliriz. 298 K ye 2,40 atm basincta 0,100 mol He u ele alahm
(hal 1) ve 1,30 atm bastnca kadar genle§tirelim (hal 2). Hal 1 den hal 2 ye geci§in
•
tek basamakta gercekle§tigini dii§iinelim. !kind durumda ayni genle§menin Sekil
7-11 de gosterildigi gibi bir ara basamak iizerinden gercekle§tirildigini kabul ede-
 7-6 Tepkime AU ye MI 235

lim. Yani once di§ basinci 2,40 atm den 1,80 atm dii§iirelim (bu durumda gamin hac-
mi 1,36 L dir), daha sonra ikinci basamak olarak basmci 1,30 atm e dii§iirerek hal
2 ye ula§alim.
Gann bir basamakta genle§mesinde gaz tarafmdan yapilan i§i Ornek 7-5 de he-
•
• saplanultik ye w = —1,1 X 102 J olarak bulmu§tuk. ild basamakta gercelde§tiri-
len ikinci yolda ki i§i, iki basamakta gercekle§en basinc-hacim genle§me i§i olarak
hesaplayalim
w = — 1,80 atm X (1,36 L — 1,02 L) — 1,30 atm X (1,88 L — 1,36 L)
= —0,61 L atm — 0,68 L atm
101 J
= —1,3 L atm X = —1,3 X 102 J
1 L atm

UNUTMAYINIZ ►
lid farkh genlqme i§leminde w
degi§irse, q da
ctinkii, q w toplami her iki
yol icinde aym degerdedir,
q w = AU degeri termodi-
•
namigin birinci yasasi geregince
belirli bir degerdir.
AU degeri, ister tek basamaldi, isterse iki basamaldi genle§mede, is enerji bir hal
fonksiyonu oldugu icin aym degerdedir. Bununla beraber, elde edilen sonuclardan
goriildiigii .gibi, iki basamakta gercekle§tifilen i§lemde biraz daha fazla is yapil-
maktadir. Oyleyse, i§ bir hal fonksiyonu degildir ye izlenen yola baghdtr. Daha
sonraki boliimde Bunn da bir hal fonksiyonu olmadigim gorecegiz. •
7-6 Tepkime Isilari : AU ye OH
Bir kimyasal tepkimede tepkenlerin sistemin ilk halini, iiriinlerin sistemin son ha-
lini gosterdigini dii§iinebiliriz.
tepkenler —+ urunler
(ilk hal) (son hal)
U,
AU = U, — (I;
Tepkimenin meydana gelmesi, is enerjide bir degi§meye neden olur: AU = U, —

dir. Termodinamigin birinci yasasma gore, bu degi§meyi AU = q w §eklin-

de de gosterebiliriz. Bu ifadedeki q, daha Once belirttigimiz tepkime isisi qtep dir.
AU = qtep + w
Bir kalorimetre bombasinda gercekle§tirilen bir yanma tepkimesini yeniden ele
alalim (Seidl 7-5). Tepkenler ye urunler bomba icinde oldugundan, tepkimenin sa-
• bit hacimda meydana geldigini soyleyebiliriz. Hamm sabit kaldigi icin bir i§ yapil-
maz, yani w = —PAV = 0 dtr. Bu durumda tepkime tstst q tep = qv alma ye ter-
modinamigin birinci yasasi uygulamrsa, AU = q v elde edilir.
AU = qtep + w = qtep + 0 = qtep = qv (7.13)
olur. Kalorimetre bombasmda olciilen tepkime isisi tepkimenin is enerjisindeki de-
gi§ime (AU) e§ittir.
Fakat genellikle kimyasal tepkimeleri kalorimetre bombasmda gercekle§tirme-
yiz. Ornegin, sakkarozun metabolizmasi insan vucudu ko§ullarinda olur. Metanin
(dogal gaz) ocakta yanmasi havaya aciktir. Bu durumda §oyle bir soru alda gelebi-
lir: Kalorimetre bombasinda olciilen tepkime Isis' ile tepkime ba§ka bir yolla ger-
cekle§tirildigi zamanki tepkime isisi nasal karpla§tirilir? Buradaki "ba§ka" bir yol-
dan amac beherlerde, erlenlerde ya da atmosfere acik ye sabit basincta ba§ka kap-
larda yapilan tepkimelerdir. Ornek 7-4 deki notiirle§me tepldmesi cogu kimyasal
•
•
tepkimenin gercekle§tirili§ine bir ornektir.
Sabit basincta gercekle§tirilen bir cok tepkimede, sistem genle§tilcce veya silu§-
tikca kiiciik bir miktar hacim-basinc i§i yapihr (Ornek 7-7 ye balcmiz). Bu durum-
larda tepkime isisi qp, qv den farkh bir degerdedir. lc enerji degi§iminin (AU) ba§-
 236 Boliim 7 Termokimya

Ilk hal Ilk hal

• $EKIL 7-12
Bir sistemde aym ic enerji de§isimine
neden olan iki farkli yol •
(a) yolunda; sistemin hacmi sabittir is =0 qv
c/F,
enerji ise doiin§mez (kalorimetre yakilan
bir benzin orneginde oldugu gibi) (b)yo-
lunda; sistem is yapar ye is enerjinin de-
gi§imin bir kismi is yapmak icin harcamr Uf Uf
Son hal Son hal
(otomobillerde yanan benzinin isi ye is AU = q v AU= qp + w
olu§turugu gibi).
(a) (b)

langic ye son haller arasmda belirli bir degeri oldugunu biliyoruz. Aynca AU = q v
oldugnabiyrz.Sel7-12dntmoiagbrcysmdn,ait
basinctaki bu aym tepkime icin AU = qp + w yazabilir. Bu buyukluk aym zaman-
da qv ye e§it oldugundan w = 0 olmadikca, q v ile qp birbirinden farkh olacaktir.
Bu tepkimenin qv ye qp si, AU degeri degi§medigi halde, farkh olabilir. Bu du-
• rum, U nun bir mol fonksiyonu oldugunu, ama q ye w nun hal fonksiyonlan olma-
&Marlin gosterir. Sabit basmctaki bir i§lemdeki isi alunuru gosteren ye q v ye qp ara-
smda bir iliskiyi belirten bir hal fonksiyonu kurabiliriz. Bunu yapmak icin, §u ba- •
gmlidan yola
qv = qr w
AU = qv ye w = —PAV yazalim ye dtizenleyelim
AU = q, — PAV
q, = AU + PAV
U, P ye V degi§kenleri birer hal fonksiyonudur. Oyleyse, AU + PAV ifadesi
de bir hal fonksiyonu olmandir. Bu hal fonksiyonu entalpi, H, olarak adlandinhr
ye hamm-basmc i§i ile is enerjinin toplanuna e§ittir: H = U PV. Bir i§lemde-
ki entalpi degi§imi, All, ni ilk ye son haller icin yazarak
• AH = — H = (Us + PV) +
AH = (U. — Ui) (PV •
AH = AU + APV

Eger i§lem sabit swank ye basincta gercekle§firilirse (P ilk = son ) ye i§, hacim-
basing i§i ile smut ise, entalpi degi§imi
AH = AU + PAV
ye bu ko§ullarda i§lemdeld isi alarm
AH = qp (7.14)
esitligi ile verilir.

• Kimyasal Tepkimede Entalpi (AH) ye lc Enerji (AU) De§isimleri

Sabit basinctaki tepkime isisi AH ye sabit hacimdaki tepkime isist, AU, arasmda-
,
•
ki iliskinin a§agidalci esitlikle verilebildigini belirtmi§tik.
AU = AH — PAV (7.15)
 7-6 Tepkime Isilari: AU ye All 237

Merak Ediyorsamz
Nicin AH terimini ortaya attik? Nicin yalnizca AU, q ye w ile •
yetinmetik?
• Bunu yalnizca kolaylik olsun diye yaptik. Giinliik yasanunizdan bir benzetme ile ise
baslayalim: Bir benzin istasyonundan benzin satin aldigimizi dusunelim. Pompanin tize-
rinde gOrillen benzin fiatina benzinin ciplak fiati ye vergiler dahildir. Muhasebeciler
icin bu aynntilar, yani nereye ne kadar vergi odendigi onemlidir. Oysa benzini satin
alan kimse icin her bir galonun kendisine maliyeti Onemlidir ye onu cebinden cikan pa-
ra ilgilendirir. Iste termokimyada da bizim baslica ugrasirmz tepkime isilandu, yoksa
basing-ha= isi degildir. Bir rook tepkime atmosfer basmanda gerceklestirildigi icin, de-
gime miktanni, olcebilecegimiz qp ye esit olan bir hal fonksiyonunu, yani entalpiyi
(H) kullanmamiz yeterli olacaktir.

Bu ifadedeki son terim, sabit di§ basing altinda sistemin hacrrundaki degi§imden ile-
ri gelen enerjiyi ifade eder. Hacim-basinc isinin onemini anlama bakimindan
•
kil 7-13 de verilen su tepkimeyi dikkate alahm.
e
2 CO(g) + 02(g) 2 CO2(g)

Sabit Isi
hacim qv

=0
•
CO ve 02 AU = qv CO2
(a)

► $EK1L 7 13
-

Bir tepkimenin sabit haamdaki ye sabit

basinctaki tepkime isilannm karsilashnlmasi:
2 CO(g) + 0 2(g) 2 CO2(g) Sabit
(a) Piston hareket ettirilemedigi icin sabit hacim- basing
da is yapilamiyor; qv = AU = —563,5 kJ
(b) Tepkime sabit basincta gerceklestirildiginde,
cevre sisteme is yapar ye sistem daha kucuk bir •
• hacme sikitirrlrr. Sabit hacimdaki tepkimeye go- AU = qp — PAV
re daha fazla isi aciga cikar;
qv = qP PAV
qp = AH = —566,0 kJ. (b)
 238 Holum 7 Termokimya

Bu tepkimenin lslsml sabit bastric ko§ullannda 289 K sabit sicalchkta olcersek,

—566,0 kJ enerji elde ediriz. Yani 566,0 kJ enerji sistemden
• AH = —566,0 kJ. Basing-ha= i§ini bulabilmek icin
PAV = P(V, — V,)
ile ba§lanz. ifadeyi bir ba§ka §ekilde yazabilmek icin ideal gaz denkleminden ya-
•
rarlanarak
PAV = RT(ns —
yazabiliriz. Burada n„ iiriinlerdeki gazm mol sayisi (2 mol CO 2 ), n1 ise tepkenler-
deki gazlarm mol sayisidir (2 mol CO + 1 mol 02 ). Boylece,
POV = 0,0083145 kJ mol-1 IC-1 X 298 K X [2 — (2 + 1)] mol = — 2,5 kJ.
lc enerji degi§imi
AU = AH — PAV
= —566,0 kJ — (-2,5 kJ)
• = —563,5 kJ
olur. Hesaplama PAV teriminin AH a luyasla oldukca kiiciik, AH ye AU deger-
lerinin hemen hemen e§it oldugunu g6stermektedir. Burada ilginc bir gercek de •
sistemin hacminin, cevre tarafmdan sisteme yaptigi is sonucu azalmasidir.
Simdi de sakkarozun yanmasim gozoniine alahm. Sabit sicalchkta, sakkarozun
yanma isrsi ister yanma sabit hacimda (qv ) isterse sabit basincta (qp) gercekle§-
,

tirilsin aym degerdedir. Burada sadece cevreyle tepkime arasmda bir isi aktanmi
olup, basmc-hacim i§i yoktur. Bunun sebebi, sistemin hacminin, gaz tarafmdan be-
lirlenmesidir. 12 mol CO2(g) gazi, 12 mol 02(g) ile ayru hacim i§gal .eder. Sakka-
rozun yanmasmda hacun degi§imi yoktur. Dolayisiyla qp = q v dir.Ornek 7-3 iin
sonucunu a§agidaki gibi verebiliriz.
C i2H220 11 (k) + 12 02(g) 12 CO2(g) + 11 H20(s) AH = —5,65 X 103 kJ(7.16)
Yani, 1 mol C 12H22011(k), 12 mol 02(g) ile tepkimeye girerek, 12 mol CO2(g) ye
• 11 mol H20(s) verir, 5,65 X 103 kJ 1st Nita cilcar:
Ozet olarak; pek cok tepkimede olciilen tepkime 1sisi AH dir. Ban tepkimeler-
de, ozellikle yanma tepkimelerinde, AU yu (yani, q v ) olceriz. (7.16) tepkimesin-
de AU = AH dir. Fakat bu her zaman dogru degildir. AU = AH degilse, AH
degerini, (7.15) ifadesinde belirttigimiz gibi, AU dan elde ederiz. Bu durumda bi-
le AH ile AU birbirine cok yalunchr. Bu kitapta, aksi soylenmedikce, biitiin tepki-
me istlarim OH degerleri olarak alacagiz.
Soru cozihnlerinde entalpi degi§imlerinin cevirme faktorleri olarak
Ornek 7-7 de goriilmektedir.

ORNEK 7-7

• 1 1st Miktart He llgili Stokiyometrik Hesaplamalar. 1,00 kg sakkarozun, C 12H22011 , tam

yanmasmdan actga cikacak 1st ne kadardir?
* Dogruyu soylemek gerekirse, AH in birimi, tepkimenin molij balma kilojul olarak verilir. "Bir mol
tepkimeden" amac, yazilan tepkimenin tepken ve iirOnler miktandir. Buna gore, (7.16) tepkimesinin
bir molli 1 mol Cl2H22011(k), 12 mol 02 (g), 12 mol CO2(g), 11 mol H20(s) icerir. Tepkimenin ental-
pi deg4imi —5,65 X 103 kJ olduguna gore, bu tepkimenin mol ba§ma entalpi degi§imi de bu deger-
dir. AH biriminde mol-1 terimi pek yazilmaz, fakat bazi durumlarda yazmak gerekebilir. ozellikle BO-
liim 20 ye 21 de boyle durumlarla karpla§acagiz.
 7-6 Tepkime Istlari: AU ye Ali 239

cortim
Once sakkarozu mol cinsinden ifade ediniz

? mol = 1,00 kg C 12H22011 X

1000 g C 12H22011
X
1 mol C 12 H22011 •
1 kg Ci2H22011 342,3 g C i2H22011
• = 2,92 mol C 12H22011
(7.5) e§itligi ile verilen bilgilere, yani 1 mol C12H22 0 11 in —5,65 X 103 kJ yanma isisi
vermesine gore bir cevirme faktorti bulunuz.
—5,65 X 103 kJ
? kJ = 2,92 mol C 12H22011 X = —1,65 X 104 kJ
1 mol C12H220 11

haretin negatif olmasi isinm aciga pktiatm belirtir.

Alivtirma A: 1,00 X 103 kJ lsl aciga clkmasl icin kiitlece ne kadar sakkaroz

[Ipucu: cevirme faktoru olarak (7.16) e§itliginin entalpi degi§imini kullamniz. Ancak,
burada ters cevirmelisinizi
Alitirma B: 0,1045 M HC1(aq) orneginin 25,0-mL si NaOH(aq) ile notiirle§tiri-
liyor. Ornek 7-4 iin sonucunu kullanarak, bu notrallemede aciga Akan isiyi bulunuz. •
•
Hal De§i§imlerinde Entalpi De§i0mi (AH)
Hava ile temasta bulunan bir sivida ytizeyde bulunan molektiller, kom§u
lerin cekim kuvvetlerini yenerek gaz veya buhar faza gecerler. Bu duruma, moult
buharlamast deriz. Swann sicakhgimn sabit kalabilmesi icin, cevreden isi alarak,
buharla§an molekfillerin gotardugu enerjiyi yerine koymasi gerekir. Belirli bir mik-
tar sivinin buharla§abilmesi icin gerekli isiya buharla§ma entalpisi (veya isisi) de-
nilir Genellikle bu belirli miktar bir mol dtir ye entalpi degeri de mol buharlafma
entalpisi diye adlandirihr. Ornegin,

H20 (s ) H2O ()
g OH = 44,0 kJ, 298 K

Bir katinin erimesi de sayfa 223 de ayni §ekildetammlanmi§ti. Bu durumdaki ener- •

ji gereksinimine de erime entalpisi (veya isisi) denilir. Bir mol buzun erimesi icin
• LH = 6,01 kJ, 273,15 K
H20(k) —> H20(s)
e§itliklerle ifade edilen verileri, diger verilerle birlikte Ornek 7-8 ye diger ali§tir-
malarda kullanabiliriz.

ORNEK 7-8

Hal DegiOmlerindeki Entalpi Degi#mi. 50,0 g suyun 10°C da srvl halden 25,0 °C da bu-
har haline gelmesi i§lemindeki entalpi degi§imini hesaplayiniz.
cozum •
Hesaplamayt yapabilmek icin anahtar; i§lemin iki basamakta cereyan ettigini farzet-
• mekdir. Birinci basamakta sivi 10 °C dan 25 °C da kadar isithr; ikinci basamakta 25
°C da tamamen buharla§tigi dii§iiniiliir. Toplam entalpi degi§imi bu iki basamaktaki
entalpi degi§itnlerinin toplamidir. Sabit basinctaki bir i§lemde OH = qp idi, o halde her
basamakta sogurulan isiyi hesaplamamiz gerekir.
 240 Boliim 7 Termokimya

Suyun 10,0 °C dan 25,0 °C a isitilmasi Gerekli isi miktanm, esitlik (75) i kullanarak
Ornek 7-1 de oldugu gibi buluruz.
• ?kJ = 50,0 g H20 X
4,18J 1 kJ
X(25,0 10,0)°C X
g H0 °C 1000 J —3,14 kJ
•
25,0 °C da suyun buharlasmasi Hesaplamanm bu lusnunda, su miktanm mol cinsin-
den ifade etmemiz gerekir, sonra da 25 °C daki mol buharlasma entalpisini kullarunz:
(44,0 kJ/mol)
1 mol H2O 44,0 kJ
50,0 g H2O X X = 122 kJ
18,02 g H2O 1 mol H2O
Toplam entalpi degi§imi
AH = 3,14 kJ -I- 122 kJ= 125 kJ
All§tirma A: Kenar uzunlugu 2,00 cm olan kiip seklinde bir buz orneginin — 10,0 °C
dan 23,2 °C getirihnesindeki entalpi degisimi nedir? Buzun yogunlugu; 0,917 g/cm3,15z-
giil nisi 2,01 J g-1 °C -1 ye erime entalpisi 6,01 kJ/mol dur.
Alorma B: 5,00. X 103 1d luk ist ile — 15,0 °C dan 25,0 °C da buhar olusturulabil-
• cek en fazla buz miktanm bulunuz?

111

Standart Haller ye Standart Entalpi Degi§imleri

Ilk hal (tepkenler) ve son hal (iihinier) kesin olarak belirli ise bir tepkimenin olcii-
len entalpi degi§imi belirli bir degerdedir. Tepkenler ve tirtinler icin bir standard hal
belirlersek, entalpi degi§imini de standard entalpi degi§imi olarak adlandinnz. Bu-
na tepkime standart entalpi deg4imi deriz ye AH° sembolii ile gosteririz.
Siva ya da kati bir maddenin standard hali, saf element ye bile§iklerde 1 bar
(105 Pa) basing ye caliplan sicakliktaki halidir. Gazlann standart hali ise, 1 bar ye
ilgilenilen sicakhktaki ideal gaz gibi davrandigi haldir. Sicakhk, standart hal tam-
nunda yer almasa bile AH° degerini veren cizelgelerde belirtilmelidir. cunku AH°
sicakhga baghdu. Bu kitapta verilen degerler, aksi belirtilmedikce, 298,15 K (25°C)
• to olculen degerler olarak verilecektir.
Bu boltimun geri kalan kisnunda standard entalpi degi§imlerini kullanacagiz.
Standart olmayan ko§ullan ise Boltim 20 de inceleyecegiz. •
Entalpi Diyagramlan
E§itlik (7.16) da AH in i§aretinin negatif olmasi, urunlerin entalpisinin tepkenle-
nin entalpisinden kucuk oldugunu belirtir. Entalpideki bu azalma cevreye isi veril-
mesinden ileri gelir. Tepkime ekzotermiktir A§agidalci tepkimede ise iihinlerin en-
talpisi tepkenlerin entalpisinden daha buyiiktur , yani AH pozitiftir. Bu entalpi ar-
tipm saglamak icin tepkime
N2(g) + 02(g) 2 NO(g) AH = +180,50 kJ (7.17)
cevresinden isi aim Tepkime endotermiktir. Bir i§lemde meydana gelen entalpi de-
gi§imlerinin diyagram §eklinde gosterilini§ bicimine entalpi diyagrami adi yen-
•
*Uluslararasi Kimya ye Uygulamah Kimya Birligi (IUPAC) standart basincin 1 atm den 1 bar'a de- •
gi§tirilmesini 20 yll kadar once onerm4tir. Bununla beraber, bazi veri cizelgeleri hala 1 atm basilica
gore verilmektedir. Neyse ki, bu lid standart arasmdalci verilerin farld cok hictiktiir ye ihmal edilebi-
lir.
 7-7 OH in Dolayli Yoldan Belirlenmesi: Hess Yasasi 241

Orlinler Ortinler
Merak Ediyorsamz
t AH° neden sicakh§a ba§kthr?
•
• 3 AH > 0 3
o.
AH < 0
Iki farkli sicakliktaki AH° degerleri arasmdaki fark, tepkenlerin ye iiriinlerin sabit
Lf1
bir sicaklik degerlerinden diger sicakhga getirildiklerinde ne kadar isi degi§i-
mi olduguna baglidir. Bu is' miktari Esitlik 7.5 kullantlarak hesaplanabilir. qp = 1st
kapasitesi X sicaklik farki = Cp X T. Bu tur bir ifadeyi her bir tepken ye tirtin
Tepkenler Tepkenler yazabiliriz ye iki farkli sicakliktaki AH° degerleri arasmdaki farkt bulmada kul-
lanabiliriz. Genellikle, sicakhklar arasindaki fark az ise AH° degerleri arasindaki
Endotermik Ekzotermik fark ihmal edilebilir biiyiikluktedir. Bununla beraber, ytiksek sicakliklarda durum
tepkenler tepkenler boyle degildir.
♦ SEKIL 7 14 -

Entalpi diyagramlari
Yatay cizgiler entalpinin kesin
degerlerini ifade eder. Yatay
cizgi yiiksek oldukca H 1n dege-
ri bilytik demektir. Dikey cizgi-
ler entalpi degisimlerini gosterir
• (OH). Okun yontintin yukart ()i-
mam entalpinin arttigint isaret
eder (endotermik tepkimeler),
okun yontiniin a§agi olmast en-
talpinin azaldigint i§aret eder
(ekzotermik tepkimeler)
lir. Sekil 7-14, ekzotermik ye endotermik tepkimelerin diyagramlanntn nastl
terilebilecegini belirtmektedir.
77
- OH in Dolayli Yoldan Belirlenmesi: •
Hess Yasasi
Entalpi kavrammin cok yararh ()imam= nedenlerinden bin, az sayida Olctimler
yapilarak cok sayida tepkime isisnun hesaplanabilmesidir. Bunu yaparken, ental-
pi degi§iminin (OH) a§agidaki ozelliklerinden yararlanthr.
1. OH Bir Kapasite ozelligidir. NO(g) gamin olu§masmdaki entalpi degi§imi-
ni gozontine alma.
N2(g) + O2(g) 2 NO(g) OH = 180,50 kJ

Bir mol NO(g) ba§ma entalpi degi§imini belirtmek icin bildinIatsayilar ye OH

degeri ikiye bolUniir.
1 1
► Daha onceleri kesirli katsayt- 2(g) + – 2(g) — NO(g) A H = X 180,50 = 90,25 kJ
2N 20
lardan kacinmamiza kar§m, bu-
rada, NO (g) nun katsayisint 1
yapmak amactyla, kesirli sayila-
Entalpi degiOmi sistemdeki madde miktan ile dogru orantdichr. •
ra dokunmuyoruz. 2. Tepkime Tersine Dondfigunde OH in hared Degi§ir. ekil 7-9 daki daga
• tirmanma benze§mesinde oldugu gibi, i§lem tersine dondtinildtighnde, OH gi-
bi bir hal fonksiyonunun i§areti tersine doner (—OH). Buna gore, bir mol NO(g)
bozunmasi
1 1
NO(g) – N2(g) + – O2(g) A II' – –90.25 kJ
2 2

3. Hess'in Tepkime Isdanmn Toplanabilirligi Yasasi. NO 2(g) nin N2(g) ye

02 (g) dan olu§masmdaki entalpi degi§imini bulabilmek icin,
– N2(g) + 02(g) —> NO2(g) A /I
2

tepkimenin iki basamak iizerinden yhrildtigtinti dii§iinebiliriz: Once NO (g) ye

sonra NO2 (g) olu§tugunu yarsayahm. Bunlann olu§ma e§itliklerini toplarsak, •
• istenen esitligi elde ederiz. Aynca, net tepkimenin entalpi degi§imini bulmak
icin, bu basamaklann entalpi degi§imlerini de toplanz.
 242 BEIltim 7 Termokimya

NO(g) + 202 (g) 1 1

2(g) + 2 02(g) —> _NO(g)" OH = +9025 kJ
2N
• AH° = —57,07 kJ 1
NO(g)- + — 02(g) --> NO2(g) OH = —57,07 Id
2
AH° = +90,25 kJ
1
•
2N
2(g) + 02(g) NO2(g) AH = +33,18 kJ
NO2 (g)
iki e§itlik toplanirken, net e§itlig'in her iki yanmda gortilen NO(g) in birbirini
AH° = +33,18 kJ gotiirdiignne dikkat ediniz. Yaptiginuz i§lemin entalpi diyagrami ile gosterili-
§i elcitl 7-15 de verilmektedir. Hess yasasmm ifadesi §oyledir:
I2 N2 (g) + 0 2 (g)
• EIC11. 7 15
- Bir i§lem basamaklar ya da kademeler §eklinde ytiniyorsa (dti§tinsel basamak ya da ka-
Hess Yasasmi G6steren Bir En- demeler bile olsa), toplam (net) i§lemin entalpi degisimi, tek tek basamaklann ya da ka-
talpi Diyagrami demelerin entalpi degi§imleri toplamma e§ittir.
1
N2(g) + 02(g) —4 NO2(g)
tepkimesi; ister tepkime tek ba-
Hess yasasi, entalpinin bir hal fonksiyonu olmasmin bir sonucudur. Ilk halden son
• samakta (mavi ok), ister iki ba- hale gidi§te yola bagh olmaksizin OH (veya standart ko§ullarda ise AH°) aym de-
samakta ok) gercekle§- gere sahiptir.
sin, entalpi degi§imi A§agidaki tepkimenin entalpi degi§imini bulmaya cali§ahm.
AH° = 33,18 kJ diir. 3 C(grafit) + 4 H2(g) C3H8(g) ATP = ? (7.18)
Nast' bir yol izleyecegiz? Grafit ile hidrojeni tepkimeye sokmak istersek, tepkime
cok az olur ve tamamlanmaz. Dahasi, iiriin yalnizca propan ile smut kalmaz, ba§-
ka &tinier de olu§abilir. Bu nedenle (7.18) tepkimesinin AH° degerini dogrudan
olcemeyiz. Oyleyse, tepkimenin AH° degerini, deneysel olarak olculmus ba§ka
AH° degerlerinden hesaplayarak, yani dolaylt yoldan bulmahytz. I§te bu durum-
da Hess yasasi imdadmuza yeti§ir. Bu yasa dogrudan dogruya olcemedigimiz LH
degerlerini hesaplamamiza yardimci olur. (7.18) tepkimesi icin AH° degerinin,
a§agidaki veriler yardmuyla nasil hesaplanacagi Ornek 7-9 da gostefilmektedir.
UNUTMAYINIZ ►
AH° bir kapasite
Allyanma C3H8(g) = —2219,9 kJ/mol C3H8(g)
:

Kimyasal bir tepkimede stokiyo- C(grafit) = —393,5 kJ/mol C (grafit)

metrik katsayilar tepkimedeki H2(g) = —285,8 kJ/mol H2(g)
• miktarlan belirtir ve AH° in bi-
rimi kJ dur. AH° bir tepkime
icin verilmemi§se, o zaman han-
gi miktar icin oldugu belirtilme-
ORNEK 7-9 •
lidir. Ornegin C3H8(g) to bir mo-
Hess Yasasintn Uygulamast. (7.18) tepkimesinin AH° degerini, yukanda verilen yan-
lt! icin ifadesi
AH° = —2219,9 kJ/mol ma isilan yarchmiyla bulunuz: 3C(grafit) + 4 H 2(g) —4 C3H8(g) AH° = ?
C3H8(g) olarak verilir. cozum
Hess yasasi yardimiyla entalpi degisimini bulmak icin, uygun kimyasal tepkimeleri bir-
le§tinneliyiz. Burada en iyi yol, verilen yanma tepkimelerinin e§itliklerini bir mol tep-
kenler icin yazmaktir.
(a) C3H8(g) + 5 02(g) —> 3 CO2(g) + 4 H20(s) iH° = —2219,9 Id
(b) C(grafit) + 02(g) —4 CO2(g) AH° = —393,5 kJ
1
• (c) H2(g) 02(g) H20(s) AH° = —285,8 kJ

Tepkime (7.18) de amac C 3H8(g) elde etmek oldugundan, ikinci adim C3H8(g) olu§- •
turan bir tepkime bulmaktir. Bu da (a) tepkimesinin tersidir.

• icin, (b) e1itligini 3, (c) e§itligini 4 ile carpahm
• AIOrma A: Propilen'in, C3H6(g), yanma isisi —2058 kJ/mol C 3H6(g) dir. Bu ye
• (OH) belirli degerlere sahiptir. Bizim ilgi alammiz bu degi§imdir. Ancak, diger
UNUTMAYINIZ ►
"Standart olu§um entalpisi" ifa-
desi ile gercekte standart entalpi
de§ifuntm belirtmek isteriz.
78
- Standart Oluqma Entalpileri 243
—(a): 3 CO2(g) + 4 H20(s) C3H8(g) + 5 02(g) AH° = —(-2219,9) kJ
= +2219,9 kJ
Simdi, (a) da gerekli olan CO 2(g) in grafitin yanmasindan, H20(s) nun H2(g) nm yamna-
smdan olupgunu varsayalmi CO2(g) ye H2O (s) bilesiklerini uygun sayida elde etmek
•
3 X (b): 3 C (grafit) + 3 02(g) 3 CO2(g) MI = 3 + (-393,5 kJ)
= —11811d
4 X (c): 4H2(g) + 2 02(g) —> 4 H20(s) Ml = 4 X (-285,8 1d)
= —1143 kJ
Burada net degi§me, 3 mol C (grafit) ye 4 mol H2(g) harcanmasi ve 1 mol C3H8(g)
olu§masidir. Bu da (7.18) e§itligidir. s4imdi degi§firdighniz bu tic e§itligi toplayahm.
—(a): 3 (g) + 4-H10-(s) —> C3H8(g) + 5-0 -i(g) AM' = +2219,9 kJ
3 X (b): 3 C(grafit) + 3-0i(g) 3-C-0i(g) = -1181U
4 X (c): 4 H2(g) 2-ai(g) --+ = —1143 kJ
3(C grafit) + 4 H2(g) —+ C3H8(g) AH° = —104 kJ
•
yukandaki degerlerden yararlanarak, propilenin propana hidrojenlenme tepkimesinin
AH° degerini bulunuz.
CH3CH=CH2(g) H2(g) CH3CH2CH3(g) AH° ?
A4tirma B: Ah§tirma A daki verileri ve apgida verilen tepkimeyi kullanarak, 1 mol
1-propanol'un, CH3CHOHCH3(s), yamnasmdaki standard yamna entalpisini bulunuz.
CH3CH-----CH2(g) + H20(s) CH3CHOHCH3(s) 6,1-1° = —52,3 kJ
7-8 Standart Olu§um Entalpisi
Nasil is enerjinin (U) mutlak degeri olciilemerse, entalpinin (H) de mutlak degeri
olciilemez. Entalpi is enerjiye bagunh bir ozelliktir. Gercekte entalpinin mutlak de- •
gerine ihtiyacirmz da yoktur. ciinkii entalpi bir hal fonksiyonudur ve entalpi
biittin ozelliklerde oldugu gibi, bunda da bir "sifir noktasi" belirlememiz yararh olur.
Bir harita yapma benze§mesini gozoniine alalun. Burada dagm yiikseldigi nedir?
Dagm yiiksekliginden amacimiz yerin merkezi ile dagm tepesi arasmdaki yiiksek-
ligi mi kastederiz, yoksa dagm tepesi ile okyanusun en derin noktasi arasim nut be-
lirtmek isteriz? Bunlann ikisi de degil. Kastettigimiz yilkseklik deniz yiizeyi ile
dagm tepesi arasmdaki yiikseldiktir Yani, deniz seviyesinin yiiksekligini keyfi ola-
rak "sifir noktasi" alma ye yer yilziindeki diger noktalann yiiksekligini bu miff
noktasma gore tarumlanz. Ornegin, Everest tepesinin yiiksekligi +8848 m, Kalifor-
niya'daki Olihn Vadisi'nin yiiksekligi -86 m dir.
Benzer bir kabulii entalpi icin de yapanz. Elementlerin entalpilerini keyfi olarak
"sifir" kabul eder ye bu sifir noktasma gore bile§ilderin olu§um entalpilerini belir-
tiriz. Bir maddenin standart olu§um entalpisi, (AH1) standart halde bir mol mad-
denin, standart haldeki elementlerinin referans §ekillerinden olumasi sffasmdaki
entalpi degi§imidir. Bir kac durum hang elementlerin referans §ekilleri; verilen bir
sicalchIcta 1 bar basincta en kararh §ekilleridir. daki iistteki (°) i§areti ental-
 244 Bolum 7 Termokimya

pi degi§iminin standart entalpi degi§imi oldugunu, alttaki (ol) ise maddenin ele-
mentlerinden olu§um tepkimesini belirtir.
• Saf elementlerin referans hallerinde standart olusum entalpileri 0 dir.

Bu kitapta ce§itli elementlerin en kararh halleri, termokimyasal verilerin liste-

♦ Karbonun iki farkh fiziksel
elmas ye grafit (kursun
kalemlerde kullanthr).
• nii§iir.
•
lendigi 298 K sicakliginda verilmi§tir.
Na(k) H2(g) N2(g) 02(g) C(grafit) Br2(s)
Karbonun durumu ilginctir. Karbon grafit §eklinden ba§ka elmas §eklinde de
bulunur Ikisinin arasinda entalpi farki vardir ye her ikisi icin de Alg i = 0 kabul
edemeyiz.
C(grafit) C(elmas) AI-1° = 1,9 kJ
Referans yam olarak daha kararh yapiyi, yani daha dii§iik entalpili yapiyi seceriz.
Buna gore, Algi (grafit) = 0 ye Algi (elmas) = 1,9 kJ/mol dur. Bromun da 298
K de hem sivi hem de gaz §ekli bulunur. Bununla beraber Br 2(s) §ekli en kararh §ek-
lidir. Eger 298 K ye 1 bar basincta Br2 (g) elde edilirse, hemen Br 2(s) §ekline do-
Br2(s) —+ Br2(g) OHa1 = 30,91 kJ
•
Al-Pol[Br2 (s)] = 0 ye gaz halindeki Br2 icin Algi[Br2 (g)] = 30,91 kJ/mol diir.
Referans §eklinin en kararli §ekil olmadigi az rastlanan durum fosforda &t-
hin Beyaz fosfor, zamanla kirmizi fosfora dontimesine kar§in, referans olarak
Munn

•
♦ Sivi brom buharlastyor
Fosforun iki farkh fiziksel
•
sekli

P(k, beyaz) P(k, lurnuzi) AH° = —17,6 kJ

Beyaz fosfor icin AHYP(k, beyaz)] = 0, kirmizi fosfor icin Alg i [P(k, kirmi-
n)] = —17,6 kJ/mol
• Ban yaygm maddelerin olu§um entalpileri cizelge 7.2 de verilmi§tir. Daha ge-
nic bir liste Ek D de bulunabilir. Sekil 7-16 da da M -Poi degerleri tic boyutlu olarak
gosterilmi§tir. Genellikle ilk i§ (Ornek 7-10 da oldugu gibi) M i degerlerini kul-
•
lanabilecegimiz bir kimyasal denklem yazmaktir.
 7-8 Standart Oluma Entalpileri 245

cIZELGE 7.2 298 K de Bazi Standart 0Iu§um Entalpileri

Bile§ik
0
ol, 298
kJ imola Bile§ik
Afrol, 298
kJ Amor
•
• CO(g) —110,5 HBr(g) —36,40
CO2(g) —393,5 HI(g) 26,48
CH4(g) —74,81 H 2O(g) —241,8
C,H2(g ) 226.7 H20(s) —285,8
C: H4(g) 52,26 H2S(g) —20,63
C2H6(g) —84,68 NH3(g) —46,11
.....3H8(g) —103,8 NO(g) 90,25
C4H10(g) —125,6 N20(g) 82,05
CH3OH(s) —238,7 NO2(g) 33,18
C2H5OH(s) —277,7 N204(g) 9,16
HF(g) —271,1 S02(g) —296,8
HC1(g) —92,31 S03(g) —395,7
Veriler bir mol bile§igin olu§tugu tepkimeler icindir. Verilerin coku anlamb clort
rakama yuvarlanmi§ttr.
•

C2H2(g)

Pozitif
NO(g) N20(g) olulum
entalpileri
NO 2 (g)
C2H 4( g ) N204(g)

C(grafit) 02(g) H2(g)

711.0111111
•0•000.>°°°
1' Elementlerin
= o entalpileri
AH01°

CH4(g) NH 3 (g)
CO(g) Negatif
• C2H6(g)
C 3H8(g) olulum
C4H 10(g) entalpileri

H20(1)

CO2(g)

A El<it. 7-16 298 K de bazi standart olu§um entalpileri

Elementlerin olupm entalpileri, OHo 1 = 0, dtizlem icinde gosterilmektedir. Oluvm en-
talpileri pozitif olan bile§ikler dtizlemin iistiinde, negatif olan bile§ikler allinda verilmek-
•
• tedir.
 246 Mum 7 Termokimya

H2(g) + C(grafit) +
ORNEK 7-10
2 0 2 (g)
0—
• Olu§um entalpisi
Standart Olumm Entalpisinin Kimyasal E ,sitli a Uygulanmast. 298 K de formaldehitin,
HCHO(g), olu§ma entalpisi AI/Z 1 = -108,6 kJ/mol dur. Buna uygun bir kimyasal e§it-
Olusum entalpisi

lik yammz.
cozum
•
= -108,6 kJ
E§itlik gaz halinde ye bir mol HCHO icin yazilmalichr. Elementlerin 298 K ye 1 atm de
en kararli halleri gaz halindeki H2 ye 02 , grafit §eklindelci kati karbondur. E§itlikte kat-
sayilardan birinin kesirli olduguna dikkat ediniz.
1
HCHO (g) H2(g) + 02 (g) + C(grafit) HCHO(g) AHo1 = -108,6 kJ
• 7-17 Alittirma A: Amino asit lusin icin standart olu§um entalpisi -637,3 kJ/mol
Formaldehitin HCHO(g), stan- C61-11302N(k) dir. Bu degere uygun kimyasal bir tepkime yazimz
dart oluwm entalpisi
HCHO(g) nun standart haldeki Ahltirma B: A§agicla verilen tepkimenin LW° degeri cizelge 7.2 de verilen NH 3
elementlerinden olumasi AH° degerini bulunuz. unstadrol§mepinasbgldr?Tekimn
ekzotermik bir tepkimedir.
HCHO(g) nun molii ba§ma aciga 2 NH3(g) N2(g) + 3 H2(g) ATP?
• cikan isi, formaldehitin standart
oluvm entalpisidir.
•

Merak Ediyorsamz
de§erinin iaretinin onemi nedir?

degeri pozitif bir bile§ik, elementlerinden endotermik bir tepkimeyle olu§ur. Tep-
kime geriye donerse, bile§ik elementlerine ekzotermik bir tepkimeyle bozunur. Bu
durumda bile§igin elementlerine gore "kararsiz" oldugunu soyleriz. Ama bu, bile§igin
kendiliginden bozunacagi anlaminda degildir. Ancak, bile§igin dii§iik olu§um entalpi-
lerine sahip &tinier verme egilimi vardir.
Simdilik entalpi degi§imini bir kimyasal tepkimenin meydana gelme olasthgmm
• bir belirteci olarak kabul edecegiz. Ekzotermik tepkimelerin, endotermik tepkimelere
"gore, di§ yardim almadan meydana gelme olasthgl daha fazladir. Daha ilerideki Whim-
lerde daha iyi olctitler verecegiz.

Standart Tepkime Entalpisi

Bir tepkimenin tepkenleri ye iiriinleri standart hallerinde ise entalpi degi§imine
standart entalpi degi§imi denildigini ye AH° veya AI/4 olarak gosterildigini og-
rendik. Standart entalpilerin belli bash kullantldtgt yer kimyasal tepkimelerin en-
talpi degi§hnlerinin hesaplanmasidir. Kolayhk olsun diye bundan sonra bu degi§i-
mi sadece tepkime standart entalpisi olarak adlandiracagiz.
Hess yasasim, sodyum bikarbonatm bozunma tepkimesinin standart tepkime en-
• talpisini hesaplamada kullanahm. Bu tepkime finnda pi§irme i§lemlerinde soda
kullamldiginda meydana gelir. •
2 NaHCO3(k) Na2CO3(k) + H20(s) + CO2(g) zH° = ? (7.19)
 7-8 Standart Olusma Entalpileri 247

2 Na(k) + H2(g) + 2 C(grafit) Hess yasasi kullamlarak; a§agidaki don tepkimeden e§itlik (7 - 19) elde edilir.
+ 3 02(g)
(a) 2 NaHCO3(k) —* 2 Na(k) H2(g) + 2 C(grafit) + 3 02(g)
Bozunma
ATP = —2 X AHYNaHCO3(k)] •
Olusum 3
• •a.' Na2CO3(k)
(b) 2 Na(k) C(grafit) 02(g) Na2CO 3(k) Ali° = Al-Po1[Na2CO3(10]
+ CO2(g)
+ H20(s) (c) H2(g) + 2 02( g ) ii20(s) ATP = Ain1[H20(01

Toplam (d) C(grafit) + 02(g) CO2(g) ATP = AHNCO2(g)]

2 NaHCO3(k) 2 NaHCO3(k) Na2CO3(k) H 20(s) CO2(g) ATI° = ?

• 7-18 Denldem (a) iki mol [NaHCO3 (k)] in elementlerinden olu§umunu ifade eden e§it-
Standard tepkime entalpilerden
tepkime isismm hesaplanmasi
ligin tersidir. Bunun anlami (a) tepkimesinin AH° nin [NaHCO 3(k)] mn iki
Entalpi bir hal fonksiyonu oldu- katimn negatif i§aretlisi olmasidir. Denklem (b), (c) ve (d) strasiyla bir mol
gundan Na2CO3(k), CO2(g) ye H 2 0(s) olu§um tepkimeleridir. Oyleyse bozunma tepkime-
sinin Alf ni a§agidaki gibi ifade edebiliriz.
2 NaHCO3(k)
Na2CO3(k) CO2(g) H20(s) Ali° = Alico1 [Na2CO3(k)] + Alico'1[1120(s)] + Algi[CO2(g)]
•
— 2 X AHMNaHCO3(k)] (7.20)
• toplam tepkimesinin AH° degeri,
gosterilen iki basamagm entalpi Seidl 7-18 deki entalpi diyagrammi, Hess yasasim anlamada ye bizi (7.20) e§itli-
degisimlerinin toplamidir. gine gotiiren entalpi fonksiyonunun ozelliklerini belirtmede kullanabiliriz. Sod-
yum bikarbonatm iki basamakta bozundugunu dii§iinelim. Birinci basamakta, kap-
taki 2 mol NaHCO3 in 2 mol Na(k), 2 mol C(greio , 1 mol H2(g) ye 3 mol 02(g) e bo-
zundugunu varsayalim [(a) e§itligi] tkinci basamakta ise 2 mol Na(k), 2 mol
Elementler
C(grafit), 1 mol H2(g) ye 3 mol 02 (g), yukandaki (b), (c) ye (d) e§itliklerine gore bir-
Olusma le§erek, iiriinii versin.
Bozunma Gercekte tekime 5ekil 7-18 deki yolu izlemez. Ama bu onemli degildir. ciinkii
entalpi bir hal fonksiyonudur ye hal fonksiyonlanndalci degi§me secilen yola bag-
Orlinler • 11 degildir. Net tepkimenin entalpi degi§imi, tek tek basamaklann standart entalpi
• degi§imlerinin toplamidir.
Toplam (All > 0) AH° = Anzunma + AHOlu§um
Tepkenler OH bozunma = — 2 X Al--1`(',1 [NaHCO3 (k)]
•
Endotermik tepkime Al-Poiumn = AHM-Na2CO3(k)1 [1120(s)] + AHZI [CO2(g)]
Oyleyse -
Elementler ATP = A1-1:1[Na2CO3(k)] + 6,1-1;020(s)l + AHZI[CO2(g)] — 2 X ATINNaFICO3(k)]
Olusma E§itlik 7.20 standard tepkime entalpileri icin a§agida verilen genel bagmlimn bir uy-
Bozunma gulamasichr.
ertinler AH° = — $v, AHZI(tepkenler) (7.21)

Toplam (OH < 0) Latince i§areti (sigma) "toplam" anlammdadir. Toplanan terimler standart olu§um
entalpileri (A1-1 (,),I ) ile stokiyometrik katsayilann carpnnlarmin toplamidir. Tepki-
Tepkenler menin entalpi degi§imi iiriinlere ait terimlerin toplammdan, tepkenlere ait terimle-
Ekzotermik tepkime rin cikanlmasi ile elde edilir. EOtlik 7.21, bir cok kimyasal tepkime ile ugra§ma-
•
• A $EKIL 7-19 mizt onler. E§itlik 7.21 in hal fonksiyonu ozelligine dayandigi Sekil 7-19 gosteril-
Tepkime (7-21) in diyagram mi§ ye Ornek 7-11 de uygulanmi§tir.
halinde gosterimi
 248 Boliim 7 Termokimya

ORNEK 7-11

• AH° Degerinin cizelge Halindeki AH 0°1 Degerlerinden Hesaplanmast. Dogal gazin bir
bileseni olan eta= C2H6 (g) standart yanma entalpisini hesaplanmak icin Esitlik 7.21 i
uygulayahm.
•
coziim
Tepkime

C2H6(g) 7 02(g) —4 2 CO2(g) + 3 H20(s)

• —1 mol C 2H6 X (-84,7 kJ/mol C2H 6) — 7 mol 02 X 0 kJ/mol 02
UNUTMAYINIZ ►
Referans halinde bulunan bir
elementin standart olusum
entalpisi 0 du. bu nedenle, hesap
yaparken A1-1°0402(g)] terimini
atabiliriz.
ihtiyacimiz olan baginti Esitlik 7.21 dir. cizelge 7.2 deki degerleri bagmuda yerine ko-
yarsak.
= {2 mol CO2 X Alr1[CO2(g)] + 3 mol H2O X AFIZ1[H20(s)11
7
— {1 mol C2H6 X Algi[C2H6(g)] + mol 02 X Alri[02(g)])
= 2 mol CO2 X ( -393,5 kJ/mol CO2) + 3 mol H2O X (-285,8 kJ/mol H2O)
= —787,0 kJ — 857,4 kJ + 84,7 kJ = —1559,7 kJ
Ahtirma A: 298 K de etanolun [CH3CH2 OH(s)] standard yanma entalpisini cizel-
•
ge 72 deki verileri kullanarak hesaplaymtz.
Ahltirma B: C3H8 ye C4H10 iceren bir gaz yakitm, bir molu basma standart yanma
entalpisini 298 K de hesaplaylluz. C3H8 ve C4H10 mol kesirlerini strastyla 0,62 ve 0,38
ahniz.

Ornek 7-11 de verilen kadar onemli diger bir hesaplama yontemi de, bilinme-
yen bir AH°01 degerinin bilinen bir dizi Aliecil degerleri ye tepkimenin bilinen stan-
dart entalpisinden hesaplanmasidir. Burada en onemli is, (7.21) ifadesini, bilinme-
yen Afro, denklemin bir tarafmda kalacak sekilde, tipki Ornek 7-12 deki gibi dii-
zenlemektir. Ayrica, verilerin diizenlenmesi de size yardimci olabilir.

• ORNEK 7-12

Bilinmeyen Degerinin Hesaplanmast. Benzenin C6H6(s), AHol degerini cizelge •

7.2 deki degerleri kullanarak hesaplaynnz.
2 C6H6(s) + 15 02(g) 12 CO2(g) + 6 H20(s) H° = —6535 kJ
cortim
Hesaplamada gerekli verileri diizenlemek icin, tepkimenin kimyasal esitligini yazmak-
la baslayahm ye AI/°I degerlerini kimyasal formullerin altma yazahm.
2 C6H6(s) + 15 02(g) 12 CO2(g) + 6 H20(s) zH° = —6535 Id
AHZ1, ? 0 —393,5 —285,8
Simdi de, bilinen verileri Esitlik (7.21) de yerine koyahm ve esitligi tekrar dtizenleye-
rek, AH°61 [C6H6 (s)] terimini solda yalmz birakahm. Problemin geri kalani sadece basit
• bir sayisal hesaplamalarthr.
AH° = {12 mol CO 2 X (-393,5 kJ/mol CO 2) + 6 mol H2O X •
(-285,8 kJ/mol H20)} — 2 mol C2H6 X AH:1 [C6H6(s)] = —6535 kJ
{--4722 kJ — 1715 kJ} + 6535 kJ
[C6H6(s)] — = 49 kJ/mol C6H6(s)
2 mol C6H6
 78- Standart Oluma Entalpisi 249

All tirma A: Bitkilerdeki fotosentez olaymda gercekle§en toplam tepkime

6 CO2(g) + 6 H 20(s) C611120600 + 6 02(g) Ali° = 2803 kJ
§eklindedir. Glukozun, C61-11206(k), 298 K de standart olusum entalpisini belirleyiniz. •
• A4tIrma B: Gaz halindeki dimetil eterin, 298 K de standart yanma entalpisi el ki-
taplarmda -31,70 kJ/g (CH3)20(g) olarak verilir. Dimetil eterin 298 K de standart mol
olu§um entalpisi nedir?

cozeltilerde iyonik Tepkimeler

Sulu cozeltilerde gercekle§tirilen kimyasal tepkimelerin cogu iyonlar arasi tepki-
meler olarak dii§iiniiliir ye net iyonik e§itliklerle gosterilir. Kuvvetli bir aside kuv-
vetli bir bazin notiirle§mesini dusiiniiniiz. Ornek 7-4 to elde edilenlerden daha dog-
ru bir nottirle§me entalpisi kullanarak, §ti e§itligi yazabilirsiniz:
H+(aq) + 011-(aq) H20(s) ATP = —55,8 la (7.22)
Bu notiirle§me entalpisini, olu§ma entalpilerini kullanarak, (7.21) e§itliginden he-
saplayabiliriz. Ama bunun icin iyonlann olu§um entalpileri gerekir. Bu entalpile-
ri elde etmek kolay degildir. ciinkii bir kimyasal tepkimede iyonlar tek ba§lanna •
meydana gelmezler. NaC1 de Na+ ve Cr gibi, katyon ye anyonlar birlikte meyda-
• na gelirler. Iyonlann olu§um entalpilerini belirleyebilmek icin bir iyon secmeliyiz
ye bu iyonun sulu cozeltilerinde stfir entalpiye sahip oldugunu kabul etmeliyiz.
Daha sonra, diger iyonlann olu§um entalpilerini bu iyona gore saptamaliya. Bu
amacla secilen iyon H+ (aq) dur. Simdi, e§itlik (7.22) deki verilerden yararlanarak,
011- (aq) iyonunun olu§um entalpisini elde etmek icin e§itlik (7.21) i nasil kullana-
bilecegimizi gorelim.
AH° = 1 mol H2O X ATIZI[H20(s)] — 1 mol H+ X Algi[fr(aq)]
— 1 mol 011- X AM[011-(aq)] = —55,8 kJ
55,8 kJ + (1 mol H2O X AIA [H 20(s)]) — (1 mol H+ X 6, [11+(aq)])
[011-(aq)] - 1 mol OH-
55,8 kJ — 285,8 kJ — 0 la
ATIZI[011-(aq)] = ——2
30,0 kJ/mol OH-
1 mol
cizelge 7.3 de sulu cozeltilerdeki yaygm iyonlarla ilgili degerler verilmi§tir. co-
zeltideki olu§um entalpileri coziinen der4imine baghdlr. Bu veriler seyreltik cozel-
• tiler (cogunlukla cahsrigtmtz deri§im olan yaidavk 1 M) icin verilmi§tir. Bu veri-
lerin bazilan Ornek 7-13 de kullamlmi§tir.

ORNEK 7-13

iyonik Tepkimede Entalpi Degiciminin Hesaplanmast. AH:1[BaSO4(k)] = -1473 kJ

mol olduguna gore, baryum sfilfatm cokmesinde entalpi degisimi nedir?
cozum
Once tepkimenin net iyonik e§itligini yazahm ye ilgili verileri yerine koyahm.
Ba2+(aq) + SO42-(aq) —> BaSO4 (k) Liii° = ?
AH:1 , kJ/mol —537,6 —909,3 —1473
•
• Daha sonra verileri esitlik (7.21) de yerine yerlestirelim:
Ali° = 1 mol BaSO4 X AHNBaSO4(k)] - 1 mol Ba2+ X AHNBa2+(aq)]
- 1 mol SO42- X AHMSO42-(41
 250 Boltim 7 Termokimya

cIZELGE 7.3 Bazi lyonlann Sulu cozeltilerde

Standart Oluwm Entalpileri
• All:1,298 AFII, 298
iyon kJ /viol iyon kJ 001
•
H+ 0 OH- —230,0
Li+ —278,5 Cl- —167,2
Na+ —240,1 Br- —121,6
K+ —252,4 I- —55,19
NH4+ —132,5 NO3 —205,0
Ag+ +105,6 CO32- — 677,1
Mg2+ —466,9 s2- +33,05
Ca2+ —542,8 SO42- — 909,3
Ba2+ —537,6 52032- —648,5
Cu2+ +64,77 PO43- —1277
A13+ —531

• = 1 mol BaSO4 X (-1473 kJ/mol BaSO4 ) — 1 mol Ba2+

X (-537,6 kJ/mol Batt) — 1 mol SO 42- X (-909,3 kJ/mol SO4 2-)
= —1473 kJ + 537,6 kJ + 909,3 kJ = — 26 kJ •
Altstrma A: GAHNAgI(k)] = —61,84 kJ/mol verildigine g6re, Omit§ iyodtirtin
colcmesinde standart entalpi degi§imi nedir?
Alistrma B: Ag2CO3 (k) mn colunesinde standart entalpi degi§itni bir mol Ag 2CO3
icn-39,k.1dtrAH:[g2CO3()]erind?

7-9 Enerji Kaynagi Olarak Yakitlar

Cm(H20),, formtilii bir hidrati
alda getirirse de, karbonhidrat-
larda CuSO4 -5 H2O dakine ben-
zer H2O birimleri yoktur. H ye 0
• nun yalmzca sayisal oranlan su-
yunkine benzer.
Termokimyasal olcihnler ye hesaplamalann en biiyiik yararlanndan biri, maddele-
rin enerji kaynagi olarak kullamhp kullamlamayacagmm degerlendirilebilmesidir.
Yakit adi verilen bu maddelerin bilytik bir boliimii yanmalan grasmda bol enerji
verirler. Bu kesimde bazi yakitlan kisaca gozden gecirecegiz. •
Fosil Yakitlar
Enerji gereksiniminin bilyiik cogunlugu fosil yalutlar denen petrol, dogal gaz ye W-
m& tarafindan karplamr. Bu yalutlar milyonlarca yil Once ya§ami§ bitki ye hayvan-
lardan olumu§tur ye iclerindeki enerjifotosentez yoluyla tutulan giine§ enerjisidir.
Fotosentez olaymda CO2 ye H2O, klorofil katalizorliigiinde ve giine§ 1§Igi yardmuy-
la karbonhidratlara donii§iir. Karbonhidratlar C„,(H 20)„ formula ile gosterilebilir-
ler. Burada m ye n birer tamsayidir. Omegin bir §eker olan glukozda m = n = 6
dir ve glukozun formillii C6(H2 0)6 = C6H1206 dir. Glukozun fotosentezle olu§u-
mu endotermik bir tepkimedir ye a§agfflaki gibi gosterilebilir.
CO2(g) + 6 H20(s) gunq
klorotil
.. C6H1206(k)
6H1206(k) + 6 02(g) AH° = +2,8 X 103 1d (7.23)
•
E§itlik (7.23), glukozun yanmasmda oldugu gibi ters cevrilirse, isi aciga cikar. Ya-
ni yanma ekzotermiktir .
 7-9 Enerji Kaynagt Olarak Yakitlar 251

Mol kiitlesi 500,000 akb ne kadar varabilen ye karma§ik bir karbonhidrat olan
seliiloz, bitkilerin temel yap ta§ichr. Bitki, havasiz ortamda bakteriler tarafmdan par-
calarnrsa (ctiriirse), 0 ye H atomlan uzaklapr ye maddenin karbon icerigi zaman-
la artar.
•
• turba —> linyit (32% C) —> yan bitiimlii komiir (40% C) —>
bitumlu Wm& (60% C) ta§ k6mtirii (80% C)
Bu olayin antrasit'e kadar ula§masi yaldapk 300 milyon yil ahr. Buna gore komiir
ciZELGE 7.4 Bazi karbon, hidrojen, oksijen, az miktarda azot, ktiktirt ye diger mineralleri (kill) ice-
Yakitlann Yaklaik ren organik bir kayadir. (Bir "molektil" bitiimlii him& C153 H115 N3 013 S2 forma-
Yanma Isi lari ile gosterilebilir.)
Petrol ye dogal gaz biraz degi§ik bir yolla olu§ur. Eski denizlerde ya§ayan bit-
Yanma ki ye hayvanlar deniz dibine cokmusler, bakterilerce bozulmu§lar ye iizerleri camur
Isttan ye kumla kaplannu§tir. Kum ye camur zamanla kum ta§ma donti§mii§tiir. Sicalchk
Yalut kJ /g ye kumta§i kayalannin uyguladigi basing, organik maddeleri petrol ye dogal gaza
—12,7 cevirm4tir. Bu birikimin ya§i 250 ile 500 milyon yil arasmdachr.
cop
Seliiloz — 17,5 Tipik bir dogal gaz yaklapk % 85 metan (CH 4), % 10 etan (C2H6), % 3 propan
Cam odunu —21,2 (C3H8) ye kiicuk miktarlarda diger yamci ya da yamci olmayan maddeler icerir.
Metanol —22,7 Tipik bir petrol ise bir karbonlu, C 1 , molektillerden (CH4), lurk karbonlu, C40, mo- •
Turbo —20,8. lektillere (omegin, C401-182 ) kadar degi§en yiizlerce farkh hidrokarbondan meyda-
• Bitiimlu —28,3 na gelir.
komur Farkli yalutlan birbiriyle karpla§tirma yollanndan biri, yanma istlanm kar§i-
Izooktan —47,8 la§nrmaktr. Genel olarak, yanma tstst daha yuksek olan yaktt daha iyi bir yakattr.
(benzinin Fosil yakitlann yaklaplc yanma cizelge 7.4 de verihnektedir. cizelgedeki ve-
bir bile§eni) rileregore, fosil yalutlann odun, alkol ye cop gibi biyolojik aka la yalutlara gore,
Dogal gaz —49,5
birim Ude ba§ma daha fazla enerji verdikleri gortilmektedir.
Fosil Yalut Kullammmda Sorunlar. Fosil yakit kullammmda ba§hca iki sorun
vardir. Birincisi, fosil yakitlann kisa vadede yenilenememesidir. Bunlar cok uzun
zamanda olu§urlar ye olu§ma hizlan tuketilme halanna asla yeti§emez. Yani, fo-
sil yalutlar yenilenemeyen enerji kaynaklanchr. 7-20 de bu yalutlann ttikene-
cegi tahmini sure verilmektedir. Bu sure, insanhgm ongortilen varlik siiresi yamn-
da cok kisadir Ikinci sorun cevresel etkidir. Yakitlarda safsizhk olarak bulunan
kiikiirt, yanma sirasinda ktikiirt oksitlerine donii§iir. Aynca, yanma sirasrnda aci-
ga cilcan yiiksek isi havadaki N2 ye 02 nin tepkimeye girerek azot oksitleri verme-
sine neden olur. Kiiktirt ye azot oksitleri hava kirliligine neden olurlar ye asit yag-
•
muru adi verilen cevre ldrliligi sorununu ortaya cikanrlar. Fosil yakitlann kagun-
• lamayan diger bir yanma tirtinti karbon dioksittir ye bu gaz "sera" etkisi yaparak kti-
► Bu ceyre sorunlan kitabm
ba§ka b6liimlerinde daha geni§ resel ismmaya neden olabilen ye diinyanin iklimini degi§tirebilecek gazlardan bi-
olarak incelenmi§fir. ridir.

7-20
Fosil yalutlann tahmini diinya
Her bir egrinin gercek bicimi ye tahmini tiikenme silreleri,
kullamlabilir yakitlann tahmin edilen miktarlan ye cikaril-
ma luzlanna baglidir. Bu egriler, belki de dogru olmayarak,
sabit tiiketim hama g6re cizilmi§tir. Tiiketim hizinda mey-
dana gelecek yillik % 1 bilytime bile 70 yilda hizi ikiye kat-
layacak ye kaynaklann daha kisa bir siirede tukenmesine
•
• neden olac aktir.
1800 1900 2000 2100 2200 2300 2400 2500 2600
Yil
 252 Boliim 7 Termokimya

Diinyadaki Vim& miktan petrol miktanndan cok daha fazladir. Ancak, daha
bol olmasma kar§in, Mini& kullarumi son yillarda beklendigi kadar artmami§tir. Yu-
• kanda anlatilan cevre sorunlan yamnda, komiiriin derin maden ocaklanndan cika-
nlmasindaki tehlikeler de onemlidir. Acik ocak i§letmeciligi daha az tehlikeli ol-
masma kar§m, daha pahalidir ye cevreye daha cok zarar verir. Komiir kaynaklann- •
dan yararlanmada umut verici bir olasihk, komilriin yiizeyde ya da yeraltinda gaz
ve sivi yakitlara
Ktimiirrun GazIa§turilmash Ucuz dogal gazm 1940 lards kullamlmaya ba§lan-
masmdan Once, komiirden elde edilen hava gazi daha geni§ capta kullamlmaktay-
di. gazi, sicak Vim& ilzerinden su buhan ye hava gecirilerek iiretiliyordu.
Boyle bir i§lemde meydana gelen tepkimeler §unlardir:
C(k) + H20(g) CO(g) + H2(g) = +131,31d (7.24)
CO(g) + H20(g) —4 CO2(g) + H2(g) AI-I° = —41,2 kJ (7.25)
2 C(k) + 02(g) —4 2 CO(g) = —221,0 kJ (7.26)
C(k) + 2 H2(g) CH4(g) Ali° = — 74,8 kJ (7.27)
Gazla§tirma tepkimesi (7.24) oldukca endotermiktir. Bu tepkime icin gerekli isi, ko-
milriin kontrollii olarak, lusmen yakilmasiyla saglanir (7.26). •
Tipik bir havagazi, hacimca yalda§ik % 23 CO, % 18 H2, % 8 CO2 ye % 1 CH4
N2 vardir. H2 ye CO2 *fir.Uetmdhavkulnigc,%50doaym
yanmdig,hvznerdigsoalmvniyzca%10-5
i kadardir. Isi degerini arttirmak kin gilniimiizde hava gazi ba§ka i§lemlere tabi tu-
tulur.
1. N2 (g) gazmdan kurtulmak icin hava yerine 02(g) kullanihr.
2. Yamci olmayan CO2 ye safsalik olarak bulunan kilkiirt uzakla§tinlir.
CaO(k) + CO2(g) CaCO3(k)
2 H2S(g) + S02(g) —4 3 S(k) + 2 H20(g)

• 3. CO ye H2 bir katalizor e§liginde metan'a (CH4) donii§tiirtiliir.

CO(g) + 3 H2(g) —> CH4(g) + H20(k)
Bu gam isi degeri dogal gazmkine yakindir.
•
Kiimiiriin Swila§twilmasi. Komiirden sivi yakit elde etmenin ilk basamagi ge-
nellikle tepkime (7.24) tar. Bundan sonra katalizor e§liginde sivi hidrokarbonlar el-
de edilir.
n CO + (2n + 1) H2 Cn H2n+2 n H2O
Barka bir i§lemle de sivi metanol elde edilir.
CO(g) + 2 H2(g) —4 CH3OH(s) (7.28)

•
•

• ► izooktan,
(CH3 )3CCH2CH(CH3)2 , duzgun
yanan e§siz bir motor yakitidir.
Oktan sayisma 100 denir. Hep-
tan, CH3(CH2 )5CH3 , diizgiin
yanmaz ye motorda vuruntuya
neden olur. Oktan sayisi 0 dir.
Benzinler bu iki hidrokarbonun
kan§unlanna gore oktan sayisi
alarlar: Oktan sayisi 92 olan
benzin 92% izooktan ye 8%hep-
tana kar§ilik gelir.
• geli§mi§ §eldiyle Brezilya'da uygulanmakta ye §eker kami§i ye tapyoka bitkilerin-
• DiOer Enerji Secenekleri
•
79
- Fuels as Sources of Energy 253
1942 de Almanya'da komiirden 32 milyon galon gaz yakit elde edilmi§tir. Son
yillarda Giiney Afrika'da Sasol i§lemi denen bir i§lemle komiirden benzin, diger pet-
rol iiriinleri ye kimyasal maddeler elde edilmektedir. •1
Metanol
Metanol, CH3OH, tepkime (7.28) ile komtirden elde edilebilir. Aynca, odunun isi-
sal bozunmasmdan, ciftlik giibresinden, lagim artigindan ya da copten de metanol
iiretilebilir. Metanolun ktitlece yanma isisi, benzinin yanma isismm ancak yansi ka-
dardir. Fakat metanolun oktan numarasi (106), benzin hidrokarbonlanndan izook-
tanin (100) ye ticari benzinin oktan numarasindan (92) daha ytiksektir Bu neden-
le, metanol icten yanmali motorlarda denenmi§ ye benzinden daha iyi yandigi
rtilmii§ttir. Metanol aynca binalann isttilmastnda , elektrik enerjisi tiretiminde, ya-
kit pillerinde ve organik sentezlerde kullanthr.
Etanol
Etanol, C2H5OH, ba§lica, bir petrol tiirevi olan etilenden, C2H4, elde edilir. Son za-
manlarda, etanol eldesi icin fermentasyon yiintemi kullamnuna ilgi artmi§tir. Bu
yiintemle organik maddeler etanole donii§ttirtilmektedir. Fermentasyon yontemi en
•
den etanol elde edilmektedir. Bazi tilkelerde % 90 benzin ye % 10 etanol kan§imi-
na "gazohol" adi verilmekte ye benzinin yerine kullamlmaktadir. Etanol aym za-
manda benzinin oktan numarasini arttirmaktadir.
Hidrojen
Biiyiik bir gelecegi olan diger bir yakit da hidrojendir. Hidrojenin gelecegi §u ba-
kimdan parlaktir:
• Birim kiitle ba§ma yanma isisi meta= iki kati, benzinin tic katidir.
• Yanma tirunleri benzininki gibi CO ye CO 2 degil, H2O dur.
Son zamanlarda ticari olarak kullamlan hidrojenin cogu petrolden ye dogal gaz-
dan elde edilmektedir. (Hidrojen tiretiminde diger yontemler ye uretim ekonomi-,
sindeki gelimeler bundan sonraki boltimde incelenecektir.) •
Yanma tepkimeleri maddelerden enerji elde etme yontemlerinden yalmzca biridir.
Ornegin, yanma ile aym iiriinleri veren tepkimeler yakit pili denen elektrokimya-
sal pillerde gercekle§firilebilir. Burada aciga cikan enerji isi enerjisi degil, elektrik
enerjisidir (Kesim 21-5). Giine§ enerjisi de fotosenteze gerek kalmadan, dogrudan
dogruya kullamlabilir. Aynca kimyasal tepkimeler yerine cekirdek tepkimeleri de
kullamlabilir (Boltim 26).
21. yiizyilda enerji seceneklerinin onemli oranda artmasi beklenmektedir.
 YaOar, Karbonhidratlar ye Enerji Depolanmasi
• Aerobik, tenis, halter, ko§u gibi sporlar saghlch bir vticuda sahip
olmak icin ba§vurulan sporlardir. Bunlan yapmak icin gerekli
enerji nereden gelir? Bu enerjinin biiyiik bir klsml, viicudu-
muzda depo edilmi§ olan yaglardan gelir.
Egzersiz sirasmda, yag molekiilleri su ile tepkimeye girer
(hidroliz) ye yag asitleri denen bile§ikleri olu§tururlar. Bu yag
asitleri, bir dizi karmapk tepkime sonunda karbon dioksit ye
Ozet
Termokimyanm konusu kimyasal tepkimelere e§lik eden isl ye
i§tir. Isnun sistemden cevreye sahndtgi tepkimelere ekzotermik
tepkimeler denir. Isimn cevreden sisteme gectigi tepkimelere
ise emiotermik tepkimeler ach verilir. Isl genellikle kalorimetre-
de sicalchk degi§imi yoluyla olgulur. Kimyasal tepkimelerde en
yaygm is tipi gazlann genle§me ye silumalanyla ilgili basmc-
hacnn i§idir.
Termodinamigin birinci yasasi is enerji degi§imi (AE) ile
sistem ye cevresi arasmda meydana gelen is! degi§imi (q) ye i§
(w) arasmdaki ili§lciyi verir: AE = q + w Yanma tepkimeleri
kalorimetre bombasmda gercekle§tirilir. Bu tepkimeler sabit ha-
cienda gercekle§tigi icin olcillen tepkime lslsl q v = AU dur.
Tepkimelerin bilytik bir kesimi atmosfere acik kaplarda gercek-
le§tirilir. Boyle tepkimeler icin entalpi degi§imi (AH) kullam-
254
41 Aerobik ekzersizleri yaglari yakmakta ye kas yap-
makta essizdir.
•
suya clonO§tirler. Aciga cikan enerji ise kaslan
gilclendirmekte kullamhr. Insanda bulunan ba§hca yag
asidi palmitik asittir, CH3(CH2)14 COOH.
CH3(CH2) 14COOH in bir kalori bombasmda
yalulmasmda olu§an iirtinler, vOcuttaki tepkimeler
sonunda olu§an iiriinlerle ayrudir ye bilyiik miktarda lsl
aciga cticar.
CH3 (CH2 )14COOH + 23 02(g) -->
16 CO2(g) + 16 H20(s) AH° = —9977 kJ
Benzer karbon ye hidrojen icerikli bir hidrokarbon
(C16H34) da tam yandigi zaman yakla§ik ayni enerjiyi verir
(-10700 kJ). VOcudumuzda depo edilmi§ yag, bir ucaktaki
jet yalutma benzer.
Karbonhidratlardaki enerji yaglardakinden daha hizh aciga
•
Bu nedenle, §ekerleri (meyve sulan, bonbon §ekeri gibi)
cabuk enerji saglamak icin tiiketiriz. Bununla birlikte,
C l2H22011 (sakkaroz) aym karbon ye hidrojen iceren yag asit-
hr. Sabit basincta yiiriiyen ye i§in basilic-ha= i§iyle snurh ol-
dugu tepkimelerde, tepkime lslsl q p = All dir.
Termokimyasal hesaplamalar ba§hca iki tiirliidiir:
I. Isi degi§imleri; is! kapasitesi, ozgul lsl, kiltle ye sicakhk de-
gi§imleri gibi kalorimetre degerlerinden hesaplanabilir.
2. Bilinmeyen bir AH degeri; bilinen AH degerleri yardmuy-
la hesaplanabilir. (Bu yontem Hess yasasimn kullamlmasim •
ve saf maddelerin ye cozeltideki iyonlann olu§um entalpileri- •
nin bilinmesini gerektirir.)
Termokimyanm ba§lica uygulama alanlanndan biri, enerji
kaynagi olan yalutlann yamnalarnun incelenmesidir Giintimtiz-
de ba§hca yalutlar fosil yakitlardir. Gelecegi olabilecek yalut
secenelderi de bu boliimde belirtilmi§tir.
•
 lerinden daha az enerji verir (-5640 kJ/mol). eldl 7-21 de ve- Besinlerin enerji degerleri, 1 kkal degerinde olan besin
rilen entalpi diyagrammda §ekeri, bir hidrokarbon ile onun Kalorisi (Kal) ile verilir.
iiriinleri olan CO2 ye H2O arasmda bir yerde dii§iinebiliriz. Oy-
sa yag asidi bir hidrokarbona daha yalun bir yerdedir. 1 Kal = 1 kcal = 4,184 kJ
Buna gore yaglarm enerji degeri yakla§ik 9 Kal/g (38 kJ/g), •
karbonhidrat ye proteinlerin enerji degerleri yakla§ik 4 Kal/g
• C i2H24 (17 kJ/g)
65 kg Ilk ortaboy ye yapida bir ki§i 11 kg depolanmi§ yag
CH 3(CH2) 1000OH
Alf = —7926 kJ icerir. Eger bu Id§i yalnizca karbonhidrat depolasaych, aym
C12142213 1i enerji degeri icin 25 kg karbonhidrata sahip olmasi gerekecekti.
xic Bu durumda agirligi 80 kg olacakti. Daha carpici bir ornek
AH = —7377 kJ ku§lardir. Ku§lann enerji kaynaldan karbonhidrat olsaydi,
AH = —5640 kJ
ugmalanni olanaksiz kilan bir "bagaja" sahip olacaldardi.
:C) Yaglarla ilgili soylenecek ba§ka §eyler de vardir. Birincisi,
12 CO2(g) + 12 H20(s) insanlann tap:Ulan yag enerji gereksinmeleri icin olandan daha
fazladir. Fazla viicut yagi kalp hastahgi, §eker hastahgi ve diger
saglik sorunlan riskini arttnir. tkincisi, ki§i yag depolamak icin
♦ $EKil 7-21 Ya§ asitidi, karbonhidrat ye hidrokarbo- yag tuketmek zorunda degildir. &Min besin turleri sindirim
nun enerji de§erleri
suasinda kiiciik molekiillere parcalarurlar ye daha sonra viicud-
12 karbon iceren tic bile§ik de yandigmda 12 mol CO2(g) ve un gereksindigi kompleks yapilan vermek iizere yeniden bir-
12 mol H20(s) verir. Yandigi zaman en fazla enerji veren le§irler. Viicutta yag, kiiciik karonhidrat molekiillerinden sen-
C12H24 hidrokarbonudur. Bir yag asidi olan laurik asit, •
tezlenebilir. Tibbi bulgular en saghkh beslenmede gerekli
CH3(CH2)10 COOH, de yalda§ik aym miktar enerji verir. kalorinin cogunun karbonhidratlardan saglanmasi, yaglardan
icinde en az enerji veren ise, bir karbonhidrat olan sakkaroz
• (c 1-1 0 ) dur.
saglanamn % 30 u gegmemesi gerektigini gostermi§tir.
.-12--22-11

Biitiinleyici ornek
Komiiriin 02 ye H2O varhgmda yanmaslyla olgan CO (g) ve 112 = 0,0245 mol CO
su gazt adi verilir. Bu gaz organik sentezlerde ye (g)kan§mu
yakit olarak kullamlabilir. Tipik bir su gazi hacimca %55,0 33,0 mol H2
? mol H2 = 0,0446 mol gaz X
CO(g) ye %33,0 H2 (g) ye %12 yamci olmayan gazlar (cogun- 100 mol gaz
lukla CO2) icerir. = 0,0147 mol 1-12
•
NK da 1,00 L su gazmm yanmasiyla 25°C de 1 kg su kac
dereceye kadar pi-
2. 1,00 L su gamin yanma. entalpisini hesaplamak icin
1. 1,00 L ornekteki CO (g) ye H2 (g) mol sayilartm bulunuz. zelgelerden yararlanunz. Once CO (g) mn yanma tepkimesini
Gann toplam mol saps= bulmak icin NK da mol hacrrum kul- yazahm ye ANH°01degerlerini tepkime denldeminde maddelerin
altma yazahm ye AH;anma degerini hesaplayahm
1 mol gaz 1
? mol gaz = 1,00 L X 22,4 L = 0,0446 mol gaz CO(g) 02(g) CO2(g)
OHo kJ/mol —110,5 0 —393,5
Daha sonra yaruci gazlann mol sayisim bulmak icin (6.17) ifa-
desini AH;„„,„a = 1 mol CO2 X (-393,5 kJ/mol CO2 )
— 1 mol CO X (-110,5 kJ/mol CO) = —283,0 Id
Boylece 0,0245 mol CO in yanma entalpisi
55,0 mol CO
? mol CO = 0,0446 mol gaz X
100 mol gaz 0,0245 mol CO X
—283,0
kJ= —693 kJ
1 mol CO
•
•
255
 256 &Am 7 Termokimya

Simdi de aym hesaplamalan 0,0147 mol H2 (g) yanmasi icin 3. E§itlik (7.6) yi uygulaymiz Yanma tepkimeleri bir sistemi ve
telcrarlayahm. 1,00 kg su cevresini simgeler.
1 qsu = -q„,,n = -(- 11,131d) = 11,13 kJ
• H2(g) + 02(g) H20(s)
= 1,113 X 104 J
kJ/mol 0 0 -285,8
AManma = 1 mol H2O X (-285,8 kJ/mol H2O)
Aynca,
qs„ = suyun kiltlesi X suyun ozgiil isisi X AT
•
= -285,8 kJ ve 0,0147 mol H2
-285,8 kJ 4,18 J
0,0147 mol H2 X = --4,20 kJ 1,113 X 104 J = 1,00 X 103 g H2O X g H2O ec X AT
1 mol H2
1,00 L su gazmin yanma entalpisi AT = 2,66 °C, burada AT = Ts + T,
AH° = -6,93 kJ - 4,20 kJ = -11,13 kJ T = T, + AT = 25,0 °C + 2,66 °C = 27,7 °C

Anahtar Terimler
Kik sistem (7-1) Hess yasasi (7 -7) kinetik enerji (7-1)
basing-Imam 41 (7-4) in (7-2) &gill NI (7-2)
• cevre (7-1) enerjisi (7-1) potansiyel enerji (7 -1)
ekzotermik (7-3) is kapasitesi (7-2) sistem (7-1)
endotermik (7-3)
enerji (7-1)
ig enerji (U) (7 -5)
i§ (7-1, 7-4)
standart hal (7-6)
standard olu§um entalpisi (7-8)
•
enerjinin korunumu yasasi (7-2) kalori (kal) (7-2) standard tepkime entalpisi (Mr)
entalpi (H) (7-6) kalorimetre (7-3) (7-6, 7-8)
entalpi deg4hni (AH) (7-6) kalorimetre bombasi (7-3) tepkime Ism (7-3)
entalpi diyagrami (7-6) kapah sistem (7 -1) termodinamigin birinci yasasi (7-5)
hal fonksiyonu (7-5) kimyasal enerji (7-3) yalitilnu§ sistem (7 -1)

Tarama Sorulari
1. A§agidald terim ve simgeleri kendi sozctiklerinizle tanim-
;
layimz ya da aciklayma. (a) H (b) P AV; (c) AH°01;
(d) standart hal; (e) fosil yakit.
• 2. A§agidalci kavram ye yontemleri kisaca tammlaymn (a)
enerjinin korunumu yasasi; (b) kalorimetre bombasi; (c)
hal fonksiyonu; (d) entalpi diyagrami; (e) Hess yasasi.
3. Terimler arasmdald onemli farklan aciklaymiz. (a) sistem
ye cevre; (b) is, ve i§; (c) ozgul is' ye isi kapasitesi; (d) en-
dotermik ye ekzotermik
4. (a) 9,25 L suyun sicakhgun 22,0°C den 29,4°C'a cikar-
mak icin gerekli isi miktanm kilokalori olarak (b) 5,85 kg
alilminyum cubugun 0,903 J g-1 ° C) sicalchgm-
da 33,5 °C hk bir clii§meye neden olan is! miktanm kilojul
olarak hesaplayimz.
5. A§agidald durumlarda son sicaldigi hesaplayimz.
(a) 22,9 °C da 12,6 g hk bir su ornegi 875 J isi sogurdu-
. gunda,
(b) 78,2 °C da 1,59 kg hk bir platin ornegi 1,05 kkal isi 10.
• verdiginde (Pt'in ozgiil isisi = 0,032 kal
6. Verilen bilgilerden yararlanarak
(a) 15,0 g toluen (C 7H8) orneginin sicalchgcm 2,3 °C dan
29,6 °C'a yiikseltmek icin 186 J isi vermek gerelcmi§dr.
Toluenin ozgiil isismi
7.
(b) 23,1 °C daki 2,25 kg su orneginden 2,75 kkal isi alm-
chgmda son sicaldigi bulunuz.
118 g baker ve 197 g su kan§um 22,7 °C dan 79,2 °C a isi-
•
thyor. Bu kan§im kac kJ is! ahr? (suyun ozgul isisi 4,18 J
°C-1 , balann ozgul nisi, 0,385 J g -1 °C-1)
8. 126,5 °C da 1,22 kg hk bir demir parcasi, 22,1 °C da 981
g su icine atthyor. Sicalchgm 34,4 °C yiikseldigi &Ohl-
yor. Demirin ozgul isislm J g 1 °C-1 biriminde hesaplayi-
mz.
9. 80 °C da 75,0 mL su, 20,0 °C da 100,0 mL suya ekleni-
yor. Ayruudi hesap yapmaknzin a§agiclaki olasi son sicak-
lildardan hangisinin alda yalun oldugunu nedenleriyle bir-
likte belirtiniz. (1) 40 °C; (2) 46 °C; (3) 50 °C; (4) 28 °C.
Bir sistem
(a) 67 J isi ahr ye 67 J is yaparsd
•
 Tarama Sorulari 257

(b) 356 J isi ahr, 592 J i§ yaparsa 19. Biitanin, C4H10 (g), tam yanma tepkimesi gagida verilmi§-
(c) 38 J isi verir ye kendisi uzerine 171 J is yapihrsa fir.
13
(d) Hic isi ali§veri§i olmaz ye 416 J is yaparsa,
is enerjideki degi§im AU ne olur?
C4Hio(g) 02(g) 4 CO2(g) + 5 H 20(s)
AH = —2877 kJ
•
11. A§agidald maddelerin tam yanmasi sonucu, belirtilen mik- A§agidald biitan miktarlanmn tam yanmasmdan aciga ci-
• tarlarda isi Nita cilum§tir Yanma isilanm kJ/mol cinsin- kan kac kJ dur?
den bulunuz. (a) 1,325 g C4H10 (g); (b) 28,4 L C4H 10 (g) (NK);
(a) 0,584 g propan, C 3H8(g), 29,4 ld isi verir (c) 12,6 L C4H 10 (g) 23,6 °C ye 738 mmHg
(b) 0,136 g kafur, C 10H 160, 1,26 kcal is! verir 20. NH3 (g) In olu§ma entalpisi —46,11 kJ/mol NH 3 tff. A§a-
(c) 2,35 mL aseton, (CH 3 )2C0(s) (d = 0,791 g/mL), gfflald tepkimenin 4H degeri nedir?
58,3 kJ isi verir 3 1
12. Bir madde ornegi kalorimetrede yandigi zaman 5228 kal NH3(g) N2(g) + H2(g) AH° =
venni§ ye kalorimetrenin sicakligi 4,39 °C artnu§hr. Ka- 1
lorimetrenin Is1 kapasitesini kJ/°C olarak hesaplayimz. 21. (1) C(grafit) + 02(g) —4 CO(g)
13. A§agidaki maddeler kalorimetre bombasmda AH° = —110,54 U
Kalorimetrenin 'sr kapasitesi 5,136 kJ/°C ve kalorimetre- (2) C(grafit) + 02(g) CO2(g)
deki usuyun ba§langic sicakligi 22,43 °C olduguna gore, AH° = —393,51 kJ
her bir durum icin son sicaldrgi bulunuz. tepkimeleri veriliyor. Hess yasasim kullanarak,
(a) Yanma rsisi = —1014,2 kkal/mol olan 0,3268 g kafe- CO(g) + —1 02 (g) —4 CO2 (g)
in
(b) Yanma = —2444 kJ/mol olan 1,35 mL metil etil
2
tepkimesinin Air degerini bulunuz.
•
keton
14. Bir kalorimetre bombasmda yanabilen bir madde olan ksi- 1
• 22. (1) H2(g) 02(g) H20(s)
loz, C51-11005 (k) ile bir deney gercekle§firiliyor. A§agidaki AH° = —285,8 Id
verilere gore (2)C3H4(g) + 4 02(g) 3 CO2(g) + 2 H 20(s)
yakilan ksiloz kiitlesi: 1,183 g AH° = —1937 kJ
kalorimetrenin Is, kapasitesi: 4,728 kJ/°C (3) C3H8(g) + 5 02(g) 3 CO2(g) + 4 H 20(s)
kalorimetrenin ilk sicakligi: 23,29°C. AH° = —2219,1 Id
Kalorimetrenin son sicakligi 27,19 °C veriliyor. Hess yasasuu kullanarak
(a) Ksilozun yanma Islsml kJ/mol olarak bulunuz. C3H4(g) + 2 H2(g) C3H8(g)
(b) Ksilozun tam yanma tepkimesini yaziniz ye bu tepid- tepkimesinin Al? degerini bulunuz.
menin MI im bulunuz (Bu tepkime icin AU AH alabi- 23.
lirsiniz) 1 3
15. Bir "kahve fincam" kalorimetresinde 20,23 °C da 100,0 N2(g) + H2(g) --> NH3(g) OH i
mL, 0,300 M HC1 bulunuyor. 1,82 g Zn (k) eldendiginde
5 3
sicakligin 30,5 °C yiikseldigi gozleniyor. Zn nun bir molii NH3(g) + 4 02(g) —4 NO(g) + H20(s) OHz
ba§ma tepkime Islslm bulunuz. Ornek 7-4 deki aym kabul-
leri yapimz ye aciga cikan H2 (g) ile Is1 kaybi olmadigini 1 0
H2(g) + 2 02(g) H20(s) AH3
kabul ediniz.
• Zn(k) + 2 11±(aq) --> Zn2+(aq) + H2(g) veriliyor.
N2(g) + 02(g) --+ 2 NO(g) AH° = ?
16. 0,75 g KC1, poliiiretan koptikten yapilma bardak icindeld
tepkimesinin AH° degerini AHT, AH° ye AH3 cinsinden
35,0 g H2O icine atiliyor ve coziiniinceye kadar kan§ffrili-
yor. cozeltinin sicakliginin 24,8 °C dan 23,6 °C a dii§tiigii bulunuz.
24. cizelge 7.2 deki olu§ma entalpilerini e§itlik (7.21) de kul-
gozleniyor.
lanarak, a§agfflald tepkimelerin entalpi degi§imlerini bulu-
(a) bu olay endotermik mi ekzotermik midir?
nuz.
(b) KC1 un cozfinme isrsi kJ/mol KC1 cinsinden nedir?
17. Potasyum asetatin su icinde coziinme isisi —15,3 kJ/mol (a) C3H8(g) H2(g) —4 C2H6(g) CH4(g)
KC2H302 dir. Ilk sicakligi 25,1 °C olan 525 mL su icinde (b) 2 H2S(g) + 3 02(g) S02(g) + 2 H 20(s)
25. cizelge 7.2 ye 7.3 deki olu§ma entalpileri ye e§itlik (7.21)
0,136 mol KC3H302 coziiliirse, cozeltinin son sicaldigi ne yardirmyla, a§agidaki tepkimenin entalpi degi§imini bulu-
olur?
18. Standart entalpi degi§imleri a§agffla verilen tepkimelerin nuz.
kimyasal e§itliklerini yaziniz. Nat±(aq) + OFF(aq) --> H 20(s) + NH3 (g)
(a) OHo1 = +82,05 kJ/mol N20(g)
26. ZnS(k) nin bir molaniin olu§rna entalpisini a§agidald bilgi-
den, Ek-D deki verilerden ye e§itlik (7.21) den yararlana-
•
• (b) OHo1 = —394,1 kJ/mol SO2C12(s)
= —1527 kJ/mol CH3CH2COOH(s) rak bulunuz.
(c)
2 ZnS(k) + 3 02 (g) —+ 2 ZnO(k) + 2 S0 2(g)
AH° = —878,2 Id
 258 Boliim 7 Termokimya

Ah§tirmalar
Isi Kapasitesi (ozgi.il Is')
•
27. Omek 7-2 de sozii edilen deney, kur§un yerine ba§ka me- kapta bulunan 22,4 °C da 150 suya daldinhyor. Piring-su
taller kullamlarak yineleniyor. Suyun kiitlesi ye ba§langig kan§irmmn son sicaldigi ne olur?
sicakligi ekil 7-3 deld ile aymdir. Son sicaldiklar (a) Zn, 33. 143,2 °C da 74,8 g balm yalitilmi bir kapta bulunan 24,8
38,9 °C; (b) Pt, 28,8 °C; (c) Al, 52,7 °C olduguna gore, her °C da 165 inL gliserin (C3H 803) (d = 1,26 g/mL) igine
metalin Ozgul isisnu J g-' °C-1 biriminde bulunuz. daldinhyor. Son sicakhk 31,1 °C olgiiliiyor. Balunn Oz-
28. 75,0 g lik bir Ag parcasi 80,0°C a isitiliyor ye 23,2°C da- gill isisi 0,385 J g-1 °C1 olduguna g6re, gliserinin isi ka-
ki 50,0 g su igine atiliyor. Ag-H20 kan§irmmn sicakligi pasitesi J mol-1 °C1 biriminde nedir?
27,6 °C olduguna gore giimii§iin &gill isisi nedir? 34. Yalthlmq kaba 18,5 °C da ne kadar (mL) su eklenmeli Id,
29. 465 g hk bir demir kiilcesi finndan ahruyor ve yahtilnu§ bir 68,5 °C daki 1,23 g demir parcasi daldmldigmda kaptald
kaptalci 375 g suya daldinhyor. Sicaldik 26 °C dan 87 °C suyun sicaldigi 25,6 °C da sabit kalsm?
a yiikseliyor. Demirin ozgUl isisi 0,449 J °C 1 olduguna
gore, finmn sicakhgi nedir?
30. Bir paslanmaz gelik parcasi 1,23 kg demir ? mL su
= 0,50 J
°C-1 ) 183 °C dald bir firmdan alimyor ve 23,2 °C da 125 Sicaklik, 68,5 °C Sicaklik, 18,5 °C
0,449 J g -1 °C-1
• InL suya daldmhyor. Suyun sicakligi 51,5 °C a yiikseli-
yor. celilc pargasimn kiitlesi nedir? Bu yontem kiitle tayi-
ni icin ne kadar duyarlichr? Agiklayimz. 25,6 °C
31. 40,0 °C da 1,00 kg magnezyum ornegi yalitilnu§ bir kap-
ta bulunan 20,0 °C da 1,00 L suya ilave ediliyor. Mg - H 20
kan§imimn son sicakligi ne olur? (Mg un Ozgul isisi =
1,024 J g -1 °C-1).
32. Pirincin yogunlugu 8,40 g/cm 3 ye OzgUl isisi 0,385 J g 1
1 dir. 163 °C da 15,2 cm3 piring parcasi yalitilnu§ bir °C

Tepkime Isis!

35. 283 kg sonmii§ kireg, Ca(OH)2 , elde edilirken kac U is'
• agiga gikar?
Ca0(k) + H20(s) Ca(OH)2(k) = -652 kJ
36. Oktamn (bir hidrokarbon) yanmasmda entalpi degi§imi
AH° = -5,48 X 103 kJ/mol C811 18(s) dir Oktan galon
bapna kag kJ is' verir? (Oktanin yogunlugu = 0,703
g/mL, 1 gal = 3,785 L).
37. Dogal gam ba§lica bile§eni olan metan a§agidalci gibi ya-
nar.
CH4(g) + 2 02(g) CO2(g) + 2 H 20(s)
AH° = -890,3 kJ
(a) 2,80 X 107 1d is' elde etmek icin kac kg metan yalul-
mandtr?
(b) 18,6°C ye 768 mmHg basincta 1,63 X 103 L metamn
tam yanmasmdan kag kJ isi aciga gikar?
(c) (b) deki isi miktan, % 100 verimle, su isitmada kulla-
kac litre suyun sicaldigi 8,8 °C dan 60,0 °C a gika-
bilk?
38. Biittinleyici Omegi gozOniine ahmz. 40,0 gal suyun sicalc-
ligim 15,2°C dan 65,0 °C'a yiikseltmek icin NK da ne ka-
dar su gazi yalulmandir? (1 gal = 3,785 L.)
39. Metal i§lemede, ban kaynaldann yapilabilmesi icin gerek-
li olan yiiksek sicaldik (yalda§ik 2500 °C), hidrojen-oksi-
jen kan§inumn yalalmasiyla elde edilir.
, , 1 ,
H2(g) -t- 02kg) H20(g) AH° = -241,8 kJ
•
Kildece ecit mitkarlarda H2 ye 02 iceren 180 g kan§im ya-
luldigmda kag U isi aciga gilcar?
40. Metal i§lemede, bazi kaynaklann yapilmasmda tennit ka-
n§mu kullamhr Termit tepkimesi oldukca ekzotermiktir.
Fe203(k) + 2 Al(k) Al203(k) + 2 Fe(k)
AH = -852 kJ
1,00 mol Fe203 ye 2,00 mol Al oda sicalchgmda (25 °C) ka-
n§tmhyor ye tepldme ba§lanhyor. Aoga okan is,, geni§
bir swank araligmda ozgiil nisi 0,8 J g -1 °C-1 olan &tin-
lerde ahkonuyor. Demirin erime noktasi 1530 °C dir. Ao-
ga olcan ismm, tininlerin sicaldigim demirin erime nokta-
sma kadar isitmaya yeterli oldugunu gosteriniz.

41. 0,205 g potasyum hidroksit, KOH, parcaciklan "kahve fin-
cam" kalorimetresinde bulunan 55,9 g suya ekleniyor. Su-
yun sicakhgi 23,5 °C dan 24,4 °C a yiikseliyor. [Sulu sey-
reltik KOH(aq) cozeltisinin ozgtil isisim suyunkine e§it ka-
bul ediniz.]
• (a) KOH in yaklavk cifatinme ikisi kJ/mol KOH birimin-
de ne kadardir?
(b) Dfizenegin iyile§tirilmesine gerek kalmadan olciimiin
duyarlignu nasal arttirabilirsiniz?
42. KI(k) tin suda cortinme Bin +20,3 kJ/mol KI chin Bir "kah-
ye fincam" kalorimetresinde, 150,0 mL 2,50 M KI cozel-
tesi hazirlamak icin bir miktar KI 23,5 °C da yeter miktar-
da suya ekleniyor. Son sicalchk ne olacalctu? (2,50 M KI co-
zeltisi icin yogunlugu 1,30 g/mL ye ozgtil isiyi 2,7 J g -'
°C-' ahmz)
43. Endotermik bir (Aar g6stermek icin bir deney tasarhyor-
sunuz. Bunun icin, yalitilnu§ bir kapta bulunan 1400 mL
suyun sicalchguu 25 °C dan 10 °C a dit§tirmek istiyorsunuz.
Bu sonucu elde etmek icin kiitlece ne kadar NH 4C1(k) yi su-
Maddenin Halleri ye Entalpi De§i0mleri
• bardak icinde bulunan 28,5 °C daki 75,00 mL su icine
47. 3,50 mol H20(s) nm sicakligini 50,0 °C yiikseltmek icin
gerekli ist miktan ile eritilebilecek buz ktitlesi nedir?
[AM., = 6,01 kJ/mol H20(s)].
48. Yalitilnu§ bir kapta 25,0 °C da bulunan 100,0 g suyun icin-
den 100 °C de 5,00 g buhar [H20 (g)] gecirildiginde su-
yun son sicakligi ne olur? [A/nth = 40,6 kJ/mol H2O]
49. 525 °C da 125 g ktitlesinde paslanmaz celikten yapilmi§
bir top [ozgtil 1st: 0,50 Jg' °C'], koptikten yapilma acik bir
Kalorimetre Bombasi
51. 1,620 g hk bir naftalin, C 10H8 (k) ornegi bir kalorimetrede
tamamen yakthyor ye 8,44 °C hk bir sicaklik ytikselmesi
kaydediliyor. Naftalinin yanma tstst -5156 kJ/mol C 10H8
oldugnarekimtsapendir?
• 52. Salisilik asit, C7H603 kalorimetrik standart olarak onerilir.
Yanma isisi -3,023 X 103 kJ/ mol C7H603 dir. A§agula
verilen verilerden kalorimetre bombast= 1st kapasitesini
(yani bomba, su, kan§linci, termometre, kablolar vb.) bu-
lunuz.
yanan salisilik asit kiitlesi: 1,201 g
kalorimetrenin ilk sicakhgt: 23,68 °C
kalorimetrenin son sicakhgt: 29,82 °C
Haam-Basins Iii
55. Bir gam 748 mm Hg hk bir basilica kar§i 3,5 L lik (AV)
genle§mesindelci is miktanm (a) litre-atmosfer (L-atm) (b)
Joule (J) (c) kalori (kal) cinsinden hesaplayma.
• 56. Bir gam 1,23 atm a bir sabit basing tarafmdan 5,62 L
den 3,37 Lye silu§tinlmasindaki is miktanni jul cinsinden
hesaplaymiz.
Altqttrmalar 259
da cozmelisiniz? NH4C1 tin coziinme isist +14,7 kJ/mol
NH4C1 &tr.
44. cozilniirken 1st aciga cikaran cozlinenleri cozerken dikkat-
li davranilmalichr. NaOH in cortinme isisi -44,5 kJ/mol •
NaOH tir. 500 mL 7,0 M NaOH cozeltisi hazirlamrken, si-
cakligi 21 °C olan suyun sicakhgi yaklaplc hangi sicakh-
ga kadar yilicselebilir? cozeltiden isi kacip olmadigim var-
saymiz. cozeltinin yogunlugunu 1,08 g/mL ye &gill
• 4,00 J g-1 kabul ediniz.
45. Ornek 7-4 u gozontine ahmz Nottirle§me iirtinii 0,500 M
NaC1 dilr. Bu cozeltinin yogunlugunu 1,02 g/mL ye &gill
isisun 4,02 J g-' °C-1 kabul ediniz. Kalorimetrenin 1st ka-
pasitesi 10 J/ °C ise, n6tiirle§me isisi nedir?
46. HC1(aq) in NaOH(aq) ile nottirle§me isisi -55,84 kJ/mol
H2O dur. Her ikisi de 24,72 °C sicakligmda olan 50,00 mL
1,05 M NaOH ile 25,00 mL 1,86 M HC1 gozeltileri kan§-
tuthrsa, son sicakligi ne olur? (Bu notiirle§me tepkimesin-
de olu§an cozeltinin yogunlugunu 1,02 g/mL, ozgul isisi-
m 3,98 J °C' ahmz ye cevreye 1st kaybmin
• varsayiniz.)
•
su 100,0 °C ye geliyor ye kaymyor. Kaynama sti-
rerken buharla§an suyun kiitlesi nedir? [AH°I,uh = 40,6
kJ/mol H2O]
50. Ali§tirma 49 da anlatilan top 0 °C da bilyiik bir buz blogu
iizerine dii§tirtilse, olu§an sivi suyun ktitlesi ne olur?
(Alrerime = 6,01 kJ/mol H2000)
53. Ornek 7-3 u gozontine alarak, isi kapasitesi 3,87 kJ/°C olan
bir kalorimetre bombast duzeneginde 1,227 g C i2H22011
yaludign,skrozyamige,dna- •
lecek sicaklik degi§imini bulunuz (AT).
54. 1,397 g hk bir timol ornegi C 10lli40(k) bir kalorimetre dit-
zeneginde yaluhyor. %calcitic 11,23 °C yilkseliyor. Kalori-
metrenin lst kapasitesi 4,68 kJ/°C olduguna gore, kJ/mol
C i0l-1140 cinsinden timolun yanma tslst nedir?
57. 27 °C ve 1 atm deki 1,00 g hk bir Ne (g) ornegi 2,50 L hac-
nundaki havast boqaltdmq bir kap icine gonderilerek gen-
le§firiliyor. Gaz is yapar nu? Aciklaymiz.
•
58. Aerosol kutulanna konulan stki§tinlmi§ hava, elektronik
cihazlardalci tozu uzalda§tirma icin kullanihr. Hava kutu-
dan clicarken herhangi bir is yapar int?
 260 Boliim 7 Termokimya
59. A§agidaki i§lemler havaya acik bir kapta, sabit basincta
gercekle§tirilirse is yapihr nu? Eger is yapihyorsa sisteme
mi yapihr, sistem mi di§anya yapar?
• (a) Ba (OH) 2 (aq) nm HC1 (aq) ile notrle§mesi
(b) gaz halindeki azot dioksitin diazot tetroksite donii§tnii
(c) kalsiyum karbonatm kalsiyum oksit ye karbon dioksi-
te
Termodinamiijin Birinci Yasasi
61. Sistem; (a) 58 J isi sogurur 58 J is yaparsa (b) 125 J isi so-
gurur, 687 J is yaparsa (c) 280 kal isi aciga cikanr, Uzeri-
ne 1,25 kJ is yapihrsa sistemin is enerjisindeki degi§im ne
olur?
62. cevre; (a) 235 is' verir ye sisteme 128 J is yaparsa (b) sis-
teme 98 J is yaparken sistemden 145 J isi sogurursa (c) sis-
temden 1,07 kJ is ahr ama hic isi degi§imi yapmazsa, sis-
• temin is enerjisindeki degi§im ne olur?
63. Belirli bir miktardaki ideal bir gam is enerjisi sadece
baglidu. Bir ideal gaz ornegi sabit sicakhkta gen-
le§tirilirse (izotermal genle§me) (a) gaz is yapar mi? (b)
gaz cevre ile isi degi§iininde bulunur mu? (c) gazm
ne olur? (d) gaz icin AU degeri ne olur?
64. Adyabatik bir i§lemde sistem isil olarak yahtilmi to (sistem
ve cevresi arasmda isi degi§imi yoktur). Ideal bir gazm ad-
AH ye AU Arasindaki iliski
67. Tepkimenin mud gerceklegigine bakilmaksizin gagidaki
ifadelerin sadece birisi bir tepkime isisi icin gecerlidir. Han-
gi ifade dogrudur, nicin? (a) q v ; (b) qp; (c) AU — w;
(d) AU; (e) AH.
• 68. A§agidaki tepkimeler icin AK in AU ya e§it mi, buyuk mu,
yoksa kiiciik mu oldugunu belirleyiniz. "Daha biiyiik" de-
menin daha pozitif veya daha az negatif demek, "daha kii-
ciik" demenin az pozitif ya da daha negatif demek oldugu-
nu aldinizdan cikarmaymiz. Sabit basinctaki tepkime sira-
smda hacimdaki bilyiik degi§imlerin gazlann miktarlan ile
ili§kili oldugunu kabul ediniz.
Hess Yasasi
71. A§agida verilen e§itliklerden yararlanarak
C2H4(g) + C1 2(g) C2H4C12(s), tepkimesinin MI°
degerini bulunuz.
• 4 HC1(g) + 02(g) -4 2 C12(g) + 2 H20(s)
AH° = —202,4 kJ
2 HC1(g) + C2H4(g) + 102(g)—÷
C2H4C12(s) + H20(s) AH° = — 318,7 kJ
60. A§agida verilen i§lemler havaya acik bir kapta sabit ba-
sincta gercekle§tirildiginde 4 yapihr mi? I,s yapihrsa, sis-
teme mi yapihr yoksa sistem di§anya mi yapar? (a) azot
monoksitin oksijenle, azot dioksit olu§turma tepkimesi, (b)
magnezyum hidroksitin, NaOH ve MgC1 2 den cokehne tep-
kimesi, (c) balur(II) sulfat ye su buhannm balur(II) sUlfat
pentahidrat venue tepkimesi.
•
yabatik olarak genle§mesinde (a) gaz is yapar mi? (b) ga-
zm is enerjisi artar mi, azahr mi, yoksa sabit mi kahr? (c)
gum sicakligma ne olur?
(Ipucu: Ali§tirma 63 ii gozoniine
65. A§agidaki gozlemin mihnktin oldugunu dii§iiniir mUsii-
niiz? Bir ideal gaz izotermal olarak genle§tiriliyor ve cev-
resinden aldigi isinm iki kati is yapiyor. Yamtimzi
(Ipucu: Ali§tirma 63 ye 64 goz online alimz)
66. A§agidaki gozlemin muetkiin oldugunu dii§iiniir miisiiniiz?
Bir gaz sila§tinlirken cevresinden isi soguruyor. Yamtini- •
zi aciklayimz.
(Ipucu: Ali§tirma 63 ye 64 ii gozoniine alma)
(a)Bir mol sivi 1-butanolun tam yanmasi
(b)Bir mol glukozun, C6H1206 (k), tam yanmasi
(c) kati amonyum nitratin sivi su ye gaz diazot monoksit
vermek iizere bozunmasi.
69. 2-propanoliin, kalorimetre bombasmda 298,15 K de yanma
isisi —33,41 kJ/g du. Bir mol 2-propanoltin yanmasmda (a)
AU (b) AK yi bulunuz.
70. Ali§tirma 54 u dikkate alarak, timolun yanmasim gosteren
bir e§itlik yazmiz. Bu e§itlikte AU° ye AFP degerlerini gos-
•
teriniz.
72. N2H4(s) + 2 H202(s) N2(g) + 4 H 20(s)
tepkimesinin AH degerini a§agidaki verilerden yararlanarak
bulunuz.
N2H4 (s) + 02(g) N2(g) + 2 H 20(s)
AH° = —622,2 kJ •
H2(g) + 102(g) H20(s) AH° = —285,8 kJ
H2(g) + 02(g) 1-1 2 02(s) AH° = —187,8 kJ
 Aligirmalar 261

73. Yakit olarak kullanilan ve CH 4(g) iceren bir gaz kan§imi S(k) + 02(g) --> S02(g) AH° = -296,8 Id
§6yle elde edilir S02(g) + C12(g) SO2C1 2(s) AH° ----- +97,3 Id
4 CO(g) + 8 H2(g) --> C(k) + 02(g) —> CO2(g) AH° = -393,5 kJ
3 CH4(g) + CO2(g) + 2 H 20(s) AH° = ? CC14(s) + 02(g) COC12(g) + C1 20(g) •
A§agidalci verilerden gerekli olanlan kullanarak, bu tepki- AH° = -5,2 Id
• menin degerini bulunuz.
75. Hess yasasim ye §ti verileri kullanarak
C(grafit) + 02(g) --> CO(g) = -110,5 kJ CH4(g) + 2 02(g) —4 CO2(g) + 2 H20(g)
AH° = -802 kJ
CO(g) + 02(g) —> CO2(g) = -283,0 kJ CH4(g) + CO2 (g) --> 2 CO(g) + 2 H2(g)
AH° = +247 kJ
CH4(g) + H 20(g) —> CO(g) + 3 H2 (g)
H2(g) + 2 o2(g) --+ H20(s) AH° = -285,8 kJ AH° = +206 Id
C(grafit) + 2 H2(g) CH4(g) = -74,81 Id a§agidalci tepkimenin AH° degerini bulunuz.
CH4(g) + 2 02(g) CO2(g) + 2 H20(s)
= -890,3 Id CH4(g) + 2 02(g) -4 CO(g) + 2 H2(g)
74. Onemli bir corticii olan CC1 4, C12(g) un bir karbon Bu tepkime H2 gazi eldesi icin onemli bir y6ntemdir.
ile tepkimesinden elde edilir. A§agida verilen degerlerden
76. 1,3-Butadien [C4H6(g)], n-butan [C4Hio(g)] ye H2(g) in mol
yararlanarak
CS2(s) + 3 C12(g) CC14(s) + S2C12(s)
ba§ma yanma isilan (Mr) sirasiyla -2540,2 -2877,6 ye
-285,8 kJ dur. Bu verilerden, 1,3-butadienin n-butana
•
tepkimesinin MI° degerini bulunuz. bulunuz.
• CS2(s) + 3 02(g) CO2(g) + 2 S02(g)
hidrojenlenme
C4H6(g) + 2 H2(g) C4H10(g) AH° = ?
• = -1077 Id [Ipucu• Yanma tepkimelerinin e§itliklerini yaziniz. Butun
2 S(k) + C12(g) S2C12(s) • = -58,2 kJ yanmalann urunleri CO2(g) ye H20(s) dir.]
C(k) + 2 C12(g) CC14(s) • = -135,4 Id

Standard Okqurn Entalpileri

77. Neden bazi bilegklerin olu§um entalpileri pozitif, digerle- 83. cizelge 7.2 deki verilerden ye apgidalci tepkimenin AH°
rinin negatiftir? Olu§um entalpileri sifir olan cok fazla bi- degerinden yararlanarak, 25 °C ye 1 atm de CC1 4(g) un
le§ik var midis? Aciklayiruz. standart olu§um entalpisini bulunuz.
78. A§agidaki ifadelerden yalmz bin dogrudur. Hangisinin dog- CH4(g) + 4 C12(g) --> CC14(g) + 4 HC1(g)
ru ye digerlerinin neden yanks oldugunu belirtiniz. CO 2(g) AH° = -397,3 kJ
in mol ba§ma olu§ma entalpisi; (a) 0 dir; (b) C(grafit) in 84. cizelge 7.2 deki verileri ye gagidaki tepkimenin AH° de-
mol ba§ma yanma entalpisidir; (c) CO(g) ye 0 2(g) in mol gerini kullanarak, 25 °C ve 1 atm de C 6H14 (s) in standart
ba§ma olu§ma entalpileri toplanuthr; (d) CO(g) in mol ba- olu§um entalpisini bulunuz
yanma entalpisidir. 2 C6H14(s) + 19 02(g) —4 12 CO 2(g) + 14 H20(s)
• 79. A§agidalci tepkimenin 25 °C daki entalpi degi§imini, ci- AH° = -8326 Id
zelge 7.2 de verilen standart olu§ma entalpilerinden yarar-
85. cizelge 7.3 ye Ek-D deki verileri kullanarak
lanarak bulunuz A13+(aq) + 3 OH- (aq) —> Al(OH)3(k) AH° = ?
2 C12(g) + 2 H 20(s) --> 4 HC1(g) + 0 2(g) tepkimesinin entalpi degi§imini bulunuz
AH° = ?
86. cizelge 7.3 ye Ek-D deki verilerden yararlanarak
80. A§agidaki tepkimenin 25 °C daki entalpi degi§imini, Ek-D
den yararlanarak bulunuz. Mg(OH)2(k) + 2 NH4 + —+
Mg2+(aq) + 2 H20(s) + 2 NI-1 3(g) AH° = ?
Fe203 (k) + 3 GO(g) --> 2 Fe(k) + 3 CO2(g)
AH° = ? tepkimesinin entalpi degi§imini hesaplayimz
81. cizelge 7.2 deki verileri kullanarak, C 2H5OH(s) un yanma 87. Kirecta§i CaCO3(k), gazla bir finnda sonmemi§ ki-
isismi bulunuz. Tepkenler ye &hiller 25 °C ye 1 atm dedir. rec, CaO(k) ye CO2 (g) vermek iizere bozunduruluyor. Ek-
82. cizelge 7.2 deki verilerden ye 1 mol pentanin tam yanma D deki verileri kullanarak 1,35 X 10 3 kg CaCO3(k) in bo-
nisi= AH° = -3509 Id oldugu gerceginden yararlana- zunmasi icin ne kadar isi gerektigini bulunuz. (Bu ko§ullar-
rak, 1 mol C5H12(s) CO(g) ye H2(g) den sentezi icin MI° dalci tepkime isilanmn 25°C ve 1 atm deki tepkime isilan •
• degerini hesaplayimz. ile aym oldugunu kabul ediniz)
5 CO(g) + 11 H2(g) C5H12(s) + 5 H20(s) 88. cizelge 7.2 deki verileri kullanarak 5,00 X 10 4 Id liik isi
AH° = ? aciga cikaran 24,6 °C ye 756 mm Hg daki butan gazi,
[Ipucu: [C5H12(s)] degerini yanma tepkimesinden el- C4H10(g), ham= bulunuz.
de edebilirsiniz.]
 262 Bohim 7 Termokimya

Biitiinleyici ye hen Alt§tirmalar

• 89. Ingiliz 1si birimi (Btu) 1 lb suyun slcakhgmi 1°F yiikselt- 95. Belli bir dogal gaz mol olarak % 83,0 CH4 , % 11,2 C2H6
mek icin gerekli isi miktandir. Suyun ozgul isisimn sicak- 3118 icermelctedir. 22,6 °C ve 739 mmHg da, bu ye%5,8C
hktan bagimsiz oldugunu kabul ederek, bir depodaki 40 gam 385 L si apn oksijenle, sabit basingta yaluhyor. •
gal suyun sicaldigim 48 °F dan 145 °F a gilcarmak igin ge- Agiga gikan enerji kag kJ dur?
rekli 1s1 milctanni, (a) Btu; (b) kkal; (c) kJ cinsinden bulu- 96. Komiiriin gazla§tmlmasinda net tepkime,
nuz.
90. 7,26 kg Ilk bir giille 168 m yilksekliginde bir binadan 2 C(k) + 2 H20(g) -* CH4(g) + CO2(g)
raluhyor. Gfilledeki sicakhk artist en fazla ne kadar olur? Bu net tepkimenin Kesim 7-9 daki e§itliklerin uygun
Gtillenin ozgul isismi 0,47 J ahmz (*Heinen sicak- bieimde birle§tirilmesinden olu§tugunu giisteriniz.
hk arnp, hesaplanandan nigin daha Idieiiktiir? 97. A§agidaki gazlardan hangisi litre ba§ma (NK) daha fazla
91. Kalorimetre bombast inemelerinde degi§ik bir yol, is1 ka- yalut degerine sahiptir? Yani, hangisinin yanma isisi da-
pasitesini, icerdigi suyu harig tutarak hesaplamaktir. Bu ha fazladir?
durumda suyun sogurdugu isi ye kalorimetrenin geri kalan (Ipucu: Yanabilen 0gazlar
,. CH4 , C-3_8,
I.{ CO- -VP-2 H2.--,
(lir
lusnumn sogurdugu isi ayn ayn hesaplamr ye toplamr.
983,5 g su igeren bir kalorimetre diizenegi 1,354 g ant- (a) komiir gam: hacimca %49,7 H2, %29,9 CH4 , %8,2
rasenin yanmasiyla ayarlaniyor. Kalorimetrenin sicakhgl N2, %6,9 CO, %3,1 C3H8 , %1,7 CO2 ye %0,5 02.
•
24,87 °C dan 35,63 °C a yiikseliyor. Bu kez 968,6 g su ice- (b) giibre gam: hacimca %66,0 CH4 , %30,0 CO2 ye %4,0
ren aym dilzenekte 1,053 g sitrik asit yakihyor ye sicalch-
gm 25,01 °C dan 27,19 °C a yiikseldigi gorilliiyor. Antra-
sen in, CI4Hiak), yanma nisi -7067 kJ/mol C i4Hio dur.
98
N2.
Ekzotermik bir tepkimenin isisml, eritilen buz miktan ile
olgen kalorimetreye buz kalorimetresi denir. 25,0 °C ye
•
Sitrik asidin, C6H80 7, yanma kac kJ/mol dur? 744 mmHg da 0,100 L metan, CH 4, gaze sabit basineta,
92. Ali§tirma 91 deki yontem bazi kalorimetre deneylerinde havada yaluhyor. Agiga eilcan IR 0°C to 9,53 g buzu eri-
kullandir 1,148 g benzoik asit, assn 0 2(g) ile, 1181 g su tebiliyor (buz icin Mierune = 6,01 kJ/mol)
igeren bir kalorimetrede yakihyor. Suyun sicakligi 24,96 (a) Yanma tepkimesinin e§itligini yazimz ye yanmanm
°C dan 30,25 °C'a ciluyor. Benzoik asidin yanma bir tam yanma olmadigmi gosteriniz.
-26,42 kJ/g du. Ikinci bir deneyde 0,895 g toz komiir ay- (b) CH4 in tam yanmamasindan CO (g) olu§tugunu var-
m dtizenekte yaluhyor ye 1162 g suyun slcakhgi 24,98 °C saymiz ye yanmayi tek bir e§itlikle ye katsayilar tamsayi
dan 29,81 °C a yiikseliyor. 2,15 X 10 9 la 1st elde etmek olacak §ekilde yam= Diger Min H 20(s) dur. DH dege-
icin kag ton (1 ton = 1000 kg) komiir yalulmalidir? ri nedir?
93. Bir el Idtabi hidrojenin yanma 1sis1 igin iki farkh deger ver- 99. C21-14(g) + 3 02(g) --> 2 CO2(g) + 2 H20(s)
mektedir. H20(s) olu§tugunda 33,88 kkal/g H2 ve H20(g) AH° = - 1410,9 kJ
• olu§tugunda 28,67 kkal/g H2. Bu iki degerin neden farkh ol-
dugunu ye bu farkm hangi ozellikten ileri geldigini belir-
tepkimesinde
di, (a) tepkime
H2 O
lsisi
spa degil
verilenden
de gaz
daha
halinde
bilyiik
elde eciilsey-
(daha negatif)
tiniz. Sonuclanmzl desteklemek icin karat gosteriniz. mu, yoksa daha kueuk (daha az negatif) mil olacakti? (b)
94. A§agida gosterilen diyagramda eksik olan degerleri belir- Yamtuuzi aeildayiruz. (c) Bu durumda BFI degerini hesap- •
leyiniz. lama.
100. 26,0 °C da 200,0 L lik bir silindirdeki butanm bir lusmi
N203(g) + 102(g)
ahniyor ye apri hava ile sabit basingta yakihyor. Silin-
dirdeld gaz basmcmm 2,35 atm den 1,10 atm e dii§tiigii
AH° = +16,02 kJ goriiliiyor. Acta clan isi 132,5 L suyun sicaldigim 26,0
2 NO2(g) °C dan 62,2 °C a yiikseltiyor Yanma urunlerinin CO 2(g)
ye H20(s) oldugunu kabul ederek, su isrticlsimn verimi-
AH° = ni hesaplaymiz. (Yanma isismm yilzde kaci su tarafindan
air = ? sogurulmu§tur?)
101. Glukozun, C611 1206, metabolizme iiriinleri CO 2(g) ye
H2O(s) du. Aciga eilcan isimn % 70 i yararh ise donii§iir.
• N2(g) + 2 02(g) 1450 m yiikseklige tirmanan 58,0 kg 11k bir ki§inin harca-
glukoz miktanm hesaplayimz. Tirmanmada yapilan
 BatiMleyici ye Beni Alormalar 263
isin, 58,0 kilogram 1450 m yiikseklige kalchrmak icin 107. Yiyeceklerin mikrodalga finninda pisme suresini cesitli
gerekli isin d6rt kati oldugunu kabul ediniz. C 6F11206(k) faktorler etkiler Bunlardan birisi ozgal isichr. 250 mL hk
nm AH:i degeri -1273,3 kJ/mol dur. bir tavuk gogsunu 4 °C dan (buzdolabi sicakligi) 50 °C a,
102. Bir alkan hidrokarbonunun formtilit C„H2,,,2 dir. Alkanla- 700-W mikrodalga fmnnda isitabilmek icin gerekli yakla- •
stireyi bulunuz. Tavuk gogstinti yogunlugunun 1 g/mL
• nn olusma entalpileri C atomlannm sayisi arttikca azahr
(daha negatif olur). Butan, C4H10(g) formtiltine eklenen ye ozgiil isisimn 4,2 J oldugunu kabul ediniz.
108. Resimde; 25 °C da iizerinde 10,00 cm capmda celik bir si-
her CH2 grubu olusma entalpisini, Hal, yaldasik -21
lindir baglannu§ bir piston iceren 12,00 cm caph bir silin-
kJ/mol degistirir. Bu bilgiden ye cizelge 72 den yararla- dirdeki gaz gortilmektedir. celigin yogunlugu 7,75 g/cm 3,
narak, heptanm, C7H16(s), yanma isismz ongortintiz. atmosfer basmci 745 Ton ye diger veriler ise sema tize-
103. 1,00 L (NK) bir dogal gaz tam yandigmda 43,6 ld zsi ver- rindedir. celik silindir aniden kaldinhrsa ne kadar is ya-
mektedir. Bu gaz bir CH4(g) ye C2H6(g) kansum ise, ha- pihr.
cimca yfizde bile§imi nedir?
104. Bir kaynak, "H2SO4" ile baslayan bircok standart olusma
entalpisini vermektedir. Omegin, saf H 2SO4(s) icin
= -814,0 kJ/mol olup, bazi H 2SO4 -H20(s) cozelti-
leri icin asagidalci standart olusum entalpisi degerleri ve-
riliyor; 1 mol H204 e karst: 1 mol H2O, -841,8; 10 mol
H2O -880,5; 50 mol H2O, -886,8; 100 mol H2O,
-887,7; 500 mol H2O, -890,5; 1000 mol H20, -892,3,
10 000 mol H2O, -900,8 ye 100 000 mol H2O, -907,3. •
(a) Bu degerlerin neden birbirine esit olmadigim actIcla-

(b) Sonsuz seyreltik halde Al-g1[H2SO4(aq) -909,3

kJ/mol diir. Bu boltimdeki hangi verilerle bu sonucu dog-
rularsimz? Agiklaymiz.
(c) Saf H2SO4(s) dan 500,0 mL 1,00 M H 2SO4(aq) ha-
zirlamrsa, sicaldik ne kadar degisir? (H20(s) ve H2SO4(s)
nm ba§langicta aym sicakhkta oldugunu ye H 2SO4(aq)
icin ozgiil ismin yaldasik 4,23 g-1 °C-1 oldugunu kabul
ediniz)
105. KOmiiriin gazlasmasim dikkate alarak (sayfa 252), gaz-
lasma tepkimesi icin (Esitlik 7.24) gerekli isimn bir kzs- I-4- 12,00 cm -NH
numn metanlasma (metan olusumu) tepkimesi tarafmdan
saglandiguu gosteriniz. Bu olay, sentetik dogal gaz (SDG)
tiretimi isleminin basansma katluda bulunacaktir. 109. Bir mol sodyum karbonat dekahidrat (y,kama sodas]) ya-
106. 25 °C da ye 765,5 Ton basincta 582 mL hacm kaplayan vasca isithyor, su buhan ve sodyum karbonat heptahid-
1,103 g gaz halindeki karbon-hidrojen-oksijen bilesigi or- rat olusuyor. sekilde zslhldlgznda heptahidrat
negi, fazla 02 (g) ile kalorimetre bombasinda yakihyor. 320,1 Id 1st soguruyor ye daha cok su buhan kaybederek
Yanma tirtinleri; 2,108 g CO2(g) ve 1,294 g H20(s) olup, monohidrat olusturuyor. Isitilmaya devam edildiginde su-
• kalorimetre diizeneginin sicaldigim 25,00 °C dan 31,94 °C suz tuz (soda) elde ediliyor ye 57,3 J ism soguruluyor. 1
cilcaracak miktarda 1st sahniyor. Kalorimetrenin kapa- mol yikama sodasmin susuz sodaya clonti§finhindeki All
sitesi 5,015 kJ/°C du. Bu yanma tepkimesinin esitligini degerini bulunuz. islem kin AU degeri ne olabilir? Neden
yazimz ye tepkimenin 25 °C da AU° degerini bulunuz. AU sadece tahmin edilebilir?

•
•
 264 Boltim 7 Termokimya

Ozellikli Sorular
• 110. James Joule termodinamigin birinci yasasi ile ilgili 014- 113. Hess yasasim dogrulatnak icin yapilan bir ogrenci dene-
masim 1850 yilmda yayinlach. calt§ma, "bir pound su- yinde
yun stealth& 1 °F ytikseltmek icin gerekli isryi Nita ci-
karabilmek icin 772 lb luk bir ytiktin bo§lukta bir foot
NH3 (der§, aq) HC1(aq) NH4C1(aq) •
dit§mesi gerekir" §eklinde ifade edildi. 136ltim icinde ve- tepkimesi iki farkh yolda gercekle§tiriliyor. Once 8,00
rilen bilgilerin 14iginda bu ifadenin gegerliligini kamtla- mL deri§ik NH3 (aq) 100,00 mL, 1,00 M HC1 e bir kalo-
rimetre de ekleniyor. [NH 3 (aq) biraz fazla]. Tepkenler
111. Ozgul is! Olciimleriyle ilgili olarak Pierce Dulong ye Ale- ba§langicta 23,8 °C ye notrallemeden sonraki sicakhk
xis Petit 1818 yihnda, bir elementin ozgul isismin atom 35,8 °C
agirligi (atom Ictitlesi) ile ters oranth olarak degi§tigini A§agicla §emast gosterilen ikinci bir deneyde 100,0
one stinntigerdir. Boylelilde yeni bir elementin ozgul 151- mL deri§ik amonyaktan hava kabarcikian gecerilirek NH3
olctilerek atom kiitlesi kolayca belirlenebilmi§tir 3 (g); 100, mL 1,00 M HC1 ile (g)cilunastmyor.NH
(a) cizelge 7.1 deki verileri ve on kapagm icindeld atom nottirle§firiliyor. Deri§ik NH 3 (aq) sicalchgt 19,2 °C dan
kutlelerini kullanarak atom ktitlelerinin ozgul 'Si ile degi- 13,2 °C a clii§tiyor. Aym zamanda 1,00 M HC1 sicakhgi
§imini g6steren grafigi ciziniz ye bu dogrunun denklemi- 23,8 °C dan 42,9 °C a NH3 ile nottirle§tikee ytikseliyor.
ni yaziniz.
(b) 1817 ke§fedilen kadmiyum elementi icin ozgul Imp
• 0,23 J g-I °C-I alarak ye (a) §ildunda buldugunuz dogru
denklemini kullanaralc kadmiyumun yaldavk olarak atom Basinch
ktitlesini bulunuz.
(c) 75,0 g hk bir metal orneginin sicakhgim 15 °C yiik-
NH3(g) hava
•
seltmek 450 J isi gerektirmektedir. Bu metal ne olabilir?
112. Notralle§me tepkimelerinde aciga cdcan isi tniktanni kul-
lanarak, tepkimenin stokiyometrisini belirleyebiliriz. A§a-
gidaki cizelgede verilen degerler toplam cozelti hacmi
60,0 mL olan 1,00 M NaOH ile 1,00 M sitrik asidin
C6H807 , notralleme tepkimesine aittir.

Kullamlan Kullamlan
mL 1,00 mL 1,00 M
NaOH Sitrik alit AT, °C
1,00 M HC1 Deriiik NH3(aq)
20,0 40,0 4,7
30,0 30,0 6,3
• 40,0
50,0
20,0
10,0
8,2
6,7
Biittin cozeltilerin yogunlugunu 1,00 g/mL ye ozgiil
isilanni 4,18 J g' °C-I kabul ederek,
(a) ikinci deneyde gercekle§en olaydaki iki tepkime e§it-
55,0 5,0 2,7
ligini ye AH ini yaziniz. Bu iki denidemin toplammm, bi-
rinci deneydeki tepkime denklemi ile aym oldugunu gos-
•
(a) mL 1,00 M NaOH e kar§i AT yi grafige alarak notral- teriniz.
le§me tepkimesinin e§degerlik noktasmda NaOH ye sitrik (b) Denel hata simrlan icinde toplam tepkimenin AH nin
asidin stokiyometrik oramm belirleyiniz.
Hess yasasim dogrular tarzda, her iki deneyde de aym ol-
(b) Tepkimeye giren tepkenler tam olarak stokiyometrik
dugunu gosteriniz.
oranda olduldan zaman neden notralle§medeki sicakhk 114. Ideal bir gaz isihldigi zaman is enerjisindeki degi§im, gaz
degi§imi en fazladir. Yani, nicin notralle§menin tam oldu-
molektillerinin ortalama oteleme kinetik enerjisindeki art-
gundan emin olmak icin tepkenlerden birinden fazla mik-
ma ile Bu nedenle gum AU su ile steakhktalci
tarda kullamp daha fazla sicakhk arti§t saglayamiyoruz?
degi§im arasmda basit bir bagmti vardir. Boltim 6 da ge-
(c) Sitrik asidin formtiltinit ye asidik ozelligini hassas
li§tirilen gazlann kinetik-molektil kurammdaki fikirler
olarak yansitmak icin tekrar yaziniz. Daha sonra notral-
yardimiyla bu bag' intlyi cikanmz. Bundan sonra apgida-
le§me tepkimesi icin denkle§mi§ net iyonik e§itligi yam-
ki mol 1st kapasitelerinin sayisal degerlerini (J mol -' K-'
• mz
olarak) bulunuz.
•
 Ozellikli Sorular 265

(a) Sabit hacim kosullarmda bir mol gaz icin isi kapasi- (f) (c) de gikanlan is formiiliinii kullanarak q IT icin bir
tesini, Cv, ifade cikanniz. Bu bir hal fonksiyonu mudur?
(b) sabit basing kosullarmda bir mol gaz icin isi kapasi-
tesini, Cp. •
115. Ornek 7-5 i gozonfine alarak, (298 K de, 0,100 mol He un, 2,50
• tek basamakta 2,40 atm dan 1,30 atm genlesmesini) ye
sayfa 234 de tammlanan iki basamalch (2,40 atm
1,80 atm 1,30 atm) genlesmesini animsayarak,
2,00
(a) He 0,10 atm lilc ara basamaktan gegerek bir seri ba-
samakla 2,40 atm den 1,30 atm genlestirildiginde yam-
lan toplam isi bulunuz.
(b) Yanda verilen, bir basamak ye iki basamakta yapilan g 1,50
isi g6steren grafikteki bu toplam isi bulunuz.
(c) Genlesme sonsuz sayida basamak iizerinden
yapilan isin maksimum oldugunu gosteriniz. Bu-
nn yapmak icin herbir diferensiyel is miktanni °=1 1,00
dw = —PdV olarak ifade ediniz ye bu btiyiikliiklerin PAV= 0,61 L atm
toplami icin integral yontemini kullarnmz Gazm ideal PA V = 0,68 L atm
davrandigim kabul ediniz.
(d) Islemin ters oldugunu tasavvur edin yani He 1,30 atm
0,50
•
den 2,40 atm e
• Bu silusmayi gerceklestirmek icin gerekli olan en biiyiik
ye en kticiik is miktan nedir? Aciklayimz. 0
(e) (d) de tammlanan izotermal sikismada, ideal gaz day- 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00
ranisinda is enerji degisimi nedir? q nun degeri nedir? Hacim, L

•
•

•
•
• Atmosfer Gazlan ye
Hidrojen •

8-1 Atmosfer
8-2 Azot
8-3 Oksijen
8-4 Soy Gazlar
8-5 Karbon Oksitleri
8-6 Hidrojen
n Ozel Konu Karbon cevrimi

Sim§ek, nitratlann oluvnasirn saglayan onemli bir kaynaktir. Sim§ek, kimyasal

tepkimeler icin gerekli olan enerjiyi saglar. Azot molekiihinden elde edilen azot
oksitleri, su ile tepkimeye girerek nitrik asite don0§Or. Nitrik asit de, toprakta nit-
ratlar eklinde ahkonur. Bu yolla olu§an HNO 3 miktanmn yaklapk 30 milyon ton
oldugu tahmin edilmektedir.
•
yedi bolumde, kimyamn temel ta§lan olan bazi ilke ye kavramlar
sunuldu. Bu bilgilerin bazilan kendi ba§lanna bile ilginc olmakla bir-
likte, bunlann incelenmesindeki asil amac kimyasal maddeler haldun-
da temel bilgiler saglamaktir. Bu boliimdeki amacimiz, atmosferde bu-
lunan bazi element ye bile§iklerin ye ayrica hidrojenin ozelliklerini ye
kullammlanm ogrenmek ye boylece temel kimyamn daha iyi anla§ilma-
sum saglamaktir. Gorecegimiz konular arasmda hava kirliligine neden
olan duman olu§umlan, ozon tabakasimn tahriban ye diinyamn tstnma-
st cok onemli cevre sorunlan bulunmaktadir. Uygulayacagimiz ku-
rallar esas olarak stokiyometri, gazlar ye termokimya ile de ilgilidir.
Genellikle kimyasal davrarn§m tammlanmasi ve acildanmast icin uygu-
266 lanan ilkelere temel kimya denilmektedir.
 8-1 Atmosfer 267

8-1 Atmosfer
Astronotlar uzaydan baktiklannda, diinyamn ince, mavi bir kabukla (atmosfer) ce-
virili oldugunu goriirler. Genellikle, atmosferi olu§turan maddeleri belirtmekte "ha- •
• va" sozciigii kullanihr. Hava, az miktarda argon, karbon dioksit ye cizelge 8.1 de
verilen diger az miktardaki maddelerin yaninda, bol miktarda azot ye oksijen gaz-
lanni iceren bir gaz karipmidir. Diinyayi saran bu hava ortiisii hem bizi zararh i§m-
lardan korur, hem de ya§am icin gerekli olan bazi kimyasal maddelerin ana kayna-
gidir.

ciZELGE 8.1 Kuru Havanin Bilesimi (Deniz Seviyesinde)

Bile§en Hacimce Yilizdea

Azot (N2) 78,084
Oksijen (02) 20,946
Argon (Ar) 0,934
Karbon dioksit (CO2) 0,037 •
Neon (Ne) 0,001818
• Helyum (He) 0,000524
Metan (0-14) 0,0002
Kripton (Kr) 0,000114
Hidrojen (H2) 0,00005
Diazot monoksit (N20) 0,00005
Ksenon (Xe) 0,000009
Ozon (03 )
Kiikiirt dioksit (SO2)
Azot dioksit (NO2)
} eser
Amonyak (NH3 )
Karbon monoksit (CO)
Iyod (12)
aGaz kan§unlanmn hacimca yiizdesinin anlamim Kesim 6-6 dan
ammsayimz.

•
Atmosferin Yaps!
• Yeryiiziinden itibaren ilk 12 km kalinligindaki tabaka, atmosferin yakla§ik Iditle-
ce %90 mi icerir. A§ina oldugumuz havamn bu tabakasma troposfer denir. Hava
olaylari bu bolgede meydana gelir. Troposferin sicakhgi deniz seviyesinden yiik-
sege ciluldikca siirekli olarak azalarak yakla§ik 220 K e kadar dii§er (Sekil 8-1).
Alt kismmda stipersonik ucaldar ticrnasina ragmen daha az a§ina oldugumuz yer-
yiiztinden yakla§ik 12-55 km arasindald bolgeye stratosfer denir. Stratosferdeki
degi§imi troposferdekinden cok farkhdir. Sicakhk 12-25 km ara-
smda, 220 K de hemen hemen sabit kahrken, 50 km de yakla§ik 280 K degerine
ulapr. Atmosferin bu ince tabakasindaki atomlar ile giine§ten gelen ultraviole
ma arasmda ekzotermik tepkimelerin olmasi, bu bolgede sicakhgm artmasma neden
olur. Ileride incelenecek olan ozon tabakasi bu tepkimeler sonucunda olu§ur.
Stratosferin otesinde atmosfer cok "incedir" ve yogunluk litrede mikrogram hat-
ta giderek nanogram mertebesine dii§er. Mezosferde (55-80 km arasi), sicakhk •
• zenli olarak 180 K e kadar dii§er. Termosfer ya da iyonosfer denen, sonraki tabaka-
da sicakhk yalda§ik 1500 K e yiikselir. Atmosferin bu tabakasi pozitif ye negatif
iyonlar, serbest elektronlar, not& atomlar ye molekiiller icerir. Molekiillerin atom-
 268 136lam 8 Annosfer GazIan ye Hidrojen

Gaz Yiikseklik
bilesimi (km)
Cogunlukla
• H
2500
cogunlukla
•
He Eksozfer

1000

$EKIL 8-1
Atmosfer bolgeleri: bilesimi ye mak- coguniukia
hk—yukseklik de§isimi — 0
Seklin sol tarafinda ytikseklige gore atmos-
ferin bile§imi, ortada ise ilk 80 km deki Termosfer Sicalchk-
250 (iyonosfer)
tahmini swank ye termosferdeki sicakh- cogunl al aN2 yiikseklik
gin 1500 K e ytikseltmesi gosterilmi§tir.
Sag tarafdaki kticilk fotograflar 78,08%
80
180
_———
degisimi
/ 1500 K
nesnelere aittir ye bunlarla ilgili atmos- N2,
fer bolgeleri verihni§tir. Sicaldik termos- 20,95% Mezosfer
• ferde 1500 K degerine ulapr. Burada veri- 02 ,
0,93% 55
len degerler yalda§ik degerlerdir. Ornegin,
troposferin yiiksekligi ekvatorda yalda§ik 8
Ar,
0,04%
CO2,
280
0zon tabasasi
•
km, kutuplarda yalda§ik 16 km dir. Ter-
Troposfer 2
mosferdeki sicakhk gece ye gtinditz olduk-
ca farklidir. 290 K

lara ayn§mast ye atomlarm pozitif iyonlara ve serbest elektronlara iyonla§mast ener-

ji sogurulmastm gerektirir. Bu enerjinin kaynagi giine§ten gelen elektromanyetik
t§indir. Iyonosferde meydana gelen ilginc bir dogal olay "kuzeyt§tgidir" (Sekil 8-2).
Normal olarak, demir cisimler 1500 K de parlak kirmat renkte 1§1k sacarlar.
Termosferde ise soguk demir cisimler 1§1k sacmazlar. Gazlann kinetik kuratmna
(Kesim 6-7) g6re, 1500 K de gaz halindeki molektil ye atomlar yiiksek bir hula ha-
reket ederler. Bu enerjili atom ye molekiiller soguk bir cisimle carmuklannda
• enerjilerini 1st §eklinde aktanrlar. Ancak, termosferde gaz taneciklerinin deri§imi
cok dti§tik oldugundan, molektil carpt§mast ye ist aktanmi cok azdir. Bu nedenle
cisimler, atmosferin alt tabakalannda oldugunun aksine, ismmazlar. Bu ytizden,
meteorlar diinyaya dii§erken, yiiksek stcalchktaki termosferde sacmaya ba§la-
•
mazlar. Meteor yilzeyi ile hava molekiillerinin carpt§masindan ileri gelen buharla§-
ma, iyonla§ma ye 1§1k sactlmast, atmosferin daha alt tabakalannda gozlenir.

$EK1L 8-2
Kuzey isi§i
• Kuzey ttgt, kuzey kutbu ci-
varinda gozlenen ye iyonos- •
ferdeki atom, iyon ye mole-
ktillerin yaydigi bir

• han ile ytiklii hava kara tizerine gelir; havadaki buhar yogunla§arak bulutlan olu§-
• suyun buhar basmci
♦ 4i0 ye lara§i olu§umu
%100 bagil nemde sicaklik azal-
digmda, su buhan ciy olarak
(iistte) veya cevre sicakligt don-
ma noktasimn altmda ise brag'
(altta) olarak yogunlapr.
• rak kullanilan maddeler arasindadir. Bu gazlarla birlikte argon ye diger soy gazlar,
•
8-1 Atmosfer 269
Atmosferde Su Buhari
Kuru hava bile§enlerinin listesi cizelge 8.1 de verilmi§tir. Oysa hava genellikle
kuru degildir ye hacimca %4 e varan miktarlarda su buhan [H20(g)] icerir. Bu su
buhan, H2O cevfiminde onemli bir rol oynar: Okyanuslardaki su buharlapr, su bu-
•
turur ye bulutlar da yagi§a neden olur. Kara tizerine di.i§en yagi§ da g011er, nehir-
ler ye yeralti sulan sisteminden gegerek okyanuslara d6ner.
Ideal gaz e§itliginde (P = nRT IV) oldugu gibi, bir hava ornegindeki su bu-
hannin miktan (nH20) ktsmi basuic ile oranrihdir. Belirli bir sicakhkta su buhan
kismi basincinin alabilecegi en bilyiik degere, suyun buhar bastnct denir (Sayfa
198). Ornegin; suyun 25 °C taki buhar basinci 23,8 mmHg dir. Bu deger, 25°C ta
su buhan kismi basincinin alabilecegi en bilyilk degerdir ye 25 °C de sabittir. Eger
bir hava ornegindeki su buhan basmci 23,8 mmHg dan fazla ise bir lusim buhar yo-
gunlaprak suya donti§iir. Havanm su buhan icerigi genellikle bagil nem terimi ile
ifade edilir. Bagil nem, su buhan kismi basincimn, ayni sicakhkta suyun buhar ba-
sincina oramdir ye yiizde ile verilir. Ornegin, 25 °C ta havadaki su buhanmn kts
mi basinci, 12,2 mmHg ise, havamn 25 °C taki bagil nemi %51,3 tier.
Bagil nem =
su buharmin kismi basinci
X 100%
•
12,2 mmHg
X 100% = 51,3%
23,8 mmHg
Suyun buhar basinci sicakhkla arttigindan, suyun buhar basincinin 31,8 mmHg
oldugu 30 °C da PH20 = 12,2 mmHg olan havamn bagil nemi yalnizca %38,4 ola-
caktir. Buna kar§ihk, suyun buhar basincinin yalnizca 9,2 mmHg oldugu 10 °C da
hava ornegindeki bir miktar buhar sivila§acaktir. Bazen sabahm erken saatlerinde
&filen ciy'in nedeni, bagil nemin sicakhga bagh olmasidir.
Kimyasal Madde Kayna§10Iarak Atmosfer
Normalde suyu ticari kimyasal madde olarak dii§tinmeyiz, ama ya§am kin vazge-
cilmez olan su bir kimyasal maddedir. Daha once belirtildigi gibi yerytizfindeki ta-
ze su, atmosfer vasitasiyla deniz suyundan gelir. Bu denli onemli olan temiz su at-
mosfer iizerinden gelir. Azot ye oksijen kimyasal maddelerin eldesinde yaygm ola-
•
spa havanm aynmsal damitilmasiyla elde edilir. Bu i§lem yalnizca fiziksel degi§-
meye dayamr (Sail 8-3).
ORNEK 8-1
Kimyasal Maddelerin Kaynag't Olarak Atmosferin Kullammt. 5,00 L N2(g) elde etmek
icin i§lenmesi gereken havamn hacmi ne kadarthr?
coziim
cizelge 8.1 den havamn hacimce %78,084 N2 icerdigi bulunur. Gerekli hava hacmini bul-
mak icin bu deger donii§iim faktorti olarak kullamhr •
100,000 L hava
havanm hacmi = 5,00 L N2 X = 6,40 L
78,084 L N2
 270 Boliim 8 Atmosfer Gazlari ye Hidrojen

Danutma kulesi

Kompresor 1-1 Azot gam

• EKiL 8-3
San havanm aynmsal danutilmasi—basit gosterim
Temiz hava kompresore beslenir ye sogutma biriminde Hava
r--1 •
sogutulur. Soguk hava genle§me vanasmdan gegirilir ye alorm Hava alum Argon gam
sivila§mcaya degin sogutulur. Stvt hava, igindeki kat Hava giri§i r—'
ve Sogutma
CO2 ye hidrokarbonlardan annchrmalc birimi
daha sonra damitilir. Stvt hava daimtma kolonunun list
tarafm gonderilir. Burada en ugucu (kaynama noktasi en Srn oksijen
dii§iik) bile§en olan azot ortamdan aynhr. Kolonun orta- Genlelme
lannda argon gaz haline gegerek aynhr. En az ucucu bi- vanasi
le§en olan stet oksijen kolonun dibinde toplamr. Azot,
argon ye oksijenin kaynama noktalan, sira ile 77,4, 87,5
&NI
ve 90,2 K dir. hava

AlOrma A: 5,00 L Ar(g) elde etmek kin i§lenmesi gereken havanin hacmi nedir?
AlOrma B: 5,00 g CO2(k) elde etmek icin i§lenmesi gereken havanin 1 atm ye 298
• K deki hacmi nedir?
•
8-2 Azot
Azot, daha cok atmosferde bulunmaktadir. Kati yer kabugunun ancak %0,002 si
azottur. Azot iceren onemli mineraller, KNO 3 (niter veya giihercile) ye NaNO3 (so-
da niter veya §ili giihercilesi) ban collerde bulunmaktadir. Azot iceren diger bile-
§iklerin kaynagi, bitkiler ye hayvansal proteinler ile bitkilerin fosille§mesinden olu-
§an Vim& gibi maddelerdir.
Yalda§ik 100 yil oncesine kadar saf azot ye bile§iklerinin elde edildigi kaynak-
lar smirhydi. Ne zaman ki, havanin sivila§tirma i§lemi ke§fedildi (1895, Sekil 8-3)
ye 1908 de azottan amonyak eldesi yontemi geli§tirildi, azot olayi sorun olmaktan
Bugtin azot bile§iklerinin pek cogu amonyaktan elde edilmektedir. Azot ga-
• zinin kendisi de onemli kullanim alanlarma sahip oldugu gibi, diger azot bile§ik-
lerinin de ana kaynagidir (cizelge 8.2).
Azot iceren bile§iklerin hepsinin eras kaynagi olan N2(g), aslinda oldukca ka-
rarlichr. N2 molekilliintin etkinliginin cok az olma nedeni molekiiliin sahip oldugu •
elektron dagihmina dayanmaktadir. Bu konu Boliim 11 de goriilecektir. Bu boliim-
de, N2 molekiiliinde iki azot arasmda kolay kopmayan olaganiistii kuvvetli bir iic-
/ii kovalent bag bulundugunu gorecegiz. Termokimyasal terimlerle soylemek ge-

CIZELGE 8.2 Azot Gazinin Oretimi ve Kullandmasi

Uretim
1999: 34,91 X 106 ton
ABD de iiretilen kimyasal bile§ikler arasmda 2. sirada
Kullamm
Ban kimyasal bile§iklerin ye bir kisim cihazlann iirethninde
• inert atmosfer olarak,
Petrol iiretiminde basing gazi •
• Tip ara§tumalannda
kullamlacak virusler sivi azot Metal igemelerinde
icinde dondurulurlar. Sogutucularda (gidalann huh dondurulmasi)

• N=- N(g)
•
• Fritz Haber (1868-1934)
Haber'in buldugu amonyak sen-
tezi tepkimesi ucuz patlayici
iiretimine yol act). Bu da I. Diin-
ya Sava§mda Almanya icin
onemliydi. Sava§tan sonra Ha-
• ber, kimya alamndaki bilgisini
iilkesinin hizmetine vererek sa-
va§in yaralarmin sanlmasma
yardimci olmak istedi ye deniz
suyundan altm elde etmek icin
ugra§t). Tabii ba§anli olamadi.
Gecmi§teki hizmetlerine kar§m,
Nazi yonetimi 1933 yihnda, Ya-
hudi oldugu gerekcesiyle akade-
mik cali§malardan uzakla§tirdi.
•
8-2 Azot 271
rekirse, bir mol N2 molekiihindeki uclu bags koparmak igin gerekli entalpi degi§i-
mi gok yiiksektir. Yani N2 (g) bozunma tepkimesi oldukca endotermiktir.
•
2 N(g) = +945,4 kJ
Ustelik pek cok azot bile§iginin olu§ma entalpisi de pozitiftir. Diger bir deyi§le,
bunlann oluma tepkimeleri de endotermiktir. NO(g) icin;
1
— N2(g) + — 02 NO(g) AH° = 90,25 kJ
2 2
Biiltim 7 de belirtildigi iizere, NO(g) in elementlerinden olu§umu gibi biiyiik endo-
termik tepkimeler normal sicakliklarda onemli miktarda meydana gelmezler.
AFIgi [NO(g)] = +90,25 kJ/mol yerine —90,25 kJ/mol oldugunu varsayahm. 0
zaman N2(g) ve 02 (g) dan NO(g) olu§umu kolayca yiirilyecektir. Bu durumda, at-
mosferdeki 02 (g) azalacak ve zehirli NO(g) artacak ye diinyada ya§am olanaksiz
hale gelecektir.
Bu kesimin kalan kismmda onemli bazi azot bile§iklerini ye bunlann kullanil-
ma alanlanni ele alacagiz.
Amonyak ye Amonyum Bileikleri
Amonyak, NH3 , en yararh bile§iklerden biridir. Birle§ik Devletlerde firetilen kim-
yasal maddeler arasmda altinca sirada yer almaktadir. Amonya'gin onemi, bir cok
azot bile§igine kolayca donii§tiirtilebilmesinden ileri gelir.
Bu yiizyihn ba§inda (1908) Fritz Haber amonyak sentezi igin gerekli ko§ullan
ara§tirdi ye laboratuvarda denemeler yapti. Haber'in yontemini endiistriye uygula-
mak zamanm en onemli miihendislik sorunlanndan biri haline gelmi§ti. Bu sorun
Alman kimyaci Carl Bosch tarafindan 1913 yilinda gortildil ye giinde 30,000 kg
NH3 tireten bir fabrika kuruldu. Gunumuzde bu kapasite 50 kat daha fazladir.
Amonyak sentezi tepkimesinde en onemli sorun, tepkimenin bir denge tepki-
mesi, yani tersinir olmasidir. (Tersinir tepkimeler gift yonlu ok kullamlarak goste-
rilirler)
•
N2(g) + 3 H2(g) = 2 NH3(g) (8.1)
Yiiksek verimde amonyak elde edilebilmesi icin, (a) yiiksek sicakhk (400 °C), (b)
tepkimeyi hizlandiran bir katalizor ye (c) yiiksek basing (yalda§ik 200 atm) gere-
kir. %100 verime ula§mak igin, olu§an amonyak siirekli olarak ortamdan uzalda§-
trilmali ye tepkimeye girmeyen N 2(g) ye H2 (g) yeniden kullamlmalidir. Amon-
yak ortamdan sivila§tinlarak uzakla§tinlir. Bu Haber—Bosch i§leminin taslagi Se-
idl 8-4 de verilmi§tir. Bu i§lemin onemli sorunlanndan biri H 2(g) kaynagidir. H2(g)
icin genellikle dogal gaz kullanihr (Sayfa 287).
Amonyak hem dogrudan, hem de ba§ka bir azot bile§iginin sentezinde kullani-
hr. Amonyagm kendisi en cok gUbre olarak kullanihr. Tarlalara dogrudan sivi
amonyak (susuz amonyak) §eklinde verilebilir. Aynca evlerde ce§itli cam malze-
meleri temizlemekte de kullamlir. Bu malzemelerde amonyak bazik ozelliginden
•
dolayi 01-1-(aq) olu§turur. OH- (aq) ise gres ve yag molekiilleriyle tepkimeye gire-
rek suda coziinebilen bile§iklerine donu turur. Bunun yamsira sulu amonyak gozel-
tisi hizhca kurur ye cam iizerinde gok az iz birakir.
 272 Mini 8 Atmosfer Gazlart ye Hidrojen
N2(g) + 3 H2(g)

•
P $EKIL 8-4
•
Amonyak sentezi—Haber-Bosch
yontemi
N2–H2 kammu katalizortin bulundb-
gu kaba yiiksek sicakhk ye basing al-
linda gonderilir. N2–H2–NH3 kart§t- Katalizeor
mt bir yogunla§tuiclya gonderilerek
sogutulur. Swila§an NH 3 ortamdan
ahmr ye geriye kalan N2–H 2 kart§tim Tepkime Ulm
yeniden tepkime kabma gonderilir. (400 °C, 200 atm)
Vetim genellikle %100 diir. Depo

Ban azot bile§iklerinin sentezi icin en basit yol, bir baz olan amonyagm uygun
bir asitle nottirle§tirilmesidir. Asit-baz tepkimesi sonucunda, onemli bir gtibre olan
amonyum stilfat olu§ur.
•
2 NH3(aq) + H2SO4(aq) —4 (NH4)2SO4(aq) (8.2)

• Susuz amonyagm topraga
dogrudan uygularup
• Ktitlece %46 azot iceren tire, amonyaktan a§agidaki basit tepkimeyle elde edilir.
NH3 (aq) ile HC1(aq) in tepkimesinden elde edilen amonyum klortir kuru pil batar-
yalannda, metallerin temizlenmesinde ye lehimcilikte kullanihr. NH 3(aq) ye
HNO3 (aq) dan elde edilen amonyum nitrat ise hem bir giibre, hem de bir
Amonyum nitratm patlayici ozelligi, 1947 de Teksas'ta meydana gelen ye bir
cok can alan amonyum nitrat patlamasma degin pek anlaplamanu§ti. Aynca, 1993
yihnda New York'taki Diinya Ticaret Merkezine ye 1995 de Oklahomo §ehrindeld
Federal Biiro'ya yapilan saldinlarda patlayici olarak amonyum nitrat ye feul oilkul-
NH3(aq) ile H3PO4 (aq) arasmdaki tepkime NH4H2PO4 ye (NH .1 PO- 4
gibi amonyum fosfatlan verir. Bu bile§ikler, bitki icin ya§anisal onemi olan N ye P
ta§idiklan icin iyi birer gtibredirler. Aynca yangm sondiirmede de kullamhrlar.
2 NH3 + CO2 -4 2)2 + H2O (8.3) •
tire

cok iyi bir giibre olan tire, saf kati §eklinde, diger amonyum tuzlan ile kan§tinla-
rak ya da NH4NO3 ye NH3 ile kan§mi§ deri§ik cozeltiler halinde giibre olarak
Ure, aym zamanda, ktictik ba§ hayvanlann yemlerine ilave edilir. Bundan
ba§ka, polimer ye pestisit tiretiminde onemli bir bile§iktir. 1999 yilinda tiretilen
amonyum stilfat, amonyum nitrat ye tire miktarlan sirasiyla 2,9 X 10 6, 8,2 X 106
6 ton dur. ye9,3X10

Azot Oksitleri
Azotun olu§turdugu oksitlerde, azotun ytikseltgenme basamagi +1 den +5 e kadar
degi§ebilmektedir. Bu oksitlerin adlan, &gum 3 de belirtilen kurallara gore cizel-
• ge 8.3 de verilmi§tir. Azot oksitleri,.diger azot bile§ikleri kadar onemli olmamak-
la birlikte, ban alanlarda Ornegin, N 20 (gtildtirticti gaz) anestetik
ozellige sahiptir ye di§cilikte ban kullamm alanlan bulunmaktadir. NO 2 nit-
A Ore rik asit yapmunda, N 204 roket yalutlannda yiikseltgen olarak biiyiik miktarda kul-
 8-2 Azot 273

ciZELGE 8.3 Baslica Azot Oksitlerinin Adlanchnlmast

A.Y. Basamagi Formiilii Adi •

• +1
+2
N20
NO
Diazot monoksit
Azot monoksit
+3 N203 Diazot trioksit
+4 NO2 Azot dioksit
+4 N20 4 Diazot tetroksit
+5 N205 Diazot pentoksit

lanthr. NO ise biyolojik acidan azotun en onemli oksitidir. Insanlarda, kan basin-
elm dtizenlemede, yabanci organizmalann oldiirtilmesinde, immtin sistemini uyar-
mada ye hafizanm uzun Aire korunmasmda i§lev Orrin 1996 ythnda bilim adam-
lan homoglobinin 0 2 kadar NO ta§rdigini kqfettiler. Bu NO lar, dokulara oksijen
geci§ini kolayla§tirmak icin kan daman cidarlannin incelmesine neden olmaktadir.
Bu bulu§, yeni bir cok tedavinin geli§mesine yardimci oldu.
• I

♦ Nitrogliserin, anjin tedavisinde atar damarlan genisletmede kullanthr Nitrogliserin

metabolik olarak nitrik okside dontiserek etki eder. •
• Diazot monoksit (nitroz oksit) N2 0(g) laboratuarda ilging bir degerlik yanlma-
si tepkimesiyle, NH4NO3 (k) in bozulmasiyla elde edilebilir.
200 - 260 °C
NH4NO3(k) N20(g) + 2 H2O(g)

N atomu NH4+ da —3, NO3 de +5 yirkseltgenme basamagindadir. N 20 da iki azot

A Bakir paranm nitrik asitle
tepkimesi. Tepkime Esitlik (8.6)
• da verilmistir. cozeltinin mavi-
yesil rengi Cu2+ iyonlanndan,
lurnuzi-kahverengi renk azot di-
oksitten, NO2(g), ileri gelir.
atomunun yiikseltgenme basamaldan ise +1 dir. Azot atomlanndan birinin yitir-
digi yilkseltgenme basamagi, digerinin kazandigina e§ittir. Bu durum redoks tep-
kimesinin denkle§tirilmesini kolayla§tirmaktadir.
Azot monoksit (nitrik oksit), NO(g), ticari olarak NH 3(g) in bir katalizor bera-
berinde yiikseltgenmesinden (Ostwald yontemi) elde edilir. Bu yiikseltgenme, NH3
uba§kzotilernd§milkbasur.•
Pt
4 NH3(g) + 5 O2(g)
85 4 NO(g) + 6 H20(g) (8.4)
NO, otomobil motorlan ye elektrik santrallannda oldugu gibi, yilksek sicaldrklar-
daki yanmalarda olu§ursa da, bu istenmeyen bir olaydir. Yakit, hava oksijeni ile ya-
 274 Holum 8 Atmosfer Gazlart ye Hidrojen
• N2(g) + 02(g) -
♦ Ani parlayabilen kagit, dra-
matik etki icin sihirbazlar tara-
fmdan kullamhr. Bu kagit, nitrik
ye stilffirik asitlerle kagidm i§-
• lenmesiyle elde edilir. Bu i§lem
sonucu, kagitdaki seltiloz lifleri
temiz ye half yanabilen nitrose-
ltiloza dontistir.
NO2
• ♦ Trinitrotoluen (TNT).
narken ytiksek sicakhk olu§ur ve meydana gelen sicak hava icindeki N 2(g) ile 02(g)
nin cok az bir kismi birle§erek NO(g) verir.
2 NO(g) (8.5)
Nitrik asitle yapilan tepkimelerde cogu kez kahverengi NO 2(g) ctktt gozlenir. •
Sozgelimi, Cu(k) ile sicak HNO 3(aq) tepkimeye sokuldugunda NO 2(g) cdcar.
Cu(k) + 4 H+ (aq) + 2 NO3(aq) Cu2+(aq) + 2 H2O + 2 NO2(g) (8.6)
Atmosfer kimyacilan icin, fotokimyasal sisin olu§umunda NO 2(g) tin anahtar raj
onemli bir ara§tirma konusudur (Sayfa 275).
Nitrik Asit ye Nitratlar
Bir asit anhidriti, bir ametal oksidi olup su ile tepkimeye girdiginde tiriin olarak
asit olu§turur.
N205(k) + H20(s) -+ 2 HNO3(aq)
Nitrik asit eldesi a§agidaki tic tepkimeyi icerir. Bu tepkimelerin birincisi daha on-
ce aciklanan Ostwald i§lemidir. Tepkime 8.8 den elde edilen NO(g) tepkime 8.7 de
yeniden kullanihr.
Pt
•
4 NH3(g) + 5 02(g) 850 .0 4 NO(g) + 6 H20(g) (8.4)
2 NO(g) + 02(g) 2 NO2(g) (8.7)
3 NO2(g) H20(s) -+ 2 HNO3(aq) + NO(g) (8.8)
Nitrik asit ce§itli boyalann, ilaclann, giibrelerin (amonyum nitrat) ye nitrogliserin,
nitroseltiloz ye trinitrotoluen (TNT) gibi patlayicilann eldesinde kullamhr. Nitrik
asit, aynca, metalurjide ye ntikleer yalut artiklanmn yeniden kazamlmasmda da
kullamhr. Nitrik asit en fazla Birle§ik Devletlerde iiretilen kimyasal maddeler ara-
sinda ktitlece 12 ci siradadir.
Nitrik asit aym zamanda iyi bir ytikseltgendir. Sozgelimi, bakir seyreltik
HNO3(aq) ile NO, deri§ik HNO3 (aq) ile NO2 verir (Tepkime 8.6). Zn gibi etkinli-
gi btiyiik bir metalle olan tepkimesinde, indirgenme tirtintindeki azotun degerligi
(bazen NH4+ gibi) ktictik degerliklerinden birisidir.
Bundan onceki paragrafta kimyasal e§itlikleri verilmeden ce§itli kimyasal tep- •
kimelerden soz edildi. Bu tepkimeleri dikkatlice okursaniz ye esitligi verilmi§ tep-
kimelerle karpla§tinrsaniz, ilgili e§itlikleri kendiniz yazabilirsiniz. Bu i§in nasal
yapilacagi Ornek 8-2 de gosterilmi§tir.
ORNEK 8-2
Kimyasal E,ritliklerin Yazilmasi. Sulu nitrik asit cozeltisi ye kati kalsiyum hidroksitten
cikarak bir kalsiyum nitrat cozeltisinin sentezini veren e§itligi yasma.
cozum
Mum 4 to ogrendigimiz gibi, bir kimyasal tepkimenin tepken ye tiriinlerinin adlari ve- •
rihni§se, formiilleri yazilabilir, e§itligi kurulabilir ye tepkime denlde§tirilebilir.
Ca(OH)2(k) + 2 HNO3(aq) Ca(NO3 )2(aq) + 2 H20(s)

• rat cozeltisi, amonyum nitrat ve su veriyor. Tepkimenin e§itligini yazmiz.
► Londra'da 1952 yilmda mey-
dana gelen yogun duman olaym-
dan sonra, evlerde Vim&
yasaldanmasi gibi on-
lemler ahnarak, hava biiyiik
oranda temizlenmi§tir_
♦ SEKiL 8-5
Mexico City'de dumanli sis
Bir zamanlar, yerle§im konumu,
iklimsel ko§ullar, trafik yogunlu-
gu ye endiistrile§me silchgi nede-
niyle Mexico City'de olu§an du-
manh sis .
• Bu tepkimeyi, ozon (03 ) olu§um tepkimesi takip eder.
8-2 Azot 275
AllOrma A: Nitrik asit ile kur§un (IV) oksidin tepkimesinde, ur in olarak su, oksi-
jen gaze ve kurlun (II) nitratm sulu cozeltisi olu§ur. Bu tepkimenin kimyasal e§itligini
yaziniz.
AliOrma B: cinko, deri§ik nitrik asit cozeltisiyle tepkimeye girerek cinko (H) nit-
•
[Ipucu: Bu bir indirgenme-yiikseltgenme tepkimesidir ye (8.6) tepkimesine benzer.
Kesim 5-5 deki yan tepkime ytintemi ile denkle§tirinizi
Sis: Azot Oksitlerini Iceren cevre Kirlenmesi
Dumanh sis cevreyi kirleten ye gorii§ mesafesini kisaltan, bazan ohime kadar go-
Wren bir cevre kirliligi anlamma gelir. Bu kirlilik ozellikle agar sanayi ile birlikte
ortaya cikmi§tir ye sanayi kirliligi adim almi§nr.
Bir hava kirliligi §ekli olan dumanm, yanma urunleri iizerine giine§ i§iginin et-
kisiyle olu§tugu dii§iiniikirdii. Giine§ 1§igi etkisiyle meydana gelen kimyasal tepid-
melere fotokimyasal tepkimeler adi verildi ye boyle olu§an dumana fotokimyasal
duman denildi. Fotokimyasal duman, otomobil motorlannda oldugu gibi, yiiksek •
sicakliklardaki yanmalardan ileri gelmektedir. Benzinin yanmasi saf oksijen icin-
de degil havada meydana geldiginden, (8.5) tepkimesine gore olu§an NO(g), oto-
mobil ekzozlanndan havaya verilir. Ekzoz gazindaki diger iirOnler yanmanu§ ve ya-
nyanmi§ hidrokarbonlardir Bunlar fotokimyasal duman icin gild§ maddesi odevi
gOrtirler.
Dumanh havada; NO, NO 2 , ozon (oksijenin 03 formiihindeki allotropu) (Ke-
sim 8-3 de incelenecektir) ve benzindeki hidrokarbonlann yanmasi neticesinde olu-
§an ce§itli organik bile§ikleri de iceren bircok kimyasal madde tespit edihni§tir.
Duman kirliliginde bazi insanlann nefes almada zorlanmasmin nedeni ozondur.
Dumanh sis icerisinde bulunan peroksiasetil nitrat (PAN) denen organik madde
bir gozya§articidir ye gozlerden ya§ gelmesine neden olur. Fotokimyasal du-
mamn bile§enleri tanmsal Ortinlere (ornegin, portakal) zararlar verirler ye lastikten
yapilmi§ maddeleri bozarlar. Ku§kusuz fotokimyasal dumamn en iyi bilinen i§are-
ti gorii§ uzaldigini azaltan puslu, toprak rengi havadir (Selcil 8-5).
Yillardan ben fotokimyasal duman olu§umu iizerinde cali§an kimyacilar daha On- •
ce tespit edilen maddeleri giine§ t§tgtntn etkisiyle olu§an gozlenebilir maddelere do-
Bu kimyasal tepkimeler cok karma§ik ye halen tamamen aydinlatilma-
digindan, fotokimyasal dumanh sisin nasil olu§tugun cok kisa, basitle§tirilmi§ bir
§ema ile verilecektir.
Dumanh sis olu§umunda, (8.5) tepkimesi ile olu§an ilk iiriin NO(g) dir.
N2(g) + 02(g) ___g_.' 2 NO(g) (8 5)
Sonra bir dizi karma§ik tepkime Ozerinden NO 2(g) meydana gelir. Olu§an NO 2(g)
giine§ i§tgmm morotesi i§mlanni sogurur ye bozunur. Aciga cikan 0 atomu ozon
verir. Fakat bu ozon bir sonraki tepkimede harcamr.
NO2 + giine§ i§igi -4 NO + 0 (8.9)
0 + 02 —> 03 (8.10)
 276 Boliim 8 Atmosfer Gaziart ye Hidrojen
• 2 NO + 02 --> 2 NO2
► Bohim 15 de tepkime hal in-
celenecektir.
• Min parcalarmdan bir tanesi hidroksil grubudur.
PAN
II
2 3 4 5
Zaman (saat)
• A $Ela 8-6
Dumanli sis bilegenlerinin de§i-
grafi§i
Bir dumanh sis odasmda, du-
manh sis bile§enlerinin zamanla
nastl degi§tigi gorfilmektedir.
Ornegin, hidrokarbon (RH) ye
azot monoksit (NO) deri§imleri
zamanla azahrken azot dioksit
(NO2) deri§imi bir maksimuma
eri§mekte ye sonra du1mektedir.
Ozon (03) ye peroksiasetil nitrat
(PAN) deri§imleri ise daha ya-
vas artmaktathr. Duman olu§u-
munu aciklamak icin onerilen
• §ema, bu gozlemlerle uyum sag-
lamahchr. Dogal ko§ullarda du-
man olu§umunda da deri§imler,
giinliik olarak, buradaki gibi de-
gi§jr.
Daha sonra Fotokimyasal dumanli sisdeki ozon kaynagi, NO 2 nin olulumu icin ge-
reklidir. Bir zamanlar, bu kaynagm (8.7) tepkimesi olduguna inantltrdi
(8.7)
Bugiin, fotokimyasal dumanh siste bulunan NO 2 miktari icin 8.7 tepkimesinin ol-
dukca yava§ oldugunu biliyoruz.
•
NO ile 03 tepkimeye girdiginde, NO halica NO 2 e donii§tir.
03 + NO --> 02 + NO2 (8.11)
Bu tepkime NO2 olu§tursa bile, ozonun harcanmasina neden olur. Boylece, birbi-
rini izleyen (8.5), (8.11), (8.9) ye (8.10) tepkimelerinden dolayi fotokimyasal sis olu-
§umu meydana gelmeyebilir. Olu§an ozon oldukca huh bir §ekilde harcanacak ye
hicbir zaman ozon takviyesi olmayacaktir.
Organik bile§ikler ozellikle otomotif ekzozundaki yanmami§ hidrokarbonlar NO
nun NO2 ye donii§mesine yardimci olur. Bu tepkime zincirinde serbest radikal de-
nen ye koyu renkli noktah formiillerle gosterilen oldukca aktif (etken) molekiil par-
caciklan bulunmaktadir. RH, bir hidrokarbon molekiiliinii ye bir radikal olan
ise bir hidrokarbon molekilliiniin bir parcasim simgelemektedir. H 2O molekiilii-
RH + --> R. + •OH
RH + .0H + H20
•
+ 02 —+ R02•
R02• + NO --> RO• + NO2
Bu tepkime zincirindeki en son basamak, dumanh sis olu§umu icin gerekli olan
NO nun NO2 ye hizli donii§iimilnii aciklamaktadir.
A§agidald tepkime dumanh sis bile§eni PAN nm olu§umunda NO 2 nin rolii hak-
kinda bilgi vermektedir.
0 0
C H3 C-0 - 0• + NO2 CH3C — 0 — ONO2
6 PAN
Dumanh sis olu§umunun aynntilan, duman odalan kullanilarak incelenmi§tir.
Bilim adamlari, duman odasindaki deneysel ko§ullari degi§tirerek, atmosferdeki
kirlilige cok benzer kirlilik elde etmi§lerdir. Ornegin, bilim adamlan dumanh sis
odasina hidrokarbonlar konulmadiginda ozonun olumadigim bulmu§lardir. Bu de- •
neyler, yukardaki varsayimi dogrulamaktadir. Duman odasmdan elde edilen sonuc
Sekil 8-6 da gorillmektedir.
Giiniimiizde dumanh sis kontrolu icin, otomobillere katalitik doniipiriicider ta-
kilmaktadir. Bu donii§tiiriiciilerde bulunan yukseltgeme katalizorleri (ornegin, pla-
tin ya da palladyum metalleri) CO ye hidrokarbonlan CO 2 ye H2O ya yiikseltger-
ler. Kirlilik yaratici NO nun da N2 ye indirgenmesi gerekmektedir. Bunun icin ise
indirgeme katalizorti laztmdtr. Bu amnia katalizorlerin her ikisini de iceren ikili
katalizorler kullanthr. Bundan ba§ka, motordaki hava-yakit orani oyle ayarlamr ki,
bir miktar CO ye yanmami§ hidrokarbon olu§ur. Daha sonra bu maddeler NO yu
N2 ye indirgemek icin indirgeyici olarak &ley goriirler.
2 CO(g) + 2 NO(g) —+ 2 CO2 (g) + N2(g)
Bundan sonra, ekzoz gam yiikseltgeme katalizoriinden gecirilir ve kalan hidrokar- •
bonlar ye CO, CO2 ye H2O ya yilkseltgenir. Gelecekte yakit olarak metanol ya da
hidrojen kullantlmast ya da elektrikle i§leyen otomobillerin geli§tirilmesi bugiinkii
duruma bir secenek olabilir.

► Yer kabugundaki pek cok ele-
ment, yuksek oranda oksijen ice-
ren atmosferle temasta bulun-
• dugundan, oksijen bile§ikleri ha-
linde bulunur.
•
•
► Potasyum superoksit, 02 mo-
lektiltintin bir elektron almasiyla
olu§an 02 iyonu icerir (Sayfa
879).
• Elektrik alum' ile kimyasal degi§me arasmdaki ili§ki elektrokimya adhll ahr ye cok
8-3 Oksijen 277
8-3 Oksijen
Azot, atmosferde en bol bulunan element olmasma kar§m, yer kabugunda cok az
bulunur. Buna karphk, atmosferin ana bile§enlerinden biri de olan oksijen, yer ka- •
bugunda cok fazladir. Gercekte, oksijen kati yer kabugunda %45,5 oranla, en cok
bulunan elementtir.
Oksijen kimyamn temel elementidir. 8A grubunun kiiciik atom numarah ele-
mentleri (He, Ne, Ar) ch§mda, bfitiin elementlerle bile§ikler olu§turur. Yeni kimya-
sal ilkelerle kar§ilaprken, oksijen ye bile§iklerinin ozelliklerini daima gozonfinde
bulunduracagiz. Bu nedenle, oksijen ye bile§iklerini ileriki boliimlerde inceleyece-
giz. Bununla birlikte, atmosfer kimyasi ye kullanma alammn onemi nedeniyle, bu-
rada da oksijenden sozedecegiz.
Eldesi ye Kullanilmasi
Oksijen genellikle bile§ikleri §eklinde bulunmast ve kullamlmasma kar§m, oksijen
gamin kendisi onemli bir ticari kimyasal maddedir. Onemli kimi kullanma alan-
lan cizelge 8.4 de verilmektedir. Oksijen gazi cogunlukla havadan elde edilir. GU-
ntimOzde, oksijen gazimn piyasadan saglanmasi kolay oldugundan, laboratuarda
elde edilmez. •
cIZELGE 8.4 Oksijen Gazinm Uretimi ye Kullandmasi
Uretim
1999: 29,33 X 106 ton
Kullanun
Demir ye celik tiretimi
Diger metallerin tiretimi ye yapinunda (kesme ye kaynak)
Kimyasal tiretim ye diger yilkseltgeme i§letnleri
Suyun temizlenmesi
Roket yalutlannm yakilmasi
Tibbi kullanimlar
Petrol rafinesi
Ilkyardim solunum cihazlannda, denizaltilarda ye uzay araclannda kati madde-
lerden az miktarda oksijen iiretmek gerekebilmektedir. Bu amac icin, potayum sii-
peroksit ile CO2 tepkimeye sokulur. Burada oksijen olu§urken, CO 2 harcamr.
4 K02(k) + 2 CO2(g) --> 2 K2CO3(k) + 3 02(g)
Oksijen ye hidrojen gazlannin birlikte tiretildigi diger basit bir yol suyun elekt-
rolizidir. Elektroliz maddelerin elektrik alum' yardumyla bozumnasKhr. Eger elekt-
rik aknm cok ucuz degilse, bu yontem ancak cok az oksijen ye hidrojen gazi
icin uygundur. Degeri buyuk olan maddelerin bir cogu, elektroliz metodu kul-
lamlarak elde edilmektedir.
elektroliz
2 H20(s) H2SO4(aq) 2 H2(g) + 02(g)
•
Onemlithr. Bu nedenle ilerideki bokhnlerden bin tumayle bu konuya ayrilfm§tr. Su-
yun elektrolizi ye bazi on bilgiler Seidl 8-7 de verilm4tir.
 278 BoRim 8 Atmosfer Gaziari ye Hidrojen

•
0,(g) •
H2(g) —\
► $EKIL 8-7
Suyun elektrolizi
Siva icinden elektrik alumimn gegmesi iyonlann ta§mmasi ile olur. Suyun
elektrigi iletebilmesi icin, icine H2SO4 gibi bir elektrolit ilave edilmelidir.
Elektroliz H2SO4(aq) de olur. Bu asidik cozeltideki H + iyonlan negatif elekt- Katot Anod

roda (katot) gager. H+ iyonlan buradan elektron alarak H atomlan, H atomla-

n da birle§erek H2(g) molekiilleri olu§turur. Indirgenme katotda meydana ge- Se H SO
lir. SO42- (aq) iyonlan anoda gider, bir degi§iklige ugramaz. Bunun yerine
H2O molektilleri H+ yitirerek 02 gazma parcalamr. Anotta yiikseltgenme
olur.
2 H2 0(s) --> 2 H2(g) + 02(g)

• ORNEK 8-3

Yiikseltgenme-indirgenme Kimyast. Seidl 8-7 de verilen tammlardan yararlanarak, suyun

•
elektrolizinde herbir elektrottaki yan tepkimeyi ye net esitligi yanna.
cozum
Elektrotlarda meydana gelen tepkimelerin tepken ve urulien ile buradaki tepkimenin
nasal oldugu tammlanmistir. Kesim 5-5 den de yararlanarak yan tepkimeleri yazabiliriz.

Indirgenme (katotta): 2 14±(aq) + 2 e —+ H2(g)

Yukseltgenme (anotta): 2 H20(s) 4 H+(aq) + 02(g) + 4 e-

Net esitligi elde etmek igin, indirgenme yan tepkimesini iki ile carp= ye yiikseltgen-
me yan tepkimesi ile toplaymm.

• A-W(1V + 2 H20(s) .4-e —+ 2 H2(g) .4-W-CaC) + 02(g) +

Net toplam: 2 H20(s) —> 2 H2(g) + 02(g)
•
AWirma A: Seyreltik NaOH(aq) un elektrolizi katotta (indirgenme elektrodu) H2(g),
anotta (yiikseltgenme elektrodu) 0 2(g) verir. Bu elektroliz icin uygun yan esitlikleri ya-
zmiz.
(Ipucu: Net esitlik Omek 8-3 teki ile aymthr.)
Ahltirma B: Siipersonik ugaklarda kullamlan kiiciik miktarlardaki oksijen lityum pe-
roksitden, Li202, elde edilebilir. Lityum peroksit ile karbon dioksitin tepkimesinden urun
olarak lityum karbonat ye oksijenin olu§tugu denlde§tirilmi§ kimyasal esitligi yazmiz.

Ozon: Oksijenin Allotropu

• Oksijen ad' 02 formilkinti alda getirirse de, gercekte iki farkh oksijen vardir.
•
oksijen dioksijen, 02; digeri trioksijen, yani ozondur, 0 3. Bir elementin,
02 ye 03 deki baglanmalar
It• baglanma ye molekiil yapisi bakimmdan farkh iki ya da daha cok bicimine allot-
&Mum 11 de anlattlacalcur. rop denir. 02 ye 03 oksijenin allotroplandtr.

• 02(g) den 03(g) olu§umu oldukca endotermiktir ye atmosferin alt kisimlannda
• teri kirlenmesinden korudugu halde, ozon ancak o anda var olan bakterileri
• 02 + UV 1§1M -> 0 +
► (8.12) tepkimesinde &filen,
02 in morotesi sssnlan sogurmasi
ile ozonun (8.12) &filen sogur-
masi arasmda dalgaboyu denen
nitelik farki vardir. Dalgaboyunu
• gelecek bolumde gdrecegiz.
8-3 Okszjen 279
Norma1de, atmosferin alt kisimlannda 0 3 miktan yaklapk 0,04 ppm gibi cok
ciik bir degerdir. Bununla birlikte, onceden belirtildigi gibi (bak. sayfa 275), duman-
h sisin oldugu yerlede ozon miktan (belki de bir kac kat) artmaktadir. Ozonun 0,12
ppm dtizeyini a§masi sagliga zararh kabul edilir. •
nadiren 03(g) olu§ur.
3 02(g) ---> 2 03(g) Ali° = +285 kJ
Bu tepkime, rich= cakmasi gibi cok enerji veren ortamlarda meydana gelir.
elektrik alumiyla cali§an cihazlann cevresinde ya da fotokopi makinalannm
yalunmda ah§ilmadik bir koku (keskin koku) duyarsamz, olasi ki 0 3 dan ileri gel-
mektedir. Laboratuarda ozon elde etmenin ba§lica yolu, 0 2(g) icinden elektrik aki-
mi gecirmektir. Ozon kararsiz ye hemen 0 2(g) gazma bozundugundan, ozon kul-
lanilacagi yerde elde edilmelidir.
Ozon cok iyi bir yiikseltgendir. Yfikseltgeme yetenegi, bir kac madde (F 2 ve
OF2) di§inda en bilyiiktUr. En onemli kullanim alani, icme suyunun temizlenmesin-
de klor gaze yerine ozon gamin kullarulmasidir. Bunun klordan ustunlugu, suyun
tadmda bir degi§iklik meydana getirmemesi ye klorun olu§turdugu potansiyel kan-
serojen klorlama urunlerini ozonun olu§turmamasidir. Ba§lica dezavantaji ise ka-
rarsiz olmasi ve suda uzun sure kalamamasidir. Bu nedenle, klor suyu uzun sure bak-
•
suyu uzun Aire kirlenmeye kar§i koruyamaz
Ozon Tabakasi ye Ozon Tabakasinin cevresel Ro
Stratosferin 25 ve35 km arasmda ozon deri§imi (miilektil/cm3 cinsinden) yer yiiziin-
dekinden birkac kat daha fazladir. Diger gazlara orani gozoniine almdiginda, stra-
tosferin bu lusmindaIci 03 orani (8 ppm kadar) yer yfiztindeki orandan (0,04 ppm)
oldukca bilyiiktiir. Bu yfizden, stratosferin bu ku§agma ozon tabakasi da denir.
Stratosferdeki ozon ya§amsal oneme sahiptir. Bu tabaka iki i§lev &Ur Birin-
cisi, ozon tabakasi giine§ten gelen bazi morotesi ismlan sogurur. Eger bu sogurma
olmasaydi, yer yfiztine gelen bu i§mlar deri kanserine neden olacak, gozlere zarar
verecek ye diger biyolojik organizmalann ya§amlan icin tehlike olu§turacakti Ikin-
cisi, ozon molekulleri morotesi i§inlan sogururken isi aciga cikardiklanndan at-
mosferdeki iii dengesinin korunmasma yardimci olurlar.
Atmosferin list lusnunda 0 3(g) olumasim saglayan kimyasal tepkimeler §unlar-
dir:
0 (8.12)
02 + 0 + M —> 03 + M (8.13)
(8.12) e§itligi 02 mtilektiliiniin morotesi isms nasil sogurdugunu ye nasil parcalan-
digmi gosterir. Sonra atomik ye molekiiler oksijenler ozon olu§turmak iizere bir-
le§irler (8.13). "Wind" madde", M [orn. N 2(g)] fazla enerjiyi aim Yoksa, olu§an
03(g) fazla enerjili olacakti ye tamamen bozunacakti.
(8.14) e§itligi, ozonun iki onemli i§levinden biri olan morotesi isms sogurmasi-
ni gostermektedir. Atmosfere isi saglamak olan ikinci ozelligi (8.15) e§itligi ile ve-
rilmektedir.
03 + UV ipni ---> 02 + 0 (8.14)
03 + 0 2 02 Ali = — 389,8 kJ (8.15)
•
(8.15) tepkimesi dogal olarak meydana gelen ozon parcalanma tepkimesidir.
Net tepkimesi E§itlik 8.15 gibi olan 0 3 un ba§ka dogal parcalanma tepkimeleri de
vardir.
 280 Mum 8 Atmosfer Gaziari ye Hidrojen

• Net Tepkime:
► Dildordiflorkarbon, CC12F2,
sogutucularda ye klimalarda cok
silk kullanilan tipik bir klorflor-
karbondur. Buralarda kullaml-
masmin nedenlerinden biri, ze-
hirli olmamasi ye tepkimeye ko-
lay girmemesidir.
• Burada olu§an Cl atomu ozonun parcalanma cevrimine
NO + 03 --> NO2 + 02
NO2 + 0 ---> NO + 0 2
03 + 0 2 02
Bu tepkime ciftinde ilginc olan, birincisinde NO harcanmasi, ikincisinde yeniden •
NO olumasKhr. Boylece, az miktarda NO btiyilk etki yapmaktadir. Atmosferdeki
NO ba§hca, toprak bakterilerinin cikardigi N20 dan meydana gelir. Boylece, do-
gal olaylar stratosferde siirekli olarak ozon olu§turmakta ye ozonun bozulmasma
neden olmaktadir. Bu nedenle, stratosferdeki ozon der4imi (yaklapk 8 ppm) do-
gal olarak sabit kahr.
Son yillarda, insan etkinlikleri ile olu§an belirli gazlar ozonda azalmaya ve ta-
bakamn incelmesine neden olmaktadir. Ornegin, stratosferde Kan siipersonik jet-
lerin eksozlanndan cikan NO gazmin ozon bozunmasma neden oldugu
Bundan daha tehlikelisinin kloroflorokarbon (CFC) gazlan oldugu saptanmq-
tr. Bu molekiiller cok uzun omiirlii olup, kiiciik deri§imde de olsalar stratosfere
kadar ytikselirler. Stratosferde morotesi 1§mlan sogurarak parcalanabilirler.
CC12F2 + UV isms CC1F2 + Cl
Cl + 03 C10 + 02 •
2 C10+—l
Net Tepkime: 03 + 0 —÷ 2 02 (8.15)
Antarktika'da yapilan call§malar, stratosferdeki ozon tabakammn inceldigini
gostermektedir. Buradaki kimyasal tepkimeler, yukanda basitce verilenlerden cok
daha karmapktir. Aynca, meteorolojik ko§ullar da onemli rol oynar. cozon tabaka-
simn Kuzey Kutbunda ye belki de biltiin diinyada inceldigini gosteren kamtlar var-

•
•

(a) (b)
♦ 8 8 2000 ydinda Antartika iizerindeki ozon seviyeleri
-

(a) Merkezdeki acik ye koyu mavi renidi ipldar ozon delinmesini gostermektedir. Koyu
mavi bolgelerde ozon deri§imi en azdir. San ve ye§il bolgedeki ozon deri§imi daha bii-
• yiiktiir. Ozon deligi gittikce buyiimekte ye Sili'ye dogni geni§lemektedir Ekim 2000 de
•
giiney Sili'de ya§ayanlar, UV isms yakmasma karp kapah zeminlerde kalmalan icin uya-
nlim§tir.

• 8-4 Soy Gazlar
• Elektrik bo§alim alanmdaki
gaz atomlan isik yayar. Neon
atomlarmin yaydigi isik kirmizi-
portakal rengindedir. Diger
renidi neon i§iklan diger asal
gazlar ye gaz kan§unlanndan el-
de edilir.
• dikkatlice damitti ye neon, kripton ye ksenonu ayirmayi ba§ardi. Soy gazlann son
• • William Ramsay (1852 1916)
-
Asal gazlarla ilgili cali§malann-
dan dolayi 1904 de nobel O&M
aldi.
•
84
- Soy Gazlar 281
Bu bozunmayi onlemek ya da en aza indirmek icin §imdiye degin alit-tan en
gercekci karar, endiistrile§mi§ ulkelerin kloroflorokarbon iiretimini % 50 dii§iirme
konusunda anla§mi§ olmalandir.
•
Hidrojeni ke§feden Henry Cavendish, 1785 te, azot oksitleri elde etmek amaciyla
hava icinden elektrik akimi gecirdi (tipki §im§ek cakmasi gibi). Sonra bu oksitleri
nitrik alit elde etmek icin suda cozdti. Ain oksijen kullandigi halde, havanin til-
milnii tepkimeye sokamadi. Sonunda, havada, "1/20 den fazla olmayan" ye tepki-
meye girmeyen bir gaz bulunduguna karar verdi. Yiiz yil sonra (1894) John Ray-
ligh ye William Ramsay bu gazi havadan ayirdilar ye argon adim verdiler. Argon
adt eski Yunanca'daki argos (tembel) sozciigtinden gelmedir ye inert anlamma ge-
lir. Argonun en onemli ozelligi, ba§ka hic bir elementle tepkimeye girmemesi, ya-
ni kimyasal bakimdan tepkimeye yatkin olmamasidir. Ramsay, argonu, ba§ka hic
bir elemente benzemedigi icin, periyodik cizelgede ayn bir gruba yerle§tirdi ye bu
grubun ba§ka tiyelerinin de bulunmasi gerektigini ileri siirdii.
Daha sonra, Ramsay diger soy gazlan bulmak icin sistemli bir ara§tirma ba§lat- •
ti. 1895 de uranyum mineralinden helyumu elde etti. Birkac yil sonra, sivi argonu
uyesi ye radyoaktif bir madde olan radon ise 1900 de bulundu. 1962 de Xe un ilk
bile§igi sentez edildi ye soy gazlann tamamen "soy" olmadiklan ispatlandi. 0 ta-
rihten ben bu elementlere soy gazlar adi verilir ye periyodik cizelgenin 18. grubu-
na yerle§tirilir.
Buiunuw
Hava, hacimca %0,000524 He, %0,001818 Ne ve %0,934 Ar icerir. Kr ye Xe nun
hacimca oranlan sirasiyla 1 ppm ye 0,05 ppm dolaymdadir He di§mda, bu gazla-
nn tek kaynagi atmosferdir. Helyum icin diger bir kaynak, Amerika Birle§ik Dev-
letlerinin batismda bulunan ye hacimca % 8 He iceren dogalgaz yataklandir. Ye-
raltmdaki He, yerkabugundaki radyoaktif elementlerin alfa parcaciklan yayarak
bozunmasmdan olu§mu§tur. Helyum, diinyada cok kisith olarak bulunmasma kar-
§m, evrende hidrojenden sonra en bol bulunan elementtir.
•
Merak Ediyorsaniz
Nisin argon atmosferde diger soy gazlara gore sok fazla
bulunur?
Diinya olu§urken soy gazlann pek cogu atmosferden "kacmi§tir". Argon ise atmosfer-
de kalmi§tir. Argon deri§itni, dogal bir radyoaktif izotop olan K-40 in siireldi olarak bo-
zunmasmdan olu§tugu icin olduca buytiktiir. Helyum da radyoaktif elementlerin sii-
rekli olarak bozunmasmdan olu§an alfa parcaciklanndan meydana gelir. Fakat mol
•
kutlesi argonun mol kutlesinin onda bin oldugundan, atmosferden uzaya kagma luzi da-
ha fazladir.
 282 Bohim 8 Atmosfer GazIari ye Hidrojen
► Derin deniz dalgiclannut tiiple-
rinde azot-oksijen yerine helyum-
oksijen kan§tmlannm kullamlma-
• St, azottan ileri gelen "vurgunu"
onlemektedir. Aynca, helyum
kandan daha luzh ve diizenli bir
§ekilde uzakla§figindan, helyum-
oksijen kan§tmlan dalma hasta-
hklarnu da order (sayfa: 549).
• Bir kafa MR goriintiisii.
► Sayfa 40 da a, (3 ve y yaymlan-
masmdan sozetmi§tik.
• Aralik 1984 de, New Jersey'deki bir niikleer santraldeki rutin gilvenlik deneti-
• ♦ Hidrojen daha hafif olmasma
kar§m, kolay ate§ aldigindan, ha-
va gemilerinde helyum kulla-
mlmaktachr.
ozellikleri ye KullaniOari
Hafif soygazlar, kismen kimyasal tepkimelere yatkin olmadiklanndan, ticari ola-
rak onemlidirler. Elektrik lambalan argon-azot gazlanmn kan§imi ile dolduruldu-
gunda, omurleri ye verimleri artmaktadir. Neon gaze dolu cam veya plastik tilp ice-
risinde elektrik bo§alimi oldugunda, belirgin bir ktrmizt i§ik (neon i§igi) olu§ur.
Lazerlerde ye fotografcihktaki fla§ lambalannda kripton ye ksenon kullanilmakta-
•
dir. Helyumun bircok e§siz fiziksel ozelligi bulunmaktachr. Bu ozelliklerden en iyi
bilineni sicakhk 0 K e yalclaprken sivila§masichr. (Omegin kati H2 nin erime nok-
tasi 14 K dir). 0 K nm iistiindeki uygun sicaldiklarda diger biltiin maddeler dona-
rak katilaprlar. Asal gazlar inert oldugundan, belirli tip kaynaldarda, metalurjik i§-
lemlerde ye ultra saflikta Si ye Ge ye diger yan iletken malzemelerin hazirlanma-
smda oldugu gibi He ye Ar havadaki oksijen ye azotdan maddelerin korunmasm-
da kullanihr. Denizlerde derin dalma ye belirli tibbi uygulamalarda solunum kan-
§imi olarak oksijenle kan§tirilmi§ helyum kullanihr. Biiyiik miktarlarda sivi helyum
dil§iik sicakhklan (sogutucu karipm) saglamada kullanihr. Ozellikle metaller sivi
He sicakligmda elektriksel direnclerini kaybederler ye siiperiletken olurlar. Giiclii
miknatislar, elektromiknatislann sivi He a daldinlmasiyla elde edilebilirler. Bu tip
miknatislar parcacik hizlandincilannda ye niikleer fiisyon ara§tirmalannda
helyum ile sogutulmu§ biiyiik elektro nulmatislann daha poptiler kulla-
mmlan, ara§tirma laboratuvarlanndaki niikleer manyetik rezonans (NMR) ye has-
tanelerdeki manyetik rezonans goriintiileme cihazlandir. Aym zamanda He, hava- •
dan daha hafif olan hava gemilerinin (ke§if balonlan) doldurulmasmda kullanihr.
Ksenonun bile§ikleri, ksenon oldukca kolay bile§ik yaptigindan ve kimyasal bag
cali§malarinda faydah oldugundan ara§tirmacilar icin iyi bir ilgi alamdir. Boliim 23
de bazi ksenon bile§ikleri incelenecektir.
Radondan Kaynaklanan ceyre Sorunu
Atom numarasi 83 ten daha bilyiik olan Wain atomlar radyoaktiftir. Bu atomlann
celcirdekleri kararh degildir ye a, 13 ye y i§mlan yayarak atom numarasi daha kii-
ciik daha kararh elementlere donii§iirler. Renksiz ye kokusuz bir gaz olan radon-
222, radyum-226 mn bir a parcacigi yitirmesiyle olu§ur. Radyum-226 ise uran-
yum-238 in ce§itli basamaldar tizerinden radyoaktif bozunmasmdan ileri gelir.
minde, bir i§ci ism dedektortinde yiiksek i§ima kaydetti. Yapilan ara§tirma, bu t§i-
manin reaktorden degil, i§cinin kendi evinden kaynaklanclignu gosterdi. Bu olay,
bait ki§ilerin radondan kaynalclanan yiiksek diizeyde i§imayla kar§i kar§iya kala- •
bilecelderinin farkma vanlmasma neden oldu. I§unamn olasi etkisi, ba§ta akciger
kanserindeki artt§ riski olmak Uzere, heniiz tam olarak aciga cikanlmami§ olmak-
la birlikte, yogun bir ara§tirma konusu olmu§tur.
Bazi durumlarda radon kaynagi, uranyum i§letmesi artiklan ya da fosfat iiretim
artiklandir. Bircok durumda ise kayaclarda ye topraklarda kiiciik miktarlarda bu-
lunan 238 U un radyoaktif bozunmasmdan ileri gelir. Gaz oldugu icin hava yoluyla
viicuda girebilir ye solunumla ahmp verilebilir. 222 Rn bir a parcacigi yaymlar. Po-
lonyum, radonun aksine katidir. Radona maruz kalmanm saglfga zaran 218Po ye
diger radyoaktif bozunma iiriinlerinin havadaki toz partikiillerine baglanmalan ne-
ticesinde solunum yoluyla ahnmalanmn yarattigi sorunlara benzemektedir.
I§in iyi yam, kapah yerlerdeki radonun kendisine ait radyoaktifligin *tiler& ko-
layca tespit edilebilmesidir. Iyi bir havalandirma sistemiyle radon seviyesi dil§ii-
rillebilir. Toprak altindan gelecek radonun bina icinde birikmesini onlemek icin •
havalandirma galerileri acmak gerekir. Bina icinde radon birikiminin onlenmesi
gelecekte bina yapiminda degi§iklikler yapilmasim gerektirecektir.
 8 -5 Karbon Oksitleri 283

8-5 Karbon Oksitleri

Karbonun onemli oksitleri karbon monoksit, CO ye karbon dioksittir, CO 2. Hava-
da yakla§ik 370 ppm (hacunca %0,037) CO2 bulunur. CO ise cok daha azdir. Bu •
• gazlar havada cok az bulunmalarma kar§in, bir cok balumdan onemlidider.
Karbon Bile§iklerinin Yanmasi
Karbon ye karbon bile§ikleri yandigmda yalmzca karbon dioksit olqur. Ornegin,
otomobil motorlannda az yagh yalut karipmi yaluldigmda CO 2 olu§ur. Benzinin
bir bile§eni olan oktan yamnca §u tirtinleri verir.
25
C8H18(s) + 2 02(g) 8 CO2(g) + 9 H20(s) (8.16)

Eger bu yanma smirk miktarda hava icinde olursa, karbon monoksit de olu§ur. Bu
durum, otomobil motorunda yagh yakit kanpmi yaluldiginda meydana gelir. Ok-
tamn tam yanmadigt durumlardan bin §oyledir.

C8H18(s) + 12 02(g) —> 7 CO2(g) + CO(g) + 9 H20(s) (8.17)

•
Hava kirliligine neden olan CO, fosil yakitlann otomobil motorlannda tam yanma-
• masmdan ileri gelir. CO solunum yoluyla zehirleyen bir gazdir. ctinkti, 02 tapyan
hemoglobinin Fe atomlanna CO baglamr ye 0 2 molektilleriyle yerdegi§tirir (Sekil
8-9).
Yalutin tam yanmamasi yalmz hava kirliligine degil, verim kaybma da neden
olur. Yanma iiiiinti olarak CO 2(g) dan cok CO(g) olu§tugunda, belirli miktardaki
benzinin yanmasmdan daha az 1st elde edilir.
Eldesi ye Kullanilmasi
Karbon dioksit havamn sivila§tinlmasi esnasmda yan &tin olarak elde edilirse de
(Sekil 8-3), bu onemli bir CO2 kaynagi degildir. Ba§lica ticari CO2 kaynaldan ci-
zelge 8.5 de verilmektedir.
Karbon dioksit cogunlukla (yalda§tk %50 si) kuru buz halinde gidalann korun-
masi, dondurulmasi ye ta§uunasmda sogutucu olarak kullamhr. Yalda§ik %20 si ice-
cek sanayiinde ttiketilir. Diger onemli kullamm alanlan petrol yataldannda petrol
•
•

$EK1L 8-9
Karbon monoksit hemoglobine baglamr
CO homoglobindeki demir atomlanna oksijenden
daha kuvvetli baglamr. Boylece karbon monoksit
oksijen yetersizliginden oliime sebep verir.
gosterilen homoglobinin bu lusmma hem grubu de-
Mr. Demir atomu (sari) grubun merkezindedir ye
d6rt tane azot atomuyla sanlmisttr. Homoglobinde,

•
02 molekiilii azot ye demir atomlannin olusturdugu
diizlemin iistundedir. Fakat 02 molektilleri CO mo- •
lekiilleriyle yer degi§tirmektedir (siyah ye hi-min).
 284 Boliim 8 Atmosfer Gazlart ye Hidrojen
• Kimyasal Tepkime
• kuyulannm iyile§tirilmesi ve yangm sondiirme cihazlanmn yapimidff. Ku§kusuz
• komurunun havasiz ortamda isttilmastyla olu§an ye oldukca saf karbon olan kok,
UNUTMAYINIZ ►
Karbonik asit, H2CO3 , kararli
degildir. CO2 in asit oldugunu
• belirtmek icin kullaruhr. Bu du-
rum Boliim 17 de incelenecektir.
CIZELGE 8.5 CO2 Eldesinde Endiistriyel Yontemler
Yontem
Kok gibi bazi karbon igeren C(k) + 02(g) —+ CO2(g)
yakitlann yanmasmdan •
olusan baca gazmdan geri
kazanma
Amonyak iiretiminde kullanilan CH4(g) + 2 H20(g) —> CO2(g) + 4 H2(g)
hidrojenin eldesinde meydana
gelen karbon dioksidi geri
kazanma
Kireg tasimn 900 °C to CaCO3(k) —> Ca0(k) + CO2(g)
bozunmasi
Etanol iiretiminde C6H1206(aq) —4 2 C2H5OH(aq) + 2 CO2(g)
mayalanma yan ilrunii seker
karbon dioksidi insandan cok bitkiler kullanir. Bitkilerde film karbon iceren bile-
§iklerin kaynagi atmosferdeki karbon dioksittir. (Balumz, karbon donii§ilmii, S. •
290).
Karbon monoksit eldesinde en onemli yol, dogal gam buhar ile muamelesidir.
CH4(g) + H20(g) CO(g) + 3 H2(g)
Buhar terimi gaz halindeki suyu belirtir. Burada metandan olu§an H2, NH3 eldesin-
de kullanihr.
Karbon monoksidin ba§lica tic kullanim alarn vardir. Bunlardan biri diger bile-
§iklerin sentezidir. Ornegin metan veya diger hidrokarbonlardan elde edilen ye sen-
tez gaze olarak bilinen CO ve H2 kan§imi metanol gibi yeni bir organik bile§ige do-
nii§tiirillebilir.
CO(g) + 2 H2(g) CH3OH(s)
Ikinci kullanim alam metalurjide metal oksitlerinin indirgenmesidir. Ornegin, ta§
yiiksek finnda karbon monokside cevrilir. Bu CO de demir oksidi demire indirger.
•
Fe203(k) + 3 CO(g) —4 2 Fe(s) + 3 CO2(g)
CO in iiciincii kullanim alani yakit olaraktir. Genellikle CH4, H2 ve diger yanabi-
len gazlarla kan§tinlarak kullanihr (Kesim7-9).
Karbon Dioksit ye Karbonatlar
CO2(g) suda cortinerek, genellikle karbonik asit, H2CO3 , denen cozeltiyi olu§turur.
H2CO3 zayif asittir ye iki basamakta iyonla§ff. Bu asit birinci basamakta nottirle§-
tirilirse, hidrojen karbonat, asit karbonat ya da bikarbonat denen bir tuz elde edi-
lir. Her iki basamagi da nottirle§tirilirse karbonat meydana gelir.
H2CO3(aq) + NaOH
+- ----> Na+ + HCO3 + H2O(s)
sodyum hidrojen karbonat
•
Na+ + HCO3 + Na+ + —f 2 Na+ + CO32- + H20(s)
sodyum karbonat

• 1A grubu metallerinin karbonatlan suda cortintirler ye dogada maden suyu ola-
► Bu tiir tepkimeler, asit yag-
murlannm mermer (CaCO 3)
heykellere verdigi zararlan da
aciklamaktadir.
(a)
(c)
• C.)
(b)
‘r
Dtinya 1111
• EKIL 8 10
"Sera" etkisi
-
(a) Diinyaya gelen giine§
Gelen i§mlann bir Insmi atmos-
fer tarafmdan uzaya geri yansiti-
hr, bazilan sogurulur (ozonun
bir kisim mortitesi i§mlan sogur-
masi gibi). I§mlann cogu yeryii-
ziine ulapr. (b) Yeryiizii
tesi i§mlar yayar. (c) Atmosferi
terkeden luzikitesi tstn, yeryii-
ziinde yayinlanandan daha azdir.
Kailotesi i§mlann bir
• CO2 ye diger "sera" etkisi yapan
gazlar tarafmdan sogurularak at-
mosferi
•
8-5 Karbon Oksitleri 285
Yukandaki tepkimeler, karbonata bir asit eklenirse tersine donerler. Karbonik asit
CO2 ye H2O ya parcalamr. Bu yontemle laboratuvarda CO 2(g) elde edilir.
Na2CO3(aq) + 2 H+(aq) 2 Na+(aq) + H20(s) + CO2(g) (8.18) •
rak bulunurlar. 2A grubu ye diger metallerin karbonatlan ise suda coziinmezler ye
dogada genellikle mineraller olarak bulunurlar. Kalsit (CaCO 3) boyle bir mineral-
dir. Dolomit (CaCO 3 • MgCO3 ) ise diger bir karbonat mineralidir. Ileride karbonat
mineralleri, karbonik asit ye karbonatlar incelenirken ele ahnacaktir. Karbonik
asit/karbonat kimyasmin onemi, kamn asitliginin (pH) sabit tutulmasmdan, maga-
ralarm ve sert sulann olu§umuna kadar uzanir.
Kiiresel Isinma — Karbon Dioksitin Neden Oldu§u cevre Sorunu
Karbon dioksit zehirli olmachgmdan havayi kirletici olarak dikkate ahnmaz. Yal-
ruz cevreye etkisi oldukca onemlidir. CO2 (g) in atmosferde birikmesi Diinyamn
enerji dengesini deg' i§tirebilir.
Diinyamn atmosferi giine§ten gelen gortiniir bolge ye morotesii§mlan bilyiik oran-
da gecirir. Bu i§mlar yerytiztinde sogurulur ye yfizeyin ismmasma neden olur. Sogu-
rulan bu enerjinin bir lusnu kizilotesi (infrared) i§mlar §eklinde yeniden yaynalanff.
•
Belirli atmosfer gazlan, ozellikle CO 2 ve su buhan bu luzilotesi i§mlan sogurur. At-
mosferde bu §ekilde tutulan enerji ismmaya neden olur. Sail 8-10 da aciklanan bu
olay, ekseriya seralardaki tstsal enerjinin ahkonmasma benzetilir ye "sera etkisi" de-
nir.*Dogal sera etkisi, Diinyadaki canhlar icin en uygun sicakhgm saglanmasida en
onemli noktadir. Bu etki olmasaydi, yeryilzii siirekli olarak buzla kaph olacakti.
1880 den 1980 e kadar atmosferdeki CO2 miktan 275 ppm den 339 ppm e yiik-
selmi§tir Simdiki miktan ise yaklapk 370 ppm dir (Sekil 8-11). Bu arti§, karbon
iceren yalutlann yanmasmdan (odun, komiir, dog -algaz, petrol iirtinleri ye benzer-
leri) ye yagmur ormanlanm yok olmasmdan (atmosferdeki CO 2 i tiiketen bitkiler
ye agaclar) ileri gelmektedir. CO2 artmasmm beklenen etkisi diinyamn ortalama
sicakhg'indaki arti§tir ye buna kfiresel ismma denir. Boylece, Diinyamn sicakhgi
artacaktff. Ban tahminlere gore, atmosferdeki CO 2 miktannm ikiye katlanmasi si-
cakhgt 1,5 ile 4,5°C arthracaktff. Simdiki beklentiye gore, karbon dioksit miktan-
mn ikiye katlanmast bu yfizyihn sonlanna dogru gercekle§ecektir.
Atmosferde CO2 artmasuun olasi etkileri heniiz tam olarak bilinmemektedir. Bu
etkilerle ilgili varsaynnlar bilytik oranda bilgisayar modellemelerine dayah olup, bu
modellerdeki degi§kenleri ye bunlann goreceli onemlerini tam olarak bilmek zor-
dur. Bu modellemelere gore, kiiresel ismma suyun buharla§masim, dolayisi ile bu-
lut olu§umunu arttnacaluff. Bunun sonucu olarak, One§ t§tgt yeryilzhne daha az ge-
lecek ye soguma ba§layacaktr. Kiiresel ismmanm neden olmast beklenen etkilerin-
den baztlan §unlarchr:
• bolgesel sicaklik degi§meleri. Yirminci yfizyihn sonlannda ye yirmibirinci
yuzytla girmeden Once New York Sehrinde sicaldigm 32°C nin ustunde oldu-
gu giinlerin ortalama saps' 15 giinden 48 giine cilcmi§nr.
• kutuplardaki buz kiitlelerinin erimesindeki arh§ ye deniz suyunun ismmasi so-
nucu tstsal genle§mesi neticesinde deniz seviyesinde yiikselme meydana gel-
mektedir. 2100 yihna kadar deniz seviyesinde meydana gelecek lm lik yiiksel-
me yalmzca Bengalde§te on milyonlarca insamn yer degi§tirmesine neden ola-
caktr. •
* Cam da, CO2 gibi gortintir ye ban morotesi isigi, gecirir, fakat kinlatesi isigi sogurur. Bunun ya-
m sera, seradaki canon asil odeyi icerdeki steak hayamn chsan kagmasm onlemektir.
 286 Boliim 8 Atmosfer Gazlan ye Hidrojen

KUresel ortalama
• 360

E
350
0

► $EK1L 8-11 340

Atmosferdeki CO2 artqi
Ustteki grafikde, yer yfiziinde olciilen atmosferdeki CO2
dizeynkrslotamigehn§r.Nsaymd I I I I I I I I I I I I I I I I I I
arti§ ye Ekim aymda azalma meydana gelmektedir. Bu
artma ve azalma yilm farkh zamanlannda fotokimyasal 3 Kuresel buyume tun
(bu olayda CO2 harcanmaktadir) etkinligin farkh seviye-
lerini yansitmaktadir. Krrmizi cizgi uzun siireli gidi§i
gostermektedir. Alt kisimdaki grafik atmosferdeki CO2 in 2
kiiresel ortalama arti§ hum gostermektedir. CO 2 in arti§
luzindalci yillara gore degi§iminin izahi basit degildir. Bu
degi§kenlik, tabii kaynaldardaki degi§melerden ve El Ni-
no, yilksek sicakhk veya anormal yagi§lar ye arasira
meydana gelen volkanik patlamalar gibi biiyiik dogal fe-
laketlerden dolayidir. Mevsim olaylanna bagh mekaniz-
0 •
malar ye CO2 arti§ hamdaki degi§me halen literatiirde
tartr§ilmaktadir. 111111111111111111
81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

• hayvan ye bitki tiirlerinin gods. Yer kiirenin karakteristik belirli bolgelerinde-

• arm= stktstnts oldukca kiiciik hava kabarciklanmn analizi, geen 160,000 yil ice-
♦ GrOnland'dan ahnan buzul
dilimlerine 1§11c gonderildiginde
bulanik bandlar goriinmektedir.
Her bulanik band, bir yilda biri-
ken buza kar§ilik gelir. Bu band-
lann incelenmesi, eski zamanlar-
daki iklim degi§iklilderi, CO 2
dilzey sicaldkgibkonular-
• larken H atomunun kiitlesini 1 almi§, digerlerinin kiitlelerini buna gore hesapla-
da bilgi edinilmesini saglar
(Buzda goriilen cizgiler ornek
kesilirken olumu§tur ye hic bir
anlami yoktur.)
ki bitki topluluklan kutuplarm birkac yilz kilometre yalunlanna ta§mabilmek-
tedir. Bu bolgelerde olan sitma gibi bolgesel hastaliklar da yayilmaktadir.
Giincel diisiincelerin bazilannm bir tahmin olmasma kar§m, kamtlar artan sayisi kii-
resel ismma olasingmi desteklemektedir. Ornegin, Antarttika'daki buz kiitleleri
risinde atmosferdeki CO2 miktanmn sicaklik azliginda azaldigini ve sicakhlc yiik-
seldiginde arttigim gostermektedir.
Sera etkisi yapan tek gaz CO2 degildir. Ozellikle metan (CH4), ozon (03), nit-
•
roz oksit (N20) ve kloroflorokarbonlar (CFC) gibi ba§ka gazlar da luzilotesi i§m-
lan sogururlar. Ustelik bu gazlardan bazilannm atmosferdeki yogunluklan CO 2
denahurtmki.Sdyegn,lorfkabyesiltn
kullammimn kisitlanmasi di§inda, kiiresel ismmamn onlenmesi ile ilgili hic bir yol
onerilmemi§fir. Ba§ka bazi cevre sorunlan gibi, kiiresel =ma sorunu da pek iyi
anla§ilnu§ degildir. Ancak, bu konuda da ara§tirmalar siinnektedir.
8-6 Hidrojen
Hidrojen kimyada cok onemli bir elementtir. John Dalton atom kiitlelerini hesap-
mt§tir. Humphry Davy (1810) hidrojeni asitlerin anahtar elementi olarak kabul et- •
mi§tir. Bugiin bildigimiz atom yapisimn geli§mesini hidrojen atomu ilzerindeki ku-
ramsal cali§malann sagladigini gelecek boliimde gorecegiz. cagda§ molekiil yapi-

• Bulunusu ye Eldesi
• Metamn parcalanmast:
• Cakiin su ile tepkimesi
Suya eklenen fenolftalein in-
diikatortintin pembe renk verme-
• si, (8.21) tepkimesinde Ca(OH)2
olu§tugunu belirtir.
86- Hidrojen 287
sl kuramlanmn gelimesinde H2 moleldiliintin bir gilds noktasi oldugunu da Boliim
12 de anlatacag'iz. Bu kesimde vurgulayacagimiz gibi, kuramsal onemi yanmda,
hidrojenin uygulamada da bilyiik onemi varchr.
•
Hidrojen, atmosferin cok kiiciik bir bile§enidir ye yerytizilnde yakla§ik 0,5 ppm
bolluktadir. 2500 km nin tizerindeld atmosferin hemen tamami hidrojendir. Eyre-
nin tamamindaki atomlann %901 ye evren ktitlesinin %75 i hidrojendir. Dilnyada
da hidrojen, bileAlerde diger elementlerden daha fazla bulunur.
Serbest hidrojen, yalmzca cok az sayidaki hidrojen iceren bilqiklerden kolay-
ca elde edilebilir. Ilk akla gelen bile§ik H2O olabilir ye H2O en fazla hidrojen ige-
ren bile§iktir. H2O dan H2 elde etmek demek, hidrojenin suda +1 degerliginden H2
deki 0 (sifir) degerlige indirgenmesi demektir. Bunun igin karbon (ta§komiiril ya da
kok), karbon monoksit ya da hidrokarbonlar (CH4, dogalgaz) gibi uygun bir indir-
gene gerek vardir. A§agidaki tepkimelerden ilk ikisine su gam tepkimesi denir. Bu
tepkimeler su buhanndan, yamci CO ye H2 gazlan elde edilmesini gostermektedir.
Su gay tepkimeleri: C(k) + H20(g) —+ CO(g) + H2(g) (8.19)
CO(g) + H20(g) —> CO2(g) + H2(g) (820) •
CH4(g) + H20(g) —> CO(g) + 3 H 2(g)
Hidrojen petrol rafinerilerinde yan iiriin olarak elde edilebilir.
Genellikle kimya laboratuvarlannda hidrojen eldesinde kullamlan yontemler d-
ean olarak uygun degildir. Suyun elektrolizi kullam§h bir laboratuvar yOntemidir.
Diger bir yontem ise etkin metallerin (cozelge 5.3) asit gozeltileriyle tepkimeye so-
kulmasidir. Ornegin,
Zn(k) + 2 H+(aq) —4 Zn2+(aq) + H2(g)
Hidrojen Bileikleri
Hidrojen, diger elementlerin pek gogu ile lid iiyeli bilesikler (hidriirler) olu§turur. Bu
hidrilrler kovalent, iyonik ve metalik diye iig bilyiik gruba ayrihrlar. Kovalent hidriir-
leri hidrojen ile ametaller arasmda olu§ur. Bunlardan bazilan basit molekiillere sahip-
tirler ve hidrojen ile diger elementlerin birlqmesinden meydana gelebilirler. Ornegin,
H2(g) + C12(g) -4 2 HC1(g)
•
3 H2(g) + N2(g) 2 NH3(g)
iyonik hidriirler, hidrojenle 1A ye 2A grubu elementleri gibi cok etkin metaller
arasmda meydana gelir. Bu bile§iklerde hidrojen, hidriir iyonu (H-) seklindedir.
2 M(k) + H2(g) —> 2 MH(k) M(k) + H2(g) MH2(k)
(M 1A grubundaki herhangi bir metaldir) (M Ca, Sr ya da Ba dur)
iyonik hidriirler su ile §iddetle tepkirler ye H2(g) verirler. Gri bir kati olan CaH 2 me-
teoroloji balonlanni doldurmak icin H2(g) eldesinde kullamlan "ta§inabilir" bir
H2(g) kaynagithr.
CaH2(k) + 2 H20(s) -4 Ca(OH)2(k) + 2 H2(g) (821)
Metal hidriirleri genellikle geci4 elementleri (B grubu elementleri) ile olqur.
Bu hidriirlerin en belirgin ozelligi, cogu kez stokiyometrik olmamalarichr. Yani, •
hidrojen atomunun metal atomuna oram sabit degildir ye deg4kendir. Bunun ne-
deni, hidrojen atomlanmn metal kristalindeki bazi bo§luklara girebilmeleri, ban-
lanna girememeleridir.
 288 Boltim 8 Atmosfer Gazlart ye Hidrojen

Hidrojenin KuHamm!
Hidrojenin ancak cok kucuk bir lusmi tfiketiciye sauldtmdan, en cok uretilen kim-
• yasal maddeler listesinde yer almamaktadir. Hidrojenin buyuk bir lusmi uretildigi
yerde tiiketilir. En fazla amonyak (NH 3) iiretiminde kullamhr (%42) (Tepkime 8.1).
Diger onemli bir kullamm alani petrol rafinerileridir (%38). Ornegin, yilksek ok-
tanh benzinin bir bile§eni olan izooktanm diizobutilenden Oretiminde kullamhr.
•

CH3 CH3 H H
katalizor I I I
CH3 C—=—CH3
C C + H2(g) CH3— C — C —C—CH3
I I I I I
♦ Snit bitkisel yaglar, bir kisim CH3 H CH3 CH3 H CH3
karbonlan arasmda ikili baglar diizobutilen izooktan
tastyan uzun molektiller icerir-
ler. Bu ikili baglann bir kis=
hidrojenlenerek tekli baglara do-
• niistiirilldtigiinde, "kismen hidro- Katalizor varhgmda hidrojenlenme tepldmesi denen benzer bir tepkime ile iki-
jenlenmis" kat yaglar elde edi-
lir.
li ye ticlii baglar iceren molekiillere hidrojen ilave edilebilir. Bu tip bir tepkimey-
le sivi oleik asit, C 17H33COOH, kati stearik aside, C 4135 COOH, donti§tfirfilebilir. •
CH3(CH2 )7CH=-cH(CH2)7CO0H + H2(g) N t > cH3 (0-12 )16com (8.22)
oleik asit stearik asit
Benzer tepkimeler bitkisel stet yaglann margarin denen kali ya da yan kat yagla-
ra donii§tiirillmesinde kullamhr.
Hidrojenin kullanildigi diger bir kimyasal uretim islemi, alternatif yalut metil al-
eldesidir.
katalizor
CO(g) + 2 H2(g) CH3OH(g)
Hidrojen gazt cok iyi bir indirgendir ye ban durumlarda cevherlerdeki metal
oksidi metale indirger. Ornegin 850 °C da
W03(k) + 3 H2(g) W(k) + 3 H20(g)
Hidrojenin burada belirtilen ye belirtilmeyen bazi kullamm alanlan cizelge 8.6 da
• verihni§tir.

•
ciZELGE 8.6 Hidrojenin Bazi Kullanim Alanlari

amonyak, NH3
hidrojen klortir, HC1
metanol, CH3OH
sentezleri,
petroliin antilmast ye
snit yaglann kattlastinlmast,
Demir, kobalt, nikel, balur, tungsten ye molibden gibi metallerin oksitlerinin
indirgenmesi,
• Kaynakcilikta ye metal islemede hamlaclarda
•
H2(s) ye 02(s) tun yakilmast seklinde roket yalut olarak
Elektrik tireten yalut pillerinde 02(g) ile birlikte
 Ozet 289

Hidrojen Ekonomisi ye cevre

Fosil yalutlannm stirekli azalmasi, hidrojen iizerine ilginin yogunlusmasma neden
olmaktadir. Hidrojenin yakit olarak kullamlmasinda bashca sorunlar tasima, de-
polama ve kullanma tekniginin gelistirilmesidir. Bununla birlikte, hidrojen, yakit
• secenekleri arasmda en swish olamdir. Sozgelimi, otomobil motorlannda benzin ye-
rine hidrojen yaluldigmda ekzoz gam cevreyi kirletmeyecektir. Yine, supersonik
ucaldar sivi hidrojenle calistrildiklannda kullamm alanlan artacaktir. Aynca uzay
ucaldannin yam" da mtimktin olacaktir. Hidrojen kullamm yontemlerinden biri-
si, yaktt pilleri (hucreleri) adi verilen elektrokimyasal cihazlarda H 2O olusturmak
icin H2 ye 02 nin birlestirilmesidir. Uzay araclannda kullanilan bu cihaz kimyasal
enerjiyi 'Wan daha cok elektrik enerjisine dontstiiriirler. Elektrik enerjisinin me-
kanik enerjiye (is) donfistiffillmesi isinm mekanik enerjiye doniistOriilmesinden da-
ha verimlidir. Yakit pilleri Boliim 21 de ele almacakhr.
Burada temel sorun hidrojen icin ucuz kaynak bulmak ye elde edilen hidrojeni
depolamaktir. Olanaldardan biri, deniz suyunun elektrolizi ile hidrojen eldesidir. An-
cak bu islem cok fazla enerji ister ve bu enerji belki de nukleer fiizyon enerjisi gelis-
tirilerek saglanabilir. Hidrojen eldesinde diger bir secenek suyun 'sisal bozunmasi-
Buradaki sorun, 2000°C da bile suyun ancak yaldasik % 1 ..orarunda bozunmasi-
dir. Burada gereksinim duyulan sey termokimyasal cevrimdir. Oyle bir tepkimeler di- •
zisi olmah ki, 2 H20(s) —> 2 H2(g) + 02(g) net tepkimesini versin. Ideal olam,
• cevrimdeki hic bir tepkimenin yuksek sicaldik istememesidir (Alistirma 59). Uzerin-
de calisilmakta olan diger bir secenek de suyun gtines enerjisi ile parcalanmasidir
bozunma). Gunumuzde hidrojenin kullanma alanlanndan bin yakit
Hidrojen gazmi, hacimsal buyuklugu nedeniyle, depolamak oldukca zordur. St-
vi cok daha kiiciik hacim kaplar. Fakat kaynama noktasi cok diisiik
(-253 °C) oldugundan, cok dusuk sicakliklarda depolanmandir. Aynca, hidrojen
hava ya da oksijen ile temas etmemelidir. cfinkti bunlarla yaptig'i kansim
Hidrojeni depolamak icin uygulanabilecek bir yontem, bu gazi bir metal ya da
demir-titan alasmu gibi bir alasim icinde saklamaktir. Boyle tutulan gaz hafifce
aciga cikabilir. Otomobillerdeki benzin depolan yerine boyle bir dtizenek
takilabilir. Hidrojeni aciga cikartmak icin gerekli isi ekzoz gazmdan saglanabilir.
Burada belirtilen sorunlar cortilebilirse, hidrojen yalmzca tasimacilikta benzinin
yerini almakla kalmayacak, binalann Isffilmasinda da dogal gazm yerine gegebile-
cektir. Bundan baska, H2 iyi bir indirgen oldugundan, metalurji islemlerinde kan-
bonun (tas komuru ya da kok) yerini alabilir. Kuskusuz, giibre sanayiinde NH 3 el- •
de etmek icin gerekli H2 kolayca saglanacakhr. H2 ile ilgili belirtilen butun bu so-
• runlar cozulebilirse, yasammizda koklu degisiklikler olabilecek ve hidrojen eko-
nomisi denen yeni bir evreye girmemiz miimktin olacaktff.

Ozet
Atmosfer, sicaldik-ytikseldik kesiti ye icerdigi gazlar bakimin-
dan farkhhidar gosteren bir kac bolgeden olu§ur. Atmosferin yer
ydziline yakm bolumunun ana bile§enleri azot, oksijen ye argon-
dur. Bu gazlar, sty' havanm aynmsal damitilmasiyla aynlabilir-
ler. Havada az miktarlarda bulunan diger onemli bile§enler kar-
bon dioksit, karbon monoksit ye argon di§mdaki diger soy gaz-
lardir. Hidrojen ve bu gazlann hepsi bu boRimtin konusudur.
bozunmasi) cevre tizerine etkileri de ele ahnmaktadir. Soy gaz-
lar konusunda ise, fiziksel ozelliklerine dayanan bazi kullamm
alanlan belirtilmektedir. Radon gazi ile ilgili en onemli nokta,
radyoaktif olmasi nedeniyle yarattigi cevre sorunudur.
CO ve CO2 konusunda agirhk, yanma i§lemi sirastridaki olu§-
malanna, endustriyel eldelerine, kullammlanna ye karbonatla-
nn kimyasma verilmektedir. CO ve CO 2 ile ilgili cevresel prob-

•
Burada i§lenen bazi konular, azot bile§iklerinin (ozellikle
NH3 ye HNO3) elde edilme yontemleri, bu bile§ilderin kullam-
hp ye azot oksitlerin duman olu§umuna katkilandir. Oksijenle
ilgili olarak anlatilanlar ise 0 2 ye 03 allotroplannm eldesi ye
Stratosferdeki ozon deligi bilytimesinin (ozon
lemler sirasiyla hava kirliligi ye Idiresel ismmadir. Hidrojen ko-
nusunda vurgulananlar, eldesi (sanayide ye laboratuvarda), kul-
•
landip ye hidhirler gibi ikili bile§ikleridir. Hidrojen cok yarar-
h oldugundan gelecekte petrole dayah ekenominin yerine hid-
rojene dayah ekonominin gecebilecegi belirtilmektedir.
 Ozel Konu Karbon evrimi
Siirekli olarak diinyaya akan giine§ enerjisinin aksine, ya§am
Atmosferdeki CO2
igin gerekli elementlerin miktarlan sabittir. Ama sevindirici
• olan, ya§am icin kullamlan elementlerin tabii i§lemlerle cevri-
Gtinq enerjisi Yakit olarak yanma
(hat)
me katilmalandir. Belki de en iyi bilinen cevrim, bir besin gev-
Fotosentez rimi olan azot cevrimidir. Bu gevrimde atmosferden alman N2,
hayvansal ye bitkisel proteinlerde kullanildiktan sonra, yeni-
Solunum
den atmosfere N2 §eklinde doner (sayfa 656). Diger cevrimler
de aym derecede ilgingtir. Karbon gevriminin bir kismi sol ta-
ii Toprakta Fotokimyasallar
raftaki §ekilde gosterildigi gibidir. Bu icisimda atmosfer ye yer-
iikseltgenme
Fosil yfizii arasmda meydana gelen ana degi§meleri ozet olarak ele
Yuttna yakrtlar alacagiz. Biz burada karbon veyrimini kisaca gorecegiz.
itkiler
Bitkilerin fotosentez yoluyla organik bileiik sentez etmekte
.n
• .....
kullandiklan karbonun tek kaynagi, atmosferdeki CO2 dr. Foto-
Hayvanlar Plastikler
sentez olayi cok karmaiiktir ye ancak son 30-40 yildir bilinmek-
Ya murla ytkarrt
\ tedir (Melvin Calvin, Nobel Odiilii 1961). 6 mol CO 2 in 1 mol
"- -. . -,sj
Ist; basilic
C6H1206 (glukoz) a dontimesi 100 basamak kadar tepkime iizerin-
Ta§la§rm §_____
(milyonlarca yd)
den gerceldesirse de net donii§iim §byle yazilabilir:
6 CO2 + 6 H2O
klorofil
Asit etkisi; ist (yaya) giine§ tstgt C6H1206 + 6 02
AI-I = +2,8 X 103 kJ
--I. Ara gevrim
Fosiller uzerinden
insan edcinliklerinden

Biltiinleyici Ornek

Ostwalt yOntemiyie NH3(g) iin NO2(g) e yfilcseltgenmesinde si- 3 1

calchk, basing ye katalizor ile temas siiresi dikkatlice kontrol NH3(g) + 4-- 02(g) —> 2 N2(g) + 3 H20(g)
edilmelidir. Bunun nedeni, amonyagm, ko§ullara bagh olarak,
N2(g), N20(g), NO(g) ye NO2(g) iiriinlerinden herhangi birine 1 3
NH3(g) + 02(g) 2 N20(g) + H20(g)
Olasi dort tepkimeden en ekzotermik tepid-
menin (en negatif Mi° degerine sahip olan) NH3(g) m N2(g) na
donii§mesi oldugunu gosteriniz.
NH3(g) + 4 02(g) NO(g) + 3 H20(g)
• 1. Her bir tepkimenin esitligini yazmzz. Ilk i§lem, tepken ola- NH3(g) + 4 02(g) —+ NO2(g) + 2 H20(g)
rak NH3(g) ile 02(g) ye Orlin olarak azotlu bile§ikler ile H 2O
igeren denkle§tirihni§ dort tane kimyasal e§itlik yazilmasidir. 2. Tepkime entalpilerini elde etmek icin Ek-D deki standart en-
•
4 NH3(g) + 3 02(g) 2 N2(g) + 6 H20(g) talpileri ye (721) tfadesinin kullammi. = AH01 Whin-
ier) — /AHo°1 (tepkenler) ifadesini kullanarak dort ayn hesap-
2 NH3(g) + 2 02(g) --> N20(g) + 3 H20(g)
lama yapabilir ye sonuglardan en negatifini segebilirsiniz.
4 NH3(g) + 5 02(g) —4 4 NO(g) + 6 H 20(g)
1
4 NH3(g) + 7 02(g) --> 4 NO2(g) + 6 H20(g) = 2 AH',3,1[N2(0] + 23 MI [H20(g)]
Yukandaki e§itlikler birgok amag icin miikemmel olarak kabul
edilebilir. Yalmz burada bu d6rt tepkime mukayese edilecegin- 1
— AHYNH3(g)] — AH:[02,(01
den, her bir tepkime NH 3(g) to bir molu cinsinden
Bu durumda; stokiyometrik katsayilann tamami NH 3(g) iin
kat sayisma boliinmelidir. Ortaya cikan sonuc;

•
•
290
 Bu net tepkime oldukca endotermiktir. Gerekli enerji giine§ i§i- Karbon gevriminde insanlarm rolti, endiistrile§me oncesine go-
gmdan saglamr. Bitkilerin ye§il rengini veren klorofil i§lemde re daha fazladir. Insan eliyle cikanlan yangmlar (ozellikle yagmur
anahtar rolii oynar ormanlannda) atmosfere CO 2 geri donii§iinti, dogal yanginlardan
• Yandaki §emada gosterilen bazi olaylar §unlardir: Hayvanlar
bitkiyi tiikettiklerinde, karbon atomlan hayvanlara gegen Bir kJ-
daha fazla etkilemektedir. Fosil yakitlann kullanalmasa atmosfer-
de karbon dioksit artmasim daha da halandirmaktadir. Karbon
= karbon, hayvamn solunumu yoluyla, CO 2 §eklinde atmosfere cevriminin bu §ekilde bozulmasimn, atmosferde CO 2 artmasina
geger. Hayvanlar ve bitkiler oldiigii zaman da yine bir kisim CO2 neden olacaguu ve gelecekte kiiresel isinma olayi ile karplapla-
atmosfervil.Kbnuksmeozargnikd- bilecegini daha once gormii§tiik. Dogal karbon gevriminin insan-
ler iginde tutularak, kOmiir, petrol ye dogal gaz biciminde fosil ya- lar tarafindan bozulmasi, ileride en Onemli sorunlardan biri ola-
kitlara donii§tir. Bu karbon fotosentez yoluyla elde edilemez. cak gibi goriinmektedir.
CO2 okyanuslar uzerinden de cevrime girerse de, bu olay §ema-
da verilmemi§tir. Bitkisel planktonlar (kuciik, yiizen ye§il orga-
nizmalar) CO2 i fotosentez yoluyla organik bile§iklere cevirirler.
Bu planktonlar okyanus gida zincirlerinin temelini olu§turduldarm-
dan dogrudan veya dolayh olarak okyanuslardaki butun hayvan-
lann beslenmesini saglarlar.
Karbonun buyiik bir kasnu, karbonat kayaclan (genellikle Ca-
CO3) biciminde depo edilmi§tir. Bu kayaclar eski denizlerdeki yu-
mu§akcalann kabuklanndan olumu§tur. •
•

Elementlerin olu§um entalpileri safardar. Bu nedenle; Bu nedenle, en fazla ekzotermik tepkime;

1 3
= 3 AH:1[H20(g)] – AH:,'1[NH3(g)] NH3(g) 3 02(g) —> 2 N2(g) + H20(g)
Hesaplamalar sirasmda
= 1,5 mol X (-241,8 kJmot l)
3
–1,0 mol (-46,1 kJmorl) AM4 [H20(g)] – [NH3(g)]
= –316,6 kJ teriminin tekrarlandigma dikkat edilmelidir. Bu durum prob-
lem coziimii icin daha basit bir yolun bulundugu fikrini uyan-
dirmaktadir. 7.21 in herbir uygulamasinda, z H20(g) ye NH3(g)
Diger tepkimeler icin de elementlerin olu§ma entalpileri dikka-
te alinmadiginda; terimleri aym olacaktir. En negatif AH°, degeri en kiigiik tep-
•
• 1 3
kimenindir. Ek-D gozOniine almdagmda, butun azot oksitlerin-
de Al-gi degerlerinin pozitif oldugu goriilecektir. En kficiik
= – AHaN20(g)] + – AH:,1[H20(g)] (au•) N2(g) elementininkidir. Buna gore, en ekzotermik tepki-
2 2
– OHm [NH3(g)] = –275,6 kJ me;
3 1 1
– H,;1[H20(g)]
Affn'rn = .11-gi[NO(g)] NH3(g) 4 02(g) —>2 N2(g) + 2 H 20(g)
2
– AICI[NH3(g)] = –226,4 kJ Bu onlek en onemli problem cozme stratejisini gostermektedir:
•3 Daima sabit terimler ara§tirdir ye liizumsuz hesaplamalardan
AM,„ = AM[NO2(8)] ± – HO-120(g)] kacinmak igin bunlar cikarihr. ilerisini dii§tin!
2
– AI-41[NH3(g)] = –283,4 Id

•
•
291
 292 Bolam 8 Atmosfer Gazlart ye Hidrojen

Anahtar Terimler
• asit inhitrit (8-2) hidrojenleme tepkimesi (8-6) sentetik gaz (8-5)
allotropi (8-3)
bagil nem (8-1)
hidriir (8-6)
kok (8-5)
sis (8-2)
stratosfer (8-1)
•
elektroliz (8-3) ktiresel anima (8-5) su gam (8-6)
hidrojen ekonomisi (8-8) ozon tabaka ► (8-3) troposfer (8-1)

Tarama Sorulan

1. A§agidaki terimleri kendi seactiklerinizle aciklaymiz: (a) 13. Bu bkiltimde verilen bir yarilma tepkimesini yazimz ve acik-
soy gaz; (b) su gazi tepkimesi; (c) kloroflorokarbon; (d) laymiz.
katalitik 14. Hidrojen gazi, Fe nin +3 ytilcseltgenme basamagmda bulun-
• 2. A§agidaki kavram yontem ya da olaylan kisaca aciklayina: dugu bir oksidini saf Fe metaline indirger. Bu tekime icin
(a) kismi damitma; (b) elektroliz; (c) hidrojenlenme tepid- uygun bir eptlik yaziniz.
mesi; (d) ciy ye kiragi olu§umu. 15. Bakinn nitrik asitle etkileserek NO(g) verdigi, (8.6) ya ben- •
3. A§agidaki terimler arasmdald onemli farklan belirtiniz . (a) zer bir esitlik yazimz.
troposfer ye stratosfer; (b) allotrop ye izotop; (c) az ye cok 16. A§agidalci bilepkler isitilmca bir gaz verirler. Her birinin
bulunan yalutlar (d) metalik ye iyonik hidriir. verdigi gaz iirirnie gosteren a itligi yazimz: KC1O3 , CaCO3 ,
4. Adla= ya da formtillerini yazimz: (a) 03; (b) diazot mo- NH4NO3 .
noksit; (c) potasyum superoksit; (d) CaH2; (e) Mg3N2; (f) 17. A§agidald cevre sorunlannm temel nedenlerini avklayi-
potasyum karbonat; (g) amonyum dihidrojen fosfat. ruz. (a) Fotokimyasal sis (b) Ozon tabakasimn incelmesi (c)
5. A§agulaki ticari maddelerin formtillerini yazimz: (a) su ga- Kiiresel ismma.
zi; (b) kok; (c) tire; (d) ldrec tap; (e) sentez gazi. 18. Otomobil ekzozlanndaki katalitik donusturucti nedir, nasil
6. A§agida verilen elementlerin, bu boltimde gordtigtintiz ye calipr?
belirtilen ytikeltgenme basamagmi iceren bir bilePginin 19. Soy gazlar, tepkimeye yatkm olmamalan gibi, cesitli or-
formtiltinti yazimz: tak ozellilder tasichldan halde, nicin helyum dogal gaz ya-
taklannda bulunur da digerleri bulunmaz?
(a) N, +4; (b) 0, —1; (c) N, +1; (d) H, —1; (e) C, +2. 20. Tasimacilikta petrol thiinlerinin yerine hidrojen kullamrm-
7. A§agidaki maddeleri laboratuarda az miktarda elde etmek nm avantaj ye dezavantajlanm aciklayimz?
• icin hangi yontemi kullamrsimz? (a) 02 ; (b) N20; (c) H2;
(d) CO2 .
8. A§agidaki gazlann hangisi en iyi yilkseltgendir, neden?
(a) H2; (b) NO2 ; (c) NO; (d) NH3 .
9. Su tepkimeleri tamainlayimz ye denklepiriniz:
(a) LiH(k) + H2O —4
(b) C(k) + H2O --•-
(c) NO2(g) + H2O —4
10. A§agidaki tepkimeleri tamamlaymiz ve denldepiriniz:
(a) Mg(k) + HC1(aq)
(b) NH3(g) + HNO3(aq) —4
(c) MgCO3(k) + HC1(aq) —>
(d) NaHCO3(k) HC2H302(aq) —>
11. Sulu stilftirik asit ctizeltisinin sulu amonyak cozeltisi ile
tam nottirle§mesini gosteren tepkime denklemini yam:111z.
12. (8.4), (8.8), (8.16) ve (8.21) tepkimelerindeki yiikseltgen ye
•
indirgenleri belirtiniz. ♦ Hinderburg hava gemisinin yanmasi •

Alt§tirmalar
Atmosfer
21. Havamn mol ytizdesinin, cizelge 8-1 de verilen hacim yfiz-
• desi ile aym oldugunu g6steriniz.
Azot
23. Azot ye azot bile§iklerini iceren a§agidalci ticari amach tep-
kimeler igin denkle§tirilmi§ e§itlikleri yaziniz.
(a) Atmosfer azotunun (N2) ba§hca yapay "tutulma" yon-
temi.
(b) Amonyagm NO ya ytikseltgenmesi.
(c) NO dan nitrik asit eldesi.
24. A§agidalci maddeler isitildigmda belirtilen bile§ikleri olu§-
turarak bozunmaktachr. Denlde§tirilmi§ e§itliklerini yazunz.
(a) NH4NO3(k) dan N2(g), 02(g) ye H20(g)
(b) NaNO3(k) dan sodyum nitrit ye oksijen gazi olu§umu
(c) Pb(NO3 )2(k) dan kur§un (II) oksit, azot dioksit ye ok-
sijen olu§umu
25. Dti§tik sicakliklarda bile Kw HNO 3 bozunarak N204, 02
• ye su olu§turur. Bu tepkimenin denkle§tirilmi§ e§itligini
yaziluz.
26. Oksijen ye azot monoksit gazlan sodyum karbonat gozel-
tisinden gegirilerek sodyum nitrit elde edilebilir. Bu tepid-
menin denlde§tirilmi§ e§itligini yazimz.
Oksijen
31. A§agidalci bile§ikler isitildiklannda O 2(g) verirler. Tepid-
meler icin uygun e§itlikler yazimz (a) HgO(k);
(b) KC1O4(k).
32. O3(g) gtiglti bir yukseltgendir. A§agidaki yukseltgenmele-
rin e§itliklerini yaziniz? (a) asidik cOzeltide r iyonunun
molektiltine; (b) kiiktirdtin nemli ortamda siilftirik aside;
(c) bazik ortamda [Fe(CN)6] 4- iyonunun [Fe(CN)6] 3- iyo-
nuna. Bu tepkimelerde O 3(g) 02(g) e indirgenir.
33. Aynntilt hesaplama yapmadan, diazot tetroksit, aliimin-
• yum oksit, tetrafosfor heksoksit veya karbondioksit bile-
§iklerinden hangisinde oksijenin kiitlece ytizdesi en btiyiik
oldugunu bulunuz.
34. Ayrumh hesaplama yapmadan, magidaki bozunma tepid-
melerinden (a) maddenin mold (b) maddenin grams ba§i-
na en fazla oksijen elde edilmektedir?
(1) amonyum nitrat —+ azot oksijen su
Soy Gazlar
39. 55 L lik bir silindir 26 °C de 145 atm Ar igermektedir. Bu
kadar argonu elde etmek igin NK da sivilastu7hp damitilan
havamn en Ictigtik hacmi nedir? Hava hacimca %0,934 Ar
•
igerir?
40. Ban dogal gaz kaynaldan hacimce %8 He igermektedir.
Normal ko§ullarda 5 g He elde etmek igin bu tiir dogal ga-
zm litresi kullamlmandir?
Ahprmalar 293
•
22. Havayi olu§turan bile§enlerin kiitlece ytizdelerinin hacimce
ytizdeleri ile aym olmama nedenini, agiklayimz.
27. Bir kimya dergisine gore, 1995 deki N 2(g) ttiketimi NK da
9,39 X 10" ft3 tiir. Bu N2 kg cinsinden ne kadardir?
(1 in = 2,54 cm; 1 ft = 12 in)
28. Laboratuarlarda kullanilan deri§ik NHO3(aq) genellikle 15
M HNO3 tdr ve yogunlugu 1,41 g/mL dir. Bu deri§ik asit-
te HNO3 tin ktitlece ytizdesi nedir?
29. Kirlilik kontrollerinin ba§lamadigi 1968 yihnda, Birle§ik
Devletlerde 75 milyar galon benzin motor yakiti olarak til-
ketildi. Mil ba§ma 5 g azot oksitlerinin atmosfere sahveril-
digini ve ortalama 15 mi/gal benzin harcandigmi dikkate
alarak 1968 yihnda Birle§ik Devletlerde kag kg azot oksit-
leri sahverildigini hesaplaymiz. •
30. Oswald i§lemi olarak bilinen ve tepkime 8.4 ile yan§an bir
tepkime azot gazi ve H 2O(g) veren bir gaz halindeki azot
monoksit ve amonyagm tepkimesidir. EK-D deki verileri
kullanarak, bu tepkimede harcanan amonyagm molti-ba§i-
na tepkimenin AH° degerini bulunuz.
(2) hidrojen peroksit oksijen su
(3) potasyum klorat —+ potasyum kloriir oksijen
35. Yerytiziindeki kirlenmemi§ havadaki 0 3 do dogal bollugu
hacimce yakla§"k 0,04 ppm (milyonda bir kisim) dir. Bu
§artlar altmda 0 3 tin kismi basincim mmHg olarak ifade
ediniz.
36. Ozon tabalcasmda 03 deri§imi 5 X 10 12 molektil/cm3 tiir.
Sicaldigi 220 K alarak, ozonun kismi basmcnu mmHg cin-
sinden bulunuz.
37. Sekil 8-7 de suyun elektrolizi sonucu olu§an H 2(g) ve O2(g)
hacimlan nigin e§it degildir?
38. Bir su orneginin Sekil 8-7 deki gibi bir dtizenekle elektro-
liz edilmesi sonucu 25°C de 22,83 mL O2(g) elde edilmi§-
tir. Bu sicalchIcta oksijenin kismi basilic' 736,7 mmHg ola-
rak bulunmu§tur. Elektroliz i§leminde bozunan suyun kiit-
lesini bulunuz.
41. N2 yerine He igeren bir solunum kan§imi hazirlamyor. Bu
kan§im hacimca %79 He, %21 0 2 ta§iyor. 25°C ye 1 atm
de kan§imm yogunlugu g/L cinsinden ne kadardir?
42. 41. sorudaki solunum kan§imimn (He—O2) yogunlugu
hangi basingta 25°C ye 1 atm deki havamn yogunluguna
•
e§it olur?
(Ipucu: Havamn ve He—O2 kan§imimn &lin& molar
kiitlesi nedir?
 294 Mum 8 Atmosfer GazIari ye Hidrojen
Karbon
43. A§agidaki olaylardan beklediginiz tepkimelerin e§itlikle-
• rini yazimz.
(a) C61-114(s) bile§iginin akin hava iginde yalulmast;
(b) CO(g) in PbO(k) ile Isitilmast;
(c) KOH2(aq) icinden CO2(g) gegirilmesi.
(d) HC1(g) igine MgCO3(k) eklenmesi.
44. A§agidaki tepkimelerin e§itliklerini yaznuz. Gerekli bilgi-
lerin bir kismi Kesim 8-5 de bulunabilir.
(a) Sirkenin (sulu asetik asit) kabartma tozu (sodyum hid-
rojen karbonat) ile tepkimesi.
(b) cinko oksidin ginlco metaline indirgenmesinde, kar-
bon moroksidin indirgen olarak kullandmast.
(c) Su gazmdan gikilarak, antifriz olarak kullamlan
CH2OHCH2OH (etilen glikol) bile§iginin eldesi.
45. Karbonatlann bir asitle tepkimeye sokulmast, CO 2 elde-
sinde bir laboratuar y6ntemidir. Bu tepkimeden hic CO
olumaz nu? Agdclaymiz.
•
H idrojen
49. cizelge 72 (sayfa 245) verilen 4 tane alkan hidrokarbon-
lannm standart yanma entalpilerini, bu gizelgedeki verile-
ri de kullanarak hesaplaymiz.
50. 49. sorunun sonucunu kullanarak, hangi a1kanm (a) mol
(b) gram ba§ma en fazla 1st agiga gikaracagmt bulunuz?
Atmosfere karbon dioksit sahmrmm azaltmak igin hangi
alkan tercih edilmelidir; agiklayimz.
51. A§agidalci tepkimelerin kimyasal e§itliklerini yaziniz.
(a) Aluminyum metali yardimiyla, HCI(aq) dan H 2(g) gi-
kardmast.
(b) Su buhan yardimtyla, propan gazmm (C 3H8) bozun-
mast .
(c) H2(g) yardmuyla, Mn02(k) mn Mn(k) ya indirgenmesi.
52. Apgidalci bile§ikler yardmuyla H 2(g) eldesinin e§itlikleri-
ni yazimz: (a) H2O; (b) HI(aq); (c) Mg(k); (d) CO(g). Ge-
•
rektiginde su, asit, baz, metal gibi ba§ka laboratuar tepken-
lerini de kullanabilirsiniz.
53. CaH2(k) su ile tepkiyerek. Ca(OH) 2 ye H2(g) verir. Ca(k)
da suyla tepkir ye aym tirtinleri verir. Na(k) mn suyla etki-
Biitiinleyici ye Beni Ah§twmalar
57. Kiitle yiizdesi olarak ifade edilen, havadaki %N 2 cizelge
8.1 deki %78,084 dan daha kiiciik olmasma karplik hava-
daki %02 %20,946 dan daha bilytiktiir. Nedeni nedir,
layimz.
58. cizelge 8.1 deki verileri, atmosfer gazlanmn kiitlece ytiz-
delerini verecek bicimde yeniden hesaplayimz.
59. 20 °C da 0,25 mL H2O (d = 0,998 g/mL) 20 °C da kapa-
h 18,5 L hacimdeki kuru havamn icerisinde buharla§tinh-
• yor. Bu hava numunesinin bagel nemi nedir? 20 °C da su-
yun buhar basinct 17,5 mmHg dir.
60. 0,1052 g lilt bir H20(s) ornegi, 30,1 °C de 8,050 L kuru
hava iginde tamamen buharla5linhyor. Bagil nem %80,0
olduguna g6re havanm sicalchgt kag derece olmu§tur? Su-
46. Ozon tabakasmin bozunmasi ye kiiresel ismma ile ilgili
olarak Idoroflorokarbonlar ile karbon dioksitin cevresel et-
kilerini karpla§linmz.
47. 1,00 gal C8H18(s) (8.16) e§itligine gore yanarsa, ackga cikan
1st miktanm bulunuz. Ek-D deki degerleri ye
AHo1[C8F118(s)] = —250,0 kJ/mol degerini kullammz.
C8H18(s) nm yogunlugu 0,703 g/mL; 1 gal = 3,785 L.
48. 1,00 mol (C8H18(s) (8.16) e§itligine gore degil de, (8.17)
e§itligine gore yanarsa, yanma isisimn;
1
CO(g) 2 02(g) —> CO2(g) tepkimesinin LIH°
degeri kadar daha az olacagnu Hess yasasim kullanarak
gosteriniz. Bu ist miktan ne kadardir? Bu deger mumkun
olan en bilyiik yanma isistrun (8.16) tepkimesinin [AH°]
yfizde kacidir. Ek-D deki degerleri ye AHIC 8H18(s)] =
250,0 kJ/mol degerini kullammz.
le§mesinden NaOH ye H2(g) olu§ur. Bu tepkimelerin e§it-
•
liklerini yazmiz. Ayrinnh hesaplamalar yapmaksam, bu
tepkimelerden hangisinin, kullanilan suyun litresi ba§ma
en fazla H2(g) verecegini soyleyiniz. Hangi kali (CaH 2, Ca
ya da Na) grams bag= en fazla H2(g) olu§turur?
54. Bir mol stearik asit, (C 17H38COOH(k), elde etmek igin ole-
ik asitin (C 17H33COOH) hidrojenlenmesinde gerekli olan
hidrojenin 25°C ve 752 mmHg deki hacmi nedir? Tepkime
8.22 nin %95 verimi oldugunu varsayimz.
55. Aynnuh hesaplama yapmadan, deniz suyu, atmosfer, do-
gal gaz (CH4) ve amonyaktan hangisinde kutlece en fazla
hidrojen bulunacagim agiklaynnz.
56. 235 L lik hava gozleme balonunu 19,7 °C ve 722 mmHg
da doldurmak igin gerekli olan hidrojen eldesi igin kag gram
CaH2(k) gereklidir?
CaH2(k) + 2 H2O(s) Ca(OH) 2(aq) + 2 H2(g)
yun buhar basinct: 20 °C, 17,54 mmHg, 19 °C 16,48
mmHg; 18 °C, 15,48 mmHg; 17 °C, 14,53 mmHg; 16 °C,
13,63 mmHg; 15 °C,12,79 nunHg.
61. Suyun elektrolizinden elde edilen H 2(g) ye 02(g) in aynl-
mast igin hic bir gah§matun yapilmadigim varsaymiz. 17,3
g suyun elektrolizinden, H2O(g) ile doymu§, 23 °C steak-
hk ve 755 mmHg basincta kag mL ya da L H2- O2 kan§i-
int elde edilir? Seyreltik elektrolitik cozeltinin su buhan
basmcnun 20,5 mmHg oldugunu kabul ediniz.
62. CO2 yayilmasim azaltma yollanndan biri, agiga clan kar- •
bon dioksidin her bir molii ba§ma fazla 1st veren bir yalat
kullanmaktadir. Bu agidan baluldiginda, §unlardan hangi-
si daha iyi bir yaluttir: Benzin [Oktan, C 8H18(s), oldugunu

varsaymiz] ye metan, CH4(g)? C8H18(s) nm olu§ma ental-
pisi —250,0 kJ/mol dur. Diger oluma entalpilerini Ek-D
den alabilirsiniz.
63. A§agidaki fotograf bir kag damla KMnO4(aq) koyu pembe
asidik cozeltisinin NaNO3(aq) (sol) ye NaNO3(aq) (sag) e
• ilave edilmesinden sonra almmi§ttr. Sonuclarda gozlenen
farkhligi actIdayimz.
• lama.
64. Kiitlece %52,96 C ye %47,04 0 igeren karbon suboksit,
her bir molekultinde iki tane iyonla§abilen H iyonu bulu-
nan ye kiitlece %34,62 C, %61,50 0, %3,87 H igeren ma-
lonik asitin asit anhidritidir. Karbon suboksit ile su arasm-
daki tepkimenin yazlmz.
(Ipucu: Sayfa 274 deki asit anhidridi tammma bakma.)
65. Bir kimse nefes olarak aldigt 02(g) nm her bir hacmi icin
0,82 hacim CO2(g) m nefes olarak vermektedir. Bu neden-
Ozellikli Sorular
71. Apgidald §ekil, ig yanmalt motordaki hava-yakit oram ile
kirlilik yayilmasmi gostermektedir.
• Stokiyometrik oran
• 13 14 15 16 17
Hava-yakit ktitle oram
Ozellikli Sorular 295
le, stipersonik ucaldar gibi kapah alanlarda, oksijen elde-
sinde kullamlan sistemlerde olu§turulan 1 L 0 2(g) karplik
0,82 L CO2(g) harcanmaktadir. Potasyum siiperoksit ye
karbon dioksit arasmdaki tepkimeden elde edilen potas- • I
yum karbonat ye oksijen bu §arti karplar mt, aciklayimz?
66. Zn bazik ortamda NO3 iyonunu NH 3(g) bile§igine indir-
ger (a§agidald tepkime denklegirilmemigir).
NO3 Zn(k) 01-1— + H2O —4 [Zn(OH)4]2— NH3(g)
Olu§an NH3 , a§in HC1(aq) ile notiirle§tirilebilir. Sonra, tep-
kimeye girmemi§ HC1, NaOH ile titre edilerek NO3 iyo-
nu nicel olarak tayin edilebilir. 25,00 mL lik bir nitrat go-
zeltisi ontegi, bazik ortamda ginko ile muamele ediliyor.
Olu§an NH3(g) 50,00 mL 0,1500 M HCligine gonderiliyor.
Kalan hidroklorik asit gozeltisini titre etmek igin 32,10 mL
0,1000 M NaOH gerektigine gore, nitrat cozeltisi ornegin-
de NO3 iyonunun molaritesi nedir?
67. Amonyaktan nitrik asit eldesini igeren tepkime basamakla-
rim ye bunlardan net tepkimeyi yanniz.
68. Sayfa 276 daki sis olu§umu yorumuna dayanarak Sekil 8-
6 daki NO seviyesinin en az oldugu anda sis bile§en profi- •
linde 03 seviyesinin en biiytik olmasimn nedeni nedir, agfic-
69. Sicakligin 1500 K e kadar gtkttgt atmosfer tabakast ter-
mosferin en onemli bilernlerinden birisi oksijendir. Oksi-
jen atomlannm 1500 K deki ortalama oteleme kinetik ener-
jisini hesaplayimz.
70. Naylon iiretiminde kullamlan adipik asitin (HOOC
(CH2)4COOH) eldesindeld bir tepkime, sikloheksanonun
(C611100) nitrik asit cozeltisinde yilkseltgenmesini iger-
mektedir. Bu tepkimede aym zamanda diazot monoksitin-
de olu§tugunu dii§iinerek, tepkime icin denlde§tirihni§ e§it-
ligi yazimz.
(a) Bu bolemde verilen bilgileri kullanarak, yukandaki
§eklin genel yorumlanmasim yapimz. •
(b) Havamn yakita olan stokiyometrik orammn yakla§ik
14,5:1 oldugunu hesaplayarak gosteriniz. Bunu hesapla-
mak icin (1) yakit molekulunun oktan (C 8H18) (2) stokiyo-
metrik oranlarda C 8H18(s) ye 02(g) yakildiginda futin ola-
rak CO2(g) ye H20(s) olu§tugunu ye en fazla tst enerjisinin
elde edildigini (3) yanmada kullamlan havarun 0 2(g), N2(g)
ye Ar(g) icerdigini dikkate
72. Bazi cah§malarda, gaz yogunluldan dikkatlice olctilmeli-
dir. Bir fizikci olan John Rayleigh, 02(g) yogunlugunun
oksijenin havadan veya hava bile§enlerinden elde edilme-
sine bagh olmaksam aym oldugunu buldu. Yalmz bu du-
rum N2(g) icin farkhdir. ce§itli bile§iklerden N 2(g) elde
edildiginde N2(g) to yogunlugu aym olmasma karplik ha-
vadan elde edilen N2(g) to yogunlugu farkhdtr. 1894 yihn-
•
da Rayleigh bir ldmyaci olan William Ramsay'm bu goz-
lenen esran gozme amactm destekledi. Bu cali§malannda
asal gazlan buldular.
 296 Bohim 8 Atmosfer Gazlart ye Hidrojen
(a) Sivi havadan elde edilen N2(g) in yogunlugu ile azot bi-
le§iklerinden elde edilen N2(g) yogunlugu birbirinden fark-
lidir, neden?
• (b) N2(g) lardan hangisinin yogunlugu daha bUyiiktiir, ne-
den?
(c) Ramsay, havadan elde edilen azot gazinin bir kanpm
oldugunu, bu azot gazim magnezyum metali ile tepkime-
ye sokarak magnezyum nitrit eldesi ile ispatladi. Bu dene-
yim onemini aciklaynuz.
(d) Rayleigh in hava ve azotlu bile§iklerden elde ettigi
N2(g) in NK daki yogunluldari arasindaki farkz cizelge 8.1
de verilen hava bile§imini kullanarak hesaplayuuz.
•
73. ce§itli termodinamik donii§iimler, H2(g) in muhtemel kay-
nagi olarak dikkatle incelenmektedir. Bu konu, orta sicak-
hklarda (yakla§ik 500°C) gercekle§en ye suyun H2 ve 02 e
ayri§tigi bir seri tepkimenin bulunmasichr. A§agidalci tep-
kimeler serisinin bu ko§ullari sagladigim gosteriniz.
(Ipucu: E§itlikleri denlde§tiriniz, uygun katsayilarla car- •
pi-11z ye net e§itlik icin birle§tiriniz)
FeC12 + H2O —> Fe304 + HC1 + H2
Fe304 + HC1 + Cl2 —4 FeC13 + H2O + 02
FeC13 —> FeCl2 + Cl2
 Atomun Elektron
•
Yapisi

9-1 Elektromanyetik Ipma

9-2 Atom Spektrumlan
9-3 Kuantum Kurami
9-4 Bohr Atom Modeli
9-5 Yeni Bir Kuantum
• Mekanigine Yolacan Iki
Kavram
9-6 Dalga Mekanigi
9-7 Kuantum Sayilan ye
Elektron Orbitalleri
9-8 Hidrojen Atomunda
Orbitellerin Yorumu ye
Gosterimi
9-9 Elektron Spini: Dordtincia
Kuantum Saps'
9-10 cokelektronlu Atomlar
9-11 Elektron Dagihmt
9-12 Elektron Dagihmlan ye
Periyodik cizelge
Elektron mikroskobu ile alman bu tic neron gortindisti (gri), elektronlann bu bo-
•
n Ozel Konu Helyum—Neon liimde anlattlan dalga Ozelliklerine dayamr.
• Lazerleri

0 ndokuzuncu ytizyil sonlannda bilim diinyasindaki ban gozlemci-

ler, fizik alaninda ara§tirilmami§ konulann tilkenmek iizere olduguna
inamyorlardi. Bu durumda, geriye yalmzca fizik alamndaki son iki —tic
yilzyilin bilgi birikimini biyoloji ve kimya gibi alanlara uygulamak ka-
hyordu.
Geriye yalnizca, fotoelektirik olayi ye i§ik yayihmi ile ilgili,bir kac
temel sorun kalim§ti. Fakat bu sorunlann cortimii, bir sonu noktalamak
yerine, fizik alanmda yeni bir altin gag ba§latmi§tir. Bu sorunlar, ola-
gandip yalda§imlann ilk bilimsel adimi sayilabilecek, yeni ye cesur bir
yalda§im olan "kuantum kurami" ile cozillmii§tiir. Bu boliimde klasik •
• fizigin yetersiz kaldigi, ancak kuantum kurah ile aciklanabilecek, atom
ye molekiil diizeyindeki olgulan inceleyecegiz.
297
 298 Bohim 9 Atomun Elektron Yap1st
• &met olacakhr. Bu konulara omek olarak, elementlerin fiziksel ye kimyasal ozel-
Su dalgalan, ses dalgalan ye sis-
mik dalgalar (yer hareketlerinde
olu§urlar) elektromanyetik ip-
madan farkhdir. Bunlann iletil-
mesi icin bir iletici ortam gere-
kir. ►
• lan (veya iki ganagm en alt noktalan) arastndald uzaldiga dalgaboyu denir ye tam-
ha- -NH
• SEKIL 9-1
En basit dalga hareketi—bir ip-
te yinliyen dalga
Yukon ye a§agi el hareketinin
sonucu olarak, dalgalar ip bo-
yunca soldan saga dogru gocer-
ler. Bu tek yonlii hareket eden
• dalga yuriiyen dalga olarak ad-
landmhr. Dalgaboyu, A (birbiri-
ni izleyen iki tepecik arasmdald
uzakhk) ile belirlenir.
Kuantum mekanigini, kuantum sayilan ye elektron orbitalleri kavramlanni kul-
lanarak, elekronlann tanimlanmasi agismdan ele alacagiz. Burada geli§tirecegimiz
atom modeli, daha sonraki boliimlerde incelenen pek gok konuyu agiklamakta yar-
liklerindeki periyodik egilimler, kimyasal baglanma ye molekiiller arasi kuvvetler
verilebilir.
9-1 Elektromanyetik Ipma
Bu boliimcle temel konumuz, atomlardaki elektron dagihmlanchr. Elektromanye-
tik i§ima ile maddenin etkile§imini inceleyerek, atomlardaki elektronlar haldunda
bilgi edinebiliriz. Elektromanyetik t§ima haldundaki temel bilgileri bu kesimde ve-
rip, sonraki kesimlerde elektromanyetik t§una ile atom yaptst arasmdalci ili§kileri
ele alacagiz. Belki de en iyisi, bu kesimdeki konuya iki a§amada yalcla§makhr. Par-
ga igerisinde verilmi§ cok sayida ornek arasmda ozellikle atomun yap's' ile ilgili olan
temel yalda§tmlara dikkat ediniz. Aynca Kesim 9-6, 9-8 ve 9-10 un "Merak Edi-
yorsamz..." kistmlannda ye bazt bolihnlerinde aciklanan bazt aynntlan izleyebi-
lirsiniz.
Elektromanyetik ipma elektrik ve manyetik alanlann dalgalar §eklinde
bir ortam (ornegin cam) veya vakumdan yaymlanan enerji §eklidir. Dalga bir
ortamda enerji tapyan bir uyancichr. Genic bir su yiizeyindeki kucuk bir kayikta otu- •
ran bir ki§i, °last ki bir dalga hareketi fark edecektir. Su yilzeyine dik olarak hare-
ket eden dalgalar kayigt periyodik olarak yukan a§agt hareket ettirir. Su dalgalan
gok bilinen tiirden olmakla beraber, dalgalar haldcmdaki temel terimleri ye ban
onemli kavramlan aciklayabilmek igin daha basit bir dalga hareketini, ornegin bir
ipte hareket eden dalgayt ele alahm.
Uzun bir ipin bir ucunun direge bagh, diger ucunun elinizde oldugunu dii§iinii-
nilz (Sekil 9-1). Ipin kilcilk bir ktsttttnt ktrrntzt milrekkep ile i§aretlemi§ oldugunu-
zu varsaym Elinizi yukan a§agi hareket ettirdiginizde, ipte bir dalga hareketi olu-
§acakhr. Dalga ip boyunca yilriirken boyah lustm basitge yukan a§agi hareket ecfer.
Orta cizgi esas alindigmda (Sekil 9-1de kesikli cizgi) dalga; orta gizginin Ostiinde,
bu gizgiden en uzaktaki yilksek noktalar veya tepeler ile orta gizginin altmda en
uzaktaki algak noktalar veya canaklardan olu§ur. Dalgamn orta cizginin iistfinde-
ki maksimum yiiksekligine genlik denir. Birbirini izleyen iki tepenin en list nokta-
da A ile gOsterilir.
Dalgaboyu, dalganm onemli bir karekteristigidir. Bir diger karekteristigi, belirli •
bir noktadan birim zamanda gegen tepe veya canak say's' olarak verilen ve nil, v ile
gosterilen, frekanshr. Frekansm birimi 1/zaman, genellikle l/saniye olup, saniyede-
ki gevrim saps' olarak tammlamr. Bir dalgamn frekansi (v) ile dalgaboyunun (A)
garpum, dalgamn birim zamamnda aldigt yolu gosterir. Bu degere dalgainn htzt de-
nir. Buna gore Sekil 9-1 de dalgaboyu 0,5 m ve frekans 3 s-1 (yani el, saniyede tic
kez yukan a§agt hareket etmekte) ise, dalganm tun 0,5 m X 3 s -1 = 1,5 m/s dir.
Gercekte elektromanyetik dalgayt, bir ipte hareket eden dalgayt gordiigiimilz
gibi goremeyiz; fakat Sekil 9-2 deki gibi gostermeye gah§acagtz. Sekilde
gibi, manyetik alanla ilgili i§tma bile§eni, elektrik alam bile§eninin bulundugu
dilzleme dik bir dilzlemde yaythr. Elektriksel alan elektrik ile yilldil bir tanecigin
cevresindeki bolgedir. Elektriksel alanm varhgt, elektrik yilklii bir nesne elektrik
alanma sokulurken olu§an kar§t koyma kuvvetinin algilanmast ile
Manyetik alan bir miknatist gevreleyen bolgede bulunur. 1865 yilmda James Clerk •
Maxwell (1831-1879) tarafindan ortaya konulan kurama gore, elektromanyetik 1§1-
ma (elektrik ye manyetik alanlann bir yayimmi) htzlanan bir elektrik yilklii tane-
 9-1 Elektromanyetik Ipma 299

Elektrik alani bile§eni

Manyetik alan bile§eni
x
•
• Yayilma
dogrultusu

(a)

Elektrik alani bile§eni

Manyetik alan bileleni

-1111111111111V (b)
Yayilma
dogrultusu

•
A SEMI_ 9-2 Elektromanyetik dalgalar
Bu iki farkh elektromanyetik dalga §ekli, elektrik ye manyetik alanlann birbirine dik ola-
• rak yayildigim gostermektedir. Bilinen bir dalga icin, elektrik ye manyetik bile§enlerin
frekansi, dalgaboyu ye genligi birbirinin tipkisuhr. Bu goriintimler ayni andaki gortintii-
lerse; (a) dakinin daha uzun dalgaboyu ye daha diiqiik frekansa ye (b) dekinin daha kisa
dalgaboyu ye daha yi,iksek frekansa sahip oldugu soylenebilir.

cik (hizi degi§en yiiklii bir tanecik) tarafmdan iiretilir. ornegin, radyo dalgalan,
ozel olarak tasarlanmi§ elektrik devrelerinde, elektrik alummin sahnimi (ini§
sonucu meydana gelen bir elektromanyetik i§ima §eklidir. Elektromanyetik
marlin diger bir §ekli olan goriiniir i§ikta, uyanci tanecikler atom ya da
rin elektronlandir.

Frekans, Dalgaboyu ye Elektromanyetik !warm Him

•
• SI biriminde frekans birimi s -1 hertz (Hz), dalgaboyu metre (m) dir. Bununla bir-
likte, cok sayida elektromanyetik i§ima cok kisa dalgaboyuna sahiptir ye bunlar
icin a§agidaki listede yer alan daha kucuk birimler kullanihr. Isvecli fizikci An-
ders Angstrom (1814- 1874) un adindan gelen angstrom bir SI birimi degildir.
1 santimetre (cm) = 1 X 10 -2 m
1 mikrometre (.am) = 1 X 10-6 m
1 nanometre (nm) = 1 X 10-9 m = 1 X 10-7 cm = 10 A
1 pikometre (pm) = 1 X 10-12 m = 1 X 10-16 cm = 10-2 A
1 angstrom (A) = 1 X 10-10 m = 1 X 10-8 cm = 100 pm
hizi genellilde Elektromanyetik i§imanm belirgin ozelligi, vakumda 2,997925 X 10 8 m s-1 lik
3,00 X 108 m s-1 e yuvarlamr. sabit bir hula yayilmasidir. Bu degere asak haze denir ye c harfi ile simgelenir. •
• hizi, dalgaboyu ye frekans arasmda a§agiciaki bagmti vardir.

c =v•A (9.1)
 300 BoHim 9 Atomun Elektron Yaptst

Frekans, s -1
10 24 10 22 10 20 10 18 10 16 10 14 10 12 10 10 10 8 10 6 10 4
•
y imlan Radyo dalgalari •
X i§mlan

Kizll-
Otesi
I I I I I I
10-16 10-t4 10-12 10-10 10-8 10 -6 10 -4 10 -2 10 0 10 2 10 4
Dalgaboyu, m

- Gorunurbolge ----- -- -___

• X = 390
I I
450
I
500
I
550 600 650 700 760 nm
♦ EKIL 9-3 Elektromanyetik spektrum
En kisa dalgaboylu mordan en uzun dalgaboyundaki lurmiziya kadar uzanan goriintir
•
ge, ttim spektrumun yalluzca kiiciik bir kismint kapsar. Elektromanyetik istmanin diger
sekillerinden bantam-1m yaklasik dalgaboyu ye frekans araliklart da sekilde gosterilmis-
tir.

Sekil 9-3 to ban cok bilinen elektromanyetik (§imalann frekanslan ye °last dalga-
boyu arahklan gortilmektedir. 5ekilde elektromanyetik 1§imamn dalgaboyunun
ytiksek frekanslarda daha kisa, dii§tik frekanslarda daha uzun oldugu gercegi de
yurgulanmaktadir. Ornek 9-1 de (9.1) e§itliginin bir uygulamasi gosterilmi§tir.

ORNEK 9-1

Elektromanyetik Ipmanin Dalgaboyu ye Frekanson lliskilendirme. Bir sodyum buhari

• lambasindan yaplan tstgm biiyiik bir boltimii 589 nm dalgaboyuna sahiptir. Bu 1st& fre-
kansi nedir?
cozum •
Once 1st& dalgaboyunu nanometreden metreye doniisttirtir ye sonra (9.1) esitligini uy-
gulartz.
1 X 10-9 m
A = 589 nm X 1 nm = 5,89 X 10-7 m

c = 2,998 X 108 m/s

v=?
(9.1) esitligini 11 = C/A §eklinde yazarak v yti hesaplartz.
v_ c= 2,998 X 10 8 m s-1
= 5,09 X 10 14 = 5,09 X 10 14 Hz
A 5,89 X 10-7 m

Alitirma A: Kirmizi LED den (isik yayan diodlar) yayilan tstk cogu elektronik alet-
• te yaygm olarak gortiltir. Tipik bir LED 690 nm dalgaboyunda tstk itretir. Bu iv& fre-
kanst nedir? •
AlOrma B: Bir FM radyo istasyonu 91, 5 megahertz (MHz) frekansta yayin yap-
maktadtr. Bu radyo dalgalannin dalgaboyu kac metredir?

• ozelligi burada gorecegiz.
UNUTMAYINIZ ►
Dalgalar arasmda yanm dalga-
boyu fark varsa, yokedici giri§im
olu§ur. Eger dalgalar bundan da-
ha cok ya da daha az faz dip, fa-
• kat aym fazda degil ise, yalmzca
lusmi bir yokedici giri§im mey-
dana gelir.
•
• (a)
9 1
- Elektromanyetik h'ima 301
Elektromanyetik Dalgalann Onemli Bir ozelligi
Elektromanyetik ipmanin cok kullanacagimiz ozelliklerinden genlik, dalgaboyu,
frekans ye hizdan yukarida soz edihni§ti. I§imanm bu bolitmde, daha sonra ato-
mun yaptstm incelerken yardimci olacak diger bir temel ozelligi daha vardir. Bu
•
Eger iki cakil ta§mi aym anda ye birbirine yakm atarsak, iki ta§in suya carptigi
noktalardan cikan dalgalar goritritz. Iki dalga grubu birbiri ile kesiOr ye ekil 9-4a
da got-Maga gibi, dalgalann devam ettigi ye yok oldugu yerler olu§arak engebeli
desenler ortaya cikar. Her iki dalga tepeleri ye canaldan birbirine denk gelecek §e-
kilde kar§ila§tiginda, suda en yiiksek tepeleri ye en derin cukurlan olu§turarak bir-
le§irler. Bu durumda dalgalar aymfazdadff ve dalgalann toplami #ddellendirici gi-
r4im olarak adlandinhr (ekil 9-5a). Eger bir dalganin tepesi digerinin canagma
denk gelecek §ekilde iki dalga birle§irse, dalgalar soner ve su ytizeyi dtiz olur (e-
kil 9-5b). Bu durumda dalgalar aynt fazda degildir ye dalgalann sonmesi yokedi-
ci gir4im olarak dalandinhr.
Kompakt disk itzerinde gortilen gokku§agi renideri, elektromanyetik dalgalann
giri§imine, gtinliik ya§amdan bir ornek olarak verilebilir (Seidl 9-4b). Beyaz t§ik,
ornegin gtine§ i§igi, gokku§aginin btitiin reniderini icerir. Bu renklerin dalgaboy-
lan (ye frekanslan) farkhdir. Bu farkh dalgaboyuna sahip bile§enler, CD tizerinde •
silt dizihni§ yivler tarafmdan yansitildiklannda, cok az farkh uzaldiklarda hareket
ederler. Bu hareketin sonucu olarak,i§lk kaynagmdan gelen i§mlann CD yfizeyi ile
yaptigi aciya bagh faz farklan olu§ur. I§in demetindeki i§tk dalgalan birbiri ile gi-
ri§im yapar ye gelen i§tk ile yansiyan i§ik arasmdaki aciya bagh olarak, bir renk di-
§indaki, tam renkler yok olur. Boylece i§ik kaynagmdan gelen t§iniann CD yiize-
yi ile yaptigi aci degi§tikce farkh renkler ortaya cikar. Bir i§in demetinin, yivli bir
yiizeyden yanstmastyla olu§an giri§imden kaynaldanan, farkh dalgaboyundaki bi-
le§enlerinin sactlimma kirmim (difraksiyon) denir.
Ktrimm, yalmzca dalgalann bir ozelligi olarak aciklanabilen bir olaydir. Giri§im
ve kinnimin matematigi ve fiziksel gortiniimii, su dalgalan ye elektromanyetik dal-
galarda birbirinin ayrndir.
•
S
(b)
A 5EKIL 9-4 Giri$im ornekleri
(a) Ta§lar ve dalgactldar. (b) CD den yansima.
 302 Mum 9 Atomun Elektron Yapisi

(a)

► 5EKB. 9-5
Birbiri Ozanne binen iki
• upk dalgasinda
(a) Siddetlendirici giri§im-
de, her iki dalgamn tepeleri •
ye canaklan birbiri ile ca-
lugm§hr (aym fazda) ye bu- El*
nun sonucu iki dalgamn te-
pe ye canaklan birbirine ek-
lenmi§tir. (b) Yokedici giri-
§imde iki dalgamn tepe ve
ganaldan birbiriyle calu§-
maz (aym fazda degil) ye
dalgalar seiner.
(b)

Merak Ediyorsamz
• Giriim meydana geldiginde elektromanyetik dalgamn
enerjisi ne olur?
•
9-2 de belirttigimiz gibi, dalga elektrik (E) ye manyetik (B) alanlann salimmm-
dan olu§ur. E ve B nin bilyilkliigii siirekli olarak pozitif ye negatif degerler arasmda sa-
lmon yapar. Bu salmon yapan alanlar, titre§en bir elektromanyetik kuvvet ile etkile§i-
me girdiginde, stirekli olarak degi§en bir luzla, ileri geri hareket eder. DegiFn luz ta-
necige hum karesi ile orantth olarak degi§en kinetik enerji kazandinr
(yani ek = Bir dalganm enerjisi yahn olarak E ye B degerlerine degil,
bunlann kareleri toplamma, yani E2 + B2 ye baghdir. Enerji aym zamanda dalgamn
§iddetine (I) baglichr iddet ise dalganm genliginin karesine bagh bir degerdir. Or-
nek olarak genlikleri 1 olan iki dalga dii§iinelim. Dalgalar aym fazda olsun veya olma-
sin, her bir dalganm enerjisi 1 2 + 12 = 2 ile orantihdir Dalga ciftinin ortalama ener-
jisi de gene 2 ile orantihdir [yani, (2 + 2)/2]. iddetlendirici giri§imde genlik 2 ola-
cagmdan, enerji 4 ile orantih olacakhr. Yok edici giri§imde ise genlik sibs o1acagindan,
enerji siftrchr. Bununla birlikte iki halin enerji ortalanu2strun gene 2 oldugunu vurgu-
lamak ggekir [yani, (4 + 0)/2]. Boylece enerjinin korunumu kurah gecerliligini stir-
•
 9 2
- Atom Spektrumlari 303
Gorunur Bolge Spektrumu
Istgm herhangi bir ortamdaki him vakumdaki luzmdan daha dusuktur. Bunun so-
nucu olarak, bir ortamdan diger bir ortama gectiginde kmlff ve biikiiliir (Sekil
9-6). Vakumda aym hiza sahip olan farkh dalgaboyundaki elektromanyetik dalga-
•
• lar, hava ya da ba§ka bir ortamda az da olsa farkh hiza sahiptirler. Bu nedenle be-
yaz 1§11c t§inlan saydam bir ortamdan gecirildiginde, farkh dalgaboyuna sahip bi-
le§enleri farkh §elcilde kuYltrlar. Bunun sonunda iik farkh renklerden olu§an bir
band spektrumu §eklini alir. 9-7a da beyaz iik (ornegin giine§ ipgi) bir
cam prizmadan gectiginde, lurnuzidan mora kadar, turn dalgaboyu bile§enlerinin
karpligi olan renkleri iceren bir band halinde dagihr. Bu §ekil 9-3 to ve gokku§a-
gmda gorillen, gorlintir bolge spektrumudur. Gokku§aginda i§inlan dagffan ortam,
atmosferdeki su damlactklanchr (Sekil 9-7b).

♦ $EKIL 9-6
Isi§m kmlmasi
Istk havadan cam prizmaya ge-
cerken ye tekrar prizmadan ci-
karken larihr Bu fo-
tografta mavi i§igin en cok, lax-
trttzt ise en az kirildigi go-
•
• rtilmektedir. Mavi tsfk prizmaya
oyle bir acida carpmaktadir ki,
prizmadan cilunadan Once
bir is yansimaya ugramaktadir.

(a) (b)

♦ $EKIL 9-7 Beyaz isi§m spektrumu

(a) I§igm bir prizmadan dagihmi. Beyaz tstk bir cam prizmadan gecirildiginde, kunnzi
i§ik en az, mor i§ik en cok kmhr. Gdriiniir bolge spektrumunun diger renkleri lcmmzi ile
mor arasmda bulunur. (b) Bir §elalenin ontindeki gok ku§agi. Burada su damlaciklan da-
gtttct

9-2 Atom Spektrumlari •

• Dagilima ugrayan cok sayida dalgaboyu bilerninden olu§tugundan, ekil 9-
7 deki goniniir bolge spekturumu sfirekli spektrum olarak tammlanabilir. Eger spek-
turumu meydana getiren tstk goreli olarak az sapda dalgaboyu bile§eni icerirse ke-
sikli spektrum gozlenir. Eger 1§11c kaynagi bir gaz icerisinden gegen elektrik bo§a-
limmdan olquyorsa, Sekil 9-8a da goruldugu gibi, spektrumda yalnizca belirli
renider gozlenebilir. Ya da tstk kaynagt, icerisinde bir iyonik bile§ik bulunan gaz
alevi ise alev, ortamdaki metal iyonuna ozgii bir renge boyamr. Bu durumlarda
spektrumlar smith sayffla kesikli dalgaboyu bile§eninden olu§ur ye aralannda ka-
ranhk bo§luldar bulunan renkli cizgiler gozlenir. Bu spektrumlar atom ya da ciz-
gi spektrumlari olarak adlandinhrlar.
Helyumun cizgi spektrumu 9-9 da gosterilmi§tir. kaynagi dii§iik ba-
sincta helyum gazt iceren bir lambadir. Bir elektrik bo§ahnu lambadan gecirildigin-
de helyum atomlan enerji sogururlar ye sonra bu enerjiyi tstk §eklinde yaymlarlar.
• Bu tstk dar bir yanktan gecirildikten sonra bir prizmada dagtttltr. Prizmadan cilcan •
t§igm renkli bile§enleri algilamr ye bir fotograf filmi iizerinde kaydedilir. Her bir
dalgaboyu bile§eni, yangm bir goruntasu gibi, ince bir cizgi §eklinde ortaya vicar.
Helyum spektrumunda ciplak gale gortilebilen taint tamina alts cizgi vardff.
 304 Mum 9 Atomun Elektron Yapisi

•
•

(a) (b) (c) (d) (e)

9-8 Isik yayinlayan kaynakiar
(a) hidrojen (b) helyum gaze arasmdan bir elektrik bo§ahnu sonucu yaymlanan 1§1k. (c)
lityum, (d) sodyum ye (e) potasyum alkali metal bile§iklerinin gaz alevinde uyarilmasi
sonucu yaymlanan

► $EK1L 9-9
• Helyumun atom ya da cizgi spektrumlan
Spektral cizgilerin fotograflandigi, §ekilde gorillen dii-
zenege, spektrograf adi verilir. Eger gozlem sadece cm-
lak gale yapthrsa dtizenek, spektroskop adim alit Eger
Helyum
lambast
•
cizgilerin konumu ve parlakhgi olctiltir ye kaydedilirse,
bu kez diizenek icin spektrometre adi kullamlir.

► Bunsen kendi spektrostopik
gah§malan icin ozel bir gaz beki
geli§tinni§tir. Bu bek, laboratu-
• varlarda kullanilan Bunsen beki-
dir ve maddelerin verdigi spekt-
rum 1§1malan ile giri§im yapacak
gok az zemin isunasi verir.
Her bir element kendine ozgii bir cizgi spektrumuna sahiptir. Bu spektrumlar
element atomlannm bir tur parmakizi olarak dii§iiniilebilir. Ilk spektroskopu geli§-
tirenler ye elementlerin nitel tamminda kullananlar Robert Bunsen (1811-1899) ye
Gustav Kirchhof (1824-1887) tur. Bu ara§tirmacilar 1860 yilinda yeni bir element
ke§fettiler ye bu elemente, spektrumundaki ozel mavi cizgiler nedeni ile sezyum
(Latince Caesius, gok mavisi) admi verdiler. Aym ki§iler 1861 yilmda benzer bir
yolla rubidyumu (Latince rubidius, koyu kirmizi) buldular. Kendine ozgii spektru-
mu yardimi ile bulunan diger bir element helyumdur (Yunanca helios , giine§). Hel-
yumun spektrumu 1868 deki giine§ tutulmasi sirasmda gozlemni§, ancak bu elemen-
tin yeryiiziinde elde edilmesi bundan 27 ytl sonra gercekle§mi§tir.
•
Atom spektrumlan arasinda en geni§ §elcilde incelenen hidrojeninkidir Bir hid-
rojen lambasmdan gelen mor renkte goriiniir (ekil 9-8a). Bu i§igm ba§-
 93 - Kuantum Kurami 305

H
Ili mm1111111111111111111111
4091 l 450 500
--,.... 550 600 6501 700 nm •
• 410,1 nm 434,0 nm 486,1 nm 656,3 nm
A $EKIL 9 10 Hidrojen atomlannin Balmer serileri
- — cizgi spektrumu
elcilde gorillen dart cizgiden yalruz biri ciplak gozle gortilebilir. Bunlara ek olarak, mo-
rotesi (UV) bolgede birbirine cok yalcm gizgiler bulunur.

hca dalgaboyu bileseni 656,3 nm dalgaboyundaki ktnntzt isikrir. Bununla birlikte,

hidrojen atomunun Odin& spektrumunda 486,1nm de yesilimsi mavi, 434,0 nm
de menekse ye 410,1 nm de baska bir menekse cizgi olmak iizere, iic baska cizgi
daha &filar. Hidrojenin &fin& bolge atom spektrumu Sekil 9-10 da verihnistir.
1885 to Johann Balmer bu spektrum cizgileri icin, smama yandma yontemini kul-
lanarak, bir formiil cikarmistir. Bu formiihin Johannes Rydberg tarafindan diizen-
lenen ye Balmer denidemi adi verilen sekli soyledir.
v = 3,2881 X 1015 (-1— rig (9.2)
22 n2 •
Burada n 2 den biiyiik bir tamsayt, v ise spektrum cizgisinin frekansidu. Eger denk-
• lemde n yerine 3 konursa, kirmizi cizginin frekansi elde edilir. n = 4 alindiginda
ise yesilimsi —mavi cizginin frekansi bulunur. Diger cizgilerin frekanslan da ben-
zer bicimde hesaplamr.
Atom spektrumlan, kesin olarak bilinen belirli sayida dalgaboyu cizgilerinden
olustugu icin, atomlann yapilan haldunda bilgi edinilmesinde biiyiik olanak sag-
lar. Ornegin, gaz halindeki atomlan uyarabilecek smith sayida enerji cltizeyi bulu-
nabilecegi fikri, atom spektrumu sayesinde alda gelmistir. Ondokuzuncu yuzyilda
klasik fizik, atom spektrumunu aciklayabilmek icin yeterli degildi. Bu bulmacanm
anahtan modern bilimin biiyiik kesiflerinden bifi olan kuantum kuramidir.

9-3 Kuantum Kurami

Sicak cisimlerin farkh renkte istk yaydiklanm hepimiz biliriz. Yaymlanan isigm ren-
♦ Erimi§ demirden t§dc gi, bir elektrik sobasimn tellerindeki donuk lcurmzi renkten, bir elektrik ampulunun •
• yayilmasi. flamanindald beyaz renge kadar degisir. Isiyan sicak cisimden yayunlanan istk, bir
prizmada dagthlarak bir stirekli renk spektrumu olusturulabilir. Sekil 9-11 de
gibi isilc siddeti, dalga boyu ile muntazam sekilde degisir ye i§ik kaynagimn st-
caldigma bagh olarak; belirli bir dalgaboyunda maksimuma eri§ir. Klasik fizik atom
spektrumlanm aciklayamadigi gibi, siyah cisim qtmast olarak bilinen, sicak kati
maddelerden isilc yaymlanmasimn da tam bir aciklamasim yapabilme olanagmdan
yoksundur. Klasik kuramm yaldasimma gore, yaymlanan tsigm siddeti, Sekil 9-11 de
kesildi cizgi ile gosterildigi gibi, surekli artar. 1900 yilmda Max Planck (1858-1947)
istk siddetinin sfirekli olarak artmadignu ayiklayabilmek icin, devrim sayilabilecek
bir say ileri Enerji de madde gibi sfirekh degildir. . Planck tarafmdan ortaya ko-
nulan yeni kuantum kuranu ile onun zamanindaki klasik fizik arasmdald temel fark:
Klasik fizik bir sistemin sahip olabilecegi enerji miktan icin bir suurlama getirmez-
ken, kuantum kuranu bu enerjiyi belirli degerlerdeki ozel paketler §eklinde smula-
. Bir sistemin izin verilen iki enerji duzeyi arasmdaki fark belirli bir degere sa- •
hiptir ye bu fark, enerji kuantumu olarak adlanchnhr. Yani enerji izin verilen bir
degerden digerine kiiciik bir sicrama ya da kuantum ile gecer. Enerji kuantumunu
kolay anlayabilmek icin; bir sistemin toplam enerjisi icerisinde bir kuantumun duru-
A Max Planck (1858-1947)
mu, bir madde icerisindeld tek bir atomun durumu gibi
 306 BoHim 9 Atomun Elektron Yapisi

Klasik kuram Elektromanyetik ipmanm yaymlanmasim agiklamak fizere Planck tarafindan

onerilen modele gore; isitilan cismin yiizeyindeki bir grup atom aym frekansta tit-
re§im yapar. Plack'm kabulleni§ine gore, titre§im yapan atom grubu bir tur osila-
• T = 7000 K
tordtir ye a§agidaki denidemle hesaplanabilecek bir enerjiye sahip
T = 5000 K
0 250 500 750 1000 1250
Dalgaboyu, X (nm)
• $EKIL 9-11
IsitiImisbir cisim tarafindan
yaymlanan i§manin spektrumu
Akkor sicaldiga isitilmis bir ci-
sim gortintir bolgenin ttim dalga-
boylannda dikkate deger siddete
sahip bir spektruma sahipken,
kizil dereceye isitihms bir cisim
675 nm de pik veren bir spektru-
• ma sahiptir. Giine§in siyah cisim
sicakligi yaklasik 5750 K dir.
Cisimler yalmzca ytiksek sicak-
liklarda degil, her sicaldikta
ma yaparlar. Omegin, cisimler
tarafmdan yaymlanan kizilotesi
ipma, onlann karanhkta, gece
gortis gozltigh ile gortilebilmesi-
ni saglar.
E= nhv
•
Bu denklemde; E enerji, n pozitif bir tamsayi, v osilatortin frekansi ye h denel ola-
rak saptanmi§ bir sabittir. Planck, sicaldik ile frekans dagilimim ara§tninak fizere
yaptigi deneylerden elde ettigi verileri ye kendi kuranum kullanarak h sabiti igin
magidaki degeri vermi§fir.
• h = 6,62607 X 10-34 J s
Buradaki h Planck sabiti olarak adlandinhr. Planck' in kabulleni§i daha genel ola-
rak §u §eldlde ifade edilebilir: Bir elektromanyetik i§ima kuantumunun enerjisi,
i§imamn frekansi ile orantilidir (frekans yfikseldikce enerjide artar). Bu tamm
Planck denidemi olarak adlandinlan gagidaki denldemle ozetlenebilir.
E = by (9.3)
Makro diizeydeki fizik sistemlerinden gikanlmi§ olan, alisilmis deger yargilan-
na ters dfi§tfigfinden, birbirinden aynhm§ enerji diizeylerinin varligini kabullen- •
mek gok zordur. Nitekim ilk ba§larda Planck'm kendisi de dahil, o zamanm bilim
adamlan kuantum hipotezine §fiphe ile yalda§tilar. Kuantum hipotezi sicak cisim-
den yayilan isimayi agildayabilmek amaci ile ortaya atilnu§, ancak diger alanlara
uygulanmasi deneninceye kadar, genel bir kavram olarak kabul gormemi§tir.
Ancak kuantum varsayimi, siyah cisim isimasi di§mdaki olaylara da ba§an ile
uygulandiktan sonra, gok onemli bir kuram olarak bilim diinyasmda yerini alma--
fir. Kuantum varsaynninin ilk ba§ansi, 1905 to Albert Einstein'in fotoelektrik ola-
yi kullanmasi olmu§tur.

Merak Ediyorsamz

• 9 Yiiksek frekansta siyah cisim ilumasinm iddetindeki ch4i4

Planck'm gifir40 ile nasal aciklanabilir?

Planck, James Makwell ile birlikte molektil luzlan dagiliminm hesaplanmasi icin bir
esitlik ortaya koyan, Ludwig Boltzmann'm calismalaruu izliyordu. Boltzmann, bir mo-
•
lektiltin belirli luzda bulunmasmin goreceli olasiginm onun enerjisine bagli oldugunu
belirtmis ve bu iliski igin a§agiclaki denidemi ongormtistiir.
kinetik enerji
goreceli olasilik cc e kBT

Bu denldemde kB Boltzmann sabitidir. 9-11 de &filen isima siddeti ile dalgabo-

yu arasmdaki grafigin, 6-17 deki molektil halan dagihm grafigine gok benzedi-
gine dikkat ediniz. Planck, siyah cisim isimasi yaymlayarak titresim yapan maddele-
rin enerjilerinin, Boltzmann'm dagihm yasasma gore dagildigini kabullenmistir.
nhv

Yani nhv enerjisine sahip bir osilatortin goreceli olasiligi e kBT ile orantihdir. Burada
n = 1, 2, 3, ... gibi bir tam sayidir. Boylece bu ifade ytiksek frekansa sahip
• nhv

osilatortin olasilignun daha az oldugunu gosterir. ctinkti v arttikga e kB T

•
yaymlanan kaynaktaki osilatortin enerjisi stirekli degerlere sahip olamaz; bu varsayim,
kuramsal yaldasim ile denel verilerin uyum iginde oldugunu gosterir.

• • Elektron yaymlanmasi, yalmzca gelen r§fgur frekansi belirli bir e§ik degerin (v 0)
► Bir fotoelektrik yiizeyden
• elektronun firlamasi, tek bir fo-
tonun carpmasmdan aldigi enerji
ile gercekle§ff Elektron, birkac
fotonun carpmasmdan dogan
enerjiyi biriktiremez.
•
9-3 Kuantum Kurami 307
Fotoelektrik Olayi
1888 de Heinrich Hertz, belirli metallerin yuzeyine r§rk carptigmda metalden elekt-
ron bo§ahmr oldugunu ke§fetti. Bu olgu fotoelektrik olayt olarak adlandmlff ve bu
olayda goze carpan olgular §unlarchr: •
tizere ciktiginda gercekle§ir.
• Yukandaki ko§ul saglandiginda yaymlanan elektron sayrsi gelen r§rgin $idde-
tine bag hch r
• Yaymlanan elektronlann kinetik enerjisi r§rgm frekansma baghdir.
Bu gozlemlerin, ozellikle enerjinin frekansa baghlignun, aciklanmasi klasik dal-
ga kuranu ile yapilamazdi. Fakat, Albert Einstein r§rmamn tanecik §eklinde yo-
rumlanmasrmn neler saglayabilecegini gostermi§tir. 1905 yilinda Einstein, elektro-
manyetik rpm= tanecik karakterine sahip oldugunu, daha sonra G. N. Lewis ta-
rafmdan foton adi verilen, bu r§ik taneciklerinin Planck e§itligi E = hv ile hesap-
lanabilecek ozgiin bir enerjiye sahip oldugunu ileri siirdii.
Tanecik modelinde, hv enerjisine sahip bir foton, bir bag elektronuna carpttgm-
da foton enerjisi elektron tarafmdan sogurulur. Eger hv, foton enerjisi elektronu
yrizeye baghyan enerjiden (is fonksiyonu olarak bilinen deger) daha biiyiikse, elekt-
•
ron serbest hale gegen Bu §eldlde fotoelektrik olay olu§turan en dii§iik r§rIc frekan-
sma e§ik frekans denir ye is fonksiyonunun enerji fazlasr, yaymlanan fotoelektron-
lardaki kinetik enerji §eklinde ortaya ctkar.
Sekil 9-12 deki deney duzenegine dayanarak yaprlan yorumlamada, e§ik fre-
kansr ye is fonksiyonunun nasrl degerlendirildigini gorecegiz. Aym zamanda foto-
elektrik olayin Planck sabiti h tan bagnnsiz olarak geli§tigini gorecegiz.
Seidl 9-12 de r§rk, havasi bo§altilnu§ bir cam fanus icerisindeki metal parcasma
Metalden yaymlanan elektronlar (fotoelektronlar) ustteki plakaya dogru
hv vs
vo
Havasi bosalulims bolme Frekans, v
(a) (b)
A $EKil. 9-12 Fotoelektrik olayi
(a) Fotoelektrik olaym olcfilmesinde kullanilan aygnm sematik diyagranu. (b) Giren
•
frekansimn fonksiyonu olarak, fotoelektronlan durdurma gerilimi. Durdurma gerili-
mine ( vs ) karst giren tstgtn frekansnun degisimi Metalin esik frekanst,
ekstrapolasyonla bulunur.
 308 Mum 9 Atomun Elektron Yaptst

hareket ederler ye iizerinde fotoelektrik akumm olcen bir ampermetre bulunan dii-
zenekte, elektrik devresini tamamlar. Alum §iddetinden, yaymlanan fotoelektronla-
nn olciisiinii hesaplayabiliriz. Fotoelektronlann halarim ye buradan onlann kinetik
• enerjilerini olcmek amaci ile, ikinci bir devre kurulmu§tur. Bu devrede, tistteki pla-
kamn altma yerle§tirilmi§ kafes §eklindeki elektrot ile fotoelektrik metal arasmda bir
gerilim (voltaj) olu§turulur. Elektrik alummm akmasi icin elektronlann kafes §elc-
•
lindeki elektrodun arasmdan gecerek fist plakaya eri§mesi gerekir. Kafes iizerinde-
ki negatif gerilim yalda§an elektronlan yava§latff. Kafes ile fotoelektrik metal ara-
smdaki gerilim arttinldikca, elektronlar yava§lar ye belirli bir gerilime eri§ildigin-
de durur ye iist plakaya eri§emez, bu durumda alum geci§i kesilir. Bu noktadaki ge-
rilime durdurma gerilimi, VS denir. Durdurma geriliminde fotoelektronlann kinetik
enerjisi a§agidaki e§itlikte gosterilen potansiyel enerjiye donii§iir (bu e§itlikte; m, u
ve e sffasi ile bir elektronun kiitlesi, hal ve yiikiidiir).
1 2
— mu = eV,
2
Yukanda anlatilan deney diizeneginde yapilan deneyler sonunda, VS nun gelen
usugm frekansi ile orantrli oldugu, fakat usugm §iddetine bagumlu olmadigi bulun-
mu§tur. Gene Sekil 9-12 de goriildiigii gibi, eger frekans, v, esik frekans, vo in al-
tmda ise fotoelektrik alum olumaz. vo dan biiyiik frekanslarda durdurma gerilimi
icin deneysel e§itlik •
= k(v — vo )
§eklindedir. k sabiti fotoelektrik olayda kullamlan metale bap degildir, fakat vo bir
metalden digerine degi§ir. I§rk §iddeti ile VS arasmda bir ili1ki bulunmamalda bir-
likte, fotoelektrik alum i§ik §iddeti (I) ile orantilichr.
IS fonksiyonu i§in, dolayisi ile enerji miktanmn olciisiidiir. Bu miktann hesap-
lanmasmda bir yontem, Planck sabiti ile e§ik frekansimn carpilmasidin E = hvo.
Diger bir yontem ise elektron yiikii, e ile Vo geriliminin carpilmasidir ye bu yon-
tem metallerde daha uygundur: E = eVo. Bu durumda fotoelektrik olay icin gik
frekanst
eVo
vo =
h
♦ Albert Einstein

• e§itligi ile verilir. IS fonksiyonu (eVo ) deneyde kullanilan metale ozgii oldugundan,
vo da, denel olarak dogrulandigr gibi, metale ozgiidiir.
by enerjisine sahip foton bir elektrona carptigi zaman, elektron eV o is •
2
foksiyonunun iizerinde bir enerji kazarn r ye —
( mu kadar bir kinetik enerji ile
21 )
serbest hale gecer. Enerjinin korunumu yasasma gore,
2
2
mu + eVo = by
yazilir ye

1
eV = — mu2 = hv — eVo
' 2
§eklinde bir bagmti iiretilir. Bu baginti hvo = eVo oldugunda, k = h/e kullamla-
• rak VS nun hesaplanmasi icin verilen deneysel e§itlikle denktir. Duyarh §ekilde ya-
plan deneyler h sabitinin, Planck tarafmdan, siyah cisim i§rmasi kin hesaplanan •
degerle aym oldugunu gOstermi§tir. Diger bir gercek, 1§11c §iddetinin artmasi ile fo-
toelektronlann sayisimn artmasidir. Bu durumda birim zamanda bir noktaya gelen
foton sayisi ile r§rk §iddeti birle§tirilmelidir.
 9-3 Kuantum Kurami 309

Merak Ediyorsamz
Bir fotonun enerjisi nasal belirtilebilir? •
•
Einstein tarafmdan verilen, bir tanecigin hizi ile kutlesi arasindalci onemli bir bagmti
ile yola cikacagiz. Olcilm dtizenegi ye tanecik duragan halde iken, tanecigin kiltlesini
mo olarak alahm Eger tanecik bir u hizi ile hareket ettiginde tekrar olciim yapihrsa, kilt-
lesinin a§agidalci bagmti uyannca arttigi gorulecektir.
MO
111 =
— u2/c2
Bu bagintida; m tanecigin hareket halindeki kiitlesi olup, goreceli kiitle olarak adlandin-
hr, c ise isilc luzidu. Isilc hizimn % 90 mdan daha Icliciik bir hizia hareket eden bir tane-
cigin goreceli kutlesi (m) gercekte, durgun kiitlesi (mo ) ile aymdir.
Bir tanecigin kinetik enerjisinin a§agidalci bagmti ile verilecegi daha Once
mii§tii.
1 2
EK = - mu
2
Fotonlar isik hizinda hareket ettiginden, durgun kiitlesi sifir olmandir (aksi halde ha- •
• reket halindeki kiitlesi m, sonsuz olacaktir). Oyleyse fotonlann enerjileri nerededir?
Fotonlar, durgun kiitlesi sifir olmakla birlikte, momentuma sahiptirler. Momentum,
taneciklerin goreceli kiitlesi ile halannin carpilmasmdan bulunur. Einstein'm gUrece-
lilik kurami dikkate almarak, bir tanecigin enerjisi ile momentumu (p = mu, balumz
sayfa 200) arasmda a§agidalci bagmti kurulmu§tur.
E 2 = (pc)2 (moc2)2

Bu bagintida m tanecigin durgun kiitlesidir. Isik luzi c ye e§it bir hizla hareket eden fo-
tonlar soz konusu oldugunda, durgun kiitle sifirdir. Bu durumda
E = pc = hv
p=— hv=h —

c A
bagmtilan ortaya cikar. Fotonlar momentuma sahiptir ye bu momentum, carpi§ma si-
rasmda elektrona aktanhr. Fotonlar ile elektronlar arasmdaki him carpi§malarda mo-
mentum korunur. Boylece dalga ye foton modellerinin birbirine bagh oldugu gortil-
mektedir. Planck e§itligine gore bir fotonun enerjisi, dalganin frekansma baghdir ye yu-
•
• kanda belirtildigi gibi fotonun momentumu da dalganin dalgaboyuna baghdu. Bir fo-
ton elektronla carpi§tigmda momentumunu elektrona aktanr ye elektron halamr. Fo-
tonun enerjisi azahr ye bunun sonunda dalgaboyu artar. Compton etkisi olarak adlan-
dinlan bu olgu, 1923 yilmda ke§fedilmi§ ye i§igm tanecik karekteri dogrulanmi§tir.

Ilk Fotonlan ye Kimyasal Tepkimeler

Boliim 8 de isik tarafindan etkilenen kimyasal tepkimeleri (fotokimyasal tepkime-
leri) gormustiik. Bu tepkimede fotonlar "tepkenler"dir ye kimyasal tepkimelerde by
ile simgelenir. Buna gore, atmosferde oksijenden ozon olusumunun tepkimesi su
• sekilde yazilabilir: •
02 + hv 0+0
02 + 0 + M 03 + M
 310 Boliim 9 Atomun Elektron Yaps'
• bi, enerji fazlasmi ortamdan alarak 0 3 molekiillerinin amnda ayn§masini onlemek
• terlidir.)
.....
•
• S BOHPS ATOMTEOR1
1913.1963
17 = C .2- C
,a111111111644014.6
♦ Niels Bohr (1885-1962)
Hidrojen atomu tizerindeki cah§-
• masma ek olarak, 1920 ler ye
1930 larda Kuramsal Fizik Ens-
titiistiniin ba§kanlignu da yap-
Birinci tepkimede gereken ipma dalgaboyu, 242,4 nm den daha kisa olan mo-
rotesi isilctir. Birinci tepkimede olu§an oksijen atomu, ikinci tepkimede 0 2 mole-
ile birle§erek ozon olu§turur. M ile simgelenen madde ise, ornegin N 2(g) gi-
icin gereklidir.
Ozonun fotokimyasal tepkimeleri, Ornek 9-2 de ele almmaktadir. Orada Planck
•
sabiti (h) ile frekansm (v) carpinu, jul cinsinden, elektromanyetik ipmamn tek
bir fotonun enerjisini verir. Bu enerji 1 jul den cok kiiciiktiir. Bu nedenle daha bii-
yiik bir enerji olan mol fotonun enerjisini vermek daha kullanislidir (lmol fo-
ton = 6,02214 X 1023 foton).
ORNEK 9-2
Jpk Fotonunun Enerjisini Hesaplamak kin Planck 4itliginin Kullantlmast. 02 inn fo-
toayn§masuu saglayacak en uzun dalgaboylu ipmanin dalgaboyu 242,4 nm dir. Bu
gm; (a) bir fotonunun, (b) bir mol fotonunun enerjisi nedir?
comtim
(a) Planck e§itligini kullanabilmek igin Ipmamn frekansim bulmahyiz. Bunun
igin dalgaboyunu metre cinsinden yazarak, (9.1) e§itligini kullanabiliriz.
v=
c 2998 X 108 m s-1
= 1237 X 10 15 s-1
•
A 242,4 X 10-9 m
Planck e§itligi bir fotonu igin yazilmi§fir. Bunu gosterebilmek igin h in
birimini yazarken foton-1 degerini de ekleyelim.
E = hv = 6,626 X 10-34 X Js X 1,237 X 10 15 s-1
foton
= 8,196 X 10-19 J/foton
(b) Tek bir foton igin bulunan bu degeri Avagadro sayisi ile garparak bir mol
fotonun enerjisini hesaplanz.
E= 8,196 X 10-19 J/foton X 6,022 X 1023 foton/mol
= 4,936 X 105 J/mol
(Bulunan bu enerji miktan 10,0 L suyun sicaldigim 11,8 °C yukseltmeye ye-
All§tirma A: Ozonun atmosferdeki koruyucu etkisi 230-290 nm dalgaboyu arah-
gmdalci mor6tesi ipmayi sogunnasmdan kaynaklamr. Bu dalgaboyu araligmdaki ipma-
•
mn enerjisi kart kJ/mol dur ?
Alt§tirma B: Klorofil, enerjisi 3,056 X 10-19 J/foton ye 4,414 X 10-19 J/foton
olan 1§igi sogurur. Bu sogurulan ipklar hangi renk ye frekansa sahiptirler?
9-4 Bohr Atom Modeli
Rutherford'un atom modeli (Kesim 2 —3) bir atomun celcirdeginin cevresinde elekt-
ronlarm nasal yerle§tigini gostermez. Klasik fizige gore, hareketsiz, eksi yii1dii elekt-
ronlann arti yiiklii cekirdegin icine dogru cekilmesi gerekir. Bu durum atomlardaki
elektronlann, tipki giine§in etrafmdaki gezegenler gibi, hareket etmesi gerektigi dii-
§iincesini dogurmu§tur. Bununla birlikte gene klasik fizige g6re, yoriingede hareket •
eden elektronlar siirekli hmlanacak ve enerji yayinlayacakti. Bu enerji kaybi nedeni
ile elektronlar her turda cekirdege daha da yalda§acaldar ve sonunda cekirdegin ici-
ne gireceklerdi. 1913 yihnda, Niels Bohr (1885 —1962) Planck'm kuantum kuranum
 94
- Bohr Atom Modell 311

kullanarak bu ikilemi giderdi. Bohr, klasik fizik ve kuantum kurarmmn ilginc bir
sentezini yaparak, hidrojen atomu icin a§agidaki varsarmlan ortaya atti.
1. Elektron celcirdegin cevresindeki dairesel yoriingede, klasik fizigin tarif ettigi
§elcilde hareket eder.
•
• 2. Elektron izin verilen sabit bir yoriinge dizisinde bulunabilir ve buna duragan
hal denir. Izin verilen yoriingeler, elektronun belirli ozelliklerinin kendine
degerler aldigi yoriingelerdir. Klasik kurarmn ongoriisiiniin aksine, bir elekt-
ron belirli bir yoriingede ne kadar kahrsa kalsin, enerji yaymlamaz ye enerji-
si sabit kahr. Elektronun, belirli yoriingeler dizisine yol Kan ve sadece izin ver-
ilen degerleri alabilen ozelligine aftsal momentum denir. Acisal momentumun
olabilecek degerleri nh127r dir ye burada n bir tam sayrdff. Boylece, birinci yo-
runge icin n = 1; ikinci yoriinge icin n = 2 degerini ahr ve benzer §ekilde su-
UN UTMAYINIZ ► rer.
Momentum (p), tanecigin kiitle- 3. Elektron yalmzca izin verilen bir yoriingeden, izin verilen diger bir yedinge-
si ile hizimn carpmuchr. Eger ta- ye gegebilir. Bu tiir bir geci§te Planck e§itligi ile hesaplanabilen, belirli dege-
necik dairesel hareket yaparsa, re sahip bir enerji paketi (kuanta) ahmr ya da verilir.
actsal momentuma sahip olur.
9-13 te gosterilen hidrojen atom modeli bu kavramlara dayamr. Elektron
icin verilen hailer n = 1, n = 2, n = 3 ye benzeri §ekilde numaralanir. Elektro- •
• nun acrsal momentumunun, yalmzca izin verilen belirli degerler alabilecegi §eklin-
deld Bohr kabulleni§inden dogan bu tam sayilara, kuantum sayilari denir.
Bohr kuranu, hidrojen atomunda izin verilen yoriingelerin yancaplanni kestire-
bilir.
rn = n2ao , burada n = 1, 2, 3, ... ye ao = 0,53 A (53 pm) (9.4)
Kuram, bu yoriingedeld elektronlann hrzlanm ye en onemlisi enerjilerini hesapla-
ma olanagi verir. cekirdekten tamamen uzakla§mr§ elektronun enerjisi stfir kabul
edilir. cekirdekten cok uzaktaki bir serbest elektron cekirdege cekilerek bir n yo-
riingesine yerle§tiginde, elektronun enerjisi azahr ye eksi i§aretli olarak a§agrdalci
denldemle hesaplanir

= —RH
2 (95)
n

Burada RH, degeri 2,179 X 10-18 J olan sayisal bir sabittir. •

• Hidrojen atomunun enerji diizeyleri ya da izin verilen yoriingelerin enerjileri
(9.5) e§itligi ile hesAplanabilir. Bu enerji diizeyleri ekil 9-14 te §ematik olarak gos-
terilmektedir. Bu gosterim §ekline enerji diizeyi diyagranu denir. Belirli enerji dii-
zeylerinin olanaldr (izin verilir) veya olanaksiz (izin verilmez) oldugunu onceden kes-
tirmede, Bohr modelinin nasal kullamlacagr Ornek 9-3 te gosterilmektedir.

► $EKB. 9-13
Hidrojen atomunun Bohr modeli
Elektron
hidrojen atomunun bir kismi cizilmi§tir. ce- uyarilmasi
ldrdek merkezde, elektron ise bagimsiz yortingelerden
n = 1, 2,... birinde bulunur. Atom uyarildigmda
elektron, §ekilde siyah oklarda gosterildigi gibi, daha

•
yiiksek sayth yorungelere cikar. Elektron, tekrar daha
diisuk sayih bir yortingeye donerken isik yaymlamr.
•
Hidrojen spektrumunun Balmer serilerindeki cizgileri
meydana getiren iki elektron gegi§i, spektrum cizgile-
rini temsil eden renlderle §ekilde gosterihni§tir.
 312 Boltim 9 Atomun Elektron Yaptst

n = co E.= 0
n-5 E5 = —RH/52 = -8,72 X 10 -29 J
• n = 4 -- E4 = —RH/42 = -1,36 X 10-19 J

n=3-

n = 2 --
Balmer
serisi 1l E3 = —RH/32 = -2,42 x 10 -19 J

E2 = - RH/22 = -5,45 X 10 -19 J

•

•
Iyonlasm Lyman
serisi
n-1 El = -RHI1 2 = -2,179 X 10 -18 J
♦ 9-14 Hidrojen atomunun enerji dilzeyi diyagramt
Eger elektron 2,179 X 10 -18 J degerinde bir enerji kazamrsa, n = oo yortingesine geger,
yani hidrojen atomu iyonlasir (siyah ok). Elektron ytiksek sayth bir yorungeden n = 1 yo-
riingesine inerse morotesi tstk seklinde enerji yayinlar ye bu da Lyman serisi olarak adlan-
dinlan bir spektral seri meydana getirir (gri gizgiler). Elektron gegisi n = 2 yortingesinde
olursa, meydana gelen gizgiler Balmer serisinde olur (ekil 9-10 u ammsaym). Bu gizgiler-
den ticii burada gortilmektedir (renkli). n = 3 yoriingesine gegisler ise, ktztlotesi bolgede
spektrum gizgileri olusturur.

ORNEK 9 3 -

Enerji Kuantlafmastmn Anlamuu Kavrama. Hidrojen atomunda, En = -1,00 X 10-20 J

• degerinde bir enerji dikeyinin bulunma olasthgl var nudir?
cozum
Boyle bir enerji dtizeyinin varolma olasthgmm bulumnadigi sonucuna varmak igin, kap- •
samli bir hesap yapmaya gerek yoktur. Rastgele segihnis bir enerji dtizeyinin izin veri-
len ozgiin enerji dtizeylerinden bin ile galusmasim bekleyemeyiz. n 2 ye buradan n de-
geri asagidaki sekilde hesaplamr.
R
-

n2 = H
En
-2,179 X 10-18 J
= 2,179 X 10 2 = 217,9
-1,00 X 10-2° J
n= 21 7,9=14,76 76
n igin bulunan bu deger bir tamsayl olmadigmdan, bu enerji dtizeyi hidrojen atomu igin
izin verilen bir enerji cltizeyi degildir.

• A4tirma A: Hidrojen atomu icin En = 2,69 X 10-20 J degerinde bir enerji cltizeyi
var nuchr? •
Ali^ti rma B: Bohr atomunda elektron yortingelerinden birinin 1,00 nm yangapa sa-
hip olma olaslhgt var nudir?
[Ipucu: (9.4) esitligini gozontine alma.]

► Bir kisinin merdiven basamak-
lannt ciktigint (uyarilma) veya
indigini (yayilma)
Bu kisinin basamaklar arasmda
bir ditzeyde durmast miimktin
• degildir.
► Bu esitligin Balmer esitligine
(8.2) benzedigine dikkat ediniz.
94
- Bohr Atom Modeli 313
Normal olarak, hidrojen atomundaki elektron cekirdege en yakm yoriingede bu-
lunur (n = 1). Bu, en &silk izin verilen enerji duzeyi, yani temel hal dir. Elekt-
ron bir enerji kuantumu kazandiginda daha yiiksek enerji diizeyine gecer
(n = 2, 3, ... ) ye hidrojen atomu uyanlmt§ hale gelir. Elektron cekirdege yakin •
bir yoriingeye indigi zaman, iki enerji diizeyi arasindaki fark kadar enerji yaymla-
mr. Iki diizey arasmdaki enerjifarktnt hesaplayabilecegimiz bir baginti elde etmek
icin (9.5) esitligini kullanabiliriz.
AE = Es- = R -R
ns
H

ni
H = R.(-
1
Ili
1
.• 2 - —2 )
ns
= 2,179 X 10 -18 0 - -i
ni
i
ns ) (9.6)
Bohr, Rutherford'un atom mo-
delini actklamak icin atom yapt- Burada, rts son, ni ise ilk enerji dtizeyidir. Yaymlanan veya sogurulan fotonun ener-
st kurammt gelistirmis ye bunun jisi Planck esitligi ile hesaplamr.
yamnda Balmer esitliginin ku-
ramsal actklamasint da yaprms- AE = by
tin
Burada AE, elektron gecisinin gerceklestigi enerji diizeyleri arasindaki enerji far-
kmt icin kullanmistir.
Ornek 9-4 te, hidrojenin yayilma spektrumundaki cizgileri hesaplamak icin,
(9.6) esitligi temel almmistir. Enerji diizeyleri arasindaki farklar belirli degerde ol-
dugundan, yaymlanan foton enerjileri de belirli degerlerdedir. Bu nedenle, spekt- •
rum cizgileri yalnizca belirli dalgaboyunda (ya da frekansta) gozlenir.
•
ORNEK 9 4 -

Hidrojen Spektrumunda bir cizginin Dalgaboyunun Hesaplanmasi. Hidrojenin, Balmer

serisinde n = 5 ten n = 2 ye gecis strasindaki spektrum cizgisinin dalgaboyunu he-
saplaymiz.
cortim
(9.6) esitligindeki = 5 ye ns = 2 dir.
1 1
AE = 2,179 X 10-18 J ( -
52 22
= 2,179 X 10-18 X (0,04000 - 0,25000)
= -4,576 X 10-19 J
AE nin bekledigimiz gibi negatif cikmast, enerjinin yayildigim gosterir. Iki enerji ditze- •
• yi arasmdaki, AE, yayinlanan fotonlann enerjisine esittir. Foton frekansint ise Planck
esitliginden, AE = Efoton = by §eklinde hesaplayabiliriz.
Efoton 4,576 X 10-19 J foton -1
v= = 6,906 X 10 14 s-1
h 6,626 X 10-34 J s foton -1
(9.1) esitligini kullanarak da bu cizginin dalgaboyunu hesaplartz.

=c = 2,998 X 108 m s-1

A
6,906 X 10 14 s-1
= 4,341 X 10-7 1/1 = 434,1 nm
Bulunan bu sonuc ile sSekil 9-10 da verilen verilerin cok iyi uyustugu gortilmektedir.
Ah§tIrma A: Hidrojen atomunda n = 2 den n = 4 e bir elektron gecisi strasmda,
sogurulan iv& dalgaboyunu belirleyiniz.
AliFtirma B: ekil 9-14 ii dikkate alarak, hidrojen spektrumunun Lyman serilerin-
• de, en uzun dalgaboyuna sahip cizgiyi olusturan gecisi belirleyiniz. Bu cizginin dalga-
•
boyunu, angstrom ye nanometre cinsinden hesaplaytruz.
 314 Boliim 9 Atomun Elektron Yaptst

Bohr Kurami ye Spektroskopi

Ornek 9-4 te goruldugu gibi, Bohr kurami atomlann yayilma spektrumlanm anla-
mak icin bir model olu§turur. Yayilma spektrumlan, bir atom ktimesindeld (kaba-
• ca 1020 atomdan olu§an) tek tek atomlann, olabilecek bir uyarilmi§ hale, uyanldi-
gmda gercekle§ir. Uyanlmt§ atomlar, hemen arkadan, magidalci denklemle frekan- •
si hesaplanabilen fotonlar yaymlayarak, daha dii§iik enerjili hallere gegerler.
E, — Es (9.7)
Vfoton =

BOylece atomun hallerinin enerji kuantla§mast, gizgi spektrumlanm olu§turur.

Bu bolumun ba§mda, bir ornegin yayilma spektrumunun, yaymlanan t§tgm bir
prizmada sagiluna ugratilmasi ye bile§enlerinin dalgaboylanmn olciilmesi ile,
olciilebilecegi anlatilmt§u. Aym amagla ba§ka bir olgtim teknigi
Bu teknikte elektromanyetik 1§1k, ornegin beyaz t§ik, once temel haldeki atomlar-
dan gecirilir. Sonra hangi dalgaboyunun atomlar tarafmdan soguruldugu gozlenir.
Bu tiir spektroskopiye sogurma spektroskopisi denir. Bu iki tiir spektroskopi, so-
gurma ye yayilma spektroskopisi Sekil 9-15 te gosterilmi§tir.
Bir fotonun sogurulmasi icin, fotonun enerjisinin ilk ye son hailer arasindald
• enerji farktna tam olarak denk olmasi gerekir. Yani
Es — E,•
v= (9.8) •
Enerji diizeyleri arasmdaki fark artukca, elektronik geci§ icin gereken fo-
tonun dalgaboyu lusahr.
(9.7) e§itliginde enerji farki icin — Es yazilirken, (9.8) e§itliginde ES —
olarak yazildigina dikkat edilmelidir. Bu yazim §ekli, foton sogurulmasi ye foton
yayinlanmast strasinda enerjinin korundugunu gosterir. Enerji yayilmasmda
Es = E, — by ye dolayistyla v = (E, —Es)lh olur. Foton sogurulmasmda ise
Es = E, by ye buradan v = (E, — I h olur.
Spektroskopik yontemler, molektillerin yapismin aydinlatilmasmda yogun ola-
rak kullamlmaktadir. Kimyacilar tarafmdan kullarnlan diger spektroskopi tiirleri
bolumun ba§ka yerlerinde yerilmi§tir.
Bohr Kurami ye Hidrojenin lyonla§ma Enerjisi
Bohr atom modeli, katyonlarm olu§umunu anlamada onemli bir katki saglar. Hid-
• rojen atomu ile etkile§imi sonunda, temel haldeki (n = 1) bir elektronu atomdan
uzakla§firmaya yetecek enerjiye sahip bir foton soz konusu oldugunda, elektron
serbest hale geger, atom iyonlapr ye serbest elektronun enerjisi sifir olur.
•
hvf„s = E, = E, —

Burada, E, ye hidrojen atomunun iyonlacma enerjisi denir. Hidrojen atomunda,

ba§langicta temel halde bulunan bir elektron icin Bohr gosterimi uygulanirken,
n, = lye tis = oo alnursa, a§agidalci bagintt
RH
hVfmn = E, = —E 1 = = RH
12
Omek 9-5 teki yaklapm geli§tirilerek atomlann iyonla§masma uygulamp, bu
yakla§tmlar Bohr modelinin diger bir yonti ile birle§tiginde; model, hidrojen gibi
tek elektron iceren ye Li2+ gibi iyonlar iciu de gegerliligini korur. Ancak bu
• tiir iyonlarda enerji diizeyi hesaplamrken, cekirdek yfildi (atom numarasi) da aim-
malidir. Yani, •
—Z2RH
2 (9.9)
En = n
 9-4 Bohr Atom Modeli 315

Omegin uyanlmasi Dedektor

•
•
lirPrizma
Dalgaboyu

(a)

Beyaz
kaynagi
Dedektor
•
•

Dalgaboyu

111
(b)
♦ SEKIL 9 15 Val/lima ye so§urma spektroskopisi
-

(a)Yayilma spektroskopisi. Fotograf filminin siyah zemininde parlak cizgiler &Mir.

(b) Sogurma spektroskopisi. Fotograf filminin parlak zemininde siyah cizgiler ortaya
cikar. •

Merak Ediyorsartaz
Nicin bir ivk fotonu sogurulur sogurulmaz yeniden
yayanlanmaz?
Fotonun yayinlanmasi veya sogurulmasinda, enerjileri tam birbirine e§it iki enerji du
zeyi soz konusu oldugunda, §tiphesiz sogurulmamn hemen arkasindan yayinlanma ger-
cekle§ir. Ancak bu olaya pek silk rastlanmaz. ciinkii uyanlmi§ haldeki atomun smith
bir omru vardir ye uyarilim§ atom, ornekteki diger atomlarla carmabilir. (cok dti§iik
• basinctaki gazlann bile cok sayida atom icerdigi unutulmamalidir.) Bu carpi§malar si-
rasinda foton sogurulmasi ile atoma aktarilmi§ olan enerji, kinetik enerji §eklinde tit-
ketilebilir, ve bir dizi bu ttir enerji kaybina ugrayan atom, en sonunda tekrar temel ha-
le dom. Btiylece fotonlar net olarak sogurulmu§ olur.
 316 Mani 9 Atomun Elektron Yaptst

ORNEK 9-5

• Bohr Modelinin Kullandmast. Frekansi 5,000 X 1016 s-1 olan bir fotonun etkisi ile, te-
mel haldeki Li2+ iyonundan iyonla§arak aynlan tictincii elektronun kinetik enerjisini he-
saplayuuz. •
cozum
9.9 e§itligi kullamlarak Li 2+ iyonundaki elektronun enerjisi hesaplamr.
—32 X 2,179 X 10-18
Ei = 12 J= 1,961 X 10-17 J

Frekansi 5,000 X 1016 s-1 olan fotonun enerjisi ise,

Js
E = hv = 6,626 X 10-34 X X 5,000 X 10 16 s-1 = 3,313 X 10-17 J foton-1
futon
olarak bulunur. iyonla§ma enerjisi, yani elektronu atomdan almak icin gereken enerji,
E, = —E1 = 1,961 X 10-17 J diir. Fotondan elektrona aktanlan enerjinin fazlasl ise ki-
netik enerjiye donii§mii§tiir. Boylece elektronun kinetik enerjisi
• kinetik enerji = 3,313 X 10-17 J — 1,961 X 10-17 J = 1,352 X 10-17
AliFtirma A: Be3+ iyonunda, bir elektronun n = 5 ten n = 3 e geci§i sirasmda ya-
ymlanan 2§2gm dalgaboyunu hesaplaymiz. •
Ah§tirma B: Hidrojen atomuna benzeyen, bilinmeyen bir iyondaki bir elektronun
n = 3 ten n = 2 ye gegi§i sirasinda yaymlanan 2§igm frekansi, hidrojen atomundaki
geci§ sirasinda &Men frekansm 16 kandir. Bu iyon hangi iyondur?

Bohr Modelinin Yetersizlikleri

Bohr modelinin, hidrojen atomu ve tek elektronlu iyonlar icin ba§anh sonuclar ge-
tirmesine ragmen, bir cok yetersiz yonleri varchr. Ornegin, deneysel veriler cok
elektronlu atom ve iyonlann yayilma spektrumlannm, cok ugraplmasma kar§m
Bohr modeli ile aciklanamayacagm gostermi§fir. Buna ek olarak, Bohr kurami
manyetik alamn yayilma spektrumlanna etkisini de actklayamamaktahr. Temel
bir bald§ acts' ile, Bohr kurami klasik ye modern fizigin igreti bir kanpnuchr. Bohr,
• dairesel bir yoningedeki elektronu merkeze dogru iten kuantla§mi§ bir acisal mo-
mentin varoldugu kabulleni§inin temel bir dayanagmm olmadignu, zamanmda an-
lanu§tif. Bohr yalmzca kendi deneyleri ile ortil§ebilen bir kuram iiretmi§tir. •
Modern kuantum mekanigi, 1926 da Bohr kuranumn yerini alnu§fir. Enerji ve
acisal momentumun kuantla§masi bu yeni kuantum kuranunm temel varsayimlan
olup, ilave kabulleni§lere gereksinim duyulmaim§tir. Bununla birlikte, Bohr kura-
mmdald dairesel yortinge kavraim kuantum mekaniginde yer almaz. Bohr kurami
klasik fizikten yeni kuantum fizigine geci§ icin bir sicrama tahtasi olmu§tur. Bohr
kuranumn bilimsel geli§imdeki onemi kiiciimsenmemelidir. Yeni kuantum kurami
bir sonraki kesimde anlatilan goni§lere dayamr.

9-5 Yeni Bir Kuantum Mekanigine Yolacan iki

Kavram
• Bir onceld kesimde Bohr kurammin ba§anlaruu ye eksilderini incelemi§tik. Bohr'un •
hidrojen iizerinde yaptigi cah§malardan on yll kadar sonra ortaya cikan iki temel
kavram, kuantum mekaniginin yeniden gozden gecirihnesine neden olmu§tuc. Bu
ye bundan sonraki kesimde stizkonusu iki yeni kavranu ye dalga mekanigi denilen
yeni kuantum mekanigini ele alacagiz.

• ha iyi aciklamyordu. Bu durumda, 'gm hem dalga, hem de tanecik ozelligine sa-
A Louis de Broglie
De Broglie doktora cali§malan
strasmda ktictik taneciklerin dal-
ga - parcacik ikiligini kayranu§
ye bu cali§mastyla 1929 yihnda
Nobel (Multi
• _h
UNUTMAYINIZ
(9.10) e§itliginde, dalgaboyu
metre, kiitle kilogram ye hiz
metre/saniye birimindedir.
Planck sabiti, kale, uzunluk ye
zaman birimlerinden ifade edil-
melidir. Burada jul birimi yerine
qdegeri olan kg m2 s -2 birimi
► konulmaidr.
• X-i§mlan yalda§ik 1 A (100 pm) dalgaboyuna sahip, yiiksek enerjili i§mlardir. X-
•
9-5 Yeni Bir Kuantum Mekanigine Yolacan Iki Kavram 317
Dalga-Tanecik Ikiligi
Einstein, fotoelektrik olaymi aciklayabilmek icin, i§igm fotonlardan olu§an tanecik-
li bir yapiya sahip oldugunu ileri Oysa, ornegin 'gm bir prizma tarafin- •
dan spektrum §eklinde sacilmasi gibi olaylar, isigi dalga olarak kabul etmekle da-
hip olabilecegi dii§iincesi ortaya cilum§tir.
1924 yilmda Louis de Broglie, i§ik ye maddenin dogamm dikkate alarak, kupuk
tanecikler bazen dalgaya benzer ozellikler gosterebilirler, §eklinde bir dO§Once ile-
ri sOrdh. De Broglie boyle bir save nasal ortaya sOrmii§tiir? 0, Einstein'm me§hur
e§itliginin farkmdaych.
E = mc2
Burada, m fotonun gOreceli lditlesi ye c ise isik hizidir. De Broglie, bir fotonun ener-
jisini hesaplamak icin, bu e§itlikle Planck bagmtistm, E = hv, birlikte kullandi.
hv = mc2
hv
— =m
c -= p
Bu e§itlikte p fotonun momentumudur. vet = c yazilarak,
P
bulunur. De Broglie bu e§itligi, ornegin elektron gibi, maddesel bir tanecige uygu-
lamak kin tanecigin lditlesi m ile hat u nun carpmum momentum olarak aldi. Bu
i§lem yapildigmda De Broglie'nin me§hur bagmlisi ele gecer.
A = h_ = —
h
(9.10)
p mu
De Broglie, maddesel taneciklerle birarada kabul edilen dalgalara "madde dalga-
lan" admi verdi. Eger kiichk tanecikler icin madde dalgalan varsa, elektronlar gi-
bi taneciklerin demetleri de dalgalann ozgiin ozelliklerini ta§imah, ornegin lcinlma-
hchr (balumz sayfa 301). Eger dalgalann dagildigi nesneler arasmdaki uzaldik,i§i- •
manor dalgaboyuna e§itse, lunlma gercekle§ir ye giri§im olayi gornifir. Ornegin
1§mlan, aralarmdaki uzakhk yakla§ik 2 A (200 pm) olan atom dizilerine sahip, me-
talik aluminyum tarafindan daguihr ye sayfa 318 de gornlen (sol iistte) kirnum
ortaya
1927 de Birle§ik Devletlerden C. J. Davisson ye L. H. Genner, yava§ hareket
eden bir elektron demetinin nikel kristal tarafindan lunmma ugradignu gosterdiler.
Aym yil, benzer bir deneyde iskogya'dan G. P. Thomson bir elektron demetini in-
ce bir metal yapraga gonderdi ye sayfa 318 de gosterilen (iistte sagda), aluminyum
yaprak tarafindan elektronlann lunlmasmda oldugu gibi, aym dalgaboyundaki X-
ile elde edilenin aymsi olan bir kinlma elde etti.
Thomson ve Davisson, elektron lunlmasi iizerine yaptildan deneyler nedeni ile,
1937 Nobel Fizik Odulunu payla§hlar. George P. Thomson elektronun ke§fi nede-
ni ile 1906 Nobel Fizik Odulunu kazanan J. J. Thomson'm ogludur. Ilginc olan, ba-
ba Thomson'm elektronun tanecik ozelligini, ogul Thomson'm ise elektronun bir
•
dalga oldugunu gOstermesidir. Boylece baba ye ogul, elektron dalga-tanecik ikili-
gini birlikte ortaya cikarmt§ oldular.
 318 Mum 9 Atomun Elektron Yapisi
•
n (Solda) Metal yapragi ile X-i§mlan
(Sagda) Metal yapragi ile elektronlann
elektronlann dalga ozelligini kamtlar.
• cozum
0 Ornek 9-6 da dalgaboyu icin hesaplanan 24,2 pm, hidrojen atomunun birinci
A Werner Heisenberg
(1901-1976)
Heisenberg, belirsizlik ilkesini or-
taya atmasi yanmda (bunun icin
1932 Nobel fizik I:A(11unit kazan-
mi§tir), hidrojen atomunu mate-
matiksel olarak acildami§ ye
• Schrodinger e§itligi ile bulunan
aym degerleri bulmu§tur. Resim-
de Heisenberg (solda) Niels Bohr
ile birlikte goriilmektedir.
•
ORNEK 9-6
Bir Tanecik Demetine Eflik Eden Dalgantn Dalgaboyunun Hesaplanmast. Istk haulm
onda biri kadar hizla hareket eden elektronlara e§lik eden dalganm dalgaboyu nedir?
Elektronun kiitlesi 9,109 X 10 -31 kg dir (cizelge 2.1). elektronun hlzt
v= 0,100 X c= 0,100 X 3,00 X 108 m s 1 = 3,00 X 107 m sl dir. Planck sabiti
h = 6,626 X 10-34 J s = 6,626 X 10-34 kg m2 s-2 s = 6,626 X 10-34 kg m2 s-1 dir. Bu
•
veriler (9.10) e§itliginde yerine konuldugunda
6,626 X 10-34 kg m2 s'
A =
(9,109 X 10-31 kg)(3,00 X 107 m s-1)
= 2,42 X 10 1 m = 24,2 pm
Alistirma A: Siipermen'in ktitlesi 91 kg kabul edilirse, supermen i§ik luzimn be§te-
biri bir luzla hareket ederken ona e§lik eden dalganm dalgaboyu ne olur?
AliFtirma B: 10,0 pm lik de Broglie dalgaboyunun ortaya cikmasi icin bir proton
demeti hangi tuza sahip olmalidir? Protonun kiitlesini cizelge 2.1 den ahmz.
Bohr yortingesinin yancapimn yaldwk yansidir. Dalga-tanecik ikiligi ancak, dal-
gaboylanmn atom ya da cekirdek boyutlanna yakm olmasi durumunda Einem ka-
zamr. Kavram, beyzbol topu ve otomobil gibi bilytik nesnelere uygulandigmda faz-
•
la bir anlam ta§ffnaz. ciinkii bu nesnelerin dalgaboyu olctilemeyecek kadar Mica-
tar. Bu bilyiik nesneler igin klasik fizik yasalan yeterlidir.
Belirsizlik Ilkesi
Klasik fizik yasalan bize kesin iinkestirim olanaldan verir. Omegin bir roketin, ate§-
lendikten sonra yerle§ecegi noktayi kesin olarak hesaplayabiliriz. Roketin cizecegi
rotayi etkileyen degi§kenleri daha duyarh §ekilde olcersek, hesaplanmiz daha dog-
ru olur. Gercekte eri§ilebilecek dogrulugun smut yoktur. Klasik fizikte hicbir §ey §an-
sa birakilmaz, fiziksel davram§lar onceden kesin olarak tahmin edilebilir.
1920 lerde Niels Bohr ye Werner Heisenberg, atomlardan daha kiigtik tanecik-
•
lerin davram§lannm ne dereceye kadar belirlenebilecegini gorebilmek igin deney-
ler tasarladilar. Bunun icin, tanecigin konumu (x) ye momentumu (p) gibi iki de-
gi§kenin olcillmesi gerekli idi. Bu bilim adamlannm eri§tigi sonuca gore, olcOm-

• ► Bir gok ki§i belirsizlik ilkesini
anlamakta zorlamr. Einstein bile,
1920 lerin ortalanndan, 1955 to
olumune kadar belirsizlik ilkesi-
nin yanlishgmi kamtlamak igin
bo§ yere ugra§nu§tir.
Mikroskop
Foton
=•
Elektron
Mikroskop
• Hidrojen atomundaki birinci Bohr yodingesinin yarigapi 53 pm ye atomun ga-
Foton
6 gaboyuna sahip ipgin frekansi 3 X 1022 s-1 ( v = c/A) ye foton ba§ma enerji
Elektron
• $EKIL 9-16
Belirsizlik ilkesi
Bir lstk fotonu, bir elektrona car-
par ye yansithr (solda). carpi§-
ma sirasmda foton, momentu-
munu elektrona aktanr. Yansiti-
lan foton mikroskoptan goriihir,
fakat elektron odagm di§inda ka-
hr (sagda), elektronun kesin ko-
numu belirlenemez.
• ler ortaya cikar ye bu uygulamamn anlarm yoktur.
• Elektronun kiitlesi 9,109 X 10-31 kg (cizelge 2.1 e balun) olduguna gore, momentumu
9-5 Yeni Bir Kuantum Mekanigine Yolacan Iki Kavram 319
de daima bir belirsizlik olmasi gerekiyordu ye bu belirsizlik, konumdaki belirsiz-
lik Ox ile momentumdald belirsizlik Op nin garpum
h (9.11) •
Op
41T
*eklinde olmah idi.
Heinsberg belirsizlik ilkesi olarak adlandirilan bu baginti, bir tanecigin aym an-
daki konumunun ye momentumunun bilyiik bir duyarhhkla olgillemeyecegini anlat-
maktadir. Ornegin, bir tanecigin konumunu kesin §ekilde belirleyecek bir deny
tasarlarsak, onun momentumunu duyarh §ekilde olcemeyiz, momentum belirlene-
biliyorsa bu kez de tanecigin konumunu belirleyemeyiz. Basit bir deyi§le, eger bir
tanecigin nerede oldugunu kesin olarak biliyorsak, tanecigin nereden geldigini ve-
ya nereye gittigini kesin §ekilde bilemeyiz. Benzer §ekilde, bir tanecigin nasil ha-
reket ettigini biliyorsak, onun nerede oldugunu belirleyemeyiz. Atomalti diinyada
nesneler daima belirsizliklere sahip olmahydi. Neden boyle olmasi gerekiyordu?
Hidrojen atomundaki elektronu, bir mikroskop ile bakarak, izlemek istedigimizi dii-
§iinelim. Ne tur bir mikroskop kullanmamiz gerekir? Bir mikroskop ile gorebilece-
gimiz en kilgiik tanecik, onu aydnilatmak icin kullanilan isigm dalgaboyu ile aym bo-
yuta sahiptir. Elektronu gorebilmek igin gereken elektromanyetik i§imamn enerjisi- •
ni ye gozlem sirasmda elektron iizerinde nasil bir etki gosterdigini bulmaya gah§alun.
p ise yaklapk 100 pm (10 -1° m) dir. Elektronlar icinde bulunduklan atomlardan
gok daha Bir elektronun capim yalda§ik 10 -14 m kabul edelim. Bu dal-
2 X 10-11 J (E = hz,) olacaktir. Fakat 9-14 ten gorebilecegimiz gibi, bu
enerji hidrojen atomundaki elektronu iyonla§tirmak kin gereken 2,179 X 10 -18 J
den cok cok bilyilktilr. Bu enerjiye sahip foton atomdaki elektronu gormemize yar-
dimci olmayacaktir. ciinlcii elektrona captiginda onu atomun daima atacaktir. Biz
tam elektrona bakmaya giri§tigimiz anda, hidrojen atomundaki bagh elektron ke-
sinlikle atomdan ayrilarak iyonla§mi§ serbest elektron haline gegecektir. Bu du-
rum Sekil 9-16 da gosterilmi§tir. Diger yandan, gim tizerinde yuvarlanan bir golf
topunu gorebilmek ye olgiimler yapabilmek igin goriiniir yeterlidir. Frekansi
yalda§dc 5 X 1014 s-1 olan rsrgm, foton ba§ma enerjisi 3 X 10 -19 J dur. Bu ener-
jinin milyon kat fazlasi bile topun kinetik enerjisinden gok daha kucuktur. Bu ne-
denle t ik, olgiimlerin tam olarak yapilmasina engel olmayacaktir. Gozle goriiliir •
biiyiikliikteki cisimlere belirsizlik ilkesi uygulanmaya kalkiplirsa yeni belirsizlik-
Dalga-tanecik ikiliginin sonucunun belirsizlik ilkesi oldugu kavrandigmda, Bohr
modelindeki temel hatanm, bir elektronun tek boyutlu bir yortingede (tek boyut,
elektronun yoriinge dwda hareket edemeyecegi anlamindadir) bulundugunu ka-
bul etmek, oldugu anlaplacaktir. Bu aciklamadan sonra atomdaki elektronlar yeni
bir yalcla§imla ele almabilir.
ORNEK 9-7
Bir Elektronun Konumundaki Belirsizligin Hesaplanmasz. 12 eV luk bir elektron,
2,05 X 106 m/s lik bir hiza sahiptir. Bu degerin belirsizligi % 1,5 kabul edilirse elekt-
ronun o andaki konumu ne kadar bir
ctiZO M •
p = mu = (9,11 X 10-31 kg)(2,05 X 106 m/s)
= 1,87 X 10-24 kg m s-1
Op = (0,015) X 1,87 X 10-24 kg m s-1 = 2,80 X 10-26 kg m s-1
 320 Bolihn 9 Atomun Elektron Yapisi
• 477- Ap
(a)
• (b)
1-3 2 Duran Dalgalar
(c ) Riizgar okyanus dilzeyinde, ganak ye tepeleri gok uzak mesafelere gidebilen, dal-
♦ $E1(11. 9-17
Bir ipteki duran dalgalar
Ip cekilip birakilarak harekete
gecirilebilir. Mavi cizgiler, her
bir duran dalgamn, her noktada-
ki yer degistirme arahgnun smir-
k= belirler. Dalgaboyu, ipin
uzunlugu ve diigtim sayisi (yer
• degistinneyen noktalar) arasm-
daki bagmt (9.12) esitligi ile ve-
rihnistir. Dtigtimler koyu nokta-
larla isaretlenmistir.
UNUTMAYINIZ ►
cember, biittin noktalan merke-
ze aym uzakhkta noktalardan
olusan tek boyutlu bir
bu nedenle, cemberi tarumlamak
• icin bir yancap yeterlidir.
olarak hesaplamr. (9.11) esitliginden elektronun konumundaki belirsizlik
6,63 X 10-34 kg m2 s-I
Ax = = 1,89 X 10-9 m = 1890 pm
4 X 3,14 X 2,80 X 10 -26 kg m s-1
olarak bulunur. Bu deger atom captrun yaklastk 10 katidir. Elektron momentumunun bu
olcinnti ile, konumunu daha buyuk duyarhhkla saptayabilmenin basit bir yolu yoktur. •
Aliltirma A: Stipermen'in ktitlesi 91 kg du ye isik luzmin beste bin luzla hareket et-
mektedir. Eger Stipermen'in hamdald duyarhlik % 1,5 ise, konumundaki duyarlihk ne
olur?
Alisturma B: Konumu 24 nm belirsizlikle bilinen bir proton demetinin, luzindald
belirsizlik ne olur?
9-6 Dalga Mekanigi
De Broglie bagintisi elektronlann maddesel dalgalar oldugunu ye bu nedenle dal-
gaya benzer ozellikler gostermesi gerektigini ongormektedir. Bu dalga-tanecik iki-
liginin sonucu olarak, Heisenberg'in belirsizlik ilkesi uyannca, elektronun konu-
mu ve momentumu ancak simrh bir duyarhhkla tayin edilebilir. Bu durumda elekt-
ronlara nasal balulmalidff? Bu soruyu yanitlamak igin iki tiir dalgamn tammlanma-
si ise ba§lanmalidir. •
galar iiretir. Bunlar hareketli dalgalar olarak adlandinhrlar.,Sekil 9-1 deki normal
dalgada, gok uzun bir ipin her pargasi birbirine e§deg'er a§agi-yukan sahrumlarla yii-
Mr. Dalga enerjiyi ipin tiim uzunlugu boyunca aktanr. Diger bir dalga tiirii,
9-17 de gosterilen gitar telinin titre§iminde gorillmektedir. Telin her bir noktasi,
bir a§agi bir yukan hareketle yer degi§tirmekte ye mavi cizgilerle snurlanmi§ bed-
gede titre§im veya salimm yapmaktadir. Bu dalgalann onemli gorunumu , tepe ye
ganaldannm sabit konumda bulunmasi ye telin bagli bulunan uglannda genliklerin
sifir olmasidir. Titre§imin genligi dalga boyunca, bir noktadan diger noktaya degi-
sir, diigiim noktasi olarak adlandinlan belli noktalarda ise tam bir yer degi§tinne ha-
reketi olmaz. Bu ozelliklere sahip dalgalara duran dalga denir.
Duran dalgalann izin verilen dalgaboylarnun kuantla§mr§ oldugunu soyleyebi-
liriz. Dalga boylan ipin boyunun (L) bir tam sayiya (n) boliinmesi ile elde edilen
degerin iki katma e§ittir. Yani, •
A= burada n = 1, 2, 3, ... olup, toplam diigiim sayisi = n + 1 dir. (9.12)
n
cekilip biralulan gitar teli tek boyutlu duran dalgayi temsil eder ye bir Bohr yo-
riingesindeki elektronun davram§ma benzer. Boylece Bohr kurammda nigin yal-
nizca tam sayida elektron yoriingesine izin verilebildigi anla§ilmaktadir (Sekil 9-
18). Bohr yoriingeleri bir boyutludur ye bu nedenle Bohr modelinde bir dizi eksik-
ler &Mir. Ornegin hidrojen atomundaki elektronlann maddesel dalgalan lig bo-
yutlu
Duran Dalgalar, Kuantum Tanecikleri ye Dalga Fonksiyonlari
1927 yihnda, titre§im kurami ye duran dalgalar alanmda bir uzman olan, Erwin
Schrodinger dalgaya benzer ozellikler gosteren bir elektronun (veya ba§ka bir ta- •
necik) dalga fonksiyonu olarak adlandinlan ye Yunan alfabesindeki psi, tfr harfi
ile simgelenen bir matematiksel denidem ile tammlanabilecegini onerdi. Dalga
fonksiyonu, tanumlanmr§ olan sistemin simian icerisindeld bir duran dalgamn kar-
pligi olmandir. Bir dalga fonksiyonunu yazabilecegimiz en basit sistem, kapah bir
 9-6 Dalga Mekaniel 321

•
•
(a) (b)
• El(11.. 9-18 Maddesel dalga olarak elektron
Bu modeller, cok daha karma* olan tic boyutlu dalganin iki boyutlu kesitleridir. (a) daki
dalga modeli, bir duran dalganin kabul edilebilir gosterimidir. Dalga cekirdegi dalga bo-
yunun tam sayilik kati (be§) ile ceyreler; pewe§e gelen dalgalar birbirini iter. (b) deki
model kabul edilemez bir g6sterim §eklidir. cekirdegin ceyresindeki yol dalgaboyunun
tamsayilik kati degildir ye pe§pe§e gelen dalgalar birbirinden kopmaya itilir; yani dalga-
nm bir parcasmdaki tepe, diger parcasindaki canagm uzerine biner ye dalga sorter.

kutu icinde tek yonde hareket eden tanecigi temsil eden bir diger, bir boyutlu sis-
4 temdir. "Kutudaki tanecik" olarak adlandinlan bu sistemin dalga fonksiyonu bir
Enerji gitar telininkine benzer (elcil 9-17), yalmzca bu sistemde bir tanecigin maddesel
dalgalan sea konusudur. Tanecik kutu icinde hapsedihni§ oldugundan dalgalar da,
• n=3 ekil 9-19 da gosterildigi gibi, kutu icinde kalmalidt.
Kutunun uzunlugu L ise ve tanecik x dogrultusunda hareket etmekte ise duran
dalga icin yazilacak denklem bir sinus fonksiyonu olacaktir.
( rrn-x )
n= 2 0„(x) = VL sin — n = 1,2,3 ...
L
Burada kuantum sayisi olarak adlandinlan n tamsayisi dalga fonksiyonunu i§aret
n=1 eder.
Bu dalga fonksiyonunun bir sinus fonksiyonu olmasi gerektigi alda yatlundir. Bir
L sinus fonksiyonu dalgalara ozgii yukan - a§agi hareketi ile ayrn §ekilde gider. n = 2
4in (x) =II- sin nirx hali soz konusu oldugunda;
x = 0, sin 2rxIL = sin() = 0, ye iirn(x) = 0
Dalga fonksiyonlan ve lirn(x) = (2/L)1/2
x = L/4, sin2r(L/4)/L = sinir/2 = 1,
♦ El(11. 9-19 sin 2r(L12)1 L = sing = 0, n(x) = 0 yei
Tek boyutlu bir kutuda bir ta-
x = L/2,
x = 3 L/4 sin 21r(3 L/4)/L = sin 37r/2 = —1 ye (//„(x) = —(2/L) 1/2
•
• necigin duran dalgalari
Ilk tic dalga fonksiyonu ye bun- x = L sin2r(L)/L = sin2r = 0, n(x) = 0 yeO
larm enerjileri, kutudaki taneci- Kutunun bir ucunda (x = 0) hem sinus fonksiyonu hem de dalga fonksiyonu si-
gin konumuna bagh olarak go- firdir. Kutunun uzunlugunun dome birinde (x = L/4) dalga fonksiyonu ye sinus
rtilmektedir. Dtigtim noktalann- fonksiyonu maksimum degerlerine eri§irler. Kutunun ortasinda her ikisi de yeniden
da dalga fonksiyonunun i§areti sifir olur ye dalga fonksiyonu bir diigiim noktasma sahip olur. Kutu uzunlugunun
degi§ir. dortte tictinde her iki fonksiyon minimum degere eri§ir (negatif degerler) ve kutu-
nun sonunda her iki fonksiyon tekrar sifir olur.
Kuantum says' ye dalga fonksiyonu ile ne sonuc cikarabiliriz? Oncelikle kuan-
tum sayisi, n i ele alalim. Onu ne ile ili§kilendirebiliriz? Sea konusu olan tanecik
a§agiclaki e§itlikle verilen bir kinetik enerji ile serbestce hareket ediyor (bir di§ kuv-
vetin etkisi olmaksizin) olsun,
1 , m 2u2 p2
Ek = mu' =
2 2m
=
2m •
• Bu kinetik enerjiyi bir dalga ile birle§tirmek icin de Broglie bagintisi (A = h 1 p)
kullamlabilir.
p2 h2
Ek = =
2m 2mA2
 322 Bohim 9 Atomun Elektron Yapisi
Enerji
• n=3
–2
= lirsizlik ilkesine gore momentumun degerinin daha az belirlenebilir hale geldigi
tirn2 (x) = Isin2 (rfrx)
Olasihklar
$EKiL 9-20
Tek boyutlu bir kutudaki tane-
cigin olasibklari
• ilk iic dalga fonksiyonunun ka-
releri ye enerjileri tanecigin kutu
icerisindeld konumuna bagh ola-
rak gosterilmi§tir. Tanecigin
4/2 = 0 noktasmda bulunma
yoktur.
• tedir. Oncelikle dalga fonksiyonunun negatif oldugu yerlerde bile olasilik yogun-
UNUTMAYINIZ ►
Tanecik dalga-parcacik ikiligi
sergiler ye bu durumda, diigii-
miin bir yamndan diger yamna
nasil gectigi sorunu ortaya cikar.
Biitiin bildigimiz, n = 2 dir ye
bir kutu icindedir. bir *Um
yaptigimizda, parcamn,
rutin bir yamnda ya da diger ya-
ninda oldugunu buluruz.
• cortimtinti inceleyebiliriz.
Maddesel dalgalarm dalgaboylan, daha once gitar telindeki duran dalgalar icin an-
larildtgt aym duran dalga haline uymak zorundadir (9.12 e§itligi). Maddesel
dalganin (9.12) e§itligindeki dalgaboyu, dalgamn enerjisi icin yazilan denklemde
yerine konursa a§agidaki e§itlik elde edilir.
Ek =
h
2mA2
2
=
h2 n2h2
2M(2 L I n)2 8mL2
•
Boylece duran dalga halinin dalgamn enerjisinde kuantla§maya neden oldugu or-
taya cilunaktadir. Bu enerji, kuantum saps' n tarafmdan belirlenen izin verilen de-
gerler alabilir. Aynca, kutunun boyu kisaldtkca tanecigin enerjisinin arttigi ye be-
unutulmamalidir. Unutulmamasi gereken son nokta, tanecigin enerjisinin sifir ol-
mayacagtchr. En dit§tik enerji n = 1 icin olup, buna sifir noktasi enerjisi denir.
Sifir-noktasi enerjisi sifir olmayacagmdan tanecik hicbir zaman hareketsiz kala-
maz. Bu gozlem belirsizlik ilkesi ile uyum icindedir, ctinkti konum ye momentum
aym zamanda belirlenememelidir. Oysa ki hareket halinde ohnayan bir tanecik icin
belirlenemeyen bir §ey yoktur.
Bir kutu icindeki tanecik modeli enerjinin kuantla§masuun nedenini aciklamada
yardimci olur, fakat dalga fonksiyonu, t/i nasil acildanacaktff? Dalga fonksiyonunun
negatif ye pozitif degerler alabilmesi ne anlama gelir? Gercekte bir tanecigin dalga
fonksiyonu klasik tanecik yortingesine benzemez. Ve fiziksel bir anlam ifade etmez.
Bu nedenle faith bir yalda§im gerekmektedir ve 1926 plinda Alman fizikci Max •
Born bir oneride bulunmu§tur. Elektron bir tanecik olarak kabul edildiginde elekt-
ronun ban belirli noktalarda bulunma olasthgt, elektronun dalga olarak kabul edil-
diginde ise elektronun yfik yogunlugu on plana cikar. Klasik bir dalgada (ornegin
gortintir dalganm genliginin karpligt tfr ye §iddetinin karphgt 4/ 2 dir. Siddet
foton yogunluguna (bir bolgede bulunan foton sayisma) baglffiff. Bu durumda bir
elektron dalgasi soz konusu ise 412 elektron ytik yogunluguna bag'hchr. Elektronun bu-
lunma olasihgi elektron ytik yogunlugu ile °math& ye bu degerlerin her ikisi de 02
ile ili§kilidir. Boylece dalga fonksiyonunun Born yalcla§munda t/ ,2 nin degeri, elekt-
ronun kticiik bir hacimde bulunma olastltgtmn olctistidiff ve elektronun soz konusu
kticiik hacimde bulunabilmesinin toplam olasthg'i bu hactmin 02 kali kadardir.
Simdi tekrar bir kutu icinde tek boyutta hareket eden tanecigi goz online alahm
ve dalga fonksiyonlarmm olasilildanna bakahm. Bu durum Sekil 9-20 de gortihnek-
lugunun, tiim durumlarda oldugu gibi, pozitif degerler alacagtm vurgulamak gere-
kir. Daha sonra da n = 1 icin dalga fonksiyonunun olastlik yogunlugunu goz onli-
ne alahm. nin en yiiksek deger aldtgt yer kutunun ortastdin yani tanecigin en cok
•
bulunma olastligt olan yer burasidir. n = 2 durumunda ise olastlik yogunlugu, ta-
necigin bulunabilme olastligimn kutunun merkezi ile kutunun uclan arasmda oldu-
gunu gostermektedir.
Kutu icinde tanecik modelinde son olarak dikkate ahnacak husus, modeli tic bo-
yutlu kutu icin gel4tirmi§tir. iJ boyutlu kutu icindeki tanecik, tic dogrultuda da ha-
reket edebilir (x, y ye z) ye enerjinin kuantla§mast a§agidalci bagmti ile verilir.
En,‘ „,„ = —
h2 +—14 + hz2— ]
8m L, Ly Lz
Bu bagintida her boyut icin bir kuantum sayist vardir. Simdi, bu kutu icindeki ta-
necik dii§tincesini kullanarak, hidrojen atomunun kuantum mekanigi probleminin
•
Hidrojen Atomunun Dalga Fonksiyonu
1927 de Schrodinger kuantuin mekanigi ile ilgili sistemlerin dalga fonksiyonlan-
nm, bir dalga cozumu ile elde edilebilecegini gostermi§fir. Bu dalga denklemi o
 9-6 Dalga Mekanigi 323

Merak Ediyorsaniz
Schrodinger denklemi ne tiir bir denklemdir? •
•
Eger diferansiyel matematige yalun ilginiz varsa, gagida yazilnu§ olan e§itligin bir
diferansiyel denidem oldugunu fark edeceksiniz. Bu denidemin coziimii bir sistemin dal-
ga fonksiyonudur. Ozgiin olarak bu denklem, kutu icindeki tanecik omegindeki, tek bo-
yuttaki duran dalgayi tammlamaktadir.
d2tfr 2rr ) 2

Dalga fonksiyonunun ikinci tiirevi alincligmda dalga fonksiyonu ile bir sabitin carpi-
mi edihni§ olur. Schr6dinger denidemini elde etmek icin verilen De Broglie ba-
gmtist yukaridaki denldemde yerine konursa
_( 27r p ) 20
ddx2 h )
bulunur. Momentum ye kinetik enerji arasmdaki baginti (sayfa 321) kullamlarak •
h2 d20
• 877-2m dx2
= Ek til

denklemi elde edilir. Bu denklem, tek dogrultuda hareket eden serbest bir tanecige ait
Schrodinger denidemidir. Eger tanecik bir V (x) kuvvetinin etkisi altmda ise denklem
h2 d2ik
V(x)4i = E1op1ain
87r2m dx2
§eldini alir. Bu i§lem iig boyutlu sistem igin yapddigmda hidrojen atomu icin Schrodin-
ger denklemi elde edilir. Buradaki V(r) kuvveti cekirdek ile elektron arasmdaki gekim
kuvveti olup —Ze2/r dir.
h2 ( a241 a2tp a20 Ze2
8,77.2m, axe + aye + az2 4/ = Elk
r
Schrodinger tarafmdan elde edilen bu denklem icin daha sonra Eugene Wigner tarafm-
dan bir oneri getirilmi§tir. Wigner goziim icin Cartesian koordinatlan yerine kiiresel po-
lar koordinatlan kullamm§ttr. coziimler sayfa 327, cizelge 9.1 de verilmi§fir. •
•
giinden beri Schrtidinger denklemi olarak bilinmektedir. Burada Schrodinger
denkleminin coziimiiniin aynntisma girilmeyecek, yalnizca yukanda soz konusu
edilen dii§iincelerin aciklanmasi ye tammlanmasi icin kullamlacaktir.
Hidrojen atomu icin Schrodinger denkleminin coziimii, hidrojen atomundaki
x elektronun dalga fonksiyonlanni verir. Bu dalga fonksiyonlanna, Bohr kurammda-
Kiiresel polar koordinatlar ki yoriingelerden (orbit) ayirdetmek icin, orbital adi verilir. Bu orbitallerin mate-
x 2 + y 2 + z2 = r 2 matiksel yapisi bir kutu icindeki tanecik icin yazilandan cok daha karmapktir, fa-
X= r sin 0 cos 4) kat burada derin ayntiya girmeksizin basit yoldan anlatilacaktir.
y = r sin 0 sin (l) Dalga fonksiyonlan, bir noktamn cekirdege gore konumunu tanimlamak icin
z = r cos 0 gereken iic deNken yardimi ile cok daha kolay incelenirler. Cartesian koordinat
• $EK1L 9-21 sisteminde bu iic degi§ken x,y ye z boyutlandir. Kiiresel polar koordinat sistemin-
Kiiresel polar koordinatlar ile de ise bu degi§kenler; noktanin cekirdege uzakltgi r ile, cekirdek ye bu noktadan •
• Cartesian koordinatlari arasin- gecen dogrunun x, y ve z eksenlerine gore konumunu gosteren, 0 (teta) ye 4 (fi) aci-
daki baginti landir (Sekil 9.21). Schrodinger denkleminin cozumunde bu iki koordinat siste-
x,y ye z koordinatlari, r mesafe- minden herhangi bin kullanilabilir. Bununla birlikte Cartesian koordinat sistemin-
si ile 0 ye ¢ vim cinsinden ya- de orbitaller x, y ye z degi§kenlerinin tiimiinii kapsarken, kiiresel polar sistemde
zilnu§nr.
 324 Bolihn 9 Atomun Elektron Yapisi

orbitaller, yalmzca r e bagunh R fonksiyonu ye 0 ye 4) ye bagimh Yfonksiyonu ile

gosterilebilir. Yani
• tp(r, B, = R(r)Y (0, 0)

R(r) fonksiyonu radyal dalga fonksiyonu, Y(0, 4)) fonksiyonu acisal dalga fonk-
•
siyonu olarak adlandinhr. Hidrojen atomu tic boyutlu bir sistem oldugundan her bir
orbitali tammlayan tic kuantum saps' vardir. Ozgiin bir kuantum sayilan grubu,
R(r) ye Y(0, 0) fonksiyonlannin ozgiin §eldi ile verilir.
Olasrlrk yogunluklan ve bu yogunluklann dagihmi bu fonksiyonlardan
Oncelikle kuantum sayilan ye bunlann tammlacligi orbitaller, arkadan or-
bitallere e§lik eden olasihlc yogunluldanmn dagihmi incelenecektir.

9-7 Kuantum Sayilari ye Elektron Orbitalleri

Onceki kesimde bir dalga fonksiyonundaki /iv kuantum sayismi belirleyerek bir
orbital elde edebilecegimizi soylemi§tik. Burada ise farkh orbitalleri meydana ge-
tiren kuantum sayilannin birle§imini inceleyecegiz. Bu nedenle, oncelikle tic ku-
• antum sayisimn ozellikleri haldunda daha fazla bilgi edinmemiz gerekiyor.

Kuantum Sayilannm Belirlenmesi •

kuantum saps' ile ilgili a§agidald bagmtilar, hidrojen atomu icin Schrodinger
dalga denkleminin cortimiinden ortaya cilcrru§tir. Bu cozumde, kuantum sayilan-
nin degerleri a§agida stralanan dtizen icerisinde sabit tutulmu§tur.
Belirlenecek ilk says bass kuantum sayrsr, n olup, bunlar sifirdan biiyiik tam sa-
ytlarchr.
n = 1, 2, 3, 4,... (9.13)
Ikincisi ise, orbital acisal momentum kuantum sayisi, a olup, bunlar sifir dahil po-
zitif tamsaydarchr, ancak hicbir zaman n — 1 den (n, bas kuantum sayisi) bilytik
olamazlar.
f = 0, 1, 2, 3, ... , n — 1 (9.14)
ectinciisti ise manyetik kuantum sayisi, me dir. me nin degeri srfrr dahil —f den -Ef
• ye (f orbital acisal momentum kuantum sayisidff) kadar tam sayilar olabilir.
me = + + — 1,-Ef (9.15) •

ORNEK 9-8

► Kimyacilar, tic kuantum sap- Kuantum Saydan Arasindaki Vicki. Bir orbitalin kuantum sayilan n = 2, € = 2 ye
situ, cogu kez, basitce "n," "e" me = 2 olabilir mi?
ye "me" kuantum sayilan diye cozum
belirtirler; adlanni soylemezler .

Olamaz. ciinku a hicbir zaman n — 1 den daha buyuk deger alamaz. Bu durumda n = 2
oldugu zaman e, 0 ya da 1 olabilir. e yalmzca 0 ya da 1 olabilecegine g6re, me 2 olamaz.
f = 0 ise me = 0, f = 1 ise, me = —1,0 ya da +1 olabilir.

• Alistirma A: Bir orbital, n = 3, f = 0 ye me = 0 kuantum sayilarma sahip olabi-

lir mi? •
Alisti rma B: n = 3 ye me = —1 olan bir orbital icin, f hangi degerleri alabilir?

• Bas kabuklar n in degerine gore numaralantrlar. Ilk bas kabuk n = 1 degerine
• s alt kabugu
• lini de gostermektedir. 2p simgesi ise ikinci bas kabuktaki p alt kabugunu ye ay-
► Kesim 9-10 ye &gum 25 to
gorecegimiz tizere, cok elektron-
•
lu atomlann orbital enerjileri
ye me kuantum sayilanna da
9-7 Kuantum Saydart ye Elektron Orbitalleri 325
Ba* Kabuklar ye Alt Kabuklar
Aym n degerine sahip tiim orbitaller aym ba§ kabukta veya aym ana enerji dii-
zeyindedirler, aym n ye degerine sahip orbitaller ise aym alt kabukta veya alt
enerji dfizeyindedir.
•
sahip orbitallerden olu§ur. Digerleri de benzer §ekilde devam edip gider. n in de-
geri enerjiye, daha da bilyiik olastlada elektronun cekirdekten uzaldigtna
n in degeri bilyijdiikce enerji ve elektronun cekirdekten ortalama uzakhgt artar.
Bir bas kabuktaki alt kabuk sayist, orbital actsal momentum kuantum sayist in
alabilecegi degerle aymdir. n = 1 degerine sahip birinci kabukta a yalmzca stfir
degerini alabilir ye bu nedenle tek bir alt kabuk vardir Ikinci bas kabukta (n = 2),
= 0 ye 1 olabileceginden iki alt kabuk; iiciincii bas kabukta (n = 3) ise e = 0,
1 ye 2 olabileceginden tic alt kabuk bulunur. Bundan sonraki bas kabuklar icin de
durum benzer §ekilde devam eder. Bu konu daha basit olarak §u §ekilde de belirti-
lebilir; t kuantum sayist 0 dahil (n — 1) e kadar degerler alabildigine gore alt ka-
buk sayist bas kuantum say's], n e e§ittir. Sonuc olarak n = 1 oldugunda bir alt
kabuk, n = 2 oldugunda 2 alt kabuk vb. §ekilde alt kabuk say's' belirlenir. Bir alt
kabuga verilen ad, bulundugu bas kabuga bagh ()imam, P kuantum sayisma bag-
Ilk 4 alt kabuk §u §ekilde isimlendirilir: •
p alt kabugu d alt kabugu f alt kabugu
=0 e=1 e= 2 e= 3
Bir alt kabuktaki orbital sayist, belirli bir saps' icin izin verilen me sayisma
e§ittir. Izin verilen me degerlerinin 0, ± 1, ± 2, ...±€ olabilecegi dikkate ahndigm-
da, bir alt kabuktaki toplam orbital saytsmm 2€ + 1 olacagt gortilecektir. Orbital-
lerin adt bulunduklan alt kabuklann adi ile aymthr.
s alt kabugu p alt kabugu d alt kabugu f alt kabugu
=0 =1 = 2 = 3
me = 0 me = 0,±1 me = 0,±1,±2 me = 0,±1,±2,±3
s alt kabugunda p alt kabugunda d alt kabugunda f alt kabugunda
bir s orbitali tic p orbitali bes d orbitali yedif orbitali
Bir alt kabuk veya orbital ile icinde bulundugu bas kabugu gostermek icin bir
had ye bir saymn bile§iminden olu§an simgeler kullanthr. Ornegin ls, birinci bas
kabuktaki s alt kabugunu gosterir, is aym zamanda birinci bas kabuktaki s orbita-
m zamanda alt kabuktaki iic p orbitalinden herhangi birini gosterir.
Hidrojen atomunun orbitallerinin enerjileri jul cinsinden a§agidaki denklemle
verilir.
E„ = —2,178 X 10-18 ( 2 ) J
Bu denklem Bohr tarafindan verilen denklemin ayrudir. Hidrojen atomunda orbi-
tal enerjileri yalmzca bas kuantum say's' n e baghthr. Bunun anlamt; bir alt ka-
buktaki tiim orbitallerin oldugu gibi, bir bas kabuktaki turn alt kabuklann da aym
enerji diizeyinde bulundugudur. Aym enerji dfizeyindeld orbitallere e§enerjili or-
bitaller denir. Sekil 9-22 de hidrojen atomunun kabuk ye alt kabuklartmn diizeni
ve enerji diyagrami gorlilmektedir. •
A§agidaki paragraflarda anlattlan bilgilerin bazilart Ornek 9-9 da uygulanmq-
lir.
 326 BoRim 9 Atomun Elektron Yaps'

Kabuk n = 3 3s — 3p — — 3d

• n = 2 E 2s — 2p— ——

n=1 ls — •
Alt kabuk 1 = 0 1= 1 1=2
Herbir alt kabukta
(2/ + 1) orbital bulunur.
♦ $EKiL 9-22 Hidrojen atomunun kabuk ye alt kabuklari
Hidrojen atomunun orbitalleri kabuk ye alt kabuldara yerle§mi§tir

ORNEK 9 9 -

Orbitallerin Gosterimi ye Kuantum Saytlart Arasindaki Il4ki. Kuantum sayilan ; n = 4,

= 2 ye me = 0 olan bir orbitali simgesel olarak yazmiz.
cozum •
Manyetik kuantum sayisi me orbital gOsteriminde yeralmaz. Orbitalin kuantum
tarafmdan belirlenir. Ornekte e = 2 oldugundan orbital bir d orbitalidir. n = 4 ol-
dugundan orbital 4 d simgesi ile gosterilir.
AliOrma A: n = 3, e = 1 ye me = 1 kuantum sayilanmn karpligi olan orbitali
g6steriniz.
A4tirma B: 3s orbitali ile aym enerjiye sahip olan ye hidrojen atomu orbitallerini
tanimlayan kuantum sayilarimn tiim kombinasyonlanni yazunz.

9-8 Hidrojen Atomunda Orbitallerin Yorumu

ye Giisterimi
Ustunde durulmasi gereken onemli bir konu; hidrojen atomundaki degi§ik orbital-
ler icin elde edilen tic boyutlu olasilik yogunlugu dagibnunm tammlanmasidir.
Dalga fonksiyonlan icin Born yalda§imim (sayfa 322) kullamp, elektronun bulun-
ma olasiligi olan ttim ytizeyleri dikkate alarak, hidrojen atom orbitallerinin olasi-
•
lik yogunlugunu gosterebiliriz. Her orbital ttirti icin olasihk yogunlugunun kendi-
ne ozgii bir §ekli oldugu ye film dalgalarda oldugu gibi, ytik yogunluklarmin da
diigtim noktalan ye farkh faz dayram§lan oldugu gortilecektir.
Yukaridald aciklamalarin tamammda orbitaller, Schrodinger dalga denklemi-
nin matematiksel cortimii ile ortaya cikan, dalga fonksiyonlan olarak kabul edil-
mi§tir. Dalga fonksiyonunun kendisi fiziksel bir anlam ta§imaz. Bununla birlikte,
dalga fonksiyonunun karesi ili§kisi yorumlanabilen bir btiyiikliiktiir.
► Boliim 12 de, atomlar arasm-
ifr2ye bagh olan yilk dagilimi tic boyutludur. Bu tic boyutlu bolgeler bir or-
daki baglanmayi incelerken, tif
bitalin §eklini olu§tururlar.
dalga fonksiyonunun nasal kul-
landigim gorecegiz. Orbitallerle ilgili bir talum nicel bilgiler yerilmi§ olmakla beraber, bu konu ca-
nitel kavramlann on planda tutulmasi gerektigi unutulmamalidir. Bu ni-
tel birikimler , ilerde anlatilacak olan, orbitallerin kimyasal baglann olu§umuna ka-
ttlmast ilgili konularda uygulanma alam bulacaktir.
•
Hidrojene benzer tek elektronlu atomlar icin, radyal dalga fonksiyonu R(r) ye
acisal dalga fonksiyonu Y(6, 4)) nin olasi bigimleri cizelge 9.1 de yerilmi§tir. Bu
 9-8 Hidrojen Atomunda Orbitallerin Yorumu ye Gosterimi 327

cIZELGE 9.1 Hidrojene Benzer Atomlarin Acisal ye Radyal Dalga Fonksiyonlari

Acisal Kisim Y(0, 4,) Radyal Kisim R„, a (r)

•
• 1 /2 n1 Z ) 312
R(1s) = 2 ( — C°12
Y(s) =(,r) ao

R(2s) = 1 ( z ) 3/2
(2 — u)e-°12
2 V2 ao

R (3s) = 1 ( )(6312— 6u
9 -0 ao
( V/2
Y(Px) = 3 ) 1/2
sin cos 4, R(2p)
47r =21V6 (20 ue
1 ( ) 3 /2
Y(p ) = 3 ) 1/2 sin 0 sin 4, R(3p) = 9 v_6 ao (4 o- )o-e'12
—

Y 47r

Y(Pz) = ( 43,7 )1/2cos B

1 (Z 312
Y(dz2) = ( 5 ) (3 cos2 0
167r1/2
1) R(3d) = 9 .\/) ao ) cr2e-'12
•
15 )1/2
• Y(dx,—y2) = ( -
47r sin 2 0 cos 24

Y(dxy) = 15 ) 1/2 sine 0 sin 24)

4 7r

Y(dxz ) = 15 ) 1/2sin 0 cos 0 cos

47r
\ 15 ) 1/2
)7(dyz) = ( 47r sin B cos B sin 4)
2Zr
CT =
nao

cizelgede ilk goze carpan seyin, s orbitalleri kin dalga fonksiyonunun acisal

ni ba§ kuantum sayisina bagh olmaksizin, daima ( 1—

kismin,
kismimn, 4 7r oldugudur.
•
Diger bir olgu da p ye d orbitallerinin acisal kisminin da n kuantum sayisina bag-
11 olmadigidir. Bu nedenle ayni tiirdeki (s, p, d, f) tiim orbitaller ayni acisal dm/-
ramp gosterirler. cizelge 9.1 deki atom numarasi Z nin yer aldigi denklemler ge-
nel denklemlerdir. Yani bu denklemler, hidrojen atomu veya hidrojen atomuna
benzer herhangi bir tek elektronlu iyona uygulanabilir. Aynca cizelgede gegen tiim
o- terimlerinin 2Zr Ina° a exit oldugu vurgulanmandir.
Belirli bir hal icin dalga fonksiyonu, acisal kisim ile radyal kismin carpilmasiy-
la elde edilir. Bunun uygulamasi, tic temel orbital ele alinarak, a§agida anlatilmi§-
tir.

s Orbitalleri
Hidrojen atomunun is orbitaline ait tam dalga fonksiyonunu elde etmek icin, Z = 1 •
ye n = 1 alinarak acisal ye radyal dalga fonksiyonlan carpihr.
2e-r7"0 1
0(1s) = 3/2 =
ao \ Mir V oraD
 328 &Um 9 Atomun Elektron Yapist
► tit2(1s), cekirdekten r uzakhk-
taki bir noktada bir is elektronu-
nun olasilik yogunlugudur. Ola-
• sihk-yogunluk dagilum da cok
onendidir. Bu dagihm, cekirdek-
ten r uzakhktaki biitun noktala-
nn toplam olasingmi verir. Bu
dagilimin 41772 tp2ile verildigini
Kesim 9-10 da gorecegiz.
• ti(2s) =
• landigi
► Dalga fonksiyonunun i§aret de-
g4tirdigi noktalar dtigtimlerdir.
Bununla birlikte, 2p dalga fonk-
siyonlannm r = 0 ye r = co da
sifir olmalanna kar§m, bu nokta-
• lar gercek birer diigiim degildir-
ler. ciinkii bu noktalarda fonksi-
yon i§aret degi§firmez. Bazen bu
noktalara anlamsiz dtigiimier de-
nir.
Yukaridaki a() terimi Bohr kurammdald ao ile aym anlami ta§ff ye degeri 53 pm
olan birinci Bohr yoriingesidir. t/i( 1s) in karesi almarak hidrojen atomundald is
elektronunun gekirdekten r uzaldiginda bulunabilmesinin olasihk yogunlugunu ve-
ren baglanti elde edilir.
1//2 (1s) =
(-1
3
e la°
•
or ao
Sekil 9-23a da iistteki grafik is orbitali icin, bir dogru tizerinde, cekirdekten uzak-
ligin fonksiyonu olarak nin degi§imini gostermektedir. Sekil 9-23a mn ortasm-
dald noktalardan olu§turulmu§ model, merkezinde gekirdegin yer aldigi bir diiz-
lemdeki, elektron olasihk yogunlugunun dagilinum gostermektedir. cekirdekten gok
uzak mesafelerde de gok dii§tik bile olsa elektron yiik yogunlugu bulundugundan,
elektronun ttim yukiinii kapsayan is orbitali gosterilemez. Sekil 9-23a nm en altm-
dald hire elektron yiikiiniin %90 im icine alacak §ekilde gizilmi§tir. Barka bir de-
yi§le bu hire elektronun %90 olasihkla bulunabilecegi bolgeyi gostermektedir. Ge-
nel olarak is orbitali bu kiiresel gizim ile gosterilir.
2s orbitalinin dalga fonksiyonu ise,
( )1/2(2
r)e-r/2a0
4 2 74 ao
§eklinde yazihr. Bu denklemde r/2a0 in iissel terim olarak yer almasi r degerinin •
artmasi ile genlikteki azalmamn, 2s fonksiyonunda is fonksiyonundakinden daha
yava§ oldugunu gostermektedir (yani r/2a0, rlao dan daha Ictigiiktiir). Bu, 2s elekt-
ronunun is elektronuna gore cekirdekten daha uzakta kalma egiliminde oldugu an-
lamina gelir. r
2s dalga fonksiyonunda 2 — — garpani fonksiyonunun i§aretini belirler.
(20
Kiigiik r degerleri igin rlao 2 den kiigiikair ye dalga fonksiyonu pozitif olur. Fa-
kat bilyiik r degerlerinde rlao 2 den bilytik oldugundan fonksiyon negatif olacak-
. r = 2a oldugunda ise garpan sifirdir ye fonksiyon bir radyal diigiim noktasma
sahiptir. Buna g6re 2s orbitalinin olasihk yogunlugu ldiresi, is orbitalininkinden da-
ha bilytiktiir ye radyal diigiim nedeni ile sifir olasihkh bir kiire igerir. 2s orbitalin-
de elektronun bulunma olasingmm %90 olabilmesi igin, is orbitalininkinden da-
ha bilytik bir ldireye gereksinim vardir. Bu durum ls, 2s ye 3s orbitallerinin kiyas-
9-23 to gosterihni§tir. 5ekilde goruldiigii gibi 3s orbitali iki radyal dii-
giime sahiptir ye is ye 2s orbitallerinden daha biiyiiktilr. Enerji arttigmda diigiim
sayismin artmasi yilksek enerjili duran dalgalara ozgii bir olgudur. •
p Orbitalleri
Hidrojen atomu icin /r(2p) fonksiyonunun radyal kismi
1 3/2
R(2p) re'/2°0
= 2V6 ao )
§eklindedir. Buna gore r in sonlu degerleri igin, 2p orbitalleri radyal diigume sahip
degildir. r = 0 degerinde sifir olmayan s orbitallerinin aksine p orbitalleri r = 0
degerinde yok olurlar. Bu farkhhk cok elektronlu atomlann incelenmesinde onem-
li bir sonuc doguracaktir.
2s orbitalinin acisal fonksiyonunun aksine, 2p orbitalinin acisal kismi sabit ol-
mayip 0 ve 4 agilanmn fonksiyonudur. Bu dunimda p orbitalinin olasdik-yogun- •
luk dagihmi kiiresel simetriye sahip degildir, yani olasihk-yogunluk dagihnu kii-
re §eklinde degildir. Bu olgu cizelge 9.11 deki 2p, dalga fonksiyonunun agisal kis-
mmm fonksiyonel §eldinde agikga gortilmektedir. Burada Y(p,), cos 0 ile
 9-8 Hidrojen Atomunda Orbitallerin Yorumu ye Gosterimi 329

2 2s
*23s

•
•
cekirdekten uzakligi

•
•

•
• (a) is (b) 2s (c) 3s

♦ $E Ki L 9-23 is, 2s ye 3s orbitallerinin elektron olasili§i ye yiik yo§unlu§unun iic

gosterim
(a) is orbitali; (b) 2s orbitali; (c) 3s orbitali. Ustte: r in fonksiyonu olarak yuk yogunlugu
veya elektron olasihk yogunlugu (, 2 ). Ortada: Merkezinde cekirdegin yer aldigi bir dilz-
lemde yuk yogunlugu veya elektron olasingmm noktalarla gosterilmesi. Noktalann daha
sik oldugu bolgelerde elektronun bulunma olasingi daha yilksektir ye elektron ytik yo-
gunlugu daha buyuktur. Altta: Elektron yuk yogunlugunun %90 mi veya elektron bulun-
ma olasiliginin %90 mi icine alan kilresel gosterim.

Boylece 2p, dalga fonksiyonu z ekseninin pozitif Irisminda 0 = 0 ye cos

(0) = +1 de bir acisal maksimuma sahip olacaktir. z ekseninin negatif Irisminda
ise 0 = IT ye cos (r) = —1 degeri icin pz dalga fonksiyonu minumum degere eri- •
• secektir. z ekseni uzerinde acisal losmin maksimum degere sahip olabilmesi,p, or-
bitalinin Seklini belirler. xy duzleminin her yerinde 0 = 112 ye cos 0 = 0 olup, xy
duzlemi bir diigiimdtir. Bu diigiim acisal fonksiyonda ortaya ciktigmdan, actsa/
dugum olarak adlandirihr.
 330 Bohim 9 Atomun Elektron Yaptst

z ekseni 1,2 —

• Cos (0) , 0
cos (0)
degeri

duzierni. x ekseni

Cos (0) < 0

—1,2 —
(a) (b)
• $EKIL 9-24 p orbitali acisal fonksiyonunun iki gosterim sekli
(a) 2p, dalga fonksiyonunun acisal kismunn, zx diizleminde cos 9 cizimi ile gosterimi.
Fonksiyon iki yumruda farkh iki i§arete sahiptir ye acisal dalga fonksiyonu faz icerir. (b)
• Elektronun bulunabilecegi acisal olasihk yogunlugu ile orantili olan cos 2 9 mn zx diizle-
mindeki cizimi.

px ye py orbitalleri icin yapilan benzer degerlendirmeler; bunlann da pz orbita-

line benzedigini, fakat acisal dtigtimtin p, orbitalinde yz dtizleminde, py orbitalin-
de xz dtizleminde oldugunu gostermi§tir.
Sekil 9-24 te pz dalga fonksiyonunun acisal kisminin gosterimi icin iki yontem
gortilmektedir. ekil 9-24a da cos 0 ile 0 mn degi§imi cizilmis ye iki tanjantal gem-
ber ortaya cikmqtir. 9-24b de ise acisal olasihk yogunluguna bagh olan
cos2 0 fonksiyonu 0 mn fonksiyonu olarak cizilmi§ ye iki damla §ekli ortaya cilc-
mistir. Her iki gosterim §ekli de kullanilmaktadir. eklin (a) lusminda cos 0 ile el-
de edilen cizimde faz olumasi, (b) lusminda ise, daima pozitif deger alan cos 20 ile
elde edilen cizimde faz olumamasi, tistiinde durulmasi gereken bir noktadir.
kii daha sonraki kisimda, orbital fazinin kimyasal bag olu§umunun anla§ilmasinda-
ki onemi gorillecektir.
tp2 (2p) nin acisal ye radyal lusimlanmn aym anda, birlikte gosterimi oldukca zor-
dur. Fakat 9-25 te px orbitallerinin olasihk ytizeyinin %90 i icin, hem acisal hem •
de radyal kisim birarada gosterilmeye ralisilnustu. 5ekil 9-26 da ise her tic p orbi-
tali, Cartesian koordinat sisteminin birbirine dik tic ekseni dogrultusunda gosteril-
mi§tir. Dalga fonksiyonlarimn fazlarim belirtmek icin orbital gosterimlerinde arti
ye eksi i§aretleri kullanihr. Ancak bu i§aretler, 42 icin degil, yalmzca orijinal dal-
ga fonksiyonunun fazlari icin

d Orbitalleri
d orbitalleri n = 3 ye daha ytiksek kabuklarda gortiltir. Bu durumlarda acisal fonk-
siyon iki acisal (veya dtizleinsel) dtigiime sahiptir. Bunu, acisal fonksiyonu
sine 9 cos 24)
• ile orantili olan, orbital ile aciklayahm. Bu fonksiyon, 0 = 7r/2 ahmp cos24) nin
degi§imi cizilerek gosterilebilir. xy dtizleminde n/2 olur ye §ekil 9-27 de go-
•
Wien kesit ortaya cikar. Dalga fonksiyonu x ye y eksenleri tizerinde negatif ye po-
zitif yumrular sergiler. Bu orbital diger turn d orbitallerinde oldugu gibi tic degi§-
 9 8
- Hidrojen Atomunda Orbitallerin Yorumu ye Gosterimi 331

•
• r r

(a) (b) (c)

• SEMI_ 9-25 Bir 2p orbitalinin yak yo§unlu§u ye elektron olasth§mm Os gasterim
sekli
(a) 42 nin degeri cekirdekte sifirdir, her iki tarafta maksimum degere ve celcirdekten ge-
gen bir cizgi tizerinde (ornegin x, y veya z ekseni) celdrdekten (r) uzaldigmda tekrar
eri§ir. (b) Noktalar; cekirdekten gegen bir dtizlemde, omegin xz duzleminde ytik yo-
gunhigu ve elektronun bulunma olasiligun gostermektedir. (c) Elektron bulunma
ye yuk yogunluldanmn tic boyutlu olarak gosterimi. Bir elektronun bulunma olasi-
liginm en ytiksek oldugu yer, halter §eklindeki bolgenin iki yumrusunun icerisindedir. Bu
bolge kiiresel simetriye sahip degildir. Olasihk gtilgeli dtizlemde sifira duffer [dugum duz- •
lemi (yz dtizlemi)].
•
z

Py

♦ 5EKIL 9-26 Os 2p orbitali

p orbitalleri genellikle birbirine dik x, y ye z eksenleri uzerinde gosterilirler ye px, py ye pz •
ile simgelenirler. p, orbitalinin manyetik kuantum sayisi me = 0 dir. px ye py orbitalleri-
• nin durumu daha karmapktir. Bu orbitallerin her bin hem me = 1 hem de me = —1 den
kaynaldanan etkiye sahiptirler. Ama asil olan p orbitallerinin tic tiirden olupn bir takim
olu§turmasi ye yonelmelerinin §ekilde gosterildigi gibi olmasidir. Daha ytiksek sarh ka-
buldarda p orbitalleri biraz_farldilik gosterirler. Fakat tam p orbitallerinin gosteriminde
yukandaki §eldller kullamlacaktir. Yumrulardaki i§aretler, orijinal dalga fonksiyonlanmn
fazlanni belirtmekte olup, bunlar elektrik ytikleri ile kan§tinlmamalidir.

kenden (x, y, ye z) ikisinin fonksiyonudur ve 4,2_ y2 §eklinde simgelenir. Diger d or-

bitalleri dxy , dx,, dy, ye d,2 ekil 9-27 de capraz §eklinde giisterilmi§tir. Be§ d or-
bitalinden dordu, tizerinde bulundugu eksenler di§inda, aym gortintime sahiptir,
ancak dZ2 orbitali farkh goriintimdedir.
Be§ d orbitalinin %90 olasihk ytizeyleri ekil 9-28 de gosterihni§tir. d orbital- •
• lerinden ikisi (4,2_ y2 ye d g) Cartesian sisteminin birbirine dik tic ekseni iizerinde,
kalan ticti ise (dxy ,dx,,dy,) Cartesian eksenlerinin arasinda yer ahr. d orbitalleri ge-
ci§ elementlerinin lcimyasim kavramada buyuk onem ta§fflar.
 332 Bolum 9 Atomun Elektron Yapisi

y y z

x x •

(a) dx 2_ y 2 (b) dxy (C) d,z

•
(d) dvz (e) d.,2

♦ EKIL 9 27 Be§ tiir d orbitalinin kesitleri

-

d
Be§ air orbitalinin actsal fonksiyonlannm, yukanda belirtilen dtizlemlerdeki iki boyutlu
kesitleri.

z z

•
x

dxz dx 2_

♦ SEKIL 9 28 Be§ tar d orbitalinin g6sterimi

-

Ay, xz, yz ye digerlerinin gosterimi m e kuantum sayilanna baghdir, fakat bunun aynnusi
burada ele almmayacaktir. Bir orbitalin dugum yuzeyi saps', e kuantum sayisma esittir.
d orbitalleri icin, bu tar iki dUzlem vardir. Bu sekilde dx), orbitalinin dugum diizlemleri
gOsterilmistir (d,2 orbitalinin dugum ytizeyleri gercekte koni seklindedirler).

• •
 99
- Elektron Spini: Dordfincii Kuantum Sayisi 333

9-9 Elektron Spini: Dordiincii Kuantum Saps].

Dalga mekanigi, elektron orbitallerinin tanimlanmasinda kullanabildigimiz tic ku-
antum sayisi vermi§ti. Fakat bunlara ek olarak dordtincii kuantum sayisina gerek- •
• sinim duyuldu. 1925 yilinda George Uhlenbeck ye Samuel Goudsmit, hidrojen
spektrumundaki aciklanmayan bazi noktalann elektronun, diinyamn ekseni eta-
fmda donii§iine benzer §ekilde, kendi ekseni etrafmda dondugunu kabul ederek
aciklanabilecegini ileri siirdiiler. Daha sonra bu donme olayina spin dendi. 5ekil 9-
29 a bakildiginda elektron spini icin iki olasihk goriiliir. Elektron spin kuantum
1 1
sayisi m + — (yukan yonelik okla simgelenir, veya — — (a§agi yonelik okla
s 2 2
simgelenir, ‘1,) degerlerini alabilir. ms nin degeri diger tic kuantum sayismin dege-
rine bagli degildir.
Elektron spinin varliginin kamti nedir? 1920 yilinda Otto Stern ye Walter Ger-
lach tarafmdan, ba§ka bir amac icin tasarlanarak gercekle§tirilen deneyde ortaya ci-
kan sonuclar bunun kaniti olarak gorulebilir (,Sekil 9-30). Bu deneyde giimii§, bir
firinda buharla§tinlmi§ ye giimii§ atomlan demeti tekdiize olmayan bir manyetik
alandan gecirilmi§ ye atom demetinin ikiye aynldigi gozlenmi§tir. Bu olayin basit-
le§tirilmi§ aciklamasi a§agidaki gibi yapilabilir.
• 1. Elektron, spini nedeni ile bir manyetik alan olu§turur.
2. Spinleri birbirine zit elektronlardan olu§an elektron cifti (e§le§mi§ iki elekt-
ron) bir manyetik alan olu§turmaz.
3. Giimii§ atomundaki 23 elektronun spini bir yonde, kalan 24 elektronun spini
ise bunlara zit yondedir. Dolayisi ile olu§an manyetik alanin yonii yalnizca e§-
1e§memi§ elektronun spinine baglidir.
4. Cok sayida giimii§ atomundan olu§mu§ giimii§ atomu demetinde e§le§memi§
1 1
elektronun spininin + —2 veya — —2 olmasi §ansi birbirine e§ittir. Bu nedenle,

giimii§ atomlan tarafindan olu§turulan manyetik alanla, di§tan uygulanan man-

yetik alanin etkile§imi sonucu, atom demeti ikiye aynlir.
► 5EKiL 9-29
Elektron spininin simgesel
canlandmImasi •
Elektron spininin iki olasingi ye bun-
lara e§lik eden manyetik alanlar go-
riilmektedir. Zit spinli iki elektron,
birbirini sondtiren zit manyetik alan-
lara sahiptirler. Bunun sonucu olarak
elektron ciftlerinde net manyetik alan S
soz konusu degildir. ms = —4

Ag atomlan

Firm Yank Miknatis Dedektor •

• ♦ 5EKiL 9-30 Stern-Gerlach deneyi
Finnda buharla§tinlan giim4 atomlan bir yanktan gecirilerek demet haline getirilir ve bu
demet tekdiize olmayan bir manyetik alandan getirilir. Demet ikiye aynhr. (Eger manye-
tik alan tekdtize olsaydi atom demeti bir kuvvetin etkisinde kalmayacakti. Alan §iddeti
bazi dogrultularda diger dogrultulardakinden daha kuvvetli
 334 Boliim 9 Atomun Elektron Yapisi
• antum sayrsimn birlikte degerlendirilmesi gerekir. Hidrojen atomunun temel halin-
UNUTMAYINIZ ►
Orbitaller birer matematiksel
fonksiyondur ye uzayda fiziksel
bir bulge degildir. Bununla bir-
likte, elektronlann orbital denen
• bolgelerde bulundugu aliilnus
bir soylemdir.
UNUTMAYINIZ ►
Orbitalin dalga fonksiyonlari n
arttilcca celcirdekten daha uzaga
yayihrlar. Bu nedenle, 3s ya da
3p deki bir elektronun cekirdek-
ten daha uzaktaki bulunma olasi
lig', is deki bir elektrona gore
daha fazlachr.
• cok elektronlu atomlarda cekirdek ile elektron arasmdaki cekim kuvveti, cekir-
H Atomunun Elektron Yaps!: Dort Kuantum Sayisinin Gosterimi
Hidrojen atomunun elektron yapisim tanimlamak icin, daha Once anlatilan don ku-
de, elektron en dii§iik enerji drizeyinde bulunur. Temel halde bas kuantum sayisi
n = 1 dir. Ilk bas kabuk, yalmzca tek s orbitali icerdiginden, orbital kuantum sa- •
= 0 olur. Manyetik kuantum sayismin tek °lasi degeri ise me = 0 dir. Elekt-
ron spini ms = +1/2 ya da —1/2 olabilir. Bu spinlerden hangisinin gecerli oldugu,
Uhlenberg ye Goudsmit tarafmdan yapilan deneye benzer bir deny yapmadikca an-
laplamaz. Boylece dort kuantum saps' §u §ekilde gosterilebilin
1
n=1 a00 me = 0 ms = —2 ya da — 1
Temel haldeki hidrojen atomunda elektron is orbitalindedir ye simgesel olarak
hidrojen atomunun elektron yapisi veya elektron dagihmi
151
§eklinde gosterilir burada s in iizerindeki 1, is orbitalinde bir tek elektron oldugu-
nu gosterir. Elektron spini iki halden biri olabilir, ancak simgesel yazimda spin
gosterilmez.
Uyarilmi§ haldeki hidrojen atomunda elektron, bas kuantum saps', n, daha yiik-
sek olan orbitallerde bulunur. Omegin elektron n = 2 diizeyine uyanlmi§sa, 2s •
orbitaline veya 2p orbitallerinden birine gegen 2p orbitallerinin tiimii aym enerji dii-
zeyindedir. 2s ye 2p orbitallerinde yogunluk olasiligi cekirdegin daha uzagma ya-
yildigindan, uyanlmi§ haldeki atom temel haldeki atomdan daha bilyiiktiir. Uyanl-
mr§ hailer §u §ekilde gosterilirier.
2s' ya da 2p1
A§agicla birden cok elektron iceren atomlann (cok elektronlu atomlann) elekt-
ron yapilan ele ahnacaktir.
9-10 cok Elektronlu Atomlar
Schrodinger, denklemini hidrojen atomu icin (tek bir elektron iceren bir atom icin)
geli§tirmi§ti. cok elektronlu atomlarda elektronlar arasmdaki kar§ihkh itmenin de
dikkate almmasi gerekir. cok elektronlu atomlarda elektronlar birbirlerinden ola-
bildigince uzakla§maya cali§irlar ye elektronlann hareketleri icinden cikilamaya- •
cak kadar kanna§ik bir hale gelir. Bu nedenle, bu cok tanecikli yapidaki problemin
coziimil ancak yalda§rk olarak yapihr. Yaldgik coziim icin, cekirdek ye diger elekt-
ronlann bulundugu ortamda, bir elektron tek ba§maymi§ gibi kabul edilir. Bu tiir
bir coziimle bulunan elektron orbitallleri hidrojen atomu icin bulunanlarla aymdir
ye hidrojene benzer orbitaller olarak adlandinhrlar. Hidrojen atomu ile karpla§ti-
rildigmda, cokelektronlu atomlardaki orbitallerin acisal kisnumn degi§medigi, rad-
yal kisrrumn ise farkh oldugu goriiliir.
Daha once, hidrojen atomu icin Schrodinger denldeminin cortimii ile, orbital
enerjilerinin bulundugu ye aym bas kuantum sayisma sahip ttim orbitallerin e§ener-
jili oldugu (hepsi aym enerjiye sahip) anlatilmr§tr. Hidrojen atomunda 2s ye 2p or-
bitalleri ile 3s, 3p ve3d orbitalleri e§enerjilidir.
dek yiikiiniin artmasi ile artar. Bunun sonucu olarak, atom numarasi artlikca orbi- •
tal enerjileri azahr, yani negatiflik artar. Aym zamanda cok elektronlu atomlarda
orbital enerjileri orbitalin tilriine baglidir ye bir bas kabuktaki farkh a kuantum sa-
yisma sahip orbitaller e§enerjili degildir.
 9 10
- cokelektronlu Atomlar 335

Girinim (Niifuz) ye Perdeleme

• levi gOriir. Perdeleme i§levi goren elektronlar, celcirdegin daha uzakta bulunan
• El<11.. 9-31
1s orbitaline hedef tahtasi ben-
zetmesi
Bir hedef tahtasma tek bir okun
(elektron) 1500 kez atildigmi dii-
§tiniin. Bu ati§larm %90 1 hedef
tahtasma saplanmi§ olsun; bu
olay is orbitallerinin durumuna
benzemektedir. Milan okun
garpma olasiligi en yiiksek olan
yer neresidir? Birim alana isabet
olasiligi en yiiksek olan yer 50
• numarah bolgedir -yani 50 nu-
marah bolge en bilytik olasihk
yogunluguna sahiptir. Buna rag-
men en gok isabet 30 numarah
halkaya ohnu§tur. ciinkii 30 nu-
marah halkamn alam 50 numara-
halkamnldnden daha bilyiiktiir.
Hedef tahtasmdald 30 numarah
halka, ls orbitalinin gdsterimin-
de yer alan daha genic kiireler
arasmda, yangapi 53 pm olan kii-
resel kabugun e§degeridir.
cekirdekten belirli uzakhkta bulunan bir elektron ile celcirdek arasmdald cekim
kuvvetini goz 'tontine alahm. cekirdege daha yalcm orbitallerde bulunan elektron-
lar, daha uzakta bulunan elektronlar ile cekirdek arasmda bir perde veya kalkan i§-
•
elektronlar Ozerindeld cekim etkisini azaltirlar.
celcirdek yiiktindeld azalma, perdeleyen ve perdelenen elektronlann bulunduk-
lan orbitallerin tiirtine bagh olarak degi§ir. Daha once s orbitallerindeki elektron-
lann cekirdekte yiiksek olasihk yogunluguna sahip olmasma kar§m,p ye d orbital-
lerindeki elektronlann cekirdekteld olasihk yogunlugunun sift! . oldugu
Buna gore s orbitallerindeki elektronlann, daha di§taki elektronlan cekirdege
kar§i perdeleme etkisi, p ve d orbitallerindeki elektronlardan gok daha fazla olacak-
tir. Elektronun cekirdege daha gok yakla§masma izin veren s orbitallerindeki elekt-
ronlann, bu yakla§abilme yetenegine girinim (nufuz) denir. Girinimi fazla olan bir
orbitaldeki elektronlann perdeleme etkisi, girinimi daha az olan orbitallerdeki elekt-
ronlanndakinden daha
Orbitallerdeki elektronlann cekirdege girinimini kavrayabilmek icin, farkh tikr bir
olasilik dagilimma gereksinim vardir. Bu nedenle, orbitallerin tic boyutlu yapilann-
da herhangi bir noktadaki olasihk yerine, r yancapmda ye son derece kiiciik et ka- •
lmligma sahip bir kiire icerisindeld herhangi bir yerde, elektronun bulunma
dikkate ahnmandir. Bu olasihk dagihmi tiirtine radyal olastlth dagthmt denir ye
radyal olasihk yogunlugu, R2(r) ile r yancapma sahip kiirenin ytizeyi, 43tr2 nin gar-
ptlmasi hesaplamr. Sekil 9-31 de goriilen hedef tahtasi modellemesi, bir noktada-
ki olasihk ile hacimsel bir bolgedeki olasingm farkim anlamada yardimci olacaktir.
47772 X R2(r), elektronun davram§ma farkh bir anlayt§ getirir. Hidrojen ato-
mundakine benzer orbitaller icin, radyal olasihk dagthm grafikleri Seidl 9-32 de go-
riilmektedir. Bir is orbitali icin, olasihk yogunlugu [R2(r)], bu orbitaldeki elekt-
ronun cekirdekte bulunma olasiligmm en yiiksek oldugu konumu gosterir. Bunun-
la birlikte bu bolgenin hacmi yok sayilacak kadar kfictik (r = 0) oldugundan, rad-
yal olasihk da'gihmt celcirdekte sifir olur. Hidrojen atomundaki elektron gok bilya
bir olasihkla celcirdekten 53 pm uzakta bulunur. Bu uzakhkta radyal olasihk dagi-

0,6 0,25 0,25

0,5 0,20 0,20
0,4 n = 2 /=0 n = 2 1= 1
0,15 0,15
0,3 2s 2p
• 0,2 0,10 0,10
0,1 0,05 0,05
0 0 15
5 10 o 10 15 o 10
rlao rlao rlao
0,12 0,12 0,12
0,10 0,10 0,10
n = 3 t= 0
0,08 0,08 0,08
0,06 0,06 0,06
3s
0,04 0,04 0,04
0,02 0,02 0,02
0 0
10 15 20 25 30
o 10 15 20 25 30 35 00 5 10 15 20 25 30 0
rlao rlao rlao

• • $EK1L 9 32 Radyal olasilik dagilunlan

-

Ilk tic bas kabuk igin 47rr2 R2 (r) degeri. Agisal kuantum sayisi daha kiigiik olan orbital-
deki elektron gekirdege gok daha fazla yaldapr. Bu durumda s elektronlan daha fazla
girinim yapar ye aym n degerine sahip diger orbitallerdeki elektronlara gore celcirdekten
daha az perdelenirler.
 336 &Mum 9 Atomun Elektron Yapisi

lmu en iist diizeye ulapr. Bu deger birinci Bohr yoriingesinin yancapina e§ittir.
Elektronun icinde bulunma olasingi %90 olan smir yiizeyin olu§turdugu hire (bkz.
• Seidl 9-23) cok daha biiyiik olup, yancapi yakla§ik 141 pm dir.
ls, 2s ye 3s orbitallerinin radyal olasililc grafikleri luyaslandigmda, is elektronu-
nun cekirdegin yamnda bulunma olasilignun 2s elektronunkinden, 2s elektronunun
cekirdegin yanmda bulunma olasihgimn ise 3s elektronunkinden cok daha yiiksek ol-
•
dugu goriilecektir. 2s ve 2p orbitalleri soz konusu oldugunda ise, 2s elektronunun
cekirdege yakm olma olasihgmm 2p elektronundan cok daha fazla oldugu gortilecek-
fir. 2s elektronu 2p elektronundan daha fazla girinim ozelligine sahiptir. Girinim
ozelligi fazla olan elektronlar daha az olan elektronlan cekirdege daha uzak tutarlar.
Barka elektronlann etkisi olmadigi zaman bir elektronla etkile§en cekirdek yii-
kii, atom numarasi Z ile aymdir. cekirdegin bir elektron iizerinde etkili olan yiikii,
diger elektronlann ise kan§masi ile azalarak bir Zet degerine iner. Zet ye etkin ce-
kirdek yuku denir. cekirdek yiikiiniin azalmasi ile, cekirdegin di§taki bir elektron
Ozerindeld cekim giicii azahr ye bunun sonucu olarak, bu elektronun bulundugu
UNUTMAYINIZ ► orbitalin enerjisi yiikselir.
Bir orbitalin enerjisi (En) 9.9 Ozet olarak aym bas kabuktaki p elektronu ile luyaslandiginda, s elektronu da-
e§itligine benzer §ekilde, ha yiiksek girinim yetenegine sahiptir ve aym diizeyde perdelenmez. Daha biiyiik
• Z2
Zet tarafmdan, s elektronu daha giiclii cekilir ye p elektronundan daha dii§iik ener-
oc — orantisi ile verilir. ji diizeyindedir. Benzer §ekilde, aym bas kabuktaki p elektronu d elektronundan
daha dii§iik enerji diizeyinde bulunur. Yani bir bas kabugun enerji diizeyi farkh alt
kabuklara ait enerji diizeylerine aynlmi§tn.. Alt kabuklann enerjileri ise kendi ice- •
risinde farkh enerji diizeylerine ayrilmanu§tir ye bir alt kabuktaki turn orbitaller
aym etkin cekirdek yiikii, Zet nin etkisi altmdadir. Sonuc olarak, bir bas kabuktaki
her tic p orbitali aym enerji diizeyine sahiptir. Diger alt kabuldardaki orbitaller de
birbirleri ile e§it enerji diizeylerine sahiptirler.
Yiiksek kuantum sayilannda birbirini izleyen enerji diizeylerindeki farkm azal-
masi (enerji 1/n2 ye baghdir) ve alt kabuk enerji diizeyleri arasmdaki farkhla§ma (per-
deleme ve girinimden kaynaklamr) zaman zaman bazi enerji diizeylerinin birbirine bin-
mesine neden olur. Ornegin 4s orbitalindeki elektronunun girinimi 3d elektronunkin-
den daha fazla oldugundan, 4s enerji diizeyi, daha biiyiik bas kuantum sayisma sahip
olmasma ragmen, 3d diizeyinden daha dii§iiktiir (Sekil 9-33). Bir sonraki kisimda,
bu durumun atomlann elektron dagihmi ye atomlann periyodik sistemdeki yeri ara-
smdaki ili§kide, etkin oldugunu gosteren onemli deneysel kamtlar yer alacaktir.

• 9-11 Elektron Dagthmlan

Bir atomun elektron dagihmi, bas kabuk ye alt kabuklarda elektronlann ce§itli or- •
bitallere nasal yerle§tigini gosterir. Sonraki boliimlerde elementlerin fiziksel ye
kimyasal ozelliklerinin, elektron dagilimma bakarak, onceden kestirilebilecegi go-
riilecektir. Bu kisimda, bir kurallar dizisi §eklinde yazilim§ olan dalga mekanigin-
den cikanlan sonuclann, elementlerin olasi elektron dagihmlannm yaziminda
yardimci olacagi anlatilacaktir.
Elektronlann Orbitallere Yerle§im Kurallari
1. Elektronlar orbitallere, atomun enerjisini en aza indirecek §ekilde yerle-
Oder. Sekil 9-33, elektronlann bir bas kabuktaki alt kabuklara, Once is sonra
2s ye 2p vb. tarzinda bir sira ile yerle§tigini gostermektedir. Elektronlann or-
bitallere yerle§imindeki kesin sira, spektroskopik ve manyetik yontemler ba§-
Bu dolma sirasi, kabaca orbital
enerjisinin arti§ sirasidir. Fakat, ta olmak iizere, bir takim deneysel cali§malarla ortaya cikanlmi§tir. Element-
list iiste binme ilkesi, atomun lerde elektron dagilimimn belirlenmesinde, deneylere dayamlarak kurgulanan •
toplam enerjisini en az yapar. ► bu yerle§im sirasi izlenmelidir. Birkac ayncalik di§inda, orbitallerin elektron-
lar tarafmdan doldurulmasi §u sira ile gercekle§in
is, 2s, 2p, 3s, 3p, 4s, 3d, 4p, 55, 4d, 5p, 6s, 4f, 5d, 6p, 7s, 5f, 6d, 7p (9.16)
 9 11
- Elektron Dagthnu 337

Hidrojen atomu cok elektronlu iic atom

Li (Z = 3) Na (Z = 11) K (Z = 19) •
•
3s 3p 3d 3 3d 3d 3d
3,y 4s
3p
,a4 3s
— 3p

2s 2p 2p
:0
2p
2s
iu — 2p
2s
is
is
is
Is

♦ $EKIL 9-33 Ilk u4 elektron kabu§unun orbital enerji diyagrami

Hidrojen atomunun (solda) ve tic farkh cokelektronlu atomun (sagda) enerji diizeyleri go-
•
• riilmektedir. Her bir cokelektronlu atom, kendi enerji duzeyi diyagranuna sahiptir. Hidro-
jen atomunda bir ba§ kabuktaki orbitallerin, ornegin 3s, 3p, 3d gibi, enerjileri birbirinin
aym (e§enerjili) iken, cokelektronlu atomlarda bu orbitallerin enerjileri farkhla§mi§tir.
Diyagramda dikkati ceken diger bir ozellik, metinde anlatildigi gibi, atom numarasmin
artmasi ile tiim orbitallerin enerjilerinde bir azalma olmasidir.

Bazi ogrenciler, bu yerle§im strasim akilda tutmak icin ekil 9-34 to goste-
rilen diyagrami yararh bir yontem olarak &trier, fakat orbitallerin doldurul-
ma strasmt kestirmenin en iyi yolu, Kesim 9-12 de gortilecek olan, periyodik
cizelgeye dayanan yontemdir.
2. Bir atomda hicbir zaman dart kuantum sayisi da aym olan iki elektron bu-
lunamaz (Pauli dislama ilkesi). 1926 yilinda Wolfgang Pauli, atomlara ait
yayilma spektrumlannin karma§ik yapismi, bir atomda btittin kuantum sayila-
•
21
• n aym olan iki elektronun var olannyacagt savina dayanarak aciklami§tir. Ilk
tic kuantum sayisi n, ye me ozgtin bir orbitali belirler. Iid elektronun bu tic
kuantum sayisi aym olabilir. Fakat bu durumda bu iki elektron farkh ms spin
kuantum sayisma sahip olmalidir. Barka bir deyi§le, bir orbitalde yalmzca iki
elektron bulunabilir ye bu elektronlar zit spinlere sahip olmandular.
♦ 5EK1L 9-34 Her bir orbitalde ancak iki elektron bulunabileceginden, bir alt kabugun ala-
Elektron alt kabuklannin dol- bilecegi elektron sayisi, alt kabuktaki orbital sayismin iki katma e§ittir. Bu du-
ma was' rumda, tek bir orbitalden olu§an s alt kabugunun alabilecegi elektron sayisi
En usttekinden bglayarak oklar iki, iic orbitalden olu§an p alt kabugun alabilecegi elektron sayisi alts, vb. dir.
izlendiginde (9.16) e§itliginde
verilenle aym sera elde edilir. 3. Elektronlar esenerjili orbitallere tincelikle birer birer yerlesirler. Hund
kurah olarak bilinen bu kurala gore, bir atom olabildigince cok sayida e§le§-
memi§ elektrona sahip olma egilimi gosterir. Bu davram§, aym tur elektriksel
ytike sahip olan elektronlarm birbirinden olabildigince uzalda§maya cali§ma- •
• lan olgusu ile Elektronlar bunu saglayabilmek icin yan dolmu§
bir orbitaldeki elektronla e§le§me yerine e§enerjili bo§ bir orbitale yerle§irler.
 338 Bohim 9 Atomun Elektron Yapisi

Elektron Da§uhrninin Gosterili§i

Farkh element atomlanndaki elektron dagilimlanm ele .almadan once, elektron
• gilimlarimn nasil gosterilebilecegini ogrenmeliyiz. Ornegin, karbon atomunun
elektron dagihmi a§agidaki tic yontemden biri ile gosterilebilir.
► Elektronun dagthmlan, Ek-D spdf gosterimi (lasaltilmq): C 1s22s22p2
•
deki gibi cizelgelerde genellilde spdf gosterimi (ayrinult): C 1s22s22/21, 2/4,
losaltilnu§ spdf gosterimi ile
verilirler. orbital diyagrami:
t t
is 2s 2p

Karbonun atom numarasi 6 oldugundan, her tic yontemde de alts elektron

Bu elektronlardan ikisi 1 s, ikisi 2s, son ikisi de 2p alt kabugundadir. Kisal-
tilmi spdf gosterimi e§it enerjili orbitallere elektronlann nasil dagildigmi goster-
meyip, yalmzca her bir alt kabuktaki toplam elektron sayisim gosterir. Aynntili
spdf gosteriminde ise elektronlann yerle§iminde Hund kuralma uyuldugu acikca be-
lirtilmi§ olup, 2p alt kabugunun 2p orbitallerinin ikisinde de birer elektronun bu-
lundugu, ise bo§ oldugu gosterilmi§fir. Orbital diyagrami ise her
• bir alt kabugu tek tek orbitallere ayirmi§tff (kutular §eldinde cizilmi§). Bu gosterim,
enerji diizeyleri diyagramma benzemektedir. Ancak burada, enerji arti§i a§agidan
yukan degil, soldan saga dogrudur. •
Orbitallerdeki elektronlar oklarla gosterilmi§tir. Yukanya dogru cizilmi§ ok
1
spinin (+ — ) , a§agi dogru cizilmi§ ok spinin (— —1 ) oldugunu belirtir. Aym
2 2
orbitalde bulunan zit spinli iki elektron eflemigir (t Ornegin karbon atomunun
is ye 2s orbitallerindeki elektronlar e§le§mi§lerdir. Aym alt kabukta bulunan
orbitallere teker teker yerle§mi§ elektronlar paralel spinlidirler (oklar aym yon-
de cizilir) Bu nedenle, karbon atomunun 2p alt kabugu, orbital diyagraminda,
[1'][4, ][ ] §eklinde degil, [t][t][ ]§eklinde cizihni§tir. Kuramlar ve denemeler,
orbitallere tekil olarak yerle§mi§ elektronlann paralel spine sahip oldugu bir elekt-
ronik yapinin, atomun dii§iik enerjili halini daha iyi temsil ettigini dogrularni§tir.
Burada seat edilen izole atomlar icin, en kararli ya da enerji yoniinden en uy-
gun olan dagihm temel hal olarak adlandinlan elektron dagilinudff. Bu lusmin
,

• sonlannda daha az kararli elektron dagilimlan da kisaca aciklanacaktir. Bu tiir

elektron dagilimma sahip atomlara uyardmq haldeki atomlar denir.
•
Aufbau i§lemi
Elektron dagihmlanm yazmada aufbau i§lemini kullanacagiz. Aufbau Almanca
bir kelime olup "in§a etme" anlamma gelir ye atom numarasi artarken elektron
nasil "in§a" edilecegini gosterir. Bir atomdan hemen sonra gelen atomun
cekirdegindeki proton sayisi bir, notron sayisi bir veya daha fazla artar. Bu durum-
da ilave edilecek bir elektronun hangi orbitale gireceginin belirlenmesi gerekir.
Z = 1, H. Elektron icin en dii§iik enerji hali is orbitalidir. Dolayisi ile hidro-
jenin elektron dagihrm 1s 1 dir.
Z = 2, He. Gelen ikinci elektron is orbitaline zit spinli olarak girer ye helyu-
mun elektron dagihmi 1s2 dir.
Z = 3, Li. Ucuncii elektron is orbitaline giremez (Pauli di§lama ilkesi). Bu
nedenle, bu elektron bo§ orbitallerden enerjisi en dii§iik olan 2s orbitaline gi-
rer ye elektron dagihnu 1s2 2s1 olur.
Z = 4, Be. Berilyum atomunun elektron dagilum 1s2 252 dir.

• Karbon atomunun elektron dagilimi orbital diyagrami yontemi ile §ti §ekilde
• is
• Z = 19 ye 20, K ye Ca. Argondan sonra, bir sonraki alt kabuk olan 3d yeri-
► Yontem (b), orbitallerin dolma
sirasim daha iyi belirtmekle bir-
likte, yontem (a) iyonlasmada
• elektronlann uzakla§ma sirasim
daha iyi belirtir. iyonla§mayi
gelecek boltimde gorecegiz.
9 11
- Elektron Dagdoni 339
Z = 5, B. Bor atomunda 2p alt kabugu dolmaya ba§lar ye elektron dagihtm
1s2 2s2 §eklinde yazihr.
Z = 6, C. Gelen son elektron da 2p alt kabuguna girer. Fakat 2p orbitallerin-
den bo§ olanma, bir onceki elektronla paralel spinli (Hund kurah) olarak girer.
•
gosterilebilir.
t t
is 2s 2p
Z = 7-10, N dan Ne ye kadar. Azottan neona kadar dort elementlik dizide 2p
orbitallerinin dolmasi tamamlamr. Azotta e§le§memi§ elektron saps' en fazla
iken (3), neonda sifir olur. Bu elementlerin orbital diyagramlan §u §ekildedir.
N f f
O t
F ti
Ne
•
2s 2p
Z = 11-18, Na dan Ar ye kadar. Sodyumdan argona kadar elementlerin yer
aldtgt bu dizideki 8 element, yukanda anlatilan lityumdan neona kadar olan 8
elementle yalun paralellik gosterir. Ancak bu kez elektronlar 3s ye 3p orbital-
lerine girerler ye tiim elementlerin ls, 2s ye 2p diizeni neonun elektron
oldugundan, bu dagilima "neon gobegi" admi verip [Ne] ile simgeleyece-
giz. Daha sonraki elementlerin elektron dagihmmi ise [Ne] ile ba§latacaga.
En yiiksek bas kuantum sayisma sahip elektron kabugunda (en di§ kabuk ve-
ya degerlik kabugu) bulunan elektronlara degerlik elektronlari denir. A§agi-
da sodyumun elektron dagthnu asal gaz gobegi ye degerlik elektronundan
olumaktadir. ectincii periyodun diger elementlerinin yalmzca degerlik ka-
buklannm elektron diizeni gosterilmi§fir.
Na Mg Al Si S Cl Ar
[Ne]3s' 3s2 3s 23p1 3s23p2 3s23p3 3s23p4 3s23p5 3s23p6 •
ne 4s dolar. Bu periyotta 1s22s 22p63s2 3p6 dagilimi icin asal gaz gobegini [Ar]
ile simgeleyerek potasyum ve kalsiyumun elektron dagilnmm a§agidaki gibi ya-
zabiliriz.
K: [Ar]4s' ye Ca: [Ar]4s 2
Z = 21-30, Sc dan Zn ya kadar. Bu elementler dizisinde temel ortak yan,
ticiincii kabugun d orbitallerinin dolmasichr. d alt kabugunun alabilecegi top-
lam elektron saps' 10 olduguna gore, bu dizide 10 element yer aim Dizinin ilk
elementi olan skandiyumun elektron dagthrm iki §ekilde
(a) Sc: [Ar]3d'4s2 ya da (b) Sc: [Ar]4s23d'
Her iki yazim §ekli de yaygin olarak kullamlmaktadir. (a) yazim §eklinde bir bas
kabugun turn alt kabuklan birarada yazildiktan sonra, en yiiksek bas kuantum dii- •
zeyinin alt kabuklan yazilmaya ba§lanmi§tir. (b) yazim §eklinde ise orbitaller do-
lum alumna gore yazilmi§tff. Bu kitapta (a) yazim §ekli kullamlacaktir.
On elementlik bu dizinin elektron dagihmlan, hem orbital diyagramma, hem de
spdf gosterimine gore a§agida siralanmi§tff.
 340 Mum 9 Atomun Elektron Yaptst

Sc: [Ar] [Ar]3d 1 4s2

• Ti: [Ar] 24s2[Ar]3d

V: [Ar] f 34s2[Ar]3d
•
Cr: [Ar] f f 54s' [Ar]3d

Mn: [Ar] f [Ar13d 54s2

Fe: [Ar] f fl [Ar]3d 64s2

Co: [Ar] f fl [Ar]3d74s2

Ni: [Ar] fl fl fl [Ar]3d 84s2

[Ar]3di o4s 1
Cu: [Ar] fl fl fl
Zn: [Ar] fl [Ar]3d1°4s2
• 3d 4s

•
Bu dizide, baker ye horn di§inda, d orbitalleri diizenli bir §ekilde dolar. Bakir ye
kromun bu dtizenden sapmasinin nedeni, 3d alt kabugundaki elektron
Cr (3d5 ) da oldugu gibi yan dolu veya Cu (3d 10 ) da oldugu gibi tam dolu haller-
de, ozel bir kararliliga sahip olmasidir.
Z = 31 36, Ga dan Kr ye kadar. Alt elementlik bu dizide 4p alt kabugu do-
-

lar ye kriptonla tamamlanin

Kr: [Ar]3d 1°4s24p6

Z= 37 54, Rb den Xe a kadar. Onsekiz elementlik bu dizide, sira ile 5s, 4d

-

ye 5p alt kabuklan dolar ye dizi ksenon ile son bulur.

Xe: [Kr]4d 10 5 s25p 6
• Z = 55 86, Cs dan Rn a kadar. 32 elementlik bu dizide, birkac istisna di-
-

§inda, sira ile 6s, 4f, 5d ye 6p alt kabuklan dolar ye seri radon ile tamamlamr.
•
Rn: [Xe]4f 145d 106s26p6
Z= 87 ?, Fr dan ?. Fransiyum ile ba§layan bu dizide, sira ile 7s, 5f, 6d ye
—

varsayim olarak 7p alt kabuklan dolar. Son yillarda 7p alt kabugunun dolmak-
ta oldugu yeni elementler ke§fedilmi§, ancak tam olarak belirlenmemi§lerdir.
Ek D de olasi elektron dagilimlannin tam bir listesi verilmi§tir.

9-12 Elektron Dagihmlari ye Periyodik cizelge

Atomlardaki orbitallere elektronlarin olasi yerle§imi ile ilgili Aufbau i§lemi yuka-
nda anlarilmisri. Elektron dagihmi, cok ozet olarak verilmi§ gibi gelse de, periyo-
• dik cizelgenin daha iyi anla§ilmasinda yol gosterici olacaktir. 1920 dolaymda Ni-
els Bohr, periyodik cizelge ile kuantum kurami arasindaki ili§kiyi geli§tirmeye ba§-
lami§ti. Bohr, ana baglantinin elektron dagiliminda oldugunu belirtmi§ti. Periyo-
•
dik cizelgenin aynt grubunda yeralan elementler, benzer elektron dagthmina sahip-
tir.
 9-12 Elektron Dagdimlari ye Periyodik cizelge 341

ciZELGE 9.2 Bazi Element Gruplarinin Elektron Dagilimi

Grup Element Elektron Dag'ilmu

Isl
•
• 1 H
Li
Na
[He]2s'
[Ne]3s'
K [Ar]4s'
Rb [1(1]5s 1
Cs [Xe]6s'
Fr [Rn]7s'
17 [He]2s22p5
Cl [Ne]3s23p5
Br [Ar]3d 104s24p5
[1(1]4d1°5s25p5
At [Xe]4f ia 5dio6s26ps
18 He 1s2
Ne [He]2s22p6
Ar [Ne]3s23p6
Kr
Xe
Rn
[Ar]3d1°4s24p6
[Kr]4d1°5s25p6
[Xe]4f 14 5dio6s26p6
•
•
cizelge 9.2 de, periyodik cizelgedeki tic grupta bulunan elementlerin elektron
dagthmlart gosterilmi§tir. Her bir grup icerisinde elektron dagilimindaki benzerlik
Kik olarak gorulmektedir. En ytiksek bas kuantum sayisma sahip kabuk (en di§
kabuk veya degerlik kabugu) n ile gosterilirse;
► Hidrojen, bir alkali metal ol- • Grup 1 deki atomlar (alkali metaller), en di§ kabugun s orbitalinde tek elekt-
mamasina karsin, elektron dagi- rona sahiptir, yani ns' yapisindadir.
limindan (Is') dolayi 1. grupta
• Grup 17 deki atomlar (halojenler), en di§ kabukta ns2np5 §eklinde yedi elekt-
gOsterilir.
rona sahiptirler.
• Grup 18 deki atomlar (asal gazlar), yalmzca iki elektronu bulunan helyum di-
§inda, en di§ kabukta ns2np6 §eklinde sekiz elektrona sahiptirler.
Ttim ayrintilar icin gecerli olmasa da, Sekil 9-35 teki periyodik cizelge, alt kabuk-
lann elektronlar tarafindan doldurulu§una gore, a§agidaki don ana bloka ayrilip •
aufbau i§lemi ile ili§kilendirilmi§tir.
• • s blok. En yiiksek bas kuantum sayisinin (n), s orbitalleri dolmaktadir. s blo-
kunda Grup 1 ye 2 elementleri yer ahr.
• p blok. En yiiksek bas kuantum sayisimn (n),p orbitalleri dolmaktadir. p blo-
kunda Grup 13, 14, 15, 16, 17 ye 18 elementleri yer ahr.
• d blok. n — 1 bas kabugunun (en di§ kabuktan bir onceki) d orbitalleri dol-
maktadir. d blokunda Grup 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 ye 12 elementleri yer aim
• f blok. n — 2 bas kabugununforbitalleri dolmaktadir. f blokunda lantanitler
ve aktinitler yer ahr.
cizelge 9.2 de dikkat cekici diger bir nokta, elektron dagilimmin; bir onceki peri-
yodun sonundaki asal gazm olu§turdugu gobek ye soz konusu elementin atom nu-
marasma e§it olacak sayida elektron ilavesi ile gosterili§idir. Bu gosterim §ekli esas •
• almarak, periyodik cizelge bloklara boltindtigtinde, elektron dagthmim kestirebil-
mek cok basitle§mi§ olacaktir. Ornegin, 5 inci periyotta bulunan stronsiyomun de-
gerlik kabugundaki elektron dagilirm 5s 2 dir. Stronsiyumun geriye kalan elektron-
 342 Boliim 9 Atomun Elektron Yaptsi

Bas grup elementleri

s bloku
1 18
• p bloku
13 14 15 16 17 He

Gecis elementleri
d bloku
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
21 22 23 24 25,11, 26 27 28 29 30
Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn
39 40 41 42 43 44 45 46 47 48
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd
55 56 57 72 73 74 7576 77 78 79 80
CO
Cs Ba
87 88
La
89
Hf
104
Ta
105 106
Re
107
Os
108
Ir
109
Pt
110
Au
111
Hgi
112
gig Act Rf Db Sg Bh H Mt

lc geci§ elementleri
f bloku
58 59 60 61 62 63 64411165 66 67 68 69 70 71
Ce Pr Nd Pm Sm Eu
VIP
Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu g
90 91 92 93 94 95 96,10197 98 99 100 101 102 103
Th Pa U Np Pu Am Cm
MrBk Cf Es Fm Md No Lr
-fr-

♦ El<11.. 9-35 Elektron dagilindan ye periyodik 4 zelge

Bu Sekli aufbau ilkesinin uygulanmasinda yol gosterici olarak kullanmak icin once bir ,

elementin cizelgedeki yen belirlenir. Sonra bu konuma ait listede verilen alt kabuklar
doldurulur. Ornegin germanyum (Z = 32) mavi renkli 4p dizisinin 14 iincti grubunda
bulunmaktadir. Dolu alt kabuklar 1s2 , 252 , 2p6, 3s2 , 3p6 , 4s2 ye 3cr Z = 3 de 4p alt
kabuguna ikinci elektron da girer. Boylece germanyumun elektron dagthmt
[Ar]3d 104s24p2 §eklinde olur.
Alt kabuklann burada verilen dolma sirasindan sapmalar, d bloku elementlerinden bir
kart ilef bloku elementlerinden bazilannda gortiliir.

Ian= dagthmt , bir onceki periyodun sonundaki asal gaz olan kriptonunki ile ay-
mchr. Buna gore stronsiyumun elektron
Sr: [Kr]5s2
13-18 gruplarmda yer alan p bloku elementlerinin degerlik elektronlari sayisi ise,
1 den 6 ya kadar degi§ir. Ornegin 3 cu periyod ye 13 cu grupta bulunan aluminyu-
mun degerlik kabugundaki elektron dagthmt 3s 23p 1 §eklindedir. Aluminyum ucun
cu periyotta yer aldigindan, n = 3 Amp, 10 elektron iceren neon gobegine, 3 elekt-
ron eklenerek, elektron dagthmt yazthr. Buna gore aluminyumun elektron dagthmt
Al: [Ne13s23p 1
Galyum dal 3. grupta olmakla birlikte, dordiincii periyotta yer ahr. Galyumun de-
gerlik kabugundaki elektron dagthmt 4s 24p 1 §eklindedir. Galyumun elektron dagi-
lnm yazilirken, ticiincii periyodun sonundaki asal gaz argonun elektron dagthmt-
na, dordiincii periyotta dolmakta olan alt kabuklar 4s, 3d ye 4p eklenir. 4p alt ka-
 9-12 Elektron Da§dtmlan ye Periyodik cizelge 343

bugu dolmaya baslamadan once 3d alt kabugu 10 elektron ile doldurulmahthr. Bu-
nun sonucu olarak galyumun elektron dagihmi
Ga: [Ar]3d104s24/31 •
seklinde yazihr.
• Talyum ise 13. grup ve 6. periyotta yer ahr. Talyumun degerlik kabugundaki
elektron dagihmi ise, 5. periyodun sonundaki asal gaz gobegine, 6. periyotta dol-
makta olan 6s, 4f, 5d ye 6p alt kabuklan eklenerek yazihr
[Xe]4f14 5e6s26p1
13. gruptaki tiim elementlerin degerlik kabugundaki elektron dagihmi ns2np'
seklindedir. Bir grupta degerlik kabugundaki elektron dagilimmin tekrarlanarak
gitmesi, periyodik cizelgenin aym grubunda yer aim elementlerin benzer kimya-
sal ozelliklere sahip ()imam= temelini olusturur.
Gegis elementleri d blokunda yer ahrlar ye bunlann elektron dagrhmlan da, ben-
zer tarzda yazihr. Bir gecis elementinin elektron dagrhmr, bir onceki periyodun so-
nundaki asal gazm elektron dagrhmma, gegis elementinin bulundugu periyotta dol-
makta olan alt kabuklar eklenerek yazihr. Onceki asal gazdan hemen sonra s alt ka-
bugu dolar. Gegis metallerinin cogu, degerlik kabugunun s alt kabugunda 2 elekt-
ron icerirken, birkacr tek elektron icerir. Ornegin, vanadyumun (Z = 23) 4s alt ka- •
bugunda 2 degerlik elektronu bulunur ye onceki asal gaz, argonun elektron dagih-
tni iic tane 3d elektronu bulunmandir (2 + 18 + 3 = 23).
V: [Ar]3d34s2
Krom (Z = 24) ise, daha Once belirtildigi gibi, 4s alt kabugunda tek bir elekt-
ron icerir. Gene gobek elektron dagihmi argodaki gibidir (1 + 18 + 5 = 24).
Sonuc olarak be§. 3d elektronu bulunmandir.
Cr: [Ar]3d54s1
Bahr da (Z = 29), horn gibi 4s alt kabugunda tek elektron icerir. Bu neden-
le argon gobegi esas alindigmda bakinn 3d alt kabugunda on elektron bulunur
(1 + 18 + 10 = 29).
Cu: [Ad3d104s1
Ilk d bloku alt kabuklanmn doldurulusundaki diizgiin gidisin iki istisnasi horn
ye bakirdir. Daha agar elementlerin (Ek D) elektron dagrinnlan incelendiginde, ko- •
layca acrklanamayacak baska ozel durumlar da gortilecektir. Ornegin, gadolinyumun
• elektron dagihmi [Xe] 4/6d 16s2 seklindedir. 9-10 dan 9-12 ye kadar Orneklerde,
burada anlatilan esaslar kullamlarak yazilmis birkac elektron dagihmi

ORNEK 9-10

Elektron Dagiltmt kin spdf Gosteriminin Kullantlmast.

(a) A§agiclaki elektron dagihmina sahip elementi belirleyiniz.
1 s22s22p63s23p5
(b) Arsenigin elektron dagihmuu yazlniz.
cozOm
(a) Bir elektron dagihmindaki turn elektronlar dikkate ahnmandir. Ust olarak
yazlll rakamlar toplandiginda (2 + 2 + 6 + 2 + 5) elementin atom nu-
• marasi olarak 17 bulunur. Atom numarasi 17 olan element ise klordur.
(b) Arsenik (Z = 33) 4. periyod ye 15. Grupta bulunur. Arsenigin degerlik
kabugundaki elektron dagthmi 4s 24p3 tier. Ucuncu periyodun sonundaki asal
gaz ise, Ar (Z = 18) dur ye dordiincii periyotta alt kabuklar 4s, 3d ye 4p
 344 Boltim 9 Atomun Elektron Yapisi

sirasina g6re dolar. Elektron dagilmunda 33 elektron bulunmasi gerektigi-

ne g6re, arsenigin elektron dagihmi
As: [Ar]3d104s24p3
AliVirma A: Elektron daglhnu 1s22s22p63s23 p63d2 4s2 §eklinde olan elementi bulu-
nuz.
Alqtirma B: tyodun elektron dagilimum spdf yontemi ile gosteriniz. tyodun 3d alt
•
kabugunda kac elektron vardir? lyot atomunda kac tane e§le§memi§ elektron vardir?

ORNEK 9-11

Elektron Dagiltmlaruun Gosterimi. (a) Ova= elektron daglhnum yazimz. (b) Kalaym
elektron dagihml icin orbital diyagrammi gosteriniz.
cozum
(a) 6. periyod ye 12. grupta bulunan civa, tictincil geci§ elementleri dizisinin so-
nundadir ve 5d alt kabugu doludur (5d10). Be§inci periyodun sonundaki asal
gaz, ksenondur. Ksenon ile civa arasmda lantanitler bulunur ye civanm 4f
orbitalleri de doludur (4f 14 ). Biitun bu bilgiler birlikte degerlendirildiginde,
• civanm elektron daglhnu
[Xe]4f145d1°6s2 •
(b) Kalay, 5. periyod ve 14. grupta bulunur. Kalaym degerlik kabugunda elekt-
ron dagihrm 5s25p2 §eklindedir. Dordfincii periyodun sonundaki asal gaz,
kriptondur (Z = 36). Bu periyotta dolmaya devam eden alt kabuklar 5s, 4d
ve 5p dir. 5p di§mdaki dim orbitaller doludur. 5p orbitallerinden ikisinde pa-
ralel spinli birer elektron bulunmaktadir ve diger 5p orbitali bo§tur.

Sn: [Kr] t
4d 5s 5p
AlOrma A: Demirin elektron dagilinum orbital diyagrami ile gosteriniz.
All*tirma B: Bizmutun elektron dagilinum orbital diyagrami ile g6steriniz.

•
ORNEK 9-12

Elektron Da§thmt ile Periyodik cizelgenin Ilickisi. (a) Brom atomundaki degerlik elekt-
•
ronlarmin, (b) tell& atomundaki 5p elektronlannin, (c) indiyum atomundaki e§le§memi§
elektronlarm, (d) &nil§ atomundaki 3d ve 4d elektronlanmn sayilanni belirleyiniz.
cozum
Once her iki elementin atom numarasi ye periyodik cizelgedeki yen saptanir. Sonra ci-
zelgedeki yerin anlanu degerlendirilir.
(a) Brom (Z = 35) 17. gruptadir. Bu gruptaki turn atomlarda yedi degerlik
veya di kabuk elektronu vardir.
(b) Tellur (Z = 52) 5. periyod ve 16. gruptadir. 6 tane di kabuk elektronu
vardir ye bunlann ikisi s diger dordii p elektronudur. Telltirtin degerlik ka-
bugundaki elektron dagilmn 5s22p4 §eklindedir. Telltir atomu dort tane 5p
• elektronuna sahiptir.
(c) indiyum (Z = 49) 5. periyod ve 13. gruptadir. indiyumun is kabugunda- •
ki elektron dagilmu [Kr]4d 1° §eklindedir. lc kabuktaki turn bu elektronlar e§-
1e§mi§tir. Degerlik kabugundaki elektron dagihmi ise 5s 25p' dir. 5s elekt-
 Biltiinleyici Ornek 345

ronlan da e§le§mi§tir. 5p elektronu ise e§le§memi§tir ve indiyum atomun-

da bir e§le§memi§ elektron bulunur.
(d) Ag (Z = 47) 5. periyod ve 11. gruptadir. 4. periyodun sonundaki anal gaz
kriptondur ye 4d alt kabugu doludur (4d 1° ). 5s orbitalinde bir elektron var- •
dir. Buna gore gtimii§iin elektron daglhmi
• Ag: [Kr]4d 105s1
§eklindedir ve giimti§ atomunda on tane 4d elektronu vardir.
Ahltirma A: Kalay atomundaki (a) dolu ye kismen dolu kabuk, (b) 3p elektronla-
n, (c) 5d elektronlan ye (d) e§le§memi§ elektronlann sayisim belirleyiniz.
All§tirma B: (a) Itriyum atomundaki 3d elektronu, (b) germanyum atomundaki 4p
elektronu ye (c) alfin atomundaki e§le§meini§ elektron sayismi belirleyiniz.

Ozet
Atomun yapismi ogrenmek igin, elektromanyetik ttmayt anla-
mi§ olmak cok onemlidir. Beyaz i§igm dagihmi, kesiksiz bir
spektrum (gokku§agi) olu§turur. Uyanlmi§ gaz atomlardan kay-
•
naklanan i§igm dagihrm sonucu, renidi cizgiler grubundan olu-
§an bir gizgi spektrumu, Balmer denidemi ile tamamlanabilen,
hidrojen atomunun spektrumudur.
Atom ye molekiil diizeyindeki olaylan acliclamak icin, ener-
jinin gok kiiciik paketgikler §eklinde (kuant) dusunulmesi gere-
kir. Einstein, fotoelektrik olayi aciklamak icin kuantum kurami-
ni kullannu§, Bohr ise bu kurami, hidrojen spektrumunu acik-
lamak iizere tasarladigi atom modeline uygulanu§tir.
Dalga mekanigi, Bohr tarafmdan kullamlan kuantum meka-
niginin gok daha ozglin bir §eklidir. Dalga mekaniginin ortaya
gikmasim saglayan iki temel dii§iince; De Broglie' nin dalga -
tanecik ikiligi (maddesel dalgalar) kavrami ye Heisenberg' in
belirsizlik ilkesidir. Schrodinger, hidrojen igin yeni bir atom
modeli tasarlarken bu iki gorusu kullannu§tu ..
•
Biitilnleyici Ornek
Mikrodalga finnm mutfaklarda kullanum dilnya capinda gide-
rek yaygmla§maktadir. Bu finnlar kimya laboratuvarlarmda,
ozellikle analiz edilecek orneklerin kurutulmasmda kullaml-
maktadir. Bir mikrodalga finm 12,2 cm dalgaboyunda i§ima
yapmaktadir.
Hidrojen atomunda 122 cm dalgaboyunda tam uretebilecek
bir elektron geci§i var midir?
1. Mikrodalga ipnuun bir fotonuna ait enerjiyi hesaplaytmz.
Mikrodalgalar, elektromanyetik i§imanm bir §eklidir ve
ile, yani 2,998 X 108 m s-1 lik bir hula hareket ederler. Dalga-
boyu metre cinsine donii§tiirtildiikten sonra, v = c/A denklemi
• kullamlarak frekans hesaplamr.
2,998 X 108 m s-1
v= = 2,46 X 109 Hz
12,2 cm X 1 m/100 cm
Schrodinger atomunun temelini, elektronun bir dalga denlde-
mi ile tanunlanan maddesel dalga olarak kabul edilmesi olu§tu-
•
rur. Bu denidemin cortimleri, dalga fonksiyonlan olarak adlan-
dinhrlar ye (if ile simgelenir. Dalga fonksiyonlan, kuantum sayi-
lan denilen degi§kenleri igeren matematiksel ifadelerdir. Bu ku-
antum sayilannm belirlenmesi ile elde edilen dalga fonksiyonla-
nna orbital denir. Orbitaller, atomlarda elektronlann bulunma
olasthgt yiiksek olan tic boyutlu bolgelerin tanimlanmasmda kul-
lamlabilirler. Ozel orbital hirleri s, p, d vef dir. Orbitalleri birbi-
rinden ayird eden anahtar degi§kenler, tic thr kuantum sayisi n,
e ye me dir. Herhangi bir atomdaki bir elektronu tanunlamada
gerekli olan dordiincil degi§ken spin kuantum sayisi ins tir.
Hidrojen atomunun dalga mekaniksel modeli, gok elektron-
lu atomlara uygulanmak iizere geli§tirilebilir ye tic kuraldan olu-
§an bir yontemle, elektronlar kabuk ye alt kabuklardaki orbital-
lere yerle§tirilebilirler. Elektronlann orbitallere yerle§tirilmesi
(elektron Kesim 9-11 de anlatilan ye aufbau i§lemi
olarak bilinen yontemle yapihr. Son olarak da elektron
ile periyodik gizelge arasmdaki ili§lci ara§linlim§ttr. •
2. Mikrodalga tvninda foton bapna enerjiyi hesaplaytntz. Bu
enerji Planck e§itligi kullarularak hesaplamr.
E = hv = 6,626 X 10-84 J s X 2,46 X 109 s-1 = 1,63 X 10-24 J
3. Hidrojen atomunda foton bapna enerjisi 1,63 X 10-24J olan
elektron gec4leri bulunup bulunmayacagznt saptayintz.
9-14 teki Bohr hidrojen atomunun enerji diyagramim goz onli-
ne alma Alt seviyelerdeki enerji duzeyleri arasmdaki farklar
110-19-10-20 J boyutundadir. Bu deger, ikinci §ikta yeralan
1,63 X 10-24 J degerindeki foton enerjisinden 10 4 -10 5 kat da-
ha btiyiiktOr. Fakat orbital ba§ kuantum sayilan arttikga enerji
azahr Yani n sonsuza yaklaprken enerji farki sifira yaldapr. •
Bu nedenle yfiksek kuantum sayilanna sahip orbitaller arasm-
da, mikrodalga i§imaya e§deger enerjiye sahip geci§ler olabilir
(balciniz Ali§lirma 101).
 11 Etiket okuma cihazlannda kullanilan helyum-neon
lazeri.
Ozel Konu Helyum—Neon Lazerleri
•
Laser cihazlan, siipermarkederde ambalajlann Uzerindeki kont-
• rol cizgilerini okumaktan, fabrikalardaki montaj hatlannda ka-
lite kontroliine kadar hemen her alanda kullanilmaktadir. La-
serler, kompakt disk calarlarda, laboratuvar cihazlannda ve
ameliyat aleti olarak kullanilmaktadir. Laser kelimesi, Ingiliz-
ce "light amplification by stimulated emission of radiation"
tiimcesindeki temel sozciiklerin ilk harflerinin birle§tirilmesi
ile olu§turulmu§tur.
Bir neon lambasim goz online alahm. Bir elektrik bo§alimi
ile olu§an yilksek enerjili elektronlar, neon atomlanna carpar ve
bazi neon elektronlanni uyararak daha yiiksek enerji diizeyle-
rine cdcanr. Neon atomundaki bu uyanlmi§ elektronlar, tekrar
dii§iik enerjili orbitale d6nerken bir isilc fotonu yaymlamr. Ne-
on atomunun uyanlmi§ halde kalma suresini yalda§ik olarak
bilebilmemize kar§m, ne tam olarak atomun ne zaman foton
yayinlayacagim, ne de yaridanan fotonun hangi y6nde hare-
ket edecegini bilebiliriz. Neon lambasmda isilc yaymlanmasi
kendiliginden ya da rasgele bir olaydir. Kendiliginden
§ekil 9-36a da gosterilmi§tir.
Bir helyum – neon laseri de, neon lambast gibi lcurmzi isilc
• (633 nm) yaymlar, ancak ikisi arasmdaki benzerlik bundan iba-
rettir. He–Ne laserinin cali§ma ilkesi su §ekilde ozetlenebilir:
Eger 633 nm dalgaboyuna sahip bir foton, atomun kendiligin-
den bir foton yayinlamasindan once, uyanlmi§ bir neon atomu
ile etkile§irse, atom, fotonu tam etkile§im amnda yaymlamaya
tahrik edilecektir. Buna ek olarak, yaymlanan bu ikinci foton,
ilk fotonla uyum icinde veya ayna fazda olacaktir. Yani her iki
dalganin canak ye tepeleri tam olarak uyum icinde olacaktir.
Tahrik edilmif isik yayinlanmasi 9-36b de gosterihni§tir.
Anahtar Terimler
acisal dalga fonksiyonu, Y (9-6) dalga (9-1)
• alt kabuk (alt diizey) (9-7) dalga fonksiyonu, il, (9-6)
atom (cizgi) spektrumlan (9-2) dalgaboyu, A (9-7)
aufbau i§lemi (9-11) degerlik elektronlan (9-11)
d bloku (9-12) duran dalga (9-6)
346
Bir He–Ne laseri, icerisinde yalda§ik lmmHg basin- •
ca sahip helyum ve neon kan§imi bulunan bir borudan
ibarettir. Bu borunun bir ucunda tam yansitici bir ayna,
diger ucunda ise i§igm yalda§ik % 1 inin gecmesine izin
veren bir ayna bulunur. Uyarilmi§ helyum atomu iiret-
mek icin elektrik bo§alimi kullamhr. Uyanlmi§ heyum
atomlan, uyanlma enerjilerini carpi§ma amnda neon
atomlanna verirler. Neon atomlan yarn kararli hale ge-
ceder. Bu hal de, bir uyanlmi§ hal olmakla birlikte, fo-
ton yaymlanmasimn gercekle§mesinden once goreli ola-
rak daha uzun sure kararli kalan bir haldir. Laserin ca-
h§masi sirasinda neon atomlannm cok buyiik bir bolii-
mii yan kararh hale gecirilmelidir.
Ilk fotonun kendiliginden yayndaninasuun ardmdan,
diger uyanlim§ atomlar aym frekanstaki fotonlan yaymlarlar ye
bunlar uyanlim§ fotonla tam uyum icindedirler. Bu olay yan-
yana dizilmi§ domino ta§lanndan birincisine vunna sonucu go-
riilen harekete benzer ve laser i§iginin ba§langicidir. 9-37
de goriildiigii gibi, isilc aynalar arasmda ileri geri gidip geldik- •
ce §iddeti katlanarak artar. Kismi yansitmaya sahip aynadan
gecebilecek miktardaki laser i§mlan di§an cikar. Isilc fotonla-
n ayni fazda ve aym yonde hareket ettiginden, laser i§inlan
normal olarak kendiliginden yaymlanan i§dctan cok daha biiyiik
§iddete sahiptir.
A§agida uyanlmi§ helyum atomlanmn (1), yan kararh hal-
deki neon atomlanmn (2) ye laser i§igimn olu§umunu (3) sim-
geleyen geci§leri gosterihni§tir. Laser i§igimn yaymlanmasm-
dan sonra, neon atomlan iki ilave geci§le temel hale doner (4).
Temel haldeki neon atomlan yeniden, uyanlmi§ helyum atom-
lan ile carmaralc, yan kararh hale gecerler. (* ye u simgeleri
elektronik olarak uyanlmi§ halleri gosterirler):
(1) He He *
152 1.02s 1
(2) He* + Ne -4 He + Ne* (yan kararh) •
[He]2s22p6 [He]2s22p55s1
(3) Ne* —> Ne# by
[He]2s22p53p1 (633 nm)
(4) Ne# —> --> Ne (2. basamaga donfis)
elektromanyetik iima (9-1)
elektron dagilmu (9-11)
elektron spini (9-9) •
enerji dtizeyi diyagranu (9-4)
e§enerjili orbitaller (9-7)
 40/-NW a
cNZN.7N./ b

•
d

(a)Kendiliginden i1ik yayma

El(11. 9-36
Ne atomlannui kendili§inden ye uyanlarak isik yaymasi
(a) a, b, c ye d dalgalan apt frekans ye ayna dalgaboyunda, fakat farkh yon-
lerde yayihrlar. a ye b dalgalan aym fazda degildir. Bu dalgalardan birisinin
tepesi digerinin canagi ile karst karsiya gelebilir. Bu durumda iki dalga birbi-
nZN.Z-N./ 3 rini sonditriir ye enerji tasimmt olmaz. (b) Foton (1) yan kararli enerji halin-
/-\.. /"N./ 4 deki bir neon atomu ile etkilesir ye neon atomunu foton yayinlamaya (2) zor-
lar. Yaymlanan bu foton (2) diger bir neon atomunu foton yayinlamaya (3)
n./NY 5 tahrik eder ye bu zincir bu sekilde stirtip gider. Dalgalar, ozdes ya da aym faz-
(b)Uyanlarak i1ik yayma dachr. Dalgalann tepeleri ye canaklan tam olarak uyum icerisindedir.

•
•

Lazer isms

\ Tam Kismen
yansitici yansitici
ayna ayna
♦ 5EKIL 9 37 He Ne lazerlerinin calisma ilkesi
- -
•
• Sekilde hayali bir laser tiipit goriilmektedir. Farkh zamanlarda tiiptin aym bolgesindeki
durumu gosterebilmek icin, tiip (Ice boltinmitstiir. Sol tistte, 633 nm lik bir foton (—*)
uyanlmis neon atomlanndan istk yayinlamasim tahrik eder. Boylece iki foton ortaya ci-
kar ye bunlardan biri baska bir neon atomunu harekete gecirerek foton saps= (Ice cika-
nr. Bu fotonlar seklin ortasinda gOsterildigi gibi, sagdaki ayna tarafindan yansitthr ye tit-
pit zit yonde katetmeye baslar. Foton say's' iicten bese yiikselir. Altta ise bes foton yedi-
ye yiikselir ye bu boyle surup gider. Ttim foton birikiminin Icticiik bir kismi laser ism
seklinde ttipit terk eder.

etkin cekirdek yiikii, Zet (9-10) lunmm (9-1) radyal dalga fonksiyonu, R (9-6)
f bloku (9-12) kuantum (9-3) s bloku (9-12)
fotoelektrik Way) (9-13) kuantum sayllart (9 4) - sifir noktasi enerjisi (9-6)
foton (9-3) orbital (9-6) spdf giisterimi (9-1)
frekans, v (9-1) orbital diyagrami (9-11) temel hal (9-4)
• Heisenberg belirsizlik ilkesi (9-5) p bloku (9-12) uyarthm§ hal (9-4)
hertz, Hz (9-1) Pauli di§lama ilkesi (9-11)
Hund kurah (9-10) Planck sabiti, h (9-3)
347
 348 Boliim 9 Atomun Elektron Yapisi
Tarama Sorulari
• 1. A§agidaki terim ve simgeleri kendi staciilderinizle tamm-
lama: (a) A; (b) v; (c) h; (d) (e) bas kuantum saylsl, n.
2. A§agidaki kavram ye olaylann herbirini kisaca tanunlayi-
mz (a) atom (cizgi) spektrumu (b) fotoelektrik olayl;
(c) maddesel dalga; (d) Heisenberg belirsizlik ilkesi;
(f) Pauli di§lama ilkesi.
3. A§agidaki terim ciftleri arasmdald onemli farklan agikla-
yimz; (a) frekans ye dalgaboyu; (b) morotesi ve kailotesi
i§ik; (c) kesikli ye surekli spektrum; (d) hareketli (yiirii-
yen) ye duran dalgalar; (e) kuantum sayisi ye orbital;
(f) spdf gosterimi ye orbiTai diyagrami; (g) s bloku ye p
bloku; (h) bas grup ve gegi§ elementi.
4. A§agidalci dalgaboylanm karplannda yazill birimler cinsin-
den hesaplayimz.
(a) 1625 A = nm
(b) 3880 A = p.m
(c) 7,27 X 10-3 m = nm
• (d) 546 nm = m
(e) 1,12 cm = nm
(f) 2,6 X 104 A = cm
5. A§agidald frekanslara sahip i§imalann dalgaboylanm met-
re cinsinden hesaplayina ye herbir i§imanm, elektroman-
yetik spekturumun hangi bolgesinde bulundugunu soyleyi-
niz. (a) 6,8 X 1012 s-1 ; (b) 9,8 X 10 15 s-1 ;
(c) 2,54 X 102 Hz; (d) 1,07 X 108 Hz.
6. A§agidald elektromanyetik dalganm dalgaboyunu hesap-
layimz.
1,17 nm
• 7. Altmci soruda yer alan elektromanyetik dalgamn; (a) fre-
kansmin kac Hz, (b) enerjisinin kac J/foton oldugunu he-
saplayimz.
8. Vakumda hareket eden bir elektromanyetik i§imamn a§a-
gidaki ozelliklerinden hangisinin frekans ile dogru oranti-
11, hangisinin frekanstan bagtmsiz oldugunu soyleyiniz: (a)
luz; (b) dalgaboyu; (c) mol ba§ma enerji.
9. A§agidalci degerleri Balmer denklemi (9.2) ile hesaplayma:
(a) n= 5 e kar§ilik gelen i§imanm frekansim s -1 cinsin-
den
(b) n = 7 olan Balmer serisindeki cizgilerin dalgaboyla-
nm nm cinsinden
(c) Balmer serisinde 380 nm deki gizgiye kar§ilik gelen n
degerini.
10. Hidrojenin kizilotesi spektrumundaki gizgileri onceden be-
• lirleyebilmek igin Balmer denkleminde (9.2) nasal bir de-
gi§iklik yapilmasi gerekir? [Ipucu: (9.2) ye (9.6) denldem-
lerini karpla§tinnal
11. A§agidalci degerleri Planck denklemi (9.3) ile hesaplayirnz:
(a) frekansi 8,62 X 1015 s-1 olan i§imamn enerjisini J/fo-
ton cinsinden •
(b) frekansi 1,53 X 10 14 s-1 olan i§imamn enerjisini
kJ/mol cinsinden
12. Planck denklemini kullanarak (9.3) a§agidaldleri hesapla-
yimz:
(a) enerjisi 4,18 X 10-21 J/foton olan i§imanin frekansi-
m Hz cinsinden
(b) enerjisi 215 kJ/mol olan i§imanin dalgaboyunu nm
cinsinden.
13. Bohr hidrojen atomunda bir elektronun n = 5 ten n = 3
e gegi§i igin AE ne olur? Olu§an spektral cizginin frekan-
si nedir?
14. Aym hizda hareket eden a§agidald maddesel dalgalardan
hangisinin en uzun dalgaboyuna sahip oldugunu bularak
nedenini (a) elektron; (b) proton; (c) notron;
(d) a tanecigi (He2+).
15. A§agidaki serilerde soru i§areti ile gosterilmi§ olan kuan-
tum sayilannuf alabilecegi degerleri bulunuz: (a) n = 3, •
= 1, me = ?; (b) n = 4, f = ?, = —1; (c) n -= ?,
= 1, me = +1.
16. A§agida verilen orbitaller icin uygun olan n ve e degerle-
rini yazina; (a) 4s; (b) 3p; (c) 5f ; (d) 3d.
17. A§agida kuantum sayilanndan olu§an dizilerden hangileri-
nin bulunma olasillgl yoktur? Nedenini agiklayimz.
(a) n = 3, f = 2, me = —1
(b) n = 2, f = 3, me = —1
(c) n = 3, f = 0, me = +1
(d) n = 6, f = 2, me = —1
(e) n = 4, f = 4, me = +4
(t) n = 4, f = 3, me = —1
18. A§agidalci alt kabuklarda kac orbital bulunabilir, nicin?
(a) 2s; (b) 3f ; (c) 4p; (d) 5d; (e) 5f ; (f) 6p.
19. spdf gosterimini kullanarak, (a) brom; (b) kiikiirt; (c) anti-
mon; (d) silisyum atomlannin tam elektron daglhmlanm
yazimz [Ne] veya [Ar] gibi asal gaz g6begi simgelerini
kullanmayina.
•
20. (a) magnezyum; (b) talyum; (c) tellur; (d) aluminyum
atomlanndaki e§le§memi§ elektron sayisim bulunuz.
21. On kapagm igindaki periyodik gizelgeye bakarak (a) bir bas
grup metali; (b) bir bas grup ametali; (c) bir asal gaz; (d) bir
d bloku elementi ve (e) bir is gegi§ elementi belirleyiniz.
22. Periyodik gizelgeyi kullanarak, (a) N; (b) Cd; (c) Sb;
(d) Au atomunun elektron dagilumm yazip sonuglannai
Ek D de verilen elektron dagihmlan ile karpla§tinmz.
23. Sekil 9-35 i kullanarak (a) potasyumdaki 4s; (b) iyoddaki
5p; (c) cinkodaki 3d; (d) kiilciirtteld 2p; (e) kur§undaki 4f;
(f)nikeldeki 3d elektronlanmn sayisim belirleyiniz.
24. A§agidalci diyagramlar elementlerin elektron dagihmlanna
ait bilgileri ozetlemede yardimci olur. Bu diyagramlarda
bazi yerler soru i§areti (?) ile, bazi yerler dikey cizgi ile
•
i§aretlenmi§tir. Her bir soru i§aretinin yerine, bulunmasi
 Alistirmalar 349

gereken element veya asal gazin simgesini yazimz. Her bir I I I

dikey cizginin ucuna a§agidald terimlerden uygun olam ya- 1s22s 2 2p63s2 3p 6"3a 54S2
ziniz. Her terim bir kez kullamlabilir ye ayrica hic kullaml-
mayacak fazladan terim de vardir. I •
(a) e§lenmemi§ elektron (b) dolu alt kabuk t
(c) degerlik kabugu (d) degerlik elektronu
(e) f alt kabugu (f) bas kabuk 4d
(g) yan dolu alt kabuk (h) d orbitali t1 t tl t t
(i) p alt kabugu (j) d alt kabugu
(k) elektron cifti (1) s alt kabugu
5f
4. (?): [?] t1

Ah§tirmalar
Elektromanyetik Irma

25. Magnezyum spekturumu 266,8 nm dalgaboyunda bir ciz-

giye sahiptir. A§agidald durumlardan hangisi veya hangi-
• leri bu i§ima icin gecerlidir, nicin?
(a) Bu i§ima, 402 nm dalgaboyundaki ipmadan daha yiik-
sek bir frekansa sahiptir.
(b) Bu i§ima gozle goriilebilir.
(c) Bu i§imamn vakumdaki hizi, 652 am dalgaboyundaki
'cumin i§igm hizindan daha bilyiiktiir.
(d) Bu i§imanm dalgaboyu dalgaboyundan
daha uzundur.
26. Seryum spektrumunda en §iddetli cizgi 418,7 nm dedir.
(a) Bu cizgiyi olu§turan i§imanm dalgaboyunu bulunuz.
(b) Bu cizgi elektromanyetik spektrumun hangi lusminda
bulunur?
(c) Bu i§ima gozle goriilebilir mi? Eger gortiliirse ne renk-
tedir? Eger gorillmerse bu cizgi gal-tin& iplctan daha yiik-
sek enerjili midir, daha kiiciik enerjili midir?
27. Ayrinnh hesaplamaya girmeden, gagidaki dalgaboylann-
daki i§ildardan hangisinin en yiiksek frekansa sahip oldu-
•
gunu belirleyiniz: (a) 5,9 X 10-4 CM; (b) 1,13 mm; (c) 860
A; (d) 6,92 p.m.
28. Aynnult hesaplamaya girmeden, a§agidaki elektromanye-
tik i§ima kaynaklanni artan frekansa gore siralayimz:
(a) kirmizi trafik lslgl, (b) 91,9 MHz radyo vericisi,
(c) 3,0 X 1014 s-1 frekansa sahip i ik, (d) 485 A dalgabo-
yuna sahip i§ik.
29. Diinyadan 93 milyon mil uzaldiktaki giine§ten, i lk dun-
yaya ne kadar zamanda eri§ir?
30. Astronomide uzaldiklar cstk ytli ile olciilur. 1§ik yih iv&
bir yilda aldlgl yol olduguna g6re, bir isik ylh kac kilomet-
redir?

Atom Spektrumlari
• 31. En uzun dalga boylu bile§eninden ba§layarak, hidrojen
spektrumunun Balmer serisindeki ilk d6rt cizgisinin dal-
gaboylanni nanometre cinsinden hesaplayimz.
32. Hidrojen spektrumunun 1880 nm de gozlenen cizgisi Bal-
mer serisinde midir?
33. Balmer serisinde 389 nm deki cizgiye kar§ilik gelen, (92)
e1itligindeki n degeri nedir?
Kuantum Kurami
•
34. Hidrojen spektrumunu Lyman serisi;
n12 ) (burada n = 2, 3, ... )
v = 3,2881 X 1015s-1 ( 12 — —
denidemi ile gosterilebilir. Bu denklemde n = 2, 3, ... ol-
duguna Ore;
(a) Bu seride en biiyiik ye en kiicijk dalgaboylanna sahip
cizgilerin dalgaboylanni nm cinsinden hesaplayimz.
(b) 95,0 nm deki spektrum cizgisine kar§ilik gelen n dege-
rini bulunuz.
(c) 108,5 TIM de spektrum cizgisi var rmdir?Aciklaymiz.

• 35. 474 nm dalgaboyuna sahip bir i§imanm (a) bir fotonunun; 36. Enerji icerigi 1799 kJ/mol olan bir i§igm dalgaboyu kac
•
(b) bir mol fotonunun enerjisi kac juldiir? nm dir? Bu elektromanyetik spektrumun hangi bolge-
sinde bulunur?
 350 Main 9 Atomun Elektron Yaps'
37. Ayr-Inuit hesaplama yapmaksatn, a§agidalci elektroman-
yetik ipmalardan foton ba§ma enerjisi en biiyiik ye en kii-
ciik olanlan belirleyiniz: (a) 662 nm; (b) 2,1 X 10-5 cm;
• (c) 3,58 Rm; (d) 4,1 X 10-6 m.
38. Ayrinult hesaplama yapmakstztn, a§agidaki elektroman-
yetik i§ima tiirlerini bir mol foton ba§ma artan enerjilerine
gore sunlaynnz (a) v = 3,0 X 1015 s-1 olan r§una (b) kizil
otesi isitma lambast; (c) A = 7000 A olan i§rma; (d) di§-
cilikte kullamlan X-i§mlan.
Fotoelektrik Olayi
41. Fotoelektrik olayi meydana getirebilecek en dii§iik frekan.-
sa sahip 1§igul frekansma efik frekans denir.
(a) Indiyum icin e§ik frekans 9,96 X 10 140 olduguna
gore, bu i§imadalci bir fotonun enerjisi kag jul diir?
(b) Indiyum, mortitesi i ik altinda fotoelektrik olayi gos-
• terir mi? Kailtitesi
mi? Agiklaymiz.
altinda fotoelektrik olayi gosterir
Bohr Atomu
43. Bohr atom tammindan yararlanarak, (a) hidrojen atomu
icin altinci Bohr yoriingesinin yancapim;(b) bu yoningede
bulunan elektronun jul cinsinden enerjisini bulunuz.
44. Birinci Bohr yoningesinde bulunan elektron uyanlarak
iigiincii Bohr yortingesine gectiginde; (a) gelcirdege olan
uzaidigmdalci; (b) enerjisindeki hesaplaymiz.
45. Hidrojen atomunda n = 7 diizeyinde bulunan bir elektron
n = 4 duzeyine indigi zaman yaymlanan i§igin; (a) fre-
kansi kag s-1 ; (b) dalgaboyu kag nm olur? (c) Bu r§ik elekt-
romanyetik spektrumun hangi bolgesinde bulunur?
46. Ayrunth hesaplamaya girmeden, a§agidald elektron gegi§- 49. Hidrojen atomunda n = 7 den ba§layan hangi elektron ge-
• lerinden hangisinde hidrojen atomu tarafmdan en yilicsek
enerji sogurulmasz gerektirdigini belirleyiniz. (a) n = 1 50. Hidrojen atomunda n = 5 ten ba§layan hangi elektron ge-
den n = 2 ye; (b) n = 2 den n = 4 e; (c) n = 3 den
n = 9 a; (d) n = 10 dan n = 1 e.
47. Bohr hidrojen atomu icin;
(a) n = 4 yoriingesinin yancapinu
Dalga Tanecik ikiligi
-
51. Aym dalgaboyunda (ornegin lnm) maddesel dalga olu§tu-
rabilmek icin, proton ve elektronlardan hangisi daha bii-
yilk hiza sahip olmalidir? Kendi yaida§mumzia agriclayi-
mz.
• 52. 1 p.m lik de Broglie dalgaboyuna sahip olabilmesi icin, bir
elektronun hint kag m/s olmalidir?
53. 145 gramlik bir top 168 km/saat hrzla hareket ettiginde,
buna e§lik eden dalganin de Broglie dalgaboyunu nm cin-
39. Foton ba§ma enerjisi, 988 nm dalgaboyundaki r§rmanin
enerjisinin 100 kati olan isima, elektromanyetik spektro-
mun hangi bolgesinde bulunur?
40. Yiiksek basmch sodyum buharh lambalar caddelerin ay-
dmlatilmasmda kullamhrlar. Sodyum spektrumunda en par-
lak iki gizgi 589,00 ve 589,59 nm de bulunur. Bu iki ciz- •
giye kar§ilik gelen i§imalann foton ba§ma enerjileri ara-
smdaki farki bulunuz.
42. Sir James Jeans, fotoelektrik olayi §u §ekilde taninilar. "0
yalnizca bir ta§la lid ku§un vurulmasina engel olmaz, aym
zamanda iki to 1a bir icu§un vurulmasini da tinier." Bu ben-
zetmeyi, 307 nci sayfanm kenar notunu dikkate alarak, yo-
rumlaymiz.
•
(b) 4,00 A yancapinda bir yortinge bulunup bulunmadi-
gini,
(c) n = 8 e kar§ilik olan enerji diizeyini;
(d) 25,00 X 10-18 J degerinde bir enerji diizeyi bulunup
bulunmadigun belirleyiniz.
48. Ayruzult hesaplamaya girmeden, hidrojen atomunda a§agi-
daki elektron gegi§lerinden hangisinde en uzun dalgaboy-
lu isik yayinlandigim bulunuz; (a) n = 4 ten n = 3 e;
(b) n = 1 den n = 2 ye; (c) n = 1 den n = 6 ya;
(d) n = 3 den n = 2 ye.
ci§i 2170 nm dalgaboyunda luzilotesi r§ilc iiretir?
gi§i 3740 nm dalgaboyunda iiretir? •
sinden hesaplayimz. Bu dalgaboyunu gelcirdek veya atom
boyutlan ile karpla§tinmz.
54. 1000 kg agirliginda bir otomobil 25 m/s hula hareket edi-
yorsa, buna e§lik eden dalgarun dalgaboyu kac nm dir? Bu-
rada otomobil bir maddesel dalga olarak kabul edilecektir.
Bu dalgaboyunun deneysel olarak olciilebilirligini yorum- •
layimz.

Heisenberg Belirsizlik likesi
55. Hidrojen atomunun Bohr modelinin Heisenberg belirsiz-
lik ilkesi ile celi§en yonlerini aciklaymiz.
• 56. Einstein, kuantum kuraminin ortaya cikmasinda on yar-
dimlan yapan ki§i olmakla birlikte, hicbir zaman Heisen-
berg belirsizlik ilkesini kabul edemedi ye "Tann evrenle
zar atmaz" dedi. Eistein'n bu deyi§le ne demek istedigini
yorumlaymiz. Einstein'n bu soylemine yanit olarak Niels
Bohr'un "Albert, Tannnin ne yaptigini anlatmaktan vaz-
gec" dedigi soylenir. Sizce Bohr bu deyi§le ne kastetmek-
tedir?
57. Bir proton i§ik hizmm onda birine kadar hizlandinhr ve bu
hiz %1 duyarlilikla Bu protonun konumunda-
ki belirsizlik nedir?
Dalga Mekanigi
61. 42 cm uzunlugunda bir ipteki duran dalgada, ipin uclann-
daki dahil toplam alts diigiim noktasi bulunmaktadir. Bu
duran dalganin dalgaboyu kac cm dir?
•
62. Uclanndaki dahil dOrt dtigiim noktasi bulunan bir ipteki
duran dalganin dalgaboyu A = 17 cm olduguna gore ipin
boyu ne kadardir?
63. Gerilmi§ bir gitar telinde, en uzun dalgaboylu duran dal-
gamn frekansma temel frekans denir. Uclanndaki di§inda,
tek bir dugum iceren duran dalga ise birinci harmonik
alir. Daha sonraki tonlar da diigiim sayisi ile, ikinci,
iictincii vb. anthr. 24 inc uzunlugunda bir gitar telinde ikin-
ci harmonigin dalgaboyu nedir?
Kuantum Sayilan ye Elektron Orbitalleri
67. Dogru yaniti seciniz ye nedenini aciklayiniz. n = 3 ve
1 (d) Elektron icin ms = +
me = 0 olan bir elektron icin (a) ms = 2;
(b) f = 1; (c) f = 0,1 veya 2; (d) C = 2.
68. Soru i§areti ile gosterilmi§ kuantum sayilan icin uygun hi-
• rer deger yaziniz
1 1
(a) n = 3, f = ?, me = 2, ins = +i
1
(b) n = ?, = 2, me = —1, ms = — 2
(c) n = 4, f = 2, me = 0, m, ?
(d) n = ?, = 0, me = ?, m, =?
69. A§agidalci kuantum sayilanndan olu§an diziler hangi orbi-
tali (yani, 3s, 4p, ) gosterir?
(a) n = 5,f = 1, me = 0
(b) n = 4, f = 2, me = —2
(c) n = 2, f 0, me = 0
70. n = 4 ve me = —2 degerine sahip bir elektron icin, a§a-
• gidaki durumlardan hangisi (veya hangileri) dogrudur?
Aciklayiniz.
(a) Elektron dOrdiincti bas kabuktadir.
(b) Elektron d orbitalinde bulunabilir.
(c) Elektron p orbitalinde bulunabilir.
Al4nrmalar 351
58. Otomobil gibi buyuk cisimlere uygulandiginda, belirsizlik
ilkesinin bir anlarm olmadigini gosteriniz. m degerinin tam •
olarak bilindigini var sayip, hiz veya konuma makul bir
deger vererek, digerini bulunuz.
59. E§lik eden dalgaboyu, hidrojen atomunun birinci Bohr yo-
ningesinin yancapina e§it olan elektronlann hizi ne olma-
lidir?
60. E§lik eden dalga boyu, Lyman serisindeki en uzun dalga-
boylu cizgininkine e§it olan elektronlann hizi ne olmali-
dir?
(Ipucu: ekil 9-14 e baluniz.)
64. Kutu icindeki tanecik modelinde, 100 pm uzunlugundaki
bir kutuda tictincii harmonigin dalgaboyu nedir?
•
(Ipucu: Ali§tirma 63 e bakiniz )
65. Bohr atomundaki yoriingeler ile dalga mekanigi atomlan-
nm orbitalleri arasindaki farklann baztlanni belirtiniz. Ba-
zi benzerlikler var
66. Hidrojen atomunun i s orbitalinin ktictik bir hacminde,
elektronun en yiiksek bulunma olasiligi cekirdektedir.
Elektron ile cekirdek arasmdaki en olasi uzakhk 53 pm ol-
duguna gore, bu iki durumu nasal bagda§tirabiliriz?
71. Bir atomun kabuk, alt kabuk ye orbitallerindeki elektron-
•
lar dikkate ahndigmda, a§agidaki sistemlerde kadar tane
elektron bulunabilir?
(a) n = 3, f = 2, me = 0 ve ms = + 2 ?
(b) n = 3, f = 2 ve me = 0?
(c) n -= 3 ve f = 2?
(d) n = 3?
1
(e) n = 3, f = 2 ve m, = -F?
2
72. Alt kabuk ve orbital kavrami ile ilgili olarak,
(a) n = 4 diizeyinde kac alt kabuk bulunur?
(b) n = 3 dilzeyinde alt kabuklann adlan nedir?
(c) Kac orbital n = 4 ye e = 3 degerlerine sahiptir?
(d) Kac orbital n = 4, f = 3 ye m e = —2 degerine sa- • •
hiptir?
(e) n = 4 dtizeyindeki toplam orbital sayisi kactir?
 352 Bohim 9 Atomun Elektron Yams

Orbitallerin Bicimleri ye Radyal Olasiliklar

• 73. Hidrojen atomunun 2s orbitalinin dalga fonksiyonunda, dii-
gum noktasinin ortaya ciktigr r in sonlu degerini (to cinsin-
den hesaplayiniz.
74. Li2+ iyonunun 2s orbitalinin dalga fonksiyonunda, dugum
noktasimn ortaya ciktigi r in sonlu degerini ao cinsinden
hesaplayiniz.
75. Bir 2py elektronunun, xz diizleminde bulunma olasingmm
sifir oldugunu gosteriniz.
76. Bir 3d, elektronunun, xy diizleminde bulunma olasingmm
sifir oldugunu gosteriniz.
77. xy diizleminde px orbitali icin, iki boyutlu olarak Y(0, 0))
gortintimii ciziniz.
78. xy diizleminde pr orbitali icin, iki boyutlu olarak Y(0, 4))
gorunumu ciziniz
79. xy duzleminde pr orbitali icin, iki boyutlu Y2 (6, 4)) gorii-
niimil ciziniz
80. xy diizleminde py orbitali icin, iki boyutlu olarak Y 2 (6, 4)) •
goriintimii ciziniz
81. Graft yontemini kullanarak, hidrojen atomunda elektronun
bulunma olasiliginin en yiiksek oldugu yancapin ao (53
pm) oldugunu gosteriniz.
82. Li2+ iyonunda, elektronun bulunma olasiliginin en yiiksek
ao
oldugu yancapin 3 (18 pm) oldugunu gostermek
grafik yontemini veya diger yollan kullanimz.

• Elektron Da§ihmlan

83. Asagidalcilerden hangisi fosforun temel hali icin, dogru ya- (a) [Ar] fl fl fl
•
zilnus orbital diyagranu? Yanlis yazilmis olanlardaki hata-
yi bulunuz. 3d

(a) [Ne] ft f
t i fl fl fl fl
3f
3s 3p
(b) [Kr]
(b) [Ne]
4d 5s
3s 3p

(c) [Ne]
(c)[Kr] f
4d 5s
3s 3p

•
(d) [Ne]
(d) [Ar] fl fl fl
3d 4s 4p
3s 3p
fl f f •
84. Asagidakilerden hangisi molibdenin temel halini belirtir? 4d
Digerlerindeki hatalan bulunuz.

85. Asagidalci sayilan belirtmek icin, elektron dagilimlan ile it

gili temel kurallan kullammz: (a) P atomundaki eslesme-
mis elektron sayistni; (b) Br atomunun 3d orbitallerindeki
elektron sayisim; (c) Ge atomunun 4p orbitallerindeki elekt-
ron sayisim; (d) Ba atomunun 6s orbitalindeki elektron sa-
yisim; (e) Au atomundaki 4f elektronlannin sayisini.
86. Asagidaki orbitallerde, elektron dagilimmi orbital diyag-
rami yontemi ile gosteriniz. (a) Br atomunun 4p alt kabu-
gunda; (b) 4s orbitalindeki iki elektronun verilmesi ile olus-
• mus Co2+ iyonunun 3d alt kabugunda; (c) Pb atomunun 5d
alt kabugunda. •

87. Periyodik cizelgeye ye elektron dagilumndaki kurallara da-
yanarak; (a) N atomundaki 2p elektronlannm; (b) Rb ato-
mundaki 4s elektronlanmn; (c) As atomundaki 4d elekt-
ronlannin; (d) Au atomundaki 4f elektronlannin; (e) Pb
atomundaki e§le§memi§ elektronlann; (g) Periyodik cizel-
genin altmci periyodunda bulunan elementlerin sayisim
bulunuz.
88. Elektron dagihmi ile periyodik cizelge arasmdaki ili§kiye
dayanarak; (a) Sb atomunun di§ kabugundaki elektronlann;
(b)Pt atomunun dordiincii bas kabugundaki elektronlann;
(c)atomlann di§ kabugunda 6 elektron bulunan elementle-
rin; (d) Te atomundaki e§le§memi§ elektronlann; (e) Al-
tmci periyottaki geci§ elementlerinin sayisim bulunuz.
89. Yalun zamanda ke§fedilen element 114 e en cok benzeme-
si gereken element Pb dir.
(a) Pb nin elektron dagilimuu yaziniz
(b) Element 114 icin akla yalun bir elektron dagilimi ya
Biitiinleyici ye ileri All§tIrmalar
• 91. (9.6) e§itliginden Balmer denidemini
92. Elektromanyetik isuna, vakumdan ya da bo§luktan gegebilir.
Isi ye ses de benzer ortamlardan gegebilir mi? Aciklaymiz.
93. iq fonksiyonu, bir fotoelektrik malzemeden bir elektronun
serbest hale gegmesine yetecek miktarda enerjidir. Buna
kar§ilik gelen foton frekansi, e§ik frekanstm Yiizeye car-
pan i§igin enerjisi arttikca, ytizeyden uzakla§an elektronla-
nn kinetik enerjisi altar. Civa icin is fonksiyonu 435 kJ/mol
fotona e§ittir.
(a) Gortintir milk civada fotoelektrik olaymi gerceklestire-
bilir Acildaymiz.
(b) Civa ytizeyine 215 nm lik bir isik dii§iiiiildiigtinde fir-
layan elektronun kinetik enerjisi kac jul dur?
(c) (b) de firlayan elektronlann luzi m/s cinsinden nedir?
94. Kizilotesi lambalar kafeteryalarda yiyecekleri sicak tutmak
icin kullanihr. Tiikettigi elektrik enerjisinin %14 anti luzi-
• lotesi i§iga donti§tiirebilen 95 Wathk bir luzilotesi lamba sa-
niyede kag foton uretir? Kizilotesi isigm dalgaboyunu 1525
nm kabul ediniz.
95. 75 wathk bir kaynagi 5,0 saniyede 9,91 X 1020 tane
monokromatik (tek dalgaboylu) i§ima fotonu yayinlamak-
tadir. Yayinlanan isik ne renktir7
96. GUnliik ya§amda "kuantum atlamasi" deyimi, yava§ ye ke-
siksiz olarak artan olasihkla kwaslandiginda, ani olarak
biiyiik art§ gosteren olasiligi tammlamakta kullandir: An-
lam olarak, denizdeki sakinligin aniden degi§mesine ben-
zer. Kuantum atlamasi, atom veya molektil boyutundaki
olaylara uygulandiginda, aym anlama gelir mi? Acildayi-
ruz.
97. Hidrojen spekturumunun Pfund serisinin en uzun dalgabo-
• edilecektir.
yu bileeni 7400 nm deki cizgidir. Bu seriyi meydana ge-
tirecek elektron gegi§lerini tammlayimz. Yani bu seriye
uyacak bir Bohr kuantum sayisi veriniz.
Biitiinleyici ye Peri Ahotrinalar 353
90. Bu boltimde yer alan cizelge ye listelere balunaksizin, a§a-
gida verilenleri ici bo§ biralulmi§ periyodik cizelgede uy-
gun yerlere yerle§tiriniz. (a) Be§inci periyodun asal gazi-
m; (b) Uc tane e§le§memi§ p elektronuna sahip altmci pe-
riyot elementini; (c) Bir tek 4s elektronuna sahip d bloku
elementini; (d) p bloku elementlerinden bir metali.
•
98. Dalgaboyu 1876 nm olan bir meydana gelmesi icin,
Bohr hidrojen atomunun hangi yortingeleri arasinda bir
elektron gecip olmandir?
99. He iyonunda n = 5 ten n = 2 ye bir elektron gegi§in-
den kaynaklanan yayilma spektrumundaki cizgilerin dal-
gaboyunu belirlemek icin bu kisimda anlatilan uygun ba-
gmtilan kullarumz
100. n = 5 ten n = 1 e dogrudan veya basamalch elektron
geci§inden dogan hidrojen atomunun yayilma spektru-
mundaki tam olasi cizgileri gosteren enerji duzeyi diyag-
ranum ciziniz.
101. Bfitiinleyici Ornegi gozoniine alarak, (n 1) Bohr yo-
rUngesinden n yortingesine bir elektronik gegi§in mikro-
dalga iirettigini kabul edip n nin degerini bulunuz.
102. Di§ kabugunda bulunan bir elektronu cok yiiksek kuantum
(n) dfizeyine uyanlmi§ atoma "yiiksek Rydberg" atomu •
denir. Bir anlamda turn bu atomlar, ytiksek sayih yortin-
gesinde elektron iceren, bir Bohr hidrojen atomuna ben-
zerler. Neden bu benzetmenin yapildigim
103. Elektron dagilinumn olu§umunda tam diger kurallann ye-
rine getirildigi kabul edilirse, (a) elektron spini icin tic
olasillk bulundugunda, (b) a kuantum sayisi n kuantum
sayisimn degerine e§it oldugunda, sezyumun elektron
nasil olacaktir?
104. Ozon, 03, morotesi isigi sogurarak 02 molektilii ye 0 ato-
muna ayn§ir: 03 + hv 02 + O. 22° C sicalchk ye
748 mm Hg basmcmda, 1,00 litre hava 0,25 ppm ozon
Bir litre hava icerisindeki tam ozonun, yukandaki
tepkimeye gore ayn§masi icin kac jul enerji sogurulma-
Sogumlan her bir fotonun bir 0 3 molektiltinii ayn§-
tircligi ye i§igin 254 nm dalgaboyuna sahip oldugu kabul •
105. 1970 lerde Voyager 1 in radyo sinyalleri, 8,4 GHz fre-
kansta yaymlamrdi. Bu sinyaller yeryikiindeki 4 X 10 -21
Watdegrinksylamkpitesn-
 354 Boliim 9 Atomun Elektron Yaptst

hip anten tarafindan aliturdi Bu algilama simruun karp-
hgi kag foton/saniyedir?
106. Belirli metal bile§ikleri alevde belirli renider verirler. Or-
• negin sodyum bile§ikleri sari, lityum kurnizi baryum ye-
, elektron igin, Ali§tmna 107 ye parga igerisindeki diger
§il. Bu elementlerin nitel analizinde alev denemeleri kul-
laruhr.
(a) 800 °C sicakhktaki bir alevde, ortalama kinetik ener-
jiye sahip, gaz halindeki atomlann garpi§masindan dogan
enerji, gortiniir 1§11c yaymlanmasma yeter mi? (b) Eger
yeterli degilse uyarma igin gerekli enerjiyi hesaplayimz.
107. Bohr hidrojen atomundaki bir elektronun momentumu mur
dir. Burada m elektronun ktitlesi, u luzi ye r Bohr yonin-
gesinin yancapichr. Agisal momentum yalmzcA nh/2/r
degerlerini alabilir. Burada n bir tamsayidir (Bohr yonin-
gesine aft sap). ce§itli Bohr yortingelerinin gevrelerinin,
bir maddesel dalga olarak i§lem goren elektronun, de Brog-
lie dalgaboyunun tam katlan oldugunu g6steriniz.
108. Hidrojen atomunun iigtincti yortingesindelci (n = 3) bir
verileri kullanarak: (a) elektronun luzim; (b) gekirdegin
etrafinda saniyedeki devir sayismi bulunuz: •
109. cizelge 9.1 deki bagintilan kullanarak, 3s orbitalindeki
diigiim noktasma ait, sonlu r degerlerini, a o cinsinden bu-
lunuz.
110. 2s orbitalinin bulunma olasiliginin en ytiksek oldugu ya-
ngapi saptamak igin, grafik yontemini veya diger yollan
kullammz.
111. cizelge 9.1 de verilen bagintilan kullanarak, xy ditzle-
minde, 3p, orbitali igin R(r)Y (0 , (A) fonksiyonlanm iki
boyutlu olarak giziniz; buradan 3p orbitalinin %90 olasi
lilt ytizeyini gosteriniz.

• Ozellikli Sorular
112. Yayilma spektrumunun bir ttir " atomlara ait parmak iz-
leri" oldugu daha once belirtilini§ti. Ce§itli gelikler, bir
veya daha gok sayida ba§ka metalleri de iceren demir ye
•
karbon ala§milandir. A§agidalci §elcilde yayilma spektru-
mu gortilen gelik Orneginde gizelgedeld metallerden han-
gilerinin bulunma olasingi vardir? Agiklayimz.

4. periyottaki ban geci§ metallerinin, nm cinsinden spektral cizgileri

V 306,64 309,31 318,40 318,54 327,11 437,92 438,47 439,00
Cr 357,87 359,35 360,53 361,56 425,44 427,48 428,97 520,45
Mn 257,61 259,37 279,48 279,83 403,08 403,31 403,45
Fe 344,06 358,12 372,00 373,49 385,99
Ni 341,48 344,63 345,85 346,17 349,30 351,51 352,45 361,94

•
300 325
I
350 375
' 400 425 450 nm
1 yisal degerlerini bulunuz. Hidrojen goriintir spektrumun-
daki dort gizginin, dogru grafigine uydugunu dogrulamak
igin Sekil 9-10 daki verileri kullammz.
114. ekil 9-31 deki hedef tahtasi benzetmesinin devanu ola-
•
Kuramsal yayilma spekturumu rak, a§agidaki gizelgede verilen isabet sayilan ile bir gra-
Gergekte bir spelctrumda, spektrum gizgilerinin fotograf fik gizin. Yani, isabet saps= hedef halkasimn fonksiyo-
gortintiisti, yayilmarun §iddetine bagh olarak, farkh derin- nu olarak ahp grafige gecirin. Metindeki hangi yorum bu
lik ve kalmlikta cizgiler icerir. Bazi spektrum cizgileri, ba- grafige en gok uyar? Bu yorum ile grafik arasmdaki ben-
sh olsun diye gosterilmemi§tir. zerlikleri ve farklan

113. Balmer' in, hidrojenin goriiniir spektrumu ile ilgili for- Toplam isabet saps' (1500 ab§)
mtilii, sayilarla yaptigi bir ttir sinama-yamlma ile Omni- 200 isabet "50"
mi§ gibi gortiltir. Daha genel bilimsel yontem, deneyler- 300
den elde edilen verileri grafige dokmek ve sonra bu gra- 400 "30"
• figi tanimlayacak matematiksel bir denklem tiretmektir. 250 "20"
(9.2) e§itliginin bir dogruyu tammladignu g6steriniz. Bu 200 "10" •
dogrunun hangi degi§kenlerle cizilmesi gerektigini belir- 150 tahtadan divan
leyip dogrunun egimini ye eksenleri kestigi noktalann sa-

115. Hidrojen atomunun yayilma ye sogurma spektrumlan,
kuantla§mi§ sistemlere ozgii cizgi spektrumlan §eklinde-
dir. Bir sogurma (ileum-Uncle, hidrojen atomlanndan olu-
§an ornegin tizerine, 100 nm ile 1000 nm arasmda dalga-
boylanna sahip iik gonderilmektedir. Bir yayilma olcii-
• monde ise hidrojen atomlan, enerjisi 1230 ile 1240
kJ mol-1 arasmda olan, bir enerji kaynagi ile uyarilmak-
tadir. Sogurma spektrumunun, turn atomlar temel halde
bulundugu zaman, ahndigini kabul ederek
(a) Sogurma spektrumunda cizgilerin konumunu hesap-
(b) Yayilma spektrumunda cizgilerin konumunu hesap-
layimz.
•
•
Ozellikli Sorular 355
(c) Sogurma ye yayilma oletimlerinde gozlenen spekt-
rum cizgilerini luyaslayimz. Her iki spektrumdaki cizgi
saps' ayrn midir?
116. Sacilma merkezleri arasmdaki mesafe i§imanm dalgabo-
yunun katlan oldugunda, bir i§imada lunmm gereekle§ir.
(a) Atomlar arasmdaki bo§lugun 100 pm oldugu, giimii§
atomlanndan olu§an bir ince filmde, helyum atomlanmn
lunmina ugramasi icin, helyum atomlanmn luzl ne olma-
hdir?
(b) Elektronlar belirli bir degere kadar halandinldiginda
ince bir atm filmi tarafmdan lunlabilirler. Aym hiza ge-
tirilmi§ bir foton demeti de, altm filmine carptigmda ki-
nmma ugrar mi? Eger ugramazsa kinmm yerine hangi
olay gereekle§ir?
•
•
 Periyodik cizelge
•
ye Ban Atom
Ozellikleri
10 1 Elementlerin
-

Periyodik Yasa ye Pe-

riyodik cizelge
10 2 Metaller, Ametaller ye Bun-
-

lann Iyonlan
10 3 Atomlar ye Iyonlann Bii-
-

yiikliigii
10 4 iyonlasma Enerjisi
-

10 5 Elektron Ilgisi
-

10 6 Manyetik Ozellikler
-

10 7 Elementlerin Periyodik
-

Ozellikleri
n Ozel Konu Periyodik Yasa
ye Civa

Potasyum bir alkali metaldir ve su ile tepkimeye girerek, alev alan hidrojen gazi-
ni olu§turur. Sudaki fenolftalein cozeltisinin kirmizi-eflatun renge donmesi, tep-
kimede diger bir urunun, hidroksil iyonlarmin meydana geldigini belirtir. Bu tep-
kime surpriz degildir ve potasyumun periyodik cizelgenin 1. grubundaki yerin-
•
den beklenen bir tepkimedir.

K myacilar ondokuzuncu yilzyilin ortalanna degin elementlerin NI-

yiik bir kismini kesfetmisler, bagil atom ktitlelerini belirlemisler ye co-
gunun ozelliklerini saptamislardi. Elde ettikleri bilgileri hazirladiklan
kimya rehberinin "beyaz sayfasinda", ye benzer elementlerden olustur-
duklan gruplara gore umduklan Ozellikleri "sari sayfasinda" toplamis-
lardi. Bu gruplandirma kimyacilann, bilinen elementlerin benzerlikle-
rini ye farkliliklanni gOrmelerine yardimci oldugu gibi, heniiz bilinme-
yen elementlerin de ozelliklerini ongormelerini saglamistir. Bu Whim-
de, elementlerin ilk basardi diizenlenmesi olan periyodik cizelge ilze-
rinde durulacaktir. Kimyacilar bu cizelgeyi, nicin boyle olduguna kafa •
yormaksizin, kendi calisma alanlanni belirlemek icin kullanmislardir.
Periyodik cizelgenin gercek anlami onerilisinden ancak 50 yil sonra
356 kesfedilmi stir .
 10 1
- Elementlerin Sunflandirtimast: Periyodik Yasa ye Periyodik cizelge 357

Bu boliimde periyodik cizelge, elementlerin atom yancaplan, iyonla§ma ener-

jileri ye elektron ilgisi gibi ozelliklerinin tarti§ilmast icin kullanilacaktir. Atom
ozelliklerinden, takip eden iki boliimde kimyasal baglarm aoklanmasinda yararla-
mlacak ye periyodik cizelge bundan sonraki boliimlerde vazgecilmez yol gosteri- •
cimiz olacaktir.
•
10-1 Elementlerin Simflandtrdmast: Periyodik
Yasa ye Periyodik cizelge
1869 yilinda, Dimitri Mendeleev ye Lothar Meyer, birbirinden bagimsiz olarak §u
periyodik yasayi onerdiler:
Elementler artan atom ktitlelerine Ore siralandiklannda bazi ozellikler periyodik olarak
tekrarlanmaktadir.
Meyer'in periyodik yasasindaki dayanak; elementlerin atom kiitlesinin kali hal-
deki yogunluguna boltinmesi ile elde edilen atom hacimleridir. buna sade-
ce mol hacimi diyoruz.
atom (molar) hacmi (cm3 /mol) = mol kiitlesi (g/mol) X 1 /d (cm3/g) (10.1)
•
Meyer sonuclarim, atom hacminin atom kiitlelerine kar§i degi§imi §eklinde bir gra-
• fikte gostermi§tir. bu grafikler, ekil 10-1 de goriildiigii gibi, mol hacimle-
rinin atom numarast ile degi§imi §ekilde gosterilmektedir. Alkali metaller olan Li,
Na, K, Rb ye Cs un atom hacimlerinin ne kadar biiyiik ve periyodik olarak tekrar-
landigina dikkat ediniz. Daha sonra Meyer elementlerin ye bile§iklerin sertlik,
ve kaynama noktasi gibi diger fiziksel ozelliklerini de incelemi§ ye bu
ozelliklerin de periyodik olarak tekrarlandigim bulmu§tur.

80 —
75 —
70 —
65
60 — Rb
<n"-E 55—
o 50 —
E 45 —
K •
40-
• 5 35
30
-

0 25 — Na
20 —
15 — Li /
10 —
5—
''''''''' ' '1111111111111

4 8 12 16 20 24 28 3236 40 44 48 52 56 60 64 68 72 76 80 84 88 92
Atom numarasi
• $E10.. 10 1 Periyodik yasasmm gosterilisi (atom hacimlerinin atom numaralan ile
-

de§i§im0
•
• Bu uyarlama 1870 de Meyer tarafmdan yapilmi§ olup atom hacimleri atom numaralanna
kar§i grafige gecirilmi§tir. Ku§kusuz Meyer zamaninda soygazlar gibi bazi elementler he-
niiz bilinmiyordu. Bu grafik alkali metallerde (Li, Na, K, ) pikler gostermektedir. Ame-
taller egrilerin yiikselen boliimlerine, metaller piklere, egrilerin ini§ boliimlerine ye vadi-
lere dii§mektedir.
 358 Mum 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri

Mendeleev'in Periyodik cizelgesi

Periyodik cizelgenin, benzer elementlerin gruplar halinde diizenlenmesi oldugu
• belirtilmi§ti. Mendeleev'in calt§mast Meyer'inkine oranla iki nedenle daha ilgi ce-
kicidin Mendeleev cizelgesinde, kegedilmemi§ elementlerin yerini bob birakmi*
ye bazi atom kiitlelerinin degerlerinde duzeltmeler yapmwir. cizelgesindeki bo§- •
luklara atom kiitleleri 44, 68, 72 ye 100 olan elementler rastlamaktadir ye bunlar
bugiin skandiyum, galyum, germanyum ye teknetyum olarak bilinmektedir. Men-
deleev'in atom Initle degerlerinde duzeltme yaptigi iki element indiyum ye uran-
yumdur.
Mendeleev'in cizelgesinde benzer elementler dh§ey gruplar icine dii§mekte ye
bunlann ozellikleri grup icinde yukandan a§agiya dogru duzenli olarak degi§mek-
tedir. Ornegin, alkali metallerin (Mendeleev'in 1. Grubu) yiiksek mol hacimlerine
► Alkali metallerin diger Ozellik-
sahip oldugunu goriiniz (Sekil 10-1). Bunlar aym zamanda a§agidaki siraya gore
lerini Kesim 10-7 de gittikce azalan du uk erime noktalarma sahiptirler:
tarti§acagiz. Li (174 °C) > Na (97,8 °C) > K (63,7 °C) > Rh (38,9 °C) > Cs (28,5 °C)
Alkali metaller +1 yiikseltgenme basamagmda olup, NaC1, KBr, CsI, Li 20 v.b. iyo-
nik bile§ikler olu§tururlar.
•
Gruppe I. Gruppe II. Gruppe III. Gruppe IV. Gruppe V. Gruppe VI. Gruppe VIII.
Reihen R20 RO R203
RH4
2 R0
RH3
205R
RH2
3 R0 R04
•
1
2
3 Na = 23 Mg = 24 Al = 27,3 Si = 28 P = 31 Cl = 35,5
4 K = 39 Ca =40 — = 44 Ti = 48 V = 51 Mn = 55 Fe = 56, Co = 59,
5 (Cu = 63) Zn = 65 Ni = 59, Cu = 63.
— = 68 — = 72 As = 75 Br = 80
6 Rb = 85 Sr = 87 ?Yt = 88 Zr = 90 Nb = 94 — = 100 Ru = 104, Rh =104
(Ag = 108) Cd = 112 In = 113 Sn = 118 Sb = 122 Pd = 106, Ag = 108
7 J = 127
8 Cs = 133 Ba = 137 ?Di = 138 ?Ce = 140
9 (—)
10 ?Er = 178 ?La = 180 Ta = 182 Os =195, Ir =197,
Pt -102 A,. - 100

11 (Au =199) Hg = 200 Ti = 204 Pb = 207 Bi = 208

12
• Th = 231 CTOAETME flEPIelOAMECK010 3AKOHA
A.KMEHMAE E BA
•

♦ Dimitri Mendeleev (1834-1907). Mendeleev'in periyodik cizelgeyi ke§fi, elementlerin

ozelliklerini kimya kitaplarinda sistematik olarak sunmak amaciyla yaptigi cali§malar sonucu
olmu§tur. Onun son derece etkili kitabi sagliginda sekiz, oltimunden sonra da bes bash yap-
• Mendeleev, periyodik cizelgesinde elementleri sekiz grup (Gruppe) ve oniki sera (Reihen) •
olarak dtizenlemi§tir. cizelgedeki R2 0, RO, formtilleri element oksitleri (Li 20, MgO,
gibi), RH4 , RH3 , formillleri de element hidriirleridir (CH4 , NH3 , gibi).
 10-1 Elementlerin Snuflandirdmasz: Periyodik Yasa ye Periyodik cizelge 359

► "Eka" terimi Sanskritce ko- cIZELGE 10.1 Germanyumun ongtirillen ye Giizlenen

kenli olup "ilk" anlammdadir.
Yani, eka-silisyum, tam anla- Gozlenen
miyla, once silisyum (ye sonra ozellikler
Ongoriilen
Eka-silisyum (1871) Germanyum (1886) •
bilinmeyen element) gelir de-
• mektir. Atom kiitlesi 72 72,6
Yogunluk, g/cm3 5,5 5,47
Renk kirli gri, gri-beyaz
Oksitinin yogunlugu, g/cm 3 Es02 : 4,7 Ge02 : 4,703
Klorintkaymnotasi EsC14 : 100 °C nin altinda GeCI4 : 86 °C
Kloriirtintin yogunlugu, g/cm3 EsC14 : 1,9 GeC14 : 1,887

Yeni Elementlerin Kevfi

Mendeleev tarafindan onceden tahmin edilen elementlerden ikisinin ke§fi, kendi-
si tarafindan 1871 de onerilen periyodik cizelgeden kisa sure sonra gercekle§mi§-
fir (galyum: 1875; skandiyum, 1879). cizelge 10.1, Mendeleev'in eka-silisyum
(silisyumdan sonra gelen element) icin yaptigi tahminlerin, 1886 da ke§fedilen ger-
manyum elementinin gozlenen ozelliklerine ne kadar yakin oldugunu gostermek- •
tedir. cogunlulda, bilimde yeni fikirler yava§ kabullenilir. Ancak, Mendeleev'in on-
• gormelerindeki ba§andan dolayi kimyacilar onun cizelgesine cabuk uyum saglami§-
lardir.

Periyodik cizelge icin Yeni Bir Grup

Elementlerin bir grubu, Mendeleev tarafindan beklenmeyen soy gazlardir. Men-
deleev bunlar icin bo§luk birakmami§tir. Mum 8 de deginildigi gibi, soy gazlann
bulucusu olan William Ramsay periyodik cizelgede bunlar icin ayn bir grup olu§-
turulmasim onermi§tir. Bu grubun bulunan ilk iiyesi olan argonun, atom kiitlesinin
klordan daha bilyiik ye potasyuma daha yakin olmasi nedeniyle, Ramsay yeni bir
grup olu§turmu§ ye bu da 0. grup olarak adlandinlmi§tir. Bu grup halojen element-
leri (grupVII) ile alkali metaller (grup I) arasinda yer almaktadir.

Periyodik cizelge icin Temel Olarak Atom Numaralarinin Alinmasi

Mendeleev bazi elementleri, kendi periyodik cizelgesine gore olmasi gereken grup- •
larm di§inda birakmak zorunda kalmi§tir. Bunlann atom ktidelerindeki hatalardan
• ileri geldigini kabul etmi§tir. Atom kiitlelerinin belirlenmesindeki yontemlerin ge-
li§mesi ye potasyumdan daha Once yer alan argonun (grup 0, atom kiltlesi 39,9)
ke§fiyle , gercekten bazi elementlerin "sira di§inda" kalmalan gerektigi ortaya cik-
mi§tir. Bu sira di§i yerle§tirmeler kimyasal davrani§larla dogrulanmi§tir. Bir grup
icinde yerle§tirilecek elementlerin kimyasal ozellikleri biliniyordu. Bunun icin her-
hangi bir kuramsal aciklama yoktu. Ancak 1913 de H.G.J.Moseley tarafindan ele-
mentlerin X-i§ini spektrumlan iizerine yapilan bazi cali§malar sonucu durum de-
gi§ti
Balm 2 de ogrendigimiz gibi elektromanyetik i§imalann yiiksek fre-
kansli bir §eklidir. Katot i§inlannin (elektronlar) katot-i§inlan tupunun anoduna
A Henry G. J. Moseley
(1887-1915)
carptinlmasi ile elde edilir. Anot hedef olarak adlandinlir. Moseley, Bohr atom
Cok degerli bilim adamlarindan modelini iyi biliyordu ye X-i§inlan sahnimi elektronlann atom cekirdegine daha ya-
biriydi. Meslegine Ernest Rut- kin bir enerji seviyesine geci§leri ile aciklandi (ekil 9-13). Moseley, elektron ka-
buklannin enerjisi cekirdek yiikiine bagh olduguna gore, yayinlanan X-i§inlannin
•
• herford'un yaninda basladi. Ne
yazik ki, I. Minya Sayasinda, 01- frekansinin da hedef atomlann cekirdek yiiklerine bagh olmalan gerektigi sonucu-
nu cikardi. Baba-ogul W.H. Bragg ye W.L. Bragg tarafindan son geli§tirilen tek-
nikleri kullanari Moseley, X-i§ini spektrumlannin fotograflanni elde etti ye spekt-
 360 &grim 10 Periyodik cizelge ye Bazt Atom Ozellikleri

•
$EK1L 10-2
Birkac element isin Moseley'in X-ipm spektrumlan
Bu fotograflar Moseley'in 1913 tarihli bir yaymndan
alum-qtr. En fistteki Ca dan bashyarak her element
igin iki gizgi geffebilirsiniz. Ardarda gelen her element-
te gizgiler sola dogru, deneyde kullamlan .X-r§mlarnun
frekansmm artma yontinde kaymaktadir. lkiden fazla
cizginin goruldugu yerlerde ornek, safsizhk olarak bir
ya da daha gok element icermektedir. Ornegin, dikkat
edilirse Co spektrumundaki gizgilerden biri Fe spektru-
mundaki bir gizgiye denk gelmektedir. Bir digeri de Ni
spektrumundakine denktir. Bir baker ginko alasum olan
piring, iki Cu icin, iki de Zn igin spektrum gizgileri
gostermektedir.
•
rum cizgilerini frekanslanna ayirdi. Ca dan Zn ya kadar olan elementler icin elde •
ettigi spektrumlar 10-2 de gosterilmi§tir.
Moseley, X- r§mlan frekansi ile elementlerin cekirdeklerindeld yirk sayisi ye
Mendeleev'in periyodik cizelgesindeki yerleri arasmda bir ili§kinin oldugunu bul-
du. Ornegin, cizelgedeki ontiOincii element olan aluminyumun atom numarasi 13
olarak i§aretlendi. Moseley e§itligi v = A(Z — b)2 olup, burada v, X-r§nun fre-
kansi, Z atom numarasi, A ye b sabitlerdir. Moseley bu ili§kiyi kullanarak tic yeni
elementi onceden tahmin etmi§tir (Z = 43,61 ye 75). Bunlar, sirasiyla 1937,1945
ye 1925 to ke§fedilmi§lerdir. Boylece, periyodik cizelgenin, iizerinde caltsttgi ke-
siminde (Z = 13 ten Z = 79 a kadar) yeni bir elementin bulunamayacagrm kamt-
lann§tir Mevcut tiim atom numaralan kesinle§tirilmi§tir. 0 zaman, Moseley'in ca-
h§malan r§rgurda periyodik yasayi tekrar chizenlemeliyiz.

Elementler artan atom numaralanna gore sualancligmda benzer ozellikler periyodik olarak tek-
• rarlarunaktathr.

Modern Periyodik cizelgenin Aciklanmasi: Uzun $ekli

•
Mendeleev'in periyodik cizelgesi sekiz gruptan olu§an "kisa" §ekildedir. Daha mo-
dern periyodik cizelgelerde elementler 18 grup olarak dtizenlenir ye "uzun" §ekil
olarak adlanchnhr (on kapagm is yriziine bakimz). Kesim 2-6 da periyodik cizel-
genin aoklamalan verilmi§ti Simdi bunlara bir goz atip aoklamalan geni§letelim.
Dii§ey siitunlar elementlerin benzer ozellikte olanlanm bir araya getirir. cizel-
gede yatay periyotlar soldan saga elementlerin artan atom numaralanna gore dii-
zenleruni§tir. On kapagm is yriziinde, gruplar tepede, periyotlar en sol tarafta nu-
maralarum§hr. Ilk iki grup s-blok, son alts grup p-blok elementleri olup bas grup -

elementleridir. s-blok ilep-blok elementleri arasmda bulunan d-blok elementleri ge-

c4 elementleri olarak adlandinhr. ic genic elementleri olarak da adlanchnlanf-blok
• elementleri Ozelgeyi bas grup elementleriyle birlikte 32 elemanh hale geni§letir. ci-
zelge bu haliyle cok genic oldugundan genel olarakf-blok elementleri cizelgeden •
okanlarak alt lusma yerle§tirilir. Lantana (Z = 57) takip eden 14 element lanta-
nitler, aktinyumu (Z = 89 ) takip eden 14 element de aktinitler olarak adlanchn-
hr.
 10 2
- Metaller, Ametaller ye Bunlarm lyonlari 361

10-2 Metaller, Ametaller ye Bunlarin iyonlan

Kesim 2-6, da ad ye formiillerinin yazilmasinda yardimci olmasi icin, elementler
iki simfta toplanmqft: metaller ye ametaller. 0 zaman metaller ye ametaller fizik- •
sel ozelliklerine gore Viyle tanimlanmi!ti: cogu metaller isi ye elektrigi iyi iletir,
• dOviilebilir, tel haline getirilebilir ye oldukca yiiksek erime noktalanna sahiptirler.
Genel olarak, ametaller isi ye elektrigi iletmez, doviilemez katilardir (knlgan). Di-
ger. taraftan bir kisim ametaller de oda sicaldigmda gaz halindedir.
On kapagin is yilziindeki periyodik cizelgede renkli olarak goriildiigii gibi, ele-
mentlerin biiyiik cogunlugu metaldir (sari renidi). Sag taraftaki ametaller daha az-
dir (mavi renkli) Soy gazlar ( mor renkli) ametallerin ozel bir grubu olarak deger-
lendirilebilir. Metaller ye ametaller genel olarak capraz basamaklar halinde birbi-
rinden ayrihrlar. Bu aradaki bazi elementler yan metal olarak adlandinlff (ye§il
renkli olanlar). Yari metaller, metallere benzer ye bazen metaller gibi davranirlar.
Ancak, ayni zamanda bazi ametal ozelliklerine de sahiptirler.
Asll periyodik cizelgede, elementlerin konumlan gozlenen fiziksel ye kimyasal
ozelliklerine gore olusturulmu§tur. Boliim 9 da, elementlerin cizelgedeki konum-
lan ile elektron dagilimlan arasindaki uyumu ogrenm4tik. Boylece, elementlerin
fiziksel ye kimyasal ozelliklerinin ba§lica onlann elektron dagihmlan ile, ozellik- •
le degerlik elektron kabugundaki (di§ kabuk) elektronlarla belirlendigi ortaya ctk-
• maktadir. Bas grup elementlerinin aym periyotta ye birbirine yakm olan eleman-
lan, farkh degerlik elektron dagilimina sahip oldugundan, oldukca farkh ozellik-
lere sahiptir (P, S ye Cl gibi). Geci§ serisi icinde, elektron dagihmlannin farkhhgi
cogunlukla is kabuklardadtr ve bu nedenle ayni periyottaki geci§ elementlerinin
komplan arasmda bazi benzerlikler vardir. Ozelliklef-blokun aym periyodu icin-
deld kom§u iiyeler arasmda bir cok benzerlik bulunmu§tur. Hatta, lantanit element-
leri arasindaki biiyiik benzerlikler nedeniyle, bunlan tammaya ye ayirmaya cali§an
ondokuzuncu yiizytl kimyacilan ozel tammlayicilar ileri siinnii§lerdir.
imdi soy gazlardan ba§layarak, elementlerin elektron dagihmlan ile gozlemler
arasmdaki baglantilara lusaca goz atahm.

Soy GazIar
Soy gazlann atomlan, bir atomun degerlik kabugunda bulunabilecek maksimum sa-
yida elektrona sahiptir. Bu miktar helyumda iki (1s 2 ) ye diger soy gazlarda sekiz-
dir (ns2np6). Bu elektron dagthmmt degi§tirmek cok zordur ye soy gazlar kimya- •
sal hic yatlun degildirler. s-blok metallerinin ve 13. guruptaki Al un elektron kay-
• bederek soy gazlann elektron dagilimma ula§maya cali§malan ilgingtir. Diger ta-
raftan, ametaller aym yapiya ula§mak icin yeterli miktarda elektron alma egilimin-
dedirler.

Bad Grup Metal lyonlari

1. ve 2. gruplardaki atomlann elektron dagthmlan, bir onceki periyodun soy gaz-
12 13 14 15 16 17 18 lanndan farkh olarak, yeni bir elektron tabakasmin s orbitallerinde, sirasyla, sade-
He ce bir ye iki elektron icerirler. Bu gruplardaki metaller en etkin metallerdir. Eger
He C N0 F bir K atomunun di§ kabugundaki elektron cikanlirsa, [Ar] un elektron dagilmuna
Ne Si P S CI Ar sahip pozitif K+ iyonu olusur. Bir Ca atomundan iki elektron aynlirsa, [Ar] un
Ar 1Ga GeAs Se Br Kr elektron dagthmt elde edilir.
Kr „Slirl In Sn Sb Te I Xe K ([Ar]4s') ([Ar]) + e •
• ♦ Metaller soy gazlann elektron Ca ([Ar]4s2) Ca2+ ([Ar]) + 2 e
dagthmlanna ula§mak icin elekt- Ancak, metal atomlan elektronlanni kendiliklerinden kaybetmezler. iyonla§mayi
ron kaybetme saglayacak kadar bir enerji gerekir ye bu da bir ba§ka olayin birlikte olmasi ile sag-
 362 Boliim 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri

ciZELGE 10.2 Bazi Metal lyonlarinin Elektron Da§ilimlana

• "Soy Gaz" "Yalanci-Soy Gaz"b "18 + re Diger

Li+
Na+
K+
Be2+
Mg2+
Ca2+
Ga3+
3+ T1
+ Cu
In+
T1+
Cr2+ , Cr3+
2+ , Fe2+Mn •
Sn2+ 3+ , Co2+ Fe
Rb+ Sr2+ +Ag , Au+ 2+Pb 2+ , Cu2+ Ni
Cs+ Ba2+ Zn2+ 3+ Sb
Fr+ Ra2+ 3+ Bi
A13+
aBas grup metallerinin iyonlan siyah ye gecis metallerinin iyonan mavi ile gas-
terilmistir.
b "Yalanci soy gaz" olarak belirtilen elektron dagihnunda en Ms kabuktaki turn
elektronlar kaybedilmistir. Atomun en distan bir Onceki elektron kabugu simdi
iyonun en chs kabugu olmustur ve 18 elektron icermektedir. Omegin. Ga 3+ :

[Ne]3s23p63d0 .
"18 + 2" olarak belirtilen elektron dagiluninda, iki tane s elektronu dismda,
kabuk elektronlan kaybedilmis ye en chs kabukta 2 ve bir onceki kabukta
18 elektronu olan iyonlar meydana gelmistir. Omegin Sn2+:
• [Ar]3e4s24p64d105i.

lanir (ametal iyonlan ile birbirini cekme gibi). Aluminyum soy gaz elektron dagi-
•
hrm ile iyon (A13 +) olu§turan tek p-blok metalidir. Diger p-blok metal iyonlannin
elektron dagihmlan cizelge 10.2 de ozetlemni§tir.
Ba* Grup Ametallerinin lyonlari
En etkin ametaller olan grup 17 ye 16 atomlannm, periyodun sonundaki soy gaz-
lardan, sirasiyla bir ye iki elektron eksigi vardir. Grup 17 ye 16 daki atomlar yeter-
li sayida elektron kazanarak soy gaz atomlanmn elektron dagilimma sahip olabi-
lirler.
12 13 14 15 16 17 18
He Cl ([Ne]3s23p5) + e Cr ([Ar])
u se nerkjel S ([Ne]3s23p4) + 2 e S2- ([Ar])
Na Mg AMMO cogu hallerde bir ametal atomu bir tek elektronu kendiliginden alabilir. Ama
• K Ca REIM
Ga Ge daha fazla elektron alabilmesi icin enerji gerekir. Genel olarak enerji saglayan i§-
Abs, In Sn Sb rib Xe lemle elektron alma i§lemi birlikte olur (pozitif iyonlarla birbirini cekme gibi). -3
degerli ametal iyonlan azdir. Ama, bazi metal nitrurler, nitriir, N 3-, iyonu icerirler. •
♦ Ametaller soy gazlann elekt-
ron dagilunlanna ulamak icin Gesi§ Metallerinin lyonlari
elektron alma egilimindedirler. Aufbau kuralmda (n — 1)d alt kabuguna elektron girmeden Once ns alt kabugu-
nun doldugunu gormii§tiik (sayfa 339); kite yandan, bu iki alt kabugun enerjileri
bir birine oldukca yakindi (Sekil 9-33). Bu nedenle geci§ metal atomlan iyonlapr-
ken ns alt kabulclannin bopllilmasi siirpriz degildir. Ornegin Ti nm elektron dagi-
► Not& bir atomun elektron da- hmi [Ar]3d24s2 dir ye Ti2+ nin elektron dagthmi [Ar]3d2 olur. Bundan ba§ka, bazi
gilmndan bir katyonun elektron hallerde ns elektronlan ile birlikte bir ya da daha cok (n — 1)(1 elektronunun kay-
dagilmum elde ederken, elektron-
lann oncelikle kuantum sayisi en
bedilmesini de beklemeliyiz. Bu durum (Ar) yapisinda olan titandan Ti 4+ olu§umun-
yuksek orbitallerden aynlacagim
da gegekle§ir.
unutmayimz. Birkac geci§ metal atomu, Ti to Ti 4+ ye Sc un Sc 3+ gibi, iyon haline donii§etek
• soy gaz elektron dagilinuna ulapr. Ama cogu geci§ metallerinde bu durum gervek-
lepnez (cizelge 10.2). Bir demir atomunun 4s 2 elektronlanm kaybederek Fe 2+ olu§- •
turmak suretiyle soy gaz atomunun elektron dagthmtm kazanmadigi gibi,
Fe ([Ar]3d64s2) Fe2+ ([Ar]3d6) + 2 e-
 10 3
- Atomlann ve iyonlann Biiyiikliigii 363

Merak Ediyorsamz
Bir ametal olan hidrojen, nicin periyodik cizelgenin 1.
grubunda bulunmaktadir?
• Diger tiim elementler periyodik cizelgede belirli bir yere sahip oldugu halde, hidroje-
nin belirli bir yeti yoktur. 1. gruba yerlestirilme nedeni, hidrojen atomunun bir tek
elektronu olmasi, 1s 1 elektron dagilimmin diger 1. grup elementlerine benzemi§ ol-
masindan kaynaklanmaktadir. Bunun sunucu olarak hidrojen periyodik cizelgenin 1.
grubuna yerlestirilmekle birlikte bir ametal * olarak siniflandinlmalctadir. Soy gaz sis-
teminde (1 s2 ) bir elektron eksikligi nedeniyle halojen yapisinda olmasi da bazi periyo-
dik cizelgelerde 17. gruba yerlestirilmesine neden olmaktadir. Bununla beraber hidro-
jen halojenlere pek benzememektedir. Ornegin, F2 ye C12 cok iyi yiikseltgenler oldu-
gu halde, H2 degildir. Bir baska secenek de hidrojenin, periyodik cizelgenin en tistiin-
de orta yere yerlestirilmesidir.

* Hidrojen, iki milyon atmosfer basmcnun lizerinde sfici§tualdigt zaman metal ozelligi kazanacak
gibi gortinmektedir, ancak bu durumu saglamak laboratuvar ko§ullannda olanaksachr.

•
buna ek olarak 3d elektronlanndan da kaybederek Fe' iyonu olu§turur,
•
Fe ([Ar]3d64s2) —+ Fe3+ ([Ar]3d5) + 3 e-
Fe3+ mn 3d alt kabugu yan doludur ye bu durum Fe(II) nin Fe(III) e kolayca yiik-
seltgenmesine yarchmci olur. d ya daf alt kabuklannin yan dolu ya da dolu elekt-
ron dagilmilan kendilerine ozgii bir kararlilik gosterirler ye bu tiir elektron
gosteren bir cok geci§ metali iyonu vardir.

10-3 Atomlarm ye iyonlann Buyuklugu

Daha onceki boliimlerde stokiyometrik ili§kilere bagh olarak atom kiitlelerinin One-
mini ortaya koyduk. Bazi fiziksel ye kimyasal ozellikleri anlamak icin atom bilyiik-
liikleri haldunda bazi §eyleri bilmemiz gerekmektedir. Bu boliimde atom yancapi
tammlanacak ve bir grup atom ozelligi incelenecektir.

Atom Yancaplan
•
• Ne yank ki, atom yancaplanni belirlemek zordur. Atom cekirdeginden uzakla§tik-
ca elektronlann bulunma olaslhgl azalmakta, ancak hicbir zaman bu olaslhk sifir
olmamaktadir. Bir atomun kesin bir di§ sinin yoktur. Bu durumda, elektron yiik
yogunlugunun %90 lnt icinde bulunduran cekirdek di§indald bir uzakhga gore bir
etkin atom yancapimn belirlenmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, tiim olcebil-
digimiz biti§ik atomlann cekirdekleri arasindald uzakhIctff (cekirdekler arasi uzak-
lik). Bu uzakligin, atomlann kimyasal bag yapmaksizin birbirine degmesi durum-
lanna bagh olarak farkhlik gostermesine kar§in, atom yancaplan cekirdekler ara-
si uzakhk olarak belirlenmektedir.
Oncelikle bag yapmi§ atomlarla ilgilendigimizden, atom yancaplan, kimyasal
baglarla bagh iki atom arasmdaki uzakhk olarak dikkate almacaktir. Kovalent ya-
ncap , tek bir kovalent bagla baglanmi§ e§deger iki atomun cekirdekleri arasmda-
ki uzakhgm yansidir. Lyon yancapt iyonik bagla baglanrm§ iyonlann cekirdekle- •
• ri arasmdaki uzakhga gore verilir. Iyonlar e§deger biiyiikliikte olmadigindan, ara-
lanndaki uzaldik katyon ye anyon arasmda uygun olarak bolusturulmelidir. Orne-
gin, 02- nin 144) pm olan yancapindan hareketle, MgO in belirlenen cekirdekler ara-
si uzakhgmdan Mg2+ nin yancapi, MgC12 an cekirdekleri arasindaki uzakligindan
 364 136ltim 10 Periyodik cizelge ye Bazt Atom Ozellikleri

kristalografisi ve diger C1- tin, NaC1 tin cekirdekleri arasindaki uzaldtgindan Na+ un yancapt elde edi-
atom ye molektil boyutlan ile lebilir. Metaller icin metal yaricapi kristal hallerdeki kati metalde yan yana bulu-
cali§an ki§iler, SI birimi yerine nan iki atomun cekirdekleri arasindaki uzakligin yanst olarak belirlenir.
• Atom boyutlan icin uzun zamanchr angstrom, A, birimi kullamlmaktachr
A (angstrom) birimi kullanmayi
stirdtirmektedirler ► (1 A = 10-10 m). Bununla beraber, SI birim sisteminde angstrom kabul edilmemi§-
tir. SI birimleri nanometre (nm) ye pikometredir (pm).
•
1 nm = 1000 pm = 1 X 10-9 m (102)
Kovalent yancap:
157 pm Sodyum icin kovalent, iyon ve metal yancaplannin belirlenmesi, kiyaslamah
olarak Sekil 10-3 de gosterilmi§tir. Sekil 10-4 de, bir cok element icin atom yan-
caplannm atom numaralanna kar§i degi§imleri Bu ttir cizimlerde genel
iNa olarak metaller icin metal yancapt, ametaller icin kovalent yancap kullanthr ve bu-
rada da oyle Sekil 10-4 atom yancaplarmin degi§iminde belirli egilim-
lerin oldugunu gostennektedir. Ornegin, grup 1 de bilytik olan yancaplar, periyot
boyunca azalmakta ye bu degi§im daha ktictik yancaph grup 17 ye kadar stirmek-
Metal Yancapt:
tedir. Bu egilimi aciklamak icin Boltim 9 un giri§indeki konuya donelim.
186. pm
. .
Perdeleme ye Atom cekirde§ine Yakla§abilme
• Na • -. ; Na Kesim 9-10 da elektronlann cekirdege ne kadar yalda§abildikleri aciklarum§ti. Act-
..
\ /
.
.,. sal dagthm olastligma gore, s elektronlannm oldukca ytiksek olasthkla cekirdege
yalcm olarak toplandigt gOrtiltir (elcil 9-32)s elektronlann cekirdege girinimleri p
•
elektronlanndan daha iyidir. Bunlar da cekirdege d elektronlanndan daha fazla
lyon yancapt:
99 pm yalda§abilirler. Perdeleme sonucu cekirdegin etrafmda bulunan ch§ orbital elekt-
ronlan is orbital elektronlannca geriye itilir. Bunun icin her atomun achm adult
olu§umunu saglayacak hayali bir i§lem ele alahm ye tictincti periyodun ilk tiyesi olan
Na+ • -• C1 -
-
sodyumdan ba§layahm. Bu i§lemde is elektron kabuklanndaki elektron saplan sa-
bit ve 10 tane olup, elektron dagthmi 1s22s22p6 §eklindedir. Ilk yaklapm olarak,
A EKiL 10-3
is kabuktaki elektronlann e§deger miktarda cekirdek ytiktinti nOttirle§tirdigini yar-
Kovalent, metal ve iyon yan- sayaltm. Boylece is kabuk elektronlan, ch§ kabuk elektronlan ile cekirdek arasm-
caplannm karplaonlmasi daki cekme etkisini golgeleyecek ya da perdeleyecektir.. Diger taraftan ch§ kabuk
Atom yarkaplan renkli oklarla elektronlannin birbirlerini perdelemedigini kabul edelim. Son olarak, cekirdegin
gosterilmi§tir. Kovalent yaricap- gercek ytikii ile elektronlar tarafmdan perdelenen yiik arasmdaki farkt etkin ce-
lar molekiil Na2(g) a gore tarum- kirdek yaku , Zet, olarak ifade edelim.
• lamr. Bu da ancak gaz halindeki
sodyumda bulunur. Metal yan- Zet = Z — S (10.3)
cap kati sodyum kinde birbirine
degen atomlar, Na(k), temel alt-
S nin, dt elektronlan perdeleyen is elektronlann sayismi temsil ettigi dii§tintilme-
lidir.
•
narak belirlenir. iyon yancapla-
nni kin cekirdekler Bu iki varsaynna g6re, sodyumda (Z = 11) on gobek elektronu, cekirdek yii-
arasindaki uzakhk anyon ye kat- ktintin 10 birimini perdeleyecek (yani, S = 10), geriye 11 — 10 = +1 cekirdek
yona boliistiirulmelidir. Na* un ytikti kalacalchr. Magnezyumda (Z = 12) Zet, +2, aluminyumda Zet, +3 olacak ye
iyon yancapuun degeri metin periyot boyunca boyle devam edecektir.
kinde acrldanan karpla§tuma Gercekte, is kabuk elektronlannm tam perdelemesi de, ch§ kabuk elektronlan-
yontemiyle bulunur. run perdelememesi de dogru degildir. Bu kabuller, is ye ch§ kabuk elektronlanmn
farkh actsal da'gthmlara sahip oldugu ye bu nedenle cekirdege farkh derecelerde
yalda§abildikleri gercegini goz arch eder. Boylece, s elektronlanmn biiyiik girici-
ligi nedeniyle perdelemeleri p elektronlanna gore daha azdtr. Benzer §ekilde, p
elektronlan d elektronlanndan daha az perdelenir ye bunlarm giricilikleri de azchr.
• Sodyum atomunda on tane is kabuk elektronu cekirdek ytiktintin yaklapk olarak sa-
dece 9 birimini dengeler ye Zet degeri +1 den cok +2 dolaymdachr. Aym zamanda •
ch§ kabuk elektronlan da birbirlerini belirli olctide perdelerler. Her bir ch§ kabuk
elektronu bir diger ch§ kabuk elektronunu yaldavk ticte bir oranmda perdeleme et-
kisi gosterir. Boylece, iki tane di§ kabuk elektronu bulunan magnezyum atomun-
da Zet degeri yaldaplc olarak 12 — 9 — 3 = +2y dir (Sail 10-5).
 10-3 Atomlann ye iyonlann Buyuklugu 365

Rb
250 —
•
•
200 —
E
Li
gg 150 —
>I,

100 — Cl

50 —

•
• Elektron yiikiiniin ire 10 20 30 40 50 60 70 80
elektronlarca perdelenmesi Atom numarasi
♦ $EKIL 10-4 Atom yansaplan
Grafikte metaller icin metal yancapi, ametaller icin kovalent yancaplar gosterilmi§th.
Soy gazlar icin kovalent yancaplann olctilmesindeki zorluk nedeniyle, bu elementlere ait
degerler verilmemi§tir (sadece Kr ye Xe bile§ikleri bilinmektedir). (Periyotlann orta bed-
gelerinde gorulen ktictik piklerle ilgili actklamalar §u anda konumuz di*indadir).

(—)
Girinim ye Perdeleme Etkileri. cok elektronlu atomlann dalga fonksiyonu gi-
Degerlik elektronu ricilik ye perdeleme etkisinin nitel anlamim aciklar. Bu basitle§tirihni§ §eldlde, ce-
kirdek yfildi yerine Zet kullamlarak orbital enerjisi yaklavk olarak,
♦ $EKIL 10 5 -

Perdeleme etkisi ye etkin = — RH Zne2t2 (10.4) •

cekirdek yukti, Zet
• tki degerlik elektronu (mavi) Mg
atomunun celcirdegi tarafmdan
cekilir. Atomun 12+ cekirdek
ytikii icteki on tane elektron tara-
fmdan (gri) perdelenir ama yeter-
li degildir. Degerlik elektronlan
da birbirlerini bir miktar perde-
ler. Sonucta, etkin cekirdek yiikii
2+ dan cok 3+ ya daha yalundir.
§eklinde verilir. Burada Zet, n yortingesinin etkin cekirdek ytiktidtir. Diger turn sim-
geler genel olarak bilinen anlamdadir (bak Boltim 9). 10.4 e§itligi, Schrodinger
e§itliginin cortimii ile elde edilen hidrojen atomu enerjisi ile aym yapidadir. cok
elektronlu atomlar bir elektronlu atomlara yalda§tinlarak yapilan yaldapmlar bii-
ytik ama bir yaklawn saglar. Orbitalin ortalama bilytikltigii, orbitaldeki
elektronlann cekirdekten ortalama uzakhklan, 7,1 , olarak ahmr
= n2a° {1+ 1 [1 1(1 + 1)1 } (10.5)
Zet 2 n2

► (10.5) e§itligi n. Bohr yortin- 10.5 e§itliginde turn simgeler bilinen anlamlardadir. Yine, 10.5 e§itligi cekirdek
gesinin yaricaptru verir. Zet = 1 ytikti Zet olmak tizere, hidrojen ya da hidrojen benzeri atomlar icindir ve cok elekt-
ahnarak H atomunun ydriingesi ronlu atomlar icin de yalda§ik olarak gecerlidir. 10.4 ye 10.5 e§itlikleri yalda§tir-
bu formtilden belirlenebilir. malardir. Atom ozelliklerinin yan nitel aciklanmasinda oldukca kullam§hdff. Bun- •
• dan sonra periyodik cizelgede atom yancaplan ile ilgili cok onemli iic egilim tize-
rinde durac agiz.
 366 Mum 10 Periyodik 3izelge ye Bay Atom Ozellikleri
• Elektronlar tarafindan perdeleme yapilch§i nereden ongorill-
• dine alan olugurma yontemi (SCF) olarak adlandmhr ye daha bilgisayar icat edilme-
• uzalda§tikga radiyal olasihk yogunlugu artar. Boylece, daha bilyilk atomlarda
UNUTMAYINIZ
s ve p degerlik elektronlan ge-
kirdek yalumnda bulunabilme
olasiligma sahiptir *ldl 9-32).
Bu elektronlar ig lusimlara gire-
rek, gekirdekle beklenenden faz-
la etkile§ebilirler. ►
► Periyodik gizelgenin grubu
igindeki egilim ba§lica bas kuan-
tum sayisi n tarafindan belirle-
• nir.
Merak Ediyorsaniz
mtitur?
Bu ongortiler gok elektronlu atomlann dalga fonksiyonlan analizinden gikanlmi§tir
•
Schrodinger e§itliginin gercek goziimii hidrojen atomu igin elde edilebilir, ama gok
elektronlu atomlar igin sadece yalda§ik goziimler Hesaplamalann ilkesi
atomdaki her elektronun hidrojen atomunda oldugu gibi bir orbitali i§gal ettigi kabu-
liine dayanir. Ancak, orbitalin i§levsel §ekli bir ba§ka kabule goredir; elektronlar, di-
ger elektronlann belirledigi ortalama ya da etkin bir alamn etkisiyle hareket eder. Bu
kabulle, kamia§ik gok elektronlu Schrodinger e§itligi, her elektron igin benzer e§itlik-
ler haline (loner. Her e§itlik, elektron igin bilinmeyen etki alam ve bilinmeyen orbital
igerir. Bu e§itlikler setini yalda§ik olarak gozmek igin, orbitallerin i§levlerini tahmin et-
mek, orbitalde hareket eden elektronlann her biri igin ortalama bir potansiyel enerji
hesaplamak ye her elektron igin olu§turulan yeni orbitaller sistemini goziimlemek ge-
rekir. Yeni orbitallerin ba§langicta dii§iiniilen §ekilden daha iyi olmasi beklenir. Yeni
orbitaller kullanilarak elektronlar igin yeni etkin alanlar hesaplanir ye orbitallerde bu
degerler gok degi§mez hale gelinceye kadar dim i§lemler tekrarlamr. Bu i§lem kendi ken-
den once 1936 da Douglas Hartree tarafindan geli§tirihni§tir. Artik atom ve molekiil-
lerin dalga fonksiyonlan, bilgisayarla SCF yontemi uygulanarak elde edilmektedir. Bu
da, modern kimya ara§tirmalannda, molekiil modellemesi igin yardimci olmaktadir.
•
SCF hesaplamalan ile elde edilen atom orbitalleri, hidrojen atomunun atom orbital-
lerine gok y6nden buyuk benzerlik gostermektedir. Orbitallerin agisal ili§ldleri e§deger-
dir. Boylece orbitaller karakteristik §eldlde s, p, d, f §eklinde tarumlanabilir. Orbital-
lerin etkin olanlan hidrojen igin bulunandan farkh oldugu igin, radyal fonksiyonlan
da hidrojenden farkh olmalda birlikte bas kuantum sayilan hala belirlenebilmektedir.
Boylece gok elektronlu atomlann her elektronu dolt kuantum sayisi ile, n, 1, m1 ye nis
ilebrnPdmsaitogrleSFChsapmdneli-
len radyal fonksiyonunun analizine baghdir.
1. Periyodik cizelgenin Bir Grubunda Atom Yancaplannm Degi§imi. Sekil
9-32 ve 10.5 e§itliginden goriildiigii gibi, n in artmasi ile birlikte gelcirdekten
atomlann elektronlarca i§gal edilen daha gok sayida elektron kabugu belirle-
nir. Bu clii§iince, dir§iik atom numarah grup tiyelerine uyar. Bunlarda bir peri- •
yottan digerine gegerken atom yangaplan daha biiyilk olur (1. grupta Li dan Na
ye K a gegi§te oldugu gibi). Daha bilyiik atom numaralannda, yangaptald ar-
ti§ daha kiiciiktiir (1.grupta K dan Rb ye Cs a gidildigi zamanki gibi). d vef or-
bitallerindeki ig tabaka elektronlan, di§ tabaka elektronlanni cekirdekten per-
delemede s ve p elektronlanndan daha az etkili olmasi ve bunun sonucu Z et in
beklenenden buyuk olmasi nedeniyle, daha bilyiik atom numarah elementler-
de di§ kabuk elektronlan birbirlerine beklenenden daha yalundir. Bununla bir-
likte a§agiclald ifade genel olarak dogrudur.
Elektron kabugu gogaldikga atom daha bilyiik olur. Atom yangapi, grup elementleri igin-
de yukandan a§agiya dogru artar.
2. Periyodik cizelgenin Bir Periyodunda Atom Yaricapuun Degi imi. Sekil
10-4 de goriildiigii gibi, genel olarak bir periyot boyunca soldan saga dogru gi- •
dildikge atom yangaplan kiigilliir. 5ekile dikkatlice baluhrsa, bu degi§imin gegi§
elementlerine uygulanamayacagi gorilliir. Ilk olarak yangaplarm kiigillme egili-
mine ve gegi§ elementleri ile ilgili ozel durumun nedenine genel olarak bakahm.
 10 3
- Atomlartn ye iyonlartn Biiyaklagii 367

Bir periyot boyunca, her elementin atom numarasi artarak gider. Bas grup
elementlerinde, atom numarasi arttikca degerlik kabuguna giren elektronlann
sayisi da artar. cekirdek yiikii arttikca aym kabukta bulunan degerlik elekt-
ronlan diger kabuktakileri perdeler. Li un 2s elektronlan icin Zet degeri 1,3 ye •
► Zet degeri Soru 76 daki kural- Be icin 1,9 olarak verilmektedir. Boylece, bir periyodun bas gruplannda Z art-
lar uygulanarak ongorillebilir. tikca Zet artar. Bir periyot boyunca bas kuantum sayilan sabit kahr Bunun so-
nucun olarak (10.5) e§itliginde ister Zet , isterse sadece cekirdek yilkii Z kulla-
mlsin sonuc a§agidald gibidir.
Elementlerin bir periyodu boyunca soldan saga gidildikce atom yancaplan
► Periyodik cizelgedeki periyot-
Iann egilimi ba§hca etkin cekir-
3. Bir Geci§ Serisi icerisinde Atom Yaricaplaroun Degi§imi. Geci§ element-
dek yuku, Zet, tarafmdan belirle- lerinde durum yukanda aciklanandan biraz farklidir. Sekil 10-4 de goriildilgii
nir.
gibi geci§ elementlerinin atom yancaplan, birkac sapma di§inda periyot bo-
yunca yalda§ik aynidir. Sapmalann aciklanmasi konumuzun di§inda olmalda
birlikte, genel gidi§i anlamak zor degildir. Geci§ elementleri serisi icinde ge-
len elektronlar is elektron kabuguna girerek, di§ elektronlann celdrdek yiikii-
ne kar§i perdelenmesine katihrlar. Aym zamanda, dts tabakadaki elektron sa-
yisi sabit kahr. Boylece, di§ kabuk elektronlanmn geci§ serisi boyunca celdr-
dek tarafmdan cekimi degi§ken olur. Ornegin, Fe, Co ye Ni goz online aim& •
gmda, Fe cekirdeginde 26 proton ye 24 it kabuk elektronu bulunur. Co da
• (Z = 27), 25 it kabuk elektronu ye Ni de (Z = 28) 26 it kabuk elektronu
vardir. Her ikisinde de di§ kabuk elektronu aym net yiikiin etkisindedir (yak-
la§ik +2). B8ylece, geci§ serisi boyunca atom yancaplan cok fazla degi§mez.
Yani 4s elektronlan icin Zet birinci geci§ serisinde yakla§ik sabit kahr. Boyle-
ce, bu serinin tic elementi icin atom yancapi cok fazla degi§mez. Bunlar, Fe icin,
124 pm, Co ye Ni icin 125 pm olarak verilmektedir.

ORNEK 10-1

Periyodik cizelgedeki Yerine Gore Atom Buyiikliigiiniin Ongorulmesi. Sadece On kapa-

gm is ytizi.indeki periyodik cizelgeden yararlanarak, a§agidald atomlardan hangisinin en
biiyiik oldugunu belirleyiniz: Sc, Ba ya da Se.
cozum
Sc ye Se dordtincti periyot elementleridir ye Sc periyodun bas lusmina daha yakm (sol
taraf) oldugundan Se den daha bilytik °imam' bekleriz. Ba altma periyottadir ve Sc ya
da Se e g6re daha cok elektron kabuguna sahiptir. Bundan ba§ka, cizelgenin sol tarafi-
•
• na Sc dan (grup 3) daha yakmdir (grup 2). Buna gOre, Ba atomunun, Licit icinde en bit-
yiik oldugunu giivenle soyleyebiliriz. [Gercek atom yancaplan, Se (117 pm), Sc (161 pm)
ve Ba (217 pm) dir.]
Alqtirma A: On kapagm it ytiztindeld periyodik cizelgeyi kullanarak As, I ya da S
atomlanndan hangisinin en ktictik oldugunu tahmin ediniz.
Alin rma B: Br, Ca, K ya da Al atomlanndan hangisinin biiyiikliigtintin Na a en ya-
km oldugunu dii§iintirstintiz? Metin icerisinde ula§abildiginiz herhangi bir cizelge dege-
rini kullanmadan kendi nedeninizi actklaymiz.

lyon Yancaplan
Bir metal atomu pozitif bir iyon olu§turmak iizere bir ya da daha cok elektron kay-
bettiginde, cekirdekteki pozitif yiik miktan elektron sayisindan daha fazla olur. ce-
kirdek, elektronlan daha kuvvetli ceker ye bunun sonucu olarak, katyonlar kendi- •
• lerini olu§turan atomlardan daha kiiciiktiirler.
Katyonlar olu§tuklan atomlardan daha
 368 BoHim 10 Periyodik 3izelge ye Bazt Atom Ozellikleri

•
•
186 pm 160 pm

► 5EKil. 10-6
Atom ye iyon bUyiikliikle-
rinin karvla§tinlmasi mg2+
Na ye Mg un metal yancap-
lan ile Na+ ye Mg2+ un iyon
yangaplan gosterilmi§tir. 72 pm
99 pm

Seidl 10-6 da don ornek karpla§finlmaktathr: Na ye Mg atomlan ile Na+ ye

• .
Mg2+ iyonlanndan beklendigi gibi, Mg atomu Na dan, katyonlan da kendi atom-
lanndan daha kticiiktiir. Na+ ye Mg 2+ izoelektronik (e§ elektronlu) olup aym sa-
yida elektrona (10) ye elektron da'gihmma sahiptir, 1s2 2s2 2p6. Mg2+, cekirdek yii-
kii daha biiyuk oldugu icin Na+ dan daha kiiciiktiir (+12, Na da +11 dir).
•
Izoelektronik katyonlardan iyon ytikti daha buytik olamn iyon yangapt daha ktigiiktiir.

Bir ametal negatif bir iyon (anyon) olu§turmak iizere bir ya da daha cok elekt-
ron aldigmda, cekirdek yiikii sabit kalirken, fazla elektron nedeniyle Z et degeri aza-
hr. Elektronlar siluca tutulamazlar. Elektronlar arasmdaki itme etkisi artar. Elekt-
Kovalent iyon ronlar daha cok dagihr ye 10-7 de gosterildigi gibi atom biiyiikliikleri artar.
yancap yangapt
Anyonlar kendilerini olu§turan atomlardan daha bilytilctiirler. Izoelektronik anyonlarda
99 pm 181 pm iyon ytildi artlikga iyon yangapt artar.
A $EKIL 10-7
Kovalent ve anyon yancaplan-
nm kar§ila§tinlmasi ORNEK 10-2
C12 molektilti igindeki Cl atom-
lan, birer elektron alarak iki cr Katyon, Anyon ye Notiir Atomlarin Biiyiikluklerinin Karplanrdtrzasz. On kapagm is yti-
ziindeki periyodik gizelgeden yararlanarak, a§agidaki atom ve iyonlan artan
iyonu olu§turur.
lerine gore siralaymiz: Ar, K + , Cl-, S2- ve Cat*. •
cozum
Bu sorunun yarnti, verilen be atom ya da iyonun da izoelektronik yapisma, Ar,
1 s22s22p63s23p6 yapisma, sahip olmalannda yatar. Izoelektronik katyonlar igin ytik art-
likga iyon kuculur. Bu da, Ca2+ , dan ktigtik demektir. K +, daha bilytik geldrdek yiikii-
ne sahip oldugundan (Z = 19, Ar icin Z = 18), Ar dan daha ktictikttir. Gene gekirdek
ytikiintin biiyiildtigtinden dolayi Ar, Cl - den daha ktigiiktiir (Z = 18, CI icin Z = 17).
Izoelektronik anyonlar igin iyon ytikii fazla olugundan S 2-, Ct den daha buyiikttir. Ar-
tan bilytikltiklerine g6re siralama,
► Izoelektronik atom ve iyonlar- Ca2+ < K+ < Ar < CF < S2-
la ilgili a§agidaki genelleme
Aliftirma A: On kapagm is ytiztindeld periyodik gizelgeyi kullanarak, a§agidald
Izoelektronik ornekler-
• den atom numarasi btiyiik olamn iyonlan artan bilyiikltiklerine g6re stralaytmz: Ti 2+, V3+, Ca2+, Br-ve Sr2+.
boyutu ktigtikttir. Ali§tirma B: On kapagm is ytiziindeki periyodik cizelgeyi kullanarak, gagidaki •
atom ya da iyonlar bilytikkilderine gore siralandigmda, hangisinin ortada bulundugunu
belirleyiniz: atomlar N, Cs ye As, iyonlar Mg2+ ye Br-.
 10-3 Atomlann ye honlann Buyiikliiga 369

Atom ye iyon yancaplart ile ilgili bilgi, bazi maddelerin fiziksel ozelliklerini
degi§tirmede yardimct olur. Bir ornek olarak camin dayanikhligini goz ontine ala-
hrn. Normal pencere cairn Na+ ye Ca 2+ iyonlan icerir. Cam kinlgandir ye sert bir
carpma ile kolayca parcalamr. Bunu gticlendirmenin bir yolu ytizeyindeki Na + iyon- •
• larmin 1C+ iyonu ile degi§tirilmesidir. K+ iyonlan daha bilytik oldugu icin ytizeyde-
ki bo§luklart doldurarak knilmaya karp Na+ iyonlannin bulunmast halinden daha
direncli olur. Sonuc olarak lunlmaya kar§i direncli cam elde etmi§ oluruz.
Bir ba§ka ornek, Al203 icindeki Al3 + iyonlan yerine %1 oraninda Cr 3+ katarak
albenili camlar elde etmektir. Cr3+ iyonunun bilytikltigti A13+ iyonundan cok fark-
li olmadigmdan (9 pm kadar daha bilytik) bu katilma olanakhdtr. Saf aluminyum
oksit renksizdir, ama az miktardaki Cr (III) iyonunun katkist ile gtizel bir lurrrurt
renk elde edilir. Safsizhk iceren Al 203 , yakut olarak bilinen degerli bir mticevher-
dir. Yakut ye diger kiymetli ta§lar yapay olarak elde edilebilir ye mticevher olarak
ya da lazer gibi dtizenekler icinde kullamlabilir. Yakutun rengi daha sonraliim
25 de tartiplacaktir.
Periyodik cizelge biciminde dtizenlenmi§ olan Sekil 10-8 tipik atom ye iyonla-
rm bagil bilytikliiklerini gostermektedir. Bu kesimde tiim genellemeler bu §ekil
icinde ozetlenmi§tir.

B C
•
Li Be
111 88 77
152

Li + B e 2+
59 27

Al Si
186 160 143 117

Na+
mg 2+ Al 3+

0
99 72 53

0 0 Co Cu
•
• 227
Ca
197
Sc
161
Ti
145
132

v2 + Cr2+
125

124
124
Fe2+
125

CO 2+ 125
128
Cu+
Zn
133
Ga
122
Ge
122
As
121
Se
117 114
0 0 0 0 0
K+
0
Ca2+
0
Sc3+
0
Ti 2+
0
79
v 3+
0
82
Cr3+
Mn 2+
77 75
Fe 3+ Co 3+
Ni 2+
96
Cu 2+
Zn 2 + Ga3 + Se

198
O
196
138
loo 75 86
64 62
83
65 61
70
73
75 62

Ag Cd In Sn Sb Te
(I) 163 141 140 137 I 133
144 149
248 215

Rb+ Sr2+ Ag` Cd 2 ' In 3 Sn 2- Sb 3'

T

• 149 113 115

95 79 93 76 221 220
•
♦ 5EKIL 10-8 Bazi atom ye iyon yancaplammm karplapnlmasi
Metaller icin metal yancaplari, ametaller kin tek kovalent yaricaplar ye iyonlar icin iyon
yaricaplannm degerleri, pikometre (pm) olarak verilmi§tir.
 370 Boliim 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri

10-4 iyonla§ma Enerjisi

Daha once, metallerin elektronlanm kaybetmesi ye bunun sonucu olarak elektron da-
• gilunlannin degi§mesi iizerinde durduk. Ancak atomlar elektronlanm kendililderin-
den di§anya atamazlar. Elektronlar atomun cekirdegindeki pozitif yiikler tarafmdan
cekilir ve elektronlari bu celcimden kurtaracak bir enerji gereklidir. Bir atom elektron-
•
larinl kadar kolay kaybederse metal ozelligi o kadar fazladir. iyonlasma enerji-
si, I, gaz halindeki atomlardan bir elektronu uzalda§tirmak icin gerekli enerji mikta-
ndff. Kaybedilen elektron atom iizerinde en gey§ek konumda olan elektrondur.
iyonla§ma enerjileri denel olarak, dii§iik basinch gaz halindeki atomlann elekt-
ron i§inlanyla (katot bombardimam yardimiyla olciiltir. A§agida iki tipik
deger verilmi§tir.
Mg(g) Mg+(g) e- = 738 kJ/mol
mg +(g) mg2+(g) e- Iz = 1451 kJ/mol
(h) simgesi, gaz halindeki notiir bir atomdan bir elektronu uzalda§tffmalc icin ge-
reken enerjiyi gosteren birinci iyonla§ma enerjisidir. * 12, gaz halinde +1 degerli bir
iyondan ikinci elektronu uzalda§tirmak icin gerekli enerjiyi simgeler ve ikinci iyon-
• la§ma enerjisi admi ahr. Daha sonraki iyonla§ma enerjileri I3 ,14 , §eklinde
terilir. Bir sonraki iyonla§ma enerjisi her zaman icin bir onceld iyonla§ma enerji-
sinden daha bilyiiktiir. Ornegin, magnezyumda, bir elektronunu vermin olan iyonun •
ikinci kez iyonla§masinda elektron, 2+ (Mg 2+ ) yiikiin celdminden kurtulmak zo-
rundadir. Bunun icin gereken enerji, elektronun 1+ mg+) yiikten kurtulmasi icin
gereken enerjiden daha biiyiik olacaktir. Bu durum dogrudan Coulomb kanununun
bir sonucudur. Bu kanuna gore, zit yuklu tanecikler arasmdaki cekme kuvveti
biiyiikhigii ile dogru
Bir cok elementin birinci iyonla§ma enerjileri (h) Seidl 10-9 da gosterilmi§tir.
Genel olarak, cekirdekten daha uzaktaki elektronu uzalda§turmak daha kolaydir.
Atom yaricapi arttikca iyonla§ma enerjileri azahr.
► Bu genelleme ball grup ele-
mentlerine iyi uyar ama geci§ Bu gozlem n ve Zet in iyonla§ma enerjisi (I) iizerine etkisini yansitff. 10.4 e§itli-
elernentleri icin yetersizdir. Bun- gi, iyonla§ma enerjisinin,
larda istisnalar yardir.
I = RH X — (10.6)
n2
e§itligi ile verilebilecegini ongoriir. Boylece periyot boyunca, degerlik kabugunun •
bas kuantum sayisi, n, sabit kaldigmdan Z et artar ye iyonla§ma enerjisi de bfiyiir.
Grupta a§agiya dogru gidildikce, n artar ama Zet deki arti§ cok degildir ve iyonla§-
ma enerjisi kiiciiltir.
ciZELGE 10.3 Alkali Me-
tallerin (Grup 1 Element-
Buna gore, periyodik cizelgenin bir grubunda yukaridan a§agiya inildikce atom-
leri) Atom Yancaplan ye lann elektron kaybetmeleri daha kolay olur (metal karakteri artar). tyonla§ma ener-
Birinci iyonlavna Enerjileri jilerinin azalmasi ye buna paralel olarak atom yaricaplannm artmasi Grup 1 element-
leri icin cizelge 10.3 de gosterilmi§tir.
Atom iyonla§ma cizelge 10.4 de iiciincii periyot elementlerinin iyonla§ma enerjileri yerilmi§tir.
Yancapt, Enerjisi (h), Mc& istisnalar di§inda, periyot boyunca gidildikce (renldi basamaldan takip ede-
pm kJ/mol rek) atom yancaplan azalmakta, iyonla§ma enerjileri artmakta ye element daha az
metal ya da daha cok ametal ozelligi kazanmaktadir. cizelge 10.4 de iyonla§ma
Li 152 520,2
• Na 186 495,8
K 227 418,8
* tyonlasma enerjileri bazen elektronvolt (eV) biriminde ifade edilir. Bir elektronvolt, bir elektronun 1 Volt
potaniyel farkina sahip elektriksel bir alana dilsmesi sonucu aciga clan enerjidir. cok kiictik bir enerji biri-
•
Rb 248 403,0 midir. Ozellikle tek tek atomlar arasindaki etkilesmeleri belirtmek icin kullanthr. Iyonlasma bir mol atom ba-
Cs 265 375,7 sina ele alindiginda birirn olarak kJ/mol tercih edilir. eV/atom = 96,49 kJ/mol. Bazen, iyonlasma enerjisi
yerine iyonlapna potansiyeli terimi kullanihr. Bundan baska, I,, bilytildiilderi entalpi degisimleri, AH, ,
AH2 , ... olarak da verilebilir.
 10 4
- tyonlapna Enerjisi 371

2500
I He
• 2000
I iNe

E
Ar
1500
C4.) 1
E
Hg
0 1000 Cd

500
Li
Al Ga In
Tl •
Na
• K Rb Cs Fr

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Atom numarasi
A El(11. 10 9 Atom numarasmm fonksiyonu olarak birinci iyonlavna enerjileri
-

Elektron dagilimlan cok kararh olan soy gazlann iyonlasmalan icin, kendilerinden bir
sonra gelen element atomlanna gore cok bilyilk enerji gerekmektedii. Grafikteki maksi-
mum noktalan soy gazlann atom numaralanna karsilik gelmektedir. Turn gruplarda, alka-
li metaller en kolay iyonlasanlardir. Grafikte minimum noktalar alkali metallerin atom
numaralanna karsilik gelmektedir.

enerjileri cizelge halinde (11 , 12 , )verilmistir. Ozellikle capraz kink cizgi boyun-
ca &filen biiyiik degisimlere dikkat ediniz. Ornek olarak magnezyumu ele alahm.
13 enerjisini vererek Ciciincii elektronu uzaklastirmalc icin elektron dagthmi 2s 22p6 olan
•
• bir soy gaz sisteminin bozulmasi gerekmektedir. Bunun icin 13,12 den cok bilytiktiir
ye normal kimyasal tepkimelerde Mg +3 pek olusturulamaz. Benzer sekilde, Na +2 ya
da Al t iyonlarinin olusmasini da beklemeyiz.
ciZELGE 10.4 Ociincii Periyot Elementlerinin iyonla§ma Enerjileri (k1/mol)

Na Mg Al Si Cl Ar

12 4562 1451 1817 1577 1903 2251 2297 2666

13 7733 2745 3232 2912 3361 3822 3931

14 11580 4356 4957 4564 5158 5771

7238 •
• 15 16090 6274 7013 6542
8781
16 21270 8496 9362

17 27110 11020 12000

 372 13ohim 10 Periyodik cizelge ye Bay Atom Ozelhkleri

Merak Ediyorsaniz .. .
• iyonlalma enerjileri etkin sekirdek yOkanii tahmin etmekte
kullandabilir mi?
•
Etkin gekirdek ytikiiniin en eski tahminlerinden biri, 10-6 e§itligi ile verilen iyonla§ma
enerjilerinin analizi ile yapihm§hr. Ornegin Li un temel halde iyonla§ma enerjisi 519
kJmori dir ye 10.6 e§itliginde,
Z 2t
I,E, = 1312,1 kJ mo1-1
n
buradan,

519 kJ mo1-1 = 1312,1 kJ moV'

22
yazilir
Zet = 126
• Li un ilk uyanlnu§ halindeki (1s2 2p) iyonla§ma enerjisinden, 339 kJmor l, elde edilen
Zet degeri 1,02 dir. icteki 1s2 elektronlan 2p elektronlanni hemen hemen ideal perde-
ledigi icin Z, degeri 1 e cok yakinchr. Oysa; 2s elektronlann girmesi ile Z et degeri ar-
tacaktir.
•

imdi iiciincii periyot elementlerinin Il degerlerindeki aykinhldara donelim ye ne-

UNUTMAYINIZ ►
Seidl 9-33 deki orbital enerji di-
yagraim ye elektronlann bulun-
dugu orbitallerin &Tamil akilda
tutunuz.
den Al un Il degerinin Mg un Il degerinden ye neden S tin degerinin P un /1 de-
gerinden ktictik oldugunu ara§ttralim.
Al un Il degerinin Mg unkinden biiyiik olmasim bekleriz. Belirli elektronlann
kaybi nedeniyle bu durumun tersi gozlenir. Mg, bir 3s elektronun kaybederken Al
3p elektronunu kaybeder. Elektron dagihmi ([1.1,] 3,[ ][ ][ ]3p) olan Mg nun dii§iik
enerjili 3s orbitalinden bir elektronun koparilmast icin gereken enerji, elektron da-
gthrm, atid3s[r][ ][ ]3p) olan Al un 3p orbitalinden bir elektron koparmak icin ge-
reken enerjiden daha bilytiktiir. S iin I degerinin P unkinden biraz daha dii§iik ()i-
mam farkh nedenledir. Bu kez, tiim 3p orbitalleri aym enerji dtizeyindedir. Ancak,
S atomunda ([11.][t ][T ]3p), doldurulmu§ 3p orbitalindeki e§le§mi§ elektronlann bir-
birlerini itme etkisini elektronun kopanlmasmda kolayla§linct fakt8r olarak dii§ii-
nebiliriz. Bu etki ile S atomundan elektronun kopanlmast, yan dolmu§ 3p orbital- •
lerinee ][1' ] 3p) sahip P dan elektron kopanlmasma oranla daha kolay olmak-

aRNEK 10-3

Lyon Yartcapt ile iyonlayma Enerjisi Arasindaki Iliski. On kapagm is yilzfindeki periyo-
dik gizelgeden yararlanarak a§agidaki atomlan, birinci iyonla§ma enerjilerinin arti-
§ma gore siralayimz: As, Sn, Br, Sr
cozam
Bu don atomu yancaplanmn azah§ma gore siralarsak, otomatik olarak iyonla§ma ener-
• jilerinin anima g6re siralami§ oluruz. En biiyiik atom, periyodik cizelgenin sol alt ya-
mndachr. Bu don atomdan buna uyan bir tanesi, yani en bilytik atom Sr dur. En kiiciik
atom periyodik cizelgenin sag iist yamndachr. Dort atomdan hic bin cizelgenin tepesine •
yakm olmamakla birlikte bu nitelige en uygun olan Br dur. Boylece iki ug nokta en dii-
§iik iyonla§ma enerjili Sr ye en yilksek iyonla§ma enerjili Br ile belirlenmi§ olmaktadir.
As ile Sn luyaslandiginda, Sn to periyodik cizelgede, As in sol alt yamnda oldugu go-
 10-5 Elektron ilgisi 373
rtiliir. Buna gore Sn, As den daha diisiik iyonla§ma enerjisine sahip ohnahchr. Birinci
iyonla§ma enerjilerinin anima gore stralama §Oyledir: Sr < Sn < As Z Br.
Ahyturma A: On kapagm is ytiztindeki periyodik cizelgeden yararlanarak, a§agicla-
ld elementleri iyonla§ma enerjileri, J, artacak yonde stralayma: Cl, K, Mg, S.
• AitFtinna B: On kapagm is ytiziindeki periyodik cizelgeden yararlanarak, a§agtda-
ki be element birinci iyonla§ma enerjilerine gore stralandiginda hangisinin ortada yer
alchgtm belirleyiniz: Rb, As, Sb, Br, Sr.

10-5 Elektron ilgisi

tyonla§ma enerjisi elektron kaybi ile ilgilidir. Elektron ilgisi, El, gaz halindeki
bir atomun bir elektron kazanmasi sirasindaki enerji degi§iminin bir olciisildur. Or-
negin,
F(g) + e —p F-(g) El = —328 kJ/mol
F atomu bir elektron aldigmda enerji aciga cikar. Olay ekzotermiktir ye Bokim 7
de belirledigimiz termokimyasal kabullere gore, elektron ilgisi negatif bir degerdir. * •
Not& bir flor atomu nicin boyle kolayca bir elektron almandff? Mantikli acik-
• lama §udur: Serbest bir elektron sonsuz bir uzaldiktan bir F atomuna yakla§tigi za-
man, atom cekirdegindeld pozitif yiikiin etki alanina girince cekirdek tarafindan
cekilir Bu cekme, atomun diger elektronlanmn itme etkisi ile belirli olctide den-
gelenir. Ama, yeni gelen elektron iizerindeki cekme etkisi itme etkisini a§tiginda,
elektron kazanihr ye enerji agiga cikar. F - olu§masyla, flor atomu soy gaz neonun
(Ne) cok kararh elektron dagihnum kazamr. Yani,
F (1s22s22p5) + e --> F- (1s22s22p6)
Metal atomlan da . birbirleri ile seyrek olarak temas ettigi gaz fazinda negatif
iyonlar olu§turabilir. Ornegin, gaz fazmdaki Li atomlannda eklenen elektronlar ya-
n dolmu§ 2s orbitaline girerler.
Li(g) + Li-(g) El = —59,6 kJ/mol
(1s22s1) (1s22s2)
Bazi atomlann elektron alma egilimi yoktur. Bu durum soy gazlarda olur. Bunlar- •
da eklenen elektron, bir sonrald elektron kabugunun bo§ s orbitaline girmek zo-
• rundadff. Grup 2 ye 12 elementlerinde elektronlar degerlik kabugunun p alt kabu-
guna, Mn gibi birkac elementte degerlik kabugunun p alt kabuguna ya da yan dol-
mu§ 3d alt kabuguna girerler.
Pozitif elektron ilgisine en iyi ornek, ametal atomlan tarafmdan ikinci elektro-
nun ahnmasidir. Burada eklenen elektron not& bir atoma degil negatif bir iyona yak-
la§maktadir. Giiclii bir itme hissedilir ye sistemin enerjisi artar. BOylece, oksijen gi-
bi bir element icin birinci elektron ilgisi negatif iken, ikincisi pozitiftir.
0(g) + e —> 0-(g) EIt = —141,0 kJ/mol

0-(g) + e- 02-(g) Ei2 = +744 kJ/mol

• Elektron ilgisini, not& bir atomun elektron kazanma egilimi olarak tammladik. Bunun diger bir La-
mm, bir anyonun bir elektron kaybetme X - (g) X(g) ikinci tammda, El nin isa-
redi konu icinde verdigimizin tersidir. Kimya kaynaldannda elektron ilgisi her iki sekilde de verilir.
 374 &gum 10 Periyodik cizelge ye Bazz Atom Ozellikleri

1 18
H He
—72.8
0 2 13 14 15 16 17 - -

Li Be B C N 0 F Ne
—59.6 -- —26.7 —153.9 —7 —141.0 —328.0 -
-

Na Mg Al Si P S CI Ar
—52.9 -- —42.5 —133.6 —72 —200.4 —349.0 - -

I
K Ca Ga Ge As Se Br Kr
—48.4 -- —28.9 —119.0 —78 —195.0 —324.6 - -

Rb Sr In Sn Sb Te I Xe
—46.9 -- —28.9 —107.3 —103.2 —190.2 —295.2 - -

Cs Ba Ti Pb Bi Po At Rn

• —45.5 -- —19.2 —35.1 —91.2 —186 —270 --

A SOO_ 10 10 Bas grup elementlerinin elektron ilgisi

-

X(g) + e- X - (g) donu§umunun degerleri kJ/mol olarak verilmi§tir.

Ell nin pozitif yiiksek degeri, gaz halinde 02- nin olu§ma §ansmin pek olmadigim
gostermektedir. Bununla birlikte, 0 2- iyonu, MgOoo gibi iyonik bile§iklerde bulu-
nabilmektedir. Ancak, bunlarm olu§umu, enerji acrsindan olabilir nitelikteki diger
i§lemlerle birlikte yiiriimektedir.
Ban atomlann elektron ilgileri Seidl 10-10 da verilmi§tir. iyonla§ma enerjileri-
ne bakarak elektron ilgisi hakkinda bir genelleme yapmak zordur. Periyodik cizel-
genin sag yanmdaki daha kiiciik atomlarm elektron ilgisinin daha biiyiik oldugunu
gorebiliriz (iimek grup 17)* . Bir grupta a§agiya dogru gidildikce elektron ilgisi da-
ha az negatif olmaktadir, ama ikinci periyodun elementleri bu egilime uymamak-
tadir (omegin, N, 0 ye F). Kiiciik atomlardakine benzer §ekilde, gelen elektronlar
• atomun diger elektronlan tarafmdan kuvvetle itilmekte ye bunlar beklendigi gibi
&Lima baglanamamaktadir.

10-6 Manyetik ozellikler

Atom ve iyonlann elektron dagihmlan ile ilgili bir ba§ka ozellik manyetik alanda-
ki davram§landir. Donen bir elektron elektriksel alanda hareket eden bir yiiktiir ye
UNUTMAYINIZ ► manyetik alam etkiler (333. sayfadaki tarti§mayi hatirlayiniz). Diyamanyetik bir
Stern ye Gerlach, elektronlann atom ya da iyonda turn elektronlar e§le§mi§tir ye bunlar birbirlerinin manyetik et-
spin kuantum sayisma bagh olan kilerini yok ederler. Diyamanyetik bir tanecik, manyetik alandan cok az etkilenir.
( e§it bilytikliik ye zit i§aretli) Paramanyetik bir atom ya da iyon egeptem4 elektronlara sahiptir ve birbirleri-
manyetik moment etkisini, bir nin manyetik etkilerini yok etmezler. E§le§memi§ elektronlar manyetik alam etki-
manyetik alan yardirmyla incele-
yerek, elektron spininin yarligim leyerek, bir dr§ manyetik alan etkisiyle, atom ya da iyonlarm birbirlerini celcmele-
kamtlami§lardir. rine sebep olurlar. Ne kadar cok e§le§merni§ elektron varsa, cekme etkisi o denli
• kuvvetli olur.
•
Elektron ilgileri icin daha biiya ye daha kiiciik gibi ifadeler kullanmak pek dogru degildir. F ye Cl da
oldugu gibi, bir elelctrona karsi ytiksek "ilgiden", elektron almak icin siddetli egilim kastedihnistir. Bu da da-
ft& El degeri, ya da buyiik negatif deger olaralc
 10-7 Elementlerin Periyodik Ozellikleri 375

Elektron dagihmi a§agidaki §ekilde olan mangan be tane e§le§memi§ elektro-

na sahip olup paramanyetiktir.
Mn: [Ar] t t 0

• 3d 4s
Mangan atomu iki elektron kaybederse Mn2+ iyonu meydana gelir. Mn2+ iyonu pa-
ramanyetiktir ye bu ozelligi be tane e§le§memi§ elektrondan ileri gelir.
Mn2+ : [Ar] t f t f t
3d 4s
bir elektron kaybederek Mn3+ olu§turdugunda, elde ettigimiz paramanye-
tik ozellik dort elektron tarafmdan saglamr. Kaybedilen ticiincii elektron e§le§me-
rni§ 3d elektronlanndan biridir.
Mn3 +: [Ar] t t t
3d 4s
•
• ORNEK 10-4

Bir Atom ya da iyonun Manyetik Ozelliklerinin Belirlenmesi. A§agidakilerden hangisi-

nin paramanyetik ya da diyamanyetik olmasmi beklersiniz?
(a) Na atomu (b) Mg atomu (c) Cr iyonu (d) Ag atomu
clizam
(a) Paramanyetik. Na atomu Ne yapisi ch§mda bir tek 3s elektronuna sahiptir.
Bu elektron e§le§memi§tir.
(b) Diamanyetik. Mg atomu Ne yapisi di§mda iki tane 3s elektronuna sahiptir.
Bunlar, diger elektronlar onlar gibi e§le§mi§ olmandir.
(c) Diamanyetik. Cl- iyonu Ar ile izoelektronik yapiya sahiptir ye Ar un turn
elektronlan e§le§mi§tir (1s 22s22p63s23p6).
(d) Paramanyetik. Ag un gercek elektron yapismi tam olarak incelememize ge-
rek yoktur. Atom 47 elektron icerdiginden, (tek says) elektronlanndan en az •
biri e§le§memi§ olmandir (Stern-Gerlach deneyini hatirlayimz, sayfa 333).
• Alqtirma A: A§agidalcilerden hangileri paramanyetik ye hangileri diyamanyetiktir:
Zn, Cl, K+ , 02—ve Al?
Alivorma B: Cr2+ ye Cr3+ den hangisi daha cok e§le§memi§ elektrona sahiptir?

10-7 Elementlerin Periyodik Ozellikleri

Boliimiln ba§mda belirttigimiz gibi, periyodik yasa ye periyodik cizelgeyi element
ye bile§iklerin ban atom ozelligi, fiziksel ye kimyasal ozelliklerinin belirlenmesin-
de kullanabiliriz.
Atom Ozellikleri
Bu Willman ba§lannda ban atom ozelliklerini (atom yancapi, iyonla§ma enerjisi, •
elektron ilgisi) inceledik ye periyodik cizelgenin grup ye periyotlan boyunca nasal
degi§tiklerini actkladik. Bu degi§imlerin periyodik cizelge ile ilgisi Sekil 10-1 lde
ozetlenmektedir. Degi§me egilimleri bir grup icinde kolayca goriilebilir: Sr un atom
 376 BOltim 10 Periyodik cizelge ye Bazt Atom Ozellikleri

Elektron ilgisi

tyonla§ma enerjisi
5EKR. 10-11
Atom ozellikleri ve periyodik cizel- •

iyonlasma enerjisi
ge:ozet
Atom yancapi metallerin metal, ame- ∎aPPP
tallerin kovalent yancapint temsil 0
eder. Iyonla§ma enerjisi olarak birin-
ci iyonla§ma enerjileri gosterilmi§tir. AIP'
Elektron ilgisi daha negatif degere AO, IMMUNE
dogru cizihni§tir. Metal karakteri IP' AIMEE
elektron kaybetme, ametal karakteri
elektron alma yetenegini gosterir.
Gia Atom yaricapt

yaricapi Mg dan daha bilytikttir. Her iki element de 2. gruptadir. Genel olarak, pe-
riyot icindeki degi§imlere uygulanmasmda da zorluk yoktur: P un birinci iyonla§-
ma enerjisi Mg unkinden daha btiyiiktiir. Her iki element de fictincti periyottathr.
• Karpla§tirdigimiz elementler aym grup ya da periyot icinde olmadigi zaman zorluk-
larla kar§ila§abiliriz. Sr un atom yancapimn P unkinden btiyiik oldugunu gormede
bir sorunumuz yoktur. Sr, bulundugu grubun oldukca a§agilarindadir ye P a gore
•
kendi periyodunun oldukca sol tarafinda bulunmaktadir. Her iki yon de atom yan-
capimn artma yonticliir. Diger taraftan Mg un mu yoksa I un mu daha bilytik yan-
caph oldugunu tahmin edebilmemiz kolay degildir. Mg un konumu bulundugu pe-
riyodun sol tarafinda olup; bilytik atom yaricapina sahip olmasi gerekmektedir. Ama,
I un konumunun da bulundugu grubun a§agilarinda olmasi, iyot kin aym durumu
savunur. Bu suurlamalara kar§in Sekil 10-11, cogu durumlarda yardimcr olabilir.
Fiziksel Ozelliklerin Bir Grup icindeki Degi imi. cizelge 10.5 de tic tane ha-
lojen icin bazi fiziksel ozellikler verilmi§tir (grup 17). cizelgede brom icin iki ta-
ne bo§ yer vardir. Bu bo§luklar, Ornek 10-5 de, yeterince uygulanabilirligi olan
tahminler yardimiyla doldurulacaktir:

Bir ozelligin degeri cogunlukla, periyodik cizelgedeki bir grup icinde yukandan a§agi-
• ya dogru dtizenli olarak degi§ir.

Ilk olarak, bu genellemeyi florla ilgili bazi ozelliklerin tahmini icin uygulaya-
•
lim. Bu halojen cizelge 10.5 de gosterilmemi§tir. Grup 17 de en yalun kom§usu
klordur ye bunun kaynama noktasi 239 K (-34 °C)'dur. Klor oda sicakliginda (298
K dolaymda) gaz halindedir. Diger halojenlerden brom sivi ye iyot kat& (Seidl
10-12). Florun klordan daha dii§iik erime ye kaynama noktasina sahip °imam bek-
lenir. Aym zamanda oda sicaldiginda gaz halinde olmandir. (F2 icin gozlenen de-
gerler: en = 53 K ye kn = 85 K).

ciZELGE 10.5 Oc. Halojenin Bazi Ozellikleri (Grup 17)

Atom Atom Molektil Erime Kaynama

♦ EICIIL 10-12 Numarasi Kiitlesi, akb *ekli Noktasi, K Noktasi, K
Uc halojen elementi
Klor san-ye§il bir gazdir. Brom CI 17 35,45 C12 172 239
•
koyu Limn bir blot gri- Br 35 79,90 Br2
ye yakm siyah bir katidir. 53 126,90 I2 387 458
 10 7
- Elementlerin Periyodik Ozellikleri 377

ORNEK 10-5

Periyodik cizelgeyi Kullandarak Fiziksel Ozelliklerin Ongorulmesi. cizelge 10.5 deki

verileri kullanarak bromun kaynama noktastm ongoriintlz. •
cozum
Bromun atom numarasi (35), klor (17) ye iyodun (53) arasmdadir Atom kiitlesi de (79,90
akb), klor ve iyodun yaldapk ortalanndadir. (Klor ye iyodun ortalama atom kiitlesi 81,18
akb dir.) Sivi bromun kaynama noktasimn da, klor ve iyodun kaynama noktalannm ara-
smda olmastm beklemek mannkh olur.
239 K + 458 K
kn Br = = 349 K
2
Gozlenen kaynama noktasi 332 K dir.
Alifbrma A: Bromun erime noktastru tahmin ediniz.
Ali§tirma B: Astatinin, At, kaynama noktastm tahmin ediniz.

Ozelliklerin bir grup icinde diizenli olarak degi§tigi genellemesi, elementler icin •
• 110 Bir egilime karar vermek icin,
s6z konusu ozelligin degi§imini
oldugu kadar bile§ikler icin de gecerli olabilir. Karbon-halojen ikili bile§iklerinin
ye hidrojen halojeniirlerin, HX (burada X = F, Cl, Br ya da I) erime noktalan ci-
bir graft diizenleyerek vermek zelge 10.6 de verilmi§fir. Goriildiigii gibi, karbon-halojen bile§ilderinin erime nok-
cogunlukla daha uygundur. talan molekiil kiitlelerinin artmasiyla birlikte oldukca diizenli olarak artmaktadir.
Erime noktasi (ye kaynama noktasi) ile molekiil kiitlesi arasindaki bu ili§ki, mole-
kiiller arasi kuvvetler kavrami ile acildanabilir (Mum 13). HC1, HBr ye HI un eri-
me noktalanna gore HF icin —145 °C dolaymda bir erime noktasi bekledigimiz hal-
de gozlenen deger —83,6 °C dir. Oyleyse, erime noktasi iizerinde, molekiil kiitlele-
rine ek olarak ba§ka etmenlerin de etkin olmasi gerekmektedir. Boliim 13 de, HF
icin ozel molekiiller arasi cekme kuvvetlerinin oldugunu gorecegiz. Bu kuvvetler
cizelge 10.6 da verilen diger bile§ikler icin ihmal edilebilir ya da onemsizdir.
Bir Periyot Boyunca Fiziksel Ozelliklerin Degisimi. Bir periyot boyunca bir-
CiZELGE 10.6 iki Seri
kac ozellikdiizenli olarak degi§ir. Bu ozelliklerden ikisi, isi ye elektrik iletme ye-
Bileigin Erime tenegidir. Ucuncu periyot elementlerinden Na, Mg ye Al metalleri iyi bir isi ve
Noktalan elektrik iletkenligine sahiptir. Bir yan metal olan Si, is' ye elektrigi orta derecede •
iletir. Ametaller P, S, Cl ye Ar zayif birer isi ye elektrik iletkenligine sahiptir.
• Molektil Erime Buna kar§in, but hallerde bir ozelligin degi§imi periyot icinde ters yonde olur
Kiitlesi, akb Noktasi, °C (yukanda belirtilen ye hidrojen halojeniirlerin erime noktalannin grup icindeki ters
yonde degi§imine benzer §ekilde). Ornegin, ekil 10-13 de cubuk grafiklerle
CF4 88,0 —183,7 terilen, iiciincii periyot elementlerinin erime noktalanm goz oniine alahm. Erime,
CC14 153,8 —22,9 kati kristal icinde bulunan atom ya da molekiillerin diizenli dizili§lerinin
CBr4 331,6 90,1
171
Erimenin olmasi icin gereken isi enerjisi miktan ye dolayisiyla erime nokta-
C14 519,6
HF 20,0 —83,6 simn stcakhgi, kati icinde atom ya da molekiiller arasmdaki cekme kuvvetlerinin
HC1 36,5 —114,2 biiyiikliigiine baghdu. Na, Mg ye Al metallerinde bu baglar metalik baglardir. Bu
HBr 80,9 —86,8 baglann kuvvetleri, yakla§ik olarak belirtmek gerekirse, baglanmaya katilan elekt-
HI 127,9 —50,8 ronlann saps' ile artar. Na metali, iiciincii periyot metalleri icinde en dii§iik erime
noktasina (371 K) sahip olandir. Silisyumda atomlar arasmdaki kuvvetler giiclii
kovalent baglardir ye kati kristalin bozunmasim zorla§tinr. Silisyum, iiciincii pe-

•
► Metal bags Kesim 12-7 de
actklanmii§tir. Silisyum turn
maddelerdeki kovalent bag Ke-
sim 13-7 de tartiplim§ olup, mo-
lekiiller arasi kuvvetler Mum
13 boyunca incelenecektir.
riyot elementleri icinde en yiiksek erime noktasma sahip olandir (1683 K). Fosfor,
kiikiirt ye klor belirli molekiiller halindedir (P4 , 58, C12). Molekiil icindeki atomlar
•
arasi baglar kuvvetlidir, ama, molekuller arasi kuvvetler gittikce zayiflar. Erime
noktalan azahr. Argon atomlan molekiil olu§turmaz ye kati argon icinde Ar atom-
lan arasindaki kuvvetler zayiftir. Onun erime noktasi tiim periyot icinde en dii§iik
 378 Boltim 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri
• Bu cubuk grafiklerle gosterilen
(a)
• M(k) + 2 H20(s)
(b)
♦ EKiL 10-14
Potasyum ye kalsiyumun su ile
tepkimeieri: bir karplavbrma
(a) Potasyum, 1. grup metali,
halt tepkime verir ye oilcan hid-
rojen alev ahr, patlayarak yanar.
Metalin sudan daha az yogun ol-
duguna dikkat ediniz (b) Kalsi-
yum, 2. grup metali, potasyuma
oranla daha yava§ tepkime verir.
• Kalsiyum sudan daha yogundur.
Asit-baz indikatorti fenolftale-
inin pembe rengi tepkimede 011 -
iyonlarmu§tgsei.
1683 K
922 K 933 K 863 K
371 K 393 K
172 K
84 K 1
Na Mg Al Si Cl Ar
= 11 12 13 14 15 16 17 18
♦ $EKIL 10 13 O4iinc0 periyot elementlerinin erime noktalari
-
metin iOnde aoklanmaktadir.
olamthr (84 K). Sertlik ozelligi de kat". icindelci atomlar ye molekiiller arasi kuv-
vetlere baghthr. Boylece, iiciincii periyotta bulunan kati elementlerin sertligi erime
noktalan ile aym yonde degi§ir. Bir metalin digerini cizme ya da a§mdirma ozelli-
gi balummdan 10 luk bir eel ele ahmrsa, bu wide sodyum, 0,5; magnezyum, 2;
altiminyum, 3; silisyum, 7; ye fosfor ye kiikiirt 1-2 sertlige sahiptir. Bu periyotta
en sert element silisyumdur.
Grup 1 ye 2 Metallerinin indirgeme Yetenekleri. 5. Boltimde ogrendigimiz
gibi, indirgen bir madde, bir indirgeme yari tepkimesi saglayan maddedir. Indirgen
maddenin kendisi elektron kaybederek ynkseltgenir. A§agtclaki tepkimelerde, grup
1 ya da 2 elementi olan M bir indirgendir. H2O ise indirgenen maddedir.
2 M(k) + 2 H20(s) —+ 2 M+(aq) + 2 OH—(aq) + H2(g) (M = grup 1 metali)
M2+(aq) + 2 OH—(aq) + H2(g) (M = Ca, Sr, Ba ya da Ra)
Ilk ongoni olarak, elektronlann kopanlmasi icin az enerji gerekmesi (dii§iik iyon- •
la§ma enerjisi) halinde metalin daha iyi bir indirgen olacagm . dii§tinebiliriz. Bu
durumda metal su ile tepkime vermeye daha istekli olacaktir. Ornegin, potasyum
dordiincti periyotta kendisinden sonra gelen iiyeye, yani kalsiyuma gore daha dii-
§tik iyonla§ma enerjisine sahiptir (potasyum icin It = 419 kJ/mol, kalsiyum icin
Il = 590, /2 = 1145 kJ/mol). Beklentimiz, potasyumun su ile tepkime vermeye
kalsiyumdan daha istekli oldugudur. Bu gercelcten boyledir (Sekil 10-14). Mg ye
Be ch§mdalci diger toprak alkali metalleri soguk su ile tepkime verdigi halde bu iki
metal soguk su ile tepkime vermezler. Boyle bir davrarup bu iki metalin yiiksek
iyonla§ma enerjileri ile avklayabiliriz. (Mg: It = 738, /2 = 1451 kJ/mol; Be:
Il = 900, /2 = 1757 kJ/mol).
Grup 1 ye 2 metallerinin tepkinliklerinin bu §ekilde,sadece iyonla§ma enerjile-
rine baglanmasi ashnda olaym ain basitle§firilmesidir. Iyonla§ma enerjileri arasm-
daki fark biiyiik oldugu zaman yalmzca bu etmeni goz online alabiliriz. Diger ta- •
raftan iyonla§ma enerjileri arasmdaki fark kUcUk oldugunda, luyaslama yapihrken
diger etmenlerin de dikkate alinmasi gerekir.

• kuvvetli egilim gosteren bir atomun (buyuk negatif elektron ilgisi), cok zorluk
♦ SEKIL 10-15
• Sodyum metali ye klor gazinin
tepkimesi
Etkin metal Na(k) etkin ametal
C12(g) arasmdaki bu ekzotermik
tepkime ile balonun icerigi Bina-
rak yiiksek sicaldiga cikar ye
parlaklilc oluor.
• Anhidrit terimi "susuz" demektir. Bazik anhidritlere su eklendiginde baz olu§ur. Or-
(a) (b)
♦ $EKIL 10-16
I -(aq) in Cl 2(9) ile yerdegi§tir-
mesi
(a)Renksiz, seyreltik I—(aq) igi-
ne C12(g) kabaraklart gonderilir.
(b)Elde edilen 12, CC14(s) icine
•
ortitlenir (pembe tabaka).
10-7 Elementlerin Periyodik Ozellikleri 379
Halojenlerin Yfikseltgeme Yetenekleri (Grup 17). Yiikseltgen bir madde yiik-
seltgenme yan tepkimesinde kaybedilen elektronlan ahr. Elektron alarak yfikselt-
geme yapan maddenin kendisi indirgenir. Bu boliimde iizerinde durulan atom Ozel-
liklerinden elektron ilgisi, elektron kazanilmasi ile ilgilidir. Elektron almaya karp •
termeden elektron kaybedebilen dusuk iyonla§ma enerjili atomlardan elektronlan
kopanp almasim beklemeliyiz. Buna gore, etkin metallerin etkin ametallerle iyo-
nik bile§ikler olu§turmasi olmaktadir. Eger, M, bir grup 1 metali ve
X, bir grup 17 ametali (halojen) ise, bu elektron degi§imi ye X- iyonlanmn olu-
§umunu saglar. Bazi hallerde tepkime ozellikle cok etkindir (Seidl 10-15).
2M+ X2 -+ 2 MX [Or., 2 Na(k) + C1 2(g) —4 2 NaCl(k)]
Halojenlerin karildigi bir diger ilging tepkime yerdegivirme tepkimesidir. Biri
molekiiler, digeri iyonik olan iki halojen, a§agidald tepkimede oldugu gibi yerle-
rini degi§tirirler (Seidl 10-16).
C12(g) + 2 I-(aq) I2(aq) + 2 C1-(aq)
Bu tepkimeyi, ba§langicta I iizerindeld (r olarak) fazla elektron icin, Cl atomlan
ile I atomlan arasmda bir yan§ma gibi duunebiliriz. Yan§mayi, daha elektronega- •
tif olan klor atomlan kazamr. (Bu cok basit bir aciklamadir. cunku elektron ilgisi
yalnizca gaz hali icin gegerlidir. cozeltideki atom ye iyonlar icin gecerli degildir.)
Aym gerekcelerden dolayi, a§agida gosterilen §ekilde bir tepkimenin yfiriimeye-
cegini gonnek
Br2(s) + C1-(aq) —> tepkime olmaz
Bir onceki paragraftakine benzer tahminler C12, Br2 ve I2 icin oldukca gegerli-
dir, ancak F2 icin gecerli degildir. F2, elektron ilgisi balummdan tum kimyasal mad-
deler icinde en kuvvetli yiikseltgendir. Ancak, gozlenen tiim davram§lan aciklamak
icin yalnizca elektron ilgisi yeterli degildir.
Elementin Asit-Baz Ozellikleri. Li20 gibi bazi metal oksitleri su ile tepkimeye
girerek bazik metal hidroksitlerini olu§tururlar. Bu metal oksitlere bazik oksitler
ya da baz anhidritlari denir.
Li20(k) + H20(s) 2 Li+(aq) + 2 0I-1—(aq)
bazik oksit lityum hidroksit •
negin, bazik anhidritlerden Li20 su ile tepkimeye girerek LiOH, BaO, Ba(OH) 2
olu§tr.
Bazi ametal oksitler su ile tepkimeye girerek asidik cozelti olu§tururlar. Bunla-
ra asidik oksitler ya da asit anhidritleri denir. S02(g) su ile tepkimeye girerek zayif
bir asit olan H2S03 olu§turur.
S02(g) + H 20(s) —4 H2S03(aq)
asidik oksit sulftiroz asit
Ociincii periyot elementleri oksitlerinin asit-baz ozelliklerini inceleye-
lim. Periyodun sol tarafindaki metal oksitlerin bazik ve sag tarafindaki ametal ok-
sitlerin de asidik olmasim bekleriz. Ancak, bu ozellik nerede ye nasil degi§ir?
Na20 ye MgO suda bazik cozelti verir. C1 20, SO2 ye P4010 asidik cozeltiler olu§- •
tururlar. Si02 (kuartz) suda coziinmez. Bununla birlikte, kuvvetli bazik cozeltiler-
de az bir miktar goziinerek silikatlar olu§tururlar (Bazik cozeltilerde CO2 yardi-
miyla karbonatlann olu§masina benzer §ekilde). Bu nedenle Si0 2 i bir asidik oksit
olarak kabul edebiliriz.
 Ozel Konu Peri odik Yasa ye Civa
Civa oda sicalchgmda stvidtr. Bu gercek, kimyacilar icin
bir surprizdir. Periyodik cizelgeye g6re, civamn kat' ol-
masull bekleriz. 12. grupta civamn yukansmda bulu-
nan cinko ve kadmiyum elementlerinin ikisi de
kattchr. Bunlann erime noktalan, strastyla, 419,6 ye
•
320,9 °C dir. Bu degerlere gore Kesim 10-7 de oldugu
gibi tahmin yontemi uygulamrsa, civamn yalda§tk 200
°C de eriyen yumu§ak ye katt bir metal olmasnu bekle-
riz.
Tahmin yontemini, civarnn bulundugu alftnct peri-
yottaki kom§ulan tizerinde ytirtitttigtimitzti varsayahm.
Civanm hemen solunda Pt (Z = 78, en = 1172 °C)
ye Au (Z = 79, en = 1064 °C) metalierini buluruz.
Hemen sagmda bulunan iki metal de Ti (Z = 81,
en = 303 °C) ve Pb (Z = 82, en = 328 °C)'dir. Bu
degerlere g6re Hg (Z = 80) kin erime noktasmm 300
°C'nin itstiinde olmasmi bekleriz. Buna kar§m, —38,86
°C olan bir erime noktast gozleriz.
•
•
1 2 13 14 15 16 17 Altiminyum, 1st ye elektrigi iyi iletir ye fiziksel ozellikleri actk bir §ekilde me-
taliktir. Diger taraftan, Al203 , hem asit hem de baz olarak davranabilir. Bu tur ozel-
LilBeB C N O F ligi olan oksitlere amfoter oksitler denir (Yunanca "amphos" kelimesinden gel-
Na Mg Al Si
mektedir ye "her ikisi de" anlammdadir). Al203 suda coziinmez, ama amfoter ozel-
P S Cl
liginden dolayt hem asit ye hem de bazda cozilnebilir.
K Ca Ga Ge As Se Br
Al203(k) + 6 HC1(aq) 2 A1C13(aq) + 3 H20(s)
Rb Sr In Sn Sb Te I baz asit

Cs Ba T1 Pb Sn Po At Al203(k) + 2 NaOH(aq) + 3 H 20(s) — > 2 Na[A1(OH)4](aq)

♦ 10-17
s- ye p-blok elementlerinin asit,
baz ye amfoter oksitleri
Asit oksitler lunum, baz oksitler
mavi ye amfoter oksitler gri
renkte gosterilmi§tir.
asit baz sodyum aluminat
Al203 tin amfoterligi, iiciincil periyot elementlerinin asit oksitlerden baz oksitlere
donii§ebileceginin i§aretidir. Sekil 10-17 de, bas grup elementlerinin oksitlerinin
asit/baz ozellikleri ozetlenmi§tir.

Ozet
Elementlerin periyodik cizelgesinin denel temeli periyodik ya-
sadir: Elementler artan atom numaralanna gore stralanchginda
ban ozellikleri periyodik olarak yinelenir. Elementlerin ozel-
liklerinin, atomlanmn elektron dagthmlan ile ilgili olmast da
olaym kuramsal yamchr. Periyodik cizelgenin aym grubundaki
elementler benzer elektron dagilunlanna sahiptir.
• 8 sutunluk periyodik cizelge §u noktalara 1§11c tutmaktadir: (a)
elektron kabuklanmn dolum sing, (b) di elektron kabugunda-
ki elektron sayist (degerlik) ye (c) bas grup ye geci§ elementle-
rinin ayrilmast. cizelgede bir ba§ka simflanchrma, metaller ye
ametaller §eklindedir. Metal atomlan katyonlan olu§turmak iize-
re elektron kaybetmeye egilimlidirler. Ametal atomlan elekt-
ron kazanarak anyonlan olu§tururlar. Bazt iyonlann elektron
dagthmlan soy gaz yapismdadir. Bunlar da periyodik cizelge-
de belirtilen bir ba§ka elementler grubudur. Son olarak, cogun-
lukla yan metaller olarak adlanchnlan az sayida element, metal-
ler ile ametaller arasmda ozelliklere sahiptir. •

380
 Civamn oda sicaldiginda stet olmasimn nedeni biraz gizem-
lidir ye tam olarak anlaphm§ degildir. Burada, smith bir tarti§-
ma kapsammda en gegerli agiklama verilecektir ye bu actkla-
ma tam net olmayan bir kaynaktan (Einstein' in gorecelilik ku-
ranundan) gehnektedir. Bu kurama gore, hareket halindeki bir
tanecigin twit tstk luzma yalda§irsa kiitlesi artar. cizelge 2-1
• de elektronlann kiitleleri igin verilmi§ olan degerler, onlann
durgun kutleleridir. Kullamlan durgun kiitleler, elektronlann
dii§iik ya da orta hula hareketleri strasinda belirlenir. Atom
numarast bilytik olan atomlarda, bilytik celdrdek ytikiinden do-
cekirdek yalunlanna kadar gelen elektronlar yiiksek luz-
lara kadar htzlandtnitr ve kiitleleri artar.
Dalga mekaniginde gorecelilik etkisinin ozellikle s elekt-
ronlan igin gegerli oldugu belirtilmektedir. Giinkii, bu elekt-
•
Biitiinleyici Ornek
Fransiyum (Z = 87) oldukca az bulunan, radyoaktif bir ele-
menttir. Aktinyumun (Z = 89) a bozunmasi ile oluvr. Fran-
siyum dogal uranyum minerali icinde bulunur. Ancak, tahmin-
lere gore, diinya kabugunun iistteki 1 km kahnligi iginde 15g
dan fazla fransiyum bulunmamaktadir. Fransiyumun birkag
ozelligi olciilmil§tiir. Ama, bazi ozellikleri de periyodik gizelge-
deki konumundan anla§ilmaktadir.
Fransiyumun erime noldasim, yogunlugunu ye atom (metal)
yangapim
1. Fr (Z = 87) un periyodik fizelgedeki yerini bulunuz. Fr 1.
grup 7. periyotta 87 atom numarah elementtir.
• 200
180
160
a140
120
100
S 80
d 60
W 40
20
0
•
• Erime noktasmin periyot numarast ile degi§imi.
ronlar, geldrdek dolaymda en gok bulunma olasingma sahip
olanlardtr. Hain artmast ye boylece elektron kiitlesinin artma-
siyla birlikte elektronun orbitali kiicfilmekte ve orbital enerji-
si dii§mektedir. Hg da, 6s elektronlanmn dii§iik enerjileri ye
elektron dagihmlanndald kararliliktan dolayt, 5S25p65d106s2,
Hg atomlan arasmdaki baglar, oda sicaldigmdaki kat yaptya
•
gore cok zayiflamaktadir. Civa, hemen hemen bir soy gaz, bir
ce§it soy siviya donii§mektedir.
s orbitallerinin goreceli bilziihnesi film agir metal atomlarm-
da vardir. Ancak, bu etki civada maksimum degerdedir.
Z = 112, 114, 116 ye 118 atom numarah elementler gibi ye-
ni agir metaller sentezlendikge Idmyacilar, periyodik gizelge-
den diger bazt onemli sapmalan da bulabileceklerdir.
•
2. Fr un erime noktastm belirleyiniz. oncelilde, 358. sayfada
listelenen alkali metallerin (1. grup) erime noktalanm hatirlaya-
hm: Li, 174 °C; Na, 97,8 °C; K, 63,7 °C; Rb, 38,9 °C; Cs, 28,5
° C.
Erime noktalan ye erime noktalan arasindaki farlun grup
iginde gittikge dii§mekte oldugu gortilmektedir. cubuk grafik-
lerden gorfildtigil gibi, K dan Rb a dii§ii§ yalda§ik 25 °C ye Rb
dan Cs a yalda§ik 10 °C'dir. Gidi§ bu §ekilde siirdiiruldugunde
Cs'dan Fr a yalda§ik 5 °C fark belirlenir. Boylece, Fr'un bekle-
nen erime noktast 24 °C dolaymdadir.
•
5
Periot
•
381
 382 Bohim 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri

90 Fr
80
Cs
• 75' 70
60 Rb
.2, 50
4°
•
30
20
10
0
Periot
A Mol hacimlerinin periyot numarasi ile degi§imi.

3. Fr un atom hacmi ye yogunlugunu belirleyiniz. 1. grupta (222 + 226)

atom hacimlerinin degi§imine bakilarak, hacimler 5ekil 10-1 = 224 g/mol Yogunlugu elde etmek icin ato-
2
den tahmin edilebilir. Tahminler• Li, 12 cm 3/mol; Na, m
• 23 cm3/mol; K, 45 cm3/mol; Rb, 56 cm3/mol; Cs, 70 cm3/mol.
cubuk grafikten gortildtigii gibi, mol hacimleri grupta a§a- (mol) hacmi, mol kiitlesi ye yogunluk arasmdaki bagmti (10.1
glya dogru inildikge artmaktadir ye artma hizi Cs a kadar hemen e§itligi) kullanihr. •
hemen sabittir. K dan Rb a arti§ yalda§ik 11 cm 3/mol ye Rb dan = 224 g/mol=
Cs a yaldalik 14 cm3/mol dun Buna g6re Fr icin uygun atom ha- yogunluk 2,7 g/cm3
cimi 82 cm3/mol dolaymda 82 cm3/mol
Fr un yogunlugunu tahmin etmek icin oncelikle onun atom
kiitlesini tahmin etmemizgerekmektedir. Fr un (Z = 87) mol 4. Fr un atom yartcapint belirleyiniz.ekil 10-4 kullanilarak Cs
kiitlesini, Rn (Z = 86) ile Ra un (Z = 88) ortalama ktitlesi (265 pm) un atom yangapimn Rb dan (250 pm) yalda§ik 15 pm
olarak alabiliriz
:
daha btiyiik oldugu gortiltir. Fr un atom yancapmin 15 pm da-

Anahtar Terimler
amfoter (10-7) iyon yaricapi (10-3) paramanyetik (10-6)
anhidrit (10-7) iyonla§ma enerjisi, I (10-4) periyodik yasa (10-1)
diyamanyetik (10-6) izoelektronik (10-3) yan metal (10-2)
elektron ilgisi, El (10-5) kovalent yaricap (10-3)
• etkin cekirdek yfikii Zet (10-3) metal yaricapi (10-3)

Tarama Sorulart
1. A§agidalci terimleri kendi seactiklerinizle actklaymiz : (a)
izoelektronik, (b) degerlik kabugu elektronlan, (c) metal,
(d) ametal, (e) yanmetal.
2. A§agidaki kavram ya da olaylann herbirini kisaca agtkla-
ma: (a) periyodik yasa, (b) iyonla§ma enerjisi, (c) elekt-
ron ilgisi, (d) paramanyetizma.
3. A§agidalci terim ciftleri arasmda bulunan onemli farklan
aciklayimz (a) aktinit ye lantanit elementleri, (b) kovalent
:
ye metal yancaplan, (c) atom numarasi ye etkin celcirdek
yfikti, (d) iyonla§ma enerjisi ye elektron ilgisi, (e) para-
manyetik ye diyamanyetik.
4. Atom kiitleleri strasma gore periyodik cizelgeye uymayan
• fig gift element bulunuz. Nigin bunlann cizelgedeki yerle-
rini degi§tinnek gerekmektedir?
5. I gSn atomu igin, (a) gekirdekteki proton, (b) cekirdekteki
10. A§agidalci grup icinde en bayiik ve en kiiciik olanim (atom
notron, (c) 4d elektronlan, (d) 3s elektronlan, (e) Sp elekt-
•
6. A§agidald iyonlar arasmda ban ciftler eglektronludur. Bu
ciftleri belirleyiniz. Fe 2+ , Sc3+, Ca2+, F—, Co2+, Co3+, Sr2+,
Cu+, Zn2+, Al3+.
7. Iki farkh atomun izoelektronik olmasi olanakh midi"? tki
farkh katyon, iki farkh anyon, bir katyon ye bir anyon izo-
elektronik olabilir mi? Acildayimz.
8. On kapagm is yuzundeki periyodik gizelgeden yararlana-
rak, (a) en ametal elementi, (b) en dii§iik atom numarah
geci§ metalini, (c) atom numarasi iki soygazm tam ortasm-
da olan yan metali gosteriniz.
9. A§agidald her giftte hangi atom daha buyiiktiir? (a) Te ya
da Br, (b) K ya da Ca, (c) Ca ya da Cs, (d) N ya da 0 (e)
0 ya da P, (f) Al ya da Au.
•
ya da iyon) gosteriniz Al atomu, F atomu, As atomu, Cs*
:

ronlan, (f) degerlik kabugundaki elektronlan gosteriniz. iyonu, r iyonu, N atomu.


11. Bu boliim icinde belirtilen ilkeleri kullanarak a§agiclaki
atomlan, birinci iyonla§ma enerjilerinin artilina gOre sira-
layimz: Sr, Cs, S, F, As.
12. A§agidalci elementlerin simgelerini yaznuz: (a) 14. gruptaki
en kiiciik atom; (b) 5. periyottaki en bilyiik atom; (c) grup
• 17 deki birinci iyonla§ma enerjisi en kiiciik olan atom
13. Gaz halinde bulunan 1,00 mg Na atomunun tamanumn Na +
iyonuhaled§msciogurlaeknjic
jul dur. Na un birinci iyonla§ma enerjisi 495,8 kJ/mol diir.
14. Sadece On kapagm ic yfiziindeld periyodik cizelgeden ya-
rarlanarak, Bi, S, Ba, As ye Ca atomlanndan hangisinin,
(a) en metal ye (b) en ametal oldugunu, (c) birinci iyonla§-
ma enerjilerinin artma yoniinde siralandiklannda be atom-
dan hangisinin ortada bulundugunu gosteriniz.
15. A§agIclaki elementleri, metal ozellikleri azalacak yonde
Sc, Fe, Rb, Br, 0, Ca, F, Te.
16. A§agidalcilerden hangilerinin diyamanyetik ve hangileri-
nin paramanyetik olmasim beklersiniz? (a) K+; (b) Cr3+;
(c) Zn2+; (d) Cd; (e) Co3+; (f) Sn2+; (g) Br.
All§tIrmalar
• Periyodik Yasa
19. 10-1 deki veriler ye (10.1) e§itligini kullanarak, son
zamanlarda ke§fedilen 114 numarah elementin yogunlu-
gunu tahmin ediniz Kale numarasi 298 almabilir.
20. Yogunlugu 6,145 g/cm3 olan lantamn (Z = 57) yeni ke§-
fedilen bir element oldugunu varsayarak mol kiitlesini tah-
min ediniz.
21. A§a'gidalci elementlerin 298 K de standart haldeki yogun-
luklan (g/cm3) verilmi§tir. Bu elementlerin yogunluklan-
Periyodik cizelge
23. Mendeleev'in periyodik cizelgesi, soy gazlarda oldugu gi-
bi, yeni bir grup olu§turma olasiligma engel degildir. Mo-
seley'in cah§masi ise bu olasingi ortadan kaldirmaktadir.
Aralanndaki farki aciklayimz.
• 24. Periyodik cizelgenin ce§itli periyotlan neden aym sayida
element icermezler? Aciklayimz.
25. Yedinci periyodun 32 elemente kadar uzatildigim varsayar-
samz, radondan (Rn) sonra gelen soy gazm ye fransiyum (Fr)
Atom ye lyon Yancaplan
27. Atom yancaplanmn, atom numarasimn artmasi ile basit
bir §ekilde nasil artmadigim acdclayimz.
28. Atomlann tek tek kiitleleri duyarh bir §ekilde belirlene bil-
digi halde, atomlann gercek biiyuklukleri halckmda hala
belirsizlikler vardir. Bu durumun nedenini aciklaymiz.
29. (a) 13. grupta en kiiciik atom, (b) Te, In, Sr, Po, Sb atom-
lan icinde en kiiciik atom hangisidir? Neden?
• 30. He atomuna gore, hidrojen iyonu, ye hidrur iyonunun,
biiyUldiiklerinin nasil olmasim beklersiniz?
31. Metin icinde verilen tijm izoelektronik omekler soy gazla-
nn elektron dagilinuna sahiptir. Soy gazlann elektronlan-
Alzprmalar 383
17. A§agida, sol siitundaki harflerle i§aretlenen maddeleri, sag-
daki stitunda numaralannu§ maddelerle ege§tiriniz. Numa-
rah maddelerden bazilan birden fazla kullamlabilirken, ba-
zilan hic kullamlmayabilir. •
(a) Tl 1. toprak alkali metal
(b) Z = 70 2. 5. periyot ye grup 15 elementi
(c) Ni 3. turn elementlerin en bilyiik
(d) [Ar]4s2 yancaplan
(e) bir yanmetal 4. 4. periyot ye grup 16 elementi
(f) bir ametal 5. 3d8
6. en yiiksek n kabugunda bir p
elektronu olan
7. turn elementlerin en dii§iik
iyonla§ma enerjilisi
8. f-bloku elementi
18. Soy gazlann kaynama noktalan grup icinde a§agiya dogru
§u §elcilde artar: He, 4,2; Ne, 27,1; Ar, 87,3; Kr, 119,7 ye
Xe, 165 K. Radonun kaynama noktasimn ne olmasim bek-
lersiniz?
•
mn periyodik bir ozellige sahip oldugunu g6steriniz: Al,
2,699; Ar, 0,0018; As, 5,778; Br, 3,100; Ca, 1,550; Cl,
0,0032; Ga, 5,904; Ge, 5,323; Kr, 0,0037; Mg, 1,738; P,
1,823; K, 0,856; Se, 4,285; Si, 2,336; Na, 0,968; S, 2,069.
22. A§agidaki crime noktalan (°C) e§elindedir. Erime noktasi-
nm, bu elementlerin periyodik bir ozelligi oldugunu goste-
riniz: Al, 660; Ar, —189; Be, 1278; B, 2300; C, 3350; Cl,
—101; F, —220; Li, 179; Mg, 651; Ne, —249; N, —210; 0,
—218; P, 590; Si, 1410; Na, 98; S, 119.
dan sonra gelen alkali metalin atom numarasi ne olmandir.
Bunlann yaldaplc atom kiidelerinin ne olmasim beklersiniz?
26. Periyodik cizelgenin tamamlanmanu§ olan yedinci periyo-
dunu gozoniine ahmz A§agidalci elementlerin atom numa-
•
ralan ne olamandir (a) 6d orbitalleri tam dolmu§ olan ele-
ment, (b) bizmuta en cok benzemesi gereken element, (c)
yanmetal olmasuu bekledigimiz element, (d) soygaz ol-
masi gereken element.
na sahip olmayan iki iyon izoelektronik olabilir mi? Agik-
32. A§agidakiler kripton soy gaze ile izoelektroniktir. Bunlan
artan yan caplanna gore siralayiniz ye bunu yapmanizi
saglayan ilkeyi Rb+ , Y3+, Br-, Kr, Sr2+, Se2- .
33. A§agidakileri, beldediginiz yancap arti§ma gore siralayimz:
Br, Li+ , Se, I-. Yanitinizi aciklaymiz.
•
34. Seidl 10.11 de belirtilen genellemeyi, Al ya da I atomlann-
dan hangisinin daha biiyiik olugu sorusunu yamtlamak iize-
re nicin kullanamadigimizi aciklaymiz.
 384 Boltim 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom ozellikleri

iyonla§ma Enerjileri; Elektron ilgileri

35. Ikinci iyonla§ma enerjisi (12) birinciden (/1 ) daha kficiik
• olan atom var Acildayimz.
36. Bazi elektron ilgileri negatif, bazilan da sifir ya da pozitif
degerlidir. Bu durum nicin iyonla§ma enerjileri icin boyle
degildir?
37. Gaz halinde bir mol silisyum atomunun ficiincii kabuk
elektronlanm uzakla§lirmak icin, kJ biriminde ne kadar
enerji gerekir?
38. Gaz halindeki Cs atomlarmdan, sogurulan bir jul enerji ba-
§ma maksimum kag tane Cs + olu§turulabilir?
39. Brom molekiillerinden gaz halinde bromur iyonlan olu§tu-
rulmasmda g6z online almabilecek iki basamakh bir i§le-
min ilk basamagi
Br2(g) —4 2 Br(g) OH = +193 kJ
dir. Br2(g) den 2Br-(g) olu§umu endotermik mi yoksa ekzo-
termik bir i§lem midir7
40. Metin icinde verilen iyonla§ma enerjileri ye elektron ilgi-
lerini kullanarak, a§agidalci tepkimenin endotermik mi yok-
sa ekzotermik mi oldugunu belirleyiniz
Mg(g) + 2 F(g) Mg2+(g) + 2 F-(g)
•
41. Nal" iyonu ile Ne atomu izoelektroniktir Gaz halindeki Ne
atomunun elektron kaybetme kolayligmin olciisii I l olup,
degeri 2081 kJ/mol dur. Gaz halindeki Na + iyonunun ise
elektron kaybetme kolayligimn olciisii Na un /2 degeri olup
4562 kJ/mol buyuldugiindedu. Bu degerler nicin aym de-
gildir.
42. Sail 10.11 de verilen degerlere gore, gaz halinde Li- an-
yonunun olu§mast olasi gortinmektedir. Yani, gaz halinde-
ki Li atomu elektron aldigi zaman enerji yayar. Li+Li- ya
da Na+Li- gibi, Li iyonu iceren kararh bir bile§igin olu§-
ma olasthgtm yorumlaymiz.

Manyetik ozellikler •
43. A§agidakilerden sadece birinde e§le§memi§ elektron bu- 45. Tek atom numarah turn atomlar paramanyetik olmak zorun-
lunmaktadir. Hangisi oldugunu gosteriniz ve nedenini acik- da midff? sift atom numarah tiim atomlar diyamanyetik
lapmz: Ca2+ , Fe2+ , S2-. olmak zorunda Actklayimz.
44. A§agidalci iyonlar yanlannda belirtilen sayida e§le§memi§ 46. Elektron dagihmlarma gore ne Fe 2+ , ne de Fe3+ 4s elekt-
elektron igerdigine g6re, elektron dagihmlarim yazimz: ronlanna sahiptir. Her iyonda kac tane e§le§memi§ elektro-
Ni2+ , iki; Cu2+, bir; Cr3+, iic. nun olmasim beklersiniz? Aciklaymiz.

Periyodik cizelgeye Dayab Tahminler

47. Bu boliimde verilen fikirleri kullanarak, (a) goriiniir 1§11da (a) CH4 , —164 °C; SiH4 , —112 °C; GeH4 , —90 °C; SnH4 ,
fotoelektrik etki gostermesini beklediginiz tic metal, bu et- ? °C.
kiyi gostermesini beklemediginiz tic metal gosteriniz. (b) (b) H2O, ? °C; H2S, —61 °C; H2Se, —41 °C; H2Te,
soy gaz elementlerinin spit halde en yiiksek yogunlugu —2 °C.
• termesi gerektigini gosteriniz. (c) fermiyumun (Z = 100) Su icin Ongordiigiintiz kaynama noktasi bilinen degere uy-
birinci iyonla§ma enerjisini yaldavk olarak belirleyiniz; gun mudur?
(d) kati radyumun (Z = 88) yalda§ik yogunlugunu belir- 51. A§agidaki element gruplan icin, belirtilen ozellige uygun •
leyiniz. olannu seciniz.
48. Bir elementin atomla§ma isisi standart ko§ullardaki bir mol (a) en biiyiik atom: Mg, Mn, Mo, Ba, Bi, Br
atomu gaz fazma gecirmek icin gereken enerjidir. 14. grup (b) En dii§iik birinci iyonla§ma enerjisi: B, Sr, Al, Br, Mg,
elementlerinden tic tanesinin atomla§ma isisi mol ba§ma Pb
kilojul olarak §6yledir: karbon, 717; silisyum, 452 ye ka- (c) En negatif elektron ilgisi: As, B, Cl, K, Mg, S
lay, 302 kJ/mol. Germanyumun atomla§ma isisim tahmin (d) E§le§memi§ elektron saps' en cok: F, N, S2-", Mg2+ ,
ediniz. Sc3+, Ti3+
49. Galyum ticari olarak onemli bir elementtir (yan iletken en- 52. Solda harflerle belirtilen degerleri sagda verilen numaralar-
diistrisi icin galyum arsentir yapinunda kullanthr). Men- la uygun §ekilde e§le§tiriniz. Numarah olan tom ozellikler
deleev zamanmda galyum bilinmiyordu ye bu elementin kullamlacaktff. Bazilan birden cok kez kullamlabilir.
ozellilderini o tahmin etti. Galyum kin a§agidakileri tahmin (a) Z = 32 1. iki e§le§memi§ p elektronu
ediniz (a) yogunlugunu; (b) oksidin formulunu ye yiizde
: (b) Z = 8 2. diyamanyetik
• bile§imini.
[Ipucu: Sekil 10-1, e§itlik(10.1) ve Mendeleev'in periyodik
(c) Z = 53
(d) Z = 38
3. aym periyodun iki yanindaki
elementlerden daha negatif elektron •
cizelgesini kullammz (e) Z = 48 ilgisi
50. A§agidalci bile§iklerden kaynama noktasi verilmemi§ olan- (f) Z = 20 4. Birinci iyonla§ma enerjisi Ca dan
lann kaynama noktalanm ongodinfiz. kiiciik Cs den biiyiik
 Biitiinleyici ye here Ahotrmalar 385

Biitiinleyici ye Beni Alli§tErmalar

53. A§agidaki e§itlikleri tamamlayip denide§tiriniz.Teplcime geyi gozoniine alarak, a§ag'Idaki elementlerin belirtilen
olmazsa belirtiniz. ozelliklerini Ge unkine gore daha buyuk, e§it ye daha kiicuk
• (a) Rb(k) + H20(s) ---> diye belirtiniz.
(b) I2(k) + Na+(aq) + Br-(aq) —>
(c) SrO(k) + H20(s)
Element Atom Yaricarn Birinci iyonlasma Enerjisi
(d) S03(g) + H20(s) -->
54. A§agidalci tepkimelere uygun denlde§tirilm4 e§itlilder ya- Ge 122 pm 762 kJ/mol
zuuz. Al
(a) sivi brom tarafmdan halojen anyonlannm sulu cdzel- In
tilerinden aynlmasi Se
(b) Z > 50 olan alkali metallerin su ile tepkimesi
(c) tetrafosfor dekaoksit in su ile tepkimesi
(d) aluminyum oksidin sulu siilfiirik alit ile tepkimesi 61. Omek 10-5 deki brom un tahmini kaynama noktasi ye don-
55. A§agida doll atom ya da iyonun, bagel atom ya da iyon bia- ma noktasnu, Kelvin sicakhgi yerine Celsius ya da Fah-
ytildfilderine g6re taslak cizimleri verihni§fir. renheit sicaldrldarnu kullanarak bulabilir misiniz? Avkla-
yunz.

0040 62. X2 formulunde , iki X atomu ayrn halojense madde halojen

elementidir (Ornegin, C12 , Br2). Ed X atomu farkh ise (Cl
ye Br gibi), halojenler aran bile§ik olarak adlandinyoruz.
cizelge 10-5 den yararlanarak BrC1 ye IC1 iin her birinin
•
erime ye kaynama noktalanm tahmin ediniz.
A§agidaki gruplardan hangisi bu taslak cizimlere uyar? 63. Sekil 10-8 i kullanarak, 1- ye 2- anyonlanrun iyon yancap-
Acrldayimz. lan arasmdaki farkm, periyodik cizelgede yukandan gagr-
(a) C, Ca2+ , Cr, Br; (b) Sr, Cl, Na+; (c) Y, K, Ca, ya neden sabit kahnachg'im acrklarmz.
Nat; (d) Al, Ra2+, Zr2+, Me; (e) Fe, Rb, Co, Cs. 64. Li un ucuncu iyonla§ma enerjisinin, nigin hem birinci ye
56. 168 numarah elementin, yeterli miktarda sentezlenebilirli- hem de ikinci iyonla§ma enerjilerinden daha kolay hesap-
gini, 298 K ye 1 atm de "soy bir sivi" olma olasiligim tar- lanchg'im agrklapmz. Li un 13 Una hesaplarmz ye kJ/mol
lipmz. A§agida gizelgede verilen degerler kullamlabilir. olarak veriniz.
168 numarah element icin spdf gdsterimini kullanarak bek- 65. 1880 de yapilan gah§malar bir uranyum klorur bile§iginin
lediginiz elektron dagilunmi yazmiz kUtlece %37,34 Cl icerdigini gostermi§tir ve formiil kiitle-
si yalda§rk 382 akb dir. Diger verger uranyumun ozgiil isi-
Element Atom Ktitlesi, akb en, K kn K smm 0,0276 cal/g °C oldugunu gostermektedir. Bu veri-
ler, Mendeleev tarafindan verilen uranyunun atom ktitlesi
Argon 39,948 83,95 87,45 ile uyumlu mudur?
Helyum
Kripton
4,0026
83,80 116,5
4,25
120,9
(Ipucu: Mum 7 de Ozellikli Soru 1111 e bakimz) •
• Neon
Radon
20,179
222
24,48
202
27,3
211,4
66. Atomlann kati kureler oldugunu varsayrruz ve Na un me-
tal yangaprm 186 pm alarak, bir Na atomunun ye bir mol
Ksenon 131,29 161,3 166,1 Na atomunun hacmini hesaplayunz. Sonucunuz 5ekil 10-
1 de bulunan atom hacmine uyuyor mu? Iki deger arasm-
da nigin biiyiik fark vardir?
57. cizelgenin ana yapismdaki film elementleri igine alan bir 67. Sodyum klortir §iddetli bir alevde isitildigi zaman alev,
periyodik gizelge yapmiz. Tablonun geni§ligi kag sayidan sodyum atomunun yayilma spektrumu ile baglantih ola-
olupcaktrr? rak, san bir renk ahr. Gaz fazmda yUrilyen tepkime,
58. Mendeleev zamanmda, icinde kUtlece %82,5 In bulunan
indiyum oksit, In° olarak bilinirdi Eger boyle olsaydi, in- Na+ (g) + Cr(g) --> Na(g) + Cl(g).
diyum, Mendeleev'in cizelgesinde (sayfa 358) hangi gru-
ba yerle§tirilmeliydi? §eklindedir. Bu tepkime icin 0H i hesaplaynnz.
59. Mendeleev, indiyum icin atomik lditle yerine 58. problem- 68. 9. ye 10. Boltimlerdeki bilgileri kullanarak He atomunun
deki verileri kullanarak indiyum oksit icin In 203 formUlii- ikinci iyonla§ma enerjisini hesaplayma. Sonucu gizelge
degeri olan 5251 kJ/mol degeri ile luyaslayrmz.
• nu Bu kabuliin, indiyumu Mendeleev'in 358.
sayfada verilen periyodik gizelgesinde uygun gruba yer- 69. Sadece On kapagm ic ytiziindeld periyodik gizelgeden ya-
le§tirdigini gosteriniz. rarlanarak; magidaki iyonla§ma enerjilerini artan y6nde
60. A§agidaki cizelgede germanyumun iki atom ozelligi veril- siralayimz: F icin Ba icin /2; Sc icin /3; Na icin /2; Mg
mi§tir. Yalmzca on kapagm iginde verilen periyodik gizel- icin /3. Sualamanadaki her belirsizligi acrklaylluz.
 386 &atm 10 Periyodik cizelge ye Bazi Atom Ozellikleri

70. 370. sayfadaki dipnota bakmiz ye temel fiziksel 71. Li, Be+, B2+ , C3+ ye Na, mg+,m2+, Si3+ serileri icin iyon-
sabitlerin degerleri ile eklerdeki verileri kullanarak lama enerjilerinin karekokiinii gekirdek yiiklerine kar§i
1 eV/atom = 96,49 kJ/mol oldugunu gosteriniz. grafige geciriniz. Bir atomdaki elektronun baglanma ener-
• jisi icin verilen Bohr bagmtisi yardimiyla gozlenen ili§ki-
yi
•
Ozellikli Sorular
72. Birkag metalin is fonksiyonu a§agiclaki cizelgede verilmi§- (a) Temel haldeki iyonla§ma enerjisi 496 kJ/mol dir. ci-
dr. zelgede verilen her bir hal icin iyonla ma enerjilerini hesap-
layimz.
Metal Fonksiyonu (b) Her hal icin Zet i hesaplayimz.
(J x 10") (c) Her hal igin7„/ yi hesaplayimz.
Al 6,86 (d) (b) ye (c) de elde ettiginiz sonuclan girinim ve perde-
Cs 3,45 leme acismdan yorumlaymiz.
Li 4,6 75. Elektron ilgisini tahmin etmek icin bir yontem, soz konu-
Mg 5,86 su negatif iyonla aym sayida elektron iceren atomlarm ye
iyonlann Zet degerlerinin ekstrapolasyonudur. A§agidaki
• Na
Rb
4,40
3,46 verileri kullanarak,
Atom ya da iyon: Atom ya da iyon: Atom ya da lyon: •
(a) bir grupta a§agiya dogru is fonksiyonlan nasal degi§ir? IE(kJ mo1 -1) IE(kJ mo1 -1) IE(kJ moll -1)
(b) bir periyot boyunca i§ fonksiyonlan nasil degi§ir?
(c) potasyumun 4 fonksiyonunu tahmin ediniz ye yayin- Ne: 2080 F: 1681 0: 1314
lamm§ degeri ile kiyaslayimz. Nat: 4565 Ne+: 3963 F+: 3375
(d) i§ fonksiyonu hangi periyodik ozellige cok benzer? Mg2+: 7732 Na2+: 6912 Ne2+: 6276
73. A§agidaki bazi elementler ye onlann karakteristik Al3+: 11,577 Mg3+: 10,548 Na3+: 9540
dalgaboylan verilmi§:
(a) Fun elektron ilgisini tahmin ediniz ye denel degeri ile
kiyaslayimz.
Element X-qmi Dalgaboyu (pm) (b) 0 ve N un elektron ilgisini tahmin ediniz
Mg (c) Sonuglarinizi celcirdege girinim ye perdeleme agism-
987
S 536 dan degerlendiriniz.
76. Hidrojen benzeri atomlann dalga fonksiyonlanmn hidrojen
Ca 333
Cr 229 benzeri atom ya da iyonlarla aym geldrdek ytildi Z ye sa-
• Zn 143 hip oldugunu gordiik. Ama perdeleme ya da golgeleme et-
kisi a§agidaki bagintiya gore verilir,
Rb 93
Zet = Z — S •
Moseley bagintisindalci (sayfa 360) Ave b sabitlerini belir- burada Zet , etkin cekirdek yiikii ye S, golgeleme ya da per-
lemek icin bu verileri kullaniniz A icin buldugunuz dege- deleme sabitidir. 1930 da John C. Slater, orbitalin ns ya da
ri, atomun bir elektronu tarafmdan yaymlanan frekansm np elektronlanni diizenlemek icin golgeleme sabitini be-
Bohr teorisinden elde edilen degeri ile kiyaslayimz. b de- lirlemek iizere a§agidaki ampirik kurallan olu§turmu§tur.
geri igin anlamh bir aciklama yapimz. (i) Elementlerin elektron dagilunlarim yazmiz ve alt yo-
74. Gaz halindeki sodyum atomlanmn sogurdugu enerji ku- riingeleri a§agidalci §ekilde gruplayiniz: (1s), (2s, 2p),
antlan a§agida verilmi§tir. (3s, 3p), (3d), (4s, 4p), (4d), (4f), (5s, 5p),
(ii) (ns, np) grubunun sagindalci gruplarda bulunan elekt-
Enerji kuanti Elektron ronlar soz konusu elektron icin perdeleme etkisi yapmaz-
(kJ mor 1) Dagdmu lar.
(ns, np) grubundaki diger elektronlann tamami perde-
0 [Ne] 3s' lemeye katihr ye her birinin etkisi 0,35 kadardir.
• 203 [Ne] 3p' (iv)n — 1 deki turn elektronlann her bin 0,85 biiyiiklii-
•
308 [Ne] 4s' giinde perdeleme yapar.
349 [Ne] 3d' (v) n — 2 ya da daha dii§iik kabuklardaki turn elektronlar
362 [Ne] 4p' tam perdeleme yapar, perdeleme sabitine katlulan her bin
icin 1,00 dir.

nd ya da of grubunda bulunan bir elektron perdelendigin-
de (ii) ye (iii) kurallan aym kahrken (iv) ye (v) yerine a§a-
gidaki kurallar gecer,
(vi) nd ya da of grubunun solundaki bir grupta bulunan her
elektron perdeleme sabitine 1,00 bilyiikliigiinde katki yapar.
• Bu kurallar, farkh konumlardaki elektronlann ortalama
davram§lanna gore basitle§tirilmi§ bir genellemedir. Bu
kurallan kullanarak a§agidakileri yapiniz:
(a) Oksijenin degerlik elektronlan icin Zet i hesaplayimz.
(b) Cu in 4s elektronlan icin Zet i hesaplayiniz.
(c) Cu in 3d elektronlan icin Zet i hesaplayiniz.
(d) Birinci grup elementlerinin (H dahil) degerlik elekt-
ronlan icin Zet i bulunuz ve bu grubun gozlenen iyonla§ma
enerjilerinin Slater kurallan kullanarak belirlenebilecegini
gdsteriniz.
•
•
Ozellikli Sorular 387
(Ipucu: Orbital enerjisi iizerine n in etkisini dikkate al-
mayiniz.)
(e) Li dan Ne a kadar elementlerin degerlik elektronlan
icin Zet i olu§tuninuz ye sonuclan kullanarak bu element- •
lerin birinci iyonlagna enerjilerinin gozlenen degi§me egi-
limini
(f) cizelge 9.1 de verilen radyal fonksiyonlan ye Slater
kurallan ile tahmin edilen Zet degerlerini kullanarak, H ye
Na atomlanmn 3s, 3p ye 3d yoriingelerinin radyal olasililc
grafiklerini kiyaslayimz. Radyal olasihk dagihmlan ute
rine perdeleme etkisi dikkate alimrsa, bu grafiklerden ne
gortiliir?
•
•
 1 1, Kimyasal Bag I:
Temel Kavramlar •
Icindekiler

11.1 Lewis Kurami: Genel Bakes

11-2 Kovalent Baglanma: Giri§
11.3 Polar Kovalent Baglar
11.4 Lewis Yapilarinm
Yazilmasi
11.5 Rezonans
11.6 Oktet Kuralindan Sapmalar
11.7 Molekiillerin Bicimleri
11.8 Bag Derecesi ye Bag
Uzunluklan
11-9 Bag Enerjileri
n Ozel Konu Polimerler:
Makromolekiillii BileAler

Metanoliin (sol tist), CH 3OH ye etanoliin (sag alt), CH 3CH2OH, bilgisayarla olu§-
turulmu§ tic boyutlu molekiil modelleri. Bu boliimde molekiillerin geometrik §e-
killerini tingormennzi saglayacak kavramlan inceleyecegiz. •

K myasal bile§ikler haklunda §u ana kadar bildiklerimizi gozden

gecirelim. Bile§iklerin tepkimelerini kimyasal e§itliklerle gosterebilir
ye bu e§itlikler iizerinde stokiyometrik ye termokimyasal hesaplamalar
yapabiliriz. Biittin bunlan maddenin tam yapisim yani atom ye molekiil-
lerin yapisim gercekten bilmeden yapabiliriz. Molektiltin bicimi de
(atomlarm uzaydaki diizenlenmeleri) bile§igin kimyasal ozelliklerini
belirler. Eger su farkh bir molekill biciminde olsaydi, bildigimiz ozel-
likleri oldukca farkh olacakti ye bunun sonucunda bildigimiz ya§am
gergekle§emeyebilecekti.

388

• olgtimlerden elde edilen verileri ili§kilendirmeye gayret edecegiz. Boltim 12 de
► 1962 den beri Xe ve Kr un bir-
cok bile§igi sentezlenm4fir. Bu
boliimde gorecegimiz gibi, bun-
lann tamamen soy oldugu kavra-
• mi gegersiz olsa da, soy gaz
elektron dagihmi kavrami fize-
rinde durmakta yarar vardir.
► Kovalent terimi Irving Lang-
muir tarafmdan one siiriilmii§ttir.
• gosteren noktalardan olu§ur. Ornegin, elektron dagihmi [Ne]3s 23p2 olan silisyu-
A Gilbert Newton Lewis (1875-
1946). Lewis'in kimyasal bag-
lanma konusundaki katkilan bu
kitapta belirgin olarak goriilebi-
lir. Bundan ba§ka, kimyada ter-
modinamik konusundaki once
• cah§malan da aym Onemdedir.
11-1 Lewis Kurami: Genel Bakq 389
Bu boltimde, molektilleri olu§turan atomlar arasindald etkile§imleri, yani kim-
yasal baglan tammlayacagiz. Incelemelerimizin cogu, kimyasal bags gosteren en
basit yontemlerden bin olan Lewis kurami uzerinde odaldanacaktir. Buna ek ola-
rak, molekiillerin bicimlerini ongormek amactyla diger bir basit kurami da incele- •
yecegiz. Bu boliim boyunca bu kuramlarla, molektil yapilari hakkmda deneysel
kimyasal baglar konusunu daha aynntih inceleyecegiz ye Boltim 13 de molektil-
ler arasmdald kuvvetleri (molektiller arasi kuvvetler) tanimlayarak, molektil bici-
mi ile bile§iklerin ozellikleri arasmdaki ili§kileri daha iyi anlayacagiz.
11-1 Lewis Kura= Genel Baki§
1916 - 1919 plan arasmda iki Amerikah G.N. Lewis, Irving Langmuir ye bir Al-
man Walther Kossel kimyasal baglar haldunda onemli bir oneride bulundular: Soy
gazlann asalhklan elektron dagihmlanndan dolayidir ye diger elementlerin atom-
lan, soy gaz atomlanmn elektron dagihmlanna benzemek amaciyla biraraya gel-
mektedir. Bu kuram daha cok G.N. Lewis'in achyla bilindiginden Lewis Kurann
olarak anihr Lewis kurammin ban temel esaslan §oyledir:
1. Elektronlar, ozellikle de di§ kabuk (degerlik) elektronlan kimyasal baglanma-
da temel rol oynar.
2. Bazi durumlarda elektronlar bir atomdan digerine verilir. Boylece olu§an arts
ye eksi yiiklii iyonlar birbirlerini iyonik baglar adi verilen elektrostatik kuv-
vetlerle cekerler.
3. Diger durumlarda e§le§mi§ iki ya da daha fazla elektron, atomlar arasmda or-
taklamr. Elektronlann bu ortaldanmast ile olu§an baga kovalent bag denir.
4. Elektronlann bir atomdan diger atoma verilmesi ya da ortaldanmasi, her ato-
mun kararh elektron dagilimma sahip olmasi §eklinde olur. Genellikle bu da-
gihm, di§ kabuk elektronlanmn sekiz (oktet) oldugu soy gaz dagihmidff.
Lewis Simgeleri ye Lewis Yapilari
Lewis kendi kurami igin ozel bir gosterim geli§tirmi§tir. Lewis simgesi, is kabuk
elektronlan ye gekirdeg'i gosteren bir simge ile di§ kabuk (degerlik) elektronlanm
mun Lewis simgesi §oyledir.
•Si•
Lewis, kuranum One stirdiigtinde hentiz elektron spini kavrami bilinmedigin-
den; degerlik elektronlan olan 3s 2 elektronlannm e§le§tigini gosterememi§tir. Biz
de Lewis simgelerini Lewis'in gosterdigi §ekilde yazacagiz. Kimyasal simgenin
gevresine en fazla (Tort nokta koyacagiz. Eger degerlik elektron sapst dortten faz-
la olursa; oktete ula§incaya kadar noktalan e§le§tirecegiz. Lewis simgeleri bas grup
elementleri igin yaygin olarak kullaruldiklan halde, gegi§ elementleri icin fazla kul-
lamlmazlar. Bircok bas grup elementinin Lewis simgeleri Ornek 11-1 de yazilnu§-
hr.
 390 Mum 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

ORNEK 11-1

Lewis Simgelerinin Yazilmasi. Su elementler icin Lewis simgelerini yazimz• (a) N, P, As,
• Sb, Bi (b) Al, I, Se, Ar.

cozum •
(a) Bunlar grup 15 elementleridir. Hepsinin bes degerlik elektronu (ns2 np3) ye
Lewis simgelerinde beer nokta vardir.
•• ••
•N• •P• • As• • Sb• •Bi•

(b) Al, grup 13 de; I, grup 17 de; Se, grup 16 da; Ar, grup 18 dedir.

•Al• :I• :Se• :Ar:

Bas grup elementleri icin Lewis simgesinde &filen nokta sayisi, yani degerlik elektron-
lan saps' s-bloku elementlerinde grup numarasma ye p-bloku elementlerinde de "grup
numarasmdan 10 eksigine" e§ittir.
• Aliti rma A: Mg, Ge, K ye Ne icin Lewis simgelerini yazmiz
Alistirma B: Sn, Br, Tr ye 52- icin Lewis simgeleini yazimz.
(Ipucu: Iyonlann elektron dagilunlarmin bu iyonlann olu§tugu atomlann elektron
dagihmlan ile ili§lcisi ne §ekildedir?)

Lewis yaps', kimyasal bagdaki elektron ah verisini ya da ortaklanmastm

teren Lewis simgelerinin biraraya gelmesiyle olu§ur.
•• ••
Iyonik baglanma Nax + • Cl•• : -4 [Na]+[ )zCl:]
•• —
(elektron Lewis simgeleri (11.1)
Lewis yapisi

•• ••
Kovalent baglanma Hx + •Cl:•• HCl:••
(elektron Lewis simgeleri (11.2)
Lewis yapisi
ortaklanmasn:
•
Bu iki ornekte bir atomun elektronlan ( • ) ile, digerininki ise (X) ile gosterilmi§tir.
Bu gosterim, iyonik baglanmada bir elektronun digerine verildigini ye kovalent •
baglanmada ise bir gift elektronun ortaldaplchg'im belirtmede kolayhk saglar. Elekt-
ronlan birbirinden aytrt etmek miimkiin olmachgindan, bundan sonra elektronlan
gostermek icin sadece ( • ) kullanacagiz.
Bu boliimde fizerinde durdugumuz gibi Lewis'in calt§malan daha cok kovalent
baglarla ilgilidir. Lewis'in dii§iinceleri, bu kitapta lusaca bahsettigimiz bicimde,
iyonik baglara da uygulanabilir ve bunun uygulanmastm ilerde basit olarak goste-
recegiz.
lyonik Bilesiklerin Lewis Yapilari
Kesim 3 - 2 de gordtignmnz gibi, iyonik bir bile§igin birim formillii katyonlann ye
anyonlann elektriksel olarak not& toplamidir. Buradan bile§igin kimyasal forma-
• bulabiliriz. Sodyum klortinin Lewis yaptst (11.1) formiil birimidir. Bas grup
•
elementlerin iyonik bile§iklerinin Lewis yapilannda, (1) metal iyonunun Lewis
simgesinde degerlik elektronlannin hepsi verildigi icin nokta yoktur ye (2) her iki
iyonun sadece yiikii gosterilir. Bunlar Omek 11-2 de daha aynntth olarak veril-
mi§tir.
 11-1 Lewis Kurami: Genel Bakq 391

ORNEK 11-2

Iyonik Bilqiklerin Lewis Yaplaw= Yaztlmast. Su bile§iklerin Lewis yapilanm yazina•

(a) BaO; (b) MgC12; (c) aluminyum oksit.
• coZOM
(a) Lewis simgesini yaziniz ye her atomun soy gaz elektron dagdmuna ulamak
it in kac elektron kazanacagim ya da kaybedecegini belirleyiniz. Ba iki elekt-
ron verir. 0 iki elektron ahr.

Ba• + •0: [Bap+ p 6 : 12—

•• ••
Lewis yapisi

(b) Cl atomunun yedi tane degerlik elektronu oldugundan sadece bir elektron
alabilir. Bu bir elektronda oktetini tamamlar. Buna kar§in Mg atomu, ne-
onun soygaz elektron dagihnuna benzemek igin iki elektron vermelidir. Bu
nedenle herbir Mg atomu igin iki Cl atomu gereklidir.

••
•
•C l:
• Mg • + [Mg]2+ 2[:C1:] —
•• Lewis yapisi
•Cl:
••

(c) Aluminyum oksitin formiiliiniin onceden verilmesine gerek yoktur. Yaza-

cagimiz Lewis yapismdan bunu rtkarabiliriz. Ug elektron veren Al atomuy-
la iki elektron alan 0 atomu biraraya gelince verilen elektronda bir fazlahk
olur. Alman ve verilen elektronlann e§it olmasi, formiil biriminde iki Al ye
iic 0 olmasiyla saglamr.

--> 2[A1] 3 +3[: 0:] 2—

- Lewis yapisi •
•
Alivtirma A: (a) Na2S ye (b) Mg3N2 igin uygun Lewis yaplanm yazimz.
Alqtirma B: (a) Kalsiyum iyodiir, (b) baryum sulfur, (c) lityum oksit icin uygun
Lewis yapilanm yazimz

♦ $EK1L 11-1
lyonik bir kristalde iyonlar
Bu yaps Na+ ve Cl- iyonlanmn
•
her yone siralandigi sayisiz
iyondan olu§ur.
Ornek 11-2 de gosterilen bile§ikler tek atomlu katyon ye tek atomlu anyonlar-
dan olu§an ikili iyonik bile§iklerdir. Oc/ii iyonik bile§ikler genellikle tek atomlu
ye cok atomlu iyonlardan olu§ur ye cok atomlu iyonlar arasindaki baglanma kova-
lenttir. Bazi uclu iyonik bile§ikleri bu boltimde, ileride gorecegiz.
Gaz halinde iyon cifti olarak bulunan Na+Cl - gibi istisnalar di§mda kalan iyonik
bile§iklerin, formiil birimleri bagimsiz olarak bulunmaz. Buna kar§m her katyon an-
•
yonlarla, her anyon ise katyonlarla cevrilmi§ olarak bulunur. cok fazla sayidaki
bu iyonlar iyonik kristal (Sekil 11-1) adi verilen diizgtin bir orgii icinde stralan-
nu§ttr. Iyonik kristallerin olu§umuyla meydana gelen enerji degi§imlerini ve iyo-
nik kristallerin yaptlartm Boliim 13 de gorecegiz.
 392 Boltim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

11-2 Kovalent Baglanma: Giri§

Elektron ilgisinden (-349 la/mol) de gortildfigii gibi, klor atomu elektron alma egi-
• limindedir. Acaba sodyum ye hidrojen atomlannin hangisinden daha kolaylikla
elektron kopanlir? Iki atom da kendiliginden elektron vermez. Fakat sodyumdan
elektron kopanlmasi icin gerekli enerji = 496 kJ/mol), hidrojeninkinden = •
1312 kJ/mol) oldukga kiiciiktiir. Boltim 10 da iyonla§ma enerjisi ne kadar kiiciik-
se elementin o kadar fazla metal oldugunu gormii§tiik. Buradan, sodyumun hidro-
jenden daha fazla metal oldugu sonucunu cikarabiliriz (Sekil 10-11). Gercekte ise
hidrojen metal degildir. Hidrojen atomu elektronunu ametal bir atoms vermez. Hid-
rojen ye klor atomlan arasindaki baglanma, elektronlann ortaklanmastyla olur.
Bu ortaklanma sonucu kovalent bag olu§ur.
Elektronlann ortaklanmasim vurgulamak icin HC1 un Lewis yapisma bir goz
atahm.

(14)q:
• Buradaki kesik gizgiler bu atomlann en di§ elektron kabuldanm gostermektedir. Her
bir halkadaki nokta sayisi bu degerlik kabugundaki elektronlann baglanmadan son-
raki sayisim gostermektedir. Burada, hidrojen atomunun, helyumun elektron
oldugu gibi iki elektronu vardir. Klor atomunun sekiz elektronu onun
•
argonun di§ kabuk elektron dagilmuna benzedigini gosterir. H ye Cl arasindalci iki
elektronu (:) iki kez saydigimiza dikkat ediniz. Bu elektronlar H ye Cl atomlan ta-
rafindan ortaldannu§tir. Ortaldanan bu elektron gifti kovalent bags olu§turur. Lewis
yapilan ile ilgili diger bazi ornekler §unlardir:

•• •• •• •• ••
H. + •0• + •H H:0:H
•• ye :Cl•
• • + •0•
•• + ••
► H2O ye C120 icin yazilan Le- •• ••••
wis yapilarindan molektillerin su diklor oksit
dogrusal oldugu goriilmektedir.
Gergekte ise Lewis kuranu mo- HC1 deki Cl da oldugu gibi, H2O nun ye C12 0 in Lewis yapilanndalci 0 atomu se-
lekiillerin §elcillerinin ne olacagi- kiz elektron tarafindan cevrelenmi§tir (balayici gift elektronlan iki§er sayildiginda).
m belirtmedigi icin, bu Sekiz elektrona ula§arak 0 atomu oktet kurahna uyar. Bu kural, Lewis yapilann-
molektiller dogrusal degildir da atomlann degerlik kabugu elektronlanmn sayisimn sekiz olmasim gerektirir. H
• (Kesim 11-7).
atomunun bu kuralin bir istisnasi olduguna dikkat ediniz. Bu atomun sadece iki
degerlik kabugu elektronu olabilir.
Lewis kurami elementel hidrojen ve klorun neden diatomik molektiller yani H2
•
ve C12 halinde bulundugunu anlamamiza da yardim eder. Bunlann herbirinde bir
gift elektron iki atom tarafindan ortalda§ilmi§tir. Bir gift elektronun iki atom tara-
findan ortalda§ilmasi bir tane tekli kovalent bag olu§turur. Lewis kuranunda elekt-
ron ciftlerinin onemini vurgulamak amaciyla, kovalent bagdaki elektron ciftleri
igin baglayici elektron cifti ye bag olu§umuna katilmayan elektron giftleri igin de
ortaklanmamq elektron cifti terimlerini kullanacagiz. Elektron giftlerini, tizel-
likle de baglayici ciftleri (—) ile gostermek yaygin bir uygulamadir. Bunlar magi-
dalci Lewis yapilannda gosterilmi§tir.
H• + •H H:H ya da H—H
Baglayici (11.3)
• elektron cifti
Ortaldanmamt§ •
:El.
•• + .8:
•• —> :8:8:
•k.. ya da elektron ciftleri
Baglaylci (11.4)
elektron cifti
 11-2 Kovalent Baglanma: Giric 393

ORNEK 11-3

Basit Lewis yapisiturt yazilmast. Amonyak molektilii icin Lewis yapisim yaziniz.
cozum
•
• Lewis yapismin yazilmasinda gereksinimlerden biri, molektiltin formtiltintin bilinmesi-
dir. Amonyagin formtilti NH 3 diir. Bu formul bize, molektilde ne kadar ye hangi tiir
atomlar oldugunu gosterir. Bir diger gereksinim de, molektilde mevcut atomlann deger-
lik elektronlan sayismin bilinmesidir.
Bunlar, bu atomlann a§agida gosterildigi gibi Lewis simgelerinde belirtilebilir.

H. H. H. •

bir N ye tic H atomunu; N atomuna degerlik kabugu okteti ye H atomlanna iki

degerlik elektronu (He un elektron dizilimine ula§acak §ekilde) verecek bir yapida bira-
raya getirebiliriz.

H
••
H:N:
••
H

• Aliftirma A: Br2 CH4 ye HOC1 in Lewis yapilanm yazimz.

AlOrma B: NI3 , N2H4 ye C2H6 in Lewis yaptlanni yaziniz

Koordine Kovalent Baijlar

Lewis bag kurami, bir gift elektronun ortakla§ilmasim kovalent bag olarak tamm-
lar. Ancak bu tamm bag olu§umuna iki atomun birer elektronla katkida bulundu-
gu anlamma gelmez. Ortalda§an elektron ciftinin her ikisinin de bir atomdan geldigi
kovalent baga koordine kovalent bag denir.
Ornek 11-3 de gosterilen NH 3 Lewis yapisma dordiincti bir H atomu baglama-
ya cali§irsak, onemli bir gticliikle karpla§inz. Dordiincii H atomunun elektronu ile
N atomu etrafindaki degerlik elektronlanmn toplam sayisi dokuza ula§acagmdan ok-
tet kurah gecersiz olur. Bu nedenle NH 4 molekiilii olumaz, fakat Sekil 11-2 de
gosterildigi gibi amonyum iyonu, NH4+, olu§ur. NH3 molekiilii fizerindelci ortaklan-
mann§ elektron cifti, HC1 molektiltinden bir H atomunu, H—Cl bagindald elektron-
• lar Cl atomunda kalacak §ekilde kopanr. Bunun sonucunda, bir H+ iyonu NH 3
4+ iyonunu olu§turur ve Cl atomunda birakilan elektronmolekibr§NH
cifti de bu atomu Cl- iyonuna
-+
H
H:N:H (115)
H

H H
•• r ••
••
g: H:N:H
•• +
H H

• ♦ $EKIL 11 2- Amonyum iyonunun, NH4*, olu§umu •

HC1 tin H atomu, elektronunu Cl atomuna birakir ye H+ haline gelir. Bu N atomu tize-
rindeki ortaklanmam4 elektron ciftini kullanarak NH3 molektiltine baglamr. NH4+ ye cr
iyonlan olu§ur.
 394 Bo liim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

NH3 iin N atomu ye iyonu arasmda olu§an bag bir koordine kovalent bagchr. Bu-
na kar§in, bag olu§tuktan sonra dort N—H bagindan hangisinin koordine kovalent
bag oldugunu soyleyemeyiz. Bu nedenle koordine kovalent bagm normal kovalent
bagdan farkhligi anlailamaz.
Bilinen bir diger iyonu, hidronyum iyonunu koordine kovalent baga ornek ola-
rak gosterebiliriz.
•
(11.6)
H JJ
cok Katli Kovalent Ba§lar
Kovalent ldmyasal baglanma icin yukanda tammladigimiz Lewis modelinde, tek-
li kovalent bags olu§turmada iki atom arasmdaki bir elektron giftini kullandik.
cogu kez, bir atomun oktete (soygaz elektron dagihmi) ula§abilmesi icin bir gift-
ten fazla elektrona gereksinimi olabilir. Atmosfer molekiilleri olan CO 2 ye N2 bu
duruma ornek olarak verilebilir.
Ilk olarak Lewis yapilan haldundaki bilgilerimizi CO 2 e uygulayahm. Lewis
simgelerinden, C atomunun herbir 0 atomu ile birer degerlik elektronunu ortakla-
• §acagim ye bunun sonucunda da iki tane karbon-oksijen tekli bagmen olu§acagnu
gorecegiz.
•
:O• •C•
• •O:
•• —) • • ••

Ancak, C atomunun ye her iki 0 atomunun oktetleri tamamlanmaimpr. Bu sorun,

bag cevresineld ortaldanmami§ elektronlarm kiigiik oklarla gosterildigi §eldlde yer-
lerinin degi§tirilmesiyle giderilebilir.

:6::c::0: —> :5=-c=6: (11.7)

Bu Lewis yapisinda (11.7), bag olu§turan atomlann kendi aralannda iki§er gift
elektronu (toplam dorder elektron) ortalcla§arak birer ikili kovalent bag (=) olu§-
turdugu gortilmektedir.
Simdi N2 molekilki icin Lewis yapisini yazmaya gali§ahm. Ilk olarak tekli ko-
valent bag iceren ye yanks oldugu a§agida gosterilen yapiyi yazahm.
:N• + • k: • •
(Yank)
•
Herbir N atomunun sekiz yerine sadece alto di§ kabuk elektronu oldugu gortilmek-
tedir. Dort ortaklanmanu§ elektronu N atomlan arasindald bolgeye getirerek ve
bunlardan baglayici ciftler olu§turarak diizeltebiliriz. Sonugta, N atom-
lan arasmda up gift elektronun ortakla§ildignu gortirtz. N2 deki N atomlan arasm-
daki bag bir ticlii kovalent bag (=) dir. tkili ye iiclu kovalent baglar coklu
kovalent baglar olarak bilinir.

: --> :N:::N: ya da N: (11.8)

N2 deki iiclii kovalent bag bir ldmyasal tepkimede parcalanmasi giig olan kuv-
vetli bir bagdir. Bu bagm a§in kuvvetli olmasi, N2 (g) un oldukga inert olmasma
• neden olur. Bunun sonucunda, atmosferde N 2(g) ile O2 (g) birarada bulunurlar ye •
azot oksitleri sadece yilksek sicaklildarda eser miktarlarda olu§ur. N2 un 02 e kar-
etldn olmamasi yerytiztinde ya§am icin temel bir ko§uldur. N 2(g) un inertligi azot
bile§iklerinin sentezini de giicle§tirir.
 11-3 Kovalent Baglar 395

• Yukanda mavi renkle gosterilen soru i§areti, bu yapmm (11.9) dogrulugu haldun-
UNUTMAYINIZ ►
Sadece uygun Lewis yapisim
yazmak dogru elektron yapisim
g6stermeye yetmez. Deneysel
verilerle dogrulanmasi da gere-
kir.
Lewis yapismda coklu bags olan bir diger molekiil 0 2'dir. Burada bagm ikili
bag oldugu bir Lewis yapisi yazabiliriz.
:5• + •5: :5 •5: —4 1.677.6: —4 :5=5: (11.9) •
da bazi §8phelere neden olmaktachr ye §ilphenin kaynagi 11-3 to gosterilmi§-
fir. Bu yap' oksijeninparamanyetik olu§unu aciklayamamaktadir. Paramanyetildik
icin 02 molekfiltintin qleqnzem4 elektronlan olmasi gerekir. Ne yank ki, 0 2 icin
tam tatmin edici bir Lewis yaps' mumkun degildir. Ancak, Boltim 12 de 0 2 mo-
lekiiliindeld baglanmayi hem ikili bag hem de gozlenen paramanyetikligini acikla-
yacak §elcilde gosterecegiz.
Bu kesimde acikladigimiz fikirleri uygulamaya devam edecegiz, ancak Kesim
11-3 de acildayacagmuz bir dizi yeni fikir ile uygun Lewis yaplan yazma beceri-
miz oldukca artacakftr.

11-3 Polar Kovalent Baglar

Kimyasal baglan, birbirlerinden belirgin olarak farkh iki tur bag olarak actIcladik: •
Elektronlann tamamen aktanlmasiyla olu§an iyonik baglar ye elektron ciftlerinin
• esit ortaldanmagyla olu§an kovalent baglar. cogu lcimyasal baglar bu iki tamma da
uymaz.
Elektronlann iki atom arasmda e§it olmayan ortaklanmasiyla olu§an kovalent
baga polar kovalent bag denir. Boyle bir bagda elektronlar daha cok ametal ele-
ment tarafindachr. 11-4a da H2 deki iki H ye C12 deki iki Cl arasmdaki elekt-
ron yiik yogunlugunun e§it olduguna dikkat ediniz. Her ild molekiilde atomlann
elektron ilgisi aym oldugundan, elektronlar e§it ortaldantm§ftr. Art' ye eksi
merkezleri atomlann cekirdeklerini birle§tiren dogrunun tam ortasmda calu§ft-
gmdan, gerek H—H gerekse Cl—Cl apolardtr. Diger taraftan HC1 de Cl atomu H
ANN
' ilk atomuna gore elektronlan daha cok ceker 11-4b). Cl atomu yaknundald
♦ $EK1L 11-3 elektron yogunlugu H atomununkinden fazladir Eksi yiikiin merkezi Cl cekirde-
Oksijenin paramanyetikli§i gine arti yiikiin merkezinden daha yalundir H —C1 bagmda yuk aynmmin bulun-
oksijen bityilk bir miknati- dugu ye bagm polar oldugunu soyleyebiliriz. HC1 deki polar bag'', baglaym elektron
sin manyetik alanma cekilir. ciftini H e kiyasla Cl a daha yalun olacak §ekilde, bir Lewis yapisiyla gosterebili-
riz. •
• 8+H :Cl: 8 -
••

► SEKIL 11-4
Apolar ye polar kovalent ba§lar (a)Apolar kovalent baglar
(a) Polar olmayan H2 ve C12 molekiillerinde art yukun merkezi, atom
merkezlerini birle§tiren dogrunun ortasmda bulunur. Eksi yitkiin mer-
kezi de ayru noktaya geldiginden ytik aynlmasi yoktur. (b) H — Cl ba-
ginda arti ytiktin merkezi Cl cekirdegine H cekirdegine kiyasla daha

•
yalundir. ctinkti Cl cekirdeginin 17 birim art' ytiktine karphk H in bir
arti yilIcti varchr. Eksi yfiktin merkezi de Cl cekirdegine daha yalundir. (b)Polar kovalent bag •
Bu, HC1 deki elektron ciftinin Cl tarafmdan H e kiyasla daha kuvvetli • = Atom cekirdegi
cekilmesinden dolayidir. Bir polar kovalent bagda pozitif ye negatif Arti ytik merkezi
yilk merkezleri fist tiste clii§mez. o = Eksi yiik merkezi
 396 Mum 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

•
El(11,. 11-5
•
Polar kovalent baga bir benzetme
ABD'nin 48 eyaletinin cografi merkezi
( Li) degi§medigi halde nufus merkezi ( 0 )
giineye ye batiya dogru kaymaktadir. Bu iki
merkezin aynligi polar kovalent baglardaki
arti ye eksi merkezlerin aynligma benzer.
Bu merkezler arasmdald uzaldik kiicilldiik-
ge bag daha az polar olur.

Merak Ediyorsamz
• Polar kovalent baglarla benzerlik olu§turacak herhangi bir
§ey aklmaa geliyor mu?
•
11-5 deki A.B.D. nin 48 eyaletini gosteren haritasma bir balumz. Merkezin bu-
lunmastru gosteren bir yol §Oyle olabilir. Haritayi kenarlanndan kesip uygun bir yeri-
ne, dengeyi saglayacak §ekilde, toplu igne batirarak elde edilen merkez, haritamn
cografi merkezini verir. Harita iizerinde tarihin degi§ik zamanlannda niifus yogunlu-
gu merkezinin nasal degi§tigi gorulmektedir. Bunu saglamak icin de her vatanda§ icin
bir nokta koyarak; agirliksiz bir kagit iizerinde haritamn kenarlanndan kesilmesi ye
toplu igne uzerinde dengeleyecek noktanm bulunmasi onerilebilir.
Polar bagla benzerlik kurmak icin cografi merkezi art yiik merkezi, nufus merke-
zini de eksi yuk merkezi olarak dusunelim. Iki yilz 3/11 once bu iki merkez arasmda po-
lar bagdaki gibi bilyiik farkhhk vardi. Zaman gectikce bu iki merkez arasmdaki uzakhk
azaldi ye daha az polar baga benzedi. Eger ileride bu iki merkez calu§irsa polar olma-
yan bagdaki gibi bir durum ortaya cikacaktir.

•
Buradaki 5+ arti yiik merkezinin H cekirdegine, eksi yiik merkezine kiyasla da-
•
ha yalun oldugunu, buna kar§ilik 5– eksi yiik merkezinin Cl cekirdegine arts yiik
merkezine gore daha yalun oldugunu gostermektedir. Bu yuk ayinmimn sonucun-
da H iizerinde kismi bir arti yiik ve Cl iizerinde ise kismi bir eksi yiik olupr.

Elektronegatiflik
Cl atomunun, H atomundan daha biiyiik elektron ilgisine sahip olmasi nedeniyle,
H—Cl bagimn polar oldugu sonucuna varmi§tik. Elektron ilgisi bir atom ozelligi-
dir; ancak bag polarhgt gibi molekiil ozelliklerinin belirlenmesinde, atomlann ba-
gimsiz olduklan hailer degil, bir molekiil icinde bulunduklan durum g8z tontine
Elektronegatiflik (EN) bir atomun bagh oldugu diger atomlardan elektron
• cekme yetenegidir. Elektronegatifik, iyonla§ma enerjisi (I) ye elektron ilgisi (EA)
•
ile ilgilidir. Yaygm olarak kullamlan ve degerleri Seidl 11-6 da verilen bir elekt-
ronegatiflik e§eli Linus Pauling (1901-1994) tarafmdan onerilmi§tir. Bu wide EN
degerleri 0,7 ile 4,0 arasmda degi§ir. Genellikle EN ne kadar kiiciikse element o ka-
 11 3
- Polar Kovalent Baglar 397

1
H
2,1 2 1,0 dan L 2,0-2,4 13 14 15 16 17
•
1,0-1,4 2,5-2,9 BCNOF
• Li
1,0
Be
1,5
1,5-1,9 3,0-4,0
2,0 2,5 3,0 3,5 4,0

Na Mg Al Si P S Cl
0,9 1,2 10 11 12 1,5 1,8 2,1 2,5 3,0
4 5 6 7 8 9
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br
0,8 1,0 1,3 1,5 1,6 1,6 1,5 1,8 1,8 1,8 1,9 1,6 1,6 1,8 2,0 2,4 2,8

Rb Sr Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I
0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 2,5

Cs Ba La* Hf Ta Re Os Ir Pt Au Hg T1 Pb Bi Po At
0,8 0,9 1,1 1,3 1,5 2,4 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,8 1,8 1,9 2,0 2,2

Fr Ra Act Lantanitler: 1,1-1,3

0,7 0,9 1,1 - Aktinitler: 1,3-1,5
• 5EKIL 11 6 Elementlerin elektronegatiflikleri
-
•
• Genel bir kural olarak, elektronegatiflikler bir grupta yukaridan a§agiya dogru azaltrolyir
,
periyotta soldan saga dogru artar. Burada verilen degerler L. Pauling'in "The Nature of
the Chemical Bond, 3rd edition, Cornell University, Ithaca, NY, 1960, p. 93" den alin-
mi§tir. Bu degerler ba§ka e§ellerde biraz farkh olabilir.

dar metal, ne kadar buyukse o kadar ametaldir. 11-6 da elektronegatifligin pe-

riyodik cizelgede bir grupta yukaridan a§agiya dogru azaldigmi ye bir periyotta
soldan saga dogru arttigim gorebiliriz.
Elektronegatiflik degerlerinden, bir kovalent bagin ne kadar polar oldugunu bi-
lebiliriz. Bunu, bagh atomlarm EN degerleri arasmdaki farkm mutlak degeri olan
elektronegatiflik farki (AEN) degerlerinden anlayabiliriz. Eger iki atomun AEN
degeri cok kticiikse, bunlar arasmdaki bag oldukca kovalenttir, cok buyilkse ol-
dukca iyoniktir. AEN nin bunlarm ortasmda oldugu halde bag polar kovalenttir.
AEN degerleri ile bagm yilzde iyonik karakteri arasmdaki kaba ili§ki Sekil 11-7 de •
verilm4tir.
•
100 LiF
KC1
KF•
Yiizde iyonikkarakter

CsI la •
75 • • •
LiC1
LLilipiir No CsC1 CaF •
NaC1

50
•
HF
25 HC
HI
IC1
IB HBr
•
o
o 2 •
Elektronegatiflik fah
• 5EML 11-7 Bir kimyasal bagm elektronegatiflik farkmm fonksiyonu olarak yuz
de iyonik karakteri
 398 BoKim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar
► Sekil 11-7, benzer iki metal
atomu arasmdaki bagm kovalent
bag [omegin, Li2(g) de oldugu
• gibi] olmasi gerektigini belirt-
mekle birlikte, katt metallerde
baglanma cok fazla sayida ato-
mu kapsayan bir §ebeke halinde
oldugundan, bu baglara metalik
baglar denir (bir sonraki boltim-
de incelenecektir).
• yiik oldugu icin H-0 bagmm daha polar oldugunu sdyleyebiliriz.
• gosterir. Ikiden fazla atomdan olu§an bir iskelet yapismda merkez atomu ye tic
Daha metal ye daha ametal elementler arasmda bilyiik EN farki vardir. Bu
elementlerin olu§turdugu baglann oldukca iyonik olmasi beklenir. Iki ametal
atomu arasinda EN farki az oldugundan, bunlann arasmdaki bag oldukca kova-
lenttir. Boylece EN degerlerine bakmadan da iki atom arasmdaki bap .' hangi
karakterde oldugunu tahmin edebilmelisiniz. Periyodik cizelgeden yararlanarak,
bag olu§turan elementlerin metal-ametal karakterini kabaca belirleyiniz (Seidl 10-
•
11 e bakimz.)
ORNEK 11-4
Elektronegatiflik Farktnin ve Bag Polarlt'g'inin Belirlenmesi
(a) H — C ya da H-0 baglarmdan hangisi daha polardir?
(b) Bu baglarm yiizde iyonik karakterleri ne kadardir?
cozum
(a) Sekil 11-6 daki H, Cl ye 0 in EN degerlerine bakimz ye DEN degerini he-
saplayma ENH = 2,1; ENG = 3,0; END = 3,5. H—Cl bagi icin DEN = 3,0 —
2,1 = 0,9 dur. H-0 bagi ign ZEN = 3,5 — 2,1 = 1,4 diir. DEN biraz daha bti-
(b) Sekil 11-7 den yuzde iyonik karakteri bulunuz.
H—Cl bagi: DEN = 0.9; :,-20% iyonik
•
H — 0 bags: DEN = 1.4; 35% iyonik
Alist rma A: Su baglardan hangisi daha polarchr, yani iyonik karakteri daha buytik-
Mr: H—Br, N—H, N-0, P—Cl?
Alist rma B: Su baglardan hangisi daha polarchr: C—S, C—P, P-0 ya da O—F?
11-4 Lewis Yapilarinm Yazilmasi
Onceki tic kesimde ogrendigimiz bilgilerin isigmda, §imdi degi§ik Lewis yapilan-
m yazabilecek durumdayiz. Buradaki temel kavramlardan bazilanni a§agiya
layahm.
Temel Gereksinimler
Simdiye kadar kar§ila§tigimiz Lewis yapilannin bazi temel ozelliklerini hatirlaya
hm.
•
• Bir Lewis yapismda biitiin degerlik elektronlan gosterilmelidir.
• Lewis yapilannda butun elektronlar genellikle e§le§mi§tir.
• Genellikle her atom en di§ kabugunda oktet elektronlarma ulapr. Ancak hid-
rojende di§ kabuk elektronlan iki olur.
• Bazan katli kovalent baglara (ikili veya iiclii baglara) gerek duyulur. Kath ko-
valent baglar C, N, 0, P ye S atomlan tarafmdan daha kolayhkla olu§turulur.
Iskelet Yapilan
Lewis yapilannin yazilmasmda iskelet yapastmn belirlenmesi bir ba§langic olu§-
turur. Bu yap! atomlann bag olu§turmak icin hangi sirayla biraraya geldiklerini
atomlann hangi atomlar oldugunun belirlenmesinde yarar vardir. Merkez atomu
•
iki ya da daha fazla atoma baglandigi halde, tic atomu sadece bir ba§ka atoma bag-
Ornek olarak etanole, CH 3CH2 OH, bakahm. Bunun iskelet yapisi a§agidaki
yapi formilliiyle aynidir. Bu yapida merkez atomlan (hem C atomlan hem de 0
 11-4 Lewis Yapdarmin Yazilmasi 399

atomu) kirmizi renidi, uc atomlan (hepsi alts H atomu) ise mavi renkli

H H
I I •
H—C —C —0 —H
• H
I
H

Merkez atomlan, ug atomlan ve iskelet yapilan haldunda bazi ek bilgiler apgida

gralanmi§tir.
• Hidrojen atomlari her zaman uc atomlaridir. H atomu degerlik kabugunda sa-
dece iki elektron bulundurabilecegi icin, bir bnka atom ile ancak bir bag ya-
pabilir. (Bazi bor-hidrojen bilqiklerinde bunun istisnalan vardir.)
• Merkez atomlari genellikle elektronegatiflikleri en di4uk olanlarchr. Yukan-
daki (11.10) iskelet yapismda H atomlan en elektronegatif (2,1) olmakla bir-
likte, yukanda belirttigimiz gibi H atomlan sadece tic atomlan olabilir.
Elektronegatifligi en yilksek (3,5) oldugu halde 0 atomu merkez atomudur. 0
atomunun yukandaki (11.10) yapida uc atomu olabilmesi icin H atomu ile yer-
degi§tirmesi ye H atomunun merkez atomu olmasi gerekir, ancak bu mtimIdin •
degildir. 0 atomlanmn merkez atomu oldugu ba§lica durumlar peroksi bagla-
• n (-0-0—) ya da hidroksi grubu ( —0 —H) iceren yapilardir. Bunun ch-
§mda, 0 atomunun uc atomu olmasi beklenir.
• Karbon atomlari herzaman merkez atomlaridir. Organik miilektillerin Lewis
yapflanmn yazilmasmda bu gercegin hatirda tutulmasmda yarar vardir.
• Zincir yapismdaki cok sayidaki organik molekiiller ch§mdald molekiillerin ye
cok atomlu iyonlartn genellikle toplu ye simetrik yapilan vardir. Bu nedenle
fosforik asit, H3PO4 , icin a§agida yazflan iki iskelet yapismdan, sagdaki daha
toplu yap.= gozlemlerle dogrulanan yap) oldugu anlaplim§tir.

H 0 —H
H-0-0—P- 0 - 0 — H H—O—P —0—H
0
(Yank c) (Dogru) •
•
Lewis Yapilarinin Yazilmasinda Izlenecek Yol
Lewis yapilannm yazilmasmda, buraya kadar &mu§ oldugumuz fikirleri toparla-
yahm. Bu konuda izleyecegimiz yol, uygun Lewis yapisma adim adim ulasmam-
zs
1. Yapida bulunan degerlik elektronlanmn toplam sayisim belirleyiniz.
Ornekler : CH3CH2OH molekuliinde herbir C atomunun 4 er olmak iizere iki C
atomunun toplam 8; herbir H atomunun 1 er olmak iizere all' H atomunun top-
lam 6 ye bir 0 atomunun 6 degerlik elektronu varchr. Lewis yapismdaki top-
lam degerlik elektronu sayisi
•
• 8 + 6 + 6 = 20 dir.

cok atomlu bir iyon olan PO43- da P atomunun 5 ye herbirinde 6 olmak tizere
dort 0 atomunda toplam 24 degerlik elektronu vardir. Iyonun 3— yilkanti
 400 &Atm 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

turmak icin yapiya fazladan 3 degerlik elektronu eklenmelidir. Yapidaki top-

lam degerlik elektronu sayisi
5 + 24 + 3 = 32 dir.
• cok atomlu bir iyon olan NH4 + da N atomunun 5 ye herbir H atomunun 1 ol-
mak iizere don H atomunun toplam 4 degerlik elektronu vardir. lyonun yijkii-
niin 1+ olmasi icin bir elektron cikanlmandir. Degerlik elektronlannm toplam
•
sayisi
5 + 4 — 1 = 8 dir.
2. Merkez atomunu (ya da atomlanm) ye uc atomlanm belirleyiniz.
3. Uygun bir iskelet yapisi yazimz. iskelet yapisinda1ci atomlan tekli kovalent
baglarla (tekli cizgilerle) baglaymiz.
4. iskelet yainsindaki herbir bag icin, toplam elektron sayismdan iki elektron ci-
kanniz.
5. Kalan degerlik elektronlanyla once ug atomlann oktetlerini tamamlapmz. Son-
ra, merkez atomlarmin oktetlerini olabildigince tamamlayimz. Eger biittin
atomlann oktetlerini tamamlayacak kadar degerlik elektronu varsa, bu yam
uygun bir Lewis yapisidir.
6. Merkezi atomlardan bin ya da daha fazlasi eksik oktetli kalim§sa, yukandaki
5. adimdan sonra ug atomlanmn ortaklanmanu§ elektron ciftlerini cok/u ko-
valent baglar olu§turacak §ekilde merkezi atomlara kaydinniz. Bfittin atom-
lann oktetlerinin tamamlanmasma kadar bu i§leme devam ediniz ye uygun •
Lewis yapisma
Lewis yaplarnun yazilmasmda yukanda izlenen yol 11-8 de ozetlenmi§tir.
ORNEK 11-5

Lewis Yapdarinin Yazilmasinda tzlenecek Genel Yolun Uygulanmasi. Duman olu§turucu

ye roket yakrti olarak kullanilan zehirli bir gaz olan siyanojen, C2N2, icin uygun bir Le-
wis yapisi yazimz.
cozum
Adim 1. Degerlik elektronlarmin toplam sayisim belirleyiniz. Herbir C atomunun (grup
14) dort ve herbir N atomunun (grup 15) bef degerlik elektronu vardir. Degerlik elekt-
ronlanmn toplam sayisi 4 + 4 + 5 + 5 = 18 dir.
Adun 2. Merkez atomlanm ve ug atomldnm belirleyiniz. C atomlanmn elektronegatif-
• ligi (2,5) N atomlanninkinden (3,0) daha azdir. C atomlan merkez atomlan ye N atom-
ug atomlandir.
Adun 3. Atomlan tekli kovalent baglarla baglayarak uygun bir iskelet yapisi yazimz •
N— C—C—N
Adun 4. iskelet yapisindaki herbir bag icin iki elektron cticanmz. Bu yapidaki fic bag icin
18 degerlik elektronundan alts cficaracaksmiz. Bunun sonucunda 12 degerlik elektronu
kalacaktir.
Adun 5. 1.1c N atomlanmn oktetlerini tamamlayma ve C merkez atomlanmn oktetleri-
ni mumkun oldugunca tamamlaymiz. Kalan 12 degerlik elektronu sadece N atomlanmn
oktetlerini tamamlamaya yetecektir.
••
:N—C—C—N:
•• ••
SAdmi 6. U9 N atomlanmn ortaklanmanu§ elektron ciftlerini merkez C atomlartna cok-
lu bag olu§turmak amaciyla kaythrimz. Herbir C atomunun degerlik kabugunda sadece
• don elektronu vardir ye oktetini tamamlamak icin dort elektron daha gerekir. Bunun icin
herbir C atomuna iki sift elektron gerekir ye bunlan a§agida gortildiigii gibi herbir N •
atomunun ortaklanmanu§ elektronlarmdan kaydinnz.
.cy
:14)7C—C7-11: -->
 11-4 Lewis Yapilarmin Yaztlmast 401

Yapidaki elektronlarm toplam

sayismi belirleyiniz.

•
Bir iskelet yapisi ciziniz
•

Iskelet yamsindaki her baga

iki elektron yerle§tiriniz.

Uc atomlan belirleyiniz.

atomlann oktetlerini
tamamlayiniz
(H atomlannin dupletlerini)

Degerlik elektronlannin toplam

sayisindan, yukanda yerlqtirdiginiz
•
• elektronlan cikarimz.
Kalan elektron var nu?

Evet Hayir

Kalan elektronlan Butun atomlann

merkez atomuna oktetleri tamam mi
yerle§tiriniz. (H lerin dupletleri)?
1Evet
Hayti-

► EICIL. 11-8 Oktetleri tamamlamak Uygun bir

Lewis yapilarmin yazilma icin cok kath baglar Lewis yapisi
semasi olu§turunuz. elde edilir.
•
• AlOrma A: (a) CS2 , (b) HCN ye (c) COC1 2 icin uygun Lewis yamlanni yaziniz
Aliprma B: (a) Fonnik asit, HCOOH ye (b) asetaldehit, CH 3CHO icin Lewis ya-
pilanni yaziniz.

ORNEK 11-6

Cok Atomlu Bir Lyon icin Lewis Yapisznin Yazilmasi. Nitronyum, NO2+ , iyonu icin Le-
wis yapisim yazmiz.

cozum
Adim 1. Degerlik elektronlannin toplam sayisini belirleyiniz. N atomunun (grup 15) •
bq ye iki 0 atomundan (grup 16) herbirinin alit degerlik elektronu vardir. Iyonun 1+ yii-
kiinii olu§turmak icin bir elektron
Degerlik elektronlannin toplam sayisi 5 + 6 + 6 — 1 = 16 dir.
 402 Boliim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

Adim 2. Merkez atomunu (atomlanm) ve ug atomlanm belirleyiniz. N atomunun elekt-

ronegatifligi (3,0) 0 atomununkinden (3,5) dii§iiktiir. N merkez atomudur ye 0 lar da ug
atomlandir.
• Ad= 3. Atomlan tekli kovalent baglarla baglayarak uygun bir iskelet yapisi yazimz.
0 — N —0 •
Adun 4. iskelet yapismdaki herbir bag igin iki elektron gikarnuz. Bu yapidaki iki bag igin
4 elektronu 16 dan gikanrsak geriye 12 degerlik elektronu kale.
Adim 5. Ug 0 atomlanmn oktetlerini tamamlaymiz ye merkez N atomunun oktetini
miimkun oldugunca tamamlamaya gah§nuz. Kalan 12 degerlik elektronu sadece 0 atom-
lanmn oktetlerini tainamlamaya,yeterlidir.

+
—N-6

Adim 6. U9 0 atomlannin ortaldanmanu§ elektron ciftlerini, gok kath baglar olu§turmak

amaciyla merkez N atomuna kaychnmz. N atomunun yukandaki yapida sadece dart
elektronu oldugundan, oktetini tamamlamak igin ek d'art elektrona gereksinimi vardir. Bu-
nun igin herbir 0 atomundan bir gift ortaldanmami§ elektron N atomuna a§agida goste-
rildigi gibi kaychnhr.

•
(11.11)

AlifOrma A: (a) N0+; (b)N2H5+; (c) O2 igin uygun Lewis yapilanm yazuuz.
Ali rma B: (a) BF4; (b) NH30H+; (c) NCO-igin uygun Lewis yapilanm yazimz.

Formal Yuk
Ornek 11-6 daki nitronyum iyonu igin yazdigimiz Lewis yapisi (11.11) yerine asa-
Maid yapiyi da yazabiliriz.

(yank) (11.12)
•
Bu yaps bilinen kosullan (degerlik elektronlanmn dogru sayisi ve herbir atom igin
tamamlanmis oktet) saglamalcla birlikte, bu yapiyi bir diger kosulu saglamadigi
•
igin yanhs olarak gosterdik. Lewis yapilanmn yazilmasinda izledigimiz yolda, de-
gerlik elektronlannm toplam sayisim belirlemekle birlikte, hangi elektronunu han-
gi atoma ait oldugunu belirtmedigimize dikkat ettiniz mi? Ancak, uygun bir Lewis
yapisma ulastiktan sonra, tekrar, izledigimiz yolun basma donersek, herbir elekt-
ronun nereye ait oldugunu anlayarak formal yiikii belirleyebiliriz. Lewis yapila-
nnda kovalent baglann uclanndald atomlann, bu baglann olusumuna exit elektron
katkismda bulunmadiklan durumlarda, bazi atomlann iizerlerinde olusan yiikler
formal yiiklerdir.
Lewis yapismdaki bir atomun formal ytikii, bir atomun serbest (bag yapmami§) halinde-
ki degerlik elektronu sayismdan, bu atomun Lewis yapismda payma dii§en elektron sa-
yisnun cilcanlmasyla bulunur.
• Bir Lewis yapismda, atomlann payma dawn elektron sayilanm asagida gosterilen
•
yolla buluruz.
• Ortaklanmamq butun elektron ciftlerini, hangi atomda ise o atoma ait sapmz.
• Baglayict elektron fiftlerini baglanan atomlar arasmda git olarak paylastinmz.
 11-4 Lewis Yapilarimn Yazilmasi 403

Elektronlann (e) bu §ekilde payla§tinlmasi §u e§itlikteki gibidir.

Bir Lewis yapisinda bagh atomlara payla§tinlan e
= ortaklanmami§ ciftlerdeki C sayisi baglayici ciftlerdeki e
•
• Formal yiik, serbest (bag yapmam1§) atom ile Lewis yapisindaki atomun payina
di4en degerlik elektronu sayisi farki oldugundan, formal yiikii (FY) §u baginttyla
gosterebiliriz.

FY = serbest atomdaki degerlik e sayisi — ortaklanmami§ ciftlerdeki C sayisi

— Z baglayto ciftlerdeki C sayisi

Yukandaki yapida (11.12) bulunan atomlann formal yiiklerini soldan saga dog-
ru giderek belirleyelim.

:0= FY = 0 da 6 degerlik e — — ortaklanmami§ ciftin 2 e — —4 (baglayici ciftlerin 6 e — ) = 6 — 2 — 3 = +1

=N— FY = N de 5 degerlik e — — ortaklanmami§ ciftin 0 e— — 2(baglayici ciftlerin 8 e —) = 5 — 0 — 4 = +1
••
•• FY = 0 da 6 degerlik e — — ortaklanmami§ ciftin 6 e —
—0: (baglayici ciftlerin 2 e — ) = 6 — 6 — 1 = —1 •
• Bir Lewis yapisindaki formal yiikleri a§agdaki gibi rakamlan ktictik dairelerle cev-
releyerek gosterebiliriz.

Bir Lewis yapisimn uygunlugunun, formal ytiklere bakilarak belirlenmesinin ge-

nel kurallan gagida siralanmi§tir.
• Lewis yapisindaki formal yiiklerin toplami Mittir molektil icin sifir ye cok
atomlu iyon icin iyonun yiiktine e§it olmandtr. [Yukandaki yapi (11.14) icin
bu toplam +1 + 1 - 1 = +1 dir.]
• Formal yiikler mtimkiin olabildigince en az olmalidir.
• Cogu elektronegatif atomlardaki formal ytikler negatif; elektronegatiflikleri az
► Formal yilictin en az olmasi ge-
olan atomlardaki formal yiikler pozitiftir.
reginden bazi sapmalan Kesim • Kom§u atomlarda aym i§aretli formal ytiklerin bulundugu yapilar olasi degil-
11-6 da gorecegiz. dir.
• Yukandaki Lewis yapisi (11.14) ilk iki kurala uyar, ancak iiciincii kuralla fazla
uyumlu degildir. Yapidaki en fazla elektronegatif element 0 olmakla birlikte 0
atomlanndan birisinin pozitif formal yiikii yardir. En fazla uyumsuzluk ise dor-
diincii kuralla ilgilidir. Soldaki 0 atomu ye ona kom§u N atomu iizerinde pozitif for-
mal yukler yardir. Buna kar§in, Ornek 11-6 da gosterilen NO 2+ Lewis yapisinda
sadece bir formal ytik, +1, merkez N atomu uzerinde bulunmalctadir. Bu yapi ku-
rallann tamami ile uyumludur.
UNUTMAYINIZ ►
Formal ytikler gercek rikler ()i- ORNEK 11-7
mam, sadece uygun Lewis ya- Lewis Yapismin Yazamasmda Formal Yiiklerin Kullarulmast. Nitrozil klortir, NOC1, de-
pilannin bulunmasinda bize ri§ik nitrik ye hidroklorik asidin bir kan§uni olan ye altim cozdtigti icin Atm suyu ola-
kolaylik saglayan bir elektron rak da bilinen cozeltideld yukseltgenlerden biridir. Bu bile§ik icin en uygun Lewis yapisini
dagilim dengesidir. yaziniz.
• cozum
Bile§igin formtilti olarak NOC1 verilmekle birlikte, iskelet yapisi olarak N-0—Cl ya-
pisim kabul edemeyiz. Bu yapicla elektronegatifligi en fazla olan atom merkez atomu-
 404 Boltim 11 Kimyasal Bag Temel Kavramlar

dur (Balumz Ah§tirma A). Geriye uygun iki iskelet yapisi kahr.
0 — C1—N ye 0—N—CI
• Segtigimiz iskelet yapisi hangisi olursa olsun, Lewis yapisindalci degerlik elektron-
lan (noktalar) sayisi §oyledir.
N dan 5 + 0 den 6 + Cl dan 7 = 18 •
()last iki iskelet yapisma, don admit uyguladigimizda herbir iskelet yapisi icin iki olmak
iizere, toplam don Lewis yapisi elde ederiz. Adim 4 de merkez atomlann oktetlerini iki
farkh §ekilde tamamlayacagimizdan dolayi sap iki katma gilcacaktir. Sonucta elde edi-
len Lewis yapilari (a1), (a2), (b1) ye (b2) olarak gosterihni§tir.
(a) (b)
0—C1—N 1. Dort elektronu yerle§tiriniz 0—N—C1
•• •• ••
: b• —Cl—N:
•• ••
2. Oniki elektron daha yerle§firiniz :0—N—Cl:
••
•• •• •• •• •• ••
:0—CI—N:
•• •• 3. Son iki elektronu yerle§tiriniz :0—N—CI:
•• ••
4. Merkez atom uzerinde okteti tamamlayunz

(al) (a2) (b 1) (b2)

•• •• •• •• •• •• •• •• •• •• •• ••
:0=C1—N: •• :0—C1=N:
•• :O=N—Cl: •• :0—N=C1:
•• •
Formal ytikleri (11.13) e§itligini kullanarak belirleyiniz. (a l) yapisindaki N atomu ic-
in

FY = 5 — 6 — -2 (2) = —2
0 atomu icin
FY = 6 — 4 — (4) = 0
Cl atomu icin
FY = 7 — 2 — -2 (6) = +2 dir.
Diger jig yap' icin de aym i§lemleri tekrarlaymiz. Dort yaps icin formal yiikler §8yle ola-
caktir.

• N:
(al)
—2
(a2)
—1
(b1)
0
(b2)
0
0:
Cl: +2
0 —1
+2
0
0
—1
+1 •
Formal yilk kurallanna gore en uygun Lewis yapisim seciniz. Dort yapnun da ndtr mo-
lekulde formal ytikler toplarrunm stfir olmasi §artma uyduguna dikkat ediniz (a l) yapt-
sinda formal ytikler btiyiiktiir (Cl da +2 ye N da -2) ye negatif formal ytik
► (bi) yapistm esas alarak nitro- elektronegatifligi daha fazla olan atom fizerinde degildir. (a 2) yapismda biitiin atomlann
zil kloriir icin en uygun formiilti formal ytikleri varchr ye bunlardan biri bilytilatir (Cl da +2). Formal ytiklerin olmadigt
NOC1 degil, ONC1 §eldinde ya- (b1) yapisi arachguruz ideal yaptchr. (b2) yapismda yine formal yiik varchr. Nitrozil klo-
zabiliriz. riiriin en uygun Lewis yapisi §oyledir.
•• •• ••
:0=N—CI:
••
Alt;ttrma A: Nitrozil klortir icin N-0—Cl iskelet yapistm temel alarak bir Lewis
yapisi yazmlz ye bu yaptrun Ornek 11-7 de bulunan yaps kadar uygun olmadigini
• teriniz.
Alittirma B: Siyanamit, NH2CN, giibre ye plastik endiistrilerinde kullamlan dnem- •
li bir kimyasal maddedir. Bunun icin iki Lewis yapisi yaznuz. Daha uygun yaptyt seg-
mek icin formal yiik kayrammt kullammz.

• cegiz.
► Bag uzunluklan Kesim 11-8
de daha aynntih incelenecektir.
• ikili bag arasmda bir yapidadir. Bu gucluk 03 un gercek Lewis yaprsimn yukanda-
► (11.15) deki iki rezonans
e§degerdir ye rezonans mele-
zine e§it katlulan vardir. Cogu
hallerde bircok rezonans yapisi
e§it katkida bulunmaz. Bazi hal-
lerde tek bir yapi ba§lica katluyi
saglar.
•
• I I
11-5 Rezonans 405
11-5 Rezonans
Onceki kesimde verilen kavramlarla bircok Lewis yapismi yazabilmemize kar§m,
ban yapilarda sorunlar crkmaktachr. Bu sorunlan onumuzdeki iki kesimde belirte- •
Boliim 8 de ogrendigimiz gibi, oksijen genellikle iki atomlu 02 molekii10 halin-
de bulunmakla birlikte, tic atomlu ozon, 03 , moleldilii halinde de bulunabilir. Ozon
dogal olarak stratosferde bulunur ye atmosferin alt katmanlannda kirlilik yaratan
dumanin bir bile§eni olarak meydana gelir.
Lewis yapisi kurallanm ozona uygularsak iki olasthkla karplapnz.
:0-0=0:
Bu iki yap' da yanlor. Her yapida, bir bagm tekli, &Or bagm ikili oldugu goriil-
mektedir. Deneysel verilere gore her iki oksijen-oksijen bags da aymdir ye 127,8
pm uiunlugundadir. Bu bag uzunlugu hidrojen peroksitteki, H - 0 - 0 —H tekli
0-0 baginin uzunlugu olan 147,5 pm den kisa, fakat iki atomlu oksijendeki,
:5=5: ikili bag uzunlugu olan 120,74 pm den uzundur. Ozondaki baglar tekli ve
•
ki yapilardan hicbiri olmadigi, ancak bu iki yam= bir melezi oldugunu kabullen-
mekle giderilebilir. Bu durumu §u Sekilde gosterebiliriz.
:6=6-6: ‹---) :6-0=0: (11.15)
lid ya da daha fazla uygun Lewis yapismin yazilabildigi, ancak "dogru" yam-
= yazilamadigi duruma rezonans denir. Gercek yam, uygun'yaprlann katlulany-
la olu§an bir rezonans melezidir. Rezonans melezine katki yapan kabul edilebilir
yapilann hepsi aym iskelet yaprsinda olmandir. Bunlann bu yapi icinde sadece
elektron dagihmlan farkh olabilir. Yukandaki katki yapan iki yam (11.15) arasma
iki uclu bir ok konulmu§tur. Bu ok molekulun bir anda yapilardan bin halinde bir
ba§ka anda oburu halinde oldugunu gostermez. Her zaman yapi aym haldedir. Bir
yapidaki tekli bag ye diger yapidaki ikili bagm ortalamasmi alarak ozondaki 0— •
0 bagmm bag derecesinin 3/2 yani 1,5 oldugunu soyleyebiliriz.
ORNEK 11-8
Bir Rezonans Melezinin Lewis YapiIan= Yazilmasi. Asetat, CH3C00-, iyonunun Le-
wis yapisini yazmiz
cbzum
iskelet yapismda merkez atom C a bagh tic tane uc H atomu vardir. Ikinci C atomu da
birincisine bagh bir merkez atomudur. Iki 0 atomu, ikinci C atomuna bagh uc atomla-
ndir.
H0 •
H—C C-0
 406 Holum 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

Lewis yapisinda gosterilmesi gereken degerlik elektronu (noktalan) sayilan §dyledir.

(3 X 1) + (2 X 4) + (2 X 6) + 1 = 3 + 8 + 12 + 1 = 24
• H den C den 0 den yiikiin 1— olmasi igin
Degerlik elektronlanndan onikisi iskelet yapismdaki baglarda ye kalan •
oniki elektron iki 0 atomuna ortaklanmami§ elektron ciftleri olarak dagitihr.

H :O :
I I ..
H — C —c—o:

Sagdaki C atomunun oktetini tamamladigimizda, karbon-oksijen ikili bagini olu§turacak

elektron ciftinin iki 0 atomundan hangisinden saglandigma bagh olarak, birbirleriyle
tam e§deger iki Lewis yapisi yazabiliriz. Gercek Lewis yapisi a§agidaki iki yapuun kat-
kida bulundugu bir rezonans melezidir.
• H :0: H :5:
•
H—C—C: H cc (11.16)
H

Alittirma A: SO2 molekulunun rezonans melezine katkida bulunan Lewis yapilan-

yazuuz
Alqtrma B: Nitrat iyonunun rezonans melezine katkida bulunan Lewis yapilanm ya-
zimz.

11-6 Oktet Kurahndan Sapmalar

Oktet kurah Lewis yapilannm yazilmasuun en onemli temellerindendir ye bu boy-
le devam edecektir. Ancak bazi durumlarda, bu kesimde de gorecegimiz gibi, ok-
• tet kurahndan sapmalar olur.

Tek Sayili Elektronu Olan Yapilar •

NO molekiihiniin 11 degerlik elektronu vard'r ye bu say' tek bir sayithr. Eger bir
Lewis yapismda degerlik elektronlan sayisi tek ise yapida bir e§le§memi§ elektron
vardir. Lewis kurami, elektron ciftleriyle ilgilidir ye e§le§memi§ elektronun nere-
ye konulacagnu bize gostermez. Bu elektron NO molekiiliinde N veya 0 atomu
fizerinde olabilir. Formal yiikii olmayan bir yap. elde edebilmemiz icin elektronu
N atomu iizerine koymanuz gerekir.

•K=5:
E§le§memi§ elektronlann bulunmasi, tek sayth elektronlan olan yapilann para-
• manyetik olmasma neden olur. Bu nedenle NO molekillii paramanyetiktir. sift
elektronlan bulunan molekiiller e§levni§ elektron icerdiginden diyamanyetiktir. •
► 02 in paramanyetik oldugu, Bu genel bir durum oldugu halde, 12 degerlik elektronu olan 0 2 paramanyetiktir.
sayfa 395 deki Sekil 11-3 de Lewis kuranu, 02 nin elektronik yapisnu iyi aciklayamaz. Ontimilzdeki boliimde
gosterilen deneyle saptannu§tir. gorecegimiz molekiil orbitali kuranu bu konuyu daha iyi aciklamaktadir.

• likle bir noktayla birlikte yazihr. Ornegin, metil, • CH3 , ve hidroksil, • OH, radikal-
• Bor triflortirtin Lewis yapisim yazmak istedigimizde, B atomunun degerlik kabu-
M BF3 tin baslica endtistriyel
bor ye flor elementlerinin
• eldest degildir. Bu bilesik daha
cok elektron yapismdan ileri
gelen ozellikleri nedeniyle kul-
lanthr. cogu hallerde kullamlan
BF3 geri kazanthp tekrar
kullanihr.
• ••
11 - 6 Oklet Kurahndan Sapmalar 407
Tek sayida elektronu olan kararh molektillerin sayist oldukca azdir. Bir ya da da-
ha fazla sayida e§le§memi§ elektronlan olan ye adma serbest radikaller ya da ki-
saca radikaller denen molektil parcaciklanyla daha sik kar§ila§ilir. Serbest
radikallerin formtilleri, e§lqmem4 elektronun bulundugunu belirtmek icin genel-
•
lerinde oldugu gibi. Bu iki radikalin Lewis yapilan a§agicla yazilmi§tir.
H
H—C—H •O—H
••
Bu iki serbest radikal alev icinde gegici yaptlar olarak bulunur. Aynca, • OH foto-
kimyasal tepkimeler sonucunda, atmosferde eser miktarda olu§ur. Atmosferde olu-
§an cogu tepkimelerde, ornegin, CO in CO 2 e ytikseltgenmesinde serbest radikaller
onemli bir rol oynar.
•OH + CO CO2 + •H
Eksik Oktetler
gunda sadece alts elektron oldugunu yani oktetinin eksik oldugunu gortirtiz.
•• ••
:F—B—F:
.. ..
:F:
••
Merkez atomlann oktetlerini tamamlamak icin, tic atomlardan ortaklanmami§
elektron ciftlerini, cok kath baglar olu§turacak §ekilde kaydirdigimizi ogrenmi§-
tik. Bor ile flor arasmda ikili bag bulunan up e§deger yapidan birisi a§agida goste-
rilmi§tir.
0
:F:
••
Bu yapiyi (11.18) destekleyecek deneysel bir gozlemde BF 3 deki B —F bagmen
(130 pm) tekli bag icin beklenenden daha kisa oldugu bulunmu§tur. Bagin daha
kisa olmasi, ikiden fazla elektron bulundugunu ye dolayisiyla da coklu bag karak-
terinin oldugunu gosterir. Diger taraftan, (11.18) yapisinda formal yuklerin bulun-
mast, negatif formal ytiktin bagdaki daha elektronegatif atomda bulunmast gerektigi
kuralina aykindir. Bu yapida pozitif formal ytik daha elektronegatif F atomunda-
dir.
Florun elektronegatifliginin ytiksek (4,0) ye borun daha dii§iik (2,0) olmast bor
ile flor arasindaki bagin belirgin bir §ekilde iyonik oldugunu gosterir (bakiniz Se-
kil 11-7). Bunun sonucunda a§agiclaki iyonik yap! yazilabilir.
:F—B :F:
:F:
•
Molekul ozellikleri ye kimyasal davrani§lannin 1§iginda BF 3 tin en uygun yapisi-
nm (11.17) (11.18) ye (11.19) yapilannin bir rezonans melezi oldugu gortilmekte-
dir Bunlardan da en fazla katlast olan yapimn (11.17) deki eksik oktetli yap oldugu
anla§ilmaktadir. BF 3 yapisi icin hangi yaptyt secersek secelim, BF 3 tin onemli bir
 408 Bann 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

ozelligi, B atomuna bir elektron cifti verebilecek olanlarla, bir koordine kovalent
bag olu§turmaya yonelik kuvvetli egilimidir. Bunu BF4 iyonunun olu§umunda go-
rebiliriz.
•
••
:F: :F:
— •
I ..
:F• + B—F:
.tea :P—B—F:
:F:
•• :F:
••

BF4 de baglar tekli baglardir ye bag uzunluklan 145 pm dir.

Eksik oktetli yapilar bazi berilyum, bor ye aluminyum bile§ikleri ile smirlichr.
Bunlara en iyi ornek olarak bor hidriirleri verebiliriz. Bor hidriirlerdeki baglanma
Bokim 23 de incelenecektir.

Geni§lernig De§erlik Kabuklan

Biitiin Lewis yapilannda, H di§indaki butun atomlarm herbirinde 8 degerlik elekt-
ronunun bulunacagi tamamlanmi§ oktetli yapilan yazmaya cahstik. Bazi Lewis ya-
• pilan bu kurala aykin olarak merkez atomlan iizerinde 10 ya da 12 degerlik
elektronu bulundururlar. Bunlara geni§lemi§ degerlik kabuldan denir. Bu yapi-
lardaki baglanmamn nasal oldugu kimyacilar arasmda tartiplan bir konudur. •
Geni§lemi§ degerlik kabugu iceren molekiillerde, genellikle iiciincii periyot ye
otesindeki ametal atomlan oldukca elektronegatif atomlara baglamm§tir. Ornegin,
fosforun PC13 ve PC15 olmak iizere iki kloruru vardir. PC1 3 icin oktet kuralma uyan
bir Lewis yapisi yazabiliriz. PC15 de ise, merkez P atomuna be Cl atomu baglana-
rak, P atomunun di§ kabugunda elektron sayisi ona ulapr. Bu durumda degerlik ka-
bugunun 10 elektrona geni§ledigini soyleyebiliriz. SF 6 molekiillinde degerlik kabugu
12 ye geni§ler.

:F:
8
:C1 :6: . 1 P:
•• , „...- •
.

,pi s
•• 1 .. :ClCl:N :p ' 1 NP:
:ci:
•• - :Cl:
•• - - : ••F: —

• Oktet Geni§lerni§ degerlik Geni§lemi§ degerlik

kabugu
abugu

Geni§lemi§ degerlik kabugu yapilarmda bu "fazla" elektronlar nereye gider? Bu

•
soruyu merkez atomunda 3s ve 3p alt kabuldan dolduktan sonra (sekiz elektron) faz-
la elektronlann bo§ 3d altkabuguna gittigini varsayarak yanitlayabiliriz. 3p ye 3d
diizeyleri arasmdaki enerji farlanin fazla olmamasi degerlik kabugu geni§lemesi-
nin mantikh bir dO§Once oldugunu alda getirmelidir.
Ancak, geli§tirilmi§ bilgisayar modellemesi programlanm kullanan bazi kim-
yacilar PC15 ye SF6 gibi molektillerde 3d alt kabugunun Idmyasal bag olu§umuna
onemli bir katki yapmadigini One stirmii§lerdir. Bunlan burada tarti§mak bu kita-
bin kapsami di§mdadir*. Bfittin bunlara kar§m, bazi yapilar icin merkez atomu iize-
rinde geni§lemi§ degerlik kabugu bulunacagi uygun Lewis yapilan yazma
gereksinimimizi gozardi edemeyiz. Siilfat iyonu icin a§agida yazilan iki Lewis ya-
pisinda da goruldugu gibi, oktet kurahna bagh kalmak yerine geni§le-
• mi§ degerlik kabuklanm kullanarak daha uygun Lewis yapilanmn yazilabildigi •
bazi durumlar vardir.

*L. Suidan et al., J. Chem. Educ.: 72,583 (1995).


• :0:
•
♦ $EKIL 11-9
Bir molekiiliin geometrik
Uc atomlu H2O molekiilu burada
gosterilmistir. Bu molektiltin
seklinin belirlenebilmesi icin
baglannus atomlann cekirdekleri
arasmdaki uzalchklan ye komsu
• baglar arasmdaki actyt bilmemiz
gerekir. H2O da bag uzunluklan
d1 = d2 = 95,8 pm ye bag gist a
= 104,45°.
• gosteriyoruz. Bir molekiiliin §eklinin tam tammlanmasi icin iki niceligin bilinme-
11-7 Molekiillerin Bicimleri 409
2— :0: 2—
:0: .. 11 ..
..13.. (9:0—S-0:0
0 :0— S —0:CD 11
:0 :
•
—
Geni§lemi§ degerlik
kabugu
Normal oktet
Geni§lemi§ degerlik kabugu yapisinda formal ytikler azalnu§tir. Bunun yamn-
da, lciikiirt-oksijen bag uzunluklanmn tekli bagdan daha kisa oldugu da deneysel ola-
rak belirlenmi§tir. Normal oktet yapisinda kismi ikili bag karakteri olmamasma
kar§m, geni§lemi§ degerlik kabugu yapisinda vardir. Bir ba§ka oneriye gore, bag
uzunlugunun azalmasma ktikiirt-oksijen baglanmn kismi iyonik karakteri neden
olmaktadir ye bu kismi iyonik karakter normal oktet yapisindaki pozitif ye nega-
tif formal ytiklerle de uyumludur.
Geni§lemi§ degerlik kabugu kavrami haldunda yamtlanmarrn§ sorular olmakla
birlikte, Lewis yapilarimn cogu icin oktet kurahmn oldukca iyi uygulanabildigini
aklimizda tutahm. Bu boliimiin kalan kisminda da bunu temel almaya devam ede-
cegiz. •
11-7 Molektillerin Bicimleri
Suyun Lewis yapisim
H :0: H
olarak yazdigimizda; atomlann bir dogru tizerinde oldugu izlenimini edinebiliriz.
Oysa bu molektiliin deneysel olarak belirlenen §ekli dogrusal degildir. Molekiil
Seidl 11-9 da gosterildigi gibi bukulmiistur. H 2O molektiltintin dogrusal veya bii-
kiilmii§ olmasi bir anlam ifade eder mi? Bu sorunun yanth ku§kusuz evettir. Su
molekiiltintin oda sicalcliginda gaz degil srvr olmasrmn nedeni, bu molektiltin
kiilmii§ olmasidir. Srvr haldeki suyun bircok farkh maddeyi cozmesinin nedeni de
bu biiktikliiktiir. Ileride molektil §ekillerinin onemi ile ilgili bircok omek gorece-
giz. •
Bu kesimde, bir molekiiliin yalda§tk §eklini tahmin etmemizi saglayacak basit
bir model gorecegiz. Ne yank ki, Lewis kurami molekiiller hakiunda bize bilgi
vermez. Bu nedenle, Lewis yapisim model olarak alamayrz; ancak ba§langic nok-
tasi olarak alabiliriz. Ikinci adrm, degerlik kabugu elektron ciftlerinin birbirlerini
itmeleri kavramim kullanmaktadir. Bu kavrami, ban terimleri tammladiktan son-
ra yeniden ele alacagrz.
Bazi Terimler
Molekiil bicimi sortiyle, baglanmr§ atomlann cekirdeklerini dogru cizgilerle birle§-
tirerek olu§turdugumuz geometrik §ekli kastediyoruz. 5ekil 11-9 tic atomlu su mo-
leldiltinii top ye cubuk modeliyle gostermektedir. Toplar molektildeki tic atomu ye
cubuklar bunlar arasmdaki baglan belirtmektedir. Gercekte ise moleldildelci atom-
lar yalun temastadir; ancak belirgin °imam icin biz sadece atomlann merkezlerini
111
si gerekir.
• bag uzunluklan, baglanmr§ atomlann cekirdekleri arasmdaki uzaldiktir.
• bag avian, baglan gosteren kom§u dogru cizgiler arasmdaki nicht
 410 Boliim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar
• ,
•
• H atomuyla kovalent bag yaparak Ne un elektron dagihnuna benzedigi metan, CH 4,
♦ $EK11.. 11-10
De§erlik kabusju elektron-gifti
itmesine balon benzetmesi
Eger iki uzun balon ortadan
biikiiltirse dort lob olu-
§ur. Etkile§imi azaltmak icin
• loblar dort ytizlii yapida yonle-
nir. (Dortyiizlii, herytizti e§kenar
iiggen olan dortyuzlii piramittir.)
Loblar, degerlik kabugu elektron
giftlerini temsil eder.
Bu iki nicelikten, bag acilan tizerinde duracagiz.
Iki atomlu bir molektiltin tek bagi vardir ye bag arise yoktur. Iki noktayi birle§-
tiren bir dogru tarafindan belirlenen geometrik §ekilleri dolayeseyla batiin iki atom-
lu molekiiller dogrusalthr. CIF atomlu bir molektiltin iki bagi ye bir bag Kist vardir.
Eger bag arise 180° ise tic atom bir dogru hat tizerinde bulunur ye molektil dogru-
sal olur. Bunun di§indaki herhangi bir bag nisi icin tic atomlu molektile actsal, bii-
•
kiik ya da "V" biciminde diyebiliriz. Ucten fazla atomu olan bazi cok atomlu
molektillerin dtizlemsel veya dogrusal §ekilleri olabilir. Genel olarak bu molektil-
lerde, atomlann merkezleri tic boyutlu bir geometrik §ekil olu§turur.
De§erlik Kabu§u Elektron cifti Itmesi (VSEPR) Kurarm
Bir molektiltin §ekli deneysel yollarla ya da deneysel olarak dogrulamm§ kuantum
mekanigi hesaplamalanyla belirlenir. Ancak olasi §ekillerin ongortilmesinde bir
dii§tinme yolu vardir. Bu ongormeler genellikle deneysel sonuclarla uyum goste-
rirler. Degerlik kabugu elektron cifti itmesi (VSEPR, bu lusaltma bu kelimele-
rin ingilizce karpliklanmn ba§ harflerinden olu§ur ye "vesper" diye okunur) kurami
degerlik kabugundaki elektron ciftleriyle ilgilidir.
Ister kimyasal bag (baglayici ciftler), isterse ortaldamnami§ (bag yapmayan gift) halde
olsun, elektron giftleri birbirini iter. Elektron giftleri, atom etrafinda itmeyi en aza indi- •
recek §ekilde yonlenirler.
Bunun sonucunda molektillerin kendilerine ozgti geometrik §ekilleri olu§ur.
VSEPR kurarrunm diger bir ozelligi de elektronlann sadece ciftleri uzerinde de-
gil elektron gruplari iizerinde durulmasidir. Bir elektron grubu bir gift, bir ortalc-
lanmami§ gift ya da bir bag cifti olabilecegi gibi NO de oldugu gibi eksik oktetli
bir atom fizerinde bulunan e§le§memi§ bir elektron da olabilir. Iki atom
arasindaki ikili ya da urlu bag da bir gruptur. Bu nedenle 0 =C =0 molektiltinde
merkez C atomunun degerlik kabugunda iki elektron grubu vardir. ild§er elektron
ciftinden olu§an herbir ikili bag bir elektron grubu olarak kabul edilir.
Sekil 11-10 daki "balon" benzetmesine gore, elektron ciftleri bir dortytizliintin
ko§elerine yonlenerek birbirlerinden en uzakta dururlar. Simdi de C atomunun dort
molektiliine bakahm.
H
••
•
H:C:H
H
Yontemimiz CH4 en, C atomunun merkezde, H atomlanmn don ko§ede bulundu-
gu bir dortyuzlu yapida oldugunu ongormektedir.
NH3 ye H2O da da merkez atom dort rift elektronla cevrilmi§tin ancak bu mo-
lekuller dortyiizlii yapida degildir.
H H
•• ••
H:N:H ye :0:H
••
VSEPR kuraimna gore, bu molektillerdeki elektron ciftleri merkez atom etrafinda
dortytizlii olarak yonlenmi§tir. Buna kar§en molekiiltin §ekli, bu elektron ciftleri ta-
rafindan degil, atomlann gekirdeklerinin bulunduklan yerlerle belirlenir. Kan§ik- •
ligi onlemek icin biz elektron ciftlerinin dagehm geometrisine elektron grubu
geometrisi ye atom cekirdeklerinin olu§turdugu geometriye de - ki molektiltin ger-
cek geometrisidir - molektil geometrisi diyoruz.

• NH3 da elektron grubu geometrisinin dortyitzlii ye molektil geometrisinin iiggen pi-
► VSEPR kurami, ikinci periyot
elementleri igin iyi sonuc verir.
H2O igin angortlen 109,5°, 61-
Olen 104,5° ye yakinthr. Ancak
• H2S icin ongorillen 109,5. ile
gozlenen 92° arasmdald fark
•
• ci gifttir. MolekiilUn
11-7 Molekiillerin Bicimleri 411
NH3 molekilltinde, elektron ciftlerinden sadece iivii baglayici gift, dordiinctisti
ise ortaklanmamq gifttir. N cekirdegini, H cekirdeklerine dogru gizgilerle baglar-
sak, bir itygen piramit olu§tururuz. Bu piramitte N atomu tepede ye H atomlari ta-
banin tic ko§esindedir. Bu yaps, N atomunun merkezde oldugu dortyitzlii degildir. •
ramit yapisinda oldugunu soyleyebiliriz.
H2O molektiliinde, dort elektron ciftinden ikisi baglayta gift ye diger ikisi de or-
taldanmami§ gifttir. ld H cekirdegini 0 gekirdegiyle dogru gizgilerle birle§tirerek
molektil bicimini elde edelim. H2O da elektron grubu geometrisi dortyitzlit, mole-
ktil geometrisi "V" §eklinde yani agrsaldir. CH4, NH3 ye H2O un geometrik bigim-
leri 11-11 de "uzay-dolgu" modelleriyle birlikte goriilmektedir. Top ye gubuk
modelinden farkh olarak, "uzay-dolgu" modeli, atomlann gercek buyiikliikleri ile
orantili ye birbiriyle temas eden toplarla gosterili§idir.
Sekil 11-11 de kullamlan VSEPR gosteriminde, A merkez atomu, X merkez ato-
muna bagh ug atom ya da atom gruplan, E orta1danmanu§ elektron ciftidir. Ornegin,
AX2E2 simgesi merkez atoma (A) bagh iki atom ya da grubu (X) ye ortaldanmanu§
iki elektron ciftini (E) g8stermektedir. H 2O, AX2E2 tipinde molektillere bir Omektir.
Dortyttzlii elektron grubu geometrisinde, bag acilarimn dortyitzlii bag nisi
olarak bilinen 109,5° olmasi beklenir. CH 4 molekiiltinde bag avian gercekten •
de 109,5° olarak olctilmii§titr. Bag agilan NH 3 ye H2O da biraz daha kiiciiktiir.
H—N—H bag agisi 107° ye H-0 —H bag nisi 104,5° dir. Dortytizlit bag acisin-
dan daha kticiik olan bu bag acilanni, ortaldanmami§ elektron ciftlerinin yiik bu-
lutu etkisiyle ariklayabiliriz. Elektron bulutlanmn birbirini itmesi nedeniyle bag
olmasi beklenenden daha kticiik olacaktir.
•
O .
H
H
VSEPR
gosterimi: AX4 AX3E AX 2E2
(a) (b) (c)
♦ EKIL 11-11 CH4, NH3 ye H2O un dortyuzlii elektron grubu geometrisine daya-
nan molek01 bicimled
Molekiil bigimleri mavi gizgilerle, ortaldarunamr§ elektronlar merkez atomdan grkan ye§il
kesik cizgilerle gosterilmi§tir. (a) Merkez atom etrafindald hUtiin elektron ciftleri baglayi-
belirleyen mavi gizgiler, C ye H arasmdaki baglan gosteren
siyah gizgilerden ayndir. (b) Ortaklanmarru§ elektron cifti dortytizliiniin "gOriilmeyen"
kOiesine yonlenmi§tir. N—H baglan iiggen piramitin tic kenanm oluiturur. (c) H2O
iki O—H bagryla olu§tumlan agrsal molektildiir.
 412 BoElm 11 Kimyasal BO 1: Temel Kavramlar

Elektron-Grubu Da§uhrnlan icin Olanaklar

Genellikle merkez atomlarmin etrafmda 2,3,4,5 ya da 6 elektron ciftinin oldugu
• durumlarla karpla§inz. Bu durumlann geometrik yonelimleri ya da elektron grubu
geometrileri §u §ekilde olabilir:
Elektron-grup geometrileri
•
• 2 elektron grubu : dogrusal
• 3 elektron grubu : iicgen piramit
• 4 elektron grubu : dortytizlti
• 5 elektron grubu : ticgen bipiramit
• 6 elektron grubu : sekizyiizlii
Seidl 11-12 bu durumlann "balon" benzerlerini g8stermektedir.
Molekiil geometrisi, sadece biltiin elektron ciftleri baglayici ise elektron grubu
geometrisi ile aymdir. Bu durum VSEPR gosteriminde AXn §eklindedir (Omegin,
AX2 , AX3 , AX4 ...). cizelge 11-1 de AXn durumlanmn top ye cubuk modelleri fo-
tograf olarak gortilmektedir. Eger bir veya daha fazla elektron cifti ortaldanmami§
elektron cifti ise, molekiil geometrisi, her ne kadar ondan tiiremi§se de, elektron
grubu geometrisinden farkhdir. cizelge 11-1 deki buttin durumlan anlayabilmek
• icin iki kavrama daha gereksinim vardir.
• Iki elektron ciftinin birbirine yaklamaya zorlanmasi, aralarmdaki itmeyi art- •
F tint-. lki elektron gifti arasmdaki itme 90° lik acida, 120° ya da 180° ye gore
17F daha fazladir.
N • Ortaklantnamq elektron fiftleri baglayici elektron fiftlerine gore daha cok yer
I F
F kaplarlar. Bunun sonucunda baga girmeyen iki elektron cifti arasmdaki itme,
• iki baglayici gift arasmdakine gore, daha biiyiiktiir. Bu itme kuvvetlerinin si-
F ralamasim kuvvetliden zayifa dogru §u §ekilde yazabiliriz.
vF Ortaklanmanus elektron cifti—ortaldanmanus elektron cifti >
F —S
F ortaldanmanus elektron elektron cifti > baglayici elektron cifti-
baglayici elektron cifti
Simdi VSEPR gosterimi AX4E olan SF4 molekiiRinii gozoniine alahm. Yam icin
iki olasilik vardir. Dogru yapida (iistte) ortaldanmanu§ elektron cifti, bipiramidin

•
•

• ♦ 5EKIL, 11-12 Bazi elektron grubu geometrileri

•
eggen duzlem (turuncu), dortytizlii (gri), iiggen bipiramit (pembe) ye sekizyiizlii (sari)
elektron grubu geometrileri fotograf olarak gosterilmistir. Balonlann ucundaki atomlar bu
modelde onemli olmadigi icin gosterilmemistir. Molekiil geometrisi ye elektron grubu
geometrisi arasmdaki iliski cizelge 11-1 de ozetlerunistir.
 ciZELGE 11.1 Elektron Grubu Geometrisinin Bir Fonksiyonu Olarak Molekiil Geometrisi

Ortak-
Elektron Elektron lanmanu§ ideal
Grubu Grubu Elek. cifti VSEPR Molekiil Bag
Sayisi Geometrisi Sayisi Glisterimi Geometrisi Avian Ornek •
• 2 dogrusal 0 AX2 X—A— X 180° BeC12
(dogrusal)

3 iicgen- 0 AX3 X 120° BF3

diizlem /
X—A (BeC12)
X
(Uggen-
dtizlem)
tiggen- 1 AX2E /X 120° S 02a
diizlem A

X (BF3 )
(acisal) •
• 4 dortytizlii 0 AX4 109,5° CH4

,A _X

(dortytizIti)

dortytizlii 1 AX3E 109,5° NH3

X
(iiegen-
piramit)

dortytizlii 2 AX2E2 109.5° OH2

(CH.,) •
• A

X
(açisal)

5 tiggen- 0 AX5 90°, 120° PC1,

bipiramit

X
(Uçgen-
bipiramit)
• •
PC1,)

(devamt var)
 cIZELGE 11.1 (Devaniu)
Ortak-
Elektron Elektron Ianmami Ideal
Grubu Grubu Elek. cifti VSEPR Molektil Bag
• Say's' Geometrisi Say's' Gosterimi Geometrisi Acilan Ornek
ticgen- 1 AX4Eb X 90°, 120° SF4 •
bipiramit

X
(tahteravalli)

tiggen - 2 AX3E2 X 90° C1F3

bipiramit

X
(T-§eklinde)

• iicgen - 3 AX2E3 X 180° XeF2

bipiramit
•
"...-
X
(dogrusal)

6 seldzytizlii 0 AX6 SF6

X
(sekizylialti)

sekizytizlii 1 AX5E v 90° BrF5

• ;

( SF6 )

(kare-
piramit)
sekizytizlii 2 AX4E2 90° XeF4

• (kare- •
diizlem)
a SO2 in yapisi icin sayfa 416 ya bakuuz.
b Ortaldanmanu§ elektron ciftlerinin bu yapidaki yerleri icin sayfa 412 ye bakiniz.

Cl
• CI
Cl
(Yanli§)
CI
CI
• ♦ $EK1L 11-13
(Dogru)
Ornek 11-9 un gosterimi
IC14 un gozlenen yapisi, kare
diizlem yapidir.
UNUTMAYINIZ ►
Bir Lewis yapisinm merkez ato-
munda sekizden fazla elektron
bulunabilecegi durumlarda ge-
ni§lemi§ degerlik kabuguna ge-
• reksinim duyanz. Bu durum be
ya da alri elektron gruplu yapila-
ra yol agar. Buna kar§m, VSEPR
kuranunm uygulanmasmda oktet
temelli Lewis yapilan oldukca
uygundur.
11 7
- Molekidlerin Bicimleri 415
merkez dtizlemindedir. Bunun sonucunda ortaklanmami§ elektron giftiyle baglayi-
ci elektron ciftleri arasmda iki tane 90° lik act olu§ur. Eger bu elektronlan pirami-
din tepesine yerle§tirirsek (altta) 90° lik act sayisi tic olur. Bu durum daha az yeglenir.
•
VSEPR Kurammin Uygulanmasi
Molektil bicimlerinin belirlenmesi icin §u dort basamakh yontemi uygulayahm
1. Molektil ya da cok atomlu iyonun uygun Lewis yapismi yazina.
2. Merkez atom etrafindaki elektron gruplanmn sayistm ye bunlann baglapct
gift veya ortaklanmamq elektron gruplan olduklanm belirleyiniz.
2. Merkez atom etrafindaki elektron grubu geometrisini dogrusal, tiggen dtizlem,
dortytizlii, tiggen bipiramit ya da sekizytizlii olarak saptaymiz.
4. Merkez atom etrafindaki diger atom cekirdeklerinin olu§turdugu molektil ge-
ometrisini, cizelge 11-1 deki verilerden de yararlanarak belirleyiniz.
ORNEK 11-9
Geometrik Belirlenmesinde VSEPR Kuramtntn Kullandmast. cok atomlu IC14
•
anyonunun molekiil geometrisini belirleyiniz.
cozum
Yukanda siralanan dort basamagi uygulayrmz.
Adam 1. Lewis yapisim yazimz Degerlik elektronlan sayisi 36 du.
1 clan Cl rah —1 iyonik yukten
(1 X 7) (4 X 7) + 1 = 36
Merkez I atomuna 4 Cl atomunu baglamak ye baton atomlann oktetlerini tamamla-
mak icin 32 elektrona gereksinim vardir. Fazla dolt elektronu I atomu etrafma yerle§ti-
rirsek bu atomun fazla okteti olur. Bu fazla elektronlar ortaklanmarru§ iki elektron cifti
olduklanndan, Lewis yapismda bunlarm I atomu etrafma nasal yerle§tirildigi fazla onem-
li
Adult 2. I atomu etrafmda dort baglaytct ye iki de ortaklanmamg olmak iizere alts
elektron cifti vardir.
Adam 3. Alti elektron ciftinin yonlenmesiyle olu§an elektron grubu geometrisi sekiz-
yitzliidiir.
Adun 4. IC14 anyonu AX4E2 tipindedir ye cizelge 11-1 e gore molekiil geometrisi ka-
re diizlemdir.
Sail 11-13, IC14- de baglayrci ye ortaldanmami§ ciftlerin iki §ekilde dagthlabilece-
gini gostermektedir. Kare duzlem yaps, ortaldarunami§ elektron cifti — ortaldamnamr§
elektron cifti etkile§iminin 180° °imam nedeniyle dogru olan yapidir. Dogru olmayan ya-
pida bu etkile§im 90° dir ye kuvvetli itme olu§turur.
All§tirma A: Azot triklorurun molekill geometrisini belirleyiniz. •
Ali§tirma B: Benzin katki maddelerinin, hidrolik sivilann ye yanmayi onleyici mad-
delerin iiretiminde onemli bir kimyasal olan fosforil klortirtin, POC1 3 , molekiil geomet-
risini belirleyiniz.
 416 Boliim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

cok Kath Kovalent Ba§ Iceren Yaplar

Bir cok katl: kovalent bagda, bagdaki batiin elektronlar baglanan atomlar arasm-
• •• ••
s
dadir Bir sonraki boliimde gorecegimiz gibi, bir kath kovalent bagda elektron gift-
leri birbirlerine gore belirgin yonlerde olmandir. Elektron grubu geometrisine gore,
••
\•<
••
• Z
•• •• bu baglar topluca sanki bir tekli bag gibi davrarurlar. Bu gorti§ii kiikiirt dioksitin mo-
lekiil geometrisinin belirlenmesinde deneyelim. S merkez atomdur ye toplam de-
•
gerlik elektronu saps: 3 X 6 = 18 dir. Lewis yams:, katkida bulunan yamlann bir
rezonans melezidir.
Hangi yaptyt kullanacagimiz onemli degildir. Her iki halde de ikili kovalent
bagdaki elektronlan tekli bag gibi kabul edecegiz. S ye 0 arasmdaki bu bag ye tek-
li bag, iki baglaylc: gift olarak sayihr. Merkez S atomu etrafmdaki iiciincii elekt-
ron cifti ortaldanmanit§ cifttir. Elektron grubu geometrisi, merkez S atomu etrafmda
iic elektron grubu oldugu varsayildigindan, hvgen diizlemdir. Bu iic elektron ciftin-
den ikisi baglayici, bin de ortaldanmam:§ cifttir. Bu, cizelge 11-1 deki AX 2E du-
rumudur. Molekill bicimi, bag acismin 120° olmasmdan beklenen actsa/
geometridir. (SO2 de olciilen bag vs: 119° dir.)

• ORNEK 11-10

H H
cok Kath Kovalent Bagh Bir Molekidiin Biciminin Belirlenmesinde VSEPR Kuramtmn
Kullandmast. Melamin regineleri gibi birgok polimerin yapilmasmda kullamlan formal-
•
\ / dehitin, H2CO, molektil geometrisini belirleyiniz.
c
II cozum
:0: Lewis yapismda toplam 12 degerlik elektronu vardir ve C merkez atomudur. Karbon
atomunun biittin baglan tekli bag olursa C un okteti eksik olur. Bu eksiklik, 0 atomun-
dan ortaklanmami bir elektron giftinin karbon—oksijen bagda, bu bagi ikili bag yapa-
cak §ekilde kaydwilmanyla giderilir.
C atomu etrafmda tic elektron grubu olu§ur. Bunlardan ikisi karbon—hidrojen tekli
baglannda ye tictinciisti de karbon—oksijen ikili bagindadir. iJ elektron grubu icin
elektron grup geometrisi tiggen dtizlemdir. Btittin elektron gruplan bag olu§turdugu igin
bu molektiltin VSEPR gosterimi AX3 diir. Molekiil geometrisi de ilygen diizlemdir.
Ah§tirrna A: COS molektiltintin bicimini belirleyiniz.
Ali§tirma B: Nitroz oksit, N20, di§cilikte kullamlan giildtiriicti bir gazdir. N 20 mo-
lektiliiMin bigimini belirleyiniz.

Birden Fezla Merkez Atomlu Molekuller

ilgilendigimiz yapilann cogunun sadece bir merkezi olmakla birlikte, VSEPR ku-
ranum birden fazla merkez atomu olan molekiillere ya da cok atomlu anyonlara da
uygulayabiliriz. Bu is icin yapmamm gereken §ey, uc atomlann her merkez atom
etrafmda geometrik dagihmmi yaptiktan sonra, bunu tek bir molektil §ekli icinde
biraraya getirmektir. Bu kavrami Ornek 11-11 de kullanacagiz.

ORNEK 11-11

Birden Fazla Merkez Atomlu Bir Molekide VSEPR Kuramuun Uygulanmast. Metil izo-
siyonat, CH3NCO, kimi bocek oldiirucu ilaclann iiretiminde kullamhr CH 3NCO mole-
ktiltinde 0 atomu ye tic H atomu ug atomlardir. lid C ye bir N atomu ise merkez atomdur. •
Bu molekill icin uygun bir §ekil oneriniz.
 11 7
- The Shapes of Molecules 417
cozum
VSEPR yontemini uygulamak icin uygun bir Lewis yapisindan baslayahm. Yapidaki
degerlik elektronlan sayisi 22 dir.

• C dan N clan 0 den H den

(2 X 4) (1 X 5) (1 X 6) (3 X 1) = 22
Iskelet yap= yazilmasindan ye degerlik elektronlannin dagitilmasindan sonra eksik
oktetli bir yaps elde ederiz. Asagida belirtilen elektronlann kaydinlmasindan sonra bu-
tun atomlann okteti tamam olur.

H—C—N —C 5: H—C—N=C=O:
H H

Soldaki C atomu etrafinda hepsi baglayici gift olan dolt elektron grubu vardir. Mo-
lekiiliin bir ucunun sekli dortytizliidiir. Sagdaki C atomunun lid ikili bags, iki elektron gru-
bu olarak sayihr. Bu dagihm dogrusaldir. N atomunda iic elektron grubu ficgen duzlem •
• sekilde dagilmisrir. C—N—C bag Nisi yaklasik 120° olmandir.

18W 2i.
jC
k 120'
H H
H 109°

A4trma A: Metanol molekiilii, CH 3OH, icin bir sekil oneriniz. Molekiildeki bag
acilanni belirtiniz.

All rma B: Glisin , H2NCH2COOH formilltinde bir amino asittir. Glisin molekulu
icin bir sekil 8neriniz ye molekiildeki bag acilanni belirtiniz
•
• Molektil Bicimleri ye Dipol Momentler
Kesim 11-3 de polar kovalent baglar hakkinda ogrendiklerimizi animsayahm. HC1
molektiltinde Cl atomunun H atomuna gore daha elektronegatif olmasi, elektron-
lann Cl atomu etrafinda daha cok bulunmalanna yol agar. HClmolektilii polar bir
Asagidaki gosterimde, elektronlan daha kuvvetli ceken atoma yO-
nelmis hash ok ) kullamlmishr.

Polar bir kovalent bagda, yiik dagihmindaki farkhlik dipol moment, p, ile ve-
rilir. Dipol moment, yiik (8) ye uzakhgm (d) bir carpimidir.

= Sd (11.20)

• Eger bu carpim, 8 d, degeri 3,34 X leo kulon.metre (C.m) ise dipol moment,
p, 1 debye, D, dir. Elektriksel alandaki polar molekullerin davramslanna dayah
deneysel dipol momentin belirlenmesi yontemi ekil 11-14 de gosterilmistir.
 418 Boltim 11 Kimyasal BO 1: Temel Kavramlar

Alan kapah

•
•

Elektrot Elektrot

• $EKIL 11-14 Bir elektrik alanindaki polar molekti ler

Resimdeki diizenege elektrik kondansorti (ya da kapasitbr) denir. Bu dtizenek elektrigi
iletmeyen, ancak polar molekiilleri iceren bir ortamla aynlnu§ iki elektrottan olu§ur. (a)
Elektrik alam kapatildtginda molektiller rastgele yonlenir. (b) Elektrik alam acildigmda,
• polar molekiillerin negatif Klan pozitif elektrota, pozitif Klan da negatif elektrota dogru
yonelir.
•
Sayfa 395 de gosterildigi gibi, H—Cl ba'gnun polarhgi ytik yogunlugunun Cl ato-
muna dogru kaymasi, arti ye eksi yiik merkezlerinin birbirinden aynlmasi sonucu-
dur. Elektron yiiktiniin bir lusminin H atomundan Cl atomuna, cekirdekler arasi
uzaklik boyunca, qdeger olarak aktanldigim clii§tinelim ye ytiktin bu lusmina 5
diyelim. Dipol momenti, 1,03 D ve H —C1 bag uzunlugunu, 127,4 pm olctiigtimtiz-
de (11.20) bagmtisindan, lusmi yiik S run degerini bulabiliriz.
µ 1,03 D X 3,34 X 10-3° C • m/D
6== = 2,70 X 10-20 C
127,4 X 10-12 m
Bu ytik, bir elektron ytiktintin (1,60 X 10 -19 C) yalda§ik % 17 sidir ye HC1 tin yak-
la§ik % 17 iyonik oldugunu gosterir. HCI bagi icin bulunan bu iyonik karakter,
elektronegatiflik farkhligina dayah % 20 lik sonucla iyi bir uyum gostennektedir
• (Ornek 11-4).
CO2 . Bu molektil apolardir (polar degildir). Bu gercegi aciklayabilmek kin elekt-
ron ytik yogunlugunun belli bir bagda ye Mifflin molektilde nasal dagildignu bilme-
•
liyiz. C ye 0 arasmdaki elektronegatiflik farlu, elektron yak yogunlugunun bu iki
atom arasmdaki her bagda 0 atomuna dogru kaymasina ye bag dipolii olumasma
yolacar. Fakat bu iki bag dipolii, e§it biiytikliikte ye zit yonlerde olduldarmdan, bir-
birlerini yok ederler ye sonucta molektiltin dipol momenti sifir olur.

=0

CO2 in apolar olmasi bu molekiiltin dogrusal bir molektil oldugunu belirtir. Lewis
yapisma dayah VSEPR kuramina g6re de CO 2 in dogrusal bir molektil oldugunu
soyleyebiliriz.
• :O=C=O:
•
H2O. Bu molektil polardir. H ye 0 atomlan arasindaki elektronegatiflik farki
nedeniyle, bag momentleri ye bu bag momentlerinin biraraya gelmesiyle olu§an
1,84 D dipol momenti yarchr. Molekiil dogrusal olamaz ye bu nedenle CO2 de ol-

• 104°
UNUTMAYINIZ ►
Molektiltin dipol momentinin ol-
mamas!, olasi iki molektil ge-
ometrisi arasmdaki farki
anlamamizi saglamaz: Dortytizlit
ve kare dtizlem. Bu amacla X-
i§uu kinmmt gibi deneysel veri-
lere gereksinim duyulur.
• Geometrik $ekiller ye Molekiillerin Dipol Momentleri Arasmdaki
(a) CC14: apolar bir molektil
• Ortaklanmami§ Elektron ciftlerinin Onemi
(b) CHC13 : polar bir molektil
$EK1L 11-15
Molekul bicimleri ve dipol mo-
mentleri
(a) C —C1 bag dipollerinden iki-
sinin bile§kesi kirmizi, diger iki-
sininki ise mavi okla
gosterihni§tir. Ktrmtzt ye mavi
oklar zit yonde oldugundan bir-
•
birlerini yokederler. CC14 mole-
Ulu apolarchr. (b) Bag
dipollerinin bile§kesi 1,04 D
olan bir dipol moment (kinruzi
ok) olu§turur.
11-7 Molekiillerin Bicimleri 419
dugu gibi bag momentlerinin birbirini yoketmesi gerceklewez. VSEPR kuramma
gore H2O molektiliintin actsal oldugunu belirlerni§tik. Molektiltin polar olmast bu-
nu dogrular.
•
CC14 . Bu molekul apolarchr. Cl ye C arasindaki btiyiik elektronegatiflik farkt
nedeniyle, C —C1 baginda btiytik bir bag momenti olmast gerekir. Dipol momen-
tin sonucta stfir olmast, bag momentlerinin birbirlerini yok edecek }Tone yonelme-
sindendir. CC14 tin dortytizlii molektil geometrisi, bag momentlerinin bu yok
etmeyi saglayacak yonlere yonelmesine yolacar. Bu durum Sekil 11-15a da
terilmi§tir. Farkh elektronegatiflikde, Ornegin, H gibi bir atomla Cl atomlarm-
dan birisini yerdegi§tirdigimizde molektiltin polar olacagim gorebilir misiniz?
CHC13 molektiltinde bag momentlerinin toplami dipol momentin oldugunu
terir (Sekil 11-15b).
ORNEK 11-12
molektillerden hangilerinin polar olmasim beklersiniz? C1 2, IC1, BF3, NO, SO2
cozum
Polar olanlar: IC1, NO, SO2 . IC1 ye NO baglanan atomlar arasmda elektronegatiflik far-
lu olan iki atomlu molektillerdir. SO2 , S ye 0 atomlan arasmda elektronegatiflik farki olan
actsal bir molektildtir.
Apolar olanlar: C12 ve BF3. C12 e§ atomlardan olu§an iki atomlu bir molektildtir ye
elektronegatiflik farki yoktur. BF3 icin cizelge 11-1 e bakuuz. BF3 simetrik ye dtizlem-
seldir (120° bag B —F bag momentleri birbirlerini yokederler
All§tirma A: 5u bile§ilclerden sadece biri polarchr. Hangisi ye neden? SF 6, H202,
C2 H4 .
Ali§turma B: bile§iklerden sadece biri apolardir. Hangisi ye neden? C1 3CCH3,
PC1 5 , CH2C 12 NH3 .
•
Elektronegatiflik farlumn, bir molektilde bag dipollerinin olup olmadtgini ye mo-
lekiillerin bicimlerinin bag dipollerinin birbirlerini yoketmesini (apolar molektiller)
ya da dipol moment (polar molekiiller) olu§turacak §ekilde biraraya gelmesini sag-
ladtgmt Buna kar§in, butun atomlan benzer olan ozon molektiliintin,
03 , bag dipolleri olmadigi halde 03 un dipol momenti yardir: p = 0,534 D. Bura-
da bir ba§ka etken sozkonusudur.
Sayfa 405 de 03 un Lewis yapisini yazarken, rezonans melezine katkida bulu-
nan e§deger iki yapimn bulundugunu gormii§ttik. Bu yapilarda merkez atomu tic
grup elektron tarafindan ceyrelendiginden, elektron grubu geometrisi iicgen dtiz-
lem, molekiil geometrisi ise acisaldir.
•
d: :b/
 420 &aim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

03 da sifir bag dipolleri olmasi oksijen-oksijen baglarmda negatif ye pozitif ytik

merkezlerinin calu§tigint gosterir. Buna kar§m, merkez 0 atomu tizerindeki or-
takla§mami§ elektron cifti, oksijen—oksijen baglanna kar§t bir negatif ytik mer-
• kezi olu§turur. 0 3 molektiltindeki dipol moment bu ytik merkezine dogru
yonelmi§tir. •
11-8 Bag Derecesi ye Bag Uzunluklan
Bir kovalent bagm tekli (bag derecesi = 1), ikili (bag derecesi = 2) ya da iic/ii (bag
derecesi = 3) olup olmadigim bag derecesi terimi tammlar. Kovalent baglardaki
elektronlan atomlan birbirine baglayan "tutkal" olarak dii§tinelim. Bag derecesi
arttikca fazla elektron bulunacak ye bunlar da atomlan daha stkica birarada tuta-
caktir.
Bag uzunlugu kovalent bagh iki atomun merkezleri arasmdaki uzaldiktir. Bek-
lenildigi gibi, ikili bir bag tekli bagdan daha lusa ye ticlii bag da bundan lusachr. Bu
ili§kiyi cizelge 11.2 de azot—azot icin verilen tic farkh bag uzunlugunu kiyasla-
yarak actkca gorebilirsiniz. Ornegin, N2 daki azot—azot bag' (ticlii bag) 109, 8 pm
iken hidrazindeki, H2N—NH2 , azot—azot tekli bag 147 pm dir.
• Kesim 10-3 de anlatilan kovalent yancapt kavrammi §imdi daha iyi anlayabilir-
siniz. Tekli kovalent yancapi, tekli kovalent bagla bagh e§ atomlann merkezleri
arasmdaki uzaldigin yansidir. Buna g6re, ekil 10-8 deki klorun tekli kovalent ya- •
ricapi (99 pm), cizelge 11-2 de verilen bag uzunlugunun yansi yani 1/2 X 199 pm
dir. Bunu kabaca genellersek,

iki atom arasmdaki kovalent bagin uzunlugu yaldapk olarak iki atomun kovalent yarr-
caplannm toplarrudir.

Ornek 11 - 13 de bag uzunluklanyla ilgili bu kavramlardan bazilan gosterihni§ -

tir.

ciZELGE 11.2 Bazi Ortalama Bag Uzunluklaria

Bag Bag Bag

Uzunlugu, Uzunlugu, Uzunlugu, •
Bag pm Bag pm Bag pm
H—H 74,14 C —C 154 N—N 145
H—C 110 C=C 134 N=N 123
H—N 100 CC 120 N=N 109,8
H-0 97 C—N 147 N-0 136
H—S 132 C=N 128 N=0 120
H—F 91,7 CN 116 0-0 145
H—Cl 127,4 C-0 143 0=0 121
H—Br 141,4 C=0 120 F—F 143
H —I 160,9 C —C1 178 Cl —C1 199
Br—Br 228
I—I 266
• a cogu degerler (C—H, N—H, C—H, ...) belirtilen bags iceren bircok bilqikteki ♦ I

uzunlugun ortalamasidir ye birkac pikometre farkh olabilir. tki atomlu molekiiller-

de ise molektildeki (H2, N2, HF, ...) gercek bag uzunlugu olarak verilmi§tir ye daha
kesin olarak bilinir.

• lanni tahmin ediniz
435,93 kJ/mol
H bag enerjisidir. Bag enerjisi ye uzunlugu bagm kathligi ile yakmdan ilgilidir. Kat-
498,7 kJ/mol
0-H
• BOltim 7 de gosterildigi gibi, bag ayn§ma enerjisini bir entalpi degi§imi ya da
428,0 kJ/mol
0 H
♦ SEKiL 11-16
Bay ba§ enerjilerinin karplaFb-
nlmasi
Biittin H—H baglannm ayn§ma-
st icin ayru miktar enerji, 435,93
kJ/mol gereklidir. H2O da ise ilk
bagi koparmak icin gerekli ener-
ji (498,7 kJ/mol) ikincisinden
• (428,0 kJ/mol) daha fazlachr.
Ikinci bag OH radikalinde ayn§-
maktadir. H2O daki O—H bag
enerjisi bu iki degerin ortalamast
olan 463,4 kJ/mol
11 9
- Bag Enerjileri 421
ORNEK 11-13
Bag Uzunluklaruun Tahmin Edilmesi. Su bag uzunluklanni en dogru bicimde tahmin
ediniz: (a) NH3 daki azot—hidrojen bagi; (b) BrC1 deki brom—klor bagi. •
cozum
(a) Amonyagm Lewis yapisi (sayfa 393) azot—hidrojen baglannm tekli bag-
lar oldugunu gostermektedir. cizelge 11-2 de N—H bagmen 100 pm oldu-
gu verilmi§tir ye bizim tahmin edecegimiz deger de budur. (NH 3 daki N—H
bagmen uzunlugu 101,7 pm olarak olciilmti§tilr.)
(b) Brom —klor bagmen uzunlugunu cizelge 11-2 de bulamayiz. Bag uzunlu-
gu ye kovalent yancap ili§kisinden yakla§ik bag uzunlugunu hesaplamamiz
gerekir. BrC1 bir Br—C1 tekli bag:: icerir [(11.4) yapismdalci bir Cl atomu-
nun bir Br atomuyla yerdegi§tirdigini clii§tiniintiz]. Br—Cl bagmen uzunlu-
gu Cl—Clbagnun uzunlugunun yansi ile Br—Br bag uzunlugunun yansmm
1 1
toplamick: ( - X 199 pm) + ( - X 228 pm) = 214 pm. (olciilen bag
2 2
uzunlugu 213,8 pm dir.)
Aliftirma A: CH3Br deki karbon—hidrojen ye karbon—brom baglannm uzunluk- •
AliOrma B: CO2 molekiiliinde, herbir 0 atomu C atomuna 116,3 pm uzunlugunda
bir bagla baglanmitir. CO2 icin deneysel verilerle uyumlu bir Lewis yapisi yazimz
11-9 Bag Enerjileri
Lewis yapisinm molektiltin deneysel olarak olcitlen ozellikleriyle uyumlu olmasi
gerektigini belirtmi§tik. Bu olciilen ozelliklerden en cok kullantlam bag uzunlugu-
dur. Lewis yapisimn dogrulugunun karntlanmasinda kullamlan bir diger ozellik de
hhk kadar artarsa, bag o kadar kisa ve bag enerjisi de o kadar fazladtr.
Eger atomlar kovalent bag yapacak §ekilde biraraya gelirlerse, enerji sahmr ye
bu bagm ayn§mast strasinda da apt' miktarda enerji sogurulur. Bag aymma ener-
jisi,D, gaz halindeki bile§iklerde bir mol kovalent bags kopannak icin gerekli ener-
ji miktandir. Bu enerji SI birimlerinde bir mol bag ba§ma kilo juldur (kJ/mol). •
tepkime Ism olarak dasanebiliriz. Ornegin,
H2 (g) —> 2 H(g) OH = D(H—H) = +435,93 kJ/mol
Bag ayrz§masi:
Bag olupmu: 2 H(g) —> H2(g) OH = —D(H—H) = —435,93 kJ/mol
Molekiilde sadece bir bag iceren, iki atomlu bir molekiiliin bag enerjisinin an-
lamt H2 (g) orneginde oldugu gibi, iki atomlu bir molekiiliin bag ayn§ma
enerjisini net olarak gormek zor degildir. H 2O gibi cok atomlu bir molektilde ise du-
rum farkhdir (Sekil 11-16). Her bir H 2O molekilltinden bir 0 —H baginm kopanl-
mastyla 1 mol H atomunun olumast icin gerekli enerji,
H — OH(g) —> H(g) + OH(g) Ali = D(H — OH) = +498,7 kJ/mol
OH (g) daki bagdan bir mol H atomunun aynlmast icin gerekli olan enerjiden fark-
hdir. •
0—H(g) —p H(g) + 0(g) Ali = D(0 —H) = +428,0 kJ/mol
H2O daki iki 0 —H bag' e§degerdir ye e§deger enerjileri vardir. Bu enerjiye H 2O
daki 0 —H bag enerjisi diyoruz. Bu enerji yukandaki iki enerjinin ortalamast olan
 422 Mum 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

ciZELGE 11.3 Bazi Ortalama Bag Enerjileria

Bag Bag Bag

• Enerjisi, Enerjisi, Enerjisi,
Bag kJ/mol Bag kJ/mol Bag kJ/mol •
H—H 436 C—C 347 N—N 163
H—C 414 C=C 611 N=N 418
H—N 389 C=C 837 N=N 946
H-0 464 C—N 305 N-0 222
H—S 368 C=N 615 N=0 590
H—F 565 CN 891 0-0 142
H—Cl 431 C-0 360 0=0 498
H—Br 364 C=0 736b F—F 159
H—I 297 C —C1 339 CI—CI 243
Br—Br 193
I—I 151
a Listedeki veriler tic haneli degerler halinde verilmil olmasma kar§m, gercekte bazi
veriler daha duyarlichr. Ornegin, H2, HF, HC1, HBr, HI, N2 (NN), 02 (0=0),
F2, C12 , Br2 , ye 12 gibi iki atomlu molektillerin ortalama degil, gercek bag ayn§ma
enerjileri bilinmektedir.
b CO2 deki C=0 baglan icin bu deger 799 kJ/mol
•

463,4 kJ/mol chin OH grubu iceren diger molekiillerdeki 0 —H bagi enerjisi H-

UNUTMAYINIZ ►
cizelgede verilen bag enerjisi
degerleri, birbirlerinden bagun-
siz gaz molektilleri icindir. Sivi-
larda ye katilarda ise molektiller
birbirlerinden bagunsiz olmadi-
• gmdan bu degerler gecerli degil-
dir.
O— H dakinden biraz farkli olabilir. Ornegin, metanolde, CH 3OH, bag ayn§ma
enerjisi D (H—OCH3) seklinde gosterilir ye 436,8 kJ/mol diir. Bag enerjilerinin
cizelgelerde verilen degerleri (cizelge 11.3) genellikle ortalama degerlerdir. Bir ba-
gm ortalama bag enerjisi, bu bagi iceren degi§ik yapilann bag ayn§ma enerjile-
rinin ortalamasidir. Buradan, ortalama bag enerjilerinin belli bir bagm ayn§ma
enerjisi kadar duyarh sayilarla gosterilemiyecegi
cizelge 11.3 den de gorebileceginiz gibi, ikili baglann bag enerjileriaym atom-
lar arasmdaki tekli baglannkinden yiiksektir; fakat iki kati degildir . Uclu baglar
icin de aym durum gegerlidir. Kath baglann bir sonraki boltimdeki tanimlanmasi,
bag derecesi ye enerjisi hakkindaki bu gozlemi dogrulayacaktir.
Bag enerjilerinin termokimyada da bazi ilging uygulamalan vardir. Gazlartn
olu§turdugu a§agidaki tepkimeye bir gozatahm. •
gaz tepkenler gaz atomlar gaz &tinier

Bu tepkimede, once tepkimeye giren molekiillerin baglan kopmakta ye gaz halin-

de atomlar olumaktadir. Bu basamakta, bag enerjisine BE dersek; entalpi degi§i
mi, Ali (bag ayn§masi) = IBE (tepkenler) olur. Daha sonra, gaz halindeki atomlar
urun molekiillerini olu§turacak §ekilde biraraya gelmektedir. Bu basamakta baglar
olumakta ye NI (bag olu§umu) = —/BE (uhinier) dir. Tepkimenin entalpi degi-
§imi a§agicladir.

-11tep = AH(bag ayn§masi) + DH (bag olu§umu)

• 1BE (tepkenler) — BE (uhinier)

Yukandaki bagmhda (11.21) ortalama bag enerjileri kullanildiginda, bazi tip

 11 9
- Bag Enerjileri 423

baglann hem urunlerde hem de tepkimeye girenlerde bulunmasi nedeniyle, ban

terimler birbirlerini yokederler. 6,Htep in hesaplanmasi, Ornek 11-14 de gosterildi-
gi gibi ayn§an ye olu§an baglann net sayisi ye tipine
•
ORNEK 11-14

Tepkime Entalpisinin Bag Enerjilerinden Hesaplanmast. Metan, CH4 , ye klorun tepki-

mesi klormetanlar denen artinlerin birlansirrum verir. Bunlardan birisi monoklormetan,
CH3 C1, silikonlann elde edilmesinde kullanthr. Asa'gidaki tepkime icin 6,11 degerini he-
saplayiniz.
CH4(g) + C12(g) CH3C1(g) + HC1(g)
cozum
Hangi baglann ayristigini ye hangilerinin olustugunu belirtmek eldl 11-17 de ol-
dugu gibi, yapisal formtillerin (veya Lewis yapilanmn) yazilmasinda yarar vardir. Yu-
kandaki (11.21) bagintisma g8re don C—H bagim ye bir kopannamiz ye
tic C—H bagmt, bir C —C1 bagmt, bir H—Cl bagini olusturmamiz gerekir. Ancak net
degisim; bir C—H bagi ile bir Cl —Cl baginin aynsmasi ve bir C —C1 bagi ile bir H-
Cl baginin olusmasindan ibarettir.
Net bag aymmasi icin AH: 1 mol C — H bagi +414 kJ •
• 1 mol Cl — Cl bagi
toplam :
+243 kJ
+657 kJ

Net bag olusmasi icin AH: 1 mol C — Cl bagi —339 kJ

1 mol H — Cl bagi —431 kJ
toplam : —770 kJ

Tepkime entalpisi: AH ep = 657 — 770 = — 113 kJ

Alqtirma A: Asagidaki tepkime icin bag enerjilerini kullanarak entalpi degisimini

tahmin ediniz.
2 H2(g) + 02(g) 2 H20(g)
AllOrma B: NH3 (g) to olusum entalpisini bag enerjilerini kullanarak tahmin ediniz.
(Ipucu: Hangi tepkime icin entalpi degisimi hesaplanacaktir?) •
•
0111§um isilan verilerine dayah bag enerjilerinin kullanilmasinin bir yaran yok-
tur. Bag enerjileri sadece ortalama degerler oldugu halde, olu§um isilan daha du-
Ancak olu§um isisi verilerinin bilinmedigi durumlarda, bag enerjilerinden
yararlanilarak bu tepkime isisi hesaplanabilir.

414 kJ/mol 243 kJ/mol —339 kJ/mol —431 kJ/mol

H—C — H + Cl — Cl H—C — Cl + H — Cl

•
A 11-17 Bir kimyasal tepkimede net 134 aynwasi ye olusmasi. Ornek 11-14
On gosterimi
•
Aynsan baglar ktrmtzt ye olusan baglar mavi ile gosterilmistir. Degisime ugramayan bag-
lar siyahtir. Net degisim bir C—H, bir Cl —C1 baginin ayn§masi ye bir C—C1, bir H—Cl
baginin olusmasindan ibarettir.
 424 Bohim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

Bag enerjisinin bir diger onemli kullammt da bir tepkimenin endotermik (isi
alan) veya ekzotermik (1st veren) oldugunun ongoriilmesidir. Genel olarak,

• zayif baglar kuvvetli baglar OH < 0 (ekzotermik)

(tepkenler) (iirtinler)

ye
kuvvetli baglar zayif baglar LH > 0 (endotermik)
(tepkenler) (firlinler)

sonuclarma varabiliriz. Ornek 11-15 de bu kavram olu§um isilan bilinmeyen ye

oldukca etkin, kararsiz yapilan iceren bir tepkimeye uygulanmi§nr.

ORNEK 11-15

Bag Enerjileri Kullandarak, Tepkimelerin Ekzotermik veya Endotermik Oldugunun Be-

lirlenmesi. Monoklormetanm (Omek 11-14) olu§ma basamaklannm birinde, gaz halin-
deld klor atomu (klor radikali) ile metan molekillii tepkimeye girmektedir. Olu§an tirtinler
• kararsiz metil radikali, ye HC1 (g) dir. Bu tepkime endotermik mi yokse ekzoter-
mik midir?
•
CH4(g) + • Cl(g) CH3(g) + HC1(g)
cozum
Tepkimeye giren her CH4 molektiliinde bir C—H bags kopmakta ye bu 414 kJ/mol ener-
ji gerektinnektedir. Olu§an bir H—Cl bag ise 431 kJ/mol enerji Nita cikarmaktachr.
Bag ayn§maslyla sogurulan enerji, bag olu§masyla salman enerjiden daha azdir. Bu ne-
denle tepkime ekzotermiktir.
All§tirma A: Dogada kendiliginden olu§an tepkimelerden bin de ozonun parcalan-
masma (sayfa 280) yolacan §u tepkimedir
NO2(g) + 0(g) NO(g) + 02(g)
Bu tepkime endotennik mi, yoksa ekzotermik midir?

• Ali§tirma B: tepkimenin ekzotermik ya da endotermik oldugunu belirtiniz

H20(g) C12(g) —4
2 02(g) + 2 HC1(g). •

Ozet
Lewis simgesi, bir atomun degerlik elektronlaruu kimyasal sim-
gesi etrafmda noktalar halinde g6sterir. Lewis yapisi, kimyasal
baglanmamn gosteriminde kullanilan Lewis simgelerinin bira-
raya getirilmi§ halidir. Normal olarak bir Lewis yapismdaki bii-
tiin elektronlar e§le§mi§ ye her atomun degerlik kabugundaki
elektron sayisi sekizdir (oktet kurah).
Cogu baglann hem kismen iyonik hem de kismen kovalent
• karakteri vardir. Eger bir bagm art ye eksi yijk merkezleri bir-
birinden aynlmi§ ye elektronlar bir tarafa dogru daha fazla ce-
kilmi§se bag polar olur. Bir bagm polar olup olmadigi
elektronegatiflik kavramlyla anlaphr. Iki atom arasmdaki elekt-
ronegatiflik farki artUkca bag daha polar ye daha cok iyonik ka-
rakterde olur.
Bir kovalent molektiliin Lewis yapisimn yazilabilmesi icin
merkez atomun ye buna bagh atomlann belirtildigi iskelet ya-
pisnun bilinmesine gerek vardir. Formal yiik kavranu, iskelet ya-
pismin seciminde ye Lewis yapismm uygunlugunun
anlaphnasmda kullamlir. Deneysel olarak belirlenmi§ bag ener-
jisi ve uzunlugu gibi molektil ozellilcleri, dogru Lewis yapisnun
saptanmasmda yararhchr.
Molekiiller, iyonlar vb. tiirler icin birden fazla uygun Lewis
•
yapisi yaztlabilir. Bu durumda gercek yam, katluda bulunan iki
veya daha fazla yapmm bir rezonans melezidir.. Bir molekiillin
e§le§memi§ elektronlan oldugu durunilarda (NO gibi) ye ticiln-
 Anahtar Terimler 425

cu periyot ye Otesi ametallerin bazi bile§iklerinde, merkez ato-
mun degerlik kabugunda 10 ya da 12 elekton olabilir. PC1 5 ye
SF6 orneklerinde oldugu gibi.
Molektil §elcillerinin belirlenmesinde etkili bir yontem, de-
gerlik kabugu elektron gift itmesi (VSEPR) kuramidir. Bir mo-
• lektiltin (ya da cok atomlu iyonun) bicimi, degerlik elektron
ciftlerinin geometrik dagilinum ye bu ciftlerin baglayici ya da
ortaldanmanu§ gift olmasma baghdir. Molektillerin bicimleri
haldundald bilgilerin onemli bir kullanimi da molektildeki bag
momentlerinin biraraya gelmesiyle dipol momentin olup olma-
yacagidir. Sonucta dipol momenti olan molektillerpo/ar, olma-
yanlar apolardir.
Bag uzunlugu ye enerjisi gibi molektil ozellikleri bir Lewis
yapisimn uygun olup olmadiginin belirlenmesinde
•
Ornegin, bu ozellikler bir kovalent bagin kath bag karakterin-
de olup olmadiginin belirlenmesinde kullamlabilir. Bunun ya-
ninda; bag enerjileri, gazlann tepkimelerinde entalpi
degi§imlerinin hesaplanmasmda kullamlabilir.

Biitiinleyici Ornek
Nitril flortir, roketlerde itici olarak kullamlan etkin bir gazdir. 3. Lewis yapisini yazinez. En dii§tik elektronegatiflige sahip ()i-
Kiitlece bile§imi %21,55 N, %49,23 0 ye %29,23 F dur. Gann mam nedeniyle, N merkez atomudur. Diger atomlar tic atom-
20°C de ye 1 atm deki yogunlugu 2,7 g/L dir. Nitril florur mo- lardir. Bir oksijen— azot bagmen ikili bag, digerlerinin tekli
lektiltin molektil formtiltinti, Lewis yapisnu, molekiil bicimini ve baglar oldugu ye rezonans melezine katkida bulunan iki e§de-
polarlignu belirleyiniz. ger yaps vardir.
1. Kaba formiilii belirleyiniz. Sayfa 76 daki Ornek 3-5 de Os-
terilen yontemi kullammz. 100,0 g bile§ikte •• •• •• •
0=N—F: : 0 — N — F:
• 1 mol N
mol N = 21,55 g N X = 1,539 mol N :0: :0:
14,007 g N ••
X 1 mol O
mol 0= 49,23 g 0 = 3,077 mol 0 4. VSEPR kurammt uygulayiniz. Merkez N atomu etrafmda tic
15,999 g elektron grubu bulundugundan, elektron grubu geometrisi ticgen
X 1 mol F dtizlemdir. Btittin elektron gruplan bag olu§umuna katildigin-
mol F= 29,23 g F = 1,539 mol F dan, molektil geometrisi de ticgen duzlem ye beklenen bag act-
18,998 g F
lan 120°dir. (Deneysel olarak belirlenen F —N —0 bag acisi
Bile§igin kaba formillti N1539 03,077 F1,539 = NO2F dir. Bu kaba 118'clir.)
formtiltin mol kiitlesi =
14 + 32 + 19 = 65 g/mol
F
2. Gercek molekiil formiiliinii belirleyiniz. Gazm mol kiltlesini
1- 120°
belirlemek icin sayfa 191 deki Ornek 6-10 un yontemini kulla- N
niniz. o
mRT dRT
mol kiitlesi =
PV P 5. NO2F un polarhgcm belirleyiniz. Molektiltin simetrik bicimi- •
ne gore, biittin bag momentleri e§it bilytikliiklerde ise molekti-
• 2,7 g/L X 0,0821 L atm mor' 10 X 293 K
ltin apolar olmasmi bekleriz. Buna kar§m, F un elektronegatifligi
1,00 atm 0 den bilytik oldugundan, N—F bag dipolii N-0 bag dipolle-
= 65 g/mol rinden btiyiik olmandir. Bunun sonucunda ktictik bir dipol mo-
Kaba formtile gore bulunan ile gercek mol kiitlesi aynidir. Bu ment beklenir. NO2F polar bir molektildiir.
nedenle gercek molektil formtilii ile kaba formal de aymdir:
NO2 F.

Anahtar Terimler
bag am (11-7) (VSEPR) kurami) (11-7) ikili kovalent bag (11-2)

•
bag ayrima enerjisi, D (11-9)
bag derecesi (11-8)
dipol momenti, p (11-7)
elektron grubu geometrisi (11-7)
iskelet yaps' (11-4)
iyonik bag (11-1)
koordine kovalent bag (11-2)
•
bag uzunlugu (11-8) elektronegatiflik (EN) (11-3)
baglayici Oft (11-2) elektronegatiflik farki (AEN) 11-3) kovalent bag (11-1)
cokkath kovalent bag (11-2) formal yfik (11-4) Lewis kurarm (11-1)
degerlik kabugu elektron cifti itmesi geni§lemi§ degerlik kabugu (11-6) Lewis simgesi (11-1)
 Ozel Konu Polimerler: Dev Molekiillii (Makromolekiillii) Bile ikler
cok bilinen bir polimer polietilendir. Admdan da anlapla-
cagi gibi bunun temel birimi ya da monomeri a§agida Lewis ya-
• pis' verilen etilen molekiiliidiir.

H H
•
I I
C=C
4 1934 de, Wallace ve
arkadaslan E. I. du H H
Pont de Nemours and
Company'de ilk sente-
tik lif olan naylonun
Etilen molektiliindeld ikili baglann "agilmastyla" etilenin po-
iiretimini gerceklestir- limerle§mesinin ba§ladigim dti§finebiliriz.
diler. Kimya agrencile-
ri giiniimazde bu H H
polimerlerin baska bir I I
turOnii genel kimya la- •C —C •
boratuvarlannda ger- I I
ceklestirebilirler. H H
• Olu§an molektil parcasindaki (radikal) herbir C atomu bir di-
Bu boliimde inceledigimiz molekullerin hepsinin molekul kilt- ger molektil parcasimn C atomuyla tekli kovalen bag olu§tura-
rak, sonucta a§agida gosterilen yapiyi meydana getirir.
•
leleri 2 birim (H2 igin) ile yalda§ik 200 birim arasmdadir. Bu-
na kar§m molekiil ktitleleri birkac milyon olan bazi molektiller
de vardir. Bunlara makromolektiller ya da polimerler denir. H HHHHH
Polimerler kiigiik molekiil kiitleli basit molektillerin birbirine 111111
eklenmesiyle olu§an oldukca buyuk molekfillerdir. Molektil • • • — C — C—C—C—C—C—• • •

ktitleleri 20000 birimin altinda olanlara dti§iik polimerler ye 111111

H HHHHH
bunun Ustiinde olanlara da yiiksek polimerler denir.

Lewis yap's' (11-1) ortaldanmamt§ gift (11 - 2) serbest radikal (11 - 6)

merkez atomu (11-4) ortalama bag enerjisi (11 -9) tekli kovalent bag (11-2)
molekiil geometrisi (11-7) polar kovalent bag (11-3) uc atomu (11-4)
oktet (11-1) polar molekiil (11 - 7) iiglii kovalent bag (11-2)
• oktet kurah (11-2) rezonans (11-5)

Tarama Sorulari
1. Su terimleri kendi sozciiklerinizle tammlayimz: (a) deger-
lik elektronlan; (b) elektronegatiflik; (c) bag ayn§ma ener-
jisi; (d) ikili kovalent bag; (e) koordine kovalent bag.
2. Su kavramlan actklaymiz: (a) formal yak; (b) rezonans;
(c) geni§lemi§ degerlik kabugu; (d) bag enerjisi.
3. Su terim giftleri arasmdaki onemli farkhliklan agiklayimz•
(a) iyonik ye kovalent bag; (b) ortaldanmatm§ ye baglayi-
ci elektron ciftleri; (c) molekiil geometrisi ve elektron grubu
geometrisi; (d) bag momenti ye toplam dipol moment; (e)
polar molektil ve apolar molekiil.
• •
426
•
4. Su atom ye iyonlar igin Lewis simgelerini yaziniz: (a) H-;
(b) Kr; (c) Sn2+; (d) (e) Br; (f) Ge; (g) Ni; (h) Ca; (i)
See-; (1) Sc3*.
5. Su iyonik bile§iklerin Lewis yapilanm yaziniz• (a) kalsi-
yum klortir; (b) baryum sulfur; (c) lityum oksit; (d) sodyum
florur; (e) magnezyum nitrtir.
6. Yalmzca tekli kovalent bag iceren §u molekuller igin uygun
Lewis yapilanm yazimz: (a) ICI; (b) Br2; (c) OF2; (d) NI3;
(e) H2Se.
 A§agidald gosterimde monomer birimi ko§eli parantez icin- baglar olu§tunnaktir. A§agicla iki kiikiirt atomuyla olu§turulan
de yazilmi§ ye olu§an makronzolekidde bulunan monomerlerin bir capraz bag ornegi gosteriltni§tir.
sayisi n alt indisi ile belirtilmi§tir. Cogu hallerde n birkac yiiz
ile birkac bin araligmdadir.
CH3
CH2 — C= CH — CH—CH 2— C= CH — CH 2.
CH3
•
HH
•
• •
• ••

I I
C— C
I I
HH n S

• • •cH2 —c= CH — CH—CH 2— C =CH— CH2. ••

liim 27 de C2H4 deki ikili bagm nasal arildigma, polimer zin- CH3 CH3
cirinin uzamasim ye sonlanmasim gorecegiz.
Monomer birimlerinin uctan uca eklenerek olu§turdugu bir
diger polimer lateks, yani dogal kauguktur. Giiniimiiz diinyasmda polimerler cok bilinen tiriinlerdir. ilk
geli§tirilen polimerlerden biri olan naylon suni ipege benzer; el-
bise, halat ye yelken yapinunda kullamhr Flor iceren polimer
CH3 H CH3 \ /H CH3 Teflon (politetrafloroetilen) yammayan tavalarda ye firm tep-
\ / \ /H
C=C C=C C =C silerinde kullanihr. Polivinil kloriir (PVC) gida ambalajlann-
\ / \cH2
—CH2/ \CH2 CH(
Kauguk
CH2_ nCH 2 — da, hortumlarda, borularda ye yer do§emelerinde kullanilir.
Bintin olarak polimer endiistrisi biiyilk bir endiistridir. Ornegin, •
kimyacilann yaldnik yansimn polimerlerle tannin
• edilmektedir.
Kaucuk iiriinleri onceleri sicak havada yamkan ye soguk hava- Kauguk agacmdan (Hevea brasiliensis) elde edilen lateks-
da lunlgan oldugundan kullanim alanlan smirhydi. Charles Go- ten ba§ka bircok dogal polimer de vardir. Bitkilerin temel ya-
p, malzemesi olan sekiloz bir §eker olan glukozun (C 6H1206)
odyear 1839 da tesadiifen kilkint-kauguk kan§unnu isitarak dogal polimeridir. Proteinler monomerleri amino asitler olan yiiksek
kaucuga kiyasla elastikligi, §iddetli isi ye soguga dayanikhhgi da- polimerlerdir. Bazen 'ya§am life" de denilen DNA da bir mak-
ha fazla olan bir &tin ke§fetti. Bu i§leme giiniimiizde vulkanizas- romolekiillti bile§iktir. Boliim 28 de bu dogal polimerleri daha
yon (Romahlarm ate§ tannsi Vulkan'm adi nedeniyle) denir.
Vulkanizasyonun amaci uzun polimer zincirleri arasmda capraz aynntili inceleyecegiz.

7. Su bile§iklerin herbiri katli (ikili ya da kovalent bag 10. A§agidald yapilarda herbir atomun formal yiikiinii bulu-
icermektedir. Herbiri icin uygun Lewis yapismi yaziniz• nuz.
(a) CS2; (b) (CH3)2C0; (c) C1 2CO; (d) FNO. (a)
8. A§agidald herbir Lewis yapismda neyin yanh§ oldugunu
•• 2—
bulunuz. (b) : 0 :

• (a) H—H—K—O —H
C
•• • •• /
:0: 0:
(b) :O—C
•• ••I —O:
•• •• ••

(c) [•C=N:] - (c) [CH3 —CH — CH3]+

•• •
(d) Ca—O: (d) :••I—I•• : •
9. A§agidalci iyonik bile§ikler tek atomlu ye cok atomlu iyon-
lardan olu§maktadir. Bu bile§iklerin Lewis yapilanm (e) ),
teriniz . (a) Ca(OH)2; (b) NH4Br; (c) Ca( 0C1)2.

N
(0
• .

427
 428 Boliim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

11. Su yapilardan hangilerinin diyamanyetik, hangilerinin pa-
ramanyetik olmasini beklersiniz? (a) OH -; (b) OH;
(c) NO3 ; (d) S03 ; (e) S032-; (f) H02 ? 18.
• 12. Su turlerin uygun Lewis yapilanm, gerekiyorsa geni§lemi§
degerlik kabugunu da kullanarak yaziruz. (a) C1 20; (b) PF3 ;
(c) CO32-; (d) BrF5 .
13. A§agidalci taneciklerin herbiri dogrusal, acisal diizlemsel, 19.
, cizelge 11.3 ii kullanarak, fakat ayrinfth hesaplamalar yap-
clortyfizlii ya da sekizyiizlii yapilardan birisine sahiptir. Bu
yapilar icin dogru §ekli gosteriniz. (a) H2 S; (b) N204;
(c) HCN; (d) SbC16; (e) BF4 •
14. Kiikiirt iceren §u yapilann §ekillerini ongoriinfiz: (a) SO2 ;
(b) S032-; (c) SO42- . 20.
15. Su yapilann geometrik §ekillerini Ongoriinfiz: (a) CO;
(b) SiC14 ; (c) PH3 ; (d) IC13 ; (e) SbC15; (1) SO2 ; (g) AlF63- •
16. A§agidaki yapida herbir bagin (a) bag uzunlugunu (b) bag
cizelge 11.2 ye 11.3 u de kullanarak belirleyiniz.
0H
II
H—C —C— Cl
H sahip olmasini beklersiniz? (a) F2; (b) NO2 ; (c) BF3 ;
17. Bu kitaptaki cizelgeleri kullanmadan, a§agidalci baglardan
hangisinin daha uzun olmasmi beklediginizi, nedeninizle
birlikte avklaymiz: (a) 02 ; (b) N2 ; (c) Br2 ; (d) BrCl.
Atmosferin iist tabakalannda, ozon olumasi sirasinda
02 --> 2 0 §eklinde bir tepkime olu§ur. cizelge 11.3 u
kullanmadan, bu tepkimenin endotermik ya da ekzotermik
oldugunu actIclaymiz. •
madan, a§agidaki tepkimelerin ekzotermik ya da endoter-
mik olup olmadigini belirleyiniz.
(a) CH4(g) + I(g) —> 'H3 (g) + HI(g)
(b) H2(g) + I2(g) —4 2 HI(g)
Sadece periyodik cizelgeyi kullanarak, Bi, S, Ba, As ye
Mg u artan elektronegatiflige g6re siraladigimzda hangi
atomun orta degerde bir elektronegatiflige sahip oldugunu
bulunuz.
21. Bu kitaptaki §ekil ve cizelgeleri kullanmadan, elektronega-
tiflik konusunda bildiklerinizle, §u baglan artan iyonik ka-
raktere gore siralayimz: C —H; F — H; Na — CI; Br—H;
K — F.
22. A§agidaki molekullerden hangilerinin dipol momente (g)
(d) HBr; (e) H2CC12; (f) SiF4 ; (g) OCS. Avklayma.
•

Ah§tirmalar
Lewis Kurami

23. "Lewis yapisinda, turn atomlar degerlik kabugunda sekiz 28. A§agidaki Lewis yaplanndan hangilerinin yanks oldugunu
elektron bulundurur" ifadesinin gecerli olmadigi birkac Or- belirtiniz. Bunlan daha uygun bir yapiyla degi§tiriniz.
nek veriniz.
24. A§agidaki Lewis yaplanndan hangileri oktet kuralma uy- (a) Mg :0:
maz: NH3 , BF3 , SF6 , SO3 ,NH4+ , SO42 ,NO2 ?
(b) [:E1]+
•• [:0:]2-
•• Ce1:]+
••
0 25. Lewis yapilarim kullanarak, a§agidalci element ciftleri ara-
(c) [ :9 — N=0:]
smdaki baglanmayi gosteriniz: (a) Cs ye Br; (b) H ve Sb;
(c) B ve Cl; (d) Cs ve Cl; (e) Li ye 0; (f) Cl ve I. Yazdigi-
•• ••
•
mz yapilar, baglanmamn iyonik ya da kovalent oldugunu (d) [:S
gostermelidir.
26. Su molekfillerin neden kararh olarak bulunmadildanm acik-
layiniz: (a) H3 (b) HHe; (c) Het ; (d) H30.
27. A§agidaki Lewis yapilanndan sadece birisi dogrudur. Bu-
nun hangi yaps oldugunu bulunuz ve diger yapilardaki yan-
h§lan g6steriniz.
(a) siyanat iyonu

(b) karbilr iyonu

(c) hipoklorit iyonu

•
(d) azot(II) oksit
••
:N=0:
•
 Alzctirmalar 429

iyonik Ba§lanma

lityum hidriir; (b) kalsiyum hidrtir; (c) magnezyum nitrur

29. Lewis yapilarnu yazarak §u iyonik bile§ikler icin dogru
formiilleri yazimz. (a) Lityum sulfur; (b) sodyum florur; bile§iklerinin Lewis yapilan nasildir? •
• (c) kalsiyum iyodiir; (d) skandiyum klortir.
30. Uygun ko§ullar altmda hidrojen ye azot tek atomlu anyon-
lar olu§turabilirler. Bu iyonlann Lewis simgeleri nedir? (a)

Formal Yiik

31. Formal yilk ye yiikseltgenme basamagi aym §eyler olma-
malda birlikte, bir bile§ikte bagh atomlara ait elektronlann
gosterilmesi Kis:Wan oldukca uygundur. Bu ikisi arasm-
daki farki acrklaymiz.
32. Lewis yapilan kavrammda formal yiilderin sifir ya da en az
olmasi kurahna cogunlulda uyulmakla birlikte, bunun ge-
cersiz oldugu birkac onemli ornek veriniz.
33. A§agidaki yapilarda, gosterilen atomlar uzerindeki formal
ytik nedir?
• (a) 03 de merkezi 0 atomu
(b) BF4 de B atomu
(c) NO3 da N atomu
(d) PC15 de P atomu
(e) IC14 de I atomu
34. A§agidalci tiirlerde atomlara ait formal ytikleri bulunuz ye
olasi iskelet yapisim yaziniz.
(a) H2NOH ya da H2ONH
(b) SCS ya da CSS
(c) NFO ya da FNO
(d) SOC12 ya da OSC12 ya da OC12S
35. Formal ytik kavrarm, NO 2+ icin verilen (11.11) ye (11.12)
Lewis yapilanndan hangsinin uygun oldugunu belirleme-
mize yardimci olmu§tu. CO 2H+ icin de uygun bir Lewis •
yapisnun belirlenmesine yardimci olabilir mi? Acildayr-
na.
36. Bir yapida formal yiiklerin en aza indirilmesi dti§tincesi-
ne, cok merkez atomu olan uzun yapilara luyasla yuvarlak
ye simetrik yapilarda daha cok uyuldugunu gosteriniz.
C104 nu ornek olarak kullammz.

Lewis Yapilari

37. Su molekliller icin kabul edilebilir Lewis yaprlanm yazuuz: 43. A§agidaki moleldil modelleriyle gosterilen molekiillerin
(a) H2NOH; (b) HOC1O2 ; (c) HONO; (d) 02SC1 2 . Lewis yap:damn yazina.
38. Formtilleri aym, yapilan farkh olan molektillere izomer de-
nir. (Izomerlerdeki atomlar aymdir, fakat bunlann birbir-
lerine baglam§ §ekilleri farkhchr.) S 2F2 molektiliintin iki
izomeri icin kabul edilebilir Lewis yapilanm yazimz
• [Ipucu: Merkez atomu ya da atomlan nelerdir?]
39. A§agidaki cok atomlu iyonlar 0 atomlan ye merkez ame-
tal atomu arasmda kovalent baglar icermektedir. Bunlann (a)
herbiri icin uygun Lewis yapflanni oneriniz: (a) S032-;
(b) NO2; (c) CO32- ; (d) H02.
40. Su iyonik bile§ikleri Lewis yapilanyla gosteriniz: (a)
baryum hidroksit; (b) sodyum nitrit; (c) magnezyum iyo-
dat; (d) aluminyum siilfat.
41. Gozya§artier gaz ve bocek oldiirticii olarak kullamlan kro-
tonaldehit, CH3CHCHCHO, icin uygun bir Lewis yapisi
yazuuz.
42. Karbon suboksit olarak da bilinen C 302 icin uygun bir Le-
wis yapisi yazunz

•
(b) •
 430 Boliim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

44. Asagidaki molekul modelleriyle gosterilen molektillerin 45. Asagidaki cizgi formtilleriyle gosterilen molekullerin Le-
Lewis yapilanm yazimz wis yapilanm yazimz.
(Ipucu: Sayfa 67 ye 3-2 ye balciniz)
• z_<0

(a) Cl O—H
•
0
(b) HO\
OH
(a)
46. Asagidaki cizgi formtilleriyle gosterilen molektillerin Le-
wis yapilarun yazmiz
(Ipucu: Sayfa 67 ye Sekil 3-2 ye bakunz).

(a) 0
(b) Cl\z_NH2
(b)
•
Polar Kovalent Ba§lar

47. Asagidaki baglann herbirinde yfizde iyonik karakter ne- 48. Sekil 11-6 daki bilgilerin grafigini atom numarasimn bir
dir? (a) S —H; (b) 0—C1; (c) A1-0; (d) As-0 fonksiyonu olarak ciziniz. Eleketronegatiflik periyodik ku-
rala uyar mi? Uymasi gerektigini dtistintiyor musunuz?
Rezonans

49. Uygun Lewis yapilanm kullanarak nitrit iyonunda rezo- •• ••

:N=N=0:
nans olayim gosteriniz.
50. (2)
yapilardan hangisi Lewis yapilannda bir rezonans me-
lezini gerektirir? Aviklaymiz. (a) CO 2 ; (b) 0C1-; •• ••
:N=0=N:
(c) CO32-; (d) 0H-
51. Diazot oksit (nitroz oksit ya da (4)
gaz") bazen
anestezik olarak kullatuhr N 20 molektiliinde; N—N bag 52. Nitrik asidin HONO2 , Lewis yapisi bir rezonans melezi-
• uzunlugu = 133 pm, N-0 bag uzunlugu = 119 pm dir. Bu
verileri ve kitaptaki diger bilgileri kullanarak §u Lewis ya-
dir. Asagidaki yapmm rezonans melezine katkisi ne kadar-
dir? Aciklaymiz.
pilannin uygunlugunu tartipmz. Bu yapilann hepsi gecer-
li midir? Rezonans melezine en cok hangi yaps katkida
•• •
bulunur? /
H—O=N

Elektronu Olan Yapilar

53. Asagidaki e§le§memi§ elektronu olan molekullerin Lewis hi N204 olu§tunnak icin birle§ir (dimerle§ir). N204 icin uy-
yapilanm yazmiz: (a) CH3 ; (b) C102 ; (c) NO3 . gun Lewis yapisim yazmiz. N 204 molekfiliintin diyaman-
54. NO2 icin uygun bir Lewis yapisi yazimz ye diyamanyetik yetik ya da paramanyetik oldugunu dusunuyor musunuz?
ya da paramanyetik oldugunu belirtiniz. Iki NO 2 molekii-

Tek Sayili De§erlik Kabuklan

• •
55. Asagidaki tek sayih hangilerinin Lewis yapismi yazmak 56. H 2CSF4 molekfiliinde karbon-Ictildirt bagmen tekli, ikili ya
icin geni§lemi§ degerlik kabugunu kullanmaya gereksinim da 410 olup olmadigmi belirleyiniz.
vardir: PO43- , P13 , IC13 , OSC12 , SF4 C104? Yamtinizi
actklayiruz.

Molektil Bicimleri
57. Lewis yapilan, bu boliim icinde verilmi§ olan §u molekiil
ye iyonlann geometrik §ekillerini VSEPR kuramim kulla-
• narak ongoriiniiz: (a) N2; (b) HCN; (c) NH4+ , (d) NO3;
(e) NSF.
58. A§agidalci molekiillerin ye iyonlann geometrik bicimlerini
VSEPR kurammi kullanarak belirleyiniz: (a) PC13 ;
(b) 5042-; (c) SOC12 ; (d) SO3 ; (e) BrF4+ .
59. Su iyonlardan birisi iicgen diizlem bicimindedir: S0 32-;
PO43-; PF6; CO32- . Bu hangi iyondur? Acildaytmz.
60. A§agidalci yapilardan iki tanesi aym bicime sahiptir. Bun-
lar hangileridir? Bunlann §ekilleri nasildir? Diger ikisinin
bicimi nasildir? NI3 , HCN, 5032-, NO3
61. A§agidald molekiillerden herbiri bir ya da daha fazla kath
kovalent bag icermektedir. Bunu uygun Lewis yapilanm
yazarak gosteriniz ye herbir molekiiliin §eklini ongoriintiz.
(a) CO2 ; (b) C12C0; (c) C1NO2
•
Birden Fazla Merkez Atomlu Molekullerin Bicimleri
67. Propin molekala, CH3C CH, icin bir taslak ciziniz. Bu
molekiildelci bag acilanni belirtiniz. Aym diizlem iizerin-
de bulunan atomlann sayisi en fazla kac olabilir?
68. Propen molekiilii; CH3CH CH2, icin bir taslak ciziniz.
Bu molekiildeld bag acilanni belirtiniz. Aym diizlem iize-
rinde bulunan atomlann sayisi en fazla kart olabilir?
Polar Molektiller
71. $u molekiillerin §eldllerini belirleyiniz ye hangilerinin di-
pol momente sahip oldugunu bulunuz. (a) SO2 ; (b) NH3 ;
• (c) H2 5; (d) C2H4; (e) 5P6; (f) CH2C12.
72. A§agidaki molekiillerden hangilerinin polar olmasim bek-
lersiniz? Nedenini aciklaymiz: (a) HCN; (b) SO3 ; (c) CS2 ;
(d) OCS; (e) SOC12 ; (f) SiF4 ; (g) POF3 ?
73. H2O2 molekiilii 2,2 D lik bir toplam dipol momente sahip-
tir. Molekiil dogrusal olabilir mi? Degilse, bu dipol mo-
mente uygun bir bicim oneriniz.
Bag Uzunluklari
75. Atomlann tekli kovalent yancaplan ve bag uzunluldan ara-
sindald ili§ki Sayfa 420 de verilmi§tir. Bu ili§kiyi ye ci-
•
zelge 11.2 deki bilgileri kullanarak, §u tekli bag
uzunluldanm ongortiniiz: (a) I—Cl; (b) 0—Cl; (c) C —F;
(d) C —Br.
76. $u bile§iklerden hangisinde oksijen—oksijen bagimn en
kisa olmasim beklersiniz: (a) H202 , (b) 02 , (c) 03 ? Actk
Aligirmalar 431
62. $u molekiillerin olasi geometrik §ekillerini ciziniz: (a) N204
(02NNO2); (b) C2N2 (NCCN); (c) C2H6 (H3CCH3);
•
(d) C2H60 (H3COCH3).
63. $u anyonlann §ekillerini VSEPR kuramuu kullanarak one-
riniz: (a) C104; (b) S 2032- (yani, SS03 2-); (c) PF6;
(d) 13.
64. VSEPR kuramtm kullanarak, §u yapilann §ekillerini one-
riniz: (a) OSF2 molekiilii ; (b) 025F2 molekiilii; (c) SF5
iyonu; (d) C104 iyonu; (e) C103 iyonu.
65. BF3 an molekiil §ekli (cizelge 11.1) diizlemseldir. BF3 mo-
lekiiliiniin B atomuna koordine kovalent bagla bir F ato-
mu baglatursa BF4 iyonu olgur. Bu iyonun bicimi nedit?
66. VSEPR kuranuna gore en uygun molekiil geometrisini be-
lirlemede en az formal AMU Lewis yapisimn temel ahnma-
stnm gerekli olmadigini actklaymtz. Ornegin, SO 2
icnfarkhomlyLewisaptnmzybu-
pilara dayanarak molekul geometrisini belirleyiniz.
•
69. Laktik asidin formiilii CH3CH(OH) COOH dir. Laktik asit
icin bir taslak cizerek, farkh bag acilanm belirtiniz.
70. Levulinik asidin formula CH3(CO)CH2CH2COOH dir. Le-
vulinik asit icin bir taslak cizerek, farkh bag acilanm belir-
tiniz.
74. BLitiinleyici ornege bakuuz. Nitril floriire benzeyen bir bi-
lesik nitrozil floriirdiir, FNO. Ozetleyici Omegi de gozo-
•
niine alarak, bu molekiil icin (a) uygun bir Lewis yapistnt
ye (b) geometrik §ekli gosteriniz (c) FNO icin olcillen top-
lam dipol momentin FNO 2 icin olciilenden neden daha bii-
yilk oldugunu acildaymiz.
77. Biitiinleyici ornegi ye bu boliimdeki bilgileri gozoniine ala-
rak, FNO2 molekiiliinde N—F bagman uzunlugunu tahmin
ediniz.
78. Hidroksilamin, H2NOH, molekiilii icin bir Lewis yapist ya-
•
ziniz ye cizelge 11.2 yi kullanarak bag uzunluldanni belir-
leyiniz.
 432 BoRim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar
Bag Enerjileri
• 79. cizelge 11.3 ii kullanarak a§agidalci tepkime igin entalpi
(AH) tahmin ediniz.
C2H6(g) + C12(g)
80. Minya iizerindeki
C2H5C1(g) + HC1(g) AH = ?
isi dengesini saglayan
03 + NO —4 NO2 + 02 tepkimesi, stratosferde olan
tepkimelerden birisidir. cizelge 11.3 deki bilgilerle birlik-
te, Lewis yapilanm da kullanarak bu tepkime kin entalpi
degi§imini tahmin ediniz.
81. 25°C de ve 1 atm basincta (a) OH(g); (b) N2H4(g) in olu§-
ma entalpilerini tahmin ediniz Eger gerekliyse cizelge
11.3 deki bilgileri de kullanarak Lewis yapilanm yazimz.
82. Ornek 11-14 deki tepkime igin verilen AH ye Ek-D deki
diger bilgilerden yararlanarak AHMCH 3C1(g)] u hesapla-
ymiz.
•
Bfitiinleyici ye ileri Ah§firmalar
85. Bag enerjileri: NO deki azot—oksijen bags, 631 kJ/mol,
H2 deki H—H 436 kJ/mol; NH 3 deki N—H, 389 kJ/mol;
H2O da 0—H, 463 kJ/mol olarak verildigine g6re §u tep-
kime igin Ali ni hesaplaymiz.
2 NO(g) + 5 H2(g) —4 2 NH3(g) + 2 H20(g)
86. A§agidaki ifadelerin dogru olup olmadigini tarti§miz. Her-
birini irdeleyiniz.
(a) Formal yiiklii Lewis yapilan yanli§tir.
(b) 1.1c atomlu molekiiller dilzlemsel bicimdedir.
(c) Bagh atomlar arasmda elektronegatiflik farki olan mo-
lekiiller polardir.
87. Kiitlece %47,5 S ve %52,5 Cl igeren bir bile§igin Lewis
yapisim yazimz ye bu yapmm dogrulugunu tartipruz. Ay-
m oranlardaki S ve Cl igin daha uygun bir yapi yazmaya
88. 749 mmHg ye 26,1°C de 193 mL hacim kaplayan 0,325 g
gaz halindeki bir hidrokarbonun molekiil kiitlesini bulu-
nuz ye bu bile§ik icin uygun bir yapi ciziniz.
89. 1,24 g gelen bir hidrokarbon, a§in 0 2 (g) kullamlarak ya-
kildigmda 4,04 g CO2 ye 1,24 g H2O olumaktadir. Bu hid-
rokarbon igin uygun bir Lewis yapisi yazimz.
. (Ipucu: C ye H atomlanmn birden fazla diizenlenme bici-
mi vardir.)
• 90. C3H4 formithine sahip iki farkh molekiil icin Lewis yapi-
lanm yaziniz Bu molekiillerden birisi dogrusal midis?
Agiklayimz.
91. Sodyum azit, NaN3 , otomobillerin hava yastigi sistemle-
rinde kullamlan ye azot olu§turan bir maddedir ye azit iyo-
83. cizelge 11.3 deki bag enerjilerini kullanarak §u tepkimenin
entalpi degi§imini (AH) tahmin ediniz.
C2H2(g) + H2(g) —4 C21-14(g) AH = ?
84. CH4(g) in elementlerinden olu§umunu g6stermek igin (1)
•
ye (2) e§itlikleri birle§tirilebilir.
(1) C(s) —4 C(g) AH = 717 kJ
(2) C(g) + 2 H2(g) CH4(g) AH = ?
Toplam: C(s) + 2 H2(g) CH4(g) AH°01 = — 75 kJ/mol
Yukandaki bilgiyi ye H2 igin bag enerjisinin 436 kJ/mol
oldugunu gozoniine alarak, C—H bag enerjisini hesaplayi-
mz. Elde ettiginiz sonucu cizelge 11.3 deki deger ile kar-
§ila§tmmz.
•
nu, N3 *fir. Bu iyondaki iki azot—azot bagmen uzunlu-
gu 116 pm dir. Bu iyonun rezonans melezini g6steriniz.
92. Su ifadedeki yanh§ligi agiklayiniz: IC12+ ve IC12 iyon-
lan arasmda sadece iki elektron farki ye gok atomlu an-
yona kiyasla elektronlar cok kiiciik oldugundan, bu
iyonlann aym geometrik bicimde olmasmi bekleriz. Bu
iki iyonun geometrik bigimlerini kiyaslayarak agiklama-
mzi yapimz.
93. N2(g) ye O2(g) igin cizelge 11.3 deki bag ayn§ma enerji-
leriyle Ek D deki verileri kullanarak NO(g) in bag ayn§ma
enerjisini hesaplaymiz.
94. Hidrojen azit, HN3, sarsildigi zaman §iddetle patlayan bir
HN3 molekiiltinde bir N—N bag uzunlugu 113 pm,
digeri ise 124 pm dir. H—N—N bag agisi ise 112° dir. Mo- •
lekiiliin Lewis yapilanm yazimz ye bir geometri belirle-
meye
95. NO2 ye NO2+ aym atomlardan olu§ur. Bu iki iyonun bi-
cimlerini nasil kiyaslarsimz? Azot—oksijen bag uzunluk-
lanni nasil luyaslarsimz? Bu iki iyon ile NO 2 in bigmini ve
bag uzunluklanm nasil kiyaslarsmiz?
96. NH3 ye NF3 molekiillerinden birinin dipol momenti
p = 0,24 D ye digerininki p = 1,47 D dir. Hangisinin dipol
momenti bilyiiktiir ye neden?
97. Birkag yil Once N5+ iyonu igeren bir tuzun sentezlendigi
bildirilmi§tir. Bu iyonun bigimi dogrusal, biikillmii§, zik-
zakh, dort-yiizlii, testere di§li ya da kare diizlem §eklinde
midis? Segiminizi agiklaymiz.
98. Karbon siiboksit C 302 formulune sahiptir. C—C bag uzun-
lugu 130 pm ye C-0 bag uzunlugu 120 pm dir. Bu bag
•
uzunluklanni iceren uygun bir Lewis yapisi 6neriniz ye
molektiliin §eklini ongorilniiz.

99. Belirli polar cozijcitlerde, PC15 iyonla§ma tepkimesi verir.
Bu tepkimede bir PC15 molektiltinden aynlan Cl- iyonu di-
ger bir molekille baglamr ye PC1 4 ile PC16 iyonlan olu§ur.
Bu iyonla§ma sirasmda geometrik §ekillerde olan degi§-
• meyi kabaca gosteriniz (Ornegin, PC1 5 , PC14+ ye PC16 tin
bicimlerini veriniz).
2 PC15 PC14+ 4- PC16-
100. cizelge 11.3 deki bag enerjilerini ye a§agidaki tepkime-
yi kullanarak HCN igin olu§ma entalpisini hesaplayimz.
(1) C(k) C(g) =?
(2) C(g) + N2(g) + H2(g)-- HCN(g)Alf° = ?
Toplam: C(k) + N2(g) + H2(g) HCN(g) = Afroi?
101. H202 (g) icin olu§ma entalpisi -136 kJ/mol diir. 0-0
tekli bag enerjisini, bu degeri ye kitaptaki gerekli diger
bilgileri kullanarak bulunuz. Buldugunuz sonucu cizelge
• 11.3 de verilen deger ile karpla§tinniz.
Ozellikli Sorular
106. Pauling'in orijinal elektronegatiflik siralamasi §u clii§iin-
ceden ortaya ctIcnu§tir: Eger A —B bagmm polar olma-
digun varsayarsak, onun bag enerjisi A—A ve B —B bag
• enerjilerinin ortalamasidir. A —B bagmm hesaplanan ye
olgtilen bag enerjileri arasmdaki fark bagm kismi iyonik
karakteri nedeniyledir ye iyonik rezonans enerjisi (IRE)
olarak isimlendirilir. IRE mol ba§ma kilojoul olarak ye-
rilirse, IRE ye elektronegatiflik farki arasindaki baginti
(DEN)2 = IRE/96 dir. Bir elektronegatiflik derecesini
bulmada bu bagmtiyi denemek icin,
(a) H—C1 bagmm IRE degerini, cizelge 11-3 teki veri-
leri yardimi ile bulunuz.
(b) H—Cl bagi icin AEN yi hesaplaymiz.
(c) ekil 11-7 deki ye (b) §ildunda buldugunuz sonuc-
lan kullanarak H—C1 bagmdaki yaklaik yitzde iyonik
karakteri hesaplaytmz. Bu sonucu ah§tirma 11-4 de bu-
lunan degerle karpla§tinniz.
• 107. Sayfa 419 da, H 2O molektiltindeld bag nisi 104° olarak
verilmi§tir ye olu§an dipol moment p = 1,84 D dir.
(a) Uygun bir geometrik hesaplamayla H2O daki H-0
bagmm dipoliinti bulunuz.
Ozellikli Sorular 433
102. F4SCH2 molektiltintin olasi yapisim bulmak icin VSEPR
y6ntemini kullannuz ye buldugunuz yapidaki hatalann
nedenini agiklayimz.
103. Metantiyoliin, CH3SH(g), olu§um entalpisi -22,9 kJ/mol •
ditr. Metantiyol gaz fazmdald metanol ye H 2S (g) in tep-
kimesiyle sentezlenebilir. Tepkimedeki diger Oran su bu-
handir. Bu bilgileri ye kitaptaki ba§ka verileri de
kullanarak metantiyoldeki karbon-kiiktirt bag enerjisini
hesaplaymiz.
104. LiBr igin dipol moment (gaz fazmda olgtilmii§) ye bag
uzunlugu (katt fazda Olciilmii§) sirasiyla 7,268 D ye 217
pm dir. NaC1 icin bu degerler 9,001 D ye 236,1 pm dir.
(a) Herbir bag icin yfizde iyonik karakteri hesaplaymiz.
(b)Bu degerleri, elektronegatiflikteki farkhliga bagh ola-
rak beldenen iyonik karakter ile kiyaslaymiz (baluniz
11-7). (c) Bu iki ayn yolla elde edilen degerler
arasindalci farkhligin nedenini agiklayimz.
105. Yedi elektron grubu igin olasi bir elektron cifti geometri-
si pentagonal-bipramittir, ([ZrF 7 ]3- iyonunda oldugu gi-
bi). Bu iyon igin VSEPR gosterimini yazmiz. Btittin bag
acilanni gOsterererk iyonun yapismi ciziniz •
(b) (a) §ildundalci aym yontemi kullanarak H 2S deki
bag acisim hesaplaymiz, H—S bagimn dipolij 0,67 D
ve olu§an dipol moment N = 0,93 D olarak verihni§tir.
•
(c) Sayfa 419 daki 11-15 e bakimz. p = 1,04 D
ile beraber, bag dipolleri C—H bagi igin 0,30 D ye C —
CI bagi icin 1,87 D verilmi§tir, CHC13 deki H —C —C1
bag acts= hesaplaymiz.
108. Tek merkezi atomlu iyonlar ya da molektillere VSEPR
yontemini uygulamak icin bu boliimde kullanilmis olana
alternatif yontemler onerilmi§tir. Genelde bu yontemler
Lewis yapilanni yazmayi gerektirmez. Bu yontemlerin
birinde §unlan yazanz,
1. toplam elektron ciftleri sayisi = [(degerlik elektronla-
n sayisi) ± (iyonik yiik igin gerekli elektronlar)]/2
2. bag elektron giftleri sayisi = (atomlarm saysi) -1
3. merkezi atom cevresindeld elektron giftleri saysi =
toplam elektron giftleri sayisi -3 X [uctaki atomlann sa-
yisi (H hark)]
•
4. ortaklanmami§ elektron ciftleri sayisi = merkezi atom
ciftleri sayisi - bag elektron ciftleri sayisi
 434 Boliim 11 Kimyasal Bag I: Temel Kavramlar

2, 3 ye 4 lusunlarnu degerlendirdikten sonra VSEPR gos-
terimini yaziniz ye molekiil yapismi bulunuz. Asagidaki
geometrik sekilleri belirlemede bu yontemi
• (a) PC15 ; (b) NH3; (c) C1F3 ; (d) SO2; (e) C1F4; (f) PC14+.
Bu yontemdeki herbir basamagi kamtlaymiz ve neden Le-
wis yapilanna dayandinlan VSEPR yontemindekiyle ay-
m sonuclan verdigini acildayuuz. Bu y6ntem coldu baglar
icin nasildir?
•

•
•

• •
 12
Kimyasal Bag II:
• Bag Kuramlan

12-1 Bir Bag Kurami Nastl

Olmalichr?
12-2 Degerlik Bag Kuramma
Giris
12-3 Atom Orbitallerinin
• Melezlesmesi
12-4 Kath Kovalent Baglar
12-5 Molekfil Orbital Kuramt
12-6 Delokalize Elektronlar:
Benzen Molektiliinde
Baglanma
12-7 Metallerde Bag Olusumu
n Ozel Konu Fotoelektron
Spektrokpisi

Benzen molekiiliiniin molekiil orbitallerinden birinin bilgisayar modeli. Burada

molekiiller arasindaki elektron yuk yogunlugunun dagihmi gosterilmektedir.
•
• Benzenin b4ca bir molekill orbital gosterimi sayfa 462 de yer almaktadir.

L ewis kurami, kimyasal bagin niteligini anlamamizda bilytik yar-

dimlan olmasma kar§in, bazi eksikleri olan bir kuramdir. Ornegin, me-
tallerin elektrigi nasil ilettiklerini ye yan iletkenlerin ozelliklerini Le-
wis kuramiyla aciklayamayiz. Gel-0 biz bu kurami kullanmaya devam
edecegiz, ama bazi gozlemleri aciklamak icin daha geli§mi§ ba§ka ku-
ramlara da gereksinmemiz vardir.
Kimyasal bags daha iyi aciklamak icin ortaya atilan iki onemli ku-
ram daha vardir. Bunlardan biri s, p ye d atom orbitallerini ve bu orbi-
tallerin bir kan§imi olan melez orbitalleri temel ahr. Diger kuram ise mo-
lekiillerin de riplu atomlar gibi orbital dizilerine sahip oldugunu ye mo-
lekiildeki elektronlann bu molekid orbitallerine yerle§tigini kabul eder.
• Bu boilimde amacimiz, belli bash kovalent bag kuramlarmt aynnti-
lan ile ele almak degil, kovalent bagm niteligini anlamak icin, Lewis ku-
rarrumn tek basma basanh olamadigi durumlarda diger kimyasal bag ku-
ramlarmdan yararlanmaktakhr.
435
 436 Bohim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

12-1 Bir Bag Karam Nasil Olmalidir?

Ba§langicta birbirinden cok uzakta bulunan iki atomun birbirine yakla§tigini dii§ii-
nelim. Bu durumda, atomlar arasinda tic tiir etkile§im meydana gelir: Elektronlar her
iki cekirdek tarafmdan da cekilir, elektronlar birbirlerini iterler, iki cekirdek birbi-
rini iter. Burada meydana gelen potansiyel enerji degi§imini, atomlar arasi uzakh-
•
gm fonksiyonu olarak grafige gecirebiliriz. Bu grafikte negatif enerjiler atomlar
arasmda net bir cekim kuvvetine, pozitif enerjiler de net bir itmeye kar§ilik gelir.
Sekil 12-1, iki H atomunun etkile§me enerjisini gostermektedir. Iki atom birbi-
rinden cok uzakta oldugu zaman enerji szfirdtr. cekirdekler arasi uzakligin cok kii-
ciik oldugu durumlarda ise itme kuvvetleri, cekim kuvvetlerini mar ye potansiyel
enerji pozitif deger ahr. Ara uzakhklarda cekme kuvvetleri baskmdir ye potansiyel
enerji negatiftir. Gercekte, belirli bir cekirdekler arasi uzakhkta (74 pm) potasiyel
enerji en dii§iik degerine ula§ir (-436 kJ/mol). Bu, iki H atomunun bir kovalent
bag ile H2 molektiliinii olu§turdugu durumdur. cekirdekler stirekli ileri ve geri ha-
reket ederler yani molekiil titre§ir, ancak cekirdekler arasi ortalama uzakhk sabit ka-
hr. Bu ortalama uzakhk bag uzunluguna, potansiyel enerjide bag ayrqma enerji-
sinin negatifine kar§ilik gelir. I§te bir kovalent bag kurami, bir molekiiliin bag ay-
• n§ma enerjileri, bag uzunluklan ye bag acilan gibi gozlenen bir dizi ozelliklerini
aciklayabilmelidir.
Bag olu§umunu acrklayan ce§itli kuramlar vardir. Ama hangi kuramm kullani-
lacagi, karplaplan duruma baglidir. Her iki kuramm giiclii ye zayif yanlan vardir.
Ornegin, Lewis kurammin giiclii yarn, uygulanmasmin kolay olmasidir. Bir Lewis
yapismi hizli bir §ekilde yazabiliriz. Deneysel sonuclarla iyi uyu§an molekill ge-
ometrisini VSEPR kurami ile Ancak, bu yontemler, bag enerjileri

cekirdekler
arasi uzakhk
♦ $EKIL 12-1
Iki hidrojen atomunun etkilesme enerjisi
Bu grafik §unlarr gosterir:
• iki H atomu birbirinden cok uzakta oldugu za-
man enerji sifirdir. 74 pm
• iki atom birbirine yalda§tikca potansiyel enerji
(net cekme) azahr. ) = H atomu
(4,

• ye bu durum kararh H2 molekilliine karplik ge- 436 kJ/mol

♦ hr.
• atomlar birbirine cok yalda§tiginda potansiyel •
enerji artar.

• 12-2 Degerlik Bag-Kuranuna Giri§
► "Orttisme" dedigimiz olay ger-
cekte iki orbitalin birbiri icine
girmesidir.
• bag yapan elektronlann yuk yogunlugu orbital ortii§mesinin meydana geldigi
• Sonuc olarak, cekirdekler arasmda elektron yogunlugunun artmast kimyasal
• temi farkh baglann farkh enerjleri olacagmi belirtir. Degerlik-bag kurammin nicel
12 2
- Degerlik Bag-Kuranuna Gir4 437
ye bag uzunluldan haldunda nicel bilgi vermezler. Bundan ba§ka, Lewis kurami,
tek elektronlu taneciklerin yapisini ye tek bir molekill yapisiyla gOsterilemeyen
(rezonans) yapilan aciklamakta yetersiz kalif.
•
Boltim 9 da H atomunda en ytiksek elektron bulunma olastltgtna sahip, is orbita-
li denen ve matematiksel olarak bulunmu§ bolgeyi ammsayiniz (sayfa 327). Iki H
atomu, 12-1 de oldugu gibi, birbirine yaklaprken bu bolgeler birbiri icine
girmeye ba§lar. Bu olaya iki atom orbitalinin ortii§mesi deriz. Aynca, is orbitalle-
ri ortii§dilgtinde, atom cekirdekleri arasindaki bolgede elektronun bulunma olast-
hgt iki atom arasmda bir bag olu§tugunu soyleyebiliriz. Yani, H2 mo-
lektiliinde iki H atomu arasinda bir kovalent bag meydana gelmi§tir.
Atom orbitallerinin ortii§mesiyle kovalent bag olu§umuna degerlik-bag ku-
rami adi verilir. Degerlik-bag yonteminde bir kovalent bagin olu§abilmesi icin
atom orbitallerinin yan dolmu§ olmalan gerekir. Bununla birlikte, dolu bir orbital
ile bo§ bir orbitalin ortti§tiigti de gortiliir. Degerlik-bag kurami, bag olu§umu icin
lokalize bir elektron modeli ongortin icteki elektronlar ye ortaklanmatm§ degerlik
elektronlan ciftleri, tiplci bag yapmamt§ olandaki gibi orbital konumlanni korurlar,
•
gede yogunlapr.
Merak Ediyorsamz
Orbitallerin ortO§mesi neden bir kimyasal bag olusturue?
Orttismeyle olusan fazladan kararhligin nedeni, ayne fazda iki atom dalga fonksiyonu-
nun ortismesi ve boylece dalga fonksiyonlarnun birbirini gticlendirecek sekilde giri-
sim yaparak iki cekirdek arasmda elektron yogunlugunu arturmasichr. Artan elektron
yogunlugu negatif bir ytik olup, pozitif yuklu cekirdekleri ceker ve enerji azalmasma
neden olur. Yani bag yaiums atomlann enerjisi, bag yapmanu§ duruma gore daha du •
bags olusturur. Bu bolumun sonuna dogru orbitaller arasmdaki etkilesimle ilgili daha
fazla bilgi verilecektir.
Hidrojen sulfur bile§iginde hidrojen-ktikiirt bags olu§urken, atom orbitalleri-
nin nasal ortii§ttigil Sekil 12-2 de gortilmektedir. H atomunun is orbitali ile S ato-
munun 3p orbitali arasindaki ortti§menin, H ye S atomlanm birle§tiren bir cizgi
boyunca en fazla olduguna dikkat ediniz. H 2S de orbital ortii§mesine katilan iki
yan dolmu§ 3p orbitali birbirine diktir ye degerlik-bag yontemi H—S —H bag Ki-
m 90° olarak ongortir. Bu sonuc, gozlenen 92° lik act ile iyi uyu§maktadir.
Atom orbitallerinin enerjileri farkh oldugundan (Selcil 9-33), degerlik-bag yon-
bir uygulamasina gore, H2 de is-ls ortii§mesinin, H 2S deki bir H—S bagindaki ls-
•
3p ortii§mesinden daha bilytik bir bag enerjisi olu§turmast beklenir. H — 0 —H ye
H—S —H in Lewis yapilan, bag enerjileri halckinda hic bir bilgi vermez.
 438 Bo liim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlari

Ayri atomlar Kovalent baglar

•
I

H S [Ne]
fl
is 3s 3p
• SEKIL 12-2 H2S de atom orbitallerinin orttimesiyle ba§ olu§umu
Tek elektronlu orbitaller gri, elektron gifti igerenler renididir. S icin sadece 3p orbitalleri
gosterilmi§tir. Bag, aym fazdaki orbitaller arasmda meydana gelir. Burada ye bu bollimiin
ba§ka cogu yerinde, dalga fonksiyonlannm fazlanm — ye
le, p orbitallerini p orbitali fonksiyonlan yerine
ipretleri ile belirtsek bi-
9-24a) olasilik-yogunluk grafikleri •
(Sekil 9-24b) §eklinde cizecegiz.

ORNEK 12-1

Molekid Yapisnun Belirlenmesinde Degerlik-Bag Yonteminin Kullandmasi. PH3 mole-

P atomunun bag yapan orbitalleri Milan yaps= degerlik-bag yontemi ile agiklayimz.

coZtin1
Degerlik-bag yontemi dart basamakta uygulanir.
1. Basamak. Her bir atomu degerlik kabugu orbital diyagramlanm ciziniz.

• P [Ne] t f t H
3s 3p Is •
2. Basamak. Merkez atomunun (P) ortii§en orbitallerini giziniz. Bunlar yan-dolmu§ 3p
orbitalleridir (elcil 12-3).
3. Basamak. Bagh atomlan ye orbital ortd§mesini birlikte gostererek yapiyi tamam-
• SEKiL 12-3 laynuz.
Ornek 12-1 de gosterilen PH 3 4. Basamak. Yam]. tanunlaymiz. PH3 iicgen piramit yapismda bir
molekilumlinyapsiyeba§olu-
H atomu aym duzlemdedir. P atomu, H atomlanmn olu§turdugu diizlemin Ostiinde, pi-
wmu
ramitin tepesinde yer ahr ye tic H—P—H acisi 90° dir.
Tek elelctronlu orbitaller gri,
elektron gifti tapyanlar renklidir. (Deneysel olarak olgOlen H—P—H bag agilan 93-94° dir.)
Yalmzca bag yapan orbitaller All§tirma A: Degerlik-bag yonetimin kullanarak azot triiyodiirde, NI 3, bag olu§umu-
gosterihni§tir. 3 H atomunun is nu ye beklenen geometriyi belirleyiniz.
orbitali P un tig 3p orbitalleri ile
Ah§tirma B: NH3 un molekiil geometrisini, once VSEPR yonetimini daha sonra da
• Ortii§mii§tiir. Art ye eksi i§aret-
ler orbital fazlanm gosterir. yukanda tanimlanan degerlik-bag yontemini kullanarak belirleyiniz. Yamtlanmz, •
midir? Bu durumda hangi yontem daha uygun goriinmelctedir? Agiklayina.

• risine ili§ldn ongoriilerimiz gozlenen olciimlere uymaz. Ornegin, karbonun deger-
► "Kararli" sozcilgii kimyada
dikkatli kullamlmandir. Molekiil
kararhdir dedigimizde, atomlari-
na gore daha kararh oldugu
Kararh sozctigii tepid-
meye girme egilimini belirtiyor-
sa, ko§ullar belirtilmeksizin
Sodyum metali
mineral yagmda kararhchr (tepki-
• meye girmez), fakat suda karar-
sizdir (cok huh tepkime verir).
• tersizdir.
12-4
Metanm CH 4 top-subuk modeli
Molekiil dortytizlii yapidadir ve
H—C—H bag avian 109,5° dir.
► Dalga fonksiyonlannm cebir-
sel kombinasyonu gercekte atom
orbitallerinin lineer bir kombi-
nasyonudur; yani, basitce topla-
•
nabilir ya da Bu
i§lemler sonucu elde edilen line-
er kombinasyonlar, molektiliin
Schrodinger e§itligine gore co-
zitmleridir.
12-3 Atom Orbitallerinin Melezlemesi 439
12-3 Atom Orbitallerinin Melezle§mesi
Kesim 12-2 deki degerlik-bag yontemini, daha cok sayidaki molekiillere geni§let-
meye cali§irsak, hemen dii§ lankligina ugranz. cogu durumlarda molekiil geomet- •
lik kabugunun temel hal elektron dagihmi gozoniine alum
Temel Hal C t
2s 2p
ye sadece yan dolmu§ orbitallerin kullantldtgt varsayihrsa, bag nisi 90° olan CH 2
2 molekillii kararlidir, fa-§eklindbrmou ailecgd§ntbr.CH
kat laboratuvarda elde edilemez. Ancak ozel ko§ullarda gozlenebilen cok etkin bir
molekiildiir.
Normal laboratuvar ko§ullarinda gozlenebilen en basit hidrokarbon metandir
CH4 . Lewis kuraminm oktet kuralmdan beklenen molekul formilliiyle uyumlu ye et-
kin olmayan, kararh bir molekiildiir. Bu molektil formiikinii degerlik-bag yontemi ile
elde etmek icin karbon atomunda don e§le§memi§ elektron iceren bir orbital diyag- 0
ranuna gereksinim vardir. Oyle ki orbital ortii§mesi dort tane C —H bagi olu§tursun.
Boyle bir diyagram elde etmek icin temel haldeki C atomunun 2s orbitalinde bulu-
nan elektronlardan birinin enerji sogurarak bo§ 2p orbitaline atladrgim dii§iintin. Olu-
§an elektron dagilinu bir uyanlmi§ hal olup, a§agiciald §eldlde gosterilebilir.
Uyarilmis hal C t
2s 2p
Bu uyarilmi§ halin elektron dagihmi, karbon atomunun 2p orbitallerinden dola-
yi, birbirine dik C—H bagi iceren bir molektilii ongornr. Dordiincii H atomu ile olu§-
turulan clordiincii bag, molekiilde herhangi bir konuma yonleruni§ olabilir. Ancak
bu tanim, deneysel olarak belirlenen H—C —H bag acilanyla uyu§mamaktadir.
ciinkii deneysel veriler, metandaki dort acinm da 109,5° oldugunu gostermektedir.
Bu da VSEPR kurami ile ongoriilen ile aynidir (ekil 12-4). Uyanlmi§ hal elekt-
ron dagihmi temeline dayanan bir baglanma CH 4 deki bag acilanm aciklamada ye-
•
Burada sorun kuramda degil, durumu ele bicimimizdedir. Biz bag yapmq
atomlan, tipki bag yapmamif atomlar gibi aym Wide (s,p,... gibi) orbitallere sahip-
mi§ gibi kabul ettik. Bu kabul H 2S ye PH3 icin iyi sonuc verdi. Fakat degi§ime ug-
ramami§ bu atom orbitallerinin her durumda mutlaka cok iyi sonuc vermesini ni-
gin umuyoruz?
Bu soruyu yanitlamanin bir yolu, bagli atomlann atom orbitallerini yeniden
diizenlemektir. Atom orbitallerinin, bir atomdaki elektron dalgalanmn matematik-
sel bir ifadesi oldugunu ammsayiniz.
Karbon atomunun 2s orbitalinin dalga fonksiyonu ile 2p orbitallerinin dalga
fonksiyonlan birle§tirilirse, birbirine e§deger (loft yeni orbital meydana gelir. Bir
dtizgiin clortyiizliiniin ko§elerine dogru yonlenmi§ olan bu yeni orbitallerin enerji-
leri, 2s ye 2p orbitallerinin enerjileri arasmdadir. Boyle farkh enerji diizeylerinde
atom orbitallerinin kan§arak, ayni enerji diizeyinde orbitallere donii§mesine melez- •
le§me, bu yeni orbitallere de melez orbitaller denir. Bir s ve iic p orbitalinin me-
lezle§erek, dort yeni spa melez orbitallerini nasal meydana getirdikleri Seidl 12-5
de gortilmektedir.
 440 Mum 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlari

•
x
•

px

Dort sp3 orbitali olu§turmak

iizere birle§ir

• x
•

Birarada gosterimi

•
1
SEKil 12-5 sp3 melezle§me §emasi
4/111 •

Melezle§me sonunda olu§an melez orbitallerin sayisi, melezle§meye katilan

atom orbitallerinin sayisma e sittir. Melezle§menin turn, melezle§meye katilan atom
,

orbitallerinin cinsi ye sayisi ile belirtilir. Buna gore sp3 simgesi, bir s ye tic p atom
orbitalinin melezle§tigini gosterir. Karbonun degerlik kabugundaki orbitallerin sp3
melezle§mesi gagidaki gibi gosterilebilir.

2p t t
sp 3 ft t
• E Melezle§ir
•
2s U

ekil 12-6, sp3 melez orbitallerini ye metanda bag olu§umunu gostermektedir.

 12-3 Atom Orbitallerinin Melezle§mesi 441

• • EKIL 12-6
CH4 in yapisi ye bag olulumu
Dort karbon orbitali sp3 melez orbitalleri-
dir (mor), hidrojen atomlanninki ise (kir-
mizi) 1 s dir. Yapi clortyazlii, H—C —H
bag acilan 109,5° dir. (Tam olarak
109°28').

Melezle§me kavrami, bir molektiltin deneysel olarak bulunan geometrisini acik-

lamak icirn ortaya atthntsttr. Yani, melezle§me fiziksel olarak gozlenmi§ degildir.
Atom orbitallerinin melez orbitallere donii§ttigii varsayilmaktadir. Bu kavram bir
cok molekill geometrisini aciklamakta ise yararsa da ban kovalent baglanmalarda
bir tek melezle§me bicimi iyi sonuc vermez. Ancak, melezle§me kavrami karbon
iceren molekiillerde cok iyi sonuc verir. Bu nedenle, organik kimyada btiyilk bir
oneme sahiptir.
•
Merak Ediyorsaniz
Melez orbitaller ne kadar gercektir?

Melez orbitaller elektronlann davrani§mi aciklayan iyi bir tamm mt, yoksa Vitt) bir
kurami duzeltmek igin ustaca diizenlenmi§ bir bulu§ mudur? Melez orbitaller hidrojen
benzeri orbitalleri cok elektronlu atomlan agiklamada kullanmamiz kadar gercektir.
Bu molekiillerdelci orbitallerin goreceli konumlanm gostermede en uygun yoldur. Me-
lez orbitaller gok atomlu molekiillerde kimyasal baglan agiklamada gok yararlidir.

H2 O ye NH 3 de Bag Olu§umu
VSEPR kurami, H2O ve NH3 e uygulandiginda don elektron ciftinin bir dortytiz- •
lii elektron-cifti geometrisi olu§turdugu goriilur. Bu durum, H 2O ye NH3 de mer-
• kez atomlann sp3 melezle§mesi yaptigini gosterir. Suyun H—O—H bag nisi ve
amonyagm H—N—H bag acilan 109,5° olmandtr. Bu deger, suda deneysel olarak
bulunan 104,5° lik art ye NH 3 da gozlenen 107° lik acilar ile iyi uyu§maktadir. Or-
negin, NH3 deki bag olu§umu, azot atomunun degerlik kabugu orbital diyagrami ile
a§agidaki §ekilde gosterilebilir.

•
► Bu orbital diyagrammda melez
orbitallere, bag yapan elektron-
lar kadar, ortaldanmami§ elekt-
ron giftlerinin de yerle§ebildigi-
ne dikkat ediniz.
E t 2s 1i
2p ttt
Melezlepr E
3t0 t t
sP ----

sp3 melez orbitallerden biri, ortaklanmami§ bir elektron cifti tarafindan i§gal
edilir ye bag olu§umunda sadece tic yan dolmu§ sp3 orbitali kullanihr. Bu yaps,
VSEPR kuramimn ongurdugu ile aymdir ye molekill geometrisi iicgen piramittir
•
(ekil 12-7).
sp3 melezle§me kavrami H 2O ve NH3 da cok iyi sonuclar veriyor gibi gorilniiyor-
sa da, hem kuramsal hem de deneysel (spektroskopik) kamtlar, H 2O ve NH3 da bag
 442 &Mara 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlari

• ♦ SEKIL 12-7
sp3 melez orbitaller ye NH 3 ba§ oluwmu
sp3 melezlesme semasi, deneysel olarak gozle- •
nenle iyi uyusan bir molektil geometrisi verir.
elektron ciftini igeren orbital hark geri ,

kalan kismi bir tiggen piramittir.

olu§umunun merkez atomlarmin melezle§memi§ p orbitallerinin kullanilmasiyla olu§-

tugu yoniindedir. is ye 2p atom orbitallerinin ortii§mesinden beklenen H — 0 —H ye
H—N—H bag nisi 90° dir ye gozlenen bag acilarma uymamaktadir. Bunun aida ya-
kin bir acildamasi, 0 — H ye N—H baglaruun bir olciide iyonik karaktere sahip ol-
masindan &Uri", H atomlari ile kismi pozitif yiilder arasmdald itmeler sonucunda H —
0 — H ye H—N—H baglarmm acilarak gozlenen degerlere ulastigi §eklindedir. Ger-
cekte, H2O ye NH3 da bag yapan orbitallerin en iyi nasal aciklanabilecegi tam olarak
bilinmemektedir ye tam deneysel kamtlarla uyu§an tek bir kuram bulmak zordur.
• sp2 Melez Orbitalleri
Karbonun grup 13 deki kom§usu bor'un degerlik kabugunda don orbital, fakat yal-
mzca ilf elektron bulunmaktadir. cogu bor bile§iklerinin melezle§me §emasi, bir
2s ye iki 2p orbitalinin birle§mesiyle tic sp2 melez orbitalinin olu§tugunu gosterir.
Geriye bir tane melezle§memi§ p orbitali kahr. Bor'un bu melezle§me §emasim
gosteren degerlik kabugu orbital diyagrami a§agidadir. ekil 12-8 de §ema daha
aynntih gosterilmi§tir.

2p 1 — — —
213 —
sp
2 t
Melezleiir

E [
2s

fi [

sp2 melezle§me §emasi, BF3 de oldugu gibi iicgen diizlem elektron-cifti geomet-
risi ye 120° lik bag avian icerir.
•
•

px py
Cc sp2orbitali olu§turmak
tizere birle§ir
120°
y y y
Bir arada
0 x gosterimi
•
♦ $EKIL 12 8 sp2 melezlesme semasi
-
 12-3 Atom Orbitallerinin Melezlemesi 443

•
•
S px

lid sp orbitali olulturmak

tizere birlelir
180°
y y y
birarada gosterimi
x

• $EKIL 12-9 sp melezleme *emasi

•
sp Melez Orbitalleri
• Bor atomunun grup 2 deki komusu, berilyumun degerlik kabugunda doll orbital
ye yalruzca iki elektron varthr. Gaz halindeki bazt berilyum bile§iklerini en iyi ta-
mmlayan melezle§me §emastnda, berilyumun 2s ye bir 2p orbitali, iki sp melez or-
bitali vermek iizere melezle§ir, geriye kalan iki 2p orbitali melezle§meden kalif. Bu
melezle§me §emasmda berilyumun degerlik-kabugu orbital diyagramlan a§agida-
ki gibidir. Bu §ema Selcil 12-9 da daha aynntth gosterilmektedir.

2p — — — 2p — — t t

sp —

(a) 02s + tkp

Et 2s ti
sp melezle§me §emast, BeC1 2 (g) de oldugu gibi, dogrusal elektron grubu geomet-
risi ye 180° lik bir bag Kist ongoriir.
•
• 011
ah Merak Ediyorsaniz
Atom orbitalleri melez orbital vermek iireze nasal kamirlar7
Mr""
Bir melez atom orbitali, iki ya da daha fazla atom orbitalinin dalga fonksiyonlannm ma-
tematiksel bir kombinasyonu (toplanmasi ya da cikanlmasi) sonucu olu§ur. s ye p or-
bitallerinin dalga fonksiyonlan cebirsel olarak toplandiginda yeni bir fonksiyon mey-

• (b) (//23, – 02p

♦ SEMI. 12-10
Bir sp melez orbitalinin
• olu§umu
Burada olasihk-yogunluk cizim-
leri yerine p ye s orbital kendile-
ri gosterilmiltir.
dana gelir. Bu bir sp melezidir. Aym fonksiyonlar birbirlerinden cikanldiginda, balka
bir fonksiyon olulur. Bu da ikinci bir sp melezidir. Melezle§me i§lemi 5ekil 12-10 da
gosterilmektedir. s ye p orbitallerini topladigimada p orbitalinin negatif fazt pozitif s
orbitalinin bir lusmmi gottinir, bunun sonucunda p orbitalinin pozitif lobunun yontin-
de yonlenen damla §eklinde bir orbital oluvr. Sekil 12-10 da goriildiigii gibi iki orbi-
talin birbirinden cikanlmastyla bu durumun tersi olulur. Bir s ye bir p orbitalinin iki
§ekilde kombinasyonu iki tane e§deger sp melez orbitali meydana getirir, bunlardan
birinin bilyiik lobu (karesi elektron yogunluguna kar§ilik gelir) digerinden 180° uzak-
tathr Benzer bir i§lem, biraz daha karmalik olmasina kar§in tic tane sp2 ye dolt tane
spa melez orbitallerinin olulumu icin de yapilabilir.
 444 &Um 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

sp3d ye sp3d2 Melez Orbitalleri. VSEPR kurammin 5 ye 6 elektron-grubu ge-

ometrilerine kar§ilik gelen melezle§me §emalanni tammlamak icin degerlik kabu-
gunun s ye p alt kabuklarmin yanisira d-orbital katkilarim da gozoniine
• PC15 de be P —C1 bagimn olu§umu icin fosforun bey yan-dolu orbitale sahip ol-
mast gerektigi, iicgen-bipiramit molekill geometrisi kin de degerlik kabugunun bir
s, fic p ye bir d orbitalinin melezle§erek be sp3d melez orbitali olu§turmasi gerek-
•
tegi sonucunu

f I
sp3d

SF6 da S —F bagmm olu§abilmesi kin kiikiirt atamunun alts yari-dolmu§ orbitalinin

bulunmasi ve sekizyuzlu molekill geometrisi icin, degerlik kabugunun bir s, tic p ye
iki d orbitalinin melezle§erek alts sp3d2 melez orbitalini meydana getirmesi gerekir.

t f
sp3d2
• sp3d ve sp3d2 melez orbitalleri ye molekiil geometrileri Sail 12-11 de gosteril-
mi§tir.
Daha once, melezle§menin gercek bir olgu olmayip deneysel olarak belirlenen
•
bir sonucun aciklanmasi icin ortaya atilan bir kavram oldugundan soz etmi§tik. Bu
duruma sp3d ve sp3d2 melez orbitallerinin ortaya atilmasi belki de en iyi ornektir.
Boliim 11 de geni§letilmi§ degerlik kabugu kavrami tarti§ilirken degerlik kabugu
geni§lemesinin bag olu§umu §emalarmin d elektronlanm gerektirdigine i§aret etmi§-
Cl

Cl

•
CI
(a) sp3d orbitalleri Oggen bipiramit yaps

• •
F
(b) sp 3 d2 orbitalleri Sekizytizlii yaps
♦ EK IL 12-11 sp3 d ve sp3d 2 melez orbitalleri
 12 3
- Atom Orbitallerinin MelezIgmesi 445

tik, fakat son yillardaki kuramsal diiginceler d-elektronlannm katlulan icin ciddi
ku§kular oldugunu gostermektedir. Dogal olarak, aym ku§kular melezle§me §ema-
lannda d orbitallerinin kullandmasun da kapsayacakur.
d orbitallerini iceren melezle§me §emalannda zorluklar bulunmasma kar§m sp, •
• sp2 ye sp3 melezle§me §emalan iyi saptannu§nr ye ozellikle ikinci periyot element-
leri icin oldukca yararh olmaktadir.

Melez Orbitaller ye De§erlik-Kabu§u Elektron-cifti Itme

(VSEPR) Kurami
Onceki kesimde, merkez atomunun uygun melezle§me §emasma karar vermemize
yardmict olmasi icin ya deneysel geometriyi, ya da VSEPR kuranuyla Ongordlen ge-
ometriyi kullandik. Melezle§me kavrami, BolOm 11 de kullandigimiz VSEPR ku-
ramimn ortaya konmasmdan once dogmu§tur. 1931 de, Linus Pauling CH 4, H2O ye
NH3 fin bilinen geometrilerini acildamak icin orbitallerin melezle§me kavramim or-
taya am. N.V. Sidgwick ye H.E. Powell 1940 da ilk kez, molek0.1 geometrisinin de-
gerlik kabugundaki elektron ciftlerinin diizeni ile belirlendigini ileri stirdOler ye bu
&Vince daha sonra 1957 de Ronald Gillespie ye Ronald Nyholm tarafindan VSEPR
olarak bilinen bir dizi kurallann olu§turulmasityla geli§tirildi. VSEPR nin tistfin10.- •
gti, Lewis yapilanna dayah bir ongorme kapasitesine sahip olmasmdandir; buna
• kar§ihk melezle§me §emalan burada tanimlandigi gibi, molekiil geometrisi icin bir
On bilgi gerektirmektedir. Oyleyse moleldillerdeki baglanmayi tammlamak icin ne
yapmamiz gerekir? Degerlik-bag kurarmnda bir yapidaki merkez atomu icin a§agi-
dakileri uygulayarak uygun bir melezle§me §emasi secebiliriz. Bunlar
• ilgilendiginiz tin kin uygun bir Lewis yaptstmn yazilmasi
• VSEPR kurammi kullanarak, merkez atomunun olmasi elektron-grup geomet-
risinin ongonilmesi
• elektron-grup geometrisine kar§ilik gelen melezle§me §emasnun secilmesi.
cizelge 12.1 de gosterildigi gibi, merkez atomu icin secilen melezle§me §ema-
si, degerlik kabugundaki elektron gruplanyla aym sayida melez orbitallerden olu§-
mah ye aym geometrik yonlenimde bulunmandir. Buna gore, merkez atomu icin
bir sp3 melezle§me §emasi, bir dortyOzlii §eklinde yonlenen dart melez orbitali On-
Bu melez orbitallerden orbital ortti§mesi yapanlann sayisi ile ortaldanmanu§
elektron ciftlerinin sayisma bagh olarak molekul geometrisi belirlenir. DortyOzlii,
•
• iicgen duzlem ye acisal geometrilere kar§ilik gelen VSEPR gosterimi sirasiyla AX 4,
AX3E ye AX2E2 dir.

cIZELGE 12.1 Bazi Melez Orbitaller ye

Geometrik Yonlenmeleri

Melez Geometrik
Orbitaller Yonlenme Ornek

sp Dogrusal BeC12
sp 2 eggendiizlem BF3
spa Dortylizlii CH4
sp3d pcgen-bipiramit PC15

•
sp3d2 Sekizytizlii SF6
•
s ye p orbital melezle§me §emalan H nin yamsna temel elementleri C, 0 ye N
olan organik bile§ikler icin ozellikle onemlidir. Gelecek kesimde organik kimya-
daki bazi onemli uygulamalan gorecegiz.
 446 Boliim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

ORNEK 12-2

• Bir Molekulun Bicimini kiklamak kin Melezleme $emasinin Onerilmesi. XeF4 mole-
kiiliiniin geometrisini ye buna uygun melezle§meyi ongoriiniiz.

cozum •
A§agidaki (fort adnm sirasiyla inceleyelim.
1. Uygun bir Lewis yapisi yaziniz. Lewis yapisi, Xe atomundan sekiz, don F atomu-
nun herbirinden yedi olmak iizere toplam 36 degerlik elektronu igin yazilmandir. Le-
wis yapismda bu gok sayidaki elektronu yerle§tirmek igin Xe atomunun degerlik
kabugunu 12 elektronu barmdiracak §eldlde geni§letmeliyiz. Lewis yapisi gagida-
lci gibi yazihr
••
:F:
:F
: ••F :
0
2. Merkez atomun elektron-grup geometrisini VSEPR kuramini kullanarak belirleyi-
niz. Lewis yapisindan Xe atomu ceyresinde alts elektron grubu oldugunu gortiriiz•
Dort elektron-grubu bags yapan elektron ciftleri, ikisi ise ortaldamnami§ ciftler §ek-
lindedir. Altt elektron-grubu igin elektron-grup geometrisi sekizyiizliidiir.
3. Molekul geometrisini belirleyiniz. XeF4 igin VSEPR g6sterimi AX 4E2 dir ye mole-
kiil geometrisi kare duzlemdir (cizelge 11.1 e bakimz). Bag elektronlarmm dolt
cifti bir karenin ko§elerine dogru yonlemni§tir; ortaldanmaim§ elektron ciftleri ise,
burada goriildiigii gibi Xe ye F atomlarmin olu§turdugu diizlemin altmda ye iistiin-
de bulunurlar.

•
4. VSEPR ongoriiniize karphk gelen bir melezleme emast seciniz. Alta elektron-gru-•
sp3d2 dir. bunirsekzylOnmiu olatekmz§ si
Bu §ema igin orbital diyagranu, merkez Xe atomunun sekiz degerlik elektronun-
dan dordiiniin sp3d2 orbitallerinin dordiinde teker teker bulundugunu agikga goster-
mektedir. Geriye kalan dort degerlik elektronu ise kalan iki sp3d2 orbitalinde ortak-
lanmanu§ elektron ciftleri olarak yerahrlar. Bu ortaldanmami§ elektron ciftleri yu-
karidaki §ekilde oldugu gibi Xe ye F atomlannm olu§turdugu dilzlemin iizerinde
ye altmda bulunurlar.

Xe atomunun degerlik kabugu fl tl t t

sp3 d2

Ali§tirma A: Cl2F+ iyonunda molektil geometrisini belirleyerek, merkez atomu icin

• uygun bir melezle§me §emasi oneriniz.
•
Alivtirma B: BrF4+ iyonunda molekiil geometrisini belirleyiniz, merkez atomu igin
uygun bir melezle§me §emasi oneriniz.
 12-4 coklu Kovalent Baglar 447

• Molektil yapilanni belirlemek icin tam "dogrel' bir yontem yoktur. Dogru bilgi sade-
UNUTMAYINIZ ►
VSEPR yontemi yaklasik bir
molekill geometrisi icin deneysel
verileri kullantrken, degerlik-bag
yontemi verilen bir geometriye
dayah, bag olu§umunda kullani-
lan orbitallerle
Merak Ediyorsamz
Bir molekulun bicimini belirlemek icin VSEPR (Kesim 11-7) •
yiintemi mi yoksa degerlik-bag yontemi mi
ce yapiyi belirleyen deneysel kamtlardir. Bu deneysel kamtlan hangi yontem daha ko-
lay actkliyorsa o yontemi secmelisiniz. H 2 S icin, degerlik-bag yontemi bag acisint 90°
olarak ongormektedir ye deneysel olarak gozlenen 92° lik bag am= bu yontem VSEPR
yonteminden daha iyi aciklamaktadir. H—S—H Lewis yapisi icin, VSEPR
kuramt bir dortyuzlu elektron-grup geometrisi ongormekte; yani bag Nisi= 109,5° ol-
dugunu ileri siirmektedir. Ancak, ortaklanmami§ elektron-cifti/ortaklanmami§ elekt-
ron cifti ye ortaldanmami§ elektron cifti/bag-cifti itmeleri (Bkz. sayfa 412) gozOntine
alincliginda bag acismin 109,5° dereceden daha az olmasi gerektigi dii§tinillebilir.
VSEPR kurami, cogu orneklerde mantikh ye iyi sonuclar verir. Barka ozel bir bil-
gi olmadikca, molektil geometrisinin VSEPR kurami ile belirlenmesi hala iyi bir yon-
temdir. Unutmayalim ki her iki yontem de basit modeller icin gegerlidir. cok atomlu
molektillerde bu yontemler dikkatli kullamlmah ye deneysel sonuclara itibar edilme-
lidir.

•
12-4 coklu Kovalent Baglar
Bu kesimde, coklu baglara degerlik-bag yontemi uygulandiginda iki farkh tipte or-
bital ortiismesi oldugunu gorecegiz. Ornek olarak, etilende, C 2H4 , karbon-karbon
ikili bagi ile asetilende, C 2H2 , karbon-karbon iiclti baginin olusumunu inceleyece-
giz.

C2 H4 de Bag Oluprnu
Etilenin Lewis yapisinda bir karbon-karbon ikili bagi yardir.
1-1
C=C
i
HH
• Etilen diizlemsel bir molektil olup, H C H ye C —C H bag avian 120° dir.
— — —

VSEPR kuramma gore, her bir C atomu uc elektron grubu taw. VSEPR kurami iki-
CH2 grubunun aym dtizlemde bulunmasi gerektigini ongormez, fakat gorecegimiz
gibi degerlik-bag kurami bunu ongortir.
Bir ucgen diizlemin koselerine yonlenmis melez orbitaller olusturan melezles-
me sp2 dir. Bu melezlesmenin degerlik kabugu orbital diyagrami soyledir:

2p t t 2p s—
p2 t
Melezle§ir

2s — E

p2 12-12 de gosterilmektedir. Karbon atomlan arasinda- •

• p orbital dizisi
ki baglardan biri, iki C atomunun sp2 melez orbitallerinin orttismesiyle olusur. Bu
Orttisme, iki atomun cekirdeklerini birlestiren cizgi boyuncadir. Bu sekilde uc-uca
Orttisen orbitaller bir sigma bagi olustururlar ye bu bag u bagi seklinde gOsterilir.
 448 Boliim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

• fexf
o IP0
esork . .

♦ $EK1L 12 12 -

C2H4 de sigma (o ) ye pi (7r)

-

bagi olusumu
Kirmizimsi mor orbitaller sp2 + p orbital dizisi Sigma (a) bagi
sp2 melez orbitalleri, mavi
orbitaller ise 2p dir. sp2 me-
lez orbitalleri bag yapmi§
atomlan birle§tiren cizgi
boyunca ortikerek bir o
bagi, 2p orbitalleri yandan
ortii§erek bir or bagi olu§tu-
rurlar.
p orbitallerinin pi (-rr) bagi olu§turmasi

• Sekil 12-12 de, C atomlan arasinda ikinci bir bag goriilmektedir. Bu bag melezle§-
• $EKII. 12-13
Etilenin, C21-14 top-cubuk modeli
H—C—H ye C—C—H bag aci-
lan 120° dir. Model, C atomlan
arasmdald cr-bagi ile, molekul
• duzleminin altmda ve fistiinde
uzanan arasmdaki farki
acikca gostermektedir. 71--bagi-
mn resmi (beyaz plastik kemer-
le) biraz biikiilmii§ olarak gorun-
mektedir. Fakat model, 7r-bagini
molekulun altmda ye iistiinde
yiiksek bir elektron yogunlugu
olarak belirtmektedir.
memi§ p orbitallerinin ortil§mesinden olu§ur. Bu bagda, karbon ye hidrojen atom-
lannin olu§turdugu diizlemin altinda ye iistiinde yiiksek elektron yogunluguna sa-
hip bir bolge vardir. Iid paralel orbitalin bu §ekilde yandan ortii§mesiyle olu§an ba-
ga pi bag' denir ve §eklinde gosterilir.
Etilende bag olu§umu, Sekil 12-13 de top ye cubuk modeli ile gosterilmektedir.
Bu model §u durumlan belirtir:
• bir molektiliin §eklini sadece cr-bagini olu§turan orbitaller belirler (cr-bagi is-
keleti).
• ikili bag etrafindaki donme biiyiik olciide shurlamm§tir. Top-cubuk modelin-
de, ug H atomlanm, onlan C atomuna baglayan o- baglan etrafinda kolayca
Ancak, bir CH2 grubunu, digerinin diizlemi ch§ma dondiirmek
icin p orbitallerinin ortii§mesini azaltmak ye 7r-bagim zayiflatmak gerekir. Ya-
ni, gift baglar kolay kolay bilkulmezler, ye C2H4 molektilii diizlemseldir.
cr-bagindalci ortii§me, r-ba'gmdakinden daha fazladir. Bu demektir ki, bir kar-
bon-karbon ikili bagi (a- + r), tek bagdan (a-) daha kuvvetlidir; ancak tek bagm
iki kats kadar kuvvetli degildir. cizelge 11.3 den, C—C, 347 kJ/mol, C=C, 611
kJ/mol; C C, 837 kJ/mol. •
C2H2 de Bag Oluparnu
Asetilendeki, C 2H2, bag olu§umu C 2H4 dekine benzer. Ancak bazi farkhhklar var-
dff. C2H2 nin Lewis yapisi bir ticlii kovalent bag, H —C—H ifongortir. Mole-
kill, deneysel olarak bulundugu ye VSEPR kurammdan beklendigi gibi dogrusal-
chr. Melez orbitallerin dogrusal oldugu melezle§me §ekli sp dir. Asetilenin deger-
lik kabugu orbital diyagrami Boyle verilebilir:

2p t t

Et 2s
UNUTMAYINIZ Melezle§ir
sP — —
• coklu bagdaki baglardan sadece
bin a- bagi, digerleri ar bagidir. •
Ikili bagda bir IT bagi (iglu bagda
iki 7T bagi vardir. ► C2H2 deki karbon-karbon baglanndan biri a- bagi, diger ikisi baglanchr
(Sekil 12-14).
 12-4 coklu Kovalent Baglar 449

Tr

Tr
7
H
H
•
• 111111E. 11
; .0

7-baglannin olusmast Uzay-dolgu modeli

cr-baglannin olu§masi
♦ $EKIL 12-14 C2H2 de sigma (a.) ye pi (71.) baglannm oluwmu
a- baglan, H atomlanmn is orbitalleri ile C atomlanmn sp orbitallerinin H—C—C —H
§eklinde birle§mesiyle olu§ur. Molekiilde iki IT bagi vardir. Her IT bagi paralel iki puro ti-
pi lumina sahiptir. Bu dart lasim, icinden bagi gegen bo§ bir silindir olustururlar.

ORNEK 12-3
CO,
o- ye 77- Baglari iceren Melezleme Dazenlerinin Onerilmesi. Formaldehit gaze, H2
plastik iiretiminde kullamhr Sulu cozeltisi biyolojik koruyuculardandir ye formalin ach-
ahr. H2CO molektiltiniin molektil geometrisini ye baglanma diizenini bulunuz.

cozum
1. Lewis yapistnt yazintz. C, merkez atom, H ve 0 ug atomlardir. Toplam degerlik
elektronlan sayisi 12 dir. Bu yapinm, bir karbon-oksijen ikili bagi icermesi gerek-
tigine dikkat ediniz.
H
H—C=O:

2. Merkez atomu olan karbonun elektron cifti geometrisini belirleyiiniz. iske-

► Burada VSEPR kuramimn kat-
baglan, sadece tek bag olu§tu-
ran elektron ciftini dikkate alarak
nasal aciklacligim gortiyoruz.
Merkez atomu cevresindeki
elektron-gruplanmn sayisi o --ba-
gs baglanmn sa-
• yisma e§ittir.
leti merkez karbon atomunda tic elekton grubu icerecektir. Bu elektron gruplan,
VSEPR kuramina gore, 120° lik acilarla yonlenmeli ye bir iicgen diizlem olu§tur-
malidir.
3. Elektron grup geometrisine uyan orbitalleri belirleyiniz. Orbitallerin bir iicgen diiz-
lem vermesi ancap sp2 melezle§mesiyle
4. Merkez atomunun ortilen orbitallerini belirleyiniz. C atomu, C 2H4 deki gibi,
•
p orbital dizisi olu§turacalc §ekilde melezle§ir. sp2 melez orbitallerinden iki-
sp2
si H atomlan ile o- -baglanm olu§turur. Geriye kalan sp2 melez orbitali oksijenle bir
77 bags
a- bagi meydana getirir. C atomunun melezle§memi§ p orbitali ise 0 ile bir
olu§turmak icin kullamhr

C atomunun degerlik kabugu: t t

sp 2 2p

5. Uc atomlartn ye merkez atomun bag yapan orbitallerini ciziniz. Yukanda tanimla-

► Melezle§en orbitllerin ba§lica
amaclanndan biri molekul ge- nan merkez C atomunun bag yapan orbitalleri Sekil 12-15 de gosterilmektedir. H
atomlanmn bag olu§tunnaya uygun sadece is orbitalleri varchr. Oksijen atomunda-
ometrisini belirlemektir, (time-
gin, bag acilan) genellikle me- ki yan dolmu§ orbitallerden biri, karbonun orbitali ile uc-uca ortii§erek a - bagim, di-
geri yine karbonun p orbitaliyle "yandan" ortii§erek 17- bagim verir. Oksijen atomu-
lezle§me §emalan sadece merkez
nun degerlik kabugu elektron dagihmsni §iiyle yazmak olasidir: •
• atomlanna uygulamr.

t t
2s 2p
 450 &aim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlart

Tr
5EKiL 12-15
H2CO molekiiliiniin yapsi ye
bag olu§umu
C atomunun sp2 p orbitalleri
H in Is orbitali ye 0 nin yan
damn§ 2p orbitali ile ortii§iir.
Burada yalmzca bag yapan de-
gerlik kabugu orbitalleri goste-
rilmi§tir.
• matik gosterim
Formaldehit molekalunun yapisun ye baglanma dtizenini gosteren tic boyutlu yaps
Seidl 12-15 to verilmektedir.
Ahltirma A: Dimetil eterin, CH3OCH 3 uygun baglanma dliienini ye molekiii ge-
ometrisini bulunuz..
All§tirma B: Sirkenin asidik bile§eni olan asetik asitin formula CH 3COOH dir. Bu
molektifin geometrisini ve baglanma diizenini bulunuz.
•
ekil 12-15 de goriilen ac boyutlu orbital ortii§mesini cizmek kolay degildir. Iki
boyutlu cizim daha kolaydff. Sekil 12-16 da formaldehidin iki boyutlu orbital ci-
zimi verilmi§tir. Burada, atomlar arasindaki baglar diiz cizgilerle gosterilmekte,
baglann hangilerinin a-, hangisinin IT bagi oldugu ye hangi orbitallerin ortil§mesin-
den olu§tuklan da belirtilmektedir.
Tr: C(2p)—O(2p)
H
H(1s)—C(sp 2 )120° C - 0
$EKiL 12-16
H2 CO da bag oluwmu—§e- H 120\
C(sp2) — O(2p)

Formaldehidin baglanma diizenini belirlemek icin Lewis yapismdan yararlandik.

Oysa bazi durumlarda deneysel verilerden yola cikmalc gerekebilir. Ornek 12-4
•
bifoyle bir durumu gostermektedir.

ORNEK 12-4

Melezlemenin ye Baglanma Diizeninin Belirlenmesinde Deneysel Verilerin Kulland-

mast. Formik asit, HCOOH, kanncalar tarafindan salgilanan yakici bir bile§iktir (Latin-
ce formica kannca demektir). Yapisi ye bag acilan a§agida verildigi gibidir. Bu yapiya
uyan melezle§meyi ve baglanma diizenini belirtiniz.
124°
0 108°
118°
C
H
• cozum
Sol taraftaki 118° lik H—C —0 bag nisi, baglayici tic elektron grubunun iicgen dfizlem •
bir yapida sahip olacalclan 120° lik agiya cok yalundir. Oyleyse, C atomu sp2 melezle§-
mesi yapnu§ olinalidir. Yine, 124° lik 0 —C —0 bag acist da sp2 melezle§mesinden bek-
lenen 120° lik aciya yalundir. 108° lik C — 0 —H bag acisi ise dortyfizlii acisma (109,5°)
yalandir. Buna gore, sagdaki 0 atomu spa melezle§mesi yapmandir. Dort a ve bir rr ba-
gs bunlan olu§turan orbital ortii§mesi Sekil 12-17 de verilmektedir.
a: C(sp2) — O(2p) Ali§tirma A: Asetonitril endiistride kullamlan bir cozucudur. Asetonitrilin a§agida-
7r: C(2p)-0(2p) ki yapisma uygun bir melezle§me ve baglanma dtizeni oneriniz.
a: C(sp 2) —H(1,1
\ C
° H
H— C—C=N

•
C(sp 2) — O(sp3)
H 7T 0
0(sp 3)—H(ls) H

♦ SEKIL 12-17
Ali§tirma B: Molekiii yapilanni anlatan bir kitapta diazot monoksit (nitroz oksit) ile •
HCOOH bile§i§inin yapisi ye bilgiler yeralmaktadir. Bag uzunluklan: N—N = 113 pm; N-0 = 119 pm;
bag acisi = 180°. N20 in Lewis yapisimn iki yapinm bir rezonans melezi oldugunu gos-
baglanma duzeni
teriniz. Her yam icin akla yakin bir melezle§me ye baglanma diizeni ongortiniiz.
 12-5 Molekul Orbital Kurami 451

12-5 Molektil Orbital Kurami

Molekill yaptlanm ye baglanma ditzenini belirlemede Lewis yapilan, VSEPR ku-
rami ye degerlik-bag yontemi yararli bilgiler verirler. Bu bizim icin yeterlidir. An-
• cak, kimyacilar bazen molektil yapilan ye ozelliklerini daha iyi anlayabilmek icin
cok daha fazlasma gerek duyarlar. Ornegin, molektillerin spektroskopik
oksijenin paramanyetikligi ve H 2+ iyonunun kararh olmasi gibi bazi gozlemler,
yukarda verilen kuram ye yontemlerle actklanamaz. Bu gozlemleri actklamak icin,
kimyasal baglanmayt bqka bir actdan ele almak gerekir.
Bunun icin, molekiil orbital kurami denen ye basit moleldillerden yola ci-
kan, ama aynntiya inildikce karma§tk bir durum alan yeni bir kuram geli§tirihni§-
tir. Biz bu kuramm ancak bir ozetini vermeye calt§acaga4Molekiil orbital kuramt,
molektillerin de tipkt atomlar gibi orbitalleri oldugunu ye molektildelda-
nn bu orbitallerde bulunduklanm kabul eder.Molekill orbitalleri de tmlu atom or-
bitalleri gibi birer matematiksel fonksiyon olmakla birlikte, biz bunlan, molektil-
deld elektronlann bulunma olasthgt bay& olan bolgeler diye dii§iinecegiz. Bu or-
bitaller de atom orbitallerinde oldugu gibi, ters spinli iki elektron alabilirler.
Bu boliimiin ba§lannda, iki H atomunun bir kimyasal bag olu§turmak tizere
birbirine yalda§tiklanndan soz etmi§tik (Baluna Sekil 12-1). Kimyasal bag olu§-
• turmak icin iki H atomu kan§m kayna§tikca atom orbitallerine ne olur? Atomlar yak-
la§likca iki is dalga fonksiyonu etldle§ir. Bu etkile§im yapici ya da yok edeci ka-
n§ma §eklinde olur. Yapici kan§ma, iki matematiksel fonksiyonun toplanmasma
(pozitif i§aret dalgalann aym fazda oldugunu gosterir) karplik gelir. Yok edici ka-
n§ma ise iki matematiksel fonksiyonun birbirinden ctkanlmasma (negatif i§aret
dalgalann aym fazda olmadtgint gosterir) karplik gelir. Bu iki tiir etkile§im sSekil
12-18 de gosterilmektedir.
Dalga fonksiyonlarmm bu iki tiirdeki etkileimelerini nasil yorumlayacagtz? Iid
dalga fonksiyonunun yapici kan§mast (toplanma) cekirdekler arasmda daha fazla
elektron bulunma olastligint dogurur. cekirdekler arasmda artan elektron yiik yo-
gunlugu onlann birbirine daha cok yakla§masma, dolayisiyla bir kimyasal bagm
olu§masma neden olur. u is orbitalinde elektron olasthgt ya da elektron yuk yogun-
lugu yeni fonksiyon 1s A lsB ) nin karesine ls A lsB ) 2e§ittir. Burada lsA
ye lsB ild H atomunun is orbitallerini gosterir. Fonksiyonun karesi, lsA2 1sB2 ve
2 X 1sA1sB terimi cekirdekler arasmdald fazladan ytik yogunlugudur.
•
• Bu yapici kan§manin sonucunda bir baglayici molekiil orbital olu§ur. cunku
bu durumda cekirdekler arasmda yiiksek bir elektron yogunlugu meydana gelir.
Atom cekirdekleri arasmda yilksek elektron yogunlugu, pozitif ytiklit cekirdekler
arasmdaki itmeleri azaltir ye kuvvetli bir bag olu§turur. Bu baglayici molektil or-
bitali Ois §eklinde gosterilir ye is atom orbitallerinden daha dusiik enerjilidir.
Iidi s orbitalinin cikanlmastyla olu§an molektil orbitali cekirdekler arasmda

• 5EKIL 12-18
110 na
'1=mmi 1111.
elektron olastligimn azalmasma neden olur. Bu §ekilde olu§an orbital bir karpt

Ba§lapci ye karpt ba§lapa orbitallerin olu§um lsA + lsB o-

(a) Aym fazda iki is orbitalinin toplanmasiyla oi ls baglayici (a)

•
molekiil orbitali °lupin Bu orbital cekirdekler arasmda elekt-
ron yogunlugu meydana getirir ye kimyasal bag olu§ur. (b) Ay- cikanna 00 •
m fazda olmayan iki is orbitalinin toplanmasiyla karpt
baglayici molekiil orbitali meydana gelir. Bu orbital diger kar-
pt baglayici orbitallerde oldugu gibi cekirdekler arasi eksene — l sB a*
dik bir dugum diizlemine sahiptir. (b)
452 Bohim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

Diigiim
ditzlemi

Ai. a.is
Karsit
baglayici

(1.1)
lsa Isb

COBaglayici
a b crls

Birbirinden cok iki H cekirdegini

uzakta iki H birle§tiren cizgi
atomunun is H2 molekiiliiniin boyunca elektron yiik Enerji
orbitalleri molektil orbitalleri yogunlugu (olasihk) dtizeyi
A SEKIL 12-19 Iki hidrojen atomunun molekiil orbital kuramina gore etkile§mesi
pis baglayict molektil orbitalinin enerjisi is atom orbitallerinden daha dusuktur vas karsit
,

baglayict molektil orbitalininki ise daha yuksektir. Baglapel molekul orbitalinde elektron
ytik yogunlugu cekirdekler arast bolgede, karsit baglayict molekiil orbitalinde ise mole-
cekirdekler arast bolgesinden uzaktaki kisimlarinda yiikselcdr.

baglayici molektil orbitalidir; ciinkii iki cekirdek arasmda elektron yogunlu cok
dii§iiktiir. a*Is orbitalinde elektron olaslhgi ya da elektron yiik yogunlugu, yeni fonk-
siyon (1sA — lsB ) un karesidir ( lsA — lsB )2. Bu ifade de 1sA2 + 1sB2 terimleri-
nin yamsira bulunan —2 X ls A lsB terimi cekirdekler arasmdaki yiik yogunlugu-
nun azalmasma karphk gelir. —2 X 1s A lsB teriminin atom fonksiyonlarmm top-
lanmasiyla olu§an molektil orbitalindeki (+2 X ls A lsB ) terimini tam olarak den-
geledigine dikkat ediniz.

Atom cekirdekleri arasmda elektron yogunlugunun dii§iik olmasiyla cekirdek-

ler birbirini perdelemez, kuvvetli itmeler meydana gelir ye bag zayiflar (bu neden-
le "karpt baglayici" terimi kullanthr). Bu karpt baglayici molekiil orbitali o i s ile
gosterilir ye is atom orbitallerinden daha yiiksek enerjilidir.
H2 molekiihinde, H atomlarmm iki is orbitalinin iki molekul orbitalini olu§tur-
masi Sekil 12-19 da ozetlenmi§tir.
Molekul Orbitalleri Ile Ilgili Temel Kavramlar
Burada, molekill orbitalleri ye elektronlarm bu orbitallere nasal yerle§tirilecegine
ili§kin bazi yararh bilgiler verilecektir.
1. Olu§an molekiil orbitallerinin (MO) saps', birle§en atom orbitallerinin
na e§ittir.
2. lid atom orbitali birle§tiginde (kan§ip kayna§tigmda) olu§an iki molekiil orbi-
talinden biri, ba§langictaki atom orbitallerinden daha diisuk enerjili baglayici
MO dir. Digeri ise daha yiiksek enerjili bir karsit baglayici MO dir.
 12 5
- Molekill Orbital Kurami 453

3. Temel halde elektronlar normal olarak en dti§iik enerjili MO lere girer.

4. Bir MO deki maksimum elektron sayisi ikidir (Pauli dt§lama ilkesi).
5. Temel halde elektronlar, aym enerjili MO lere e§le§meden, Once tek tek girer
(Hund kurah).
• Eger bir molektil kararh ise, baglayici orbitallerindeki elektron sayisi karpt bag-
layici orbitallerindeki elektron sayismdan coktur. Ornegin, baglayici elektronlann
saps', kar§ff baglayici elektronlardan iki fazla ise, bu Lewis kurarmnda bir tek ko-
valent baga karplik gelir. Molekiil orbital kurammda ise bag derecesi 1 dir deriz.
Bag derecesi, baglayici ye kar§ff baglayici elektron saytlan arasmdaki farkm ya-
nsffhr,

baglayiciMO ler deki C sayisi — kariit baglayci MO ler deki C sayisi (12.1)
bag derecesi =
2

BiritiClieriyot Elementlerinin Iki Atomlu Molekiilleri

Birinci periyot elementleri olan H ye He un bazi molektil tiirleri icin, verilen bil-
gileri nasal kullanacagimat gorelim. Bunu yaparken Sekil 12-20 yi gozoniinde bu- •
• lundurahm.

♦ 5EKIL 12-20
Birinci periyot elementlerinin iki atomlu
molekill ye iyonlannin molek01 orbital
§emalart
Bag yapmami§ atomlann is enerji dilzey-
leri, her §emanin solunda ye sagmda gos
terilmi§tir. Ortadaki cizgiler molektil or-
bital enerji diizeylerini gOsterir. is den
daha dil§iik diizeyler o is daha yiiksek dii-
zeyler dir.

•
H2+ . Bu tiirtin bir tek elektronu varthr ye bir baglayici molektil orbitali olan a is
orbitaline girecektir. (12.1) e§itliginden bag derecesinin (1 — 0)/2 =
oldugunu buluruz. Bu, bir elektrona, ya da "yan" baga e*degerdir. Boyle bir bags
Lewis kuramtyla actklamak kolay degildir.

H2. Bu molektiltin iki elektronu olup, her ikisi de a- is orbitalindedir. Bag derece-
si = (2 — 0)/2 = 1 dir. H2 de bulunan bags hem Lewis kurarmyla, hem de de-
gerlik bag kuramtyla actklayabiliriz.
He2+ . Bu iyonun iic elektronu vardff. Ikisi o- 1s orbitalinde, digeri ars orbitalinde-
dir. Bag derecesi (2 — 1)/2 = i. •
•
He2 . tki elektron cr is orbitalinde, iki elektron its orbitalindedir. Bag derecesi
(2 — 2)/2 = 0 olup hicbir bag oluimaz. He 2 kararh bir tor degildir.
 454 Boliim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlart

Ornek 12 5 -

Bag Enerjisi ile Bag Derecesinin Ilickisi. H2 nin bag enerjisi 436 kJ/mol dun H 2+ ye
• He2+ nin bag enerjilerini ongoriintiz.
cozum •
H2 nin bag derecesi 1 dir ye bir tek baga e§degerdir. H 2+ ve He2+ icin bag derecesi 2
dir. Biz, bu iki tiirdeld baglann kuvvetinin H2 dekinin yansma e§it olmasuu, yalda§ik 220
kJ/mol olmasim beklemeliyiz. (Gercek degerler: H 2+, 255 J/mol; He2+ , 251 kJ/mol.)
AliVirma A: Lie nin bag enerjisi 106 kJ/mol diir. Li 2+ bag enerjisi nedir?
AliOrma B: H2 iyonunun kararh oldugunu dii§iiniir miisiiniiz? Acildaymiz.

ikinci Periyot Elementlerinin Molekiil Orbitalleri

H ye He un iki atomlu molekiil ye iyonlarmi yazarken yalmzca is orbitallerini
ikinci periyotta durum daha ilginctir. ctinkii hem 2s hem de 2p orbital-
leri vardir. Bu, sekiz molekiil orbitali demektir.
2s orbitallerinin kayna§maslyla olu§an molekiil orbitalleri, is orbitallerinden
• olu§anlara benzerler, yahnz onlardan daha yiiksek enerjilidirler. Ancak, 2p atom or-
bitallerinin kayna§masmda durum farkhdir. 2p atom orbitalleri molektil orbitalle-
rini olu§tururken uc-uca ye yandan olmak iizere iki §ekilde ortii§iirler. Bu ortii§me

2p
itk
Ei MI 002p 2p
Ei+e
2p

Cr2p

(a)

► eldl 12-21 de, etkilewn orbi-

tallerin fazlanni vurgulamak
icin, olasilik-yogunluk egrilerin-
• den ziyade gercek p orbitalleri

•
7T
2p
(c) (d)
♦ $EK1L 12-21 2p orbitallerinden ba§layia ye karpt ba§layuci orbitallerin olu§umu
(a) cekirdekler arasi eksen boyunca aym fazda iki 2p orbitalinin cr2i, molekill orbitalini
olu§turmak iizere toplanmasi. Bu orbital cekirdekler arasmda elektron yogunlugu olu§tu-
rur ve kimyasal bag meydana gelir. (b) Aym fazda olmayan iki 2p orbitalinin olp kar§it
baglayici molekiil orbitalini meydana getirmek iizere taplanmasi. Bu orbitalin turn karpt
baglayici orbitallerde oldugu gibi cekirdekler arasi eksene dik bir dugum diizlemi vardff.
(c) cekirdekler arasi eksene dik aym fazda olan iki 2p orbitalinin orbitalini
• meydana getirmek iizere toplanmasi. Bu orbital cekirdekler arasi elektron yogunlugu
olu§turur ye coklu kimyasal bag meydana gelir. (d) Aym fazda olmayan iki 2p orbitalinin •
7r t, karpt baglayici molekiil orbitalini meydana getirmek iizere toplanmasi. Bu orbitalin
tam kar§it baglayici orbitallerde oldugu gibi cekirdekler arasi eksene dik bir diigiim diiz-
lemi vardff.

• Sekil 12-21 (a) da gosterildigi gibi, atom orbitalleri her fonksiyonun pozitif
UNUTMAYINIZ ►
• Ayni fazda iki dalga fonksiyonu-
nun birbirinden cikanlmast, faz-
lan farkli iki dalga fonksiyonu-
nun birbiriyle toplanmasi gibi-
dir.
•
• $EK1L 12-22
2p atom orbitallerinin birlemesi
Bu diyagramlar ce§ith orbitallerin
elektron ytik dagihmlanni goste-
• rir. Turn aynntilar verilmemi§tir.
Karpt baglayici orbitallerin du-
gum duzlemleri kesik cizgilerle
gosterilmi§tir.,
12 5
- Molekill Orbital Kurami 455
bicimleri Sekil 12-21 de gorillmektedir.p orbitallerinin en iyi ort -ii§mesi, dilz bir ciz-
gi boyunca olan, diger bir deyi§le, uc-uca ortii§mesidir. Bu kayna§ma, u tipinde mo-
lekill orbitalleri meydana getirir: u2p ye Clip . cekirdekler arasi eksen boyunca bag-
layici ye karat baglayici birle§melerde 2p orbitallerinin fazlari gozoniine
lobu cekirdekler arasi bolgede yer alacak §ekilde yerle§tirilmelidir. Bu §ekilde, dal-
ga fonksiyonlan aym fazda olacagmdan iki dalga fonksiyonunun toplanmasi cekir-
dekler arasi bolgede elektron yogunlugunda bir arti§a neden olur, bir 0-2p orbitali olu-
§ur. ekil 12-21 (b) deki gibi, atom orbitalleri, zit fazlari cekirdekler arasi bolgeye
dogru gelecek §ekilde yonlenirse cekirdekler arasinda bir diigiim diizlemi olu§ur,
bu da bir kar§it baglayici Gip orbitalini meydana getirir.
p orbitallerinin sadece bir cifti uc-uca ortii§ebilir. Diger iki gift paralel ya da r ti-
pi molekiil orbitali olutturmak iizere yandan ortii§melidir: r2p ye i4 . Bir gift 2p ,
orbitalinin yandan ortii§mesindeki iki olasi yol 12-21 (c ye d) de gosterilmek-
tedir. 1r2p baglayici orbital (Sekil 12-21c) bir cekirdek iizerindeki p orbitalinin diger
cekirdek iizerindeld p orbitaline katilmasiyla olu§ur; bu §ekilde bir orbitalin pozitif
ye negatif loblan diger celdrdeginp orbatilinin pozitif ye negatif loblan ile ayni faz-
dadir. Bu, cekirdekler arasinda ek bir elektron yogunlugu olu§turur, fakat bu yo-
gunluk o orbitalininkinden cok daha azdir. ciinku ek elektron yogunlugu cekirdek- •
ler arasi eksen boyunca yoktur. Bundan dalayi Ir bagi o- bagmdan daha zayiftir. Trip
p orbitalinin ci- kar§itbglycosekirdla ngoeikl
kanlmasiyla olu§ur (Sekil 12-21 (d)). Bu durumda, cekirdekleri iceren bir diigiim
diizlemine ek olarak cekirdekler arasmda bir diigiim daha olu§ur, bu kar§it baglayi-
ci karakterin bir ozelligidir. Gercekte, dort r-tipi molekul orbitali vardir (iki
iki de kar§it baglayici olmak iizere). ciinkii 2p atom orbitallerinin iki cifti pa-
ralel §ekilde yonlenir. ekil 12-22, Sekil 12-21 de tammlanan orbital etkile§meleri-
iy p °carp( baglayici)
11.11 cot
2px
+
2px DC:PC alp (baglayici)
e
ir2p (karpt baglayici)
2py
410
2py Tr2p (baglayici)
Tr*
2p (karpt baglayici)
410 Q ±
•
2p, 2pz Tr2p (baglayici)
 456 Mum 12 Kimyasal Bag H: Bag Kuramlart

ne dayah yakla§ik olasihk dagthmlarma gore cizilmi§tir Baglayici molektil orbi-

tallerinin, atom celcirdekleri arasmda yiiksek bir elektron yogunluguna sahip oldu-
gunu goriirtiz. Karpt baglayict molektil orbitallerinde cekirdekler arasmda dtigiim
duzlemleri vardir ye buralarda elektron ytik yogunlugu sifira dawn

7r*2p
Ikinci ana kuant tabakastndaki atom orbitallerinden olu§an molekiil orbitalleri-
nin enerji diizeyi diyagramlan, atom orbitali enerji diizeyleriyle yakmdan ilgilidir.
•
Omegin, 2s orbitallerinden olu§an molekill orbitalleri, 2p orbitallerinden olu§anlar-
dan daha dii§iik enerjilidirler. Ayrn ili§ki 2s ye 2p atom orbitalleri arasmda da var-
dir. Diger bir beklenti, a-tipi bag yapan orbitallerin,v-tipindekilerden daha clti§tik
enerjili olmasi gerektigidir. ciinkii 2p orbitallerinin uc-uca ortii§mesi yandan ortti§-
mesinden daha fazladir ye bu da daha dii§iik enerjili bir bag verir. Bu siralama
11. 2p 12-23a da gosterilmi§tir. Bu enerji-duzeyi diyagrama olu§tururken s orbital-
lerinin yalmzca s orbitalleriyle p orbitallerinin de sadece p orbitalleriyle kan§ngt-
m varsaychk. Ancak, bu varsaytmi ban iki atomlu molekiillere uygularsak, deney-
sel sonuclarla uyu§mayan sonuclar ortaya Own
‘32p 2s ye 2p orbitallerinin her ikisinin de cekirdekler arasmda ayrn bolgede elektron
yogunlugunu olu§turan molektil orbitallerini (o -2, ye o-2p) meydana getirdigini de go-

•
• biraz degi§mi§ o- orbitallerini olu§turmak iizere kanprlar. Degi§mi§ o- orbitalleri ba§-
(r2s
F2 nin hesaplanan bazt
molekiil orbitalleri
• Sonra, elektronlan, ikinci ana kabugun uygun molekill orbitallerine, artan enerji
► Aym celcirdekteki iki atomlu
molektil (X2) egekirdeklidir. iki
atom farkh ise (XY) ayri fekir-
deklidir.
UNUTMAYINIZ ►
Hund kurah atomlara oldugu gi-
bi molektillere de uygulanir.
zontinde bulundurmahym. Bu iki o- orbitali benzer enerjiye ve bicime sahiptirler ye
langictalci ci2s ve o-2p lerinin bir kisnum icerirler. Degi§mi§ nin (biraz o-2p ile ka-
n§mca) enerjisi biraz azahr, degi§mi§ 0 2p orbitallerinin (bir miktar cr 2s ile kan§m-
et) enerjisi biraz artar ve farkh bir enerji diizeyi stralamast olu§ur. Bu kat -imam
onemli yonii, degi§mi§ o-2p nin enerjisinin 7r2p orbitallerininkinin tizerine Oman-
dir 12-23b).
02 ye F2 de molektil orbitalleri icin durum beklendigi gibidir. ciinkti 2s ye 2p
orbitalleri arasindaki enerji farki bilytiktiir ye dolayistyla kan§an s ye p miktan az
olur, bundan dolayi o-2, ye u2p orbitalleri yukanda actklandigt gibi degi§iklige ug-
ramann§ttr. Ikinci periyot elementlerinin diger iki atomlu molekiilleri icin (ornegin,
C2 ye N2) ise; 71-2p orbitalleri o-2p den daha clii§iik enerjilidir, ctinkii 2s ye 2p orbi-
talleri arasmdalci enerji farkt azchr ye 2s-2p orbital etkile§mesi, kan§an orbitalleri
de aym §elcilde etkiler. Bu da, yukanda tammlanan degi§iklige ugrami§ o• 2, ye 0 2p
orbitalenu§myoKa
Ikinci periyot elementlerinin diatomik molekiillerinin, molekill orbitallerine
elektronlan nasal yerle§tirecegiz? o is ye crsis orbitallerini doldurarak ba§layahm.
strastyla ekleyelim. Sekil 12-24 ikinci periyot elementlerinin e§celcirdekli iki atom-
lu molekiillerinin (X2) elektron diizenlerini gostermektedir. Ban molekiil ozellik- •
leri de bir atomun, degerlik kabugundaki atom orbitallerinin yaptigmuz gibi yan-
daki §ekilde yer almaktathr.
tki atomlu bir molektiltin ikinci kabuk molekiil orbitallerini de tipki yerle§tirdi-
gimiz gibi, artan enerji stralamasma gore dtizenleyebiliriz. Sonra bu orbitallere
elektronlan yerle§tirerek bir molekiil orbital diyagrama olu§turabiliriz. C2 molekii-
ltintin sekiz degerlik elektronunu Sekil 12-23a daki diyagrama gore yerle§tirirsek,
§u diyagrama elde ederiz.

cr 2s °.;s a2p 7r2p a lp

0
Deneyler C2 molektiliiniin paramanyetik degil, diyamanyetik oldugunu goster- •
mi§tir ye bu dagthm do§ru degildir. Oyleyse burada Sekil 12-23b deki degi§ikli-
ge ugramt§ enerji-ditzeyi diyagramimn onemini gorecegiz. Sekiz elektronun a§a-
giclaki molektil orbitaline yerle§tirilmesi, C2 nin diyamanyetik °imam gozlemiyle
uyumludur.
 12-5 Molekiil Orbital Karam' 457

2p;

•
Tr 2py -•
- . -
2px 2*py _ - * - —
2px 2py 2pz `..::-__ ' -- 2' 2px 2py 2pz

• 1T 2p,

°-2pz
17 2py

cr 2s
2s 2s

°-2s
(a) Z 8

* ,
a lp z ,.,
— . — —,t , __. /1- 2p, 1T 2py *-- —

., --
2p2p2ps,
z - -- _---;2' 2px 2py 2pz
♦ $EKIL 12-23
x y
if
2p z
•
Ikinci periyot elementlerinin iki atomlu molekill-
• 1T 2px 1T 2py
leri kin iki olasi molekiil orbital enerji-duzeyi C
masi
(a) o-2p , 77-2p nin altmda oldugunda beklenen sirala- *
ma. Bu Z 8 olan elementler icindir. (b) cr2p, IT 2p
nin uzerinde oldugu s ye p orbitallerinin kartsma- 2s 2s
styla olusan siralama. Bu siralama Z 5_7 olan ele-
cr 2s
mentler icindir.
(b) Z -5_7

fl fl
cr 2s 0:7 2p Tr 2p
*
Ci-Is IT2p a lp

Bu degi§iklige ugrami§ eneni-dtizeyi diyagrami, atom numarasi tic ile yedi arasin-
daki elementleri iceren enekirdekli iki atomlu molektiller icin kullanilin
• 02 ye Ozel Bir Baku*
Molekiil orbital kurami, 02 molektiliintin daha once belirttigimiz aciklanamayan
yonlerinden bazilanni anlamamiza yardim eder. Her 0 atomu iki atomlu molekti-
le, 02 , alts degerlik elektronu getirir. Sekil 12-24 de gortildtigii gibi, 12 degerlik
elektronunu molekul orbitallerine yerle§tirdigimizde, molekiiltin iki tane e§le§me-
mi§ elektronu olur. Bu, 0 2 nin paramanyetik ozelligini actklar. Baglayici orbital-
lerdeki degerlik elektronlan sayisi sekiz, kar§it baglayici orbitallerdekilerin sayisi
ise dorthir ye bag derecesi 2 dir. Bu, 0 2 de ikili kovalent baga kar§iliktin Bu du-
rum, a§agidaki molektil orbital diyagraminda ozetlenmi§tin

♦ Oksijenin paramanyetikli§i
02
fl fl fl fl (12.2)
• Snit oksijen, buyiik bir manyetik
alamn icine dogru cekilir.
cr 2s cr 2s a lp 12p 2p •
 458 Boltim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlari

71p , ir;p

(T2p
•
7 2p , 1T2p It I t

ffl, t4 t4 t

°-2s 14 , t t t t4
Lie Bee B2 C2 N2

Bag derecesi 1 0 1 2 3
Manyetik Diya- Para- Diya- Diya-
ozellik manyetik manyetik manyetik manyetik

•
*
7 p, 1p t t It t

72p' 7 2p t t t t

Cr 2p t4

Cr 2s t
02 F2 Nee
Bag derecesi 2 1 0
Manyetik Para- Diya-
ozellik manyetik manyetik

• ♦ $EKIL 12-24 Ikinci periyot elementlerinin egekirdekli iki atomlu molekulleri kin
molekiil orbital diyagramlari
Bihar' durumlarda o- is ye crt molektil orbitalleri doldurulmu§tur, fakat gosterilmemi§tir.
•
ORNEK 12-6

Molekiil Orbital Diyagrammin Yazilmast ye Bag Derecesinin Belirlenmesi. 0 2+ daki

bag olu§umunun molektil orbital diyagramini gosteriniz ye bag derecesini belirleyiniz.

cozum
02+ iyonunun 11 degerlik elektronu yardir. Bu elektronlan Sayfa 452 de belirtilen ku-
rallar cerceyesinde uygun molektil orbitallerine yerle§tiriniz. [Ya da daha basitce (12.2)
ifadesiyle bir rr vorbitalinden bir elektronu uzakla§tinmz]. A§agidaki diyagramdan, bag-
lapel be elektron cifti ch§indaki elektronun kar§it baglayict molekul orbitalinde oldu-
• gunu gortirdz. Bag derecesi 2,5 dir.
•
02
t fl
Cf 2s Cf 2p 1T2p 14p
 12-5 Molekul Orbital Karam 459

Ali tirma A: 12-24 ii kullanarak, (a) N2+; (b) Ne2+; (c) C22-- igin birer mole-
kill orbital diyagrami yazimz ye bag derecelerini belirtiniz.
AliFurma B: 02+ , 02, 02ve 022— igin bag uzunluldan strastyla 112,121,128 ye 149 •
• pm dir. Bu bag uzunluldan, molekill orbital diyagrammdan belirlenen bag dereceleriy-
le uyumlu mudur? Actldayimz.

E cekirdekli Olmayan Iki Atomlu Molek011ere Bir Baku

E§ gekirdekli iki atomlu tuner igin geli§tirdigimiz dii§iinceleri, biraz dikkat ede-
rek, e§ cekirdekli olmayan iki atomlu molekiillerin baglanmalarma bir fakir ver-
mek iizere geni§letebiliriz. H2 de o bagim olu§turmak icin iki is orbitalinin kan§-
masim gosteren bir diyagram cizdigimizde, iki is orbitalinin aym enerjili oldugu-
nu ye %50-%50 kan§tigmi anlanz. Bu durum, e§ cekirdekli olmayan iki atomlu
nirlerde aym degildir. ciinkii, iyonla§ma enerjilerinden bildigimiz gibi, farkh atom-
lanv enerjileri de farklidir. Bu farklan g6stermek igin, CO molekii-
liindeki baglanma igin C ye 0 atomlannm 2s orbitallerinden baglayici ye karpt
baglayici orbitallerinin olu§umunu goz online alahm. Bag olu§umu birle§imi
o = co 2s0 + cc 2s •
• dir. Karpt baglayici birle§imi ise
cr* = ct, 2s 0 — ct 2sc
dir. Burada co ye cc katsayilan orbitallerin kan§ma yiizdesine kar§illk gelir. E§ ge-
kirdekli molektillerde, iki atom aymdir ye katsayilar da e§ittir. ciinldi her iki celdr-
dekle etkile§en orbitaldeki elektronlann bulunma olasingi e§ittir. cekirdekler
olursa, daha elektronegatif elementle etkile§en orbitalde elektronlann bulunma
olasingmm daha cok olmasim bekleriz. Sonuc olarak, verilen ornekte, baglayici
orbitalde co nun cc den daha buyuk olmasim bekleriz. Boylece, baglayici molekill
orbitalinde, oksijenin 2s orbitalinin katkisi karbonun 2s orbitalinin katkismdan da-
ha gok olacaktir. Kar§it baglayici orbitalde ise durum tersinedir, ct run katkisi ct
den daha azdir ye kar§it baglayici orbital karbonun 2s orbitaline daha gok benzer.
Baglayici orbitalin enerjisi, daha elektronegatif elementlerinkine yakmdir. Bu-
C 0 na karphk, kapt baglayici orbitalinki soldaki diyagramda gosterildigi gibi, daha az
,•
,
CO

"2p
elektronegatif olan elementinkine yalundir. Seidl 12-23 de gosterilen molekiil or-
bital diyagrarm buna gore degi§tirilmelidir. Ancak, e§ gekirdekli olmayan iki atom-
•
• 2P '-
7r *
2°
7T*2p
_
lu molekiillerde baglanmayi tarti§mak igin, hala ekil 12-24 deki molekiil orbital
diyagramlanni §u smirlamalarla birlikte kullanacagiz; iki atomun atom numarala-
•72p 7 2p n arasindaki fark cok fazla olmamalldir. Yani, enerji diizeylerinin derecesi e§ ge-
2P
- kirdekli iki atomunkine yalun olmandir. Bu noktada sorulacak sore, hangi orbital
cr 2p
siralamasimn kullanilacagidir. Beklenen siralama mi yoksa a-2p nin -77-2p nin enerji-
sinin iizerinde oldugu degi§iklige ugrami§ olan siralama mi? Elementlerden bin
--,
2A-' - - - - - cris ''s, , s s oksijen ya da flor olursa, uygun enerji diizeyi diyagrami $eldl 12-23a da gosteri-
- - ,—.
2s len degi§iklige ugranu§ olandir. Bunun nedeni, oksijenin 2s ye 2p orbitallerinin
a 2s - arasmdaki enerji farkmm, onemli bir kan§ma olmasi igin gok biiyiik olmasidir.
Simdi, bu dii§iinceleri on degerlik elektronu olan karbon monoksit e uygulaya-
hm. ekil 12-24 de aufbau kuralnun 02 nin molekiil orbital diyagramma uygulan-
masiyla, a§agidaki dagihmi elde ederiz.

• CO
•
0' 2p Tr 2p cr *
•2s °Is 2p
 460 Boltim 12 Kimyasal Bag Bag Kuramlan
•
• dir. Her iki elementin de periyodik cizelgede oksijenden once geldigine, bundan dolayi
► "Anomatik" terimi, bu bile§ik-
lerden bazilarimn (hepsinin de-
gil) kokulu oldugunu belirtir.
• kadaki bu altt karbonun archsik tek ye gift kovalent baglarla baglannu§ bulundugu-
Buradan, CO in bag derecesi tic olarak bulunur, bu deneysel verilere uygundur.
CO nun bag enerjisinin, bag derecesi molektil orbital diyagrammdan iingortildOgii
gibi 2,5 olan NO dan daha buyak olduguna dikkat ediniz.
NO fl •
Cr 2p IT 0-;p
ff 2s a2s 11.2p 2p
Deneysel verilerden bildigimiz gibi NO nun paramanyetik olusunu da ongorebiliriz.
ORNEK 12-7
4 cekirdekli Olmayan Iki Atomlu Molekiiller icin MolekUl Orbital Diyagramlarmin Ya-
zdmasi. CN- anyonu icin bir moleldil orbital diyagranu yazimz ye bu iyondaki bag derece-
sini belirleyiniz. Lewis yapismdan ongordlen bag derecesi ile sonuclanmzi kar§da§tmruz.
cozum
Moleldil orbital diyagramma yerle§firilecek degerlik elektsonlarmm sayisi 10 (4 + 5 + 1)
da degisiklige ugrarrq bir molektil orbital enerji-duzeyi diyagrami kullanmamiz gerek-
tigine dikkat ediniz. C2 ya da N2 icin olu§turulen MO diyagramlarmdan herhangi birine
10 elektron yerle§tirilir.
•
CN-
0- 2s 1r 2 , 2p 7T
2p
Cr
a lp
Bag derecesi, baglayici elektronlar ile kar§it baglayici elektronlar arasindalci farkm iki-
ye bOltinmesiyle, (2 + 4 + 2 — 2)/2 = 3 olarak bulunur. Bag bir tic10. bagdir. Le-
=
wis yapisi, [ :C N : da aym bag derecesini ongoriir.
Ali§tirma A: CN+ icin bir molekiil orbital diyagranu yazarak bag derecesini belir-
leyiniz.
Alqturma B: BN icin bir molektil orbital diyagrami yazarak bag derecesini belirleyi-
niz.
12-6 Delokalize Elektronlar: Benzen •
Molekiiliinde Bag Olu§umu
Kesim 12-4 de, etilen, C2H4 , gibi lokalize 7T baglanm inceledik. C 6H6 gibi bazi
molekiillerin bir IT bagi sebekesi vardir. Benzen ve benzer bilesikler aromatik bi-
lesiklerdir. Benzendeki bag olusumunu da simdiye degin gordiigilmilz bag kuram-
larma gore ele alacagiz. Buradan cikaracagimiz sonuclar, baska baglanmalan da an-
lamamiza yardim edecektir.
Benzende Bag Olu§umu
1865 yilinda, Friedrich Kekule benzenin yapisiyla ilgili ilk dogru bilgileri gelisti-
rerek, C6H6 molekulunun alts karbonlu, diizlemsel bir halka olusturdugunu ve hal-
nu ileri siirdii. Buna gore, her C atomu, iki C ye bir H atomuna baghdir. karbon- •
karbon baglanmn hepsinin esdeger oldugu gercegini aciklamak icin, Kekule, tek-
li ye ikili baglann bir konumdan digerine siirekli olarak sahmm yaptigim soyledi.
Bu giin iki olasi Kekule yapisimn, gercekte bir rezonans melezine katkida bulunan
,
yapilar oldugunu biliyoruz. Bu Ott§ Sekil 12-25 de gosterilmistir.
 12 - 6 Delokalize Elektronlar: Benzen Molekidiinde Bag Oluptmu 461

H H
C
/ %
H— C% \ C —H H— C C —H
II
• H— C /C —H H— C C —H
\%

H H
(a) (b)

(c)
• 5EKIL 12-25 Benzen molekuliinde rezonans ye Kekule yapalan
(a)C6H6 nm stra ile degi§ken karbon-karbon tek ye gift baglanni gosteren Lewis yapisi.
• (b)Benzenin iki e§deger Kekule yapisi. Altigenin her kowsinde bir karbon atomu ye her
C atomuna bagh bir hidrojen atomu vardir. (Bu yapilarda C—H baglan ye karbon ye hid-
rojenin simgeleri, alssslageldigi gibi, gosterilmemi§tir). (c) Uzay-dolgu modeli.

Benzende bag olu§umunu, degerlik-bag ye molektil orbital kuramlanm bile§ti-

• rimlerinden sozetmemize gerek yoktur. ar baglan belirli C tomlan arasinda lokali-
• Kathleen Londsdale benzenin
kristal yapisim ilk kez
belirlemi§th. Onun deneyleri,
benzenin kuramcilann ongordii-
gti gibi dtizlemsel oldugunu gos
termi§tir.
• Benzende baglayici tic IT molektil orbitali, molektildeki ir elektronlarmm ytik
rerek daha iyi anlayabiliriz. Her karbon atomunun sp2 melezle§mesi yaptigini ka-
bul ederiz -ve bag acilanmn 120° oldugu, duzlemsel yapiya uygun bir o- bagi iske-
leti kurabiliriz. sp2 orbitallerinin ucuca ortii§mesi o baglanni meydana getirir. 2p
orbitallerinin yandan ortii§mesi ise tic IT bagi verir. Sekil 12-26 degerlik-bag kura-
mina gore, C6H6 da bag olu§umunu vermektedir. •
Benzen icin, iki Kekule yapisi arasinda bir sahnimdan ya da rezonans melezi te-
ze degil, alts tiyeli halkamn etrafma yayslms tsr. Benzenin simgesi, bu alit deloka-
lize 7r bagmi gostermek icin, icinde bir daire olan alttgen §eklinde yazslabilir (Se-
idl 12-26c).
Delokalize it baglanm en iyi molektil orbital kurami ile C atom-
lanmn alts tane 2p atom orbitali, ar tipinde alts tane molektil orbitali olu§turmak
tizere birle§ir. Bu 7r tipindeki molektil orbitallerinden ticti kar§it baglayici orbital-
lerdedir. iJ baglayici orbital alti elektronla (her C atomundan bir 2p elektronu) do-
lar, tic kar§it baglayici orbital ise bo§ kahr. 7r-bagi molektil orbitallerinde bag de-
recesi (6 – 0)/2 = 3 tiir. Cc bag alts C atomuna dagilmi§tir ye her C atomu ba§ma
(3/6) = 1/2 bag dii§er. o--bagi iskeletinde o- baglanm da buna eklersek, her C—C ba-
gs bag derecesi 1,5 dur. Bu, 12-25 deki iki Kekule yapisimn tam ortala-
masidir. Benzenin ar molekiil orblital diyagrann Seidl 12-27 de gosterilmi§tir.
belirtir. Bu orbitalleri, C ye H atomlanmn olu§turdugu diizlemin altmda ve
tistiinde, simit §eklinde iki bolge olarak dii§tinebiliriz. ctinkti bu 77- molektil orbi-
 462 Mum 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlart

•
•
(a) o-bagi iskeleti

Karsu
baglayici
orbitaller

Baglayici
orbitaller •
fl (c) Simgesel gosterim
• $EK11.. 12-27 ♦ $EKIL 12 26 Benzendeki baglanmanin degerlik bag yontemi ile gosterilmesi
- -

C6H 6 run 7T molek01 orbital di-
yagrami
Alit molekiil orbitalinin 'Lica
baglayici orbitallerdir ve birer
elektron cifti ile doldurulur. Da-
ha ytiksek enerjili iic karsit bag-
layici orbital boas kalif.
(a) Karbon atomlan sp2 ye p orbitallerini kullanir. Her C atomu tic u bags olusturur. Bun-
lardan ikisi alhh halkada komsu C atomlanyla, digeri ise bir H atomu iledir. (b) 2p orbi-
tallerinin yandan orttismesi tic or bags meydana getirir. Bundan dolayi, halkada C atomla-
n arasinda tic gift bag + 77-) vardir. (c) Ug or bags, benzen halkasi etrafmda delokalize-
dir ye molekiiltin altigeni icine cizilen bir daire ile gosterilir.

talleri C atomlan arasmda yogunla§mak yerine, alts C atomu iizerine

• Sail 12-28 de benzen molektilfintin delokalize molekiil orbitalleri gorulmekte-
dir.
•
Delokalize Molekiil Orbitali Iceren Di§er Yapilar
Delokalize bag olu§umu §emalanm kullanarak, Lewis kurammda sik stk kar§ila§-
tigimiz rezonans yaptlanni yazmaktan kurtulabiliriz. Kesim 11-5 de rezonans kav-
ramint anlatirken ele aldignmz ozon molekulunu 03 , gozontine aliniz. Bu molekiil
,

♦ $EKil. 12-28 icin, rezonans melezine katkida bulunan a§agidaki yapilar yerine, 5ekil 12-29 da
Benzendeki 77 baglanmn mole- verilen tek bir yapiyi yazabiliriz.
kiil orbital kuramma gore olu-
wrnu
Benzen molektiliintin bu modeli
bilgisayarla olusturulmustur.
Dtizlemsel cr-bagi iskeleti actkca
goriilmektedir. C ye H atomlan-
Bizi 03 icin bu tek yapiyi yazmaya yonlendiren dii§tinceler §unlardir:
•
nin olusturdugu dtizlemin altinda 1. VSEPR kurammdan yararlanarak, elektron grup geometrisinin ticgen dtizlem •
ye tistiinde 77 orbitalleri ytiksel- oldugunu soyleyebiliriz (olculen bag Kist 117° dir.) Merkez atom olarak se-
mektedir. Olen oksijenin melezle§mesi sp2 dir. Normalde tic atomlar melezle§merse de

• 1•
%0 %
o 0
•• • 1*
• (a) cr -bags iskeleti
(b) Delokalize err molekiil
orbitali
• $E101. 12-29
Ozon, 03, molekiiliiniin yaps'
(a) Bag yapan elektron ciftleri
(:) ye baglayici olmayan elekt-
ron ciftleri (:) , yukanda 1. ye 2.
• maddede belirtildigi iizere, sp2
melez orbitallere yerle§ir. (b)
molekiil orbitalleri ye elektronla-
nn bunlara yerle§mesi yine yu-
kanda 3. ye 4. maddelerde
gibidir.
• .
NO3 - in delokalize ,Tt molekiil
orbitalleri
12-6 Delokalize Elektronlar: Benzen Molekiiliinde Bag Olusumu 463
kolaylik olsun diye, ug 0 atomlanmn da sp2 melezle§mesi yaptiklanm varsa-
yahm. Buna gore, her iic atom da sp2 p orbital dizisini kullanacaktir.
2. 03 da 18 degerlik elektronunun 14 u a bagi iskeletinin sp2 melez orbitallerini •
doldururlar. Bunlardan dordii bag yapan elektronlar (urimzi), on tanesi ise or-
talrianmami§ elektronlardir (mavi).
3. Ur tane melezle§memi§ 2p orbitali, r tipinde iic molekiil orbitali olu§turmak
iizere birle§ir *kil 12-30). Bu orbitallerden biri baglayici molekul orbitali,
digeri ise kar§it baglayicidir. Daha once tanimlamadigimiz uciincii bir tip mo-
orbitali vardir ki, biz buna baglaywt olmayan molekul orbitali diyoruz.
Baglapci olmayan molekill orbitalinin enerjisi, olu§turdugu atom orbitalleri-
nin enerjisine e§ittir ye bag olu§umuna katilmaz.
4. Geriye kalan don degerlik elektronu, a molekill orbitallerine yerle§ir. Ikisi
baglayici orbitale, diger ikisi de baglayici olmayan orbitale girer. Karpt bag-
layici orbital boa kahr.
5. 7r molekill orbitallerinde bag derecesi (2 — 0)/2 = 1 dir. Bu 71. bagi, 0 — 0
baglan arasma dagihr ye herbiri icin yanm ir bagi olu*turur.
Yukanda siralanan maddeler, 0 3 da 0-0 baglan icin toplam bag derecesini 1,5
olarak verir. Bu, iki Lewis yapisimn ortalamasma e§degerdir. Bu §ekilde onerilen •
0 —0 bag uzunlugu, Kesim 11-5 de anlatilmWir.
ORNEK 12-8
Atom Orbitali Diyagramlari ile Delokalize Molekiil Orbitallerinin Gosterilmesi. Nitrat
iyonunda NO3, 77- molekiil orbital olu§umunu, baglanmayi ye orbitallerdeki elektron
dagilmum gosteriniz.
cozum
Once, Su gergegi kabul etmeliyiz. Bu tip ali§tirmalar icin rezonansla ilgilenmemize ge-
rek yoktur; nagidaki rezonans yapilanndan herhangi birini kullanabiliriz.
:0:
.
Yukanda, oksijen atomlanmn (a), (b) ye (c) ile gosterildigi ilk yapiyi kullanahm. Yapi-
daki her atomun tic elektron-grubuna kar§ilik gelen bir elektron-grup geometrisi (N-0
tek bagmda bir elektron cifti ye N=0 baginda iki elektron gifti olmak iizere) vardir. a
baglan icin sp2 melez orbitallerini, baglan icin de 2p orbitallerini kullanmahyiz. Atom-
lara degerlik-kabugu elektronlanm yerle§tirirken, atomun olu§turacagt her o- bagi igin bir
sp2 orbitaline bir elektron ye atomun olu§turacag'i her 71 - bagi icin de bir elektron yerle§-
tiriniz. Sonra geriye kalan orbitallere ortaldanmami§ elektron-ciftlerini koyunuz. Yam-
da formal yiiklerin varligindan dolayi, her atomun degerlik elektronlanmn sayisi, formal
yiildere uygun olmandir (ornegin, (b) 0 atomunun formal yiildi -1 dir ve degerlik-ka-
bugu orbitalinde yedi elektron olmandir). •
Turn degerlik elektronlanni orbitallere yerle§tirince sp2 melez orbitallerindeki Whin
e§le§memi§ elektronlann a- -bagi olu§umuna katildigim goriirsiinfiz. Simdi uygun says-
daki 7F molekul orbitallerini (dort) olu§turmak icin p orbitallerini etldle§tiriniz. p elekt-
ronlanm bu moleldil orbitallerine bilinen §ekilde yerle§tiriniz.
 464 &Skim 12 Kirnyasal Bag II: Bag Kuramlan
•
(a)
•
• leri kullanarak gosteriniz.
(c)
• $EK1L 12-30
Ozon molekiikintin 0 3 pi ba§la-
yia orbitalleri
(a) Ayru fazda olan btitiin 2p or-
bitalleri ile olusan 7T baglayict
molektil orbitali. (b) Aym fazda
olmayan tic tane 2p orbitali ile
olusan 7T karsit baglayict mole-
kul orbitali. (c) Tek bir dugum
• noktast olan ye merkez atomu-
nun dalga fonksiyonunun hic
katlust olmayan Ir baglayict ol-
mayan molektil orbitali. Bu orbi-
tale baglayict olmayan orbitali
denir, ctinkti merkez atomu ile
komsusu arasmda ne elektron
yogunlugunun artfigt bir bolge
ne de bir cltigtim yarchr.
► Parlak olmayan bir metal yii-
zeyi genellikle, metalin bir bile-
sigi (oksit, stilftir ya da karbonat
• gibi) ile kaplanmis bir ytizeyin
isaretidir.
F.Y. sp 2 2p
+I N
o (a) •
—4 47 MO leri ye 7r-bag, derecesi I
— 1 (b) 0 t tl fl
-1 (.0o fl
a-bagi iskeleti
All§tirma A: SO3 molekulundeki baglanmayi lokalize ye delokalize orbitalleri kul-
lanarak gosteriniz.
Aliftirma B: NOZ iyonundaki kimyasal baglanmayi lokalize ye delokalize orbital-
12-7 Metallerde Bag Olu§umu
Ametal atomlanmn degerlik kabuklannda genellikle orbital sayilanndan daha cok
sayida elektron vardir. Ornegin, F atomunun degerlik kabugunda dort orbital (2s,
2px, 2py, 21),) ve yedi degerlik elektronu vardir. Flor atomlan ister kati, ister
isterse gaz hajinde olsun, F2 molektillerini olu§turmak iizere birle§irler. Lewis ya-
pisinda E:, goriildiigu gibi, elektronlann bir cifti F—F bagini vermek tizere
ortaldamrken, digerleri ortaldanmanu§ elektron ciftleri halinde bulunur. Buna kar-
§ilik, bir metal atomu olan Li un bir degerlik elektronu vardir (2s 1 ). Bu durum, gaz
halindeki Li:Li molektiltintin olu§masim aciklayabilirse de, kati halde her bir Li
atomunun kom§u sekiz lityum atomuna nasal baglandigini agiklayamaz. Oyleyse,
metaller icin oyle bir bag kurami geli§tirilmeli ki, bu kadar az elektronla boyle cok
baglanmayi aciklayabilsin. Aynca bu kuram, metallerin ametallerden farkh ola-
rak, parlaklik, elektrik iletkenligi ve btikiilme kolayhgt (metaller kolayca &Wine-
bilk ye tel haline getirilebilir) gibi ozellikleri aciklasm.
Elektron Denizi Modeli
•
Metallerin bazi ozelliklerini aciklayabilen cok basitle§tirilmi§ bir kuram, kati hal-
de metali, elektron denizine batinlmi§ pozitif iyon orgtisti olarak kabul eder. Orne-
gin, lityumda iyonlar dir ye her atom ba§ma bir elektron da elektron denizini
olu§turur. Bu elektronlar serbesttir (herhangi lizel bir iyona bagli degil) ye hareket-
lidirler. Bu ytizden, bir metalin ucundan, bir di§ kaynaktan, elektron girerse serbest
elektronlar telin icinden gecer ye telin diger ucundan ayni hula cikar. Elektriksel
iletkenlik bu §ekilde aciklannu§ olur.
Serbest elektronlann (elektron denizindeki) gortiniir i§igm fotonlanni sogurma
yetenekleri, bir atoma bagli elektronlardaki gibi smuh degildir. Bu nedenle, metal-
ler Oran& tstgt sogururlar ye §effaf degildirler. Bir metalin ytheyindeki elektron-
lar, ytizeye carpan tstkla ayrn frekansta tstyabilirler ye metallerin parlak gortinme-
sini saglarlar. Metallerin bilktilme kolayliklan ise §ayle aciklanabilir: Metal iyon- •
lannm bir tabakasi darbe ile digeriyle kar§i kar§iya gelmeye zorlamrsa hicbir bag
kinlmaz, metalin is yaptst esas olarak, degi§meden Ica& ye elektron denizi hizla
,
yeni duruma uyum saglar (Sekil 12-31).

• G '
• kristale aittir. Elektron denizinde (mavi) belli bir iyon (kirmizi), ona en yalun elektronlar
— lid Li atomu arasindaki molekiil orbitallerinin olumasim ye baglanmayi alum-
Enerji
bands
2s t4
• na bir tane 2s orbitali ile katkida bulunur. Lityumun 2s' atom orbitalinde bulunan
Li Li2 Li3 LiN
A $EK1L 12-32
Lityum metalinde enerji bandi-
nun olu§umu
Li atomlan biraraya geldikce lit-
yum "molektilii" bilytir Li 2 ,
Li3 , ye ilave enerji seviyeleri
olu§ur ye seviyeler arasindaki
fark gittikce ktictiliir. N atomlu
bir kristalde, enerji seviyeleri, N
tane birbirine yalcm enerji sevi-
yesi iceren bir band olu§turur.
• En dii§iik N/2 seviye elektron-
larla dolar, daha iist seviyede
N/2 seviye bo§ kahr.
12 7 - Metallerde Bag Oliqurnu 465
G G i)
(
G
of A
)Q- G
Cr
,- : Ns
1 V
A $EK1L 12-31 Metallerin elektron denizi modeli
Pozitif iyonlann olu§turdugu argil bir "elektron denizine" dalthrilmt§tir. Elektron denizi, •
metallerin degerlik elektronlanndan olu§mu§tur ye artik tek tek atomlara degil, btittin
vurgulanmi§tir.
Alt §ekilde oldugu gibi (soldan saga dogru) bir kuvvet uygulamrsa, katyonlann yerleri
degi§ir, ama yakm cevresi degi§mez. Elektron denizi modeli metallerin §ekil degi§tirme
kolayliklanni aciklar.
Band Kurarm
Elektron denizi modeli, metalik halin basit ve nitel bir tammidir. Fakat gogu amac-
lar igin, metal bags kurami, band kurami denen molekiil orbitali §eklini ahr.
sayahm (Sekil 12-24). Her Li atomu, iki molekiil orbitalinin o zs ye •ts olu§umu-
tek elektron, olu§an molekiil orbitaline girerek, onu yan dolmu§ hale getirir. Yani,
orbitaline girer o bo§ kahr. Li atomlanmn bu birle§mesini ilgiincii bir Li ato-
muna geni§letirsek, toplam sic elektron igeren sic tane molekiil orbitali olu§ur. Yi-
ne molekiil orbital dizisi yan doludur. Bu i§lemi, gok fazla sayida atoma (N) (bir
Li kristalindeki toplam atom sayisina) geni§letebiliriz. B8ylece birbiri arasmda gok
kiigtik enerji farklan bulunan N tane molekiil orbitali dizisi elde ederiz. Birbirine
gok yalun olarak yerle§mi§ bu molekiil orbital enerji diizeylerinin toplamma ener-
ji bands adi verilir (ekil 12-32).
Belirtilen bu band iginde N elektron (Li atomlannm 2s orbitalinden gelen elekt-
ronlar), en dii§iik enerjili N/2 molekiil orbitaline e§le§mi§ olarak girer. Bunlar Li
atomlannm birarada tutulmalanm saglar. Bu elektronlar degerlik elektronlanchr
ye iginde bulunduklan banda degerlik bands denir. Ancak, degerlik bandmdalci do-
lu ye bo§ seviyeler arasindaki enerji farki gok kiigiik oldugundan, elektronlar ener- •
ji seviyesi yiiksek dolu orbitalden, hemen iistiindeki bo§ orbitale kolayca atlayabi-
lirler. Bu elektron atlamasi (uyanlma), kristalde kucuk bir potansiyel farlu meyda-
na getirilmekle gergekle§ebilir (elektronlann hareketli olmasimn nedeni budur).
 466 liim 12 Kimyasal Bak' II: Bak Kuramlan

•
} AE AE •

(a) Metal (b) Metal (c) Yan iletken (d) Yahtkan

• SEMI_ 12-33 Band kuramma gore, metaller, yan iletkenler ye yalitkanlar.
(a) Bazi metallerin degerlik bandi (mavi) kismen doludur (Na un yan dolu 3s bandi gibi).
Degerlik tench aym zamanda ilektenlik bandi odevi goriir (siyah). (b) Diger metallerde
degerlik bawl doludur, ama iletkenlik bands ile ortil§mii§tiir (Ornegin, Be metalinin 2p
bo§ bandi ile 2s dolu degerlik tench ortii§tir). (c) Yan iletkenlerde degerlik bandi tama-
men dolu, iletkenlik bandi bo§tur. Iki band aiasindaki enerji engeli (SE), elektronlann
iki band arasmda, isi enerjisi gibi bir enerji yardimiyla geci§ yapabilecegi kadar kiigiiktiir.
(d) Yahtkanda degerlik bandi elektronlarca doldurulinu§tur. Degerlik bandi ile iletkenlik
bandi arasmda biiyiik bir enerji engeli (SE) vardir. cok az elektron iki band arasmda ge-
• ci§ yapabilir ve bu nedenle, yahtkan elektrigi iletmez.

Elektriksel iletkenligin band kuramiyla agiklanmasi bu §ekildedir. Oyleyse, elekt-

riksel iletkenligin nedeni, elektronlarla kismen dolmtg enerji bandlannin buluntria-
sidtr.. Boyle enerji bandlanna iletkenlik bandlari ach. verilir. Lityumdaki 2s bands
hem degerlik band', hem iletkenlik bandidff (Sekil 12-33a).
elektron dagihrm 1s2 252 olan berilyumu ele alahm. 2s atom orbitallerin-
den olu§an bandm N molekiil orbitali icerdigini ye 2N elektronla doldugunu dii§ii-
nebiliriz. Fakat bunu, berilyumun iyi bir elektriksel iletken oldugu gergegi ile
bagda§nracagiz? 2s orbitalleri bandmi olu§tururken, 2p orbitalleri de boss 2p
bandma olu§tururlar. 2p bandmm en dii§iik enerji dilzeyi, 2s bandimn en yiiksek
enerji diizeyinden daha dii§iiktiir. Bandlar ortil§mii§tiir 12-33b). Bunun so-
• nucu olarak, berilyumda degerlik elektronlannm girebilecegi bo§ molektil orbital-
leri olumu§tur.
Elmas ye silika (Si02) gibi elektrik yalitkanlartnda hem degerlik band' dolu, •
hem da degerlik bandi ile iletkenlik bandi arasmda bilyiik enerji engeli vardir (e-
kil 12-33d). Bu iki band arasmda ancak cok az elektron geci§ yapabilir.
Yan iletkenler
Modern elektronik cihazlann cogunda yan iletkenler kullanihr. Diyot lambalan
(LED), transistOrler ye giine§ pilleri yan iletken kullanilan elektronik aksamlardir.
Kadmiyum sans' (CdS) ve vermilyon (HgS) gibi yan iletkenler parlak renklidir ye
ressamlar tarafmdan kullanthr.
Bir yan iletkenin elektronik ozelliklerini, degerlik bands ile iletkenlik bands ara-
smdaki enerji engeli (enerji band') belirler (ekil 12-33). CdS gibi bazi moddeler-
de bu band sabit bir bilytildiiktedir. Boyle maddelere icsel yan iletkenler denir. Bu
yan dogal icsel iletkenlere beyaz etkidiginde, elektronlar iletkenlik bandma uya-
nhrlar. CdS mor renldi ye biraz da mavi sogurur. Diger frekanslar bir •
elektronu uyarmak icin gerekli enerjiden yoksundurlar ve sogurulmazlar. Bu ne-
denle CdS san goriiniir. GaAs ye PbS gibi ban yan iletkelerin enerji engeli yeteri
 12 7
- Metallerde Bag Oluoinzu 467

kadar kiictiktiir ye goriiniir i§igm biitiin frekanslanm sogururlar. Gortiniir milk yan-
simadigi icin, Boyle maddeler siyah goriiniir.
Silisyum ye germanyum gibi bir yan iletkende dolu degerlik bands ye box ilet-
kenlik bands yalnizca kap& bir enerji bands ile ayrihr. Degerlik bandindaki elekt- •
• ronlar iletkenlik bandina atlamak icin yeterli 'sisal enerjiyi kazanabilir. Isisal ener-
ji arttikca, atlayan elektron saps' da artar. Bu durum, yan iletkenlerde iletkenligin
sicakhkla nicin artligim aciklamaktadir.
Dtpal yart iletken denen bir cok yan iletkende enerji engeli, ch§andan eklenen
safsaliklarla ayarlamr. Bu ayarlamanm nasil cok kullamlan bir yan
iletken olan silisyum iizerinde gorelim.
Silisyum fosforla muamele edilirse, P atomlanmn enerji cliizeyi, Sekil 12-34 de
gosterildigi gibi silisyumun iletkenlik bandimn tam altinda yer ahr. Her P atomu
be degerlik elektronundan dordunu clod kom§u Si atomu ile bag yapmak iizere kul-
lamr ve yalmzca istsal enerji "fazladan kalan" degerlik elektronunu iletkenlik ban-
dma atlatmak icin yeterlidir. Bu §ekilde arkalannda hareketsiz pozitif 1 3+ iyonlanm
biralcular. P atomlan donor (verici) atomlar olarak adlandinhr. Bu tip yan iletken-
lerdeki elektriksel iletkenlik ba§lica donor atomlardan gelen elektronlann iletkenlik
bandma dogru hareketlerinden olu§ur. Bu tip yan iletkenlere n-tipi yan iletkenler de- 411
nir. Buradan n elektronlarla taxman elektrik yiikiiniin tipini gosterir ve negatiftir.
• Eger silisyum, aluminyumla muamele edilirse, Al atomlannm enerji diizeyi si-
lisyum degerlik bandimn tam iizerinde (Sekil 12-34) yer ahr. Bu atomlara da ak-
septor (alm) atomlar denir. Bir Al atomunun sadece tic degerlik elektronu oldugu
icin sic kom§u Si atomuyla diizgiin elektron-cifti bags, dordiincil Si atomuyla ise sa-
dece bir elektron bag' olu§turur. Bir elektron, degerlik bandmdan akseptor dikey-
de bir Al atomuna kolayca gecer ye hareketsiz bir negatif At iyonu olu§ur. Bu ger-
cekle§ince degerlik bandmda bir pozitif delik meydana gelir. Bu tip yan iletkenler-
deki elektriksel iletkenlik ba§lica pozitif deliklerin gocii ile olur, bunlara da p-tipi
yaniletkenler denir.

iletkenlik tletkenlik
bandi

Donor
••• bandi

•
diizeyi t tt
•
Akseptor • • •
duzeyi
ttt
0 0 0
Degerlik Degerlik
bandi band'

n-tipi yen iletken p-tipi yari iletken

$EKil 12-34 p ye n-tipi yan iletkenler

-

Donor atomlan olan bir yan iletkende (ornegin, silisyun icinde P), donor diizeyi iletkenlik

•
bandimn tam altindathr. Elektronlar (41/ ) kolayca iletkenlik bandma geger. Bu n-tipi bir
yan iletkendir. Akseptor atomlan olan bir yan iletkende (ornegin, Si icinde Al), akseptOr
•
dtizeyi degerlik bandimn tam tizerindedir. Elektronlar (• ) kolayca, degerlik bandmda po-
zitif delikler (0) btrakarak akseptor diizeyine gecerler. Bu da p-tipi bir yan iletkendir.
 468 BoHim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

•
p-tipi silisyum
•
n-tipi silisyum

Elektron Kullanim
alusi

A $EK1L 12-35 Silisyum yan iletkenini kullanan bir gi.ine§ pili.

Sekil 12-35, bir giine§ pilinde yan iletkenlerin nasal kullaruldigim gosterir. In-
• ce bir p-tipi yan iletken tabakasi ile bir yan iletken kav§ak denen bir bolge-
de temas ettirilir. Normal olarak, kav§aktan gegen elektron ye pozitif delik saps'
gok az olmalichr. Aksi durumda bir yilk aynlmasi ortaya vkacaktir. p-tipi yan ilet- •
kende kav§agi gegen pozitif delikler hareketsiz Al iyonlanndan uzaga dogru hare-
ket ederler. n-tipi yan iletkenden kav§agi gegen elektronlar da hareketsiz iyon-
lanndan uzaga dogru hareket ederler.
yan iletkene bir t tk t mt du tugunu dii§i.iniin. Degerlik bandmda-
ki elektronlar enerji sogurarak iletkenlik bandma gececekler ye degerlik bandmda
pozitif delikler olu§turacaklardir. Iletken elektronlar, pozitif deliklerden farkh ola-
rak, kav§agi kolayca gegebilirler ye n-tipi yan iletkene atlarlar. Bu olay bir elekt-
ron akum, yani elektrik alum' dogurur. Elektronlar teller yardimiyla lamba, elekt-
rik motoru gibi nesnelerden gegerek, yenidenp-tipi yan iletkene (loner ye buradan
pozitif delikleri doldurur. Daha gok tstk sogurulmasi daha gok iletken elektron ye
daha cok pozitif delik olu§turur ye giine§ piline tstk diistiigii stirece bu olay devam
eder gider.

•
Ozet
Degerlik-bag kuramma gore kovalent bag, bagi olusturan atom
orbitallerinin ortii§mesidir. Bazi molekuller basit orbitallerin
ortii§mesiyle olusabilirlerse de, cogu kez melez orbitaller i§e
kan§ir. Secilen melezle§me §emasi, VSEPR kuramiyla ongorti-
len elektron cifti geometrisi ile uyusmalidir.
Orbitallerin "tepeden" Ortii§mesiyle a- baglan olu§ur.p orbi-
tallerinin "yandan" orttismesi rr baglanm verir. Tekli kovalent
bag a- bagidir. Ikili bag, bir a- ve bir bagi icerir. Ugh" bag ise
bir a- bagi ye iki bagmdan ibarettir. Bir tanecigin geometrik
bicimi a- baglan iskeleti ile belirlenir. 7T bagi geometrik bicimi
etkilemez.
Molekiil orbital kuramma gore, elektronlar molekiil orbital-
• lerinde bulunur. Molekiil orbitallerinin sayisi ye ce§idi olustuk-
Ian atom orbitallerine baglidir. Baglayici molekiil orbitallerin-
de elektron yiik yogunlugu fazla, kar§it baglayici molekiil orbi-
tallerinde cok azdir. Bag derecesi, baglayici ye karsit baglayici
•
molekiil orbitallerindeki elektron farkinin yansina e§ittir. Mo-
lekill orbitali enerji seviyeleri semasi ve bu orbitallerin elekt-
ronlar tarafmdan doldurulmasi, tipki Boliim 9 da anlatilan atom
orbitallerindeki gibidir.
Benzen, C6H6 , molektiltindelci baglanma, delokalize mole-
kill orbitalleri kavramma dayanir. Bu baglar, moleldil icindeki
ce§itli atomlan icine alan, yiiksek elektron yiik yogunluguna sa-
hip bolgelerdir. Delokalize molekfil orbitalleri, aym zamanda,
diger molekiil ve iyonlann rezonansim da aciklar.
Sonuc olarak, molekiil orbital kurami, band kurami denen
§ekliyle metal, yan iletken ye yahtkanlara da uygulanabilir.
Band kuranu, metallerin Ism ye elektrigi iletmelerini, kolay se-
kil almalanni ye parlak olmalanni agiklamada ba§anlidir. Ay-
zamanda, yan iletkenlerin renkli oluslanni ye iletkenlikleri-
•
nin sicakhkla artmasim da actklar.
 Tarama Sorulari 469

Btitiinleyici Ornek
Hidrojen azit, HN3 ve tuzlan (metal azitler) kararsiz bile§ikler- VSEPR kuramma gore, hem (I) hem de (II) yapisinda Nb etra-
dir ye patlayicilann fiinyelerinde kullanihrlar. Sodyum azit, findaki elektron grup geometrisi gizgiseldir. Bu ise, sp melez- •
le§mesine kar§ilik gelir. (I) yapisinda, N a etrafindaki elektron
• NaN3 , otomobillerde hava yastikh emniyet sistemlerinde kulla-
HN3 i4in a§agidalci veriler bir kaynaktan almmi§tir. (11.19 N grup geometrisi iiggen dfizlemdir, bu da sp2 melezle§mesine
atomunu birbirinden ayirmak icin a, b ye c harfleri kar§ilik gelir. (II) yapisinda, N a etrafmdaki elektron grup ge-
lir). Bag uzunluklan: N a—Nb = 124 pm; Nb --- Nc = 113 pm. ometrisi dortytizlii olup,sp 3 melezle§mesine karplikur. Bu me-
Bag acilan: H — Na —Nb = 112,7°; Na Nb —Nc = 180°. lezleme §emalan, orbital offii§meleri ve iki rezonans yapismin
HN3 iin rezonans melezine katkida bulunan iki yapi yazimz geometrileri a§agida gosterilmektedir.
ye her yapi icin uygun bir melezle§me §emasi gosteriniz.
1. Bag uzunluklarini cizelge 11.2 deki degerlerle karplaquri- H(1s)— Na(sp 2) Na(2p)—N b(2p)
ntz. cizelge 11.2 de azot-azot arasindaki ortalama bag uzunluk-
lan tek baglar igin 145 pm, gift bag icin 123 pm ye iiclii bag icin Nb(2p)—N,(2p)
110 pm olarak verilmi§tir.Buna gore, N a—Nb bagmen (124 pm)
gift bag karakterine, Nb—N, bagmen (113 pm) da ticlii bag ka- —
Nb==Nc
rakterine sahip oldugu
2. Uygun Lewis Yapdarini ciziniz. HN3 molektiliinde 8 elekt-
ron ciftinde toplam 16 degerlik elektronu vardir. Mantikh Lewis a: Na(sp2 )— Nb(sp) Nb( y)) —1 A2p)
yapilannda, Na ye Nb atomlan merkez atomlar olmali, N c ye H Yapi (I) •
atomlan da ug atomlar olmandir. Bunlar, gozlenen bag uzun-
• luklanni yansitan yapilardir (Kisim 1)
•• •• •• cr: H(1s)— Na(sp 3) cr: Na(sp3)—N b(sp)
(I) H — Na =Nb = 1NT (II) H — — N b Nc
: Nb (2p)— Nc(2p)
3. Merkez atomlartnin melezlepne semalarmi belirleyiniz.
Na
7Nc
Nb(2p)— Nc(2p)
a: Nb(sp)— Nc(2p)
Yapi (II)

Anahtar Terimler
• bag derecesi (12-5)
baglayici molekiil orbitali (12-5)
band kurami (12-7)
degerlik-bag yontemi (12-2)
delokalize molekiil orbitali (12-6)
karpt baglayici molekiil orbitali (12-5)
•
melez orbital (12-3) sp2 melez orbitali (12-3)
melezleme (12-3) spa melez orbitali (12-3)
molekiil orbital kurami (12-5) sp3d melez orbitali (12-3)
pi (n.) bagi (12-4) sp3d2 melez orbitali (12-3)
sigma (cr) bagi (12-4)
sp melez orbitali (12-3)

Tarama Sorulari
1. A1agidaki terim ve simgeleri kendi sozciiklerinizle tanim-
layimz. (a) sp2 ; (b) a (c) bag derecesi; (d) 7T bags.
2. Magidakileri kisaca tammlayunz. (a) atom orbitallerinin
• melezle§mesi; (b) iskeleti (c) benzen, C6H6 in Ke-
kule yapilan; (d) metal baglanmasmda band kurami.
3. Her terim gifti arasindaki onemli farklan agiklayiniz (a) a-
ye it baglan (b) lokalize ye delokalize elektronlar (c) bag-
lapel ve kar§it baglayici molektil orbitalleri (d) metal ye ya-
n iletken.
4. H2 Se de olciilen bag agisi 91° dir. H ve Se atomlannin han-
gi orbitalleri H—Se baglannin orbital otii§mesinde kulla- 41
agildayimz.
5. A§agidalcilerden hangisinde merkez atomunun sp2 melez-
le§mesi yapmasim beklersiniz? Aciklayiniz CO3- , SO2 ,
CC14, CO, NO2.
 Fotoelektron Spektroskopisi
• Bu analizortin alan kuvveti, elektronlann bir dedektore yon-
A Fotoelektron ya da XPS spektrometresi
Boltim 9 da fotonlann tanecik-benzeri yapilanni gOzontine ala-
rak fotoelektrik etkiyi tammlanu§tik. Bir metal ytizeyinde yan-
siyan tstk yerine CO ya da N2 gibi molektillerin gaz Ornekleri
iginden fotonlan gegirdigimizi Bu durumda ne °l-
• mast beklenir? Eger fotonlann enerjisi, molekiildeki dolu orbi-
tallerin enerjilerinden daha fazlaysa elektronlar olgebilecegi-
miz bir kinetik enerjiyle bu orbitallerden firlarlar. Bu
Bohim 9 da actIcladiginuza benzer bir §ekilde yapabiliriz.
Tipik bir deneysel dtizenek 12-36 da gosterihnektedir.
Firlayan elektronlar bir elektrostatik analizor iginden gecirilir.
lendirilerek sinyal vermesini saglayacak §ekilde degistirilebi-
hr. Mayan elektronlann enerjisini daha sonra da elekt-
•
ronlann icinden crktigt orbitallerin enerjisini hesaplayabiliriz.
Eorbital = hv — Ekmenk
Tipik olarak, 2104 Id mot' lik bir enerjiye sahip olan uyanl-
mi§ He iyonlanyla yayilan fotonlan kullamnz. Daha ytiksek
enerjiler igin, diger atomlann uyanlmi§ hallerinden yayilan fo-
tonlan ya da X i§mlan kullamlabilir. Farkh enerjideki fotonla-
nn kullanilmasma neden gereksinme duydugumuzu anlamak
icin, ekil 12-37 de gosterilen 11 900 Id mot' i§ima ile (uya-
nlim§ Mg dan) elde edilen neon atomlanmn fotoelektion spekt-
rumunu goz ontine alahm. Bu spektrumda, bin 2080 kJ mor l
de,igrs4680kJmo'delaizrsnybu,
bunlardan ilki 2p, ikincisi de 2s orbitallerine kar§ilik gelir. is
orbitalinin enerjisi 75 000 kJ mor l dir ye sonugta elektronlar
bu orbitalden kullamlan i§tma ile firlatilamaz. is elektronlan-
m fulatmalc igin X i§mlan gerekir. ekil 12-37 de gortilen fo-
toelektron spektrumu neonun orbital yapisini dogrulamakta-
•

Elektron cikanct
plakalar

Analizor

Gaz omek

•
1000 2000 3000 4000 5000 •
Detektor iyonla§ma enerjisi (kJ mo1 -1)
♦ SEKIL 12-37
Elektron yonelendiren Ne un fotoelektron spektrumu
plaka Ne un degerlik elektron orbital yamsi. Icteki is elektronlan, (bazen ce-
♦ SEKIL 12 36
-

Bir fotoelektron spektrometresinin §emasr kirdek elektronlan denir) uygun enerjide tiro kullanthrsa 2s pikinin sag
tarafmda bir pik verir. He da 2s elektronlannin baglanma enerjisi 75 000
kJ mor l dir.

0
•
470
 Benzer §ekilde, fotoelektron spektroskopisini molekiillerin
orbital yapilanm saptamakta da kullanabiliriz. ekil 12-38 de
N2 ye CO in, 2104 kJ mol-1 liik i§ima kullamlarak elde edilen
fotoelektron spektrumlan §ematik olarak gosterilmektedir. Ilk
dikkat edilecek §ey, neonun spektrumundan cok daha fazla ciz-
gi oldugudur. Bunun nedeni, molekiillerin titre§im yapmasi-
• dir.Bir molekulun titre§imleri, elektronik hareketleri gibi ku-
antla§mi§tir. Kuantla§m§ molektil titre§imlerinin uyanlmasi
da verilen bir iyonla§maya kar§ilik gelen bir kinetik enerji ara-
ligmin olu§masma neden olur. Bu ilave pikler arasmdaki ara-
hk, titre§imleri uyarmak icin gereken enerjiye kar§ilik gelir.
Bu titre§im piklerinin varhgi, elektronlann o- (kuvvetli) bagla-
ylcl mi, a (orta derecede kuvvetli) baglayici or-
bitallerinden mi yoksa o--tipi orbitallerde ortaklanmami§ elekt-
ron ciftlerinden (baglayici olmayan) mi firladigim gosterir. Bir
yalda§im olarak, daha cok titre§im iceren piklerin gozlenmesi,
daha kuvvetli bir baglayici orbitali gosterir denilebilir. N2 nin
N2
• DedektOr sinyali
Dedektor sinyali
0 1200 1300 1400 1500 1600 1700
iyonla§ma enerjisi (kJ mor 1 )
(a)
• $EKIL. 12-38 N2 Ve CO in fotoelektron spektrumlan
(a) N2 (b) CO in degerlik elektron orital yaplsl. Ne un fotoelektron spektrumu ile karpla§tinldigmda, fazla olan pikler molekiil-
lerdeki kuantla§mi§ olan titre§im uyanlmalanna kar§ilik gelir.
•
• •
fotoelektron spektrumunda, ilk iyonla§ma, bir orbitalin-
deki ortaldanmanu§ bir elektron ciftinden iyonla§maya kar§ilik
gelen cok az sayida titre§im cizgisi olu§turur. Ikinci iyonla§-
ma, cok daha zengin bir yapiya sahiptir, beklendigi gibi iyon-
la§manm bir 1T baglayici orbitalinden oldugunu dii§iindiiriir.
Uctincii iyonla§ma da biraz cizgi icerir ye Q baglaylcl orbita- •
linden iyonla§maya kar§ilik gelir.
Boylece, fotoelektron spektroskopisi, molektillerin orbital
yapilanni dogrular. Fakat aym zamanda bir orbital §ekline da-
yah fotoelektron spektrumlannm basit analizinde yetersizlikle-
ri de belirtir. Ornegin, N2 ye CO in fotoelektron spektrumlan-
run benzerligi, o- ye ar orbitallerinden iyonla§malann iki mole-
ktilde de orbitallerin aym enerji siralanmasma sahip olmasi de-
mektir. Orbital diyagramlan gozoniine ahndigmda bunun aksi
bir sera gozlenmesi gerekir. Ancak, bu bilimin dogasidir.
deney sonuclanmn turn yonlerini aciklamak icin daha iyi
kuramlara ihtiyac duyulur.
CO
0 1200 14.00 1600 1800
iyonla§ma enerjisi (kJ mol -1)
(b)
•
471
 472 Boltim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan

6. A§agidaki ifadelerin sadece bin, karbon-hidrojen-oksijen
bile§iklerinde bag olu§umu haldunda dogrudur. Dogru ifa-
deyi bulunuz ye diger ifadelerdeki yanli§lan belirtiniz. (a)
• Ttim 0 —H baglan 7T baglandir (b) Turn C—H bagmdan
baglandir (c) Turn C—C baglan bir a- ve bir de 7r bag-
lanndan olu§ur. (d) Ttim C —C baglan it baglandir.
7. Su bile§iklerdeki baglan ye bile§iklerin olasi yapilanni Or-
nek 12-1 dekine benzer §ekilde tarnmlayimz: (a) HI (b)
BrC1 (c) H2Te (d) 0C 1 2.
8. BF3 tin molekul yapisi nicin a- ye it orbitallerinin dogrudan
ortti§mesiyle tam olarak aciklanamaz?
9. A§agidaki molektillerin yapilannin atom orbitalleri ye me-
lez orbitallerin Ortii§mesiyle nasil meydana geldigini 5ekil
12-15 deki gibi gosteriniz. (a) CH 2C12; (b) OCN-; (b) BF3 .
10. A§agidalci ttirlerin herbirini, §u melezle§me §emalamdan
biriyle e§le§tiriniz: sp, sp2 , sp3 , sp3d, sp3d2 . (a) PF ;
.(b) COS; (c) SiC14 ; (d) NO3 ; (e) AsF5 .
11. A§agidaki molekullerin herbirinde karbon atomu ile olu-
§an baglardan sorumlu bir melezle§me §emasi oneriniz.
(a) hidrojen siyantir, HCN; (b) metil alkol, CH3OH; (c) ase-
• ton, (CH3 )2C0 (d) karbamik asit,
0 yilanni gosteriniz.
H2NCOH
12. A§agidaki molektillerin hangisi dogrusal, hangisi duzlem-
seldir, hangisi her ikisi de degildir? Semalanni oneriniz.
(a) C12C =CC12 ; (b) (c)F3C—C=-=–N;
(d)
13. Apgiclaki molekiillerin Lewis yapilanni yaziniz ye bagla-
n a ye Tr bags olarak belirtiniz (a) HCN; (b) C2N2 ;
(c) CH3CHCHCCI3 ; (d) HONO.
14. Karbon dioksit molektiltinde bag olu§umunu; (a) bir Le-
wis yapisi ile (b) degerlik-bag yontemiyle a- ye IT baglari-
ni, gerekli melezle§me §emasi ve orbital ortii§mesini beli r- •
terek gosteriniz.
15. CH3NCO molektiltinde (a) a- baglannm (h) baglannin
toplam sayisi nedir?
16. A§agidaki moleldil orbitalleri ciftlerinden hangisinin daba
dit§iik enerjili olmasmi beklersiniz? Seciminizin nedenini
aciklayiniz. (a) ya da (b) Q2s ya da cr2„ (c) Q S ya da
cr2, (d) a-21, ya da crZ,
17. Hangi iki atomlu molektiltin bat enerjisi daha buyiiktiir?
Lie ye C2. ActIclayimz.
18. C2+ , 02 , F2+ ye NO+ den herbiri icin;
(a) Molekiil orbital §emasini Ornek 12-6 daki gibi
(b) Bag derecesini ve tiirlerin kararh ya da kararsiz olduk-
lanni belirtiniz
(c) Ttirlerin diyamanyetik ya da paramanyetik olduklan-
m belirtiniz, eger paramanyetikse, e§le§merni§ elektron sa-
19. Elektriksel iletken, yahtkan ve yan iletken terimlerinden
a§agidalci bile§ilderi en iyi tanimlayanlan seciniz: (a) pas-
lanmaz celik; (b) kati sodyum kloriir; (c) ktildirt; (d) ger-
manyum; (e) deniz suyu; (f) kati iyot.
20. Hangi tip maddede degerlik bandit ile iletkenlik bandi ara-
sindaki enerji engeli en bilytikttir? Metal, yan iletken ya
da yahtkan. Avklaymiz.

Ah§tirmalar
Deljerlik-Bag 'Curam ,
•
21. Kovalent baglann tammlanmasinda degerlik bag yontemi- 25. A§agtdaki ttirlerin herbiri icin merkez atomunu belirtiniz ye
nin Lewis yapilanna gore Ustiinliiklerini gosteriniz. bir melezle§me §emasi oneriniz. (a) CO2; (b) HONO2 ; (c)
•
22. Degerlik-bag yonteminin uygulanmasmda, atom orbitalle- C103; (d) BF4.
rinin melezle§mesi neden gereklidir? Yani, sadece sal atom 26. NSF molektilii icin mantikli bir Lewis yapisi, geometrik
orbitallerinin ortii§mesiyle tammlanabilen molektil sayisi yap' ye melezle§me §emasi oneriniz.
neden cok azdir? 27, C1F3 molektiliinde, merkez atomu Cl icin cizelge 11.1 de-
23. A§agidaki yontemlerin herbiriyle H 2O molektil geometri- ki geometrik bicime uygun bir melezle§me §emasi tanim-
sini tammlaymiz. (a) Lewis kurami; (b) basit atom orbi- layimz. Cl atomunun hangi orbitalleri ortii§tir? Hangisinde
tallerini kullanan degerlik-bag yontemi; (c) VSEPR kura- ortaldanmami§ elektron ciftleri bulunur?
mi; (d) melezle§en atom orbitallerini kullanan degerlik- 28. SF4 molektiltinde, merkez atomu S icin cizelge 11.1 deki
bag yontemi. geometrik bicime uygun bir melezle§me §emasi tarumla-
24. A§agidalci yontemlerin herbiriyle CC14 un molektil geomet- yimz. S atomunun hangi orbitalleri ortii§tir? Hangisinde or-
risini tammlayimz: (a) Lewis kurami; (b) basit atom orbi- taldanmarm§ elektron ciftleri bulunur?
tallerini kullanan degerlik-bag yontemi; (c) VSEPR kura- 29. A§agidaki molektillerin herbirinde bag olu§umunu Sekil
• mi; (d) melezle§en atom orbitallerini kullanan degerlik- 12-16 da verilen yontemden yararlanarak gosteriniz: •
bag yontemi. (a) CC14 ; (b) ONC1; (c) HONO; (d) COCl2 .
 Alormular 473

30. A§agidaki iyonlarin herbirinde bag olu§umunu gosteriniz. ra uygun melezle§me ye orbital Ortil§mesi §emalan tamm-
ekil 12-16 daki yontemi kullanarak. (a) NO2; (b) 13; (c)
C2042-; (d) HCO3.
31. A§agidald molektil modeli, turuncgillerin suyunda bulunan •
asidik bir bile§ik olan sitrik asidi gosterir. Sitrik asit mole-
• ktiltindeki bag oluolmunu, melezle§me §emasim ye orbital
ortii§mesini 5ekil 12-16 daki yontemi kullanarak gosteriniz.

(a) XeF2 (b) IF6

35. Propinal'in yapisina uygun bir bag olu§umu §emasi oneri-

niz.
(Ipucu: Ban baglardaki kath bag karakteri igin cizelge
11.2 ye bakimz).

32. Malik asit, ham elmada ye diger mey valania bulunan bir ur-
ganik asittir. A§agidaki molektil modelinin yardimiyla, ma- 123° •
• lik asit molektiltindeki bag olu§umunu, melezle§me §ema-
si ye orbital orttimesini Sekil 12-16 daki yontemi kullana-
H—C — C C 121 pm

rak gosteriniz. 106 pm 146 pm H

120.4 pm
/108120/
pm

36. Allen, CH2CCH2 , molekulunun yaps' a§agnia gOsterilmi§ -

tir. Bu molektilde C atomlannin melezle§me §emalanni
oneriniz.

33. A§agida top-gubuk modeller gosterilmektedir. Bu yapila-

ra uygun melezle§me ve orbital ortii§mesi §emalart tamm-
layiniz.

•
•

(a) S20 (b) BrF3

34. A§agida top-cubuk modeller gosterilmektedir. Bu yapda-

Molekiil Orbital Kurami

37. Bir kovalent bagin tamminda, degerlik-bag yontemi ile mo-
lektil orbital kurami arasindaki temel farklan aciklaymtz.
38. lid atomlu, C2 molektiltiniin bag derecesini, Lewis kurami
ve molektil orbital kuramiyla tammlaymiz ye sonuglann
neden farkh oldugunu aciklaymiz.
• 39. N2 (g) nin gok yiiksek bir bag enerjisi vardir. Gaz halinde
N2 ya da N22- den hangisinin kararh olmasim beklersiniz?
Agildaymiz.
40. Gaz halinde B2 nin paramanyetik oldugu saptanmor. B2
icin 7T2p orbitallerinin o-2p orbitallerinden daha dii§ilk ener-
jili olu§unun bu gozleme uygun oldugunu nasal agiklarsina?
41. Bag olu§umu konusunda uclu bagdan daha fazla bag dere-
cesi ile kargla§madik. ekil 12-24 deki enerji seviyesi di-
yagramlanni kullanarak, bunun beldenen bir durum oldu- •
gunu gosteriniz.
42. Iki atomlu bir molektil, bir elektron kaybettigi zaman bag
enerijisi azahr, yani bag zayiflar §eklindeki bir ifade dog-
ru mudur?
 474 &dam 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlart

43. ekil 12-24 deki enerji seviyesi diyagramlanmn uygun ol-
dugunu varsayarak, a§agidald iki atomlu turlerin uygun
molektil orbital diyagramlanm yazintz. (a) NO; (b) N0+;
• (c) CO; (d) CN; (e) CN-; (f) CN+; (g) BN.
44. Ayru elektron dagilimma sahip atomlar icin "izoelektro-
nik" terimi kullanthr. Molektil orbital kurammda bu terim
molektil turleri icin de kullamlabilir. Ah§tirma 43 deki tijr-
lerin hangileri izoelektroniktir?
45. ekil 12-24 deki enerji seviyesi diyagramlannm NO ye
N2+ ya uygulandigim varsayarak;
Delokalize Molekiil Orbitalleri
(a) Herbiri icin bag derecesini bulunuz.
(b) Bu iyonlardan hangisi paramanyetiktir, hangisi diya-
manyetiktir?
(c) Bu iyonlardan hangisinde bag uzunlugu daha biiyijk-
tiir? Actklaymiz.
46. ekil 12-24 deki enerji seviyesi diyagramlannm CO + ye
CN- ionlanna uygulandigmi varsayarak;
•
(a) Herbiri icin bag derecesini bulunuz.
(b) Bu iyonlardan hangisi paramanyetiktir, hangisi diya-
manyetiktir?
(c) Bu iyonlardan hangisinde bag uzunlugu daha biiyilIctiir?

47. Delokalize molektil orbitalleri kavranunm neden benzen, 49. A§agidaki ttirlerin hangisinde delokalize molekiil orbital
C6H6 , molektiltinde bag olu§umunu anlamak icin temel ol- bulunmastm beklersiniz? Actklaytmz. (a) C2H4 ; (b) SO2 ;
dugunu actklaymiz. (c) H2CO?
48. Molekiil orbital kurarm kullanilcigmda rezonans kavrami- 50. A§agidald tiirlerin hangisinde delokalize molekul orbital
na neden gerek duyulmadigim actIclaymiz. bulunmastm beklersiniz? Actklaytmz. (a) HCO2 ;
(b) CO32 ; (c) CH3+?

• Metal Ba§i Oluumu

51. A,sagidaki etmenlerin hangisi, bir bile§igin metal ozelligi ta- 53. 26,8 mg agirliginda bir tek sodyum kristalinin 3s iletken-
§tylp tapmachguu belirlemede ozellikle onemlidir? Acik- lik bandmda kac enerji seviyesi vardir? Bu bandda kac
laytmz. (a) atom numarasi (b) atom kiitlesi (c) degerlik elektron vardir?
elektronlan sayisi (d) bo§ atom orbitalleri sayisi (e) atom- 54. Magnezyumun elektron dagihnu [Ne]3s 2 olup dolu bir 3s
daki elektron kabuklanmn toplam sayisi. alt kabuguna sahip olmasma kar§m cok iyi bir elektriksel
52. Atotnlann temel-hal elektron dagihmlarma dayanarak, sod- iletkendir. Magnezyumun neden elektrigi ilettigini band
yum, demir ve cinkonun erime noktalan ye sertliklerinin kuranum kullanarak actIclaymiz.
nasil olmasnu beklersiniz? Aciklayimz.
Van iletkenler

55. Silisyuma az miktarda katildiklarmda p-tipi yan iletken 58. Bir yan iletkenin elektriksel iletkenliginin eser miktarda
olu§turan bile§ikler hangileridir? Actklaytmz. (a) kiikiirt, donor ya da akseptor atomlar varhgmda onemli derecede
(b) arsenik, (c) kur§un, (d) bor, (e) galyum arsentir, (f) gal- arttigim, buna kar§thk herikisinden e§it miktarda bulundu-
yum. gunda neden degi§medigiri actIclaymiz.
56. A§agidalci bile§ilderden hangileri germanyuma az miktar- 59. Silisyumun enerji engeli, AE 110kJ/mol cliir. Silisyumda
• da katildiginda bir n-tipi yaniletken olu§turur? ActIdayt- degerlik bandmdan iletkenlik bandma bir elektronu Mat-
ruz. (a) kiiktirt, (b) aluminyum, (c) kalay, (d) kadmiyum
stilftir, (e) arsenik, (f) galyum arsentir?
mak icin gereken qt &. dalga boyu en az ne olmandir? Bu
1§1k, elektromanyetik spektrumun hangi bolgesindedir?
•
57. cok saf silisyumun elektriksel iletkenligine sicalchk degi- 60. Sekil 12-35 deki gtine§ pilinin neden tek bir dalga boyu ye-
§itninin etkisi, cok az miktarda arsenik iceren silisyumun- rine genic bir dalga boyu arahgmda calt§tigim actIchyma
kinden cok farkhdir. Bunun nedenini actklaytmz. (Kuantum etkilerinde oldugu gibi).

Bilitiinleyici ye ileri Ahtirmalar

61. N2 nin Lewis yapisi N—N arasmda bir tight bag g6sterir.
Ba§ka kanitlar da bu molekuldeki a- bagimn, sp mele or-
bitallerinin ortii§mesiyle olu§tugunu gostermektedir.
(a) N2 deki bag olu§umunu gostermek icin N atomlanmn
orbital diyagramlannt ciziniz.
(b)Bu bag olu§umu, N atomlanmn sp2 ya da sp3 melezle§-
• mesi ile tanunlanabilir mi? N2 deki bag olu§umu melezle§-
memi§ orbitallerle tanunlanabilir mi? Acticlaymtz.
62. Gaz halinde, kovalent bagh Na2 molektiliintin olu§abilece-
gini hem degerlik-bag yOntemi, hem de molekul orbital ku-
rami ile gosteriniz. Na2 Lewis kuranuyla acildanabilir mi?
63. Spektroskopi ile ugra§an bir grup ara§tumact, NeF, NeF`
ye NeF- molektillerinden birinin spektroskopik olarak goz-
lenebilecegine inamnaktachr. Sekil 12-24 deki diyagramla-
nn uygulandigim varsayarak, bu molektillerde bag olu§u-
munu acrklaytmz. Bu molektillerden hangisinin spektros-
kopik olarak gozlenmesini beklersiniz?
64. K2O iyonik bile§igindeld baglanmanm actklanmast kin Le- •
wis kuranu yeterlidir. Ama bu kuram iyonik potasyum sit-
peroksit, KO2 ye potasyum peroksit, K202 bile§iklerinin
olu§umunu kolayca actklayamaz.

(a) Molektil orbital kuranumn bu acildamayi yapabildigi-
ni gosteriniz.
(b) Bu acildamaya uygun Lewis yapilanm yam= .
65. Potasyum seskioksit bile§iginin basit formula K203 dtir.
Bu bile§igin, potasyum, peroksit ye stiperoksit iyonlanmn
• uygun bir bile§imiyle tammlanabilecegini g6steriniz. Bi-
le§igin birim formtilti icin Lewis yapisi yazimz.
(Ipucu: Ali tu-ma 64 den yararlammz)
66. Ore, CO(NH2)2, molektiltintin bir Lewis yapisim yaziruz
ve VSEPR kurarmyla geometrik §eklini ongortintiz. Ger-
cekte bu molektiltin tam atomlan aym dtizlemdedir ye tam
acilan 120° dir. Bu bilgiye gore ongoriintizti yeniden g6z-
den geciriniz. Bu deneysel gozlemlere uygun bir melezle§-
me ye bag olu§umu §emasi oneriniz.
67. Metil nitrat, CH3NO3, roketlerde itici olarak kullanthr.
iskelet yapisi CH3ONO2 dir. N ye tic 0 atomu ay-
m dtizlemdedir, fakat CH 3 grubu NO3 grubu ile aym dtiz-
lemde degildir. C —0 —N bag Kist 105° ye 0—N-0 bag
acisi 125° dir. Bir N-0 bag uzunlugu 136 pm, diger iki-
si ise 126 pm dir.
(a) Molektiltin, geometrik §eklini gosteren bir taslak cizi-
• niz.
(b) Molektildelci dim baglan a- ya da it olarak ipretleyi-
niz ye olasi orbital ortiimelerini gosteriniz.
(c) Btittin N-0 bag uzunluklanmn neden aym
acildaymiz.
68. Flor nitrat, FONO2, roket itici olarak kullamlan bir ytik-
seltgendir. FOaNO2 icin apgidalci veriler bir kaynaktan
alinnu§tir (Oa diger oksijenlerden ayirmak icin
Bag uzunluldan: N-0 = 129 pm; N — O a = 139 pm;
Oa—F = 142 pm
Bag Kilian: 0—N-0 = 125°; F—Oa—N = 105°
NOaF cltizlemi O2NOa duzlemine diktir.
Bu verileri kullanarak, bir Lewis yapisi ya da yapilan-
m, molektiltin tic boyutlu bir taslagim, melezle§me ve or-
bital ortii§melerini gosteren uygun bir bag olu§um §emasi-
m yaziniz.
• 69. Nitrit iyonu, NO2, icin Lewis yapilan yazimz Sonra bu
iyonda v ye IT baglan olu§umunu tammlamak icin bir bag
olqumu §emasi oneriniz. Bu iyonda Tr molektil orbitalle-
rinin sayisi ye cinsi haldanda hangi sonuclan cikarabilirsi-
niz? Acikayniz.
70. A§agidalci tepkimenin, C1F2 ye AsF6 iyonlanm vermek
tizere, C1F3 ye AsF5 arasmda bir floriir iyonu transferi icer-
digini dtiVintintiz. Bu olayda merkez atomlannm melez-
leme §emalan degi§melidir. Tepkimedeki her molektil ye
iyon icin (a) geometrik yapisi ye (b) merkez atomlan icin
melezle§me §emalarim gosteriniz.
C1F3 AsF5 (C1F2+)(AsF6)
•
71. Gaz halindeki HNO3 molektillerinin iki N-0 bag uzunluk-
lan 121 pm ye 140 pm dir. Bu bilgiye uygun Lewis yapisi
ya da yapilan yam= ye Sekil 12-16 daki gibi bir bag olu-
§umu §emasi oneriniz.
72. Het, kararh bir molektil olarak bulunamaz, fakat boyle bir
molektiltin elektronik olarak uyanlmi§ He atomlan arasm-
Biitiinleyici ye hen Aliormalar 475
da olu§abilecegine ili§kin kanitlar vardir. Buna ili§kin bir
molektil orbital diyagrami yazimz
73. Formamit, HCONH2, molekiilfi, apgidalci yalda§ik bag act-
lanna sahiptir: H — C — 0, 123°; H — C —N, 113°;
N —C —0, 124°; C—N—H, 119°; H—N—H, 119°.
•
C—N bag uzunlugu 138 pm dir. Bu molektil icin iki Le-
wis yapisi yazilabilir ye gercek yam ikisinin rezonans me-
lezidir. Her yaps icin bir melezle§me ye bag olqumu §ema-
51 yazimz.
74. Piridin, C5H5N, vitamin ve ilaclann sentezinde kullanihr.
Molektil, benzende bir CH biriminin bir N atomu ile yer-
deg4tinnesi ile olu§mu§ gibi dusunulebilir. Piridinde o- ye
baglan olu§umunda kullamlan C ye N atomlannm orbi-
tallerini gosteren orbital diyagramlarmi ciziniz. Kac tane
baglayici ye karpt baglayici molektil orbitali var-
dir? Kac tane delokalize elektron varchr?
75. Kar§it-baglayici molektil orbitallerinin karakteristik ozel-
lilderinden biri, bir dtigtim dtizlemlerinin olmasidir. Bu bo-
ltimde incelenen baglayici molektil orbitallerinden hangi-
lerinin cliigtim dUzlemleri vardir? Bir dtigtim dtizlemi olan
bir molektil orbitalinin nasil olup da baglayici molektil or-
bital olabildigini aciklayimz.
•
76. F2C1- iyonu cizgiseldir, fakat F2C1+ btildikttir. Merkez CI
atomu kin yapidalci bu farkhhklarla uyumlu olan melezle--
me §emalan tammlayiniz.
77. Melamin, karbon-hidrojen-azot iceren bir bile§iktir ye
koruyucu kaplama ye tekstil son i§lemlerinde kul-
lamlan malzemelerin (kimmayan, yika ye giy lcuma§lar gi-
bi) tiretiminde kullamhr Kiitlece bile§imi %28,57 C, %4,80
H ve %66,64 N dur. Melamin molektilii, bir karbon bir azot
§eklinde siralanan altr tiyeli bir halkah yapiya sahiptir. Azot
atomlannm yansi ye H atomlannm da hepsi halka di§mda-
dir. Melamin molektilii icin, (a) mantildi bir Lewis yapisi
yazimz, (b) degerlik-bag yontemiyle molektildelci bag olu-
onnunu (c) molektil orbital kuramiyla halka
sistemindeki bag olu§umunu aciklayimz.
78. Etil siyanoasetat, boyarmaddelerin ye ilaclann sentezinde
kullamlan kimyasal bir bile§iktir, kiitle bile§imi: %53,09 110
C, %6,24 H, %12,39 N ye %28,29 O dir. Sekil 12-16 daki
gibi, bu bile§ik icin bir bag olu§umu §emasi gosteriniz.
ma, orbital orti4melerini, cr ve IT baglan ye beklenen bag
acilarim gostermelidir.
79. Polimer tiretiminde kullarulan bir monomer bir azot ato-
mu icermektedir ye kiitlece bile§imi: %67,90C, %5,70 H ye
%26,40 N dur. Bu molektiltin olasi geometrik yapisim bek-
lenen bag uzunluldan ye bag actlarmi da g6stererek ciziniz.
80. Dimetilgiloksim (DMG), molektil kiitlesi 116,12 akb olan
ye karbon-hidrojen-azot-oksijen iceren bir Bir
yakma deneyi ile 2,464 g DMG omeginden 3,735 g CO 2
2O elde edihni§tir. Ayn bir deneyde 1,868 g ye1,530gH
DMG omegi NH3 (g) a dont4tiiiiihnti§ttir, olupn NH 3 50,00
mL 0,3600 M H2SO4 (aq) icinden gecirilerek notralle§firil-
mi§tir. NH3 in noiralle§tirilmesinden sonra, akin H2SO4 (aq)
in nottirle§tirilmesi icin 18,63 mL•0,2050 M NaOH kulla-
•
Bu verileri kullanarak, dimetilglioksimin (a) en
mantikh Lewis yapisini ye (b) ekil 12-16 da oldugu gibi
mantikh bir bag olu§umu §emasim belirleyiniz.
 476 Bohim 12 Kimyasal Bag II: Bag Kuramlan
81. Ganes enerjisini elektrik enerjisine %15 verimle donii§tii-
ren bir giine§ pili, giine§ isigma maruz biralulchgmda 1,00
kW/m2 lik bir enerji alum olu§tunnaktachr. Eger hiicrenin
• alani 40,0 cm2 ise,
(a) Hticrenin elektrik guca kac watt du?
(b) Eger (a) da hesaplanan giig 0,45 V da olu§uyorsa, hiic-
reyi bo§altmak igin ne kadar alum gerekir?
82. Toluen-2,4-diizosiyanat, poliiiretan kopiiklerin iiretiminde
kullanthr. Yapisal formiilii a§ag'icla verilmi§tir. haretlen-
mi§ atomlar igin melezle§me §emast tammlayma ve a ye
acilanmn degerlerini gosteriniz.
ozellikli Sorular
84. Rezonans enerjisi, gercek molekiil (bir rezonans melezi)
ile onun katkida bulundugu en onemli yap arasmdaki ener-
ji farkichr. Benzenin rezonans enerjisini belirlemek igin
• benzen ile Kelmle yapilanndan birine karplilc gelen ener-
jiler arasmdaki degi§meyi saptayabiliriz. Rezonans enerji-
si bu iki enerji arasmdaki farkhr.
(a) Sivi benzenin suvu sildoheksana hidrojenlenme entalpi-
sini belirlemek igin Ek D deli verileri kullammz.
(b) Srvu sildoheksenin sivi sikloheksana hidrojenlenme en-
talpisini belirlemek igin Ek D deki verileri
H2(g)
Sivi sikloheksen in olu§um entalpisi igin Aficd° = -38,5
kJ/mol degerini kullammz.
(c) 1, 3, 5-sikloheksatrien in entalpisini siklohekseninki-
• nun tic kati oldugunu varsayarak, benzenin rezonans ener-
jisini hesaplaymiz.
(d) Rezonans enerjisini belirlemek igin ba§ka bir yol, bag
enerjilerinden yararlanmaktir. Benzenin Kekule yapism-
daki dim baglann lunlmast igin gereken toplam entalpi de-
gi§imini saptamak igin cizelge 11.3 (sayfa 422) deki bag
enerjilerini kullammz. Daha sonra, cizelge 11.3 ye Ek D
deki verileri kullanarak, C6H6(g) nm gaz halindeki atomla-
nna ayn§masmdald entalpi degi§imini bulunuz. En son ola-
rak da benzenin rezonans enerjisini hesaplayimz.
85. Evlerde gok kullamlan 60-devirli altematif elektrik alum
(AC) saniyede 120 kez ytin degi§firen alumthr. Soyle ki,
bir saniyelik zaman araliginda, elektrik telinin bir (kablo)
ucu 60 kez pozitif, 60 kez de negatif olur. Dogru elektrik
• alummda (DC) ise uclar arasmdaki alum sadece tek yonde
olur. Bir duzeltici alternatif alum' dogru aluma donti§tiiren
•
NCO
83. 142- anyonu gizgisel, 15 anyonu ise 95° lik bag acistyla V-
§ekline sahiptir. Bu iyonlarda, merkez atomlan igin, bu
gozlemlere uyumlu olan melezle§me §emalan oneriniz.
cihazdtr. Diizelticilerin gah§mast igin birp-tipi yan iletken
ile n-tipi yan iletken bir smir ya da kav§ak boyunca temas
ettirilir. Her yan iletken bir AC elektriksel alcumdald uclar-
dan birine baglamr. Bu diizelticinin nasal gah§tigint
Yan iletkenlerin bir AC elektriksel alcummn uglarmdan
birine baglandiginda, zamamn yansmda bilytik bir yiik alu-
§toldugunu, diger yansmda ise esas olarak p-n kav§agi bo-
yunca yiik alup olmadigint gosteriniz.
86. Furan, C4 H40, yulaf kabugu, misir kogam ye ba§ka sehl-
lozik atildardan elde edilebilen bir bile§iktir. ilaglar ye bit-
Id zararhlanna kar§i kullamlan kimyasal bile§iklerin sente-
zinde kullamlan ba§lmgig bile§igidir. Furan molekiilii diiz-
lemseldir ve C ye 0 atomlan be ayn yapimn katkida bu-
lundugu bir rezonans melezi oldugunu gostermektedir. Bu
yapilar, gift bag karakterinin birp elekron bulutu olu§tura-
cak §ekilde etkile§tigini gosterir.
(a) Yukanda sozedilen rezonans melezine katluda bulu-
nan yapilann Lewis formiillerini yaznuz.
(b) Furanda cr ye it baglannin olu§umunda kullamlan or-
bitalleri gostermek igin orbital diyagramlanni ciziniz
(Ipucu: Katluda bulunan yapilardan formal yiik igerme-
•
yen tek bir yapiyi kullaniniz)
(c) Furan molekiiliinde kac tane 7r elektronu vardir. 77
elektronlanmn sayisim, formal yiik icermeyen yapilarda
aynu oldugunu gosteriniz.
87. Sayfa 443 de Merak Ediyorsaniz... lusmmda tarti§liginuz
gibi, sp melez orbitalleri v ye 77 orbitallerinin cebirsel i§-
lemleri sonucu olu§uyordu. 2s ye 2p orbitallerinin gereken
i§lemleri a§agidadir.
tlii (sP ) = — [I/, ( 2s ) + tP( 2Pz)]
02(sp ) = [102s ) — tlf( 2pz)] •
 Ozellikli Sorular 477

(a) cizelge 9.1 de verilen uygun fonksiyonlan birlestirerek, 1 V2-

yukandaki fonksiyonlann herbiri icin xz diizleminde i i (sp 2 ) = .0 0(2s) + -.7. t1f(2p,)
9-24 deki gibi bir polar egri olusturunuz. Polar bir egride,
Ha() degeri, sabit bir defier (ornegin, 1) kin olusturulur. Me-
lez orbitallerin seldllerini ve farkh kisimlanmn fazlannt ta-
1
02(sP2 ) = 700( 2 s) — .\
--
1 1
/g Ill ( 2P v) + IT C 2Py )
•
nnnlaymiz ye 12-10 da gosterilenlerle karstlastinna. 1 1 1
(b) 2p, ya da 2py orbitallerini kullanarak aym islemleri / 1/1(2 s) — Vi-t- 0( 2P x) — 7-i-- tif ( 2Py)
C(sP2 ) = .T
yaptigintzda benzer fakat farkh y6nde uzanan melez orbi-
taller elde edeceginizi g6steriniz. Polar egrilerin olusturulmastyla (xy dtizleminde), bu fonk-
(c) xy ditzleminde sp2 melez orbitalleri icin islemler asa- siyonlann ekil 12-8 de belirtildigi gibi sp2 melez orbital-
gwla verilmektedir. lerine karsilik geldigini gosteriniz.

•
•

•
•

• •
 smivoileakrii.
ileartiA
iarraysei
• 3 Kuvvetler
13-1 Molekiiller Arasi Kuvvetler
ye Sivilann Bazi Ozellikleri
13-2 Sivilann Buharla§masi: Bu-
har Basmci
• 13-3 Katilann Bazi Ozellikleri
13-4 Faz Diyagramlan
13-5 Van der Waals Kuvvetleri
13-6 Hidrojen Bag'
13-7 Molekiiller Arasi Kuvvetler
Olarak Kimyasal Baglar
13-8 Kristal Yapilar
13-9 iyonik Kristallerin Olu§u-
munda Enerji Degi§imleri
n Ozel Konu Snit Kristaller

Antartika'nm bu goriintimtinde su, maddenin tic halinde de bulunmaktadir: buz-

da'g'mda kati, denizde srn ye atmosferde gaz.

G azlan incelerken, bilincli olarak, molekiiller arasi kuvvetlerin ih-

► Bir cok dogal olaydan ikisi,
yani katilann swilara gore
• zenli yapist ye maddenin hali ile
yogunlugunun degi§imi bu
actklanacaktir.
478
mal edilebilir diizeyde oldugu ko§ullan secmi§tik. Bu yaklaim bize
gazlann ideal gaz denklemiyle tanimlanmasim ye davram§larmin ki-
netik-molekiiler gaz kuramiyla aciklanmastru saglamt§ti.
Maddenin diger hallerinin — sivilar ye katilan — aviklanmasinda bu
durumu tersine cevirerek, ozellikle molekiiller arasi kuvvetlerin onem-
li oldugu ko§ullan sececegiz. Boylece sivilann ye katilann bu kuvvet-
lerle ilgili bazi ilginc ozelliklerini ele alacagiz. Onemli uygulamalan
olan bu ozelliklerin ogrenilmesi kendi ba§ma bir hedeftir. Ama biz mo-
lekiiller arasi kuvvetleri inceleyerek, hem ban. spit ye katilann nifin bu
ozelliklere sahip olduklanm anlayabilir hem de ban ozelliklerini 6n-
ceden kestirebiliriz. Sivilar ye katilar icin genel denlclemler tiiretmeye-
cegiz; incelemelerimiz gazlannkine gore daha cok niteliksel, daha az
matematiksel olacaktir.

► Kablar, sivilar ye gazlar Sekil
• 1.5 to makroskopik ve mikrosko-
pik dtizeylerde karpla§tuilint§tir.
♦ $EKIL 13-1
YOzey gerilimin bir etkisi
Sudan daha yogun olmasina kar-
§m, igne su yuzeyinde kalmakta-
chr. Bu beklenmedik dayram§
yilzey geriliminden ileri gelir.
•
• •
13-1 Molekiiller Arasi Kuvvetler ye Stiltlam Bay Ozellikleri 479
13-1 Molekiiller Aram Kuvvetler ve Sivilann
Buz' Ozellikleri
Gazlan incelerken, yiiksek basing ye dikiik sicakhklarda molektiller arasi kuvvet-
•
lerin gazlan ideallikten saptirdrklarim belirtmktik. Bu kuvvetler yeterli bir diize-
ye ula§tiginda gaz (stet hale) yogunlapr. Yani, molekiiller arasi kuvvetler, bu mo-
lektilleri, belli bir hacimde kalacak yalunlikta tutarlar.
Molekiiller arasi kuvvetler bu kesimde aciklanacak iki ozelligin, sivilann yii-
zey gerilimi ye viskozitesinin anlaplmasinda onemlidir. Molektiller arasi kuvvet-
lerle yakindan ilkkili diger sivi ozellikleri Kesim 13-2 de aciklanacaktir.
Yiizey Gerilimi
ekil 13-1 de gOsterildigi gibi, ignenin suda ytizmesi §a§irticrchr. Ignenin yapilmi§
oldugu celik sudan cok daha yogundur ye yilzmemelidir. igneyi su ytizeyinde tut-
mak icin onun uzerindeki agtrhk kuvvetine kar§i koyan bir §ey olmalichr. Ignenin
yilzmesi, sivi ytizeyinin ozel bir niteligiyle olanakh hale gelmektedir.
ekil 13-2, sivi kitlesi icindeki ye yilzeydeki molektiller arast kuvvetlerin onem-
li farkuu gostermektedir: icteki molektiller yiizeydekilere oranla kendilerini ce- •
kecek daha cok kom§uya sahiptirler. Kom§u molektillerin cekiminin bu §ekilde art-
mast, icteki molektilii ytizeydekinden daha diktik bir enerji diizeyinde tutar. So-
nuc olarak, olabildigince cok molekiil sivi kitlesi icine gitmeye calkir ye olabildi-
gince az molektil yiizeyde kalif. Bu nedenle, stvtlar yiizey alanlanm minimumda
tutma egilimindedirler. Bu durum, kiiresel yagmur damlalan olu§umunda aokca go-
Kiire, oteki geometrik yapilardan daha diktik bir alan/hacim oramna sahip-
tir. Bir sivimn yitzey alanmt genkletmek icin stvtmn icinden ytizeyine dogru mo-
lc
•1 •
Ytizey
•
•••
♦ $EKIL 13-2 Bir snnda molekiiller arasi kuvvetler
Yiizeydeki molekiiller yalrazca yuzeydeki diger molektiller ye yfizeyin altindaki molekill-
ler tarafindan celdlir. Oysa, icteki molektiller her yondeki kom§u molekiiller tarafmdan
 480 &gam 13 Stvdar, Kanlar ye Molekiiller Aran Kuvvetler

lekiillerin hareket ettirilmesi gerekir; bu da bir is yapilmasi demektir. Igne itzerine

etkiyen agirlik kuvvetinin yaptigi is, su ytizeyini ignenin tistiine geni§letmek igin
gereken enerjiden daha bityiik olmadikga igne sivi yitzeyinde kahr.
• Yuzey gerilimi bir sivimn yiizey alamm arfirmak igin gereken enerji ya da is-
tir. Ytizey gerilimi gogunlukla Eski Yunan alfabesinin (y) harfiyle gOsterilir ye ti-
► Omegin 20 °C to suyun yiizey
gerilimi 7,28 X 10-2J/m2 , ma- pik olarak metrekare ba§ma joule (J/m 2) gibi, birim alan ba§ma enerji bigiminde bir
= ki ise 47,2 X 10-2J/m2 dir. birime sahiptir. Sicaldik molektil hareket §iddeti— arttikga molektil-
ler arasi kuvvetlerin etkisi azahr. Sicaldik artukca yiizey gerilimi diiser , yani bir si-
vinin ytizeyini geni§letmek igin gereken is azahr.
Bir sivi damlasi bir yiizey boyunca bir film halinde yayilirsa, sivimn bu yitzeyi
ts/athe't soylenir. Sivi damlasmin bir yuzeyi islatmasi ya da yitzeyde kiiresel dam-
la halinde kalmasi, §u iki molekiiller arasi kuvvete baghdir: Kohezyon kuvvetle-
ri benzer, adhezyon kuvvetleri ise farklt molektiller arasmdaki molektiller arasi
kuvvetlerdir. Eger kohezyon kuvvetleri adhezyon kuvvetlerinden daha bityiikse,
damla bicimini korur. Ote yandan, eger adhezyon kuvvetleri yeterince bitytikse,
damlamn dagilmasi sirasinda yapilan is, sivimn bir film halinde yayilmasi igin ge-
reken enerjiyi karplar. Su, cam ve bazi dokumalarm ytizeylerini islattr. Suyun bir
temizlik araci olarak kullamlmasmda bu ozellik rol oynar. Eger cam bir stvi yag
• kaplanirsa, su artik bu yitzeyi islatamaz ve Sekil 13-3 gosterildigi gibi, dam-
laciklar cam tizerinde durur. Laboratuvarda cam malzemeyi yikadigimiz zaman,
eger su cam iizerinde ditzgiin bir film olu§turuyorsa 4imizi iyi yapm4iz demektir.
Suya deterjan katilmasimn iki etkisi vardir: Birincisi deterjan gozeltisi yagi go-
zerek yiizeyi temizler. Ikincisi deterjan suyun yiizey gerilimini dit§firtir. Ytizey ge-
riliminin dit§mesi, damlanm filme donii§mesi igin gereken enerjinin dii§mesi anla-
mina gelir. Suyun yiizey gerilimini dit§iiren ve onun cok kolay yayilmasim sagla-
yan maddelere Islatma maddeleri denir. Bunlar bula§ik yikamadan tutun da en-
dilstriyel stireglere kadar pek gok uygulamada
Sekil 13-4 diger bir bildik gozlemi gostermektedir. Eger cam ttipte su bulunan
sivi su ise, su ve cam arasmdaki kohezyon kuvvetleri tarafindan titpiin ceperlerine
dogru celdlerek, hafike ytikselir. Su ile tizerindeld hava arasmdaki arayitz is bit-
keydir yani ice dogru bombele§mi§tir. Suyun yerini sivi civamn almasi durumun-
da ise bu sivi yiizeyi di§ biikeydir yani di a dogru bombele§ir. Civada kohezyon kuv-
vetleri Hg atomlan arasmdaki kuvvetli metalik baglardan ileri gelir ve civa calm
islatmaz. Bu ytizey sun olu§um etkisi, kdcal (kapiler) dipler denilen ktictik cap-
•
•

♦ 5EKIL 13-4
Yiizey smiru olu§umu
Su calm tslatir (solda). Yitzey si-
mn is btikeydir (yiizey sinumm
tabani su/cam degme cizgisinin
altmdadir). Civa calm islatmaz.
Ytizey sum di§ bilkeydir (yuzey
• ^ E K I L 13-3 Bir yiizeyin islanmasi
Su, temiz bir cam yiizeyinde bir film halinde yayilir (solda). Eger yiizey yaglanirsa, yag sininnin tepesi civa/cam degme •
ve su molekiilleri arasmdaki adhezyon kuvvetleri damlamn yayilmasi icin yeterli olmaz. gizgisinin tizerindedir).
Damlalar yuzeyde varlignu korur.

• rinde ince film halinde yayihr. Yilzey smirimn altin-
♦ 5EKiL 13-6
Viskozitenin olculmesi
Bir sivimn viskozitesi, icinden
dasariilen bir bilyenin him olcii-
lerek tayin edilebilir.
• enerjileri arttikca molekiiller arasi cekim kuvvetleri azalacagmdan, genel olarak
• • yiiksek sicaldikta (daha cok molekill, molekuller arasi cekim kuvvetlerini ye-
Bal viskoz bir main.
13-2 Stvilarin Buharlapnan: Buhar Basilic' 481
▪ 5EKIL 13-5
Ku!calk etkisi
Su ye cam arasmdaki bilyiik adhezyon kuvvetleri (su
came islatir) nedeniyle su kilcal borunun is ceperle-
•
da basing hafifce diiser. Bu durumda dis (atmosferik)
basing, bu basing farkini gidermek icin su siitununu
tape dogru iter. Daha kiiciik caph kilcallarda sivi da-
ha cok yiiksehr. Kilcalhk etkisinin bayaklaga yiizey
gerilimiyle dogru orantili oldugundan, kilcal etki
Alistirma 120 de acildandigi gibi yiizey geriliminin
tayini icin basit bir deneysel yontem saglar.
diplerde olagantistii olciide artar. Sekil 13-5 to gosterilen kticalltk etkisinde kil-
cal tiiptin icindeki su diizeyi di§indakinden acikca ytiksektir. Bir stingerin stvtyt
emme etkisi, seltiloz gibi lifli materyallerin icindeki lcilcal borularda suyun ytiksel- •
mesine dayamr. Suyun toprakta yiiksehnesi de kismen kilcalhk etkisine dayamr. Ote
yandan, yiiksek kohezyon ye daha zayif adhezyon kuvvetlerine sahip civa kilcal
yiikselme gostermez. Hatta civa cam kilcal ttipte, lcilcalm di§mdaki civa diizeyin-
den daha a§agida bir diizeye sahip olur.
Viskozite
Molekiiller arasi kuvvetlerle az cok ilgili olan bir diger ozellik, viskozitedir (bir
akmaya kar§i gosterdigi direnc). Molekiiller arasi cekim kuvvetleri arttikca
viskozite bilytir. Bir stvi akarken, bu sivmm bir boltimti kom§u boliimlere gore da-
ha hareketlidir. Bu sivimn icinde kohezyon kuvvetleri, aki§ halm dii§tiren bir "ic
siirtlinme" yaratir. Su ye etil alkol gibi viskozitesi dusuk sivilarda bu etki zayiftir.
Bunlar kolayca akarlar. Bal ye agir motor yaglari gibi sivilar cok daha agir akar.
Bunlara viskoz stvtlar denir. Vizkoziteyi olcme yontemlerinden biri, celik bir bil-
yenin sivi icinde belli bir yiikseklikten dii§me stiresini olcmeye dayamr (Seidl 13-
6). Sivinin vizkozitesi arttikca bilyenin di4me suresi uzar. Molektillerin kinetik •
sicakhk arttikca vizkozite darer.
13-2 Sivdann Buharla§masi: Buhar Basmci
Kinetik-molekiil kurammi incelerken (Kesim 6-7) ogrendigimiz gibi, belli bir
sicaklikta molektillerin hizlari ye kinetik enerjileri birbirine e§it degildir
(ekil 6-17). Daha sonra 7. Boltimde, molekiiller arasi cekim kuvvetlerine tistiin ge-
lebilecek, ortalama degerin iisttinde kinetik enerjiye sahip molekiillerin stet yiize-
yinden kurtularak gaz hale gegebilecegini ogrendik. Molektillerin stet yiizeyinden
gaz ya da buhar hale geci§ine buharlalma denir. Beklendigi gibi, a§agidaki durum-
larda buharla§ma daha htzlt olur
•
nebilecek kinetik enerjiye sahip olur.)
• sivi ytizey alamnin artmastnda (yuzeyde daha cok stvt molekulu bulunur.)
 482 Mum 13 Sivdar; Katdar ye Molekuller Arasi Kuvvetler
•
UNUTMAYINIZ ►
14,, ye Hbuhar gibi mutlak ental-
piler olculemez. Fakat entalpi bir
hal fonksiyonu oldugundan bu
• mutlak entalpiler arasi farklar
sayisal degerlere sahiptirler ye
olctilebilirler.
• bir kez kurulduktan sonra artik net bir degi§im olmaz. Bu sivi-buhar dengesi sim-
• molekiiller arast kuvvetlerin az/iguida (molektiller arasi gekimi yenmek igin ge-
reken kinetik enerji azahr ye daha gok molektil sividan kurtulmak igin gerek-
li enerjiye sahip olur.)
Buharlasrna Entalpisi •
Buharla§ma sffasmda, enerjisi ortalama enerjiden daha biiyiik olan molekiiller uzak-
la§tigmdan, kalan molekiillerin ortalama kinetik enerjisi azalff. Buharla§an stvtntn
sicaldigt diner. Etil alkol gibi ucucu bir sivimn, buharla§tig'i cilt iizerinde serinlik
yaratmasinin nedeni budur.
Buharla§an bir swum stcalchg'im nasil sabit tutabiliriz ? Buharla§an molekiille-
rin ahp gotiirdtigii kinetik enerjiyi bu stviya ist olarak vermeliyiz. Buharlafma en-
talpisi, belirli miktar sivimn sabit sicalchkta buharla§abilmesi igin almast gereken
ist miktandir. Bir ba§ka deyi§le,
'6Hbuharla§ma = Hbuhar Hang
Buharla§ma endotermik bir olay oldugundan, — AHbuharla§ma (y a da basitce AHb),
her zaman pozitiftir. Genellikle buharla§ma entalpileri cizelge 13.1 de goriilditgii
gibi, bir mol sivimn buharla§masi igin gerekli isi miktan olarak tarumlanmi§nr.
cIZELGE 13.1 298 Ka de Bazi Buharlasma Entalpileri
Sty, kJ/mol
Dietil eter, (C2H5 )20 29,1
Metil alkol, CH3OH 38,0
Etil alkol, CH3CH2OH 42,6
Su, H2O 44,0
AHb bir olcude sicaldiga baghdir (Ah§tirma 96).
Bir gaz ya da buhann stviya donii§mesine yogunla§ma denir. Termodinamik
acKlan yogunla§ma, buharla§manin tersidir.
AHyogunlapna = HsmHbuhar = —1Hb
6hIlyogunla§ma , Illb ile ayni bilyiikliiktedir ye her zaman negatiftir. Yogunla§ma ek-
zotermik bir olaydir. Bu durum, neden bell, bir miktar buhann (su buhari) ayni
•
miktardaki sudan cok daha ya1uci oldugunu agiklar. Sicak su sadece sogurken agiga
clIcardigi iststyla yakar. Buhar spit suya yogunla§tigi zaman biiyOk miktarda ist ve-
rir ye ancak steak suyun ist degerine eri§ir. Ancak bundan sonra sogumaya ba§lar.
Buhar Basma
Agik bir kapta bffalulan suyun tiimiiyle buharla§acagmi biliriz. Eger buharla§ma ka-
pall bir kapta olursa farkh bir durum ortaya clan Seidl 13-7 de gosterildigi gibi,
sty' ye buhann bir arada bulundugu kapah bir kapta, buharla§ma ye yogunla§ma ay-
zamanda olu§ur. Eger yeterince stet varsa, sonunda buhar miktanmn sabit
bir duruma ulaphr. Bu bir dinamik denge halidir. Dinamik denge her zaman
iki zit yonlii olayin e§ zamanh, e§it hizda olu§tugunu belirtir. Sonuc olarak, denge
•
gesel olarak a§agida verildigi gibi gosterilir.
buharla§ma
SiV1 buhar
yogunla§ma
 13 - 2 Swilarm Buharlamast: Buhar Bastnct 483

• Buhar fazmdald molekUller

• Buharla§an molekiiller
Yogunlapn molekuller
► EKIL 13-7 •
Snn-buhar dengesinin kurulmasi
•
(a) Kapah bir kaba bir sivi konur. Once sadece bu-
harla§ma olur. (b) Yogunla§ma ba§lar. Buharla§ma
htzt yogunla§ma hizmdan bUyilktiir Ire buhar halde-
ki molekiillerin sayisi artmaya devam eder. (c) Yo-
gunla§ma twit buharla§ma llama e§it olur. Buhar
halindeki molekUllerin sayisi ve buhann yaptigi ba-
sing sabit kalif. (a)

► Benzin, ucucu hidrokarbonla-
nn bir kan§imidir ve rafineriler-
den, petrol istasyonlanndan, oto-
mobil benzin depolanndan ya da
gim bigme makinalanndan nere-
• den buharla§irsa buharla§sm
onemli hava kirliligi (Kesim 8-
2) nedenlerinden biridir.
Su kaynatilmak tizere ocaga
raluldiginda, isindikca kiigiik ka-
barciklar gorulUr Bunlar, uzak-
la§an coziinmii§ hava kabarcikla-
Bununla birlikte, kaynama
ba§ladigmda turn coziinmii§ ha-
va uzalcla§ir ve artik gikan ka-
• baraklar yalmzca su buhan ice-
rir. ►
Swim)/la dinamik dengede bulunan bir buhann olu§turdugu basilica buhar ba-
sma denir. Oda sicakliginda yiiksek buhar basmcma sahip sivilara ucucu, cok dii-
§iik buhar basmcina sahip olanlara da ucucu olmayan swilar denir. Bir swim' Ku-
cu olup olmamastm molekuller arasi kuvvetlerin buyuklugu belirler. Bu kuvvetler •
azaldikca ucuculuk artar (buhar basmci btiyiir). Dietil eter ye aseton ucucu sivtlar-
du. ; 25° C ta buhar basmclan strayla 534 ve 231 mmHg dlr. Su orta ucuculukta bir
RA/Wm 25° C ta buhar basmct 23,8 mmHg du .. Ucucu olmayan civanin 25° C ta bu-
har basilic' 0,0018 mmHg dir.
Bir stvimn buhar basmct yaklavk olarak swum 'thine ye stcakligma baghdil.
Dengede stvt ve buhar bulundugu stirece, buhar basilict bunlann miktarlanna bag-
11 degildir. Bu soylenenler Sekil 13-8 de gosterilmi§tir. Sicakhkla buhar basmcimn
degi§imini gosteren grafige buhar basmct egrisi denir. Buhar basmct egrileri her
zaman Seidl 13-9 daki gibidir. Yani buhar bastnct sicaklikla artar. Suyun farkh st-
cakhklardaki buhar basmct cizelge 13.2 de verilmi§tir.
Kaynama ye Kaynama Noktasi
Bir stvi atmosfere actk bir kapta 1s1rildlgmda belli bir sicaklikta, yalmz yiizeyde
degil tiim styt kitlesinde buharla§ma gorulur. Stv1 kitlesi icindeki buhar kabarcik-
lan ytizeye cikar ye uzaklaor. Uzaldapn bu molektillerin olu§turdugu basing atmos-
fer molekiillerinin olu§turdugu basmca e§ittir. I§te bu olaya kaynama denir. Kay- •

Buhar
Pbuhar
Siva
buhar

(a) (b) (c) (d) (e)

• El(11. 13-8 Buhar basincirun gozlenmesi
•
• (a) Civah barometre. (b) Ova siitununun Ustiine az miktarda sivi konur. Srvt ile denge-
deki buhann basmct civa dtizeyini dii§iiriir. (c) (b) ile karpla§trimz; buhar basmct, slut
mildanndan bagimsizdir. (d) (c) ile kar§ila§tinmz; buhar basmct, buhann hacminden ba-
gimsadir. (e) Stcalchk arttikca buhar basmct artar.
 484 Bohim 13 Sivilar, Kaular ye Molekuller Arasi Kuvvetler

(e)

► $EK1L 13-9
Bazi sivilann buhar basma e§rileri
(a) Dietil eter, C 41-1 100; (b) benzen, C6H6;
• (c) su, H20; (d) toluen, C7H8 ; (e) anilin,
C6H7N. P = 760 mmHg kesikli cizgisi-
nin buhar basinci egrilerini kestigi sicak-
I I I I f I 1
20 40 60 80 100 120 140
liklar normal kaynama noktalandir.
Sicakhk, °C

nama strastnda isi §eklinde alman enerji, yalruzca sivi haldeki molekiilleri buhar ha-
line dontistiirmek icin kullanthr. Sekil 13-10 da carpet bicimde gosterildigi gibi,
turn sivi kaynayip tukeninceye dek sicakhk sabit kahr. Buhar basincinin, standart
atmosfer basincina (1 atm = 760 mmHg) e§it oldugu sicakliga normal kaynama
noktasi denir. Bir ba§ka deyi§le, normal kaynama noktasi bir swum 1 atm basing-
ta kaynama noktasidir. Bazi styllann kaynama noktalan, ekil 13-9 da kesikli ciz-
gi styilann buhar basinct egrilerinin kesme noktalanndan belirlenebilir.
ekil 13-9 kaynama noktastnin barometrik basil-10a onemli olctide degiFcegi-
ni de gormemizi saghyor. P = 760 mmHg daki kesikli cizginin daha yiiksek ye da-
ha dii§iik basinclara kaychnlmasi, bu basing dogrusunun buhar basinct egrileriyle
• farkh sicakhklarda kesi§mesine yol acacaktir. Yiiksek rakimlarda dis basing 1 atm
den dii§tiktiir. 1609 m rakimda di§ basing 630 mmHg dir. Bu basincta suyun kay- •
ciZELGE 13.2 cesitli Sicakliklarda Suyun Buhar Basinci

Sicakhk, Sicakhk, Sicakhk,

°C mmHg °C mmHg °C mmHg
0,0 4,6 29,0 30,0 93,0 588,6
10,0 9,2 30,0 31,8 94,0 610,9
20,0 17,5 40,0 55,3 95,0 633,9
21,0 18,7 50,0 92,5 96,0 657,6
22,0 19,8 60,0 149,4 97,0 682,1
23,0 21,1 70,0 233,7 98,0 707,3
• 24,0
25,0
22,4
23,8
80,0
90,0
355,1
525,8
99,0
100,0
733,2
760,0 •
26,0 25,2 91,0 546,0 110,0 1074,6
27,0 26,7 92,0 567,0 120,0 1489,1
28,0 28,3
 13-2 Stvilann Buharlapnasi: Buhar Basmo 485

•
•

♦ El(11.13-10 Ka§rt bir kapta suyun kaynamasi

Bo§ bir kagit bardak bek alevinde isithrsa kisa siirede tutu§ur. Eger kagit bardak su ile
doldurulursa, icindeki su kaynadigi siirece yanmadan isitilabilir. Bu olaym tic nedeni var-
•
• chr: (1) Suyun isi kapasitesi biiyiik oldugundan, bekten gelen tst esas olarak bardagm de-
gil suyun ismmasma harcamr. (2) Su kaynadt'l siirece, gym buhar haline getirmek icin
biiyiik miktarda isi (Afibuhar) gerekir. (3) Bardakta su oldugu siirece, bardagm sicakhgi su-
yun kaynama noktasimn tizerine cilunaz. Kaynama noktasmm 100 °C degil 99,9 °C ()i-
mam did basmcm 1 atm den birazcik diisiik oldugunu gosterir.

► Dagcllann gaylanm en cok

70 °C a kadar tsrttlabildigi Eve-
rest'in zirvesi cok ozel bir du-
rumdur.
nama noktast 95 °C (203 °F) dir. Boyle dusuk kaynama stcalchgt ko§ullannda be-
sinlerin suda pi§irilmesi uzun zaman ahr. 3 Dakikada ha§lanan bir yumurta yilksek
yerlerde 3 dakikadan daha cok zaman inter. Basmch tencerelerdeki su atmosfer ba-
smandan yiiksek bir basing altindathr ye kaynama noktast yiikselir. Ornegin 2 atm •
basincta (suyun) kaynama noktast yalda§lk 120 °C tin
•
Kritik Nokta
Kaynamayt tammlarken stymtn "atmosfere actk bir kapta" olacagim soylemi§tik.
Eger sty' kapalt bir kapta isittlirsa kaynama olmaz. Bunun yerine basing ye steak-
hk stirekli olarak yiikselir. Basing atmosfer basmcmin birkac katma cikabilir. Eger
kapah bir tope uygun bir miktar snit koyup istlirsalc Sekil 13-11 de gosterildigi gi-
bi §unlan gozleriz:
• Sivmm yogunlugu gittikce azahr; buhann yogunlugu gittikce artar; sonucta
ma ye buhann yogunlugu e§it olur.
• Stvmm yiizey gerilimi stftra yaklapr. Styt ile buhar arasmdaki stmr belirsizle-
♦ Bir swum basmcta §ir ye giderek yok olur.
kaynamasi
Stvt ile buhann ayirt edilemez oldugu noktaya kritik nokta denir. Kritik noktada-
• S rn, kendi buhar basmci yuze- ki stcakhga kritik stcalchk, Tk ye basmca kritik basing Pk denir. Kritik nokta, buhar
yindeki basmca e§it olunca kay-
nar. Tiim stet kitlesinde kabar- basmci egrisinin en yiiksek noktasidir ye stymm bulunabilecegi en ytilcsek stcak-
ciklar olu§ur. ltgt Kimi kritik sicakhk ye basmclar cizelge 13.3 to yerihni§tir.
 486 Mum 13 Sivtlar, Kaular ye Molekiiller Aram Kuvvetler

•
•

10 °C civannda 1 °C civannda Kritik

Tk nm allinda Tk inn alunda stcalclik Tc
• EKIL 13-11 Kritik noktaya ulavlmast
Siviyi buhardan aytran simr kritik noktada kaybolur. Son ile buhar ayirt edilemez hale
gelir.

• cIZELGE 13.3 Bazi Kritik Stcakliklar, Tk

ye Kritik Basunlar, Pk

Madde Tk, K Pk, atm

"Kaho" gazlara
H2 33,3 12,8
N2 126,2 33,5
02 154,8 50,1
CH4 191,1 45,8
"Kaho ohnayan" gazlarb
CO2 304,2 72,9
HC1 324,6 82,1
NH3 405,7 112,5
SO2 431,0 77,7
H2O 647,3 218,3
• a"Kalici" gazlar 25 °C (298 K) ta swila§tmlamazlar
b "Kahci olmayan" gazlar 25 °C (298 K) ta soula§tmlabilirler.
•
► nin altindaki sicalchklarda
bulunan gaz half ye Tknin iistiin-
de bulunan gaz sicalchklannda Bir gaz, yalmzca kritik sicalchgmm, Tkalunda sivila§tmlabilir. Fakat eger oda
genellilcle "gaz" terimi kullam- sicaldig", kritik sicakligm Tk alunda ise, gaz sadece uygun bir basing uygulanarak
hrsa da, bazen "buhar" terimi de Fakat eger oda Rcakligi, kritik sicakhktan yiiksekse basing uygu-
,

kullanihr. lamaRmn yantnda sicakhgi Tk mn altmda bir degere dii§iirmek gerekir. Gazlann
iizerinde, ileride sayfa 494 de, biraz daha duracagiz.
Buhar Basina Verilerinin oliiilmesi
Sekil 13-8 de, az bir miktar swum ctvah barometreye enjekte edilerek, civa diize-
• yinin diimesinin olciilmesiyle buhar basinumn tayin edilebilecegi goriilmektedir.
Bununla birlikte bu yontem cok kesin sonuclar vermez. Yontem cok yiiksek ye cok •
dii§iik basmclann tayinine de uygun degildir. En iyi sonuc, bir swum ilstiindeki ba-
sin= surekli degistirilip olgulmesi ye e§ zamanh olarak sivi-buhar denge sicakh-
gmin kaydedilmesiyle elde edilir. Kisaca, bir stvmm kaynama noktasi, iistiindeki
 13 - 2 &Mann Buharlapnasi: Buhar Basuto 487

basilica gore degi§ir to bu nedenle biz sivimn buhar basinci egrisini goz oniine all-
nz. Basmc olcilmil kapalt uclu ya da actk uclu manometrelerle (s 179) yapilff. cok
dii§ilk buhar basinclarimn tayini icin, gam' kiicilk bir delikten dtsa yayilma hizina
dayanan bir yontem. kullanihr. Bu yontemde kinetik gaz kurami denldemleri (Ke- •
sim 6-7) uygulamr. Ornek 13-1, bir inert gam incelenen buhar ile doyuruldugu, ve
buhar basmcmi hesaplamak icin ideal gaz denkleminin kullamldtgt bir yontemi
gostermektedir.

ORNEK 13-1

Ideal Gaz Denklemi Kullandarak Buhar Basznonzn Hesaplanmasi. 1360 °C ta 113 L

helyum gam aym sicakhktaki eritilmi§ giimii§ icinden gecirilmi§tir. Gaz, giitntis buhan
ile doyarken, stvt gumusun kiitlesi 0,120 g azalmistir. 1360 °C ta stet giimiisiin buhar
nedir?
cozum
Helyum gazimn gumus buhanyla doyduktan sonra da hacminin 113 L oldugunu varsa-
yahm Giimiisiin buhar basinci di§ basmca gore cok kticiik oldugu surece bu varsaynn
gecerlidir. Dalton kismi basmclar yasasma (s 196) gdre, giimiisiin buhar basmcurn 113 •
L lik hacmi tek basma i§gal etmesi halindeki basinci olarak degerlendirebiliriz. Ideal
• gaz denkleminde kullamlacak veriler a§agidadir.
P=? V = 113 L
R = 0,08206 L atm morl T = 1360 + 273,15 = 1633 K
1 mol Ag
n = 0,120 g Ag X 107,9 g Ag = 0,00111 mol Ag
nRT
P=
V
0,00111 mol X 0,08206 L atm mor K-1 X 1633 K
P=
113 L
= 1,32 X 10-3 atm (1,00 Ton)

Ahstrma A: Sivi heksan, C6H14 ile buhan arasmda 25°C ta denge kurulmak-
tadir. Dengedeki buhann yogunlugu 0,701 g/L olduguna gore, 25°C ta heksamn
buhar basmcini Torr biriminde hesaplaymiz.
• Ahstirma B: 20,0°C to stet dietil eterin buhar yogunlugunu Sekil 13-9 yardt-
525 mL 9 nuyla hesaplaymiz.
50,0 °C
0,132 g H2O
Buhar Basma Verilerinin Kullanilmasi
Buhar basinci verilerini Kesim 6-6 da gazlann . bir ilzerinde, ozellikle de su
uzerinde toplanmasmda kullandik. Bu verileri, Ornek 13-2 de gosterildigi gibi, bir
maddenin yalnizca buhar (gaz) halinde mi, yalnizca stet halde mi yoksa sivi-buhar
dengesi halinde mi bulunabilecegini ongormede de kullanabiliriz.

A $EKil 13 12
-

•
Maddenin fiziksel halinin kesti-
rilmesi
ORNEK 13-2 •
Solda verilen kosullar icin, sag- Buhar Basenci Verilerinden Maddenin Halinin Kestirilmesi. Bir kimyasal tepkime sonu-
da gosterilen sonuclann hangisi cunda 50,0°C taki 525 mL hacimli bir balonda olusan 0,132 g su, yalmz srn halde mi,
gegerlidir? yalruz buhar halinde mi, yoksa sivi-buhar dengesi halinde mi bulunur (Sekil 13-12)?
 488 13610m 13 Stvtlar, Kattlar ye Molekuller Aran Kuvvetler

cozum
Uc olasingi swayla ele alahm.
• Yalmz Sin
Yogunlugu 1 g/mL dolaymda olan 0,132 g srn su omegi 0,13 mL dolaymda bir hacme
sahiptir. Bu ornegin 525 mL lik bir balonu tumuyle doldurmasmin yolu yoktur. Yahuz •
srvi hali olanakstzdtr.
Yalmz Buhar
Balonun srvi tarafmdan i4gal edilmeyen hacmi, (boOuk olarak kalamayacagmdan) bir §ey-
le doldurulmandir. Bu Sey su buhandir. Soru: Ornek tumuyle hic srn kalmayacak bi-
,

cimde buharla§acak midir? Ideal gaz denklemini kullanarak, 0,132 g su tiimayle buhar
halinde bulunursa uygulayacagi basmct hesaplayahm.
nRT
P=
V
1 mol H2O
0,132 g H2O X 18,02 g H2O X 0,08206 L atm mol-1 K-1 X 323,2 K

0,525 L
0 mm
• = 0,370 atm X 76
1 atmHg
= 281 mmHg

Sfindi hesaplanan bu basmci, 50° C ta suyun buhar basmciyla karpla§tffahm (cizelge

•
13.2). Hesaplanan basilic (281 mmHg) buhar basmcmdan (92,5 mmHg) bir hayli yiik-
sektir. Bu durumda basing 92,5 mmHg degerine dii§iinceye kadar, H 20(g) H20(s) tep-
kimesine gore, buhar yogunlaw, bu basmcta 50°C ta srvt ye buhar dengededir. Yalmz
buhar hali olanakstzdtr.
Sly' ye Buhar
Balondaki son durum icin tek olasihk budur. Srvi su ye su buhan 50°C ta ye 92,5 mmHg
basincta bir arada bulunur.
Alqtirma A: Bu ornelcte olu§an su 80°C tutulursa, yalmz buhar halinde mi yoksa
buhar denge halinde mi bulunur? Aciklaymiz.
Ali§tirma B: Ornek 13-2 de aciklanan durumda mevcut syn ve buhann kiitleleri nedir?

Buhar Basins Denklemi

Eger bir minim buhar basmci degerlerini bir el kitabmda ya da veri cizelgelerinde
ararsaniz, §ekil 13-9 daki gibi bir grafik bulamazsmiz. Yine, su ye ctva gibi birkac
•
stvt di§inda cizelge 13-2 gibi veriler bulmamz da olasi degildir. Bulabileceginiz §ey,
buhar basmcmi sicaldiga baglayan matematiksel ifadelerdir. Boyle bir denklem,
grafik ye cizelgelerle bir sayfada verilebilecek veriyi bir sahrda ozetleyebilir. Bir
buhar basmci denkleminin §ekli a§agida gOrtilmektedir. Bu denldem, buhar basin-
mum dogal logaritmasim Kelvin sicaldiginin tersinin bir fonksiyonu olarak ver-
mektedir. Bu bir dogru denldemidir. Sekil 13-9 da verilen swilarm a§a'gfflaki e§it-
lige gore cizilmi§ dogrusal grafikleri ekil 13-13 de gortilmektedir.
1
ln P = —A (- +B
T
(13.1)
• Dogru denklemi: y = m X x +b
•
Denldem (13.1) i kullanabilmek icin iki sabitin, A ye B degerlerinin bilinmesi
gerekir. A sabiti swum buharla§ma entalpisine baghdir: A = Allb/R, burada en-
talpi J/mol biriminde ye A = 8,3145 Jmo1 -1 dir. A yi ortadan kaldirmak icin bi-
 13 2
- Sivilarin Buharlapnast: Buhar Basinci 489

6,75 -
6,50 -
6,25 -
6,00 -
• 5,75 -
a, 5,50 -
5,25 - Anilin, Toluen, Benzen, Dietil eter,
5,00 - C6H7N C7H8 C6H6 C4H 100
4,75 -
4,50 -
4,25 -
4,00 -
I I I 1 Ii
2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 4,0
1/T x 10 3
♦ 5EKIL 13-13 1/T ye kary InP olarak cizilmi§ buhar basinci
Basinclar mmHg, sicakhklar Kelvindir. ekil 13-9 daki degerler a§agidaki ornekte oldugu
gibi yeniden hesaplamp grange gecirilmi§tir: 60 °C ta benzenin buhar basinct 400 mmHg dlr .;
• 1nP =1n400 = 5,99. T = 60 + 273 = 333 K; 11T = 1/333 = 0,00300 = 3,00 X 10 -3 .
Hesaplanan bu nokta 11T X 103 = 3,00 X 10-3 X 103 = 3,00. (3,00, 5,99) §ekilde
( ) ile isaretlenmi§tir.

linen bir yol, (13.1) denklemini Clausius-Clapeyron denklemi denen bicimde ye-
niden yazmaktir.
0n• 13.2 Denklemini elde etmek
icin B sabitinin nasal giderildigi- p Alib ( 1 1
ni gormek icin Ek A-4 e bahniz. In a 2= (13.2)
P R T2
UNUTMAYINIZ
Genelde basing 1 bar olmachgm- Ornek 13-3 to bu denkletnin bir uygulamasint yapacagra.
dan bu denklemdeki buharla§ma
isisi A olamaz.
ORNEK 13-3

Clauisius-Clapeyron Denkleminin Uygulamasi. cizelge 13.1 ye 13.2 deki verileri kul-

• lanarak suyun 35,0 °C taki buhar basinctru hesaplaytmz.
coatim
Verilen T1 sicakhginda bilinmeyen buhar basmci PI olsun. Yani,
P1 = ? T, = (35,0 + 273,15) K = 308,2 K
cizelge 13.2 den 35,0 °C ta yakm T, ve P1 icin ornegin 40,0 °C i secelim.
P2 = 55,3 mmHg T2 = (40,0 + 273,15) K = 313,2 K

cizelge 13.1 de verilen Afib = 44,0 kJ/mol degerinin 30,0 °C-40,0 °C araliginda uygu-
lanabilecegini varsayahm
1000 J
Hb = 44,0 kJ/mol X = 44,0 X 103 J/mol
1 kJ
Bu degerler Denklem 13-2 de kullanilarak,
• 55,3 mmHg - X 103 J mo1-1 ( 1 1 ) K,
n 1
P, 8,3145 J morl ICI 308,2 313,2
= 5,29 X 103 (0,003245 - 0,003193) = 0,28
 490 Bohim 13 Stvdar, Katdar ye Molekuller Arast Kuvvetler

e°28 = 1,32 (Ek A ya bakmiz) ye

• 55 '3 mmHg = e°28 = 1,32

UNUTMAYINIZ ►
T1 < T2 oldugundan P 1 , P2 den
kayak olmalidir. Bu durumda
denldem 13.2 nin nasal yazildigi-
na bakmadan (farkli yazimlar
olanakhdir) buhar basmcimn
artacagi gercegine g6re
hareket ederek (T1 , Pi ) ve
(T2 , P2) secilir.
P1
P t = 55,3 mmHg/1,32 = 41,9 mmHg
(Suyun 35,0 °C to deneysel olarak belirlenen buhar basmci 42,175 mmHg du.)
Aliltirma A: Metil alkoliin 21,2 °C taki buhar basmci 100 mmHg olarak verilmek-
tedir. Metil alkoliin 25,0 °C taki buhar basmci nedir?
Alqturma B: Benzinin bilesenlerinden izooktamn normal kaynama noktast 99,2 °C
ve buharlasma entalpisi 35,76 kJ/mol olarak verilmektedir. izooktanm 25,0 °C taki bu-
har basmcnu hesaplayma.

13-3 Katilarin Ban ozellikleri

• Bu kitabm ba§mda kafilann bazi ozelliklerinden (tel ye levha haline gelebilme) sea
edilmi§ti. Burada kat. ozelliklerinin incelenmesi siirdfirfilecektir. Simdi, katlan
maddenin oteki halleriyle (sivilar ve gazlar) baglantih olarak dfi§finmemizi sagla-
yan ozellikleri gorelim.

Erime, Erime Noktasi ye Erime Isis!

Kristal bir kati isifildtkca katimn yapismda atomlar, iyonlar ya da moleldiller da-
ha §iddetli titre§irler. Sonunda, bu titre§imlerin kristal yapisnu bozacagi bir mak-
hg'a ulaphr; atomlar ya da molekiiller birbirinin fizerinden kayar; kati belli bicimi-
ni kaybeder ve siviya donii§fir. Bu olaya erime ve erimenin olu§tugu sicakhga mi-
me noktast denir. Erimenin tersine, bir swum kafiya donii§mesine donma (ya da
katla§ma), donmanm oldugu sicakhga da donma noktast denir. Bir katumn erime
noktast ile swum donma noktasi aymchr. Bu sicakhkta kat. ye stvt birarada den-
gede bulunur.
Eger dengedeki kat-sivi kan§imma diizenli bicimde tst vermeyi sfirdfirfirsek,
• bir yandan kati erirken sicakhk sabit kahr. Ancak aim kati eridikten sonra sicalchk
yfikselmeye ba§lar. Tersine, dengedeki bir kat-sivi kammundan diizenli olarak tsi
cekersek, stet sabit bir stcakhkta donar. Bir katnun erimesi icin gereken tst mikta-
nna erime entalpisi denir. Kimi tipik erime entalpileri cizelge 13-4 to biri-
minde verilmi§fir. Belki de en bilinen erime (donma) noktasi suyun erime noktasi
iu (s) olan 0°C tr. Bu stcakhk stet ye kat suyun hava ile temas halinde ye standart at-
,

:0 mosfer basmcmda dengede oldugu sicaldiktff. Suyun erime entalpisi 6,01 kJ/mol
(s) + (k) dfir ye erime denldemi §43yle
0 °C
"a. '• --"

H20(k) H20(s) OHe = +6,01 kJ/mol (13.3)

Zaman (olgeksiz) Bir swum donma noktamm belirlemenin kolay bir yolu vardir. Stvt sogutulur
ye zamanla diisen stcakhgt olriilur Donma ba§ladigi zaman, turn stet donuncaya
.

• SEKIL 13-14
Suyun so§uma e§risi
Kesikli cizgilerle gosterilen
ara sira karsilasilan awl
soguma kosullanm gostermekte-
dir. (s) = sivi; (k) = kali.
kadar stcakhk sabit kalif. Daha sonra kat sogudukca sicakhk yeniden dfi§meye
ba§lar. Eger zamana kar§i sicakliklar grafige ahmrsa soguma egrisi denilen gra-
fikler elde edilir. Sekil 13-14 suyun soguma egrisini gostermektedir. Bu i§lem, bir
kafiyla ba§layip, istfilarak tersine de cevrilebilir. Bu durumda da erime sirasmda si-
cakhk sabit kahr. Boyle bir sicakhk-zaman egrisine tstnma egrisi denir.

• Ova, Hg
iu
:0
(k) + (s)
-4 0 °C
I (k)
Zaman (olceksiz)
♦ $EK1L 13-15
Suyun ismma e§risi
Bu egri erime noktasimn biraz
• altindan ba§lanaralc tstttlan bu-
zun, erime noktasimn biraz ils-
tiinde stvi su olu§turmasi sure-
cinde gorillen degi§iklikleri gos-
termektedir.
• me noktasmda, stiblimle§me (kati buhar) erime (kati —> stet) ye ardm-
♦ SEKIL 13-16
lyodun sOblimlesmesi
Kati iyot erime noktasimn
(114 °C) bir hayli altinda bile
dikkate deger siiblimle§me ba-
sincina sahiptir. Burada 70 °C
• dolaymda pembe iyot buhari
olu§mu§tur. Erlenin soguk ce-
perlerinde kati iyot kiragilaw.
13 -3 Kaularm Bazi Ozellikleri 491
cIZELGE 13.4 Bazi Erime Entalpileri
Erime Noktasi, AH„
Madde °C kJ/mol •
—38,9 2,30
Sodyum, Na 97,8 2,60
Metil alkol, CH3OH —97,7 3,21
Etil alkol, CH3CH 2OH —114 5,01
Su, H2O 0,0 6,01
(s )
Benzoik asit, C6H5COOH 122,4 18,08
Naftalin, C 10H8 80,2 18,98
cogu kez deneysel soguma egrileri, Seidl 13-14 de siffekli cizgi ile gosterilen eg-
riye tam olarak uymaz. Sicakhk donma noktasimn altina dii§tiigii halde bir donma
gozlenmeyebilir. Bu olaya apt-, soguma denir. Bir sivida kristallenmenin ba§la-
masi icin, iizerinde kristallerin yapilanabilecegi cekirdekler (omegin, sivida •
nu§ toz zerrecikleri) bulunmandir. Eger Kw, iizerinde kristallerin biitytiyebilecegi
bu cekirdeklerden yeterli sayKla icermerse, donma oncesi a§in soguma olabilir.
Fakat apri sogumu§ spa donmaya ba§lar ba§lamaz, sicakhk normal donma nokta-
si sicakhgma yiikselir ye donma tamamlannicaya dek bu sicakhkta kalif. A§in so-
guma, soguma egrisinin dogrusal boltimiinden hemen once bir cokuntu biciminde
ortaya ctkar.
Sublimlqme
Swilar gibi, katilar da buharlaw. Ancak katilarda molektiller arasi kuvvetler cok
bilyfik oldugundan belli bir sicakhkta stvtlar kadar ucucu degildirler. Molekiillerin
kati halden dogrudan buhar hale gegmesine siiblimle§me denir. Silblimle§menin ter-
sine, molektiliin buhar halden kati hale gegmesine luragila§ma ach verilir. Siib-
limlesme ye laragila§ma e§it hada oldugu zaman kati ye buhar arasmda dinamik
denge varchr. Dengedeki buhann gosterdigi basmca siiblimlesme &aux.' denir.
SOblimle§me basmcimn sicakhkla degi§im grafigine siiblimlefine egrisi ach verilir. •
Sublimlesme entalpisi, katiyi buhar haline gecirmek icin gereken tst miktarichr. Eri-
dan buharla§maya (sivi buhar) e§degerdir. Bu, erime noktasmda Alle ,
ye OHS arasmda.
OHS = Axe + OHb (13.4)
bagmusimn oldugunu gosterir. Denklem 13.4 ten elde edilen OH, degeri Clausius-
Clapeyron denideminde [Denklem (13.2)] buharla§ma entalpisinin yerine konula-
rak, stiblimle§me basmci, sicakhgm fonksiyonu olarak hesaplanabilir.
.
Onemli siiblimle§me basmclanna sahip iki kati buz ye kuru buzdur (kat kar-
bon dioksit). Eger soguk bir iklimde yapyorsamz sicakhk 0 °C to uzerine cikma-
masma kar§m, yerlerdeki karlarm kayboldugunu gozlemlemi§sinizdir. Bu ko§ullar-
da kar erimez; stiblimle§ir. Buzun stiblimle§me basmci 0 °C ta 4,58 mm Hg dff. Ya- •
ni kati buz 0 °C ta 4,58 mmHg buhar basmcma sahiptir. Eger hava halihazffda su
buhanyla doymaim§sa buz stiblimle§ecektir. tyodun stiblimle§mesi ye lcffagila§-
masi Sekil 13-16 da gosterilmi§tir.
 492 BOldm 13 Katilar ye Molekiiller Arasi Kuvvetler

13-4 Faz Diyagramlari

Kati
Her noktasi maddenin bulunabilecegi bir ko§ulu gosteren bir basins-sicaldik gra-
• Sivi
figinin cizildigini ekil 13-17 daki ye§il noktalar gibi dii§iik sicaklik ve
2 yiiksek basinclarda, maddenin atom, iyon ya da molekiillerinin yakm diizende (ka-
ti) istiflenmesini bekleriz. Yiiksek sicaklik ye dii§iik basinclarda (Sekil 13-17) da
kirmizi noktalar) gaz halinde ye orta sicaklik ve basinclarda sivi halde olmasim
Gaz bekleriz.
ekil 13-17 bir faz diyagramidir. Kati, sivi ve gazlarm (buhar) tek faz (ya da
Sicakhk, T
halde) ya da birbiriyle dengede birden cok fazda bulundugu basing ye sicakhkla-
• $EK1L 13 17
-
nn grafikle g6sterimine faz diyagrami denir. Diyagramda cizgiler arasmdalci alan-
Sicakhklar, Immeshr ye mad- lar maddenin tek faz ya da haline; alanlan ayiran cizgiler ise bu alanlann temsil et-
denin halleri
tigi fazlann denge konumuna kar§ilik gelir.
Nokta dagihmiyla gosterilen bir
faz diyagrami taslagi (ekil 13-
18 ye 13-19 a da balumz). lyot
iyodun faz diyagrami basit ye tipik bir diyagramdir (Sekil 13-18). OC egrisi sivi
iyodun buhar basinci egrisidir. C ise kritik noktadir. OB kati iyodun stiblimle§me
• egrisidir. Iyodun erime noktasi iizerine basin= etkisi OD gizgisiyle gOsterilir ye
buna erime egrisi denir. 0 noktasimn ozel bir anlami vardir. Bu nokta, iic fazin,
sivi ye buhann birlikte dengede olduldan tek bir sicaldik ye basinci gosterir.
Buraya iiglii nokta denir. Iyot igin bu degerler 113,6 °C ye 91 mmHg. Normal eri-
me noktasi (113,6 °C) ye kaynama noktasi (184,4 °C), P = 1 atm cizgisinin, siray-
la, erime ye buhar basinci egrilerini kestigi noktalandir. Erime, 91,6 mmHg - 1

Superkritik
alcilkan
C
Pc

• Kati Siv i
.4-
:o
8.1 atm •
ti
CG

Gaz

113.6 °C 184.4 °C Tc
&calcitic (olceksiz)
• $EK1L 13-18 lyodun faz diyagrami
• iyodun erime ye acid nokta sicakhldannm esasen ayni oldugu belirtilmelidir. Genel ola-
rak denge sicakhldannda ktictik bir degi§me icin bile btiyilk basing arti§lan gere- •
kir. Faz diyagramlannin onemli ozeluk1erina yurgulamak icin, basing ye sicaldik eksenle-
ri genellikle olceksiz cizilir.
 13-4 Faz Diyagramlarz 493

atm araliginda esas olarak basinctan etkilenmez; normal erime noktasiyla rigid nok-
ta hemen hemen aym sicaldiktadir.
Sicakhk ye basmcm cok geni§ bir aralfgim kaplamasi, turn faz diyagranumn 61-
cekli olarak cizilmesini gricle§tirmektedir. Bu nedenle eksenler "olceksiz"dir. •
•
Merak Ediyorsaniz
Sublimlelme e§risi buhar basina e§risinin
uzantsi midur7
ekil 13-18 de iyodun siiblimle§me egrisi, hemen hemen buhar basmct egrisinin uzan-
tisiymi§ gibi goziikiiyorsa da, veriler olgekli olarak cizilirse, 0 noktasmda bir siireksiz-
Aynca bu her zaman boyle olmak durumundadir. Eger bu lid egri siirekli
olsaydi, lnP nin 1/T ile degi§imini gosteren egriler (ekil 13-13) aym egime sahip
olurlardi, ancak bu olanaksadir. AH b buhar basinci cizgisinin egimini (denklem 13-1
i ammsayimz), Alf, ise siiblimle§me cizgisinin egimini belirler. Bununla birlikte bu
iki entalpi degi§imi asla aym olamaz, ctinldi Ail, = AH b + All. e§itligi vardir.

•
1• Karbon Dioksit
Karbon dioksidin faz diyagranumn (Sekil 13-19) iyodun faz diyagrammdan onem-
li farlu vardir. U9lu nokta basinci 1 atm den bilyUktiir. P = 1 atm dogrusu, bu-
har basmci egrisinin degil sablimleqme egrisini keser. Kati karbon dioksit acilc bir
kapta isitihrsa, sabit bir stcaldikta (-78,5 °C) siiblimle§ir. Kan karbon dioksit eri-
mez. Bu yiizden. "kuru buz" diye adlandirihr. Kuru buz, du§uk sicakhk saglamasi
ye eriyerek slyi olu§turmamasr nedeniyle, sogutma ye besin koruma i§lemlerinde
yaygm olarak kullanihr

D
Superkirifir
alu§kan
72,9 atm

Kati
S iv i
•
•
Basing (olceksiz)

5,1 atm

Gaz
1 atm

—78,5 °C —56,7 °C 31 °C
Sicakhk (61ceksiz)

• A $EKIL 13-19 Karbon dioksidin faz diyagramlan

•
Bu diyagrarrun birkac ozelligi metin icinde acildannu§tir. Burada gosterilmeyen bir diger
ozellik, OD erime egrisinin sonunda kritik sicakhgm uzerinde bir yere ula§malc iizere sa-
ga dogru egilmesidir.
 494 him 13 &War, Katilar ye Molekaller Aram Kuvvetler

5,1 atm basincimn iizerinde stet karbon dioksit elde edilebilir. Sivi karbon di-
oksit, CO, li yangm stindtiriiciilerde kullanihr. Bu yangm sondiiraciilerin i§leyi§in-
de maddenin tic Kali de ortaya cikar. Yangm sondiirtictintin vanasi acilarak sivi
• CO, biraluldiginda, bilytik bir boliimii luzla buharlapr. Buharla§ma icin gerekli isi
kalan sivi CO, ten ahmr. Soguyan bu sty" CO, in sicalchgl donma noktasmm alti-
na dii§er ye kati CO, "kar" haline gelir. Bu kat' CO, de hula stiblimle§erek gaz ha-
•
lindeki CO, e donti§tir. Bu olaylann hepsi, (1) yangimn cevresinde bir CO, "ortii-
sti" olumasina ye (2) soguma ile yangimn sonmesine yard= eder.

Siiperkritik Akikanlar
Kritik sicaldikta gaz ve slut hailer birbirinin aym ye ayirt edilemez oldugundan,
kritik noktanm tizerindeki sicakhk ye basmclarda ortaya cilcan fazi adlandirmak
zordur. Bu fazm yogunlugu stvmtnki gibi ytiksek, vizkozitesi ise gazinki gibi dii-
§iiktiir. Bu faz kin giintimtizde superkritik akqkan (SKA) terimi yaygm olarak kul-
lamlmaktadir. Kritik sicalchgm iizerinde, basmc uygulanarak superkritik alu§kan si-
vila§nnlamaz. Sekil 13-20 deki genel faz diyagranum ele alalim. Kritik izotermin
altinda bir buharla ba§layan ye noktalarla gosterilen yol, bizi bu izotermin iistiin-
de dii§iik yogunluklu bir gaza gottirmektedir. Bu noktada bastnc biiyiik olciide ar-
• tinlffsa, yogunlugu cok bilytik superkritik alu§kan elde edilir. Eger basilic kritik
basmci Pk a§arken, sicakhk kritik izotermin altma dii§tirtiltirse bir sly" elde edilir.
Basing daha da dii§tirtilse ornek sly" fazda kahr. Noktalarla gosterilen yol izlene-
•
rek sivi-gaz faz sirunna ugramadan, gaz fazmdan stet faza vanitr. Sivi-buhar faz
cizgisini gozlemenin tek yolu, kritik izotermin apgismda faz smnim gecmektir.
kilde izlenen yolda sivi-buhar faz smtn, swim basinci buhar basmct egrisinin al-
tinda bir noktaya clii§tirtilerek gozlenebilir.
Kati ye sivilann gazlarda cortinebilecegi normal olarak dii§tintilmemesine kar-
ucucu stet ye katilar gazlarda cortintir. coziintirliik mol kesri, basitce buhar
basmcinin (ya da stiblimle§me basincinm) toplam gaz basincma oramdir. Stvtlar ve
katilar, kritik sicakhk ye basmclannm tizerine ctktldtkca, gazlarda daha cok corti-
ntirler. Bu olay, bilyilk olctide SKA yogunlugunun ytiksek ye sivininkine yakin ol-
masnun bir sonucudur. Stiperkritik alu§kanlarda molektiller birbiriyle gaz haldeki-
ne oranla cok daha yalundirlar ye stvi ya da kat molektillerini daha cok cekerler.
SKA Ian= corticti ozellikleri normal sivilann corticii ozelliklerine benzer. SKA
basincimn degi§tirilmesi, yogunlugunun degi§mesi anlanuna gelir, bu da corticti

Pc
N
► SEKIL 13-20
Kritik nokta ye kritik izoterm :0
Gaza kritik izotermin altmdaki sicaldildarda ba- a
sing uygulanirsa, bir ytizey sminmn gortinme- as
• siyle stet olu§ur ye surekli olmayan bir gaz do-
meydana gelir. Kritik izotermin uzerine •
basing uygulamrsa superkritik aki§kanm yogun-
lugu artar.
Sicaldik (Olgeksiz)
 13 -4 Faz Diyagramlarz 495

ozelliklerinin degi§mesi demektir. Bu durumda, karbon dioksit gibi belli bir SKA
bir cokfazli corticii gibi kullamlabilir.
Son yillara degin, kafeinsiz kahvenin temel &dim yontemi, kafeini metilen klo-
riir gibi bir corticii ile ortitlemekti. Bu coziicii, is yerindeki zararli etki- •
• leri ve kahveden tumuyle giderilememesi nedenleriyle sorunlar yaratiyordu. Gitnii-
milzde ise kafeini ozittlemek icin super kritik alu§kan CO 2 kullanilmaktadff. Ye§il
kahve tohumlan 90°C ye 160-220 atm de CO 2 ile muamele edilir. Kahvenin nor-
mal %1-3 dolayindaki kafein bile§imi %0,02 diizeyine dti§tirtiliir. CO 2 in sicaklik
ye basinci dii§iiriildiigii zaman cortinmii§ kafein coker. Daha sonra CO 2 yeniden
cevrime sokulur..

♦ Kafeinsiz kahve
"Dogal" kafeinsiz kahve, ye§il
kahve tanelerindeki kafeini cdz-
mek icin corticti olarak superkri-
tik akilkan CO 2 in kullanildigi
bir i§lemle hazirlanir. Daha son-
ra kavrulan taneler sati§a sunu-
lur.
• ► Basmcm 125 atm e cikanlinasi
suyun donma noktasnu ancak
1°C dolayinda &Orin%
•
Su
Suyun faz diyagrami birkac ilging ozellik gosterir. Bunlardan bin OD erime egri-
sinin negatif egimli olmasidir; yani erime egrisinin egimi basing eksenine dogru-
dur. Basing artukga buzun erime noktasi diier ye bu bir kat icin ah§ilmadik bir day-
rarn§tff (diger lid Om& Bi ye Sb dur). Bununla birlikte buzun erime noktasmda
kticiik dii§d§ler saglamak icin bile cok biiyiik basing degi§meleri gerekir ye buzun
bu davranipm normal olarak gozleyemeyiz. cok verilen bir Om& buz patenidir. Pa-
111
tenin bicagi olasihkla buzu eritmekte ye paten bu kaygan sivi filmi boyunca kay-
maktadir. Bununla birlikte, bicagm basinci erime noktasmda belirgin bir chime
saglayamayacagindan, bu aciklama °last degildir. Ozellikle donma noktasimn gok
altinda sicaldiklarda buz tistiinde patenin kaymasint kesinlikle agiklayamaz. (Ye-
ni deneysel kamtlara gore, buz iizerindeld cok ince bir tabakadaki moleldiller ttp-
kt stet sudaki molekiiller gibi hareketlidir ye bu hareketlilik cok dusuk sicakliklar-
da bile gegerlidir.)
Suyun faz diyagranunda gosterilen diger bir ozellik, bir kat maddenin birden faz-
la bicimde bulundugu polimorfizmdir. Normalde olagan basinclardalci buza buz I
denir. Diger formlar yalmz ytiksek basinglarda vardff. Polimorfizmin olu§tugu yer-
de, bir faz diyagrami, bilinen kati-sivi-buhar ticlii noktasindan ba§ka tight noktala-
ra da sahiptir. Omegin —22,0 °C sicaldik ye 2045 atm basincta (Sekil 13-21 de D
noktast), buz I , buz III ye stvt su dengededir. Buz I di§mdaki kati formlann erime
egrilerinin pozitifegimlere sahip olduklanna dikkat ediniz. Bu nedenle buz VI, buz
VII ye stvt su Uclii noktasi 81,6 °C ye 21 700 atm dedir.
•
Buz VI
Buz V

Buz V
Basing (olceksiz)

► SEKiL 13-21
Suyun faz diyagrami
0 noktasi 0,0098 °C ye 4,58 mmHg basinch uclu
noktachr. (Normal erime noktasi tam 0 °C ye 760
mmHg dadir.) C kritik nokta 374,1 °C we 218,2 1 atm
atm dedir. D noktasmda sicakhk —22,0 °C ye ba-
• sing 2045 atm dir. OD erime egrisinin negatif egi-
Gaz su
mi (burada bir hayli abartilmqnr) ve kesikli gizgi-
lerin anlami metin icinde tarti§ilmqtu.
Sicaklik (olceksiz)
 496 Boliim 13 &War, Katilar v e Molekiiller Arasi Kuvvetler

Faziar ye Faz Geci§leri

Bir maddenin faze ile hali arasmda ne fark vardir? Bu terimleri e§ anlamh olarak
• kullanma egilimi vardir, ama bunlarm arasmda kiiciik bir fark vardir. Belirttigimiz
gibi, maddenin kati, sivi ye gaz diye iic hali vardir. Faz ise Belli bir bile§imi ye bir
Ornek (tekdiize) ozelligi olan ye temasta oldugu oteki fazlardan ayirt edilebilen bir
madde omegidir. Buna gore biz, buhan ile dengede olan sivi suyu iki-fazh bir ka-
•
n§im olarak tanimlayabiliriz. Sivi bir fan, gaz ya da buhar oteld fan olu§turmak-
tadir. Bu durumda, sivi ye gaz fazlan mevcut maddenin sivi ye gaz halleri ile ay-

Sekil 13-21 deki D noktasim, maddenin yalmzca iki hali (kati ye sivi) mevcut
bulunmasma kar§in, buradaki denge kan§imini iic-fazh karipm olarak tammlaya-
biliriz. Bu fazlardan ikisi, polimorfik buz I ye buz III kati haldedir. 'Id ya da gok
bile§enli kan§imlarda, farkli fazlar kati halde oldugu gibi sivi halde de bulunabi-
lirler. Sistemde yer alan turn fazlar basing-sicaldik diyagramlanyla betimlendigin-
den, bunlara faz diyagramlan denilebilir. Bir faz diyagrammda iki fan ayiran eg-
rinin gecilmesinefaz gef4i denir.
A§agida yaygm alts faz gegi§inin adi verihni§tir.
• erime (k —> s) donma (s —4 k)
buharlasma (s g) yogunlasma (g s)
stiblimlesme (k —4 g) luragilasma (g k)
Bir faz diyagrarrunda iki faz arasmdaki denge egrisinin gegilmesi durumu igin
yararh genellemeler §unlardir.
• Sabit bumf gizgisi (bir izobar) boyunca dusuk sicakhktan yiiksek sicaldiga en-
talpi artar. (Isi sogurulur.)
• Sabit szcaklik gizgisi (bir izotenn) boyunca diisuk basinctan yfiksek basmca
hacim azahr. (Yiiksek basinctald faz yilksek yogunluktadir.)
Bu iki genellemeden sonuncusu, erime egrilerinin neden genellikle pozitif egime
sahip oldugunu anlamainiza yardimci olur. Bir katimn sivisindan daha yogun ol-
masi, beklenen bir davram§tir. Ornek 13-4, bir maddenin ugradigi faz geci§lerini
betimlemek igin faz diyagramlanmn nasil kullanilacagini gOstermektedir.

ORNEK 13-4 •
Bir Faz Diyagramm Yorumlanmasi: Bir buz ornegi 1 atm basincta ekil 13-21 da P
noktastyla gosterilen sicaldiktachr. (a) Sabit basmcta sicaldik R noktasma yiikseltildi-
ginde ye (b) sabit sicakhkta basing Q noktasma yiikseltildiginde neler olacagmt actkla-
ytmz. ekil 13-22 de P, Q ye R noktast kosullart

coziim
(a) Steakhk OD erime egrisi tizerindeki bir noktaya (0 °C) ulastiginda, buz eri-
meye baslar. Bu sscakhk, buz tamamen stytya doniisiinceye dek sabit kahr.
Erime tamamlamnca swank yeniden ytikselmeye baslar. Sscaklsk, buhar ba-
sinctrun 1 atm oldugu 100 °C a ulasincaya dek kapta buhar gorillmez. Turn
• sivi buharlastigi zaman sicaldik yeniden ytikselerek son R degerine ulastr.
(b) Kattlar fazla sikssabilir olmadigmdan, basing PQ sabit sicaldik egrisi ile
•
OD erime egrisinin kesim noktasma ulasmcaya dek cok az degisir. Bu ba-
sincta erime baslar. Buz siviya doniistiikce onemli bir hacim degisimi (%10

• AliVrma B: 1,00 mol suyu PR boyunca yanstmn buharla§acagi bir noktaya getiren
P nokatsmda Q nokatsmda
• veriler, He atomlan arasinda, cok zayif da olsa, molekiiller arasi kuvvetlerin bulun-
R nokatsmda
• SEKIL 13-22
Ornek 13-4 deki olaylarin Os-
terimi
Bir su ornegi, basma ayarlamak
icin serbest hareket eden bir pis-
tonla donatilnu§ kapah bir kap-
tadir. Burada Seidl 13-21 deki P,
Q ve R noktalanndaki durum ci-
zilmi§tir. Sabit sicaklikta (izoter-
mal) basing degi§tirilerek P nok-
tasmdan Q noktasma gecilebilir.
P noktasmdan R noktasma sabit
basincta (izobarik) sicaldik de-
• gi§tirilerek gecilebilir.
UNUTMAYINIZ ►
Bir kovalent bagda pozitif yiik
merkeziyle negatif yuk merkezi-
nin farkh olmasi bag dipolii
olu§turur. Dipol momenti, µ, bii-
yiikliigii ve yonii hesaba katilan
•
bag dipollerinin toplamidir ye
polar (dipol de denir) bir mole-
kill kahct bir toplam dipol mo-
mentine sahiptir.
13 5
- Van der Waals Kuvvetleri 497
dolaymda) olur. Erime sonrasi, basin= artmasi cok fazla degi§im yarat-
maz. ciinkii sivilar silc4tinlamazlar.
AllOrma A: ekil 13-21 de R noktasmda bulunan su orneginin once P sonra Q nok-
tasma getirilmesiyle olu§acak degi§imleri olabildigince aynntili bicimde actIclayuuz. •
durumu gosteren bir lekil ciziniz Bunu, 1,00 mol su icin cizildigi varsayilan Seidl 13-
22 R noktasmdald durumla karpla§limuz. Ornegin, sistemin hacmi Seidl 13-22 dekiyle
aym midis? Degilse, ondan daha az ya da cok mudur ye ne kadar az ya da coktur ?R nok-
tasmda sicaldigm suyun kritik nokta sicaldigina e§it oldugunu ve su buhannm ideal gaz
gibi davrandigim varsayimz.
13-5 van der Waals Kuvvetleri
Helyum kararh kimyasal bag olu§turamadigmdan, mutlak sifir ( 0 K) sicaldigina ka-
dar gaz halinde kalmasmi bekleyebiliriz. Helyum cok dii§iik sicaldildara kadar gaz
halde kalmasma kar§in, 4 K de yogunla§ff ye 1 K de (25 atm basincta) donar. Bu
•
dugunu gostermektedir. Eger sicakhk yeterince dii§iikse bu kuvvetler isil karga§a-
yi bastffabilir ye helyumun yogunla§masma yol agar. Bu kesimde, van der Waals
kuvvetleri olarak bilinen molekiiller arasi kuvvetleri inceleyecegiz. Bu kuvvetler,
ideal olmayan gazlar icin tiiretilen van der Waals denideminde (denklem 6-26),
n2a/V2 terimine katkida bulunan kuvvetlerdir.
Anlik ye Induklenmi Dipoller
Maddelerin elektron yapisim betimlerken, belli bir anda belirli bir bolgede elekt-
ron yiik yogunlugundan ya da olasiligindan s6zederiz. Belli bir anda (tiimiiyle Sans
eseri olarak) elektronlarm bir atomun ya da molekiiliin bir bolgesine
vardir. Elektronlann boyle hareket etmesi, normal olarak apolar olan bir mo-
lekiiliin polarla§masina yol Kan Bir anlik dipol olu§ur. Yani molekiil gegici bir di-
pol momentine sahiptir. Bu olaydan sonra kom§u atom ya da molekiildeki elektron- •
lar da yer degi§tirerek dipol olu§turur. Bu bir indiikleme olayfflir (ekil 13-23) ye
olu§an yeni dipole indiiklenm4 dipol denir.
Bu iki olay, molektiller arasi cekim kuvvetleri olu§masina yol agar (ekil 12-24).
Buna biz anlik dipol-indiiklenmi§ dipol cekimi diyebiliriz, fakat yaygm olarak kul-
lamlan adlar dagilma kuvveti ya da London kuvvetidir (1928 de Fritez London
bu kuvvetleri aciklamak icin bir kuram onermi§tir.).
Bir molekiiliin bir dipol tarafindan indiiklenme kolayligma kutuplanabilirlik
(polarlanabilirlik) denir. Kutuplanabilirlik elektron sayisi ile artar; elektron saps'
da molektil kiitlesi ile artar. Keza biiyiikce bir molekiilde kimi elektronlar atom ce-
kirdeginden bir hayli uzaktadir ve bu nedenle gev§ek tutulurlar. Bu elektronlar ko-
layca hareket eder ye molekiiliin kutuplanabilirligi artar. Kutuplanabilirlik arttik-
ca dagilma kuvvetleri arttigindan, kovalent bile§iklerin erime ye kaynama nokta-
lan molekiil kiitlesiyle artar. Ornegin, 4 akb lik molekiil kiitlesine sahip helyumun
kaynama noktasi 4 K iken radonunki (atom kiitlesi 222 akb) 211 K dir. Halojenle-
•
rin erime noktalan ye kaynama noktalan F2 , C12 , Br2 , 12 sirasina gore artar (cizel-
ge 10-5 i ammsayimz).
 498 Bolum 13 Sivilar, Katilar ye Molekiiller Aram Kuvvetler

Dagilma kuvvetlerinin §iddeti molekiil bicimine de baglfflff. Zincir §eklinde bir

molekuldeki elektronlar, kiiciik, Wu ye simetrik bir molekiildeki elektronlardan
daha kolay hareket eder; zincir molekiil daha cok kutuplanabilir. Aym tiir ye sayi-
• da atomlar iceren (izomer), maddeler farkh molekill bicimlerine ye farkh ozellik-
lere sahip olabilirler. Bu dil§iince ekil 13-25 te gosterilmi§tir. •
Dipol Dipol Etkile§imleri
—

Polar bir bile§ikte molekiiller, bir dipoliin pozitif ucu kom§u dipollerin negatif ucu-
na yonelecek bicimde istiflenmek isterler. Bu durum Sekil 13-26 da §ematik ola-
rak gosterilmi§tir. Molekiillerin bu ek diizenliligi, bir maddenin beklenenden daha
yilksek sicaldiklarda sivi ye kati halde kalmasma yol agar. N2, 02 ye NO maddele-
rini ele alahm. N2 ye 02 de elektronegatiflik farki yoktur ye her ikisi de apolardff.
Ote yandan NO te elektronegatiflik farki vardir ye molektil kilciik bir dipol mo-
mentine sahiptir. Olaya yalmzca dagilma kuvvetleri acismdan bakilsaydi, sivi NO

• $EKIL 13-23

• •
N2 NO 02
Induklenme
Bir balonun bir ytizey tarafmdan = 0 (apolar) µ = 0,153 D (polar) ki = 0 (apolar)
• celcilmesi indiiklenmenin cok bi- mol kiitlesi 28 akb mol kiitlesi 30 akb mol kiitlesi 32 akb
linen bir ornegidir. Balon stirtiin- kn 77,34 K kn 121,39 K kn 90,19 K
meyle yiiklenir ye yiiklii balon
yiizeyin zit yiikle ytiklenmesine
(indilklenmesine) yol agar (Ek B
ye de baktruz).

(a) (b) (c)

♦ 5EKIL 13-24 Anlik ye dipoller
(a) Normal durum. Apolar bir molektil simetrik ytik dagilimma sahiptir. (b) Anlik durum.
Elektronlarm yerlerini degi§thmeleri 5+ ye 8— ile gosterilen ytik aynlmasma yolacar ye
bu da bir anhk dipol olu§turur. (c) Indiiklenmis dipol. Soldaki molektil uzerindeki anhk
dipol, sagdaki molektilde yiik aynlmastru indiikler. Sonuc dipol-dipol etkile§imidir.

•
•
H—C—H
H HHHH
H—C—C —C—H
I
H—C—C—C—C—C—H
H H
111
H HH H H
H— C — H
H
(a) Neopentan (b) Pentan
kn = 9,5 °C kn = 36,1°C
• ♦ SEMI_ 13-25 Molekrd bicimleri ye kutuplanabilirlik •
Zincir pentan molektild yuvarlak neopentan molektiltinden daha kolay kutuplamr. Pentan-
da molekuller arasi kuvvetler neopentandan daha kuvvetlidir. Pentan neopentandan daha
ytiksek sicakhkta kaynar.
 13-5 Van der Waals Kuvvetleri 499

•
•

♦ 5EKIL 13-26 Dipol-dipol etkilesimleri

Dipoller kendiliklerinden, bir dipoltin pozitif ucu kom§u dipoltin negatif ucuna gelecek 0
bicimde dtizenlenirler. Normalde lsil hareketler bu duzenliligi bozar. Buna kar§m dipolle-
• rin boyle dtizenlenme egilimi, katilann erime ye sivilann kaynama noktalan gibi fiziksel
ozelliklerini etkilir

in kaynama noktasimn sivi N2 ye sivi 02 in kaynama noktalan arasinda ()imam bek-

lenirdi. Fakat a§agidaki karpla§firmada boyle olmadigi gorakiyor. Siyi NO en yiik-
sek kaynama noktasma sahiptir.

ORNEK 13-5

Polar ye Apolar Maddelerin Fiziksel Ozelliklerinin Karplainrilmasi. Yakit olarak kul-

• Simdi hangi molektiliin polar olduguna bakahm. C ye H arasmdaki elektronagatiflik
♦ Biitan ye aseton
Alttaki diyagramlar biitan ye
• asetonun elektrostatik diyagram-
renk yuksek ne-
gatif elektrostatik bolgeleri gos-
termektedir.
lanilan bfitan (C4H10) ile organik bir corticti olan asetondan [(CH 3)2C0] hangisi daha
yiiksek kn a sahiptir?
ciizOM
Ise molekiil kiitlelerini karpla§firarak ba§layahm. Her iki madde de 58 akb lik molektil
kfitlelerine sahip oldugundan, yanitimizi ba§ka etkenlere dayandirmak zorundayiz.
farki, genel olarak hidrokarbonlan apolar kabul etmemizi hakh gosterecek kadar
Aseton molekiiki bir 0 atomu icerir ve kuvvetli C-0 bag momenti bekleyebi-
liriz. Boyle durumlarda, bag momentlerinin birbirini yok edici simetri ozelliklerinin olup
olmachgnu gormek icin molektiliin yaps iskeletine gereksinim duyanz. Burada bilyiik
bag momentine sahip bir tek bag oldugundan, aseton icin boyle bir gereksinim yoktur.
Sonuc olarak aseton bir dipol momentine sahiptir ye polar bir molektildtir. Aym mole-
ktil ktitlesine sahip bin polar oteki apolar iki maddeden polar olamn (aseton) ytiksek
kaynama noktasma sahip olmasim bekleyebiliriz. (Olctilen kaynama noktalan btitan icin
-0,5 °C ye aseton icin 56,2 °C tn.)
All§tIrma A: bile§iklerden hangisi en yfiksek kn a sahiptir: C 3H8 , CO2 , CH3CN?
Aciklaymiz.
All§tirma B: A§agidald maddeleri beklenen kaynama noktalannm arthma gore 0
ralayimz: C81118 , CH3CH2CH2CH3 , (CH3 )3CH, C6H5CHO, 503 (sirasiyla oktan, bfitan,
izobtitan, benzaldehit ve kiikiirt dioksit).
 500 &Am 13 &War, Katdar ye Molekidler Arasi Kuvvetler

van der Waals Kuvvetlerinin ozellikleri

Van der Waals kuvvetleri a§agidaki olaylardan ileri gelir ye belirtilen etkileri
terir.
• Dagdma (London) kuvvetleri biitiin molekidler arasmda varchr. Molekiillerde-
ki bittiin elektronlarm hareketlerinin sonucudur. Bu kuvvetlerin btiyiikliigii
•
molektil kiltlesiyle artar ye aym zamanda molektil bkimine de baghdir.
• Kahci dipol momentler molekiildeki tam elektronlardan ziyade baglardaki
elektron ciftlerinin hareketlerinin sonucudur. Kahci dipoller yalmzca bile§ke
dipol momentine sahip (polar) molektillerde bulunur. Bunlann varhgi mevcut
dagilma kuvvetlerini arttmr.
• Molekiil kddeleri birbirine yakm bilesikler kfludaprddig mda dipol momen-
tinin, erime noktasi, kaynama noktasi ye buharla§ma entalpisi gibi ozellikler-
de onemli farklar yarattigi goriiliir.
• cok farkh molekid kiidelerine sahip bile fiklerde dagilma kuvvetleri, cogu kez,
dipol kuvvetlerinden daha onemlidir.
bu saptamalann, van der Waals kuvvetlerinin dagilma kuvveti ye dipol
kuvveti bile§enlerini yuvarlak olarak gosteren cizelge 13-5 teki verilerle ili§kisini
gorelim. HC1 ye F2 yakla§ik molektil kiitlelerine sahiptirler, fakat HC1 polar oldu-
gundan F2 a gore oldukca bilytik AHb ye ytiksek kaynama noktasma sahiptir. HC1,
HBr ye HI dizisinde molekiil kiitleleri belirgin bkimde artar ve AH b ye kaynama
noktalan da aym sirayla (HC1 < HBr < HI) degi§ir. HI e gore HC1 ye HBr tin da-
ha polar olmalan, molekiil kiitlesi arti§indan dogan bu egilimi ters cevirmek kin ye-
terli degildir. (Bu maddelerde ba§lica molektiller arasi kuvvetler dagilma kuvvet-
leridir).

cIZELGE 13.5 Bazi Maddelerde Molekuller Arasi Kuvvetler ve Ozellikler

Dipol Kaynama
van der Waals Kuvvetleri
Molektil Moment, AFIb Noktasi,
akb D % Dagdma % Dipol kJ/mot K
F2 38,00 0 100 0 6,86 85,01
• HCI
HBr
36,46
80,92
1,08
0,82
81,4
94,5
18,6
5,5
16,15
17,61
188,11
206,43
HI 127,91 0,44 99,5 0,5 19,77 237,80 •

ORNEK 13-6

Molekuller Arasi Kuvvetlerle Fiziksel Ozelliklerin 114kisi. Apgidald maddeleri bekle-

nen kaynama noktalan artisma gore stralayintz: CC1 4 , C12 , C1NO, N2.
cozum
Maddelerin ticti apolardir. Bunlarda dagilma kuvvetlerinin buyuklugu ye dolayisiyla
kaynama noktalan molektil kutlesine ko§ut olarak artmakhr, yani, N2 < Cl2 < CC14.
C1NO molektil kutlesi (65,5 akb) C1 2 unkine (70,9 akb) yalundir, fakat CINO molektilti
polardir (bag acts' 120°). Buradan, molektiller arasi kuvvetlerin CINO bile§iginde
C12 dan daha bilytik ye kaynama noktasimn da yiiksek olacagi vicar. Bununla birlikte,
• C1NO kaynama noktasnun CC14 den bitytik olmastm bekleyemeyiz, ctinkii molekiil kiit-
•
leleri arastndald fark cok bilytikttir. (65,5 akb ne karp 154 akb). Bu durumda beklenen
kn gram N2 < C12 < C1NO < CC14 olur (gozlenen kaynama noktalan ise sirayla 77,3;
239,1, 266,7 ye 349,9 K dir).

• 0C
11. H.
F 180°
F.
• H
•
F Alittirma B: Bazi sivilann normal kaynama noktalannda M-1 6 degerleri §oyledir:
♦ SEKiL 13-28
Gaz halindeki HF de hidrojen
ba§lan
Gaz haldeki HF de cok sayida
HF molektilii yukanda gosterilen
halkah (HF)6 yaps= olu§turur.
Her H atomu bir F atomuna tekli
kovalent bag (—) ile ye ikinci
bir F atomuna hidrojen bags
• ( ) ile baglarnr.
• •
• H atomu iki ametal atomu arasmda kopril gorevi yapar.
A HF de elektron yo§unlu§u
da§ilirni
13-6 Hidrojen Bag' 501
01, 6,AVI:111MA-
300 - H2Te
• SbH3
•
HI
200 — SnH4
ro
loo —
0-
i i ; ; ;
0 25 50 75 100 125 150
Molektil kiitlesi, akb
A 5E10-13-27 14, 15, 16 ve 17. Gruptaki elementlerin bazi hidriirlerinin kaynama
noktalannin karpla§tinlmasi
NH3, H2O ye HF bile§iklerinin kaynama noktalan, gruplanndaki diger elementlerin hid-
riirlerine gore oldukca ytiksektir.
Ali§tirma A: Aagidaki maddeleri beklenen kaynama noktalanmn arti§ma gore si-
ralayma: Ne, He, C12 , (CH3 )2CO, 02 , 03 .
H2, 0,92 kJ/mol; CH4 , 8,16 kJ/mol; C6H6 , 31,0 kJ/mol; CH3NO2 , 34,0 kJ/mol, bu de-
gerler arasmdaki farklan aciklaymiz.
13-6 Hidrojen Bag'
Seidl 13-27 de bir dizi benzer bile§igin kaynama noktalan molekill agirliklanna
kar§i grafige almmt§tir. Bu §ekilde gosterilen ban ozellikler, bu noktaya kadar ele •
aldigumz molekiiller arasi kuvvetlerle aciklanamaz. 5ekildeki 14. grup elementle-
rinin hidrojen bile§ikleri (hidriffleri) normal davrani§ gostermektedir; yani bu bi-
le§iklerin kaynama noktalan molekill kiitleleriyle diizenli olarak artmaktadir. Ama
iic elementin (N, 0 ye F) hidriirlerinin, NH 3 , H2O ye HF iin kaynama noktalan,
beklendigi gibi diger hidriirlerin kaynama noktalanndan daha dii§iik degil, onlara
e§it ya da daha yilksektir. Bu beklenmedik davram§in nedeni, ekil 13-28 de HF
icin gosterilen (ozel bir molekiiller arasi kuvvet olan) hidrojen ba'glandff. Burada
§u noktalar onemlidir.
1. HF dipolleri iki F atomu alumna bir H atomu gelecek bicimde diizenlenir. H ato-
mu cok Mica oldugundan bu dipoller birbirint cok yalda§abilirler ye kuvvet-
li dipol dipol cekimleri olu§turabilirler.
-
2. Bir H atomu bir F atomuna kovalent bagla baglanmi olmasma kar§m, en ya-
kmindalci HF molekiiliiniin F atomuna da zayifca baglarur. Hidrojen bagmda 411
3. Bir hidrojen koprilsiiyle baglanan iki F atomu arasmdalci bag actst (yani, F —
H • • • F nisi) yalda§ik 180° dolayindadff.
 502 Bohim 13 Stvtlar, Kattlar ve MolekUller Aram Kuvvetler

Hidrojen bag', yiiksek elektronegatiflikte bir atoma bagh bir hidrojen atomu-
nun, kom§u molekulun yuksek elektronegatiflikte bir atomu tarafindan da e§ zaman-
li olarak cekildigi zaman olu§ur. Hidrojen bagi olu§umunda, H atomunun kovalent
• olarak bagh bulundugu yiiksek elektronegatiflikteki atom, bag elektronlanm ken-
dine dogru cekerek, hidrojen cekirdegini (proton) `ciplak' birakir. Elektronsuz ka-
lan bu proton kom§u molekiildeki elektronegatif atomun ortaklanmami§ bir elekt-
•
ron ciftini ceker.
Hidrojen bagi yalnizca hidrojen atomuyla olu§ur, ciinkii turn oteki atomlann ce-
kirdekleri is kabuk elektronlan tarafmdan perdelenir. Hidrojen bagi olu§umu icin
gerekli ko§ullan yalnizca F, 0 ye N kolayca yerine getirir. Bir molekiihin H ato-
mu ile kom§u molekiiliin Cl ya da S atomu arasmda zayif hidrojen baglan nadiren
olu§ur. Diger molektiller arasi kuvvetlerle kiyaslandigmda hidrojen baglan daha
kuvvetlidir; hidrojen bagi enerjileri 15-40 kJ/mol diizeyindedir. Oysa tekli kovalent
baglar hidrojen bagmdan cok daha giichidiir (150 kJ/mol den daha ytiksek bag ener-
jisine sahiptirler) (diger kar§ila§tirmalar icin bakiniz cizelge 11-3).

Suda Hidrojen Ba§i

Bildigimiz su hidrojen bagimn olu§tugu ba§lica ye en tanmmi§ bile§iktir. Sekil 13-
29, bir su molekulunun , hidrojen baglanyla don kom§u molekiile bir diizgiin dort-
yiizlii nasal tutundugunu gosteriyor. Buzda hidrojen baglan, su mole-
kiillerini esnek olmayan, ama oldukca seyrek bir yapida tutarlar. Buz eridikce bu
hidrojen baglannin yalmzca bir bolumu kinlir. Bunun bir gostergesi, buzun gore-
celi du uk erime isisidir (6,01 kJ/mol). Bu enerji erime sirasmda tiim hidrojen bag-
lanni lunnak icin gerekenden cok cok azdir.
Seidl 13-29 da gosterilen acik buz yapisi, buzu dii§iik yogunluklu yapmaktadir.
Buz eridiginde bu hidrojen baglannin bazilan kinhr. Bu olay, buz eridiginde mo-

w as.
• cPY rr6)
Go=D

(a) (b) (c)

♦ $EKIL. 13-29 Suda hidrojen ba§lan
(a) Her su molekGlu diger don molektile hidrojen baglanyla baglanir. Bu dtizenlenme bir
diizgiin dortyuzlu olu§turur. Her hidrojen atomu iki oksijen atomunu baglayan cizgi tize-
rinde yerle§ir, fakat bir oksijen atomuna (100 pm) digerinden (180 pm) daha yakindir.
(b) Buzun kristal yapisi. 0 atomlan bir altigen halka olu§turacalc bicimde diizenlenir. H
• atomlan iki oksijen atomundan birine daha yakindir. Kagit dilzleminin arkasma dii§en
molekuller acik mavi ile gosterilmi§tir. Kar tanelerinin hekzagonal bicimde olmasimn ne- •
deni bu yapidir. (c) Sivi suda molekuller yalmzca bazi komplanyla hidrojen bagi olu§tu-
rurlar. Bu durum, su molekfillerinin buzdakine gore daha saki paketlenmesini saglar.

• ta maksimum yogunluga ulapr. Bu sicakligin iistiinde su "normal" davram§a Bo-
• SEKIL 13-30
Kati ye sm yo§unluklannm
karlilaprulmasi
Buz kiiptiniin suda ytizmesi (sol-
da) bilinen bir gozlemdir. Buzun
yogunlugu sivi suyunkinden da-
ha clii§tiktiir. Bununla birlikte,
cok karpla§ilan durum parafin
mumunun davranisidir (sagda).
Kati parafin sivi parafinden daha
yogundur ye beherin dibine ba-
tar.
040 • &
• Of
• • C) WO 40 1
• $EK1L 13-31
Asetik asit dimeri
Elektron yogunlugu dagihmiyla
hidrojen bagmen gosterilmesi.
• Elektron yogunlugu
salisilik asitte molektil ici hidro-
jen bagmen varligim gostermek-
tedir.
13-6 Hidrojen Bap 503
lektillerin daha sik istiflenmesine olanak saglayarak, yogunlugun artmasmi agiklar.
Yani stet halde birim hacimdeki H 2O molekiilleri kati haldekine gore artar.
erime noktasimn iistiinde tstttldtgmdan hidrojen baglan kinlmaya devam
eder. Molekiiller daha da stki yerle§ir ve stvt suyun yogunlugu artar.Swi su 3,98 °C •
ner: yogunluk sicaldikla dii§er. Tath su gollerinin iistten a§agiya dogru donmasimn
nedeni budur. Suyun sicaldigi 4 °C in altma diistugunde, bu gok yogun su goliin di-
bine batar ye ytizeydeki daha soguk su donar. Bu durumda goliin ilstiindeki buz, al-
tindaki suyu daha fazla isi kaybma kar§i korumu§ olmaktadir. Bu, ki§in donan bir
golde bahklann ya§amlanni siirdiirebilmelerini saglar. Hidrojen baglan olmasa
tiim goner dipten yukanya dogru donar; bahk, kiictik dip canhlan ye su bitldleri
ya§amlanni siirdiiremezlerdi. Sekil 13-30 da stvt su ye buzun yogunluk ili§ki-
leri, gok sik karplaplan yogunluk ili§kileriyle karpla§tirilmi§tir.
Hidrojen Ba§mm Etkiledi§i Di§er ozellikler
Ozellikleri hidrojen bagi tarafindan etkilenen maddelerin en gok bilineni sudur.
Sayisiz ba§ka ornekler de vardir. Asetik asitte, CH 3 COOH hidrojen bagi hem sivi
hem de buhar halinde dimer (moleldil cifti) olumasma yol agar (ekil 13-31). Ase-
tik asit buharla§tiginda moleldiller arasindaki hidrojen baglarmm hepsi kopmaz, •
bunun sonucu olarak da asetik asitin buharla§ma isisi beklenmedik bigimde dii§iik-
tiir.
Vizkozitenin bazi egilimleri de hidrojen baglan yardnmyla Alkol-
lerin bir molektiliintin —OH grubundaki H atomu, kom§u alkol molekulunun 0
atomuyla hidrojen bagi olu§turabilir. Bir molekiilde daha gok —OH grubunun bu-
lunmasi daha gok hidrojen bagi olasingi demektir. Giiglii molekiiller arasi kuvvet-
lere sahip olan polialkollerin daha yava§ akmasi beklenir, yani monoalkollerden
daha ytiksek vizkoziteye sahiptirler. —OH grubu sayisi arttikga bu egilimin arta-
cagi ortadadir. Bu karpla§tirma tic tamdik alkol igin a§agida yapthrustu. (cP bin-
mi bir "santipoise" dir ve vizkozitenin SI birimi 1 N • s • 111-2 = 10 P.)
Etil alkol Etilen glikol Gliserin
(etanol) (1,2-etandiol) (1,2,3-propantriol)
20 °C ta 1,20 cP 20 °C ta 19,9 cP 20 °C ta 1490 cP
Molektiller Arasi ye Molektil ici Hidrojen Ba§i
Buraya kadar ele ahnan turn hidrojen bagi ornekleri iki molektil arasmdaki kuvvet-
leri kapsadigindan, bunlara molekiiller arast hidrojen bagi diyoruz. Bir diger ola-
elektronegatifligi ytiksek bir atoma (Om. 0 ya da N) kovalent bagh bir hid- •
rojen atomunun, aym molekiildeld elektronegatifligi yiiksek yakm bir diger atom-
la hidrojen bags olu§turmasidir. Bu tiir hidrojen bags molekilltin icerisinde oldugun-
dan, molekiil ifi hidrojen bagi denir. Yanda salisilik asidin molekill modelinde go-
 504 Boltim 13 Sivilar, Katilar ve Molekiiller Aran Kuvvetler
• nin onemini vurgulamak kin, salisilik asidinpara-hidroksibenzoik asit denilen izo-
• para-hidroksibenzoik asit
(molekul ici hidrojen bags yok).
• maddelerin (dagilma kuvvetleri zayiftir) oda sicakhgmda genel olarak gaz halde ol-
A Sekoyalar
Bu agaclarda suyun ytizlerce
metre yiiksekliklere cikarabil-
mesinin gizi, hidrojen baglany-
la actklanabilmektedir.
• ma baghdir. 1,2 ye 3 atomlan bir diizlemde bulunur. 4. atom bu diizlemin iizerin-
riildiigii gibi, molekiil igi hidrojen bagi (noktah cizgiyle gosterilmi§tir), —OH g-
rubunu ayrn molektildeki —COOH grubunun gift bagh oksijen atomuna baglar.
Molekiil igi hidrojen bag' igin gerekli ko§ullann olumasinda molekiil geometrisi-
merine bakmamiz yeter. Bu molekiilde —COOH grubunun H atomu, hidrojen ba-
g' olu§turmak igin aym grubun gift bagh 0 atomuna gok yalundir ye —OH grubu-
•
nun H atomu cok uzakta molekiiliin ters tarafindadir. Bu durumda hidrojen bagi
olu§maz.
Canlilarda Hidrojen Ba§i
Canhlarda bazi kimyasal tepkimeler, protein ve DNA gibi karma§ik yapilan kap-
sar. Bu tepkimelerde belli baglar kolayca kopar ve yeniden olu§ur. 28. Boliimde go-
recegimiz gibi bu Mr tepkimeler igin enerji uygunlugu agisindan hidrojen bagi bi-
gilmi§ kaftandir. Bu karma§ik yapilann igerdigi molekiil igi ye molekiiller arasi
hidrojen baglanm da gorecegiz.
Hidrojen bag", bazi agaclann nasil gok yiiksek boylara eri§tigi bilmecesine de ya-
nit verecek gibi goziikmektedir. }Maim 6 da (s. 179) hava basmcmin su siitununu
en gok 10 m yiiksekliklere crkarabilecegini ogrendik. 100 m yiikseklikteki bir ki-
zilagacm tepesine suyu ta§rmak icin ba§ka etkenler olmalichr. Bir sonraki Mum-
de, zarlarda suyu iten ozmotik basmci ogrenecegiz, ama agaglarda suyun ta§mma-
smda hidrojen baglan da rol oynar gozillunektedir. Ince su siitunlan (odunsu do-
kuda) kokten agacm tepesindeki yapraklara uzanmaktadir. Bu siitunlarda su mole-
kiilleri birbirlerine hidrojen baglanyla baghdirlar ve her su molekiilii, kohezyon
zincirinde bir halka gibidir. Yapraktan bir su molekiilii buharla§tiginda, diger mo-
lekiil onun yerini almak iizere hareket eder ye zincirdeki molekiiller tiimiiyle yu-
kan cekilir Bu siiregte kokten yeni bir su molehill" zincire katihr.
13-7 Molekfiller Aram Kuvvetler Olarak
Kimyasal Baglar
Kovalent maddelerin cogunda molekiiller arasi kuvvetler, molekiil icindeki atom-
lar arasindaki baglara gore gok zayiftir. Dii§iik molekiil kiitlesine sahip kovalent
masuun nedeni budur. Biraz daha yiiksek molekiil kiitlesine sahip olan kovalent
maddeler (daha giiclii dagilma kuvvetlerine sahiptirler) sivi; daha da yfiksek mo- •
lekiil kiitleliler ise nispeten dii§iik erime noktah katidirlar.
Kovalent orgillii katilar olarak bilinen az sayida maddede, kristal kat= tama-
mmda . kovalent bag vardir. Bu durumda tiim kristal kuvvetli baglarla bir arada tu-
tulur. Omek olarak an karbonun iki allotropik bigimi olan elmas ye grafiti incele-
yelim.
Elmas. Karbon atomlannm birbirine baglanarak kristal olu§turma §ekillerinden
biri Sekil 13-32 de goriilmektedir. Karbonlann, dev molekiiller olu§turmak iizere
birbirlerine nasil baglandiklanni gostermek igin iki boyutlu Lewis yapisi yeterli
olabilir(ekil 13-32 a.) Oysa bu yapi tic boyutlu molekul yapilan igin uygun de-
gildir. Cc boyutlu kristalleri yap' birimleri §eklinde yazmak kristal orgiisii hakkm-
da daha cok bilgi verir (Sekil 13-32 b.) Verilen §ekilde her bir atom dort ba§ka sto-
•
dedir. 1,2,3 ye 5 atomlan 4. atomu merkez kabul eden bir diizgiin dortyiizliiniin
kii§elerindedir. Kristal §emasina dikkatle baluldigmda bir alfigenin de mevcut ol-
dugu goriiliir (san yuvarlaldar).
 13-7 Molekidler Aran Kuvvetler Baktmtndan Kimyasal Baglar 505

• (a) Lewis yapist. (b) Kristal yapist.
UNUTMAYINIZ ►
Merkez atomdan dortyiizliiniin
korlerine yonelen dart bag spa
melezlegne §emasma uymakta-
du.
► Silisyum iceren bir ba§ka ko-
valent §ebekeli kat, silisyum di-
oksittir, Si02 .
• bir grafit parcasma hafifce bastirthrsa grafit tabakalan hemen kat kat aynlir. Kur-
142 pm
► $EKB.. 13-32
Elmas yapisi
•
••
Her karbon atomu digerlerine bir
. .
dortytizlii olu§turucak bicimde bag- •C — C —C •
lanmaktachr. Burada gosterilen kris- I •
tal birimine birim Were denir. 'C .
(a) (b)
Eger karbon atomlanmn yanst silisyum atomlanyla yer degi§tirilirse olu§an ya-
ps karbtirdtir (karborundum). Hem elmas hem de silisyum karbtir apn 61-
Ode serttir ve a§mdinci olarak genic olciide kullarulmalarmin nedeni budur. Ger-
cekte elmas bilinen en sett maddedir. Elmas ya da silisyum karbtirti cizmek ya da
lurmak kovalent baglann kopmasuu gerektirmektedir. Bu iki madde elektrigi de ilet-
mezler ye cok ytiksek stcaldiklara cilulmadikca erimez ye stiblimle§mezler. SiC
2700 °C to stiblimle§ir. Elmas 3500 °C to tizerinde erir. •
Grafit. Karbon atomlan elmastakinden farkh bir bicimde baglanarak,
elmasm ozelliklerinden cok farkh ba§ka bir kati olu§tururlar. Bu baglanmada sp2
melez ye p orbitalleri gorev ahr. tic sp2 melez orbitali bir diklem olu§turur ye ara-
lanndaki act 120° dir. Melezle§meye girmeyen p orbitali bu dtizleme diktir. Orbi-
tallerin yonlent§ bicimi benzen molektiltindekine benzer (Sekil 12-26). Atomlann
bu orbitaller tizerinden baglanmast Sekil 13-33 te gosterilen kristal yaptstm verir.
Her karbon atomu, aynt dtizlemdeki tic karbon atomuyla kuvvetli kovalent baglar
olu§turun bu baglanmalar alttgen yapismda karbon tabakalan verir. Bu karbon
atomlanmn p elektronlan delokalizedirler; iki karbon atomu arasindaki bolgede
hapsedilmemi§ olup, pek cok atom tarafmdan paylaplmaktadirlar. Tabakalar ici
baglar kuvvetlidir, fakat tabakalar arast baglar cok zarftir. Bunu bag uzunluklann-
da gorebiliriz. Tabakalar icinde bag uzunlugu 142 pm (benzendeki 139 pm ye ya-
km); tabakalar arasmda ise 335 pm dir.
Bu benzersiz kristal yapisi grafite ban ozgul tizellikler kazandinr. Tabakalar
arast baglar zayif oldugundan, bu tabakalar birbiri tizerinde kolayca kayar. Bu ne-
denle grafit kat halde ye yagdaki stispansiyonu halinde iyi bir yaglarctchr. * Eger •
§un kalem kullamrken de aym olay olmaktakhr. Grafit tabakalan kagit tizerine si-
vanarak yaztyt olu§turmaktadtr. p elektronlan delokalizedir ye bir elektrik alam
uygulandiginda bu elektronlar karbon dtizlemleri boyunca gocerler. Bu ytizden,
grafit elektrigi iletir. Bu ozelliginden dolayi grafit, pilde ye endlistriyel elektroliz
i§lemlerinde elektrot olarak kullamlmaktadtr. Elmas ise elektrigi iletmez. ctinkti film
degerlik elektronlan kovalent baglarda lokalize olmu§, yani sabitle§mi§tir.

Karbonun Di§er Allotroplan

1985 te karbonun bugiin bilinen cok sardaki allotrop dizilerinden ilki ke§fedil-
mi§tir. Dev kttmtzt rldizlardaki ko§ullan taklit eden deneyler tasarlanarak cok sa-
rda karbonlu molektil kiitle spektroskopisi yard= ile ke§fedihni§ ye yapilan ay-

• •
* Grafitin bu yaglaym ozelligi, karbon atomu tabakalan arasmda oksijen molektillerinin bulunmast-
♦ 13-33 na da bagli gortikmektedir. ctinkti vakumda siddetli bicimde isittlan grafit yaglaymt ozelligini yitir-
Grafit yapisi mektedir.
 506 Bolum 13 Swilar, Kattlar ye Molekiiller Aram Kuvvetler
• le, ne elmas ne de grafit tipi yapi 60 karbon atomlu molekillti aciklayamiyordu.
• Grafit elektri§i iletir
Grafitteki delokalize elektronlar
elektrigin iletilmesini saglar. Bu
• fotografta kalem "kursun"u (as-
linda 1d1 grafit kansmudir), dev-
reyi tamamlayan elektrot olarak
kullamlmaktadir. Beher, kalem
elektrotlar arasmda iletimi sagla-
yan iyonlann cozeltisini icer-
mektedir.
•
(a)
• (a) Bir ikozahedron, 20 eskenar ticgenden olusmus bir sekil. 12 tane tepenin her bin be
Kfitle spektrumunda en §iddetli pik molekiiliine kar§ilik olan 720
akb de gortilmektedir. Boyle bir molekiil icin makul bir yapi onerisi bir hayli za-
man almi§tir. Bu yapimn ko§elerinde "bo§lukta sallanan" baglar kalmasi nedeniy-
Sonunda kristallografisi bulgulanyla da desteklenen lasa ikozohedron
onerilmi§tir. Ikozohedron tic boyutlu yapida 60 karbonun ko§eleri olu§turdu-
•
gu 12 be§gen ye 20 altigen ytiz icerir (Seidl 13-34). Bu §ekil bir futbol topuna ye
aym zamanda belirli jeodezik kubbelere benzer. Gercekte bu benzerlikten dolayi ii-
kin "buckminsterfullerenler" (R. Buckminster Fuller: bu molekiil yapisim andiran
bir tar kubbeyi tasarlayan mimann adi) ismi onerilmi§tir. Daha sonra basitcefule-
renler ve son olarak konu§ma dilinde "bucky topu" adi verilmi§tir. 1985 ten ben
C70 , C74 ,C82 formiillerini iceren pek cok fuleren ke§fedilmi§tir. Fulerenler, ba§ka
atom ya da atom gruplanna baglanarak, yahut da bazi atomlan iclerine almak su-
retiyle bile§ikler de olu§turabilmektedirler. Bugiine dek binlerce fuleren bilesikle-
ri
Fulerenler iizerinde siirdiiriilen ara§tirmalar, bunlarla ili§kili nanotupler denilen
bir karbon allotropunun daha ke§fine yol acmi§tir. Bir nanotup yaps' §ayle canlan-
grafen tabakasi denilen altigen karbon halkalanndan olu§mu§ iki boyut-
lu tabakalann, bir silindirin iizerine sanlmasiyla olu§mu§ bir yapi dii§iiniilebilir (ta-
vuk kafesi telinden yapilmi§ silindirin dogal benzeri) ye bu silindirin iki ucu birer
fulerenle kapamm§tir (Sekil 13-35). Bu tuplerin cam birkay nanometre mertebesin-
dedir (bu yiizden nanotiip). Uzunluklan birkac nanometreden bir ya da birkac mik-
rometreye kadar degi§ebilir. Nanottipler, makroskopik diinyada ve belki de daha cok
nanoteknolojinin alt-mikrospik dilnyasmda ban uygulamalar vaat eden alssslmadsk
elektronik ye mekanik ozelliklere sahiptirler. Ornegin nanotupler belki bir giin hiic-
re icine molekiilleri yollamakta kullamlabilirler.
lyonlar Aram Kuvvetler
iyon katilan incelerken aklimiza ilk gelen soru §udur: iyonik bir kristali parcala-
yarak iyonlanna ayirmak ne kadar zordur? Bu sorunun yaniti kristalin orgii ener-
jisinde gizlidir. Orgii enerjisi, gaz haldeki bagpmsiz pozitif ye negatif iyonlar bir
•
(b) (c) (d)
♦ 13-34 Fulerenler
tiggen icerir. (b) Bir tepenin kesilmesi ya da hraslanmasi yeni bir begen ytiz olusturur. •
(c) Tiraslanmi§ ikozahedron. Ozgun 12 tepenin yerini oniki be§gen alms ve 20 eskenar
ticgenin yerine 20 alhgen gehni§tir. (d) C60 Molektilii.
 13-7 Moleki,iller Arast Kuvvetler Balanundan Kimyasal Baglar 507

•
•
(a)

•
(b)
♦ SEMI. 13-35 NanotOpler
(a) Kticiik bir nanotiiptin top-cubuk modeli. (b) Tek duvarh nanotiipler paketi.

araya gelerek bir mol katt iyonik bile§ik olu§turduklari zaman actga cikan enerji-
dir. Orgu enerjileri, inorganik erime noktalannin ye sudaki coziiniirliik-
lerinin kestirilmesinde yararlt olabilir. Orgii enerjilerinin nasil hesaplandigt Kesim
13-9 de ele almacaktir. Ancak burada iyonlar arasi kuvvetlerin yalmzca nitel (ka-
litatif) bir karpla§tirmastm yapmak istiyoruz. Bu konuda Su genelleme bir hayli
ise yarar:

Zit yuklu bir iyon cifti arasindaki cekim kuvveti, iyon ytiktiyle artar, iyon •
le azahr
•
Bu durum Sekil 13-36 da §ematik olarak gosterilmi§tir.

Bagil
cekim
kuvveti:

► $EK1L 13-36
Iyonlar arasi cekim kuvvetleri Yancaplar: Na+ = 99 pm mg 2+ = 72 pm
• Daha bilytik yiiklere sahip ye iyon therkezleri birbirine 2- = 140 pm0
Cl- = 181 pm
daha yakm olan Mg2+ ye iyonlan arasmdaki iyonik Yancaplar toplami =
cairn kuvveti, Na+ ve C1 arasindaki cekim kuvvetinin iyonmerkezleri
yaklastk yedi katithr. arast uzaklik- 280 pm 212 pm
 508 Bairn 13 Sivilar, Katilar ye Molekiiller Aran Kuvvetler
► Oro enerjisi Kesim 13-9 da
aynntili bigimde ele alinacaktir.
• tecek kadar enerji verilerek eritilebilir. Genel olarak, orgii enerjisi arttikca erime
• uyandmm§lardir. Oysa, kristal halin niteligi ancak yakm zamanlarda
• $EKIL 13-37
Kubik orgii
Birbirine dik dtizlemlerin kesis-
mesiyle olulan bir paralelytiz
ye§ille gosterilmi§tir. Bu bir
ktipttir. Bu ktiptin birbirine dik
tig yonde (yani saga-sola, a§agi-
yukan ye One arkaya) basit hare-
ketleriyle sonsuz argil olu§turu-
labilir.
Iyonik bile§iklerin pek cogunda orgu enerjileri, iyonun kendiliginden kristalden
aynhp gaz haline gegmesini onleyecek kadar biiyiiktiir. Bu yilzden iyonik katilar
normal sicaldiklarda siiblffnle§mezler. Kristal orgiisii, bu orgiiyii parcalamaya ye-
noktasi yiikselir.
Iyonik bir kristalin coziinebilmesi icin, corticii molekiilleri ile kristallerdeki
•
iyonlar arasinda etkile§imden ortaya cikan enerji, iyonik kristali parcalamaya yet-
melidir. Bununla birlikte bir iyonik katmm bir cozilciide cortinmesi, lusmen orgii
enerjisine baglidff. Genel olarak, kristalin orgii enerjisi azaldikca, belli bir miktar
coziiciide cortinebilecek iyonik kati miktan artar.
ORNEK 13-7
Iyonik Bir BileOffin Fiziksel Ozelliklerinin Kestirilmesi. KI ye CaO ten hangisinin eri-
me noktasi daha ytiksektir?
cozum
Ca2+ ye 02- iyonlanmn ytikii K+ ye I - tin ytiktinden daha bilytikttir. Yine, Ca 2+ iyonu
K1" dan ye 02- iyonu I- den ktigiikttir. CaO argil enerjisinin KI tin argil enerjisinden ke-
sinlikle biiyilk olmasi beklenir. CaO in erime noktasi daha yilksek olmandu. (Gazlenen
erime noktalan KI icin 677 °C ye Ca0 icin 2590 °C tir).
Alt tirma A: KI den daha ktigiik erime nolctasma sahip ye CaO ten daha ytiksek eri-
me noktasma sahip birer iyonik bile§ik oneriniz.
AliFtirma B: Nal ye MgC12 tuzlanndan hangisinin sudaki cortintirltigii daha buytik-
ttir?
13-8 Kristal Yapilar
Kristaller (buz, kaya tuzu, kuvars ya da sus ta§lan olsun) eski ca'glardan ben ilgi
Kristal yapilann belirlenmesi, optik mikroskobun ke§ifiyle ba§laim§ ye X-i§m-
lannm kegiyle bilyilk ilerlemeler kaydetm4tir. Bugiin artik biliyoruz ki, kristaller- •
de gozlenen diizenlilik, atom, iyon ya da molekiillerin dtizenleni§ biciminden kay-
naklanmaktadir.
Kristal orgiileri
Bir yeri dekore etmek ya da siislemek (duvar kagidi yamtirmak, yer karosu dole-
mek ya da siislii cerceveler yapmak gibi) icin tek boyutlu ya da iki boyutlu desen-
lerden yararlanmayi dusunmussunuzdiir Bu nedenle boyle desenleri az cok bilir-
.
siniz.
Oysa kristallerin yapisim anlayabilmek icin up boyutlu desenlerle ugra§mak zo-
rundayiz. Bunun icin §elcil 13-37 deki gibi bir orguyu ele alahm: Burada diizlem-
ler exit aralikh ve birbirine diktir (90° aciyla kesilirler). Boyle bir orgtiye kiibik
denir. Bazi lcristallerin yapilanni incelerken bu yapidan yararlanabiliriz. Diger •
kristallerde diizlemler exit aralikh olmayabilir ya da 90° den farkh bir aciyla kesi-
§ebilirler. Kristal orgiileri kin toplam yedi olasihk vardir. Biz burada yalmzca kii-
bik orgiiyii ele alacagiz.

0
Basit kiibik
• rim hticre denir. Bu birim hticrelerin olu§turdugu kristale de basit kiibik yapida
• Sik istiflenmi§ toplar pirami-
• di. Marketlerde portakallar hek-
zagonal sik istiflenmi§ piramit
biciminde yigilarak kaymalan
onlenir.
13 8
- Kristal Yapilar 509
•
Ic merkezli kubik Yiizey merkezli ktibik
• EICIL. 13-38 Kiibik kristal sistemde birim Micreler
Ustteki cizgi-top ciziminde kiirelerin (atomlar) bulundugu konumlarda yalnizca merkez-
leri gosterilmi§tir. Alt siradaki modelde ise ktireler (atomlar) temas etmektedir. Basit kii-
bik hticrede ko§elerdeki kiireler temastadir. Ic merkezli ktibik (imk) hiicrede ko§egenler
iizerindeld kiireler temastadir. Ytizey merkezli kubik hticrede (ymk) ytizey ko§egenleri
uzerindeki kiireler temastadir.
Orgii dtizlemleri tic boyutlu §ekiller verecek bicimde kesi§irler ye birbirlerine pa-
ralel ytiz olu§ur. Boyle §ekillere paralelyiiz adi verilir. Sekil 13-37 de verilen
paralelytiz bir ktipttir. Bu kiiptin, birbirine dik tic boyutta hareket etmesiyle dim
orgilyti olu§turmak mtimktindiir. i§te boyle bir paralelytize birim hficre denir. tic
boyutlu uzay orgiisti, kristalin yam elemanlannin (atom, iyon ya da molektiller)
merkezleri orgii noktalanm olu§turacak bicimde dtizenlenebilir. Eger atom, iyon ya •
da molektiller birim Ifficrenin yalnizca ko§elerine yerle§mi§se, bu yapiya basit bi-
kristaller verilir. Eger birim hticrenin kowlerine ek olarak, merkezine de bir ta-
necik yerle§irse is merkezli kiibik (imk) yam meydana gelir. Bundan ba§ka, bi-
rim hticrenin ko§elerine ye her bir ytizeyinin ortasina birer tanecik yerle§irse yii-
zey merkezli kiibik (ymk) yap' olu§ur. Bu birim hticreler Sekil 13-38 de gortilmek-
tedir.
Sik Istiflenmi§ Yapilar
Kutulan bir yere istiflerseniz, aralannda hic bir bo§luk kalmaz. Ama ktireleri istif-
lerseniz aralannda bo§luklar kahr. Bununla birlikte, kiireler icin de oyle istiflenme
bicimleri bulabiliriz ki, aralanndaki bo§luklar en aza insin. i§te ktirelerin aralann-
daki bo§luklann en aza inecek §ekilde istiflenme bicimlerine sik istiflenme denir.
. Boyle istiflenmeler bir lusim kristallerde gozlenir. •
Sik istiflenmi§ yapilan anlayabilmek icin Sekil 13-39a yt ele alahm ye tabaka-
lardan bir tekini (A tabakasi) gortimtiziin online getirelim. renkli A kiire
kiire ile heksagonal bicimde temastadff. Dik-
tabakasindaki her bir ktire, ba§ka
 510 Boltim 13 Stvilar, Kattlar ye Molekiiller Arast Kuvvetler

Yandan gorunum
• B tabakasmda A
dortyuzlu
B •
boguklar
dolar A

Heksagonal sik istiflenme

Yandan gortinum

B tabakasmda
sekizytizitt C
Sekizytizlii bosluklar
bosluklar B
Sik istiflenmis kfirelerin iistten goriiniimii dolar

•
Kubik sik istiflenme
(a)

•
111. Seldzytithi
C

db bosluk

(b)
B

♦ $EK1L 13-39 Sik istiflemis yapilar

(a) A tabakasmdaki kitreler lurmizt, B dekiler sari ve C dekiler mavi. (b) Sik istiflenmi§
yapilarda bo§luklar. pcgen bo§luklar bir tabakadaki tic kiirenin olu§turdugu bo§luldardir.
Alttald bir tabakanm cukurluguna bir kiire yerle§tiginde dortytizlti bo§luk olu§ur. tki taba-
• kadaki tiger ktirelik iki grubun arasmda sekizytizlii bosluklar olu§ur.
•

•
(a)
(b)
♦ SEK1L 13-41
• Sik istiflenmi§ hekzoganal (hsi)
krista I yap!
(a) Birim hiicre koyu siyah ciz-
gilerle cercevelemni§tir. Bu htic-
renin parcasr olan atomlar bu
cercevenin icindedir. Bu birim
hticrenin paralelytizlfr olmalda
birlikte hip olmadrgma dikkat
ediniz! Biti§ik tic hticre de goste-
rihni§tir. cergevelenmi§ birim
hiicre ve kesikli cizgilerle i§aret-
lenen bolgeler birlikte, Seidl 13-
39 da bethnlenen tabakalanmayi
(ABA) gostertnektedir. (b) Hek-
• zagonal prizma, kti§elerdeki or-
talclaplan kiireleri ye birim
re merkezindeki tek kiireyi gas-
termektedir.
13 - 8 Kristal Yapilar 511
•
A $EK1L 13-40 KObik sik istiflenmi§ kurelerde yOzey merkezli kObik birim hOcre
Solda kiibik sik istiflemni§ ktireler blokundan ahnnu§ 14 kiire. Ortadaki iki tabaka alli§ar
atom; alt ye iistteki tabakalar birer atoma sahiptirler. Bu 14 kiirelik grubun
bir ytizey merkezli kiibik birim hticre verir.
kat ederseniz, kikeler arasmda bo§luklar vardir. Uc kiirenin arasmda olu§an figgen
bicimindeki bo§luga trigonal bo§luk denir (ekil 39). Ikinci (B tabakasi-san-) ta-
bakaya ilk kiire yerle§tiginde, bu tabakanm tiim deseni sabitle§ir. Yine B tabaka-
smda da bo§luklar vardir. Fakat bu bo§luldar iki tiptir: Dortyitzlii bo§luklar, A ta-
bakasmdaki kiirelerin tarn altma gelir. Sekizyuzlu bo§luklar, A tabakasmdaki bo§-
luldarm tam altma gelir (ekil 13-39).
Bu durumda Uctincti, C tabakasi icin iki olasililc vardir. Heksagonal sik istiflen-
me (hsi) denen dUzenlemede film dortyuzlu bo§luklar dolar. C tabakasi A tabaka-
smm aymthr ye bu yaps yinelenerek kristali olu§turur. Kubik sik istiflenme deni-
len bir ba§ka dUzenlemede turn seldzytizlii bo§luklar doldurulur. C tabakasindaki
ktireler (mavi), A daki kiirelerle aym dogru iizerinde degildirler. Dordfincii tabaka
eklendikten sonra yam kendini yinelemeye ba§lar.
Sekil 13-40 in incelenmesi, kilbik silk istiflenmenin ytizey merkezli kfibik birim
hiicreye sahip oldugunu g6sterir. Heksagonal sik istifli yapimn birim kfiresi Sekil
13-41 de gosterilmi§tir. Hem hsi hem de ymk yapilarda toplam bo§luk hacmi ya- •
p= toplam hacminin %25,96 stdtr. Kiirelerin yerle§mesinde cok &au olmayan bir
istiflenme bichni de is merkezli kfibik birim hticreye sahip olan istiflenmedir. Bu
yapida bo§luk hacmi, toplam hacmin %31,98 i dir. Sik istifli yama sahip kristal-
lere en iyi ornekler metal kristalleridir. cizelge 13-6 da ban Ornekler verilmi§tir.
ciZELGE 13.6 Metallerde Sik istiflenmi§ Yap !arm Bazr Ozellikleri
Birim
Koordinasyon Hficrede
Say's' Atom Saps' Ornekler
Heksagonl sik istiflenme (hsi) 12 2 Cd, Mg, Ti, Zn
Ytizey merkezli kubik (ymk)
lc merkezli ktibik (imk)
12
8
4
2
Al, Cu, Pb, Ag
Fe, K, Na, W
•

• kat ederseniz, kiireler arasinda bo§luklar vardir. Uc kiirenin arasinda olu§an Uggen
(a)
(b)
♦ 5EKIL 13-41
• Sik istiflenmis hekzoganal (hsi)
kristal yam
(a) Birim hticre koyu siyah ciz-
gilerle cercevelentni§fir. Bu htic-
renin parcasi olan atomlar bu
cercevenin icindedir. Bu birim
hticrenin paralelytizlii olmakla
birlikte kiip olmadigma dikkat
ediniz' Biti§ik tic hticre de goste-
rilmi§tir. Cergevelenmi§ birim
hticre ye kesikli cizgilerle i§aret-
lenen bolgeler birlikte, Seidl 13-
39 da betimlenen tabakalanmayi
•
(ABA) giisterinektedir. (b) Hek-
zagonal prizma, ko§elerdeki or-
taklaplan ktireleri ye birim
re merkezindeki tek kiireyi gos-
termektedir.
13-8 Kristal Yapilar 511
♦ $EKIL. 13-40 Kilbik sik istiflenmis kurelerde yiizey merkezli kubik birim hilcre
Solda ktibik sik istiflenmi§ kiireler blokundan almmi§ 14 kiire. Ortadaki iki tabaka altisar
atom; alt ye tistteld tabakalar birer atoma sahiptirler. Bu 14 kiirelik grubun dondiirillmesi,
bir yilzey merkezli ktibik birim hticre verir.
•
bicimindeki bo§luga trigonal bo§luk denir (Sekil 39). Ikinci (B tabakasi-san-) ta-
bakaya ilk kiire yerlqtiginde, bu tabakamn tiim deseni sabitle§ir. Yine B tabaka-
sinda da bo§luklar vardir. Fakat bu bo§luklar iki tiptir: Dortyitzlit bo§luklar, A ta-
bakasindaki kiirelerin tam altina gelir. Sekizyitzlii boOuklar, A tabakasindaki bo§-
luklann tam altma gelir (Seidl 13-39).
Bu durumda ucuncu, C tabakasi icin iki olasthlc vardir. Heksagonal sik istiflen-
me (hsi) denen diizenlemede turn dortyfizlii bo§luklar dolar. C tabakasi A tabaka-
smin aymdir ye bu yaps yinelenerek kristali olu§turur. Kubik sik istiflenme deni-
len bir ba§ka diizenlemede tiim sekizyuzlu bo§luklar doldurulur. C tabakasmdaki
kiireler (mavi), A daki kiirelerle aym dogru iizerinde degildirler. Dordiincii tabaka
eklendikten sonra yap! kendini yinelemeye ba§lar.
Sekil 13-40 in incelenmesi, kfibik sik istiflenmenin yiizey merkezli kiibik birim
hiicreye sahip oldugunu gosterir. Heksagonal sik istifli yam= birim kiiresi Sekil
13-41 de gosterilmi§tir. Hem hsi hem de ymk yapilarda toplam bo§luk hacmi ya-
pinin toplam hacminin %25 ,96 Kiirelerin yerle§mesinde cok olmayan bir
istiflenme bicimi de it merkezli kiibik birim hiicreye sahip olan istiflenmedir. Bu
yapida bo*luk hacmi, toplam hacmin %31,98 i dir. istifli yapiya sahip kristal-
lere en iyi ornekler metal kristalleridir. cizelge 13-6 da ban ornekler verilmi§tir.
ciZELGE 13.6 Metallerde Sik istiflenmis Yapilarm &az! Ozellikieri
Birim
Koordinasyon Illicrede
Sayisi Atom Saps' Ornekler
Heksagonl sik istiflenme (hsi) 12 2 Cd, Mg, Ti, Zn
Ytizey merkezli ktibik (ymk)
Ic merkezli kiibik (imk)
12
8
4
2
Al, Cu, Pb, Ag
Fe, K, Na, W
•
 512 Boltim 13 Sivilar, Katdar ve Molekidler Aram Kuvvetler

Koordinasyon Saps! ye Birim Hiicredeki Atom Saps!

Atomlann silt istifli yapilannda, her atom birkac ba§ka atoma degmektedir. Om-
• gin, Sekil 13-38 de is merkezli ktibik (imk) birim hticrede merkez atomun tiim ko-
§e atomlan ile temasta oldugunu gorebiliyor musunuz? Herhangi bir atomla temas-
ta bulunan atomlann sapsma kristal koordinasyon sayisi denir. Imk yapida kristal
koordinasyon sayisi 8, ymk ye hsi yapilannda ise bu say! 12 dir. Seidl 13-39 a dik-
kat ederseniz her bir ktire, icinde bulundugu tabakada alts kiire, tistteki tabakada iic
kiire ye alttaki tabakada yine tic kiire ile temastadir.
Ic merkezli ktibik birim hiicreyi gostermek icin dokuz atom kullanmamiza kar-
eger bu hiicrede dokuz atom bulundugunu soylersek yanh§ olur. 13-42a
de gosterildigi gibi, yalmzca merkezdeki atom tiimuyle bu junk birim hticreye ait-
tir. atomlan biti§ik sekiz birim hticreye ait olmandir (Sekil 13-42b). Bu du-
rumda sekiz ko§e atomu topluca birim hiicreye yalnaca bir atom e§degeri
katkida bulunur. Buna gore imk birim hticrede toplam atom sayisi ikidir.

ksi
A hsi ye ksi yapilarin koordinasyon saydannun gosterilmesi

Merak Ediyorsaniz
Kristallerde bo§luklann hacmi nasal hesaplane
•
Ornek olarak is merkezli kiibik (imk) yapiyi ele alahm. Dolu hacmin birim hiicre hac-
mine oram,
•
birim hucredeki kiirelerin hacmi
fv = birim hiicre hacmi

Atom yancapi r olursa, atomun hacmi (4/3)7773 ye Sekil 13-35 e gore kiibiin bir ke-
4
nan r 7• olur. Bu degerlere gore, birim hiicrede iki tam Mire bulundugundan

4
2 X — 7773
3
fy= \3 - 0,6802
( 4
r—
• sonucuna yanhr. Bu durumda birim hticrenin % 68,02 si dolu % 31,98 i ise bo§tur. Bu •
sonucun kiirelerin (atomlann) yancaplanna bagh olmadigim da vurgulamahyiz.
 13 8
- Kristal Yapilar 513

Atomun Atomun Atomun

sekizde-biri sekizde-biri sekizde-biri

-
I

I\
\I
\
-
I I

2"L4
' 7
)- -1- -

\ I
-/L---'-
...,
---
Bir atom Atomun ikide bin
(a) (b) (c) (d)
Ic merkezli Yuzey merkezli Basit
kubik kubik kubik
♦ $EK1L 13-42 Atomlarin birim hticreler arasmda paylaplmasi
(a) Sekiz birim hficre cizilmistir. Dikkatler mavi birim hiicreye odaldanmistir. Basitlik
icin yalnizca iki atom merkezi cizilmistir. Mavi hiicrenin merkezindeki atom tiimiiyle bu
hticreye aittir. Kose atomunun ise burada cizilmis olan sekiz birim hiicre tarafindan pay-
lassldsgs (b) Ic merkezli bir birim hiicrede paylasilan ktireler. (c) Yilzey
merkezli bir birim hiicrede paylasilan kiireler. (d) Basit kiibik birim hucrede paylasilan
kiireler. Buradaki kiireler aym atomlardir, renkler vurgu icin kullarulmi§tir.
•
[yani, 1 + (8 X ekil 13-41 deki hsi birim hticrede de, dogru bir sayimla, iki
atom bulundugunu gortirtiz. Hticrenin ko§e atomlanndan 1 atoms X 8 = 1 ye
merkez atom ttimtiyle bu hticreye aittir. Ymk birim hticresinde kii§e atomlarmin Inic-
reye katkist 1 atom s X 8 = 1 ye ytizey merkezlerindeki atomlann katlusi
♦ Birim hiicreler icinde ye ara-
smda kiirelerin paylasilmasi?
3 atom i X 6 = 3 dur. Yani hticrede don atom vardir (13-42c). Basit kiibik
birim Mere yalmzca bir atom icerir (Sekil 13-42d).

X Ifni Kinn=
-

Makroskopik nesneleri gortintir sssk yardimiyla gozle gorebiliriz. Bir kristaldeki

lanninu yontemi Max
von Laue (1914 Nobel
tarafindan bulunmus, fakat baba-
ogul Bragg'lar tarafmdan gelisti-
rilmistir. 1915 to babas William
Henry Bragg ile birlikte Nobel
odiilti kazandigmda William
Lawrence Bragg sadece 25 ya-
sindaydi.
atom, iyon ya da molektillerin nail istiflendigini "gormek" icin, cok kisa dalgaboy-
lu i§fga gereksinim vardir. Bir X-i§inlan demeti atomlarla kar§ila§tiginda, X-i§m-
lan atomun elektronlan ile etkile§ir ye demet yeniden yayihr, lunnima ugrar ya da
btittin yonlerde sacihr. Sacilan i§imn deseni, atomlardaki yak dagihmt ile
Fakat bizim gozlerimiz ye beynimiz X-i§mlanni algilayamaz. Sacilan bu X-
fotograf filminde oldugu gibi bir desenini olu§turmaliyiz. Ancak bu go-
riiniir desen yardinnyla maddenin mikroskopik yapismi Bu cikanm-
da ne kadar ba§anli olacagmuz, yani ne kadar "bilgi" alabilecegimiz, bizim elde et-
tigimiz sacilan t§inin miktarma baglsdsr. X sssns ksnnsms yonteminin gticii, muaz-
zam miktardaki verilerini i§leyecek ytiksek hizh bilgisayarlar kullammiy-
la, bilytik olciide artnu§tir.
ekil 13-43 X-i§mlanmn bir kristal tarafmdan sacilmasim gosteriyor. ve-
rileri, W.H. Bargg ye W.L. Bragg tarafindan 1912 de onerilen geometrik model (Se-
idl 13-44) ile acsklanabilir. Burada monokromatik (tek dalgaboylu) X-i§nu demeti-
nin a ye b ile gosterilen iki isms cizilmi§tir. a dalgasi, kristaldeki atom ya da iyon diiz-
lemlerinden birinden yansirken, b dalgasi bu diizlemin altmdald bir sonraki dtizlem-
den yansimaktadir. b dalgasi a dan daha fazla yol almaktadir. Bu fazla yol 2d sin 0
ya e§ittir. Eger a ye b dalgalan birbirlerini giiclendirir, yani dalga maksimum ye mi- •
nimumlan calu§irsa, sacilma §iddeti en bitytik olmaktadir. Bunun saglamnasi icin, b
dalgasmm katettigi fazla yol, X-isms dalgaboyunun tam kali olmalidir.
nit = 2d sin 0 (13.5)
 514 Boltim 13 &War, Katdar ye Molekuller Arasi Kuvvetler

•
•

Kursun perde
Fotograf filmi
X-isms tiipti
♦ $EK1L 13-43 X-isunlanrun bir kristal tarafindan kirinima u§rablmasi

Sacilan X-i§mlannm en §iddetli oldugu gelme nisi (0) Olciihir ye X-1§mhun

dalgaboyu (A) da bilinirse, atom dfizlemleri arasmdaki uzakhk (d) hesaplanabilir.
Kristalin cesitli yonlerinden X-i§mlan uygulanarak, atom buyillchikleri, arasmda-
ki bo§luklar ye kristalin ce§itli yonlerindeki elektron yogunluldan bulunabilir. Ki-
sacasi X-i§mlan lunmmi ile bir kristalin yapisim belirleyebiliriz.
Kristal yaptsi bulunduktan sonra, kristalin ba§ka bazi ozellikleri hesap yoluyla
belirlenebilir. Metallerde atom yancapnun nasal hesaplandigi Ornek 13-8 de ye
kristal katilann yokunluldannm nasal bulundugu 13-9 da gosterilmi§tir. Her iki i§-
lemde de ya kristalin birim hiicresi cizilmi§ ya da birim hticrenin uygun bir bicim-
de canlandinlmasi yoluna gidilmi§tir. Daha Kik bir deyi§le, boyle hesaplamalan
yapabilmek icin hangi atomlann birbiri ile temasta oldugunu bilmek gerekir.

Detektor

Atomlarm,
iyonlarm
veya
molektillerin
dtizlemleri

♦ $EK1L 13-44 Kristal yapismin X-ipnlan lanmmuyla belirlenmesi

Kesikli cizgilerle gosterilen iki iicgen ozde§tir. Bu ticgenlerin ortak hipoteniisii atomlar
•
arasi uzakhga, d e§ittir. Bu nedenle 0 acisimn kar§ismdald kenann uzunlugu, d sin 0 dir.
b dalgasi a dalgasmdan 2d sin 0 kadar fazla yol kat eder.

1 = 287 pm
• / = 287 pm
• $EK1L 13 45-
Ornek 13-8 de gosterilen demi-
rin atom capmm belirlenmesi
Bu dik iicgen, a2 b2 = c2 Pi-
sagor formiiltine uyar. Yani ke-
nar uzunlugu 1 olan bir kiip icin,
(l) 2 (1 -0)2 = (10)2 ya da
(02 + 2(12) = (12).
• demirin yogunlugu =
UNUTMAYINIZ ►
Bir metale uyan Mere tipi, de-
neysel yogunluk ye deneysel
olarak belirlenen hticre kenar
uzunlugu kullantlarak belirlene-
•
bilir.
13 8
- Kristal Yapilar 515
ORNEK 13 8 -
Atom Yaricapintn Belirlenmesinde X-Ipm Verilerinin Kullandmast. Oda sicakliginda
demir imk yapida kristallenir. Sekil 13-45 de gosterilen kupun bir kenan, X-isinlart lu-
•
mum yardimiyla 287 pm bulunmustur. Demir atomunun yancapi nedir?
cozum
trnk birim hiicre•dokuz atomda olusur. Kiiptin sekiz kosesinde birer atom ye merkezde
bir atom bulunur. Ktiptin kosegeni boyunca tic atom temastadir. Kiipiin kosegeninin
uzunlugu (en uzaktaki ust-sag koseden, en yakm sol-alt koseye) atom yaricapinm dart
katidir. Sekil 13-45 de de gOsterildigi gibi, bu kosegenin uzunlugu 0 X 1 ye esittir
0 X 287 pm 1,732 X 287 pm
4r =l0 = = 124 pill
4 4
AlOrma A: Potasyum imk yapida kristallenir. Bu yapida birim hiicrenin uzunlugu
nedir ? Sekil 10-8 de verilen potasyum metal yaricapint kullantruz.
All tirma B: Altiminyum ymk yapida kristallenir. Al un atom yancapi 143,1 pm ol-
duguna gore, birim hiicrenin hacmi nedir?
•
ORNEK 13 9 -
Yogunlukla Kristal Yaptstnin iliskisi. Ornek 13-8 deki verileri, demirin mol kiitlesini ve
Avogadro sayisint kullanarak, demirin yogunlugunu hesaplaymtz.
cozum
Yukaridaki ornekte birim hiicre boyutunun 1 = 287 pm = 287 X 10-12 m =
2,87 X 10-8 cm oldugunu gordtik. Bu hiicrenin hacmi V = l 3 = (2,87 X 10-8 )3
3 = 2,36 X 10-23 cm3 tiir. cm
cizelge 13-6 dan imk birim hticrede iki demir atomu bulundugu gortiliiyor. Bize bu
iki atomun ktitlesi gerekmektedir. 1 mol Fe = 6,022 X 10 23 Fe atomu icermekte ye
55,85 gram gelmektedir. Buradan,
55,85 g Fe
Kittle = 2 Fe atomu X = 1,855 X 10 -22 g Fe
6,022 X 1023 Fe atomu
Yogunluk kiitlenin hacime oratudir:
1,855 X 10-22 g Fe
m
V
=
2,36 X 10-23 cm3
— 7,86 g Fe/cm -'
AlOrma A: Alistirma 13-8A daki sonuclart, potasyumun mol kiitlesini ye Avo-
gadro sayisint kullanarak, potasyumun yogunlugunu hesaplaymiz.
AliOrma B: Alistirma 13-8B deki verilerden, aliiminyumun mol ktitlesinden ye yo-
gunlugundan (2,6984 g/cm3 ) yararlanarak, Avogadro sayisim, NA, hesaplayintz.
(Ipucu: Al un yogunlugu ile birim Niue hacminden, birim hticre kiitlesini hesaplaya-
bilirsiniz. Ymk birim hiicredelci atom sayist bilindiginden tek Al atomunun kiitlesini
bulabilirsiniz.)
iyonik Kristal Yapilar •
iyonik kristallere kiire istiflenme modelini uygulamaya calt§tfgimizda iki gticliik-
le karplapnz: (1) iyonlann bir boliimii pozitif, bir boliimii negatif yiikliidiir ye (2)
bu anyon ye katyonlar farkh buyiikluklerdedir. Bununla birlikte, bu zit yuklu iyon-
 516 Bo ltim 13 &War, Kaular ye Molekiiller Arast Kuvvetler
• rine temas edemezler. Buna gore iyonik kristalleri §oyle dil§iinebiliriz: Aym yiik-
(a) Oggen boOuk
• (b) DortytizIti bosluk
(c) Sekizytizlii bosluk
♦ $EKiL 13-46
Ytizey merkezli kiibik birim
hticrede bo§luklar
• (a) Ytizey merkezli iki kure ile
bir ko§e kuresi arasmda iiggen
bo§luk olu§ur. (b) Bir dOrtytizlii
bosluk, tic ytizey merkezli kiire
ile bir ko§e lciiresi arasinda olu-
§ur. (c) Sekizytizlii bolluk, bu
ktipteld alb tane ytizey merkezli
ktirenin hepsi tarafmdan olu§tu-
rulur.
• e§itsizligini saglamandir. Bu e§itsizligin iist simn, basit kiibik argil bo§luguna kar-
lar birbirini gekerler ye bir araya gelirler. Genel olarak bu iyonlann temasta oldu-
gunu kabul ederiz. Aym yiikle yilklenmi§ iyonlar birbirini iterler ye bunlar birbi-
la iyonlar gev§ekge istiflenmi§ ye bunlann aralanndaki bo§luldara zit yuklu iyon-
lar ginni§tir. Iyonlann sik istiflenmesinde anyon ye katyonlann goreceli boyutla-
niun onemli oldugunu unutmaymiz.
Ikili iyonik katilann en yaygm diizenlenme bigimi, sik istiflenmi§ kiibik yam-
Genel olarak bu iyonlardan bin ye cogu kez anyon, sik istiflenmi§ kiibik yapi-
da dilzenlenir ye katyon sik istiflenmi§ kiibik kiireler arasmdaki bo§lugu doldurur.
ekil 13-46 da silkt istiflenmi§ kiibik yapida goriilen tic tiir bo§luk (iiggen, dortyilz-
hi ye sekizyilzlii) gosterilmi§tir. Bo§luldann boyutu, yapiyi olu§turan anyonlann ga-
pma, R, bag 13-47 seldzyfizlii bo§lugun kesitini gostermektedir. Bu bo§-
luga girebilecek katyonun yangapi, r Pisagor bagintisi kullanilarak a§agidalci gibi
bulunabilir.
(2R)2 + (2R)2 = (2R + 2r) 2
21/2-R = 2R + 2r
— 2)R = 2r
( — 1)R = r
r = 0,414R
Benzer hesaplamalarla dortyazlii ve iiggen bo§luldar icin sirayla r = 0,225 R ye
r = 0,155 R degerleri bulunabilir.
Ikili katilann bir diger dazenlenme bicimi basit kiibik orgiidiir. Bu argil bir sik
istiflenme bigimi degildir ye sik istiflenmi§ kubik orgilye gore daha bilyiik bosluk-
lar igerir. Basit kiibik argil, birim hiicre merkezinde kilbik bir bosluk icerir. Bu bo§-
lugun boyutu, r = 0,732 R dir ye burada ele alman kiibik hilcrelerde karplaplan
en bilyilk boguktur.
Sik istiflenmi§ kiibik &Ode hangi bosluk katyon tarafmdan doldurulacaktir?
Bir bo§lugu dolduran katyon, katyon ye anyon arasmdaki gekim kuvvetlerini en
yilksek, anyonlar arasi itme kuvvetlerini en kilgiik diizeye getirmelidir. Bu ko§ul,
katyonun gergek iyon boyutundan birazcik daha kilgiik boyutta bir bo§luga yerle§-
mesiyle saglanabilir. Bu itme, sik istiflenmi§ anyonlan birbirinden birazcik uzak-
la§ffrarak onlann birbirine uyguladigi itmeleri azaltirken; temas halindeki anyon ye
katyonlann birbirini celanesi maksimum hale gelir. Bu nedenle dortyilzlii bir bo§-
•
luga girecek katyon, girecegi bo§luktan daha bilyiik, fakat seldzytizlii bo§luktan
daha kilcilk olmandir; yani,
0,225 Ran yon < rkatyon < 0,414 Ran yon
ya da katyon (r) anyon (R) yartcaplar oratu cinsinden
0,225 < (rkarn/Ran yon) < 0,414
Benzer bicimde seldzyilzlii bo§luga girecek katyonun yancapi,
0,414 < rkatyonManyon) < 0,732
§ihk gelmektedir. Katyon 0,732 R yancapmdan bilyiik oldugunda, bu katyonun ar- •
gil bo§luguna yerle§ebilmesi igin anyonlann basit kiibik yapida dilzenlenmesi bek-
lenir.
 13-8 Kristal Yaptlar 517

Ozetlenecek olursa, eger

0,225 < (rkat,„„/Ranyon < 0,414 kosulu saglamrsa anyon orgtistintin ymk
dortytizlii boslugu katyon tarafmdan i§gal
edilir.
0,414 < (rkat yoniRanyon J < 0,732 kosulu saglanirsa anyon orgiistintin ymk se-
kizytizlii boslugu katyon tarafmdan i§gal
edilir.
0,732 < (rkatyon/Ranyon ) kosulu saglamrsa basit ktibik anyon orgti-
stintin ktibik boslugu katyon tarafmdan is-
gal edilir.
Bu olctitlere gore ikili iyonik kahlann yaptlan akla uygundur. Ancak turn basitle§-
tirilmi§ modellerde oldugu gibi, bu modelin strudamalanna da dikkat etmeliyiz.
Yukandaki olciitlerin geli§tirilmesinde, iyonlar arasmda elektriksel cekim di§mda
etkile§melerin olmadigt yarsayilmt§hr. Bu varsaytm gecerli degilse olciitler hatah
olur. Bununla birlikte bu olciitler ise yaramaktadtr.
Bir iyonik kristalin birim hticresi,
• tic boyutlu hareketiyle ttim kristali olu§turmah,
• bile§igin formilliiyle uyu§malt ve
•
• SEKIL 13-47 • iyonlann koordinasyon sayilanm gostermelidir
Sekizy0z10 bir boslu§un kesiti
NaC1 ve CsC1 iin birim hiicreleri Sekil 13-48 ye 13-49 da gosterilmi§tir. Bu yap-
lann bile§iklerin formtilleriyle uyu§masmt ye katyonlann yerle§tikleri bo§luldann
tiplerini inceleyebiliriz.

=C1

• = Na

• • •
• A $EKIL 13-48 Sodyum kloriir birim hOcresi
Gergekte zit yiiklu iyonlar temasta olmasma kar§m, burada sadece iyon merkezleri goste-
rilmistir. Bu yarayt, sekizyuzlu ara bosluklan Na* iyonlan tarafmdan doldurulmus, C1 -
iyonlamk(tzerlib)ogtsak

= a-

• = Cs+

• • $EK11. 13-49 Sezyum klorur birim Kicresi •

Cr iyonlan basit kiibik birim hiicrenin lo5§elerinde, Cs + iyonu ise bu ktibtin merkezinde
bulunmaktachr. Gercekte cr iyonlan iyonu ile temastadir. Bir diger segenek koseler-
de Cs+ iyonlannin, merkezde iyonunun yer aldtgt yapidir.
 518 Boltim 13 Stvtlar, Kattlar ye Molekiiller Arast Kuvvetler

Merak Ediyorsaniz
• Sekil 13.48 de NaCI birim hucreslolarak neden daha kEicuk
bir kOp secrnlyoruz?
Secilen birim hiicrenin icinde sekiz ktictik kiip vardir, her birinin dort kowsinde Na +
yeotkidar§snCyolbur.BkictpledNaC1formuy
uyum halindedir, fakat bunlar basit hareketleriyle ttim orgiiyii olu§turamazIar. Bu kiip-
lerin kom§u kiiplere dogru herhangi bir yonde hareketinde bir Na + iyonu, Cr iyonu-
nun bulunmast gereken konumu ahr.

NaCI de yancaplar orani,

UNUTMAYINIZ
Kiirelerin kubik sik istiflenmesi,
• ytizey merkezli ktibik birim
re olu§turur.
• NaC1 yapisindan farki, bu bile§igin iyon yancaplan orani yardimiyla
rNa, 99 pm
= ,
Ra- 181 pm = 055
Bu orana gore, Na+ iyonlannm, Cr iyonlannin olu§turdugu siki istiflenmi§ kii-
bik orgiintin sekizytizlti ara bo§luklanm doldurmasi beklenir. NaC1 birim hticresi
Sekil 13-48 de gosterilmi§tir. Sekil 13-48 deki 27 iyon kom§u birim hticreler ara-
smda §tiyle payla§tinlir: Her ko§edeki Cr iyonu sekiz birim Mere tarafmdan pay-
laphr, her ytizey merkezindeki Cr iyonu iki hticre tarafindan payla§thr. Bu du-
rumda, bir birim hticredeki Cr iyonlan sayisi (8 X i) + (6 X I) = 1 + 3 tiir.
Birim hticre kenarlan boyunca 12 Na + iyonu vardir ye her kenar dort birim hticre
tarafindan payla§ilmaktadir. Birim hticrenin en merkezindeki Na + iyonu ttintiyle bu
hticreye aittir. Buna gore bir birim hticredeki Na + iyonlan toplam sayisi
(12 X i) + (1 X 1) = 3 + 1 = 4 . Bu birim hticre, e§it sayida yani 4 Na + ye
4 Cr iyonuna sahiptir. Na+ ye C1 iyonlannin orani NaClformtiltine uygun bicim-
de 1:1 dir.
Bir kristalde koordinasyon sayisini belirlemek icin, kristaldeki belli bir iyona
en yakm zit yiiklii iyonlar sayihr. NaCI de her Na + altt Cr iyonu tarafmdan sanl-
mi§tir. Hem Na+ , hem de Cr iyonunun kristal koordinasyon sayisi aladtr. Oysa Se-
kil 13-49 da Cs+ ye C1 tin kristal koordinasyon sayilan sekizdir. CsC1 yapisimn
169 pm
rcs+
11 0- 181 pm
= 0,934 •
Yukanda verilen yancaplar orani e§itsizliginden Cs + iyonunun, Cr iyonlannin ba-
sit ktibik orgiistindeki bir ktibik bo§lugu doldurmasini bekleriz. Merkezinde bir
Cs+ iyonu ye ko§elerinde 8 X (8) iyonu bulundugundan, bu birim hticre 1:1 Cs+,
C1- oraniyla uyumludur.

ORNEK 13-10

Lyon Yaricaplarzyla lyonik Kristal Birim Hiicre Boyutlaruun Iliskisi. Na+ ye Cr iyon-
lannin iyonik yancaplan, strastyla, 95 ye 181 pm dir. NaCI birim hiicresinin kenar uzun-
• lugu nedir?
•
cozum
Sorunun cortimii, birim hiicredeki geometrik ili,skilere dayamr. Birim hticrenin kenarla-
nnda iki Cr iyonu bir Na+ iyonu ile temas halindedir (Seidl 13-48). Kenar uzunlugu, bir
 13 8
- Kristal Yapilar 519

CF iyonu yaricapi ile bir Na iyonunun opt ye diger bir Cl - iyonunun yaricapinin top-
lamina esittir. Yani,
Kenar uzunlugu = (rcr) (rNa+) (rNa+) (rat)
= 2(rNa+) + 2(rci-)
• = (2 X 99) + (2 X 181) =560 pm
Alqtirma A: Sezyumun iyonik yaricapi 167 pm dir. Sekil 13-49 ile ornek13-8 ye 13-
10 daki bilgileri kullanarak CsC1 birim hticresinin kenar uzunlugunu belirleyiniz.
Alqtirma B: NaC1 birim hticresi kenar uzunlugu icin bulunan bu degeri, NaC1 mol
ktitlesini ye Avogadro sayisimn kullanarak NaC1 yogunlugunu bulunuz.
(ipucu: Birim Mere hacmi ye ktitlesi nedir?)

M2+X2- tipi iyonik bile§ikler (ornegin MgO, BaS, CaO) NaCl tipi kristaller olu§-
turabilirler. Bununla birlikte, Zn 2+ orneginde oldugu gibi, katyon yeterince kticiik-
se dortyiizlii bo§luklara yerle§ebilir. Yaricap oram ZnS de 0,35 tir ye stokiyomet-
riyi tuturmak icin, Sekil 13-50 de ymk orgiiyii olu§turan dolt S 2- iyonuna karp,
sekiz tane dortytizlii bo§lugun ancak Zn2+ iyonlannca yarisi doldurulur. MX 2 ya da •
M2X formiiliine sahip bile§iklerin kristal yapilan cok karmapktr. Katyon ye anyon-
lar e§it sayida olmadiklarmdan, bin katyon ve digeri anyon icin iki koordinasyon
sayisi vardir.
CaF2 de (florit yap's° Ca" iyonlarmin iki kati F - iyonu vardir. Ca' icin koordi-
nasyon sayisi sekiz, F- icin dorttur. Bunu gormenin en kolay yolu bir yfizeyin or-
tasmdaki Ca' iyonuna bakmaktir. Bu birim hiicrenin icindeki dart F - en yalun kom-

•
• =F
= S2- v = Zn2+ 0 = Ca2+
(a) ZnS un birim hucresi (b) CaF2 un birim hticresi
(Cinko blendin yapisi) (Floritin yapisi)

• •
► EICIL. 13- 50
• = To, O = 02-
Karmapk birim hOcreler (c) TiO2 in birim hiicresi
(rutilim yapisi)
 520 Bolihn 13 Stvdar, Katilar ye Molekiiller Arast Kuvvetler

§ulardir. Aynca (yiizey merkezli Ca' iyonunu paylgan) kom§u birim hiicredeld dolt
F- iyonu da en yakm komplardir. Bu, Ca' igin sekiz koordinasyon sayismi verir.
Bu F- iyonlannin her biri bir kii§e Ca" iyonuna ve en yalun kom§u olarak iig yii-
• zey merkezindeki Ca' iyonuna sahiptir ve bunlar F- igin koordinasyon saps' ola-
rak clordii verir. TiO 2 to (rutil yapisi) Ti+ alts ye 02- tic koordinasyon sayisma sa- •
hiptir. Bu yapida 0' iyonlanndan ikisi hiicrenin icinde, ikisi fist yilzeyde ye diger
ikisi alt yiizeydedir. Ti4+ iyonlan bu hiicrenin merkezinde ye loti§elerindedir.

Kristal Kati Tipleri: Ozet

A Metanin birim hiicresi
Metamn birim hticresi, CH4 bir
yiizey merkezli kiibik dtizenlen-
mesidir. Burada metan molektil-
lerini iceren ktireler ymk mole-
kiilti belirtir.
• bilir. cizelge 13-7, temel kristal kati tiplerini, bunlar icindeki molekiiller arasi kuv-
Bu kesimde metal atomlan ye iyonlanndan olu§an kristaller ele almmt§tir. Fakat
kristal katilann yapisal tanecikleri atom, iyon ya da molekiiller olabilir. Yapisal
birimi molekiil olan kristal katilan temsilen, kati metani ele alahm. Kristal yapi
ymk tir. Bu, birim hiicrenin her lotirsi ye her yiizey merkezinde bir metan mole-
kiilii anlanuna gelmektedir. Her metan molekiilii 228 pm yangaph bir
kiirenin hacmine e§it hacim kaplar. Ymk orgiilii maddeler cok degildir. cok kar-
ma§ik molekiiller daha az simetrik birim hiicrelere sahiptir.
Kristalin yapi birimleri arasmda etkili olan molekiiller arasi kuvvetler metalik
baglar, iyonlar arasi cekimler, van der Waals kuvvetleri ya da kovalent baglar ola-
vetleri, bazi karekteristik ozellikleri ye ornekleri vermektedir.

CiZELGE 13.7 Kristal Katilarin Ozellikleri

Yap' Molektillerarast
Kati Tipi Tanecikleri Kuvvetler Tipik Ozellikler ornekler
Metalik Katyonlar ye Metallik baglar Sertlik cok degi§ken; Na, Mg, Al, Fe,
delokalize erime noktalan cok degi§ken, Sn, Cu, Ag, W
elektronlar
parlaktu, 1st ye elektrigi iletir.
• iyonik Katyon
ve anyonlar
Elektrostatik
celcimler
Sert; orta ye cok ytiksek
erime noktalan; elektriksel
NaCl, MgO,
NaNO3
Kovalent Atomlar Kovalent baglar
yahtkan (sivi halde iyi iletir)
cogu cok sert; cok yiiksek C (elmas),
•
§ebekeli sicakhklarda erir ya da stiblimle§irler, C (grafit),
cogu yahtkan SiC, A1N, Si02
Molektiler Atomlar Dagilma kuvvetleri Yumu§ak; dii§tik, orta erime noktasi He, Ar, H2 CO2
, ,
Apolar ya da apolar (molekiil ktitlesine bagh); CCI4 CH4
, ,

moleldiller bazi durumlarda stiblimle§me;

bazi apolar gortictilerde cortintirliik.
Polar Polar molektiller Dagilma kuvvetleri orta erime noktasi; (CH3 )20, CHC13 ,
ve dipol—dipol bazi polar ye bazi apolar HC1
etkile§imleri coniciilerde
Hidrojen N,OyadaF Hidrojen baglan Dfigik orta erime noktasi; ban hidrojen H2O, NH3
Bagh iceren H bagiyla
• bagh molektiller
bagh gortictilerde ve bazi polar
cortictilerde
•
 13 9
- lyonik Kristallerin Olupununda Enerji Degiqimi 521

13-9 lyonik Kristallerin Olu§umunda Enerji

Degi§imi
Kesim 13-7 de nitel olarak gordtigiimilz argil enerjisi kavrami nicel terimlerle ifa- •
• de edildiginde cok i§e yarar. Ama orgii enerjisini dogrudan hesaplamak giictilr.
Gticliik, zit ytiklii iyonlann birbirini cekmesi ve benzer yiiklii iyonlann birbirini
itmesi bicimindeki etkile§imlerin aym zamanda ele ahnmasi zorunlulugundan do-
gar. Orgii enerjisi, daha cok, ilk uygulayicilan Max Born, Kasimir Fajans ye Fritz
Haber nedeniyle, Born-Fajans-Haber cevrimi diye adlandinlan Hess yasasimn uy-
gulanmasiyla dolayli olarak belirlenir. Yontemin zorlugu, gaz halindeki iyonlardan
kristal orgiistintin olumasi basamagi di§inda, entalpi degi§imi bilinen biltiin basa-
maldan dilzenleme zorlugundan ileri gelir.
ekil 13-51, be basamaktan olu§an NaC1 olu§umu icin yontemin uygulani§mi
gostermektedir.
1. Bir mol kati Na un siiblimle§mesi.
2. 0,5 Mol C12 (g) gazimn bir mol Cl(g) atomuna ayn§masi.
3. Na(g) un iyonla§arak Na+ (g) olu§turmasi.
4. Cl(g) un iyonla§arak Cr (g) olu§turulmasi.
•
• 5. Na+ (g) ye Cr (g) iyonlanndan bir mol NaC1 (k) olumasi.
Bu be basamaktaki toplam degi§im, standart hallerdeki elementlerden NaCl(k)
olu§umu tepkimesi ile aynidir. Yani = AH 1. Ek D de AMA
[NaCl(k)]=—41J/modug&air,bne§dlcvrimtkbn-
meyen NaC1 orgii enerjisi olur.
+(g)
Na C1(g)

AH4 = —349 kJ

AH3 = +496 kJ
Na+(g) + C1 — (g)

Na(g) + Cl(g) •
• A.

Na(g) + 2 C12 (g) AH2 = +122 kJ

Na(k) + C12(g) A A11 1 = +107 kJ

AH5 = —7871d
(Bahama)

He 1NaCl(k)1= — 411 kJ

NaC1(k)
(Son)

• ♦ $EK1L 13-51 lyonik kristal olupununun entalpi diyagram

Burada standart haldeki elementlerinden bir mol NaCl(k) olu§umu icin be§ gamah zincir
•
gOsterilmi§tir. Bu be§ entalpi degi§nninin toplanu Afra [ NaCl(k)] verir. Na (k) ye C1 2 (g)
dan dogrudan tek basamakta NaCl(k) olu§umu renkli olarak gosterilmi§tir. (Dikey oklar
olceksiz olarak AH degerlerini gostermektedir.)
 522 Boliim 13 Sivilar, Katilar ye Molekiiller Aran Kuvvetler

1. Na(k) = Alisublimiem e = +107 Id

1 1
2. - C12(g) --> _C-4(g)- AI-12 = - Cl — Cl bag enerjisi = +122 Id
• 2 2
3. NOM- Na±-(1)" + AI-13 = 1. iyonla§ma enerjisi = +496 kJ
4. _C-1(gY + e —f AI-14 = Cl un elektron ilgisi = -349 kJ
5. _Na,--(-E + --> NaC1(k) 6.H5 = NaC1 tin orgii enerjisi = ?

net: Na(k) + 1 - C12(g) NaCI(k)

2
= —4111d = AH, + AH2 + AH3 + AH4 + AH5
—411 kJ = 107 kJ + 122 kJ + 496 kJ — 349 kJ + 11-15
AI-15 = 611;0 encrjisi = (-411 — 107 — 122 — 496 + 349) kJ = — 787 kJ

Orgu enerjisi kavrami, iyonik bile§iklerin sentezlenmesi olanaginin kestirilme-

sinde kullanilir. Ornek 13-11 de olu§um entalpisi degerlendirilerek MgCl(k) bile-
§iginin elde edilme olasiligi kestirilmektedir.
•
ORNEK 13-11

Olulum Entalpisi, Orgii Enerjisi ye Di 'ger Enerji Buyukluklerinin 1141cisi. A§agidaki ve-
rilerle bir mol MgCl(k) icin AT I degerini hesaplayiniz. 1 mol Mg(k) icin stiblimle§me
1
entalpisi: +146 kJ; mol C12 (g) icin ayrima entalpisi : +122 kJ; Mg (g) un birinci
2
iyonla§ma enerjisi: +738 kJ; 1 mol Cl (g) un elektron ilgisi: —349 kJ; bir mol Mg Cl (k)
un orgii enerjisi: —676 kJ.

cozum
Bu durumda (AH5 ) argil enerjisi bilinmekte, AHtoplarn, yani MgCl(k) olu§um entalpisi bi-
linmemektedir.

Mg(k) —f AH1 = +146 kJ

1
2 C12(g) ..C1(0 AH2 = +122 kJ

14(01 —> 3,4g+-16 + ,e(` AH3 = +738 kJ •

+ of —+ AH4 = —349 kJ
MOO + g ---> MgCl(k) AH5 = —676 kJ
1
toplam: Mg(k) +2 C12(g) MgCl(k)

AH„,,, /,„„ = AHo , [MgCl(k)] = AH , + AH2 + AH3 + AH4 + AH5

= 146 kJ + 122 kJ + 738 kJ — 349 kJ — 676 kJ = — 191,1
Alt§tirma A: Sezyumun stiblimle§me enerjisi 78,2 kJ/mol ye Alf, ),,
[CsCl(k)] = —442,8 kj/mol dur. Bu degerleri kitaptaki diger degerlerle birlikte kullana-
rak CsCl(k) tin orgti enerjisini hesaplayiniz.

• Aliqtirma B: Ornek 13-11 deki verilerle birlikte wgidalci verileri kullanarak CaC1 2(k)
tin ATI degerini hesaplayiniz. Ca(k) un stiblimle§me entalpisi, +178,2 kJ/mol; Ca(g) •
un birinci iyonla§ma enerjisi, +590 kJ/mol; ikinci iyonla§ma enerjisi+1145 kJ/mol;
CaC12 (k) tin argil enerjisi, —2223 kJ/mol.
 Bittiinleyici Ornek 523

Ornek 13-11 MgCl(k) iin kararh bir bile§ik olarak elde edilebilecegini goster-
mektedir. Ciinkii birazctk•da olsa negatif olu§um enerjisine sahiptir. 0 halde neden
biz her zaman MgC1 yerine MgC1 2 yazanz? MgC11:1 Mg:C1 oramna ye MgC1 2 1:2
Mg:C1 oramna sahip oldugu icin, eger Mg(k) smith miktarda C1 2(g) ile tepkimeye •
• girerse MgC1 olu§aca'gint dit§tinebilirsiniz. Oysa, durum boyle degildir. Smith mik-
tarda C12(g) kullarnlmast onemli degildir, olu§acak tek bile§ik MgC1 2 diir. Bunu an-
lamak icin Omek 13-11 deki hesabt MgC1 2 (k) olu§umu icin tekrarlarsamz, MgC1 2(k)
olu§um entalpisinin MgCl(k) kinden cok daha negatif oldugunu goreceksiniz. (Ah§-
nrma 89 a bkz.). Mg 2+ olqturmak icin gereken enerji Mg+ olu§turmak icin gereken-
den biiyiik olmasma ragmen, MgC1 2(k) orgii enerjisi MgCl(k) orgii enerjisinden cok
cok btiytildtir. Bunun nedeni cift yilldii Mg2+ iyonlarmm Cr iizerine tek ytiklii Mg+
iyonlagredhckuvtylamsidr.MgeCtolansmdkiep-
kime MgC1 a§amasmda dunnaz, cok daha kararh olan MgC1 2 olu§umuna dek surer.
NaC12 kararh bir bile5iIc midir? Burada yamt hart. NaCliizerine NaC1 2 olu§ma-
st kin actga cikan enerji, sodyumun cok yiiksek olan ikinci iyonla§ma enerjisini kar-
plamaya yetmez (Alt§tirma 115 e balumz).

Ozet
•
• Sivilann viskozitesi ye yiizey gerilimi molekuller arasi kuvvet- mentler iceren bazi maddelerde hidrojen baglan cok onemlidir.
lerden kaynaklamr. Damla bicimi, yiizey smut ye lulcalhk et- Kovalent sebekeli kristallerde, kimyasal baglar, iyonik kristal-
kisi gibi olaylar ytizey geriliminden ileri gelir. Buhar basilic lerde oldugu gibi tijm kristale yayihr. Bu maddelerde kimyasal
(sivi ile buhartn denge konumundaki swimn ucuculu- baglar bizzat molekiiller arasi kuvvetleri temsil eder.
gunun bir olciistidtir. Bu da molekiiller arasi kuvvetlerin sidde- Bazi kristal yapilar stkt istiflenmis kiireler olarak betimle-
tine baglidir. Katilann molektiller arasi kuvvetlerden etkilenen nebilir. Iyonik kristallerde iyonlarm hepsinin aym boyutta olma-
iki ozelligi, siiblimlesme (buhar) basmci ye erime noktasidir. diklanna ye aym yiikii tasunadildanna da dikkat etmeliyiz. Bi-
Kati, snit ye gazlann (buhar), tek basma ya da birbiriyle den- rim hticre, tiim kristal tipleri kin gecerli onemli bir kavramdir.
gede oldugu kosullann graftkle g6sterimine faz diyagrami de- Birim hticre boyutlan atomik yancaplann ye yogunluldann he-
nir. Bir faz diyagrami tizerinde dnemli noktalar, uclii nokta, eri- saplanmasmda kullamlabilir. Iyonik kristallerin argil enerjileri,
me noktasi, kaynama noktasi ye kritik noktadir. Kritik nokta, bazi atomik ye termodinamik ozelliklerle iliskilendirilebilir.
bir snit ye buhann ayirt edilemedigi sicakhk ye basinctir.
En yaygm molektiller arasi calm kuvvetleri anlik ye
dipol (dagilma) kuvvetleridir. Polar maddelerde dipol-dipol
kuvvetleri de vardir. H ye ytiksek elektronegatiflige sahip ele-

•
Biitiinleyici Ornek
Su-buz banyosuna yerlestirilmis kapali bir kaptaki hidrazinin, Bu verilerin hangisinin gercekte gerekli oldugunu gormek
N2H4 , buhar basilican su cizelgedeki verileri kullanarak hesap- icin, Once yapilacak hesaplamayi irdeleyelim. Su-buz banyosu-
laymiz. nun sicakhgi 0 °C olacaktir. Donma noktasi 2,0 °C oldugun-
dan, hidrazin esas olarak kati halde, N 2H4(k) bulunacaktir. 0 °C
ta stiblimlesme basilican besaplamahrz. Clausiun-Clapeyron
Ozellik Defier denidemi, buhar basincim (ya da stiblimlesme basinci) sicakli-
gin fonksiyonu olarak ifade eder; fakat bunu kullanmak icin,
Donma noktasi 2,0 °C bir sicaklikta buhar basincim (ya da stiblimlesme basincim) ve
Kaynama noktasi 113,5°C
buharlasma (ya da stiblimlesme) entalpisini bilmeliyiz.
Kritik sicakhk 380 °C Ne buhar ne de stiblimlesme entalpisi verilmemis ama erime
Kritik basins 145,atm
• 12,66 kJ/mol entalpisi verilmistir. Eger Ali b bulunabilirse, OHS = Mle •
• Erime entalpisi bagintisi vardir. Eger iki sicaldikta buhar basinclarim bilirsek
Swimn 1st kapasitesi 98,84 J moF1 °C-1
1,0036 g/mL Clausius-Clapeyron denkleminden AH b degerini bulabiliriz.
25,0 °C sivimn yogunlugu
14,4 ton 25°C ye 113,5°C ta (normal kaynama noktasmda buhar basinci
25,0 °C ta buhar basmci 760 Torr) buhar basma bilinmektedir. Donma noktasi (ticlti
 Ozel Konu Siva Kristaller
Fener bu sivi
kristalin sicakligmt bir
miktar yilkseltmek icin
yeterlidir. Sicaklik de-
g4tik4e sivi kristalin
rengi de degi§mekte-
dir. Bu Ozellik sivi kris-
tal termometreleri ya-
pimmda
• LCD kisaltmasma kisaca deginmeliyiz. cogumuz bu terimin,
sivl kristal ekran yerine gegtigini ye bu tiir ekranlann da diji-
tal saat, hesap makinasi, termometre vb bir cok yerde
biliriz. Sivi kristal terimi ilk balci§ta garip gelebilir. Es-
kiden ben sivimn bir madde hali oldugunu biliriz. Kristal ise vi-
ne maddenin bir hali olan katinin &el bir §eklidir. Bununla bir-
likte, sivi ristal terimi dogru terimdir ve maddenin srn ile ka-
ti arasmdaki bir durumunu belirtir. Sivi kristaller, 100 yil ka-
dar once bir raslanti sonucu ke§fedilmi§tir. Sivi kristaller, snit-
lar gibi aki§kan ye katilar gibi optik ozelliklere sahiptirler.
Sivl kristallere en gok organik bile§iklerde rastlamr. Bu bi-
le§iklerin yalda§fic %0,5 i sivi kristal ozelligi gosterir. Ancak bir
bile§igin sivi kristal ozelligi gosterebilmesi igin silindirik bi-
cimde (cubuk §eklinde), molekul kfitlesi 200-500 akb ye uzun-
lugu yan gamin 4-8 kati olmandu. Bu yaklavk olarak turn or-
ganik bile§iklerin % 0,5 ini temsil eder.
Siva kristallerin ge§itli bigimleri vardir. Sivi kristallerin ne-
matik (ipliski) yapismda, gubuk §eklinde molektiller paralel
durumda dfizenlenmigerdir. Her yonde hareket edebilirler ama
yalmzca uzun eksenleri etrafmda donebilirler. (Seyrek olarak
doldurulmu§ bir kalem kutusunda belli bir kalemin hareketine
benzetebilirsiniz). Simektik (gres benzeri) yapida, cubuksu
molektiller, molektillerin uzun eksenlerinin katman ditzlemi-
ne dik oldugu katmanlar halinde istiflenmigerdir. Molektiller
katmanlar iginde hareket eder, ama katmanlar arasmda ede-
mezler. Kolesterik bicim, nematik bigime benzerse de burada
molektiller tabalcala§nu§tu. . Sivi kristallerin bu fig bigimi Sekil
13-52 de gosterilmi§tir..
•
Kolesterik yapida her bir tabakadaki molektillerin yoneli-
tni, alt ye fist tabakadakilerden farklidir. Fakat belli bir tabaka-
lar demetinde her ozel yOnelim yinelenir ye aym ydnelimdeld
molektil dtizlemleri arahgi kolesterik srn kristallerin ayirdedi-

nokta) sicaldigmdan yani 2,0°C ta stiblimle§me basincim bula- 4,30 X 104 J mot'
biliriz. Bu sicaldtkta katinm stiblimle§me basinci, sivimn buhar P2 ( 1
basincina e§ittir. 2,0°C ta N 2H4 (s) buhar basmcim bulmak icin In 14,4 8,3145 J moF' 10 X 298,2 K 275,2 2K
Clausius-Clapeyron denidemini kullanabiliriz. Bu durumda §u = 5,17 X 103 X (-2,80 X 10-4 ) = -1,45
adimlan izleyerek ilerleyebiliriz.
P2/14,4 = e -1,45 = 0,235 P2 = 3,4 TOrr
1. AHb De§erini bulunuz. T2 = 113,5 °C = 386,7 K ye
3. N2H4(k) fin sublimlesme entalpisinin bulunmast.
• P2 = 760 Ton; T1 = 25,0 °C = 298,2 K ve P l = 14,4 Ton
degerlerini Clausius-Clapeyron denkleminde kullanarak, Allsub = 43,0 kJ/mol + 12,66 kJ/mol = 55,7 kJ/mol
= 5,57 X 104 J mor-1
760 TOIT AHb 1
In X 4. 0 °C ta N2H4(k) sublimlesme Basincintn Hesaplanmasi.
14,4 Ton8,3145 J mor l 10 (298,2 K 3861,7 K T2 = 0 °C = 273,2 K veP2 = ? degerleriyle birlikte 2 taki
= 3,967 bilinen stiblimle§me basinci ye entalpisi Clausius-Clapeyron
8,3145 J moF' K-1 X 3,967 denkleminde kullamlaralc,
(0,003353 - 0,002586)10 P2 5,57 X 104 J mo1 1 ( 1
In - X
= 4,30 X 104 J moF' (43,0 kJ/mol) 3,4 8,3145 J mor i 10 275,2 K 2731,2 K
P2/3,4 e -0,178 = 0,837 P2 = 2,8 Ton
2. N2H4(s) tin 2,0 °C buhar basinctnin hesaplayma.
P2 = 2,0 °C = 275,2 K ve P2 = ? T, = 298,2 K ve P1 = 14,4

• •
524
 ci bir ozelligidir. Bir sivi kristal tarafmdan yansitilan tstgm ba-
zt bu karakteristik uzakliga baghdir. Ornegin, bu
aralik sicakliga cok duyarlidir ye bu ytizden, yansiyan ipgin
rengi sicakhkla deg4ir. Bu olay, 0,01 °C duyarhkla sicaklik
degi§imini algilayan sivi kristal sicaklik-duyarh aletlerin yapi-
labilmesini saglami§tir.
• Nematik bir sivi kristal filmindeki molektillerin yonelimi,
basing ye elektriksel alan tarafmdan kolayca degi§tirilebilir.
Bu yonelim degi§imi, (filmin matla§masina yol acmak gibi)
filmin optik ozelliklerini degi§tirir. Boylesi elektrotlann belli
desenlerde (soz geli§i rakamlar biciminde) diizenlendigini var-
sayahm. Ince bir srvt kristal filmi tizerindeki bu elektronlara
bir elektrik alani uygulandiginda, elektrot deseni Orlin& hale
gelir. Bu ilke sivi kristal ekranli aygitlarda kullanihr.
Sivi kristaller canli maddelerde yaygin bicimde bulunur.
Hticre zarlan ye belirli dokular, sivi kristal diye tammlanan ya-
pilara sahiptirler. Damar sertle§mesi, sivi kristal kolesterol bi-
•
le§iklerinin toplanmasindan ileri gelir. Du Pont Kevlar lifi gi-
bi ce§itli yapay polimerlerde de sivi kristal ozellikler bulun-
mu§tur.

=I • MI nII I I I
• nI MI= NOM..

'
I ill
III
(a) Sivi icinde Simetrik sivi kristal .41%.
••n".„ •nnn,„ ***4„ 4%*
molekiillerin *es% •••
• nn.„ "•••• „.._%***
yonlenmesi
/
♦
• nn., • NI% -"'s
•
I *
111111 n1 MI • MINN

Nematik srvi kristal Kolesterik sivi kristal 5EKil. 13-52

Siva kristal hal
(b) Sivi kristallerde molektillerin yonlenmesi

Anahtar Terimler
adezyon kuvveti (13-1) faz diyagrami (13-4) normal erime noktasi (13-3)
birim hficre (13-8) heksagonal sik istiflenme (13-8) normal kaynama noktasi (13-2)
buharla§ma (13-2) hidrojen bagi (13-6) orgii enerjisi (13-7)
buhar basilic' (13-2) is merkezli kfibik (imk) (13-8) polimorfizm (13-4)
buhar basilic' egrisi (13-2) kaynama (13-2) siiblimle§me (13-3)
dagilma (London) kuvvetleri (13-5) kritik nokta (13-2) iiglii nokta (13-4)
• donma (13-3) kiragila§ma (13-3) van der Waals kuvvetleri (13-5)
donma noktasi (13-3) kohezyon kuvveti (13-1) viskozite (13-1)
erime noktasi (13-3) kutuplanabilirlik (13-5) yogunla§ma (13-2)
erime (13-3) kfibik sik istiflenme (13-8) yiizey gerilimi (13-1)

Tarama Sorulari
1. A§agidaki terimleri tammlayiniz, simgeleri
(a) AHb ; (b) T k; (c) anlik dipol; (d) kristal koordinasyon sa-
ylsi; (e) birim hiicre.
2. A§agidalci olay ya da y8ntemleri kisaca aoklayiniz: (a) lul-
callik etkisi; (b) polimorfizm; (c) siiblimle§me; (d) a§in
(c) tiOti nokta ye kritik nokta; (d) ytizey merkezli ktibik ve
is merkezli ktibik hiicre (a) clortytizlii ye sekizytiziti bo§luk.
4. Ba§lica molektiller arasi kuvvetler olan anhk dipol-indiik-
lenmi§ dipol, dipol-dipol ye hidrojen baglannin temel ozel-
liklerini aoklayiniz.

•
soguma; (e) swim soguma egrisinden yararlamlarak don-
ma noktasinin belirlenmesi.
5. Faz diyagramlanna bakarak, her maddenin (a) normal eri-
me noktasi; (b) normal kaynama noktasi; (c) kritik nokta- •
3. A§agiclaki terim Oftlerinin farlum actklayiniz. (a) adezyon si olup olmayacagim aoklayiniz.
ye kohezyon kuvvetleri; (b) buharlagna ye yogunlama;
525
 526 Bairn 13 &War, Kattlar ye Molekidler Aram Kuvvetler
6. Bir maddede a§agidaki niceliklerin (kJ/mol) hangisi en bii-
ytikttir? (a) sivinin 1st kapasitesi; (a) erime entalpisi; (a)
buharla§ma entalpisi; (a) stiblimle§me entalpisi.
• mz.
7. Bir sivmm buhar basmcuu a§agidalci etkenlerden hangisi et-
kiler? ActIdaynuz.
(a) sividaki molekliller arast kuvvetler;
(b) sivi-buhar dengesinde sivuun hacmi;
(c) sivi-buhar dengesinde buhann hacmi;
(d) sivi-buhar dengesinin kuruldugu kabm bilytikliigti
(e) sivmm
8. Kloroformun, CHC13 , normal kaynama noktasmdald bu-
harla§ma entalpisi, MHb = 247 J/g du.
(a) 6,62 kJ 111k ist kac g CHC1 3 buharla§tmlabilir?
(b) CHC13 tin AHb degeri kac kJ/mol dur?
(c) 19,6 g CHCI3 (g) yogunla§tiginda actga czkan ist kac
kJ Mr?
9. Seidl 13-9 dan yararlanarak, (a) 100°C da C6H7 N in buhar
basmcim; (b) C7H8 in normal kaynama noktasmi tahmin
ediniz.
10. Sekil 13-13 teki veriler yardimiyla, (a) anilin'in normal
kaynama noktastru; (b) dietil eterin 25 °C taki buhar ba-
smcim bulunuz.
11. 25,0 °C ta slut brom ile gaz brom arasmda denge kurul-
mu§tur. 250,0 ml lik buhar ornegi 0,486 g dtr. Bromun
25,0 °C ta buhar basinci kac mm Hg dir?
12. Stkloheksanoltin buhar bastnct 56,0°C ta 10,0 mm Hg ye
103,7°C ta 100,0 mmHg dir. Buharla§ma entalpisini, AH b,
hesaplayma
13. 5,0 °C ta metil alkolun buhar basinci 40,0 mmHg ye
= 38,0 kJ/mol olduguna gore, normal kgynama nok-
tast nedir?
14. Bir kenan 5,08 cm olan bir buz kiiptinti eritmek icin kac kJ
1st gerekir? Buzun yogunlugu 0,92 g/cm 3 ye erime entalpisi
6,01 kJ/mol diir.
15. Normal erime noktasinda bakinn erime entalpisi
= 13,05 kJ/mol dur.
(a) 3,78 kg erimi§ balm- dondugu zaman kackJ 1st aciga ga-
kar?
(b) 75 cm X 15 cm X 12 cm boyutlannda bir balm kiil-
cesinin erimesi icin kac kJ ist gerekir? (d = 8,92 g/cm3)
16. 0,500 L lik bir kaba 80,0 g kuru buz, CO 2(k) konulmu§ ye
kapatilmi§nr. Kabm sicalchgt 25°C ta tutulursa, kapta mad-
denin hangi hal(ler)i mevcuttur.
(Ipucu: cizelge 13-3 ye Sekil 13-19 u inceleyiniz)
Ah§tirmalar
YOzey Gerilimi, Viskozite
• 25. Silikon yaglan cachr ye yuruyus ayaldcabilan gibi maize-
meleri su gecirmez hale getirmekte kullamlan susavar bir
maddedir. Bunun nasil gercekle§tigini actIclaymiz.
26. Ytizey gerilimi, viskozite ye buhar basinci molektiller ara-
st dayamr. Neden ytizey gerilim ye viskozite si-
calchk artnkca azahrken, buhar basinci artar?
17, A§agidalci madde ciftlerinin hangisinin daha ytiksek kayna-
ma noktasma sahip olmasi beklenir? (a) C7H 16 ve Cto1122;
(b) C3H8 ye (CH 3 )20; (c) CH3CH2SH ye CH3CH2OH.
18. A§agiclaki maddeler kaynama noktasi anima gore stralan-
nu§, ancak bin yanh§ yere konulmu§tur. Hangisi oldugu-
nu belirterek, °imasi gereken yere yerle§tiriniz. N2, 03, F2 ,
Ar, C12 . Yamtlarmt aciklayimz.
•
19. A§agnialci maddeleri beklenen erime noktalarnun arti§ma
gore stralayma: KI, Ne, K 2SO4 , C3H8 , CH3CH2OH, MgO,
CH2OHCHOHCH2OH.
20. Hidrazinin, H2N —NH2 , normal kaynama noktast 113,5 °C
Hidrazinde hidrojen bagimn onemli bir molektiller ara-
si kuvvet oldugunu dii§tintir mtistintiz? Aciklayimz.
21. A§agidald maddelerin cizelge 13-7 deki gruplardan hangi-
sine girecegini belirtiniz. Nedenlerini aciklayimz. (a) Si;
(b) SiC14 ; (c) CaC12 ; (d) Ag; (e) SO2 .
22. Iyonik kristallerin birim Inicreleri ile ilgili a§agidalci yargi-
lardan yalmz bin dogrudur. Hangisi dogrudur? Digerleri
nicin yanh§tr? Birim hticre, (a) formtil birimiyle aymchr;
(b) ktibik bicimli iyonik kristalin bir boltimtidtir; (c) iyon-
lann bir boltimtinti oteki birim hficrelerle paylapr; (d) her
zaman e§it sayida anyon ye katyon icerir.
23. Sekil 13-49 da gosterilen birim hficrenin CsC1 fomtilii ile
uyu§tugunu gosteriniz. (Aym kesimde NaC1 icin izlenen
yolu izleyiniz).
24. Ymk birim hticre a§abda gosterildigi gibi, her korsinde ve
her ytizey merkezinde atomlar bulunan bir kiiptiir. Bir
atomun yancapuu 128 pm varsaymiz.
(a) Baku- birim hficrenin kenar uzunlugu nedir?
(b) Birim hticre hacmi nedir?
•
(c) Birim hucrede kac atom varchr?
(d) Birim hticre hacminin ytizde kart doludur?
(e) Birim "lucre kutlesi nedir?
(f) Bakmn yogunlugunu hesaplayiruz.
27. "Ocak aymdaki melastan daha yavar deyiminin bilimsel
bir temeli var =du? •
28. Bir televizyon reklaminda, bir firtintin suyu daha "Islam"
yaptigi iddia edilmektedir. Bu iddianin bir dayanagi var
Actklayimz.

Buharlavna
29. Bir sivi acik bir kaptan buharlastigmda, sicaldigimn yalda-
sik olarak sabit kaldigi gozlenir. Aym sivi, isil olarak ya-
• 'Minus bir kaptan (vakum sisesi ya da Dewar kabi) buhar-
lastuildiguida sicakligimn diistugu gozlenir. Bu farki nasd
acildarsimz?
30. Kaynama noktasma ulasilincaya dek buharlasma nicin yal-
nizca yiizeyde olur ? Yani neden biittin sicaldtklarda sivi
kitlesinin her yerinde buhar olusmaz ? Aciklayimz.
31. Benzenin C6H6(s), buharlasma entalpisi AH6, 298 K de 33,9
kJ/mol dilr. 298 K sabit sicakhkta C 6H6(s) tarafindan 1,54
kJ isi soguruldugunda olusan benzen buhanmn 298 K ye
95,1 mmHg basincta hacmi kac litredir?
32. Sivi asetonitril, CH 3 CN, normal kaynama noktasmda
(81,6 °C ve 1 atm) 1,00 kJ isi sogurdugunda 1,17 L hacmin-
de buhar olusmaktadir. CH 3CN in molar buharlasma en-
talpisi Ak, kac kJ/moldiir?
33. 25 °C ta 25,00 mL sivi hidrazini, normal kaynama nokta-
sinda hidrazin buhanna cevirmek icin ne kadar isi gerekir?
(Ozetleyici ornekteki verileri kullamniz).
Buhar Basinci ye Kaynama Noktasi
37. Mutfakta sicakligin ozenli kontrolii gerektigi zaman bir su
banyosu kullanihr Kabin disinda kaynatilan su buharlasir
ye bu buhar, icinde pisirme yapilan is kabm disinda yo-
gunlasir. (Boyle bir su banyosu laboratuarlarda da kulla-
mlmaktadir).
(a) Pisirilecek besine isi enerjisi nasal tasmmaktadir.
(b) lc kapta ulasilabilecek maksimum sicakhk nedir?
38. Kimya laboratuvarlannda sikca yapilan bir gosteride, az
miktarda su metal bir kola kutusunda kaynatihr ye masay-
la tutulan kutu basa asagi cevrilerek hula soguk su dolu
bir kaba daldinhr. Kutunun giiriiltilyle coktiigii gozlenir.
Kutunun cokmesinin nedenini aciklayimz. (Dikkat: bunu
• denemek isterseniz kutuyu Kik alevde isitmayimz).
39. Pisirmeyi halandirmak icin, basinch tencerelerde az mik-
tarda su sabit basing altmda kaynatilarak yiiksek pisirme
sicakliklanna ulasihr. Boyle bir tencerede basing 2 atm
olursa suyun kaynama noktasi ne olur ? cizelge 13-2 deki
verileri kullammz.
40. cizelge 13-2 deki verileri kullanarak (a) atmosfer basinci-
nin 640 mmHg oldugu bir yerde suyun kaynama noktasi-
ni ye (b) suyun 94 °C ta kaynadigi yerde atmosfer basin-
cmi hesaplayimz.
Clausius-Clapeyron Denklemi
• 45. Onemli bir cozecu olan asetonun normal kaynama nokta-
si, 56,2 °C ye AHb 25,5 kJ/mol dur. Hangi sicakhkta ase-
tonun buhar basmci 375 mmHg dir?
Ahormalar 527
34. 215 g CH3 OH(s) srvi metanoliin sicakligim 20,0 °C tan
30,0 °C a cikarmak, sonra da 30,0 °C ta buharlastirmak •
icin ne kadar isi gerekir? cizelge 13-1 deki verileri kulla-
niniz Metanoliin molar isi kapasitesi 81,1 Jmor 1K-1 dir.
35. Metanm, CH4 , yanma isisi OH = -8,90 X 10 2 kJ/mol
diir. 100 °C taki 3,78 L sivi suyu 100 °C da buharlastn-mak
icin, 23,4 °C ye 768 mmHg basincta kac L metan yanma-
Mir? 100 °C ta suyun yogunlugu 0,958 g/cm 3 ye
MI6 = 40,7 kJ/mol.
36. 89 °C ta acik ye isiya yahtilmis bir kaptaki sivi suyun ici-
ne 152 °C taki 50,0 g hk demir parcasi atilmaktadir. Hic su
sicramadigim varsayarak ne kadar suyun buharlasmasim
beklersiniz ? Demir ye suyun ozgul isilan sirayla 0,45 ye
4,21 J g-1 °C1 ye su icin AH6 = 40,7 kJ/mol diir.
(Ipucu: Son sicalchk kactir?)
•
41. 30,0 °C ta 25,0 L He(g), 30,0 °C taki 6,220 g sivi anilinin
(C6H5NH2 ) icinden geciriliyor. Bu deneyden sonra geri ka-
lan sivi 6,108 g geliyor. He(g) un anilinle doydugunu, bu-
har ye toplam gaz hacminin ye sicakligin sabit kaldigim
varsayarak, 30,0 °C anilinin buhar basmani hesaplaymz.
42. 742 mmHg basil-10a 7,53 L N2 (g), 45 °C ta srn CC14 (s)
icinden geciriliyor. Azotun CC1 4 (g) ile doydugunu, basin-
cm 742 mmHg ye sicakligin 45 °C ta kaldigmi varsayarak
olusan gaz karisimimn hacmini hesaplayiniz. 45 °C ta
CC14(s) buhar basilic' 261 mmHg dir.
43. Bir zamanlar sogutma ye havalandirma sistemlerinde kul-
lanilan Feon-12, CC12F2 nin kn = -29,8 °C ye kritik nok-
tasi, Tk = 111,5 °C, Pk = 39,6 atm dir. Oteki sicakhldar-
•
dalci buhar basil-10am -12,2°C ta, 2,0 atm; 16,1 °C ta 5
atm; 42,4 °C ta 10 atm ye 74,0 °C ta 20 atm dir. Bu veri-
leri kullanarak, Freon-12 nin Sekil 13-8 dekine benzer bu-
har basinci egrisini ciziniz. 25 °C ta buhar halindeki Fre-
on-12 yi sivilastirmak icin uygulanmasi gereken yaldasik
sikistirma basinci ne kadardir?
44. 10,0 g srn 1515 mL lik kapah bir balona konup, 27 °C ta
buhanyla dengeye getiriliyor. Dengedeki buhann, H 20(g),
kiitlesi nedir? cizelge 13-2 deki buhar basinci verisini
46. Triklormetamn (kloroform) -7,1 °C ta buhar basinci 40,0
Torrdur. Buharlasma entalpisi 29,2 kJ/mol olduguna gore
normal kaynama noktasmi hesaplayimz.
 528 Boliim 13 Sivtlar, Kattlar ye Molekiiller Aran Kuvvetler
47. Benzaldehitin, C 6H5 CHO, normal kaynama noktasi
179,0 °C; kritik noktasi 422 °C ye 45,9 atm dir. 100,0 °C
taki buhar basmcmi hesaplaytmz.
• sivimn sicaldigi yalda§ik olarak ne olmandir ?
Kritik Nokta
49. cizelge 13.3 teki maddelerden hangileri oda sicalchginda
(20 °C dolaymda) stet halde bulunabilir? Acildaynuz.
Maddenin Halleri ye Faz Diyagramlari
51. Sail 13-22 deki gibi bir sistemde a§agidalci i§letnler yam-
hrsa neler olacagim acildaymiz. Degi§imlerin olupcagt st-
cakhk ye basinclar konusunda yaldaplc tahminler yapabi-
lirsiniz.
(a) Su ornegi 600 mmHg sabit basing altmda —20 °C tan
• 200 °C ta isitthyor.
(b) 114 °C sabit sicaklikta bir 12 ornegi 90 mmHg basing-
tan 100 atm basmca sikt§hrthyor.
(c) 50 atm lik sabit basing altinda bir CO 2 ornegi 35 °C
tan —100 °C ta sogutuluyor.
(Ipucu: cizelge 13.3 e balcmiz.)
52. A§agida fosforun faz diyagraimmn bir boltimil gosterilmi§-
tir.
(a) (?) konulan bolgelerdeki fazlart i§aretleyiniz.
(b) Atmosfere acdc bir kapta lurmat fosfor isthlarak eriti-
lemez. Nicin? Acticlayma.
(c) Sabit sicaklikta basing A noktasmdan B ye cltiliirtiltir-
se olu§an faz degi§imlerini actklaymiz.
• nu§ oldugunu varsayarak, son sicalchgm ne olacagim bulu-
Katt lcurruzi P (?)
P 0,998 g/cm3 tiir.
43 atm
(?)
B denini actIclaynnz.
T
590 °C
Molekuller Arasi Kuvvetler
• 61. A§agiclaki maddelerin her bin icin dagilma (London) kuv-
vetleri, dipol-dipol etkile§imleri ye hidrojen bagmm onemi-
ni actklaytmz: (a) HC1; (b) Br2 ; (c) ICI; (d) HF; (e) CH4 .
48. Sekil 13-13 e bakarak sivi benzen ye toluenden hangisinin
daha ucucu oldugunu belirtiniz. Daha ucucu olan sivimn
65 °C taki buhar basmcma sahip ()imam icin az ucucu olan
•
50. SO2 , 100 atm ve 0 °C ta stvt halde saklanabilir mi? Aym ko-
§ullarda spa metan elde edilebilir mi? (Bkz. cizelge 13-3 ).
53. 0,240 g srn su 3,20 L lik bo§altilmt§, kapah bir balona ko-
nulmu§tur. (a) 30,0 °C; (b) 50,0 °C; (c) 70,0 °C ta balon-
daki buhar basinclart nedir?
54. 2,50 g stet su 120 °C ta 5,00 L lik kapah bir balona konul-
mu§tur.
(a) Suyun tumuyle buhar haline gececegini gosteriniz.
(b) Balonun, su yogunla§mast olmadan sogutulabilecegi
en dii§tik sicalchk nedir?
55. A§agidald maddeler, yerytiztiniin herhangi bir yerinde, be-
lirtilen hallerinde dogal olarak bulunabilir mi? Actklayt-
mz: (a) CO2(k); (b) CH4(s); (c)S02(g); (d) 12(s); (e) 02(s).
56. Ba0angicta 1,00 mmHg basing ye —0,10 °C ta bulunan
H20(g) orneginin, sabit sicakhkta basing 100 atm olunca-
ya dek stIct§tmlmast strasmda gortilecek faz degi§hnlerini
actklaytmz.
57. Yalitthm§ bir kaba 20 °C ta 100 g snit su, 100 °C ta 175 g
buhar ye 0 °C ta 1,65 kgbuz konulmu§tur.
(a) Denge kurulduktan sonra erimeden kalan buzun kiitle-
si nedir?
(b) Kaptaki buzun tamaminin erimesi icin ne kadar ek bu-
hara gereksinim vardir?
58. —25,0 °C taki 54 cm3 liik bir buz bloku, 32,0 °C taki 400,0
mL sivt suya atthyor. Kabm cevreden tam olarak
nuz. Mevcut maddenin hall (halleri) ne olur? Buzun ozgul
Isist 2,01, sivt suyunki ise 4,18 J g -1 °C-1 ye Alle = 6,01
kJ/mol. Buz ye spit suyun yogunluklart strayla 0,917 ye
•
59. Bir gazoz kutusunu buzlukta sogutuyorsunuz. Kutuyu buz-
luktan cilcardigimzda gazoz snit oldugu halde; actigintz za-
man gazozun aniden dondugunu gorayorsunuz. Olaym ne-
60. Termometrik olcek olu§turulmasi icin, suyun ticlii noktasi
(buz-stet-buhar) nicin buzun erime noktasi ya da suyun
kaynama noktasmdan daha iyi bir sabit noktadir?
62. Benzende, C6H6 , H atomlanndan birinin yerine ba§ka bir •
atom ya da grup gecerse kaynama noktast degi§ir. A§agt-
daki kaynama noktalart degi§imini actklayiniz: C 6H 6
80 °C; C6H5C1, 132 °C; C6H5 Br, 156 °C; C6H5 OH, 182 °C.
 Alormalar 529

63. A§agida molekiil modelleriyle gosterilen swilan 25 °C to 65. A§agiclaki maddelerden biri oda sicaldiginda sty', otekiler
vizkozitelerinin beklenen arti§ma gore stralaymiz. gaz halindedir. Sizce hangisi srndtr, neden? Agiklaymiz.
CH3OH; C3148; N2; N20
66. A§agidalci maddelerin hangisinde molektil ici hidrojen ba- •
• gmen onemli bir etken olacagint dii§iintirsiintiz:
(a) CH3CH2CH2CH 3 ; (b) HOOCCH2CH 2CH2CH2COOH;
(c) CH3COOH; (d) ortho-ftalik asit? Aciklaymiz.
(a) (b) (c) (d)
0
64. A§agida molekiil modelleriyle gosterilen stvtlan beklenen
normal kaynama noktalannm arti§ma gore stralayma. C—O—H

C—O—H

(a) (b) (c) (d) 0

orto - Ftalik asit

Kovalent Orgulu Kristaller

67. Elmasm mt yoksa grafitin mi daha yiiksek yogunluga sa-
• hip olmasnu beklersiniz?
68. Elnias cam kesicilerde kesici tic olarak kullamlmaktachr.
Bunu saglayan elmasm hangi ozelligidir? Grafit bu i§levi
yerine getirebilir mi?
69. Bor nitrur BN grafite benzer bicimde kristallenirken, silis-
yum karbilr SiC elmas yapismda kristallenir.
(a) SiC yaptsim ekil 13-32 dakine benzer bicimde cizi-
•
niz.
(b) BN icin bir baglanma §emast oneriniz.
70. Fulerenler kovalent orgiilii kattlar nudir? Bunlan elmas ye
grafitten farkh yapan nedir? Fulerenler her karbonun ya-
mndakine iiglii baglarla baglandigt bir zincir biciminde gos-
terilebilir. Bu, kovalent orgillii bir kart olan karbon allotro-
pu mudur? Acildayimz.

lyonik Ba§lar ve ozellikler

71. NaF, NaC1, NaBr ye Nal (in erime noktalan strayla 988, 72. ekil 13-36 da Na+Cl- ye Mg2+02- iyon giftleri icin yen-
801,755 ye 651 °C fir. Bu veriler Kesim 13-7 de geli§tiri- len, goreceli celune giicleri hakkmdaki dil§tinceleri
len dii§uncelerle uyumlu mudur? Acildaymiz. Coulomb yasast (Ek B) yard= ile dogrulaynuz.

Kristal Yapilar •
• 73. Sik istiflentni§ kilrelerin nicin bir degil, iki istiflenme bici-
(b) Bu birim hilcrede: •,•
(a) Birim hiicreyi gosteriniz.
ye 0 elementlerinin her
minin bulundugunu actIclayimz.
74. Argon, bahr, sodyum kloriir ye karbon dioksit maddeleri- birinden kagar tane vardir?
nin hepsi de ymk yapida kristallenir. Bu maddelerin fizik- (c) Birim hticreden daha basit birimler bulundugunu gas-
sel ozelliklerinin bu kadar farkh olabilmesini nasil aciklar- tererek, bu birimlerin neden birim Were i§levini yiinite-
ma? meyeceklerini actIclayimz.
76. Kesim 13-8 de gordtigiimtiz gibi, ktirelerin istiflenmesin-
• 0 • •
75. A§agida gosterilen iki boyutlu orgii icin
•
• • •0 •
de her zaman bo§luklar kahr Durumu iki boyutlu olarak
dii§iintirsek; karelerin biltiin alanlan kaplayabildigini ama

•MO•*• 0•11•0•O•
0 0 0 0
daireler arasmda bo§luk kaldigint gortirilz. A§agidalci daire
0 0 0 0 0 0 istiflenmesinde, bo§ alanlann yiizdesi nedir?
• • 0•*O•NO•
• • •0000•
•000 • •O•O• •
• n°11
0000•°°•°°•• N *
•0•0• • 000

. .°M1°.°
 530 'Maim 13 Sivtlar, Katdar ye Molekiiller Arast Kuvvetler
77. Tungsten imk kristal yapisma sahiptir. W atomunun me-
talik yancapim 139 pm alarak, yogunlugunu hesaplayimz.
78. Magnezyum, Sekil 13-41 de g6sterildigi gibi, hsi (heksa-
• gonal sik istiflenme) yapismda kristallenir. Birim hiicre-
nin yiiksekligi 520 pm ye kenar uzunlugu 320 pm oldugu-
na g6re Mg un yogunlugunu hesaplayiniz ye deneysel ola-
rak bulunan 1,738 g/cm3 degeriyle karpla§tinmz.
79. Polonyum 16. Gurubun en bilyiik caph iiyesi ye basit kii-
bik kristal sistemde kristallenen tek elementtir. Bu yapida
iyonik Krisatal Yapilar
81. CaF2 ye TiO2 icin Sekil 13-50 de gosterilen birim hiicrele-
rin, bu bile§iklerin fomiilleri ile uyu§tugunu g6steriniz.
82. Ornek 13-9 ye 13-10 dakilere benzer bir y6ntem kullana-
rak, CsC1 un yogunlugunu hesaplayimz. Cs' iyonunun ya-
ncapim 169 pm ahmz.
83. MgO in kristal yapisi NaC1 tipindedir (Sekil 13-48). Bu
bilgiyi ye §ekil 10-9 daki iyonik yancaplan kullanarak,
• (a) Me+ ve 02- icin kristal koordinasyon sayilanni,
(b) birim hticredeki formiil birimlerinin sayisim,
(c) birim hiicre kenanm ve hacmini
(d) MgO in yogunlugunu hesaplayimz.
orgij Enerjisi
87. LiC1(k), KC1(k), RbC1(k) ve CsC1(k) orgii enerjilerinin 89.
-787 kJ/mol olarak belirlenen NaC1(k) orgii enerjisine go-
re ne gibi degerler gosterecegini hesap yapmadan kestiri-
niz.
(Ipucu: Alkali metallerin sublimle§me enerjilerinin kar§i- 90.
lasrinlabilir oldugunu varsayiniz. 116liim 10 daki hangi
atom ozelliklerini kar§ila§tirmalisimz?)
88. A§agidalci verilerden KF(k) tin orgii enerjisini belirleyiniz.
OHoi = —567,3 kJ/mol; K(k) un sliblimle§me entalpisi,
• 89,24 kJ/mol; F2(g) ayn§ma entalpisi, 159 kJ/mol; K un /1 ,
418,9 kJ/mol; F(g) un Ei , -328 kJ/mol.
Biltiinleyici ye hen All§tirmalar
91. Bir mum yandiginda, yakit fitilin ucunda gaz haline gel-
mektedir. Kati haldeki mumun tiikenmesi olayinda faz de-
gi§melerini aciklaynnz.
92. Dondurucuya ya da 0° nin altindaki ba§ka bir ortama ko-
nulmadan sudan buz elde edilebilir mi' 7 Yanitimz evet ise,
bu nasil gercelde§tirilmelidir?
93. Izooktanm normal kaynama noktasi 99,2 °C ye AHb =
35,76 kJ/mol diir. Izooktan ye su hemen hemen aym kay-
• nama noktasina sahip olduguna gore, oda sicalchgmda iki-
sinin de yaldgik olarak aym buhar basincina sahip oldugu-
nu soyleyebilir miyiz? Eger boyle degilse, oda sicaldigin-
da hangisi daha ucucudur? Aciklaymiz.
en yalcm polonyum atomlanmn arasindaki uzakhk 335 pm
dir.
(a) Po atomunun cap nedir?
(b) Po metalinin yogunlugu nedir?
(c) Po birim hticresinin paralel yiizlerine 1,785 X 10-1° m
dalgaboylu X-i§inlan hangi aciyla dii§iiriiliirse birinci de-
rece kinnim gozlenir?
80. Germanyum bir kenan 565 pm olan Ictibik birim hiicreye
sahiptir. Germanyumun yogunlugu 5,36 g/cm 3 olduguna
g6re, kristal sistemi nedir?
84. KC1, NaC1 ile aym kristal yapisma sahiptir. ye C1 iyon-
lan arasmdaki uzakhk 314,54 pm olarak olculdiigune ye
KC1 iin yogunlugu 1,9893 g/cm3 olduguna gore, Avogad-
ro sayisi, NA, nedir?
85. 10-8 deki verileri kullanarak a§ag'idakilerin kiibik bi-
rim Were tiplerini kestiriniz. (a) CaO; (b) CuC1; (c) 110 2
(02 iyonunun yancapi 128 pm dir).
86. Sekil 10-8 deki verileri kullanarak a§agidalcilerin kiibik bi-
rim hticre tiplerini kestiriniz (a) BaO; (b)CuI; (c) LiS 2
iyonuarcp198mdi).
Omek 13-11 ye buradaki verileri kullanarak, MgC1 2 (k) tin
AHZ, degerini hesaplayimz. MgC12 tin neden MgC1 den da-
ha kararh bir bile§ik oldugunu aciklayiniz. Mg icin 12 1451 ,
kJ/mol ve MgC1 2 (k) icin argil enerjisi -2526 kJ/mol.
Belirli metallerle iyonik bilqiklerinde hidrojen, hidriir iyo-
nu, H- olarak bulunur. Hidrojenin elektron ilgisini bulu-
nuz: H(g) + e H-(g)]. Bu soruyu cozmek icin; (1)
Kesim 13-9 daki verileri; (2) cizelge 11.3 den H2(g) in bag
enerjisini; (3) NaH(k) nm bag enerjisi olarak — 812 kJ/mol
degerini ye (4) NaH(k) mn olqum entalpisi olarak —57
kJ/mol degerini kullamniz.
•
94. Bir tiip gaz firmasi, mii§terilerini, tuplerinde ne kadar gaz
kaldigim anlamak icin, tiipii tarty dolu ttip agirhgiyla kar-
§ila§tirmalan konusunda uyarmaktadir. Mii§terilere ozel-
likle, tiipteki gaz basmcini olcerek, kullarulabilecek gaz
miktanm hesaplamaya cabalamamalan anlatilmaktadir. Bu
uyanmn temelini acildayimz. Gaz basincimn, kalan gaz
miktanmn olciisil olarak kullandabileceei durumlar var nu-
dir? Varsa nedir?
95. -50,0 °C ta 15,0 g sivi may' 25 °C ta buhara donii§tiir-
mek iglu gerekli isi miktanni Ek D de ve gagidaki verile- •
ri kullanarak hesaplayimz. Kati ye sivi civanm ozgiil
sirayla, 24,3 ve 28,0 J morIK-4 ; civamn erime noktasi
-38,87 °C ye erime Isis 2,33 kJ/mol diir.
 Biitiinleyici ye Peri Aligtrmalar 531

96. 20 °C ta 1,000 g suyu buharla§tumalc kin 2447 J enerji ge- 106. Asetik asit buhannda bazi molekiiller monomer bazilan
rekmektedir. 100 °C ta 10,00 kJ, 4,430 g sivi suyu buha- da dimer halindedir. Eger buhar yogunlugu 350 K de 3,23
ra cevirir. Bu gozlemler beklentilerinizle uyquyor mu ? g/L ise molekiiliin % kaci dimer haldedir? Bu yiizdenin si-
Aciklayimz. cakhkla artmasi mi azalmasi mi beklenir? •
107. 20 °C ta 685 mL srvi civa ornegi, olarak yahtilmts bir
97. Agirlikca %10 etanol (suda) iceren bir oto spreyinin 1,00
g buharlaoginda ne kadar isi sogurur ? Sicakhgm 55 °C kapta k.n. sicaldiginda bulunan cok miktarda stivi azota
ye havamn isi kapasitesinin 29 J mot K-1 oldugunu var- Civa sivi N2 un kn sicakligma dii§iinceye dek
ne kadar sivi azot buharlapr? 20/-30° araliginda Hg(s)
sayarak ye cizelge 13.1 deki buharla§ma entalpilerini kul-
ozgul isisi 0,138 Jg-I ve -39/-196 °C araliginda
lanarak bu spreyin etkinligini irdeleyiniz.
Hg(k) ozgul isisi 0,126 Jg' °C-1 , Hg(s) yogunlugu 13,6
98. Kati p-diklorbenzen, C6H4C12 (k) kolay siiblimle§tiginden g/mL, erime noktasi -39 °C ve erime entalpisi 2,30
agizda koku giderici olarak kullamlrr. A§agidaki verileri
kJ/mol. N2(s) kn. -196 °C ve AHb , 5,58 kJ/mol.
kullanarak 25 °C ta C6H4C12 (k) in siiblimle§me basmcim
108. Bir maddenin iki imgesel faz diyagrami a§agida verihni§-
hesaplayimz. C6H4C12(k) in erime noktasi 53,1 °C; 54,8 tir. Ama bu diyagramlann ikisi de olasi degildir. Diyag-
°C ta C6H4C12(s) buhar basmci 10,00 mmHg; Erime ental- ramlardaki yanh§lan belirtiniz.
pisi, .He = 17,88 kJ/mol; buharla§ma entalpisi,
OFIb = 72,22 kJ/mol.
99. Suyun 1 atm basilic altinda ye 1 bar basing altmda kayna-
ma noktalan arasmdaki fark nedir? Sivi
100. Bir el kitabinda kati benzenin siiblimle§me basmci, kel-
vin sicakliginin, T, fonksiyonu olarak, logP
Sivi
Kati •
Kati
(mmHg) = 9,846 - 2309/T bagmtisiyla verilmektedir. P P
Bir ba§ka el kitabinda sivi benzenin buhar basmci Celsi-
us sicakliginin, t, fonksiyonu olarak, logP Buhar Buhar
(mmHg) = 6,90565 — 1211,033/ (220,790 + t) bici-
minde verilmi§tir. Bu denklemleri kullanarak benzenin
normal erime noktasim hesaplayimz ye buldugunuz dege- T T
ri 5,5 °C degeri ile karpla§tinmz.
101. eki1 13-3 teki grafik yontemini kullanarak beyaz fosfo-
run 1/T ye kar§i InP grafigini ciziniz. (a) Beyaz fosforun 109. Lityum siilfiiriin, Li2S kristal yapisi a§agida verilmi§tir.
Birim hiicre kenan 5,88 X 10 2 pm olduguna gore
normal kaynama noktasim ye (b) AHb, buharla§ma ental-
pisini kJ/mol biriminde hesaplayiniz. Buhar-basing veri-
leri: 76,6 °C, 1 mmHg; 128,0 °C, 10; 166,7 °C, 40;
197,3 °C, 100; 251,0 °C, 400.
102. Bir buz patencisi 80 kg du- ye paten 2,5 cm2 buz ile temas =52-
etmektedir. (a) Buza uygulanan basmci atm biriminde he-
saplayimz. (b) eger her 125 atm'de erime noktasi 1,0 °C = Li *
dil§erse patenin allindaki buzun erime noktasuun ne olma-
• si beklenir?
103. 3170 m ralummda suyun kaynama noktasmi hesaplayi-
mz. Bunun icin basincin ralumla degi§imini veren baro-
metrik denklemi kullaniniz: P = Po X 10-14gh/2,3038T
(P = atm olarak basing; Po = 1 atm; g = yer celcimi iv- (a) Li* ve S2- koordinasyon sayilanm
mesi; havanin molar kiitlesi, M = 0,02896 kg/mol; (b) birim hiicredeki formiil birimi sayisim
R = 8,3145 Jmo1-1K-1 ve T, kelvin sicakligi). Hava si- (c) Li2 S tin yogunlugunu belirleyiniz
cakligini 10,0 °C varsayimz ye Afl b = 41 kJ/mol H2O. 110. ekil 13-44 ye 13-48 i inceleyiniz. 13-44 de iki iyon diiz-
104. 13-13 deki benzen ye su dogrulannda, iki sivimn leminin, 13-48 deki NaC1 birim hiicresinin fist ye orta
aym buhar basincina sahip oldugu, sayfa di§ina dii§en bir iyon dilzlemlerine kar§ilik geldigini varsayiniz. Eger
nokta vardir. Grafiklerden elde edilen verilere dayanarak 154,1 pm dalgaboylu kullanihrsa, en §iddetli
bu noktada sicakhk ye buhar basmcim hesaplaymiz. kinmm kin B ne olmandir?
105. 19 cap 10 ins ye yiiklendigi 45 inc olan bir dip 151 lb.
• Cl2 gam icermektedir. Gaz basmci 20 °C ta 100 psi
[Ipucu: (135) e§itliginde n = 1 alimz.] •
(atm = 14,7 psi). Cl2 - 103 °C ta erir ye -35 °C kaynar, 111. In* yaps haklundaki bilgileri ye 24. Ali§tirmadald ymk
C12 'in kritik noktasi 144 °C ye 76 atm dir. Tiipteki Cl 2 yapiyi kullanarak, ymk yapida kiire istiflenmesinde bo§-
hangilerd? luk yiizdesini hesaplayimz.
 532 Boliim 13 Stvtlar, Kattlar ye Molekidler Aram Kuvvetler
112. iyonik kristaller, istiflenmi§ anyonlar arasi bo§luklann
katyonlarca doldurulmasi biciminde betimlenir. Siki is-
tifleruni§ anyonlar arasmdaki clortyfizlii boguldann kat-
• yonlarca doldurulmasi icin katyon: anyon yancaplar ora-
mmn 0,225 < rdra < 0,414 araliginda olmasi gerektigi-
ni gosteriniz.
113. Sekil 13-32 b deki elmas birim hficresini, C-C baglanmn
154,45 pm uzunlugunu ye kitaptaki diger verileri kullana-
rak elmasm yogunlugunu hesaplaylluz.
114. Nal(k) icin olu§um entalpisi -288 kJ/moldiir. Kitaptaki
diger gerekli verileri de kullanarak Nal(k) orgii enerjisi-
ni hesaplayiniz.
[Ipucu: Ek D'deki verilerden yararlammz ]
115. NaC12 (k) bile§iginin kararsiz, yani Aff' 1 [NaC12(k)] biiyiik
pozitif_degere sahip oldugunu gosteriniz. Bunun icin ke-
sim 13-9 daki verileri kullammz ye NaCl orgii enerjisinin
yalda§ik MgC12 orgii enerjisine, —2,5 X 103kJ/mol, e§it
oldugunu varsaymiz.
116. Oksijenin ikinci elektron ilgisini dogrudan olcemeyiz.
• 0-(g) + e 02-(g) Et2 = ?
Bununla birlikte 02- olu§umu icin gereken yiiksek ener-
jinin, iyonik oksitlerin argil enerjisi tarafindan karplandi-
durumlarda 02- iyonu kati halde bulunur.
Ozellikli Sorular
120. Kilcalhk etkisi deneyinde yilkseklik (h), sivinm yogun-
lugu (d) ye yiizey gerilimine (y) ye kilcal yancapma (r)
baghdir. Bu nicelilcler ye yer cekimi ivmesi (g) arasmda
§6yle bir ili§ki vardir: h = 2y/dgr. A§agida etanol ve-
rilerine g6re bir cizim verilmi§tir. Etanoliin yiizey gerili-
• mi nedir?
÷-1 1-"E r = 0,50 mm
h = 1 ,1 cm
n. / buhar icin PV = RT yazilabilir. Bu ifadede gerekli degi-
d = 0,789 g/mL
• •
(a) Ei2 degerinin; Mg0(k) olu§um entalpisi, Mg(k) siib-
limle§me entalpisi, 02 bag enerjisi ve 0(g) icin Ej, dege-
ri kullanilarak hesaplanabilecegini gosteriniz.
(b) MgO orgii enerjisi - 3925 kJ/mol degerini kitaptaki
diger verilerle birlikte kullanarak oksijen icin Et 2 degeri-
ni hesaplayiniz.
117. Bir kristal kati Nat, 02- ye Cl- iyonlanm icermektedir.
Bu kati 02- iyonlannin ko§elerde, Na* iyonlannm yiizey
merkezlerinde ye CF iyonunun merkezde yer aldigi kii-
bik birim hiicrelerden olumaktathr. Bile§igin formai ne-
dir? 02- ye Cl- iyonlanmn koordinasyon sayilan nedir?
Birim hiicrenin kenan a ise Nat iyonu merkezi ile 02-
iyonmerkzasd iuklner?
118. Bir mineral, kalsiyumun ko§elerde, oksijenin ytizey mer-
kezlerinde ye titanyumun hiicre merkezinde yer aldigi kii-
bik birim hticrelere sahiptir. Mineralin fonniilii nedir?
Kalsiyum birim hiicrelerin merkezinde yer aldigi bir ba§-
ka cizimde titanyum ye oksijenin konumlan nedir? Her iki
gosterimde ozel bir titanyum kac tane oksijen tarafmdan
sanlir?
119. CaF2 kin (r+/r_) oramm hesaplayiniz. Hesapladigmiz
yancaplar oranma ekil 13-50 den daha iyi uyan bir ya-
p' oneriniz.
121. Swum buharla§ma entalpisinin genel olarak sicakhkla
degi§tigini ogrendik. Bu degi§imi hesaba katmak ister-
sek, Clausius-Clapeyron denklemini bu kitapta verildigi
[yani (13-2)] gibi kullanamayiz. Bunun yerine Clausius-
Clapeyron denideminin dayandigi diferansiyel denideme
cloniip yeniden integral almaliyiz. Ba§langic noktamiz,
buhar basincinin sicakhkla degi§me harm buharla§ma
entalpisi, molar buhar ye sivi hacimleri farki ye sicalchk
•
terimleriyle veren
dP/dT = AHbIT(Vg — Vs )
denklemi olacaktir. cogu kez Vg > Vs oldugunda Vs ih-
mal edilebilir. Keza buhar basma cok yijksek olmadikca,
buhan ideal gaz olarak degerlendirebiliriz, yani bir mol
§iklikleri yapiniz ye P ye dP terimlerini T ye dT terimle-

rinden ayinruz. Mlb degerinin dogru kullanimi bunu si-
cakligm fonksiyonu olarak ifade etmektir. Son olarak
denldemin bir yammn P1 ye P2 arahgmda diger yam T1 ve
T2 araltginda integralini almiz
(a) AHb = 15,971 + 14,55 T — 0,160 T2 (J/mol bi-
riminde) e§itligine gore C 2H4(s) un buhar basmcim sicak-
hgm fonksiyonu olarak veren bir e§itlik yazma.
(b) (a) denkleminde, C2H4 (s) in 120 K de 10,16 Ton ger-
gek buhar basing' degerini kullanarak etilenin normal kay-
nama noktasnu belirleyiniz.
122. Her katida yapi ye bile§im kusurlan vardir. Mekanik di-
renc gibi ozellikleri etkilediklerinden yam kusurlan onem-
lidir. YaygRild yapi kusuru: yapida bir iyon eksik olma-
si ye iyonun gergek yerinden orgii bo§luklanna kaymasi-
dir. aralannda acilchk kalacak bicimde istiflen-
diginden bu boliimde ele ahnan bo§luklara ara bqluklar
denir. Burada betimlenen kusurlar kristalin ozel bir yerin-
de oldugundan bunlara nokta kusurlari denir. 1930 larda
•
Ozellikli Sorular 533
iki katihal fizikcisi, W. Schottky ye J. Fraenkel bu iki tip
nokta kusurunu incelediler. Schottky kusuru orgOde bir
iyon eksikligine, Fraenkel kusuru ise bir iyonun bo§luk-
lara kaymasma karphIcur.
(a) NaC1 yapismda bir Na+ iyonu eksikligi Schottky ku-
•
surudur. Na+ eksikligi, elektriksel notralligin saglanmasi
igin C1 iyonunun da olmamasi anlamma gelir. Eger birim
hiicrede bir NaClbirimi eksilirse stokiyometri ve yogun-
luk degi§imi?
(b) NaC1 yapisma benzeyen AgC1 de bir Ag + iyonunun
normal sekizytizlii yerinden bir dortytlzlii bo§luguna geg-
mesi bir Fraenkel kusurudur. Bile§igin stokiyometrisi de-
gi§ir mi ye yogunluk degi§imi beklenir mi?
(c) Titanyum monoksit (TiO), NaC1 yapismdadir. X- iv-
ru kinrami birim hdcre kenannm 418 pm oldugunu
termektedir. Kristalin yogunlugu 4,92 g/cm3 tiir. Bu veri-
ler &Ode kusur oldugunu gosterir mi? Varsa ne tiir bir
kusurdur?
 cozeltiler
14 ve Fiziksel
Ozellikleri
•

indekiler

14-1 cozeltileri: Bazi

Terimler
14-2 cozelti Deri§imleri
14-3 Molekiiller Aram
• Kuvvetler ye cozhnme
14-4 cozelti Olu§umu ye
Denge
14-5 Gazlann cortintirhigh
14-6 cozeltinin Buhar
Basmct
14-7 Osmotik Basing
14-8 Elektrolit Olmayan
cozeltilerin Donma
Noktast Algaimam ve
Kaynama Noktast
Yiikselmesi
14-9 Elektrolit cozeltiler
14-10 Kolloid Kan§tmlar
n Ozel Kona Kromotografi

Kiip §ekerin (sakkarozun) cortinmesi. Ytiksek yogunluklu sakkarozun diisiik yo- •

gunluklu su icerisine dagilmasi gortilmektedir.

S oguk iklim bolgelerinde ya§ayan ki§iler kt§in otomobillerin sogut-

ma sistemlerindeki suya antifiriz eklenmesi gerektigini bilirler. Antifi-
riz-su kan§nm saf suya gore cok daha dii§iik sicakhkta donar. Bu bo-
himde bunun nedenini ogrenecegiz.
Viicudu susuz kalmq ki§ilerin viicut sivilanm dengelemek icin da-
mardan saf su verilmez Fiziksel Ozellikleri ye osmotik basinct bilinen
bir cozeltinin verilmesi gerekir. Bu cozeltinin belli bir deri§imi olmah-
dlr. Yine tam olarak bu boliimde bunun nedenini ogrenecegiz.
• Biitiin bunlarla birlikte, cozeltinin deri§imine bagh bir cok cozelti
•
ozelliklerini ara§tracagiz Bizim uzerinde duracagumz konular, cozel-
ti olaylannm tantmt, uygulamast ye bu olaylarm molektil dhzeyinde
actklanmasichr.
534
 14-2 cozelti Dericimleri 535

14-1 cozelti Tiirleri: Bazi Terimler

Bohim 1 ye 4 de cozeltinin homojen bir kartpm oldugunu ogrendik. Bunlann bi-
le§imi ye ozellikleri tek diize oldugu icin homojendir ve oranlan degi§en en az iki •
ye daha cok madde icerdigi irin karqtmdtr corticii cozeltinin miktarca fazla olan
ya da halini (kati, stvi, gaz) belirleyen bile§enidir. cortinen ise corticiiye gore da-
ha az miktarda bulunan cozelti bile§enidir. DeriOk fozelti coziinen madde ya da
maddeleri daha cok miktarda iceren cozeltidir. Seyreltik fozelti ise miktar olarak az
cozfmen icerir. Suyun corticti, sakkarozun (kann§ §ekeri) cortinen oldugu bir co-
zeltiyi goz online alahm. Buna gore, baklava §urubu deri§ik bir §eker cozeltisi, ama
az §ekerli gay buna kar§thk, cok daha seyreltik bir §eker cozeltisidir.
En yaygm cozeltiler snit cozeltiler olmalda birlikte, kati ye gaz cozeltiler de var-
Omegin, be sentlik ABD parasi %75 baker ye %25 Ni iceren katt bir gozelti-
dir. Bir metalin coziicii oldugu kati cozeltilere alarm` denir. cok karplaplan ba-
zi cozeltiler cizelge 14.1 de verilmi§tir.

clZELGE 14.1 Yaygin Bazi cozeltiler

cozelti Bile§enler
•
Gaz cozeltiler
Hava N2, 02 ve diger gazlar
Dogal gaz CH4 , C2H6 ye diger gazlar
Stvt cozeltiler
Denizsuyu H2O, NaC1 ye digerleri
Sirke H2O, HC2H302 (asetik asit)
Soda H2O, CO2 , C121-122011 (§eker) ye digerleri
Kati cozeltiler
Sari pirinc Cu, Zn
Palladyum hidrojen Pd, H2

14-2 cozelti Deri§imleri

Boltim 4 ye 5 te, bir cozeltinin tam olarak belirtilebilmesi icin, deriOmin bilinme-
si gerektigini gormii§ttik. Derr im, verilen bir cortictide ya da cozeltide bulunan co-
• zi.inen miktanmn bir Yukandaki boltimlerde deri§im birimi olarak mo-
lariteyi vermi§tik. Bu kesimde ise deri§imi degi§ik amaclar icin, degi§ik birimler-
le verecegiz.
Katie YOzdesi, Hacim YOzdesi ye Kiitle/Hacim Yiizdesi
5,00 g NaC1 ii 95,00 g suda cozersek, 100,0 grammda kiidece %5 ,00 NaC1 iceren
bir cozelti elde ederiz. Kiitlece yilzde birimi, kimya sanayindeki uygulamalarda
siklikla kullanthr. Ornegin, fosfat kayasma [3Ca 3(PO4 )2 • CaF2] %78 lik H2SO4
eklenirse %46 hk H3PO4(aq) elde edilebilir denir.
Snit hacmi cok kolay olcillebildiginden, bazt cozeltiler hacim yilzdesine gore
haztrlamr. Ornegin, —15,6 °C da donan bir antifiriz cozeltisi hacimce %25,0 metil
alkol iceren bir su-metil alkol cozeltisidir. 100,0 mL lik antifiriz cozeltisi 25,0 mL
CH3OH(s) iceriyor demektir.
•
`Alastm terimi, bazi heterojen kan§tmlar icin de kullamhr. Ornegin, kuriun ye kalaym iki fazh, kati
bir kart§um olan lehim' e de alapm denir. Yine, diq dolgularinda kullamlan ye bile§igi
olan Ag3Sn bileOgine de alapm adl verilir.
 536 Boliim 14 cozehiler ye Fiziksel Ozellikleri

Barka bir olasihk da &linen kiitlesinin ye cozelti hacminin verilmesidir. Come-

gin, 100,0 mL cowhide 0,9 g NaC1 iceren sulu cozeltinin deri§imi %0,9 NaC1 dir
(kiitlelhacim). Bu birim tipta ye eczacilikta cok kullanihr.
•
Milyonda Bir (Kisim), Milyarda Bir (Kim), Trilyonda Bir (Kisim)
cozeltilerde bir bile§enin kiitle ya da hacim . yfizdesi cok kiiciik ise, cozelti deri§i-
mini genellikle ba§ka bir birimle belirtiriz. Ornegin, 1 mg/L lik bir cowhide co-
ziinenin miktan yalnizca 0,001 g/L dir. Bu denli seyreltik bir cozeltinin yogunlu-
gu suyunki ile hemen hemen aynidir (1 g/mL). Bu nedenle, 0,001 g cortinen/1000
g cozelti deri§imi, 1 g &linen /1 000 000 g cozeltidir. Boyle bir cozeltinin
milyonda kisrm (ppm) seklinde belirtmek daha dogrudur. 1 pg coziinen/L
cozelti bicimindeki bir cowhide 1 X 10 -6 g cortinen/1000 g su, dolayisi ile 1,0
g cozOnen /1 X 109 g cozelti vardir. Oyleyse, bu cozeltideki coziinen deri§imi
milyarda kisrm (ppb) seklinde ifade edilebilir. Eger cortinenin deri§imi 1 ng/L co-
zelti ise, deri§im trilyonda kisim (ppt) diye verilebilir.
UNUTMAYINIZ ► Bu terimler cevre ile ilgili verilerde cok sik kullamhr. Bu nedenle, bizim kim-
1 ppm = 1 mg/L, yada kullandigimiz terimlerden daha cok bilinirler. Ornegin, bir icme suyunun ni-
1 ppb = 1 lig/L
teligi belirtilirken 45 ppm nitrat iyonu ye 0,5 ppb karbon tetrakloriir icerdigi yazi-
• ye
1 ppt = 1 ng/L. labilir.

Mol Kesri ye Mol YUzdesi

Buhar basinci gibi bazi fiziksel ozellikler ile cozelti deri§imi arasmdaki bagintila-
n incelerken, butun cozelti bile§enlerinin mol temeline dayali bir birimle ifade edil-
mesine gereksinme duyanz. Bu durumda, cozelti deri§imini mol kesriyle ifade ede-
riz. Bir i bile§eninin mol kesri xi ile gosterilir. Mol kesri, i bile§enini olu§turan
cozeltideki toplam molekiillere °ram' belirtir. cozeltideki diger bi-
le§enlerden biri de j ise xi nin degeri j molekiilleri sayismin cozeltideki toplam
molektil sayisma boltinmesiyle bulunur. Bir cozeltide bir bile§enin mot kesri §oy-
le bulunabilir:
i bile§eninin miktan (mol)
xi —
cozeltideki butiin bile§enlerin toplam miktan (mol)

Bir cozeltideki mol kesirleri toplami daima 1 dir.

• xi 4- xi + xk = 1
cozelti deri§imleri mol yfizdesi seklinde de verilebilir. Mol yilzdesi, bile§en- •
lerden birinin molekiil sayismin toplam molekiil sayisma bolfintip, sonra %100 ile
carpilmasiyla bulunur. Yani mol kesri 100 ile carpihrsa mol yiizdesi elde edilir.
Molarite
Boliim 4 ye 5 de cozelti hacmi ile coziinen miktan arasmda bir cevirme faktorti
bulmak icin yaptigimiz i§lemde, molariteden soz etmi§ ye ce§itli stokiyometrik he-
saplarda kullanmi§tik. Molarite icin su bagintiyi vermi§tik.
cozunen miktan (mol)
Molarite (M) —
cozeltinin hacmi (L)

• Molalite
20 °C de derecelendirilmi§ bir olculu baton yardirmyla, 20 °C sicaklikta bir cozel-
•
ti hazirladigimizi ye sonra da bu cozeltiyi 25 °C ye isittigimizi dii§iinelim. Sicak-
hk 20 °C den 25 °C a yOkseldiginde, coziinen madde miktan sabit kaldigt halde,

10,00 mL C2H5OH
Etanol-su
• gozeltisi:
d= 0,982 g/mL
A 5EK11.. 14-1
Ornek 14-1 de agklanan etil al-
kol-su cozeltisinin hazulamv
Icinde bir miktar su bulunan W-
O balonuna 10,00 mL C2H 5OH
ilave edilir. cozelti calkalarur ve
toplam hacim 100,0 mL olacak
§ekilde su ile tamamlamr.
• cozeltinin kiitlesi = 100,0 mL cozelti X 1,0 mL cozelti
• = 0,171 mol C2H5OH
14-2 cozelti Deri#mleri 537
cozeltinin hacmi yakla§ik %1 artar. ctiziinenin litredeki mol sayisi yani molarite-
si de yalda§ik %0,1 azalacakhr. Molalite, sicaldiktan bagunstz ye aym zamanda mol
kesri ile de oranth olan bir deri§im birimidir ye cortinenin mol sayisimnylizticti-
ntin (cozeltinin degil!) kg cinsinden miktanna boliinmesiyle elde edilir. Ornegin, •
1,00 kg suda, 1,00 mol tire, CO(NH 2)2 , cortindtigii zaman elde edilen tire cozelti-
sinin molalitesi 1,00 dir ye 1,00 m CO(NH2)2 cozeltisi §eklinde belirtilir. Molalite
§u bagint ile verilir:
coziinen miktan (mol)
Molalite (m) =
cortictintin kiitlesi (kg)
AOiklayici ornekler
Ornek 14-1 de cozelti deri§imleri cesitli birimlerle verilmistir. Ornek 14-2 de ise de-
ri§im birimlerinin birbirine nasil cevrildigi gosterilmi§tir.
ORNEK 14-1
cozelti Deri#minin Degi#k Birimlerle Verilmesi. 10,00 mL etil alkol, C 2H5OH
•
(d = 0,789 g/mL), suda cortiltiyor ye hacmi 100,0 mL ye tamamlanarak yogunlugu
0,982 g/mL olan bir etil alkol-su cozeltisi hazirlamyor (,Sekil 14-1). Bu cozeltide etil al-
koltin (a) hacimce ydzdesi, (b) kiitlece ytizdesi, (c) kiitle/hacim ytizdesi, (d) mol kesri,
(e) mol ytizdesi, (f) molaritesi, (g) molalitesi nedir?
cozum
(a) Etanoldn hacim ytizdesi
10,00 mL etanol
etanoliin hacim yuzdesi = X 100% = 10,00%
100,0 mL cozelti
(b) Etanoliin ktitle ytizdesi
0,789 g etanol
etanoliin kiitlesi = 10,00 mL etanol X
1,00 mL etanol
= 7,89 g etanol
0,982 g cozelti
= 98,2 g cozelti
7,89 g etanol
% etanol (kutle) = X 100% = 8,03%
98,2 g cozelti
(c) Etanoltin kiitle/hacim ytizdesi
7,89 g etanol
% etanol (kiitle/hacim) = X 100% = 7,89
100,0 mL cozelti
(d) Etanoliin mol kesri
(b) de bulunan etanoldn kutlesini mol e donti§tOrtirsek,
1 mol C2H5OH
? mol C2H5OH = 7,89 g C2H 5OH X 46,07 g C2H5OH
0
100,0 mL &elude bulunan suyun kiitlesini hesaplarsak,
98,2 g could — 7,89 g etanol = 90,3 g su
 538 Holum 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

Suyun mol olarak ktitlesini bulahm,

? mol H2O = 90,3 g H2O X 1 mol H20= 5,01 mol H2 O
18,02 g H2O
• 0,171 mol C 2H5OH
xcH
2
oil = 0,171 mol C2H5
0,171
OH + 5,01 mol H2O — 5,18 — 0,0330 •
(e) Etanoltin mol ytizdesi
C2H5 OH in mol ytizdesi = xc21150H X 100% = 0,0330 X 100% = 3,30%
(f) Etanoltin molaritesi
(d) de bulunan etanol miktanm cozelti hacmma bolersek,
100,0 mL = 0,1000 L.
0,171 mol C2H5OH
molarite — = 1,71 M C2H5OH
0,1000 L cozelti
(g) Etanoltin molalitesi
Ilk olarak (d) de bulunan suyun kiitlesini kg a ceviriniz.
• ? kg H2 O = 90,3 g H2O X 1 kg H20= 0,0903 kg H2 O
1000 g H2O
Bu sonucu (d) de bulunan C 2H5 OH in miktan ile birlikte kullanarak mola-
liteyi bulunuz.
0,171 mol C2H5OH
molalite =
0,0903 kg H2O — 1,89 m C2H5OH
AilltIrMa A: Hacimce %20,0 etanol cozeltisinin yogunlugu 0,977g/mL dir. Ornek
14-1 deki verileri kullanarak cozeltideki etanoltin kfitlece ytizdesini hesaplaymiz.
Aliftirma B: 11,3 mL CH3 OH (d = 0,793 g/mL) suda cortilerek, yogunlugu 0,980
g/mL olan 75,0 mL lik bir could hazirlarnyor: Bu cozeltinin deri§imini (a) suyun mol
kesri (b) CH3OH in molaritesi, (c) CH3 OH in molalitesi cinsinden hesaplayma.

•
ORNEK 14-2 •
Molaritenin Mol Kesrine Donijoaridmesi. Bir loboratuvardaki NH3(aq) tin molaritesi
14,8 M ye yogunlugu 0,8980 g/mL dir. Bu cozetide x 3 nedir?
cozum
hacmi verilmemi§fir. Bu bize hesaplamalanmada sabit hacim alabilme secene-
gini verir. Hesaplamalarda uygun hacim 1 litredir. Amonyak ye suyun 1 litre cozeltide-
ki miktanm mol olarak hesaplarsak,
NH3 tin mold = 1,00 L X 14,8 mol NH3 = 14,8 mol NH3
1L
H2O nun moltinti hesaplamak icin a§agidalci yolu izleyebiliriz.

• cozeltinin ktitlesi = 1000,0 mL cozelti X

0,8980 g cozelti
1,0 mL cozelti
= 898,0 g cozelti

NH3 fin kiitlesi = 14,8 mol NH3 X 17,03 g NH3 = 252 g NH3
1 mol NH3
 14 - 3 Molekiiller Arasi Kuvvetler ye cozunme 539

H2O un kiitlesi = 898,0 g cozelti — 252 g NH 3 = 646 g H2O

1 mol H2O
H20 un mol sayisi = 646 g H2OX18,02 g H = 35,8 mol H2O
2O
14,8 mol NH3 •
XNH = = 0,292
• 14,8 mol NH3 + 35,8 mol H2O
AliFbrma A: Kiitlece %16,001ilc gliserin cozeltisinin yogunlugu 1,037 g /mL dir. Bu
cozeltideki gliserinin, C 3H5(OH)3 , mol kesrini bulunuz.
B: Kiitlece %10,00 sakkaroz, C l 2H22011, iceren bir sulu cozeltinin yogun-
lugu 1,040 g/mL dir. (a) molarite; (b) molalite; (c) C 12H22011 in bu Vizeltideki mol kes-
ri nedir?

14-3 Molekiiller Arasi Kuvvetler

ye cozunme
Bir otomobilin yakit deposuna az bir miktar su girerse, stirticti hemen farkedecek-
tir. ctinkti sulu benzin iyi ate§lenmez. Su benzinde cortinseydi bu ate§leme soru-
•
nu ortaya cikmayacakti. Acaba su benzinle nicin cozelti olu§turmaz? Daha once ce-
§itli olaylan incelerken, bir olaym meydana gelmesi sffasinda enerji almdigmi ya
da enerji verildigini gormii§tiik. Burada da bazi bile§iklerin nicin kan§arak cozel-
ti verdiklerini, bazilannin ise nicin kan§madiklanni, yani cozelti olu§turmadikla-
nni enerji ah§-veri§i ile Bu kesimde molekiillerin cozelti icindeki
davram§lan ye ozellikle de molektiller arasi kuvvetler tizerinde duracagiz.

cozunme Entalpisi
Bazi cozeltiler olu§urken cevreye isi verir, bazilan da cevreden isi ahr. cozunme
entalpisi AH9 denen bu isi Sail 7-6 daki basit kalorimetreyle kolayca olciilebilir.
Burada sorun, nicin bazi cozeltilerin isi verdigi (ekzotermik), bazilanmn is, aldigi
(endotermik)
Simdi cozelti olu§umunu tic a§amali bir i§lem gibi dii§iinelim ye AH9 nin ne an-
lama geldigini aciklayahm. coziicti molektilleri, cortinen molektillerini aralanna a1-
mak icin birbirlerinden uzakla§arak odaciklar meydana getirmek durumundadir. •
• Bu olay bir enerji ister. cortinen molektileri de, cortictintin olu§turdugu odacikla-
ra dagilmak icin birbirlerinden uzalda§mak zorundadir. Bu olay da enerji ister. Bu
iki a§amada da enerji degi§imi sifirdan biiyiik, yani AH > 0 chr. Uctincti a§amada
ise corticii ye coziinen molektilleri birbirlerini cekerek, siklaprlar. Bu olay enerji
verir, yani OH < 0 olur. I§te cozunme entalpisi, AH 9 , bu tic olaym entalpi degi§i-
mi toplamidir. Bu toplam enerji degi§imi (AH 9) pozitif ya da netgatif olabilir. Bu
tic a§ama (14.1) e§itligi ye Sekil 14-2 de ozetleruni§tir.
(a) saf corticti aynlrms ctizticti molektilleri AHa > 0
(b) saf cortilen aynlmi§ ciiztinen molektilleri OH b > 0
(c) aynlmi§ corticti ye
cortinen molektilleri cozelti Alf, < 0

• Toplam: saf corticii+saf cortinen cozelti

= AHa Al + All,
 540 Bohim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

cortinen
• cOzticii ye cortinen
molekallerin molekiillerin biraraya gelmesi
aynlmast

(Endotermik)
Cozad)
molektillerinin
aynlmasi A H9 > 0
A H9 = 0
Saf
bilesenler AH<0

(Ekzotermik)

A SEKiL 14-2 cozelti olulumunda entalpi de§i§imi

• cozunme olayi kan§ma basamaklanndaki entalpi buyiiklugiine bagli olarak AH c = 0

(siyah cizgi), endotermik (mavi cizgi), ekzotermik (kirmizt cizgi) olabilir.

Kari§unlarda Molekuller Aram Kuvvetler

00
\\\0
(14.1) e§itliginden L.HI buyiiklugunun L H a , AHb ye Alf, nin degerlerine bagh oldugu-
nu gortiniz. eki1 14-3 de molektiller arast cekim kuvvetlerinin bu tic dirt gortilmek-
tedir. A§agida bu molekiiller arast cekim kuvvetlerinin bagil btiyiikliikleri icin delft ola-
stlik tizerinde durulacaktir.
1. Eger molektiller arast cekim kuvvetleri yalda§ik aym buyuklukteyse molekiil- ,

♦ $EK1L 14-3
cozeltide bulunan molekuller
eras! kuvvetler
• Molektiller arast cekim kuvvet-
leri §oyle ifade edilir. (1) corti-
cti molektilleri arast A A
(sari); (2) cozitnen molektilleri
2. Farkli molekiiller arasrndaki cekim kuvvetleri, ayni tiir molekiiller arasmdaki
arast B H B (urnum) ve (3)
corticti ye cortinen molektilleri
arast A <--4 E.
ler geli§i giizel karipr. Bunun sonucu homojen kan§im ya da cozelti olu§ur. Bu
tip cozeltilerin ozellikleri genellilde saf bile§enlerin ozelliklerine bakilarak on-
goriilebilir. Boyle cozeltilere ideal cozeltiler denir. ideal cozeltilerin bile§en-
lerinden olu§umu sirasindaki entalpi degi§imi sifirdir AH 9 = 0. Bunun anla-
mi, (14.1) e§itligindeki OHS biiyiikliigiiniin AHa ye AHb biiyiikliikleri toplami-
nm ters i§aretlisine e§it oldugudur. Stvt hidrokarbonlann cogunun kari§imlan
bu tammlamaya uyar (Sekil 14-4 e bak).
•
cekim kuvvetlerinden fazla olursa yine cozelti olu§ur. Fakat bu tar cozeltile-
rin ozellikleri onceden bilinemez, bunlar ideal olmayan cozeltilerdir. corticii
ve coziinen molekiilleri arasi etkile§imlerde aciga clan isi (A11,) corticti ve co-

♦ $EKIL 14-4
Ideale yalun bir cozeltinin iki
bile§eni
Toluendeki —CH 3 grubu ditzlemsel
benzen halkastru cok az carpmr. Ben-
• zer molekill yapisana sahip bile§ikler,
benzer molekiiller arast cekim kuvveti- •
ne sahiptirler.
(a) (b)
 14 - 3 Molekfiller Arasi Kuvvetler ye cozunme 541

•
• $EKIL 14-5
Farkli molekiiller arasmdaki cekim
kuvvetleri ideal olmayan bir cozeitiye
neden ohm
CI CH3
CHC13 (kloroform) ye (CH3 )2C0 (ase-
I I
ton) molekiilleri arast hidrojen bags, CI—C—H• • •0=C
benzer molektiller arasmdan daha bii- I I
yiik cekim kuvvetine neden olur. Cl CH3

ziinen moleldillerinin aynlmasi icin sogurulan isidan (AHa + AHb) daha

cozunme i§lemi ekzotermiktir (A1-19 < 0). Aseton ye ldoroform co-
zeltileri bu tipe uyar. 14-5 de gonildiigii gibi, bu iki tur molekiil arasin-
da zayif hidrojen bag, olu§ur. Ama her iki saf sivi moleldilleri kendi aralann-
da hidrojen bags olu§turamazlar.* •
3. cozunen ye corticii moleldilleri arasmdaki cekim kuvvetleri, aym tiir mole-
0 kiiller arasmdaki kuvvetten birazkiiciikse yine tam kan§ma olur. Fakat olu§an
cozelti ideal degildir. cozeltinin entalpisi saf bile§enlerinldnden daha
ye cozelti olu§umu ist alan olaydir (endotermik). Bu tiir davram§ apolar
bir sly' olan karbon siilfiir (CS 2) ile polar bir sivi olan asetonun kan§masmda
gozlenir. Bu kan§imda aseton moleldilleri, yanindald diger aseton moleldille-
rini yegleyerek, onunla dipol-dipol etkile§mesi yapar. Bir cortinmenin hangi du-
rumda endotermik olacagi ilerde aciklanmaktadir.
4. Son olarak, eger farkh molekiiller arasi cekim kuvvetleri benzer molekiiller
arasi kuvvetlerinden cok kiiviikse, bile§enler ayn ayn kahr ye hetorojen kari-
olu§ur. Onemli bir cozunme olmaz. Su ile oktan (benzinin bir bilerni) ka-
n§munda, su molekiilleri kuvvetli hidrojen baglan ile birarada, kapah yapida
tutulur. Apolar oktan moleldilleri su molekiillerinin guclu cekim kuvvetlerini
yenemez ye iki sivi birbiri icinde cozilnemez. Boylece, bu kesimin ba§mda
sordugumuz, suyun benzin icinde nicin cortinmedigi sorusunu yamtlami§ ol-
duk. •
• Bundan onceld paragraflarda tanimlanan dort durumu basitce Soyle ozetleyebi-
liriz. "Benzer benzeri gazer". Yani benzer moleldil yapisindaki bile§ikler, yalun
degerlerde molekuller arasi kuvvetlere sahiptirler ye birbiri icinde gOzUniirler. Ben-
zer yapida olmayan bile§ikler cozelti olu§turma egiliminde degildir. Bir cok bile-
§ikte yapilann bazi lusimlan benzer, bazi lusimlan farkh olabilir. Bu durumda,
hangi 'whim daha onemli oldugu sorusu ortaya cikar ki, boyle bir ornegi Ornek 14-
3 de ele alacagiz.

• * cogu durumlarda, C atomuna bagh H atomlan hidrojen bagma katilamaz. CHC1 3 gibi bir molektil-
de C—H baginda tic klor atomu gtichi bir elektron cekrne etkisine sahiptir. (p, = 1,01 D). Asetonun
oksijen atomundaki ortaklanmamis elektron cifti hidrojen atomunu ceker (ama diger CHC13 mole-
kiillerindeki Cl atomlan cekmez).
 542 Bohim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri
•
• cozelti Olupnzunun Molekuller Arast Kuvvetlere Bagtm1110. Apgiclaki kan§tmlann
UNUTMAYINIZ ►
Ideal ye ideate yalun cozeltiler
cok yaygm degildir. Bu cozelti-
ler &Oct' ye cortinenin yapila-
nnm benzerligini gerektirir.
► Butil alkol,
CH3CH2CH2CH2OH, suda az
cortintir (100 g suda 9 g). Dort
• karbonlu alkollerin tisttindeki al-
kollerde karbon zinciri
ce sudaki cortiniirltilderi hula
azahr.
Merak Ediyorsaniz
Karbon sulfur ve aseton kansumnda hangi molekiiller wasi
kuvvetler vardir?
Karbon sulfur polar olmayan bir molektildiir. Bu nedenle saf maddede molektiller ara-
si etkile§imler zayif London dagilma kuvvetleridir; karbon sulfur buharla§abilen bir
sividir. Aseton ise polar bir molektildtir ye saf maddede dipol-dipol etkileOmleri kuv-
vetlidir. Aseton karbon stiff-Orden bir dereceye kadar, daha az ucucudur. Karbon siilftir-
deki aseton cozeltisinde, aseton molekiillerinin dipolltigii, karbon sulfur molekiillerini
polarize eder ve dipol-dipol etkile§imlerine neden olur.
indiiklenmi§ dipol 8 -
Aseton ye karbon stilfiir molekiilleri arasindaki dipol-dipol kuvvetleri, aseton mo-
lekulleri arasmdaki, dipol-dipol eticile§imlerinden daha zayiftir. Aseton molektilleri,
karbon siilftir ile olan cozeltilerinde, saf asetona gore nispeten daha az kararli olmak-
tadir. Sonuc olarak aseton-karbon sulfur kan§imlan ideal olmayan cozeltilerdir.
ORNEK 14-3
birer cozelti olup olmadigint ongortintiz. Eger cozeltiyse, ideal olup olmadigim belirti-
niz. (a) Etil alkol CH3CH2OH ye su (HOH) (b) Heksan, CH3(CH2)4CH3 ye oktan,
CH3(CH2)6CH3 , hidrokarbonlan (c) Oktil alkol, CH 3(CH2)6CH2OH ye su (HOH).
•
cozum
(a) Suyu H—OH olarak dii§tintirsek, etil alkol ile benzerdir (yalniz CH 3CH2—
grubu H— atomu ile yer degi§tirmi§tir). Iki molekiil de onemli bir molektil-
ler arasi kuvvet olan hidrojen bags olu§turma istegi ile biraraya gelir. Ancak
hidrojen bap= uzunlugu benzer ye farkh molekuller arasmda farkhdir.
Etil alkol ye suyun ideal olmayan bir cozelti olusturmastm bekleyebiliriz.
(b) Heksanda karbon zinciri uzunlugu alts atom ye oktanda sekiz atomdur. Iki
molektil de apolardir. cozetilerinde ye saf sivilann molekiilleri arasinda ce-
kim kuvvetleri benzerdir. Ideale yakm bir cozelti olusturmalarmi bekleriz.
(c) Ilk balu§ta, H—OH in bir H atomu ile hidrokarbon gruplannm yer degi§-
tirdigi (a) ile benzerlik gorebiliriz. Fakat burada karbon zinciri sekiz atom-
ludur. Bu uzun karbon zinciri oktil alkolun fiziksel ozelliklerinin belirlen-
•
mesinde uctaki —OH grubundan daha onemlidir. Bu acidan bakildiginda,
oktil alkol ye su benzer degildir. Burada cozelti olusumunu bekleyemeyiz.
 14-3 MolekUller Arast Kuvvetler ye cozunme 543

Ali rma A: Asagidaki organik bilesiklerden hangisinin suda cortinmesini bekler-

siniz? Actklaynnz.

•
•

(a) Toluen (b) Okzalik asit (c) Benzaldehit

All*.nrma B: Kati iyot a§agidaki coziiehlerden hangisinde daha cok cortintir? Acik-
laytmz. H2O ye CC14 . .

iyonik cozeltilerin Olupunu

iyonik bile§iklerin sulu cozeltilerinin olu§umunda enerji degi§imini belirlemek icin
Seidl 14-6 yi gozontine alahm. Su molektilleri kristal ytizeyindeki iyonlara yakla-
§ir ye etrafint sarar. Su molekulerinin negatifuclan pozitif iyonlara dogru, pozitif
•
Klan ise negatif iyonlara dogru yonlenir. Eger bu iyon-dipol cekim kuvvetleri kris-
taldeki iyonlar arast cekim kuvvetlerinden yeterince bilytikse, cortinme olacaktir.
Bu iyon-dipol kuvvetleri cozeltide de etkisini stirdtirtirler. Iyonun etrafimn su mo-
lektilleri ile sanlmasma hidraticqma denir. Iyonlar hidratla§figt zaman enerji apt-
ga Hidratla§ma enerjisinin buyuklugu, iyonik kristalden iyonlan aytrmak
icin gerekli enerjiden daha buytikse, iyonik katt suda cortintir.
Iyonik katimn cozunmesi icin de tic basamakh bir i§lem dusunebiliriz. Bir mol iyo-
nik kali= ayn ayn gaz iyonlan haline gelmesi, ist isteyen (endotermik) bir i§lem olup,
bu enerji, Orgii enerjisinin negatif degerine (tern i§aretlisine) e§ittir. Daha sonraki iki ba-

4.1)
a at •

•
♦ $EK1L 14-6 lyonik kristalin suda coziinmesi
coziinmenin temeli, su dipollerinin iyonik kristal yfizeyindeki iyonlart sannast ye onlart
hidratlatirmasidir.
 544 Mum 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri
► Orgu enerjisi Kesim 13-9 da samak, gaz halindeki katyonlann ye anyonlann hidratlasma basamaklandir ye enerji ye-
rirler. cozeltinin entalpisi bu tic basamagm Ml degerlerinin toplamma esittir. NaC1 tin
suda cortinmesinde enerji degisimi su selcilde verilebilir:
• NaCl(k) Na+(g) + CF(g) AHI = (—NaC1 tin orgti enerjisi) > 0
Na±(g) H2O Na±(aq) AH, = (Nat un hidratlasma enerjisi) < 0
C1-(g) Cr(aq) AH3 = (C1- un hidratlasma enerjisi) < 0

H2O
NaCl(k) Na+(aq) + CF(aq) OHc = AH1 + AH2 + AH3 Pz-.1 +5 kJ/mol
Sodyum klortinin suda cortinmesi endotermik bir olaythr. cortinebilir iyonik bi-
lesiklerin bilytik cogunlugu (yaldasik %95 i) da boyle endotermik olarak cortiniir.
Bu olay endotermik olduguna gore, NaC1 suda nicin cortiniir? Sistemin entalpisi art-
rigma gore, cortinmenin olmamasi gerekmez mi? Bir olaym kendiliginden meyda-
na gelmesini saglayan iki etmen vardir. Bunlardan biri entalpi, digeri Kesim 20-2
de incelenecek olan entropidir. Entropi, atom, iyon ve molektil gruplanmn olabil-
digince dtizensiz bir sekilde dagilma egilimlerinin bir olcilstidtir. Basica bir deyisle
buttin sistemler dtizenli hale gelerek enerjilerini azaltmak (entalpi azalmasi) ister-
• ken, bir taraftan da en dagml durumda bulunmak (entropi artmasi) isterler. Bir
olay, bu iki etmenin bileskesi uygunsa, kendiliginden meydana gelir. NaCl(k) ye
H20(s) daki dtizensizlik ile NaCI(aq) deki dtizensizlik karsdastinldiginda, NaCl(aq)
un daha diizensiz oldugu gortiltir. Yani NaCl(k) ile H 20(s) bir cozelti olusturduk-
larmda dtizensizlik (entropi) artar. Entropideki bu artis, entalpideki +5 kj/mol luk
artist karsdayabildigi icin, kati sodyum klortir suda cortintir. Ozetlersek, yukarda be-
lirtilen tic asamah olay ekzotermikse cortinmenin meydana gelmesini bekleriz. Yi-
ne, cortinme olayi endotermik oldugu halde cok buytik degilse cortinme mey-
dana gelir.

14-4 cozelti Olmumu ye Denge

Bu kesimde coziinme olayim chstan goriintistine gore aciklayacaga. Bu bakis aci-
sina "makroskopik" gozlem diyoruz.
Bir corticti ile bir coziinen kanstinldigmda nasil bir olaym meydana geldigi Se-
• kil 14-7 de gortilmektedir. Ilk Once yalnizca cortinme meydana gelir. Fakat hemen
arkasmdan cokelme olayi baslar ye gittikce artar. Yani, cortinmiis olan atom, iyon
•

(a) (b) (c )

♦ $EKil. 14-7 Doygun cozeltinin olupnasi

• Oklann uzunluldan coziinme (r) ye cokelme hulanm gosterir. (a) cozunen madde •
coziicii icine kondugu anda cozilnme ba§lar. (b) Bir sure sonra cokelme hlzl onemli bir de-
gere ulapr. (c) cozunme ye cokelme luzlan e§it oldugu zaman cozelti doygun hale gelir.

Bazi bile§ikler birbiri icinde
• her oranda cortinebilirler. Boyle
cozeltiler asla doygun hale gel-
mezler. Etanol-su cozeltileri
boyle cozeltilere bir ornektir.
• -
14 4
- cozelti Olupunu ye Denge 545
ye molektiller yeniden coziinmemi§ hale &men cokelmenin htzi ba§langicta az
iken, zamanla artar. Bir sure sonra coziinme hizi ile cokelme hizi e§it hale gelir. Bu
durumda, coziinenin cozeltideki deri§imi sabit kalif Icinde bir miktar cortinme-
mi§ madde iceren boyle cozeltilere doygun cozeltiler denir. Doygun cozeltinin de- •
ri§imine, verilen corticii icinde cortinenin coziiniirliigii adi verilir. coziiniirliik
degi§ir. coziintirhigiin sicakliga baghhgmt gosteren egriye cdziiniirliik eg-
risi denir. Bazi cozunurluk egrileri Sekil 14-8 de verilmi§tir.
Doygun cozeltide bulunmasi gerekenden daha az bir cortinen ile bir cozelti ha-
zirlarsak , coziinenin hepsi coziintir ye bu cozelti doymano§fir. Diger yandan, bel-
li sicaklikta doygun bir cozelti hazirladigimizi ve sonra sicakhgi,
daha az oldugu bir degere getirdigimizi (genellikle sicaldik varsa-
yahm. Bu durumda, genellikle coziinenin fazlasi ciiker. Fakat bazan hic bir cokel-
me olmaz ve cozeltide coziinmii§ madde miktan, o sicaklikta coziinmesi gereken-
den fazla olur. I§te boyle cozeltilere apn doygun cozeltiler denir. Alin doygun co-
zeltiler kararsizdir ye icine cortinenin bir kac kristali eklendiginde, eklenen kristal-
ler celdrdek odevi goriir ye fazladan coziinmii§ olan kisim cokelmeye ba§lar.
14-8 de, doymami§ ye a§in doygun cozeltilerin egrileri verilmi§tir.
0 10 20 30 40 50 60
Sicakhk, °C
♦ $EK1L 14 8 ce*itli tuz cozOniirliiklerinin sucaklikla de§i§imi
cortinfirliik molarite, ktitle ytizdesi ye §ekilde gortildtigii gibi 100 g suda cortinen maddenin
granu gibi ce§itli yollarla ifade edilebilir. Biitiln coziintirliik egrilerinde (KC1O4 da oldugu gi-
bi) egrideki (S) noktasinda cozelti doygundur. Egrinin (1) bolgeside am doymu§ (2) bolgesin-
de ise doymanu§ cozelti bulunur.
 546 Boliim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

Sicakli§a Bagirnliligi
iyonik bile§iklerin (yalda§ik %95 Min) genellikle artar.
Ancak, S032-, SO42-, As043- ve PO43- anyonlanni iceren bile§ikler genellikle bu
• kurala uymazlar.
Boliim 16 da, denge ko§ullannm sicakhk ye basing gibi degi§kenlerle nasil de-
gi§tigini, Le Chatelier ilkesini kullanarak onceden nasil bilebilecegimizi gorecegiz.
Bu ilkeye gore, denge konumunda bulunan bir sisteme isi verilirse, isi soguran, ya-
ni endotermik tepkime uyanlir. Diger bir deyi§le, denge konumunda bulunan bir sis-
teme isi verildiginde, denge endotermik tepkime yoniine kayar. Oyleyse, A1-1 9 > 0
olan bir gortinmede, sicaldigm arttinlmasi coziinmenin daha fazla olmasmi saglar.
Buna karsiltk, Alic < 0 (ekzotennik) ise, sicaldik arttikga azahr. Bu du-
rumda, cokelme endotermiktir ye sicakhkla artar.
Bununla birlikte, sicakligin goziiniirliige etkisi ile Alic arasmdaki ili§lci konusun-
da dikkatli olmak gerekir. " degeri, doygun ya da doygunluga gok yalda§mi§
bir gozelti icinde gok az miktarda cortinenin coziinmesiyle ilgilidir. Bu nedenle, sal
gozilciiye gortinen eklendig'inde karplaplan sicaldik etkisi beklenenden gok fark-
olabilir. Omegin, NaOH in suda coziinmesi ekzotermik bir olaydir. Buna gore, si-
cakhlc arttikga NaOH goziiniirliigiintin azalmasi beklenir. Oysa NaOH in coziiniir-
• liigii sicaldikla artar. Eger doygunluga cok yalun bir NaOH gozeltisine az bir mik-
tar NaOH daha eklenirse, sogurulur, isi yayilmasi olmaz. *

♦ $EK11. 14-9
KNO3 in ayrimsal kristal-
Iendinlmesi
Renksiz KNO3 kristalleri, KNO3
4 (safsizhk) in sulu
cozeltisinden ayrihr. cozeltinin
mavi rengi cowhide kalan Cu2+
denolayghr.
Aynmsal Kristallendirme
Kimyasal tepkimelerle sentezlenen bile§ikler genellikle saf degildirler. Ama cogu bi-
le§iklerin gozilniirliiklerinin sicakhkla artmasi, safla§tumalarda bilyiik yararlar sag-
lar. Hem bilqigin, hem de safsizliklann belli bir cozilciide cozilnebildigini ye yiik-
sek sicakhkta doygun bir gozelti hazirlandigim dii§iinelim. Sonra bu gozeltiyi sogu-
yeCuSO
maya birakahm. Bu cozelti, dii§iik sicakhldarda, istenen bilesik yoniinden doygun
hale gelecektir. Bu durumda, bile§igin fazlasi kristallenecek ye safsizhklar (doygun
hale gelmedilderi igin) gozeltide kalacaktir.t Bir katiyi safla§tirmak icin uygulanan
bu yonteme ayrimsal kristallendirme ya da yeniden kristallendirme denir. Ay-
nmsal kristallendirmeye Sekil 14-9 da bir ornek verilmistir. Ornek 14-4, aynmsal
kritallendirmede gozilniirliik egrilerinin nasil kullantldtgim gostermektedir.

• ORNEK 14-4

Ayrzmsal Kristallendirmede cDzuWurliik Verilerinden Yararlandmasi. 60 °C de 200,0 g

•
suda 95 g NH4C1 cortilerek bir cozelti hazirlaniyor. (a) cozelti 20 °C ye kadar sogutul-
dugunda ne kadar NH4C1 yeniden kristallenir? (b) NH4C1 verimini nasil arttrabilirsi-
niz?

• * Doygun NaOH(aq) ile dengede olan kati, 15°C ve iistiinde NaOH • H 2O (k) seklindedir. Biz bu
hidratin cozilniirliigiiniin sicakhkla degisimini gozliiyoruz. •
t cogu kez boyle bir durumla karplasilirsa da, bazan safsizlildarm bir ya da bir kaci, saflastmlacak
bilesikle kati cozelti verir. Bu durumda, aynmsal kristallendinne saflastirma icin iyi bir yontem degil-
dir.
 14 5
- Gazlann coziinarliikleri 547

coziim
(a),Sekil 14-8 den NH4C1 un 20 °C daki coziiniirliigiiniin 37 g NH 4C1/100 g
H2O oldugunu goriiyoruz. 20 °C da doygun gtizeltide NH 4C1 miktan,
•
• 37 g NH4C1
200,0 g H20 X 100 g H20 = 74 g Na tC1

UNUTMAYINIZ 10.
Aynmsal kristallendirme, (a) Yeniden kristallenen NH4C1 miktan 95 — 74 = 21 g NH4C1 dir.
safsizliklann miktarlan gok az, (b) (a) daki NH4C1 verimi biraz dii§iiktiir (95 gramm 21 grams yani %22 sidir.)
(b) coziiniirliik egrisinin egimi Bunu artirabiliriz: (1) 60 °C deki cozelti deri§ik olmasma kar§m, doygun de-
buyincse cok iyi sonuc verir. gildir. 60 °C de doygun bir cozelti 55 g NH 4C1 / 100 g H2O igerir. 200 g su
ile doygun cozelti hazirlamak icin 95 g yeterli degildir. 20 °C de kiigiik bir
miktardaki doygun cozelti (a) dakinden daha az NH4C1 igerir ye yeniden
kristallendirmede elde edilen NH 4C1 daha fazladir. (2) cozeltiyi 20 °C so-
gutmak yerine 0 °C ye sogutabiliriz. 0 °C da NH 4C1 tin goziiniirliigii 20 °C
dakinden daha azdir ve daha fazla NH 4C1 yeniden kristallenir. (3) Diger bir
olasilik ise 60 °C daki bir cozelti ile degil, daha ytiksek sicakhktan, time-
gin, 100 °C ye yakin bir sicakhktan ba0amaktir. Bu durumda, doygun
icin istenen suyun miktan 60 °C dakinden daha azdir. •
ALITIRMA A: Yukandaki ornekte belirtilen (1) ve (2) numarah tineriler uygulan-
digmda ne kadar NH4C1 elde edilir?
(Ipucu: Sail 14-8 deki verileri kullanmiz. 60 °C de 95 g NH4C1 igeren doygun bir
gozelti hazirlamak icin ne kadar su gereklidir?)
ALI$T1RMA B: ekil 14-8 den yararlanarak, §u tic potasyum tuzunun
egrilerini inceleyiniz. KC1O4, K2SO4 , ye KNO3 . Bu tuzlann 40 °C deki doygun gozelti-
leri 20 ° C ye sogutuldugunda, token tuzlann yiizdeleri nasal degi§ir?

14-5 Gazlann cozilniirliikleri

Yeni acilan bir kola §i§esinden nicin gaz cilnsi olur ye bu gaz calup bir sure sonra
nicin durur? Bu tiir sorulan yamtlayabilmek icin gazlann coziiniirliiklerini incele- S
memiz gerekir. Bu kesimde gorecegiz ki, gazlann cOziiniirliigiine sicaldigin etki-
• si, cogu kez katilannkinin tersidir. Aynca, gazlann cozilniirliigiine basmcm etkisi
oldukca bilyilktiir.

Sicakli§in Etkisi
Gazlann ctiziictilerde cozunurlukleri tizerine stealth& etkisi ile ilgili, kapsamli
bir genelle§tirme yapamayiz. Ama cogu gazm sudaki coziiniirliigii sicaldik arttik-
ca azahr. Bu bilgi hava ye havanin ba§lica bile§enleri olan N 2(g) ye 02(g) icin dog-
rudur (Sekil 14-10). Bu durum, pek cok baligm nicin yalmzca soguk denizlerde
ya§adigim aciklar. Elk denizlerde baliklar icin yeterli coziinmil§ hava (oksijen)
EKiL 14 - 10 yoktur.
Sicakli§m gazIarin Gazlann organik cozilciilerdeld coziiniirliikleri yiiksek sicaldildarda daha fazla-
etkisi dlr. Soy gazlann sudaki coziinme davram§lan oldukca karmapktir. Bunlann cozii-
Su isitildig'inda, sicaldik kayna- niirliikleri sicaldik arttikca azahrsa da, belli bir sicaldikta minimuma indikten son- 4)
• ma noktasmin cok altmda dahi
olsa, rozunmiis hava serbest ka- ra, artmaya ba§lar. Ornegin, helyum, 1 atm basincta, 35 °C to suda minimum co-
hr. ziiniir.
 548 BOliim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri
• ifade etmi§tir: Bir gam gaz basmayla dogru orantdi olarak artar. Bu-
♦ Kapah soda Siselerinde bii-
yiik bir CO2(g) basinci vardir.
agildiginda basing hula dii-
• §er ye bir kisim CO2 (g) gaze ka-
barciklar halinde vicar.
0 1 mol 02
• • Derin denizlere dalan
vurgundan korunmak icin, su
yiizeyine gok
(sayfa 549).
Basinan Etkisi
Bir gam bir sivi icerisindeki cortiniirldgiine basin= etkisi, sicaldigin etkisinden
cok daha fazladir. Ingiliz kimyaci William Henry (1797-1836) bu gercegi Boyle
na Henry yasasi denir ye matematiksel olarak §ayle gosterilir:
C = k • Pgaz (14.2)
Bu e§itlikte C bir gum belli bir coziichde, sabit bir sicakhkta Pgaz
gam bu cozeltideki lusmi basincim ye k oranti katsayisim belirtir. k sabitini bul-
mak icin gamin bilinen bir basing ye sicalchkta bilmeliyiz. Ornegin,
N2 (g) un 0 °C ve 1,00 atm de sudaki cOziiniirliigii 23,54 mL/L dir. Buna gore, Hen-
ry yasasi sabiti k,
C 23,54 mL N2/L
k=
Pgaz 1,00 atm
N2(g) un coziintirliigfind 100,0 mL N 2/L ye arttirdigimizi dn§finelim. Bunu
yapmak icin, E§itlik (14.2) ye gore N 2 (g) basincim belli bir degere arthrmamiz ge-
rekir. Yani,
100,0 mL N2/L
,
k (23,54 mL N 2/L)/1,00 atm = 4 25 atm
Zaman zaman gaz cozunurlugunun birimini, basmca gore degi§tirmek zorunda ka-
labiliriz. Bu degi§im Ornek 14-5 de gosterilmi§tir.
ORNEK 14-5
Henry Yasasuun Kullandip. 0 °C de ye 1,00 atm oksijen basmcmda 0 2 (g) in cortiniir-
itigti 48,9 mL/L dir. Oksijenin havadaki normal kismi basincinda (0,2095 atm) sudaki
doygun cozeltisinin molaritesi nedir?
cozum
Soruyu iki a§amada yanitlayahm: (1) 0 °C ye 1 atm de 0 2 nin doygun gozelitisinin mo-
laritesini bulahm, (2) Henry yasasma uygulayahm.
0 °C ye P02 = 1 atm de 02 in molaritesi
0,0489 L 02 X
molarite =
22,4 L 02 (STP)
= 2,18 X 10-3 M 02
•
1 L gozelti
Henry yasasma g6re;
C 2,18 X 10 -3 M (3 2
k =-- =
Pgaz 1,00 atm
Buradan,
2,18 X 10-3 M 02
C =kXPgas — X 0,2095 atm = 4,57 X 10-4 M 02
1,00 atm
AliFtirma A: Ornek 14-5 deki verileri kullanarak,0 °C de doygun cozeltisinde 02 nin
kismi basmcim bulunuz. cozelti 8,23 X 10-4 M 02 dir.
Ali§tirma B: Karbon monoksidin sudaki coziiniirliigii bir el kitabinda 0 °C ye 1 atm •
de 0,0354 mL CO/mL H2 O olarak verilmi§tir 0,0100 M CO iceren bir gozeltideki
CO(g) basmci ne olmandir?
 14 6
- cozeltilerin Buhar Basinclan 549

Henry yasasim Doygun bir gozeltide gaz molekiillerinin ro-

zeltiden buharla§ma luzi ile gozeltiye gecip yogunla§ma luzi birbirine e§ittir. Bu Luz-
lann ikisi de birim hacimdaki molektillerin sayisma baghdir. Her hacim birimi ba-
§ina molekiil sayisi, gaz halinde (gaz basincindaki yiikselmeyle) yiikseldigi gibi, co- •
zeltide de hacim birimindeki molekiil sayisi (deri§imdeld arti§la) ylikselmelidir.
„•. • •• • Bu durum 5ekil 14-11 de gosterilmi§tir.
• •,• • • •
Henry yasasimn pratik bir uygulamasim hafif igkilerde (me§rubatlarda) goriiyo-
• : ..*
ruz. Bu igeceklerde coziinen gaz karbon dioksittir ye yiiksek gaz basinglannda so-
dada daha cok CO 2 coziintir. Igecek kapagmi actiginuzda bir miktar gaz cilci im fark
ederiz. Basing kalktigmda goziinmil§ CO 2 uzalda§ir ki, bu da kopiinne Seklinde
Keskin §araplarda fermantasyonla olu§an CO 2 , §i§ede basing altmda cortiniir,
sodaya ise CO2 sonradan eklenir.
Henry yasasma diger bir ornek, derin denizlere dalmada karplaplan durumdur.
Dalgiglar deniz altmda, yanlannda hava tupu ta§imak zorundadirlar. Dalgiglar su
altmda basinch havayi solumak durumunda kahrlar. Fakat yiiksek basingtald hava,
kanda ye viicut sivilarnida, normal basingtakine gore daha fazla cortiniir. Dalgic yii-
zeye dondiigiinde basing ortadan kalkar ve coziinmii§ fazla N2 (g), kiiciik kabarcik-
lar olu§turur. Bu kabarciklar eklem ye damarlarda §iddetli agnya neden olurlar ye
sinir sistemini etkilerler. En onemlisi, bu kabarciklar "vurgun" denen tam ya da
kismi felglere ye hatta oliimlere neden olabilir. Bu tehlikeli durumdan kurtulmanm •
yolu, su altmdan yiizeye gok yava§ gikmak, gilu§ yolunda, belli basinglarda belli sii-
reler gecirmek ya da basing odasmda bir sure kalmaktir. Diger etkili bir yol ise dal-
ma tuplerine helyum-oksijen kan§imi doldurmaktir. Helyum kanda azottan daha az
coziiniir.
Henry yasasi (e§itlik 14.2) yiiksek basinglarda ye gam suda iyonla§masi ya da
suyla tepkimeye girmesi halinde gegerliligini yitirir. Ornegin, 20 °C ye PH0 = 1
atm de doygun bir HC1 (aq) gozeltisi yakla§ik 20 M dir. Fakat 10 M HC1 gozeltisi
hazirlamak igin, cozelti iizerinde HC1 basin= PH0 = 0,5 atm yapmaya gerek
yoktur. Yine 1 M HC1 icin basin= Pin = 0,05 atm olmasi gerekmez. Bunun ne-
deni, HClmolekiillerinin sulu cozeltilerinde iyonla§masidir. Seyreltik cozeltilerde,
iyonla§mami§ HC1 molekulleri hemen hemen yoktur.
HC1(g) H+(aq) Cr(aq)

A $EKIL 14-11
Basmcin gazlann
etkili
5ekilde; rengin koyula§mast
cortinmii§ gam deriOminin,
noktalann sikla§mast gaz
basmcnun artligim gostermekte-
dir.
• si denir.
Henry yasasimn uygulanabilmesi igin, gaz molekiilleri ile gozetideki aym mole-
killlerin dengede olmasi gerekir. •
14-6 cozeltilerin Buhar Basinclan
Bile§iklerin biribirlerinden aynlmasi kimyacilann sik sik kar§ila§tiklan bir sorun-
dur. Bile§ikler ucucu sivilar ise, ayirma genellikle damitma ile yapilar. Damitma i§-
leminin nasal oldugunu anlayabilmemiz igin gozeltilerin buhar basinglan haldun-
da bilgi sahibi olmatruz gerekir. cozeltilerin buhar basinclan ile ilgili bilgiler kay-
nama noktalan, donma noktalan ye osmotik basinclan haldunda da bize yardimci
olur.
Simdi, coziiciisii A, coziineni B olan iki bile§enli bir cozeltiyi ele alahm. Fran-
siz kimyaci F. M. Raoult 1880 lerde, bir cortinenin, corticiiniin buhar basincim
buldu. Raoult' un saptadigi bu duruma gore, ideal bir cozeltide goziicii-
niin buhar basmci, PA, verilen bir sicakhkta saf coziictiniin buhar basnci, P° A , ile
gOziiciiniin cozeltideki mol kesrinin, x A , garpimina e§ittir. Bu yasaya Raoult yasa-

PA = XAPA (14.3)
 550 Boliim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

4Alik (14.3) e gore bir coziinen, coziiciiniin buhar basincini dusurur. ciinkii,
xA xB = 1,00 oldugundan, x A 1,00 den kiiciik olmandtr Dolayisi ile PA dege-
.

ri P°A dan kucuktur Gercekte Raoult yasasi yalnizca ideal cozeltilere ye cozelti-
.

• nin buharla§abilen bile§enlerine uygulanabilir..Bununla birlikte, seyreltik cozelti-

lerin coziicideri icin de dogru sonuclar verir. Ornegin, xcozi,„ > 0,98 oldugunda
Raoult yasasini uygulayabiliriz. Raoult yasasini daha aynntih inceleyebilmek icin
entropi kavrammi bilmemiz gerekir (s. 544). Bu nedenle, Kesim 20-3 e degin bek-
lememiz gerekir. Orada entropi daha aynntili olarak incelenmektedir.

ORNEK 14-6

Ideal cozeltilerinde Buhar Ian= Bulunmast. Saf benzen ye toluenin 25 °C da

buhar basinclan sirayla 95,1 ye 28,4 mmHg dir. Benzen ye toluenin her ikisinin de mol
kesirlerinin 0,500 oldugu bir cozelti hazirlaniyor. Bu cozeltide benzen ye toluenin kis-
mi basinclan nedir? Toplam buhar basmci nedir?
cozum
Sekil 14-4 e bakarsak benzen-toluen cozetisi ideal olmandir. Raoult yasasini iki cozelti
• bilesenin de uygularsak,
► Iki bilesenin mol kesirleri 0,500 P,„„, = x benz /lenz = 0,500 X 95,1 mmHg = 47,6 mmHg
oldugu icin, toplam basing iki
bilesenin kismi basinclarinin orta- 0,500 X 28,4 mmHg = 14.2 mmHg
Ptoi = Xtolnenz =

lamasidir. Ama bu cok ozel bir du- = Pbenz Ptol = 47,6 mmHg + 14,2 mmHg = 61,8 mmHg
rumdur.
AlOrma A: Saf heksan ye pentanin 25 °C deki buhar basil -10m 149,1 mmHg ye
508,5 mmHg dir. Heksan-pentan cozeltisinde heksanin mol kesri 0,750 ise cozeltidelci
heksan ye pentanin buhar basmclan nedir? Toplam buhar basinci nedir?
Alqtirma B: E§it kiitlelerde benzen, C6H6 , ye toluen, C7H8 , iceren bir cozeltideki
benzen ye toluenin 25 °C taki kismi buhar basinclanni ye ciizeltinin toplam buhar ba-
salmi hesaplayiniz. Ornek 14-6 da verilen buhar basmct verilerini

ORNEK 14-7

Stu cozeltisi Ile Dengede Olan Buhar Bilesiminin Hesaplanmast. Ornek 14 - 6 daki ben-
zen-toluen cozeltisiyle dengede olan buhann bilesimi nedir? •
coziim
Herbir kismi basincin toplam basmca oram, bilesenlerin buhar fazindaki mol kesirleri-
dir. Bu, (6.17) esitliginin diger bir uygulamasidir. Buharm mol kesri
Pbenz = 47,6 mmHg
--= 0 770
Puv 61,8 mmHg

Pioiu 14 ,2 mmHg
= PI
°p 61,8 mmHg

AltFtirma A: Alistirma 14-6B de verilen gozeltide heksan-pentan cozeltisi ile den-

• gede olan buhann bilesimi nedir?
•
AliOrma B: Alistirma 14-6A da verilen benzen-toluen cozeltisi ile dengede olan
buharm bilesimi nedir?
 14-6 cozeltilerin Buhar Basinclart 551

Siva-Buhar Dengesi: Ideal cozeltiler

14-6 ye 14-7 orneklerinden ye benzer veriler iceren baska benzen-toluen cozelti-
lerinden yararlamlarak cizilen egriler Sekil 14-12 de gortilmektedir. Bu sekilde,
verilen derisim araligi icinde tic dogru, bir egri olmak tizere dort cizgi vardir. •
• Kirmizi cizgi, cozelti bilesimi degistikye benzen buhar basincinin nasil degisti
gini gostermektedir. Benzen-toluen cozeltisindeki benzen Raoult yasasina uydu-
gundan, ktrmizi cizgi Pbenz = Xbenz Pi°,,enz esitligine sahiptir. Mavi cizgi de degisik
bilesimlerde toluenin buhar basincim ye toluenin de Raoult yasasina uydugunu
termektedir. Kesikli siyah yizgi cozelti bilesimi ile toplam buhar basincinin degisi
mini verir. Iki dogru cizgiyle verilen her iki buhar basincinin toplammin, bu kesik-
li siyah cizgiyi verdigini gortiyoruz. Nokta 3 de, xb en, = 0,500 oldugunda benzen-
toluen cozeltilerinin toplam buhar basinylari gortilmektedir (Ornek 14-6).
Ornek 14-7 de hesapladfgimiz gibi, x ben, = 0,500 olan bir yozelti ile dengede-
ki buhar, benzence daha zengindir. Buharda x benz = 0,770 dir (4. nokta). 3 ye 4 nok-
talarmi birlestiren tarah cizgi, buhar-sivi baglanti cizgisidir. Bilesim araligi bo-
yunca bir sera baglanti cizgileri olusturulabilir. Bu baglanti cizgilerinin buhar
Sekil 14-12 deki yesil egriyi olusturur. Sivi ye buhar egrilerinin bagil yerlerin-
den, iki bilesenli ideal cozeltiler icin, buhar fazmin sivi faza gore ucuculugu yiik-
sek bilesence daha zengin oldugunu &Ortiz. •

100,0 100,0
95,1
90,0 90,0

80,0 80,0

70,0 70,0
Bakianti
Basing, mmHg

60,0 60,0
Snit ,"
50,0 50,0

40,0 40.0 •
• 28,4 304
30,0

20, 20,0

10,0 10,0

Saf 0,100 0,300 0,500 0,700 0,900 Saf

toluen 0,200 0,400 0,600 0,800 benzen
Benzenin mol kesri (x benz.)

Benzenin buhar basinct

Toluenin buhar basinct
Toplam buhar basinci (ye sivi bile§imi)
• Buhar bile§imi •
• $EK1L 14-12 25 °C de benzen-toluen kansunlannin sivi-buhar dengesi
Bu diyagramda, buharm kismi basinclan ye toplam basinct, cozeltinin ye buhar bile§imi-
nin bir fonksiyonu olarak cizilmi§itir.
 552 Boliim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

110
S)
105
•
2 wo
95

7, 90
♦ SEKIL 14-13
1 atm de, benzen-toluen kariimlarinm snn-
buhar dengesi 85
Bu diyagramda, cozeltilerin normal kaynama
noktalan, cozelti ye buhar bile§imlerinin fonk- 80
0,200 0,400 0,600 0,800
siyonu olarak cizlmi§tir. Toluen Benzen
Benzenin mol kesri (x benz.)

UNUTMAYINIZ ►
Sivi-buhar dengesi diyagramla-
rinda, buhar kismi en ucucu bile-
• ence stytya gore daha zengin-
dir. Daha ucucu bile§en, yilksek
buhar basmcma ye dti§iik kayna-
ma noktasma sahiptir.
Ayrimsal Damitma
Simdi, benzen-toluen kan§imindaki sivi-buhar dengesine degi§ik bir acidan baka-
hrn Buhar basinclanni cozelti ye buhar bile§imlerinin bir fonksiyonu olarak ciz-
mek yerine, cozeltinin toplam buhar basincinin 1 atm oldugu normal kaynama si-
cakhgini cizelim. Elde edilecek grafik Sekil 14-13 to gortilmektedir. Bu grafik uru-
cu sivilann birbirinden aynlma yontemi aynmsal damitmayi aciklamaya yarar.
Grafigin, toluenin kaynama noktasmdan (110,6 °C) b4ayip benzenin kaynama
noktasinda (80,0 °C) bittigine dikkat ediniz. Bu durum Sekil 14-12 dekinin tersi-
dir. Aynca, Sekil 14-13 de buhar egrisi, sivt egrisinin yukansindadir. Oysa Sekil
14-12 de bunun terisidir.
Sekil 14-13 den gorilldiigii fizere, xbenz = 0,30 olan benzen-toluen cozeltisi
98,6 °C sicalchginda kaynar ye buhannda x benz = 0,51 dir. Simdi, bu buhan ba§-
ka bir yere alip sogutarak stvilashrdtgimizt dfi finfin . Bu yeni sivida xbenz = 0,51
olacaktir. Bu durum Sekil 14-13 deki Kisim 1 e kar§ilik gelir. Bu 41emi yinelerse-
•
niz, yani cozeltiyi xbenz = 0,51 Seklinde buharlatirmaya ye buhan yogunla§fir-
maya devam ederseniz, Kisim 2 nin sonunda elde edeceginiz yeni sivida
xbenz = 0,71 dir. Bu i§lemi telcrarlarsaniz buhar benzence gittikce zenginle§ir. Se-
kil 14-14 de goriildiigii iizere, boyle sivilan ayirmak icin ayirma kolonlan kullani-
labilir. Bu kolonlarda denge sicakligi en alttan en iiste dogru degi§ir. En ucucu bi-
lewn kolonun fist tarafina ulapr ye oradan yogunla§arak aynhr. En az buharla§an
bile§en ise kolonun alt tarafinda kahr. Petrol gibi bircok ucucu bile§eni olan bir
cozeltinin aynmsal damitimi boyle dev kolonlarda yapihr ye daminfilar fist taraf-
tan ahnarak yogunla§finlir.

Siva - Buhar Dengesi: Ideal Olmayan cozeltiler

• Ideal olmayan cozeltilerde sivi-buhar dengesi diyagramini Sekil 14-12 de oldugu
gibi basitce gostermek kolay degildir. Ornegin, aseton-kloroform cozeltilerinde
•
buhar basinclan ideal cozeltilerde oldugundan daha dii suk, kaynama noktalan da-
ha yiiksektir. Bu cozeltilerin ideal cozeltiden negatif sapma gosterdigini soyleriz.
 14-6 cozeltilerin Buhar Basinclan 553

Termometre

A SEKiL 14-14
Ayrimsal Damitma
Ayirma kolonu cam kiireler ya da paslanmaz celik helezonlara
doldurulur. Ba§langicta balondan yukanya yiikselen buhar dol-
gu maddelerine (cam bilye ya da celik helezonlara) carpar ye Ayirma
soguyarak Dolgu maddeleri ismdikca, sivi-buhar den- kolonu
gesi kolonun yukanlanna dogru yiikselir. Kisaca bir sure son-
ra, kolon boyunca sivi-buhar dengesi kurulur; ama denge si-
cakhgi kolonun alt tarafmdaki en sicak bolgeden, kolonun ust
tarafmdaki daha soguk bolgeye dogru diizenli olarak azahr.
Kolonun tepesine gelen buhar sogutucu icinde sivilaps. Topla- Damitma
nan ilk dammti en cok buharla§an bile§eni (en dit§tik kaynama balonu
noktah) icerir. En az buharlapn (kaynama noktasi en yilksek) Isitma
bile§en balonda kalif. ceketi

Ote yandan, aseton-karbon sulfur cozeltilerinde buhar basinclari beklenenden da-

ha yiiksektir. Boyle cozeltiler idealden pozitif sapma gosterirler ye kaynama sicak-

Kloroform-aseton kari§imlannda farkli molekiiller arasi cekim kuvvetlerinin,

benzer molekiiller arasi cekimden daha biiyiik oldugunu *ekil 14-5 de gormii§tiik.
Bazi cozeltilerde buharla§ma egiliminde azalma goriilmesi ye beklenenden daha dii-
§iik buhar basmclarina sahip olmasi mantikli degildir. Aseton-karbon siilfiir cozel-
tilerinde bu durum tersdir: benzemeyen molekiiller arasindaki cekim kuvvetleri
benzer molekiiller arasindakinden daha zayiftir. Burada buharla§ma icin yuksek
bir egilim ye Raoult yasasina gore daha yiiksek buhar basinci gozlenir.
Eger ideal cozeltiden sapmalar yeteri kadar biiyiikse, ban cozeltilerin buhar
grafiklerinde buhar basinclan bir maksimum ya da bir minimumdan
gegen Bunlarm kaynama noktalari da, kaynama noktasi-bile§im grafiklerinde bir
maksimum ya da bir minimumdan gegen Bu maksimuma ya da minimuma karp-
•
A Ayrimsal damitma bir cok
endlistriyel islemde kullanilir 100
Normal kaynama noktasi, °C

95
A SEMI. 14-15
Minimum kaynama noktali azeotrop
Propanoliin sudaki ktitlece %71,69 CH 3CH2CH2OH cozeltisi,
bu iki bile§enin diger biittin cozeltilerinden daha dit§iik sicak- 90
hkta kaynar. Kiltlece %71,69 dan daha dusuk deri§iminde al-
kol iceren bir cozeltinin aynmsal damitilmasi, son iiriin olarak
• bir azeotrop ye su verir. Kiitlece %71,69 dan daha fazla alkol
iceren cdzeltiler ise, aynmsal damitma sonunda azeotrop ye 85
25 50 75 Propanol
alkol verirler. Her durumda, azeotrop bile§imine ulasthr. Su
Propanolun kiitlece yiizdesi
 554 Boltim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

lilt gelen gozeltiler sabit bir sicaklikta kaynarlar ye buhar fazmm bile§imi ile sivi
fan= bile§imi aynichr. Boyle cozeltilere azeotroplar denir. Sekil 14-15 de, mi-
nimum kaynama noktasmda azeotrop olu§turan bir gozeltinin kaynama noktasi di-
• yagranu gohilmektedir.
Iyi bilinen azeotroplardan biri ktitlece %96,0 etanol (C 2H5OH) ye %4,0 su ice-
rir ye 78,174 °C to kaynar. Saf etanoltin kaynama noktasi 78,3 °C tir. Seyreltik eta-
nol-su cozeltileri damitihrsa ancak azeotrop elde edilir; alkol icinde kalan su nor-
mal damitma ile uzakla§rinlamaz. Bu nedenle, laboratuvar ye endiistride kullani-
lan etanolan cogu yalruzca %96,01ik C 2H5OH tir. Mutlak, yani, %100 liik, C2H5 OH
elde etmek icin ozel bazi i§lemler gerekir.

14-7 Osmotik Basilic

Buraya degin ucucu corticti ye ucucu gortinen igeren cozeltileri ele aldik. Ancak,
su gibi ucucu bir coziicii ye glukoz, sakkaroz ya da tire gibi upcu olmayan bir co-
ztinen igeren cozeltiler de vardir. Boyle gozeltilere de Raoult yasasi uygulanabilir.
Bunlarda da coziictintin buhar basinci azahr.
Sekil 14-16a ucucu olmayan bir maddenin iki sulu cozeltisini, aym fanus alttn-
da gostermektedir. Bunlar A ye B olarak etiketlenmi§tir. Egri ok, A dan buharla-
§an suyun B de yogunla§rigini belirtmektedir. Bunu yiiniten kuvvet nedir? Boyle
bir olaym meydana gelebilmesi icin, A inn ilzerindeki suyun buhar basinci B nin
fizerindekinden daha buyuk olmandir. cozelti A cok seyreltiktir; burada suyun mol
kesri daha yiiksektir. Suyun bu ta§mmasi ne kadar surer? cozelti A su kaybederek
daha deri§ik ye cozelti B su alarak daha seyreltik olur. Suyun mol kesri iki gozel-
tide de aym olunca H2O nun geci§i durur.
CaC12 • 6H20(k) actk havada biraluhrsa benzer bir olay meydana gelir (Sekil 14-
16b). Havadaki su buhan kati tizeride yogunla§ir ve kati gortinmeye ba§lar. Bu
olaya "sulanma" denir. Bir katmin sulanmasi icin havadaki su buhan lusmi basin-
cmin, katinm doygun sulu cozeltisi tizerindelci su buhan basincmdan biiyiik olma-
si gerekir. Bu durum bazi katilarm doygun sulu gozeltilerinde ye havanin bagel ne-
minde gercekle§ir. Ornegin ba'gil nem %32 yi gegtiginde CaC12 • 6H20 sulamr.
Suyun bir yerden ba§ka bir yere, yukandakine benzer bir §ekilde ta§mmasi Se-
idl 14-17 de gorillmektedir. Ancak buradaki ta§mma buhar §eklinde degildir. Uzun

•
•

(a) (b)
♦ $EK1L 14 16 Su buharinin aki§ yonuniin gozlenmesi
-

(a) Su, daha seyreltik olan (H 2 0 nun mol kesri daha fazla) cOzeltiden daha deri§ik olan cozel- •
tiye, buhar §eklinde gegen (b) Havadaki su buhan kalsiyum ldoriir heksahidrat, CaC1 2 . 6H20,
iizerinde yogunlaw. Sivi su katiyi cozen Beklenen sonuc, doymamf§ cozelti olu§masidir.

► Yan gecirgen zarlar, cok kiictik
delikler iceren domuz mesanesi,
parsomen kagidi veya sellofan
maddeleridir. Dehider yalniz co-
zticii molekiillerinin gegmesine
uygun olup, coziineni gecirmez.
► Esitlik (14.4) iin elektrolit co-
zeltilere nag]. uygulanacagi Ke-
sim 14-9 da anlatilmaktadir.
14-7 Ozmik Basmc 555
Sakkarozun
sulu
cozeltisi
•
♦ $EKIL 14-17 Osmoz olayi
Su molekiilleri zann deliklerinden gecer ve huni icinde bir basilica neden olur. Bu bastnr co-
zeltinin seviyesini yUkseltir ve Ustten alcinasim saglar. Bir sure sonra, borudaki cozelti seyrelir
ve iistten akan cozelti yiiztinden, saf su sakkaroz cozehisine dontistir. Zar tarafmdan aynlan iki
cozeltinin bilesimi yaklasik esit oldugunda sivi alusi durur. Bu olay ile Sekil 14-16a da verilen •
olaym birbirine cok benzedigine dikkat ediniz. Tek fark, burada suyun srvi fazda olmasidir.
cam bir born icine konan sulu sakkaroz (§eker) cozeltisi, yan gecirgen bir zar va-
sitasiyla, saf sudan aynlim§nr. Su moleldilleri zardan her ild tarafa da gecebilmek-
tedir. Saf sudaki su deri§imi, cozeltidelci su deri§fininden fazla oldugundan, saf su-
dan cozeltiye dogru net bir geci§ vardir. Osmoz adi verilen bu net geci§, cozelti-
nin bona icinde yilkselmesine neden olur. •
Sakkaroz cozeltisine bir basinc uygulanirsa, su molekiillerinin saf suya dogru
olan geci§ htzt artar ye dolayisi ile suyun cozeltiye net geci§ luzi azahr. cozelti
tizerine yeteri kadar biiyiik basing uygulamrsa, suyun net geci§i stfirlanabilir. I§te
osmotik geci§i durdunnak icin cozeltiye uygulanmasi gereken basinca cozeltinin os-
motik basma denir. Bu basing, %20 lik bir sakkaroz cozeltisi kin 15 atm dir. Os-
motik basing da bir tanecik ozelligidir. ciinkii bu basincin bilyilkliigil yalmzca co-
zeltinin birim hacnunda Oath-mils olan coziinenin tanecik saytstna bagltdtr. Yani,
coziinenin cinsine bagh degildir. Bu tiir ozellikler tanecik ozellikleri denir. A§agi-
da verilen e§itlik, elektrolit olmayan seyreltik cozeltilerin osmotik basinclarim he-
saplamaya cok uygundur. Bu e§itlikte osmotik basmci, R (0,08206 L atm mot'
K-1) gaz sabitini, T Kelvin e§elinde stcakltgt gosterir. n terimi coziinenin mol sa-
yisnu ye V cozeltinin hacmini belirtir. n/V orani cozeltinin molaritesidir ve M ile
gosterilir.
77 V = nRT
n
7T = RT = MX RT (14.4)
V
 556 13616m 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

ORNEK 14-8

• Osmotik Basznczn Hesaplanmast. 25°C de 0,0010 M Cl2H22 0 1 (sakkaroz) cozeltisinin

osmotik basinci nedir?
cozum
Verileri hemen (14.4) e§itliginde yerine koyabiliriz.
0,0010 mol X 0,08206 L atm moV' K-1 X 298 K
7T =
1L
= 0,024 atm (18 mmHg)
Alf§tirma A: 125 mL sinde 1,50 g C i2H22011 iceren bir sulu cozeltinin 25 °C deki
osmotik basinci nedir?
Allytirma B: 25 °C da osmotik basinci 0,015 atm olan 225 mL cozelti hazirlamak icin
kac gram lire, [CO(NH2)2], gerekir?

•
Ornek 14-8 den hesaplanan 18 mmHg basincuu olcmek kolaydir. (cozelti yuk-
sekligi 25 cm dir!) Buradan, ozellikle cok seyreltik ya da coziinenin mol
ktiltesinin cok yiiksek oldugu cozeltilerle calt§tigimada, osmotik basing olcmele-
rinin mol kiitlesi tayini icin uygun bir yontem oldugunu gortiyoruz. Osmotik basing
olciimlerinin mol ktitlesi tayininde nasil kullantldtgt Ornek 14-9 da verilmektedir.

ORNEK 14-9

Osmotik Barmy olciimlerinden Mol Kiitlesinin Hesaplanmast. 1,08 g kan plazma pro-
teini (insan serum albilmini) iceren 50,0 mL sulu cozelti hamrlanmi§tir. cozeltinin os-
motik basmci, 298 K de 5,85 mmHg dir. Albiiminin mol kutlesi nedir?
cozum
Ilk olarak osmotik basinci atm e ceyirmeliyiz.
0 1
IT = 5,85 mmHg X am = 7,70 X 1 0-3 atm
76 g
(14.4) e§itligini amok degi§tirerek [yani, (n) yerine e§iti olan (m) 1 (M) yazar-
sak] M yi hesaplayabiliriz.

(m/M)RT mRT
1T= ye M=
V aV

1,08 g X 0,08206 L atm mol -1 K-1 X 298 K

M —
= 6,86 X 104 g/mol
7,70 X 10-3 atm X 0,0500 L
AlOrma A: Kreatin azot metabolizmasinm bir yan urunudur ye bobrek fonksiyo-
nunu olcmekte bir g6sterge olabilir. 4,04 g hk bir kreatin ornegi suda cozillerek, 100,0
0
mL cozelti hazirlanm4tu. . cozeltinin 298 K deki osmotik basinci 8,73 mmHg dir. Kre-
atinin mol kutlesi nedir? •
All§tirma B: 2,12 g insan serumu albumunu iceren 75,00 mL lik bir sulu cozeltinin
37,0 °C taki osmotik basinci nedir? Ornek 14-9 da bulunan mol kiitlesini kullarumz.
 14 8
- Elektrolit Olmayan cozeltilerde Donma Noktasi Alcalmasi ye Kaynama Noktasi
♦ Normal bir Ian= kan
hticresi (tistte) ye hipertonik
cozeltide kirmat kan hiicresi
(ortada).
A moz denir. Ters osmoz, acil durumlarda igme suyu elde etmek ya da kullanma su-
Bi)liimti Boltimu
Membran
• SEKiL 14-18
Ters osmozla tuzlu sularin tuz-
lulugunun giderilmesi
Zar iyonu gecirmez, yalna su icin
gecirgendir. Suyun normal gegisi
A tarafindan B tarafina dogrudur.
B tarafina tuzlu suyun osmotik ba-
mum asan bir basing uygularsak,
• tuzlu sudan saf su yOntine ters
yonde bir su gecisi olur. Oklann
uzunlugu her iki yonde su mole-
klillerinin gecis bitytildiigtinti gos-
termektedir.
• nenin mol kesrine (buhar basincr dii§mesindeki gibi) bagladar. Seyreltik &either-
557
Uygulamalar
Osmoza en iyi ornekler yapyan organizmalarda &Mr. Sozgelimi, lurnuzi kan
hiicrelerini ele alahm. Eger kirmizi kan hficrelerini saf suya koyarsak, iclerine os-
moz yoluyla su girer, hOcreler geni§ler ye sonunda catlar. Hiicrelerin icindeki swi-
m osmotik basmci NaC1 (aq) un %O,92 (kfitle/hacim) lik cozeltisinin yaptigr ba-
smca e§ittir. Eger hacreleri %O,92 lik bir NaC1(aq) sulu cozeltisi icine koyarsak, We-
re ceperinden ice dogru net bir su geci§i olmayacak ye hiicreler sabit kalacaktrr.
cut sivisi ile aym osmotik basinca sahip bir cozeltiye izotonik cozelti denir. Eger
hiicreleri, deri§imi %O,92 den fazla olan bir NaC1 (aq) cozeltisine koyarsak, su hiic-
re icinden dr§a dogru geger ye hlicreler buzulur. Boyle cozeltilere de hipertonik
cozeltiler denir. NaC1 deri§imi %O,92 den az ise su geci§i drpridan Mere icine
dogru olur ye bu tiir cozeltilere hipotonik cozeltiler adi verilir. Bir hastaya, besle-
me ya da viicuduna su saglama amaciyla, damardan verilecek sivimn kan ile izo-
tonik olmasi gerekir. Yani verilen swim osmotik basinci %O,92 (kiitle/hacim) luk
NaC1 cozeltisinin osmotik basincina e§it olmandir
Osmozun giincel uygulamalanndan biri, osmotik basincin tarumma cok uymak-
tadir. Sekil 14-18 i gozoniine alahm. Diizenegin sag tarafma (B), tuzlu su cozelti-
sinin osmotik basincindan daha az bir basing uygulayahm. Su molekiillerinin net
geci§i A dan B ye dogru olacaktir. Bu olay bir osmozdur. Eger B ye osmotik ba- •
sinctan daha fazla bir basing uygularsak, su molekiillerinin net gegiOni ters yone
cevirmi§ oluruz. Yani geci§ tuzlu cozeltiden saf suya dogru olur. Bu olaya ters os-
yu saglamak icin tuzlu suyun tuzunu gidermekte kullamlabilir. Ters osmozun diger
bir kullamlma alam, kullanma suyu elde etmek ya da cevre kirliligini onlemek icin,
atik suyun antilmasidir.
14-8 Elektrolit Olmayan cozeltilerde Donma
Noktasi Alcalmasi ye Kaynama Noktasi
Yiikselmesi
Bir coziinenin cortictiniin buhar basincirn da urdugunu Kesim 14-6 da gordik. Bir
corticiintin, icinde bir maddenin coziinmesiyle buhar basmcimn dii§mesi, dogrudan
dogruya cOzticiintin ozellikleriyle ilgili degildir. Bunu dogrulamak icin Sekil 14-19
a bakahm. Burada gortilen tic mavi egri, saf cozucunun buhar basincr, erime ve
stiblimle5me egrileridir. Kannaza egri, bir cozeltideki cortictiniin buhar basinci ye
•
erime egrileridir. cozeltiden donan kati corticiintin siiblimle§me egrisi mor renkle
gosterilmi§itr. Sekil 14-19 daki diyagram iki On kabule gore cizilm4tir: (1) corti-
nen ucucu degildir; (2) cowhide donan madde saf Bir cok kan§rm bu
kabule cok iyi uyar.*
cozeltinin buhar basinci egrisi (kirmizi), stiblimle§me egrisini, saf corticiintin-
kinden daha dii tik sicaldikta keser. Siiblimle§me ye buhar basinci egrilerinin ke-
sim noktasmdan ba§layan erime egrisi de daha dii§iik sicaldrg'a kayar. Sim-
di faz diyagrammda normal erime ye kaynama noktalanm nasal belirleyecegiz? Bu
noktalar P = 1 atm basmca kar§i gelen erime ye buhar basinci egrilerini kestigi
caldiklardir. Sekil 14-19 de bolgeler arasmdaki dort noktaya dikkat edersek saf
• ye cozeltideki cortictiniin donma ye kaynama noktalanni Or-Ortiz.
• donma noktasi dii§mii§ ye kaynama noktasi yOkselmi§tir.
Donma noktasmdaki azalma ve kaynama noktasmdaki arti§in biiyOkliigii cozii-
de cozOnenin mol kesri molalite ile orantili oldugundan a§agidaki e§itlikleri yaza-
biliriz.
* Gercekte, donma noktasi alcalmasi icin verilen (14.5) esitligi, ctiztinen ucucu olsa bile gegerlidir.
 558 Bohim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

Basing (olceksiz)
1 atm

♦ Deniz suyunun tuzdan annth- ATd Tk

nlmast icin kullamlan kticiik bir do dn 0 kn0 kn
ters osmoz birimi.
Sicaklik (olceksiz)
• ♦ SEKIL 14-19 Ucucu olmayan soziinenin, seaucii buhar basinam dii§Ormesi
Saf bir cortictiniin normal donma noktast ye normal kaynama noktast strastyla dp o ye kpo
d ye kaynama noktast ytikselmesi, ATk ile gosterilir. thr.Donmakslct,AT
cortinenin kart cortictide cortinmedigi yarsayildigindan, coziictintin stiblimle§me egrisi,
stet cozelti fazmda cdziinenin yarligindan etkilenmez Yani, stiblimle§me egrisi iki fazda
da ayruchr.

ATd = —Kd X 171 (145)

UNUTMAYINIZ ►
T cozeltinin, Td saf corticiintin
donma nolctast olmak iizere, A Td
donma noktast dii§mesi T — Td
dir. Benzer §ekilde, Tk saf 95zti-
• ciintin kaynama noktast olmak
iizere, kaynama noktast yiik-
selmesi ATk = T — Tk dir. Bu
nedenle, 14.5 e§itligi negatiftir.
ATk = Kk X m (14.6)
Bu e§itliklerdeki ATd ye ATk strastyle donma noktast alcalmast ye kaynama nokta-
st ytikselmesidir; m 95zOnenin molalitesi; Kd ye Kk oranti sabitleridir. Kd nin dege-
ri erime noktasindaki erime entalpisine ye cortictiniin mol kiitlesine bagltdtr. Kb
mn degeri de kaynama noktasmda buharla§ma entalpisine ye cortictiniin mol kilt-
lesine bagildlr. Kd ye Kk mn birimi °C I11-1 dir ye bunlarm degerlerini, 1 m cozelti-
nin donma noktast alcalmast ye kaynama noktast ytikselmesi olarak dti§iinebiliriz.
Pratikte (14.5) ye (14.6) e§itlikleri 1 m dan daha deri§ik cozeltiler icin gecersizdir. •
cizelge 14-2 de Kd ye Kk nm, ban tipik corticiiler icin degerleri yerilmi§tir.

ciZELGE 14.2 Donma Noktasi Alcalmasi ye Kaynama

Noktasi Yiikselmesi Sabitleri

coacii Kd Kk

Asetik alit 3,90 3,07

Benzen 5,12 2,53
Nitrobenzen 8,1 5,24
Fenol 7,27 3,56
Su 1,86 0,512
Donma noktasi alcalmast ye kaynama noktasi ytikselmesi degerleri Celsius de-
recesi olarak yerilmistir ye 1 mol cortinen taneciginin 1 kg corticiide cortinme-
sine karsilik gelir. Birimleri: °C kg cOzticii (cozunen mol) -1 ya da °C m-1 dir.
 14 - 8 Elektrolit Olmayan cozeltilerde Donma Noktasi Alcalmast ye Kaynama Noktasi 559

Gegmi§te kimyamlar buhar basinci dii§mesi, donma noktasi alcalmasi, kaynama

noktasi yiikselmesi ye osmotik basing gibi ozellikleri molektil formtillerini bulma-
da ba§anyla kullanmislardir. Osmotik basmcm bu i§lemde nasil kullanildigim Or-
nek 14-9 da gordtik. Donma noktasi dii§mesinin, diger bilgilerle birlikte, mol hit- •
lesi tayininde nasil kullamkhgt Ornek 14-10 da verilmektedir. Donma noktasi ve-
rileri ye molektil formtilleri is basamakta birbirleri ile iliskilendirilebilir. bu i§le-
mi, anlamamza yardimci olmak tizere, Ornek 14-10 da tic ayn soruyu it basamak-
h i§lem biciminde ele ahyoruz. Diger durumlarda kendinize gore bir i§lem ye uy-
gun basama1dar bulabilirsiniz.

ORNEK 14-10

Donma Noktasi Verilerinden Molekid Formidlerinin Bulunmast. Nikotin, ttitiin yaprak-

lanndan ortitlenen bir snit olup 60 °C in altmda, suda her oranda cortintir. (a) -0,450 °C
da donan bir sulu cozeltide nikotinin molalitesi nedir? (b) Bu cozelti 48,92 g suda 1,921
g nikotinin cortinmesi ile hazirlannu§sa, nikotinin mol ktitlesi (molektil ne ol-
mandir? (c) Yanma analizinde nikotinin %74,03 C, %8,70 H ve %17,27 N icerdigi bu-
lunmu5tur. Nikotinin molektil formillit nedir?
•
cozum
(a) cizelge 14.2 deki listeden su icin Kd degerini ve (14.5) e§itligini kullanarak
nikotinin molalitesini bulabiliriz. Td = -0,450 °C ve .Td = -0,450 °C - 0,000
°C = -0,450 °C dir.
Td -0,450 °C
molalite = = = 0 ,242 m
-K d -1,86 °C m
(b) Buradan molalite tammim kullanabiliriz, fakat coziinenin mol ktitlesi g/mol
(M) olarak bilinmiyor ye molalite biliniyor. cortinenin mol olarak miktan
basitce 1,921 g/M dun

1,921 g M -1 0,242 mol

molalite =
0,04892 kg su kg su

M =
1,921 g
= 162 g/mol
•
• (0,04892 X 0,242) mol

(c) Nikotinin kaba formiiltinti bulmak icin Ornek 3-5 deki yontemi kullanma-
mtz (Bu hesabin yapilmasim size birakiyoruz.) Bulacagma sonuc
C5H7N olmandir. Bu kaba formule gore, formiil kiitlesi 81 akb dir. Deney-
sel olarak bulunan molektil kiitlesi ise bunun tam iki katdir. Molektil for-
C5H7N in 2 kat ya da C 101-114N 2 dir.

Ali tirma A: B2 vitamin (riboflavin) suda coziintir. 0,833 g riboflavin 18,1 g H 2O

da cozelti -0,227 °C de donar. (a) cozeltinin molalitesi nedir? (b) Ribofla-
vinin mol kittlesi kactr? (c) Eger bilqimi 54,25% C, 5,36% H, 25,51% 0, ye 14,89% N
ise, riboflavinin molekul formillit nasildir?
Ahltirma B: Urenin 0,205 m lik sulu cozeltisinin 100,025 °C da kaynadigi bulun-
mu§tur. Olcifin yapildigmda barometrinin basinci 760,0 mmHg nin allinda nu, yoksa
• tistiinde midir?
[Ipucu: Eger atmosfer Immo. 760,0 mmHg ise cozelti kac derecede kaynar?]
 560 Bolum 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri
► Bu e§itliklerin elektrolit cozel-
tilere uygulanmasmda hangi dii-
zeltmelerin yapilacagi Kesim
• 14-9 da belirtihni§tir.
♦ Turuncgiller iizerine piiskiir-
Wien su donma strasmda 1st verir
ye sicakhgm sabit kalmastm
saglar. Bir sure icin sicakhk 0 °C
de sabit kahr. 0°C nin altmda bir
donma noktast olan turuncgilin
suyu bOylece donmaktan korun-
mu§ olur.
• 0 °C 1n altina dii§mesi halinde koruyucu Onlem almalari gerekir. Meyvenin iginde-
• Arrhenius, bazi durumlarda kati maddelerde de iyonlar bulundugu ye bu kati mad-
♦ Yol iizerindeki suyun donma
noktasimn dii§iirtilmesi.
Mol kiiltesinin donma noktasi alcalmasi ye kaynama noktasi yiikselmesi ile ta-
yininde bazi simrlamalar vardir. Oncelikle (14.5) ye (14.6) e§itlikleri 1 m den da-
ha dii§iik, elektrolit olmayan seyreltik cozeltilere uygulanir. Bu durumda ± 0,001
°C duyarlikta olciim yapabilen ozel termometrelerle, dogru olciim yapilmasi gere-
kir. Kaynama noktasi barometre basmcma bagh oldugundan, sabit basincta duyar-
11 olgiimler yapilmasi gereklidir. Bu nedenle kaynama noktasi yiikselmesi pek
Donma noktasi algalmasi yonteminin duyarligi, Kd degeri suyunkiden
daha biiyiik olan coziiciiler kullamlarak arttlnlabilir. Ornegin, sikloheksan icin Kd
= 20,0 °C m-1 ye kafur igin Kd = 37,7 °C m-1 dir.
Uygulamalar
Otomobillerde en cok kullamlan antifriz etilen glikoldiir, C2H4(OH)2 . Otomobilin
sogutma sistemine, hava ko§ullarma balulmaksizin etilen glikol-su konmasi
Etilen glikol ki§in donmayi onledigi gibi, yazm da kaynamayi geciktirerek
otomobil motorunu korur.
♦ Propilen glikol CH3CHOHCH2 OH, ucaklar icin tipik bir buzlanma onleyicisidir. Su
ile seyreltilir, ytiksek basincta ye mak iken phslciirtiilerek uygulamr
Limon ye narenciye yeti§tiricileri donma olaylan ile karplaprlar ye sicaldigm
ki meyve suyunda goziinmii§ maddeler donma noktasnu bir ya da iki derece dii§iir-
meye yeterlidir. Ureticiler limonu portakaldan daha gok korumalan gerektigini bi- •
lider. ciinkii portakalda goziinen madde (§eker) deri§imi limondan daha yiiksektir.
Evlerde dondurmayapilffken kularulan sogutma karipmlannda ye lu§in yollar-
daki buzlanmayi Onlemede, NaC1 gibi donmayi geciktirici maddeler
NaC1 donmayi —21 °C (-6 °F) to kadar geciktirebilir. Bu swank NaC1 (aq) co-
zeltilerinin en dii§iik donma noktasidir.
14-9 Elektrolit cozeltiler
cozeltilerin elektriksel iletkenligi ile ilgili, Kesim 5-1 de anlattildarimiz, isvecli
kimyaci Svante Arrhenius'un doktora tezi igin yaptigi (1883) bazi cali§malara da-
yanmaktadir. 0 zamanki egemen dii§iince, elektrigi yalmzca iyonlarm ilettigi idi.
deler suda coziindiikleri zaman, tiplu NaC1 de oldugu gibi iyonlanna ayri§tig'i so-
nucuna vardi. HC1 gibi bazi bile§iklerde ise iyon bulunmadigi, ancak suda coziin-
diikleri zaman iyonlar meydana geldigi dii§iincesini ileri siirdii. Her iki durumda da
iyon olu§turmak igin elektrik gerekmedigini belirtti.
 14 9
- Elektrolit cozeltiler 561

cozelti donma noktasinin bir coziinen tarafindan

molektil diizeyinde bir aciklamasi var midir?

Saf bir bile§igin kati ve sivi fazlan belli bir sicaldikta birarada bulunuyorsa, iki olay ger-
cekle§ir. Birincisi, zaman zaman kati ile carman slyi molekulleri yakalamr ye kati fa-
za eklenir. Aym zamanda, kati ytizeyindeld molekiiller bazen aynhr ye sivi faza gegen
Burada dinamik•ir denge meydana gelmi§tir. Yani, belli bir zamanda sivi fazdan ka-
ti faza gegen molektil sayisi ile kati fazdan sivi faza gegen molektil sayisi birbirine e§it-
. Molektiller fazlar arasmda gidip geldikleri halde, net bir degi§me yoktur.
Simdi, katisi ile bir arada bulunan bir siviya bir cozOnen eklendigini
Kati fazm uzerinde olu§an coziinenin molekiilleri bazi corticil molekulleri ile yer de-
gi§tirir ye bunun sonucu, cozeltinin belli bir hacminda cozOcti molektilleri, saf cOzti-
ciidekine gore sayica azahr. cozucunun sivi ye kati fazlan arasinda, hentiz cortinen
yokken olu§an dinamik denge, cozelti durumunda katiya gelen molekiil sayisi azala-
cagindan, sivi faz lehine bozulur. Yani, cozeltide srvi molektillerin kati faza gelme
katidan siviya gelme hizindan az olur. Bununla birlikte, cozelti sogutuldugunda di-
namik denge yeniden kurulur. ctinkti ortam soguyunca katimn yfizeyinden kopacak
denli enerjiye sahip molekiillerin sayilan azaldigi gibi, kati tarafmdan tutulacak dii§iik
•
kinetik enerjili sivi molektillerin sayisi artar. t§te bu dii§iik denge sicakhgi, donma nok-
tasi dii§mesine kar§ilik gelir.
Donma noktasi dii§mesinin bu kinetik-molektil aciklamasi celdci gibi gortinse de,
olay asil Bohim 20 de inceleyecegimiz entropi kavrami ile daha iyi anlaplacaktir.

Daha dusuk bir stcakhkta

•
donma corticilye eklenen
• noktasmda denge coziinenin dengeyi bozmasi yeniden kurulan denge

A Donma noktasi dti§mesinin molektil duzeyinde acildanmasi. Sivi gorticilye bir

cortinen eklenmesi, molektillerin kati fazdan aynlma hum degi§tirmez; ancak, co-
zucu molektillerinin kati faza gelme hizim azaltir. cozOciintin kati ve sivi fazlan
arasindaki denge bozulur ye ancak daha dusuk bir sicaklikta yeniden kurulabilir.

•
 562 Bohim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri
• zi tanecik ozelliklerinin degerlerinde gordlen anormalliklerin aciklanmasidff.
Svante Arrhenius
(1859-1927)
Arrhenius Kimya Nobel &ha
aldigi zaman (1903), sonuclan
Soyle tanitildi: ne kimya kimya-
• cilarm nede fizik fizikcilerindir.
Bu sonuclar aslinda iki bilim
arasmda bir koprti olu§turdu.Fi-
zikokimyanm kelkeni Arrheni-
us'un calwalanna dayamr.
► 0,0100 m NaC1 tin deneysel i
degerinin nicin 2 degil de 1,94
oldugu bu kesimin sonuna dogru
acildanacaktir.
• Tk = i X Kk X M
► MgC12 icin i degeri tam 3 ol-
madigi halde, yamtimizda bir ya
da iki anlamli rakamdan fazlasi-
m alnuyoruz.
Arrhenius, cozeltilerin elektriksel iletkenliklerini aciklamalc icin elektrolitik ay-
n§ma kuraimm geli§tirdiyse de, bu kurami genic oranda uygulayamadi. Arrhenius
kuraminin ilk ba§anlarindan biri, Van't Hoff (1852-1911) tarafindan belirtilen, ba-
"Anormal" Tanecik ozellikleri
Bazi coziinenler beklenenden daha fazla tanecik ozellikleri gosterirler. Ornegin,
0,0100 m lilt bir sulu cozeltiyi ele alahm. Bu ciizeltiden beklenen donma noktasi
dii§mesi,
Td = —Kd X m = — 1,86 °C m-1 X 0,0100 m = —0,0186 °C
Eger bu ciizelti 0,0100 m tire ise donma noktasi —0,0186 °C ama cozelti
0,0100 m NaC1 ise olcillen donma noktasi —0,0361 °C
Van't Hoff elektrolit olmayan bir tanecik ozelliginin degeri-
ni beklenen degere Mier& bir i faktorii tammlami§tir. 0,0100 m NaC1 icin i
degeri §udur:
olctilen A7'd -0,0361 °C
t = 1 94
beklenen Td - 1,86 °C m-1 X 0,0100 m
•
Arrhenius'un elektrolitik ayn§ma kurami farkh ortinenler icin daima degi§ik
van'f Hoff faktorii i degeri verir. Ure, gliserin ye §eker gibi biitiin elektrolit olma-
yan coziinenler icin i = 1 dir. NaCl gibi mol ba§ma iki mol iyon olu§turan kuvvet-
li elektrolit ctiziinenler kin ise, donma noktasi alcalmasim elektrolit olmayanlann
iki kati biiyiikliikte bekleyebiliriz, yani i = 2 kabul edilebilir. Benzer §ekilde,
MgC12 icin beklentimiz i = 3 olmalidir. HC2H302 (asetik asit) gibi sulu cozeltisin-
de az iyonla§an zayif asit kin i degerinin 1 den biraz biiyiik, ama 2 den de olduk-
ca kiiciik olmasim bekleriz.
Bu tarti§manin i§igmda (14.4), (14.5) ye (14.6) e§itlikleri gagidaki §ekilde
zilmalidir.
= iXMX RT
ATd = X Kd X 111
Bu e§itlikler elektrolit olmayanlar icin kullanihrsa, basitce i = 1 alimr. Kuvvetli
•
elektrolitler icin ise i degeri Ornek 14-11 deki gibi bulunur.
ORNEK 14-11
Elektrolit cozeltiler kin Tanecik Ozelliklerinin Hesaplanmast. 0,00145 m MgC12 tin su-
lu donma noktasuu bulunuz.
cozum
Once MgC12 icin i degerini bulahm. Bunu MgC1 2 (aq) nin aymma e§itligini yazarak ya-
pabiliriz.
MgC12(k) --:12'=
} ) Mg2+(aq) + 2 Cl (aq) •
Cortinenin birim molu ba§ma tic mol iyon olu§tugundan i degerini i = 3 kabul ederiz.
 14-9 Elektrolit cozeltiler 563

E§itligi kullanarak

ATd = X Kd X 171
•
• = —3 X 1,86 °C m-1 X 0,00145 m
= —0,0081 °C

buluruz. Donma noktast suyun normal donma noktasimn altmda olup -0,0081 °C
AliFtirma A: 0,0530 M MgC12 gozeltisinin 25 °C to beklenen osmotik basmci nedir?
AliFtirma B: Erime noktasi -0,100 °C olan bir sulu gozelti hazirlachgtmzi varsayt-
mz. 250,0 mL lik boyle bir gozelti hazirlamak igin 12,0 M HC1 den kac millilitre alma-
lisunz?
(I pucu: Seyreltik sulu gozeltilerde molalite ile molarite sayisal olarak birbirine e§it-
tir.)

lyonlar Aram cekimler •

0 Arrhenius kuramimn yetersizligi, baslangictaki basanlarma karsm, kolayhkla an-
Kuvvetli elektrolitlerin derisik cozeltilerinin elektriksel iletkenlikleri bek-
lendigi kadar biiyiik degildir ye cizelge 14-3 de gosterildigi gibi, Van't Hoff fak-
torti i nin degeri cozeltinin derisimine baglidir. Eger kuvvetli elektrolit, sulu cozel-
tide tamamen iyonik halde bulunursa, cozeltinin derisimine bakmaksizin, NaC1
icin i = 2 ye MgC12 icin i = 3 degerini alabiliriz.

ciZELGE 14.3 van't Hoff Faktoru i tiff.) Cozelti Molalitesi He Deiji§imi

Molalite, m
(a) cortinen 1,0 0,10 0,010 0,0010 son. sey:
NaC1 1,81 1,87 1,94 1,97 2
MgSO4
Pb(NO3 )2
1,09
1,31
1,21
2,13
1,53
2,63
1,82
2,89
2
3
•
0 * Cozelti sonsuz seyreldiginde i = 2, 2 ye 3 snur degerine ulaor. NaC1 gibi tek yiiklti iyonlar olu§-
turan bir cortinen, suer degerine, daha fazla yiiklii iyonlardan daha cabuk ulapr. cok yuklu iyon-
lar iceren cozeltide iyonlar arasi etkiletim daha fazladir.
ED

CD ®

O
(b)
♦ SEMI_ 14-20
Sulu 48zeltide iyonlar arasi et-
kileimler
(a) Sulu gozeltide pozitif bir
• iyon, negatif iyonlardan olu§an
bir tabaka ile gevrilm4tir.
(b) Negatif bir iyon, pozitif
iyonlan yalun gevresine geker.
1923 yilmda Peter Debye ye Erich Hiickel tarafindan gelistirilen, elektrolit co-
zeltilerle ilgili, yeni kuram yardirruyla bu giicliikler cozillebildi. Bu kuram, kuvvet-
li elektrolitlerin sulu cozeltide yalmz iyonik halde bulundugunu; ancak cazeltide bu
iyonlartn birbirinden bagtmstz hareket etmeyecegini ongoriir. Her pozitif iyon, ne-
gatif yiildii iyonlardan olusan bir kiskacla cevrilir; negatif iyon da aym sekilde po-
zitif iyonlann olusturdugu halka ile cevrilir. Kisaca her iyon kendi yiikiiniin tersi
ytiklii bir iyon atmosferiyle ekil 14-20 deki gibi cevrilir.
Iyonlann elektriksel alandaki hareketleri azahr. Benzer sekilde, tanecik ozellik-
lerinin buyiiklugu de azahr. Bu durum, ornegin, 0,010 m NaC1 On i degerinin 2,00
yerine 1,94 olmasim aciklar. Bundan sonra sulu cozeltideki her iyon icin iki deri-
simden soz edebiliriz. Bunlardan biri, cozeltide coziinmiis madde miktanm temel
 564 Beduin 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

Merak Ediyorsamz
• Etkinlik ile ilgili neleri bilmeliyiz?

Yeterince seyreltik gozeltiler igin etkinlik onemli degildu. Etkinlik katsayisi yaklapk
1 olup, etkinlik ye stokiyometrik derilim aymthr. Hesaplamalarda yalmz stokiyomet-
rik deri§imi kullanacagiz. cunku etkinlik katsayismdan nicel yararlanma bu kitabm
amaci th§mdathr. Ancak kitapta birkac ornekte gorecegimiz gibi, etkinlik ile deri§im
arasmdald farki bilmek kimyasal olaylan anlamarruza yardimci olacaldir.

aim stokiyometrik der4imdir. Digeri ise "etkin" deri§im olup, etkinlik olarak ad-
landinhr Etkinlik iyonlar arasi etkile§im ile ilgilidir. Beam 4 ye 5 de oldugu gi-
• bi, amaglar igin stokiyometrik deri§imi kullanmak uygundur. Bununla bir-
likte, stokiyometrik deri§im kullamlarak hig bir gozelti ozelligini %100 dogru ola-
rak hesaplayamayiz. Tanecik ozelliklerinin duyarh tayini gibi diger durumlarda et-
kinligi kullanmahyiz. Bir cozeltinin etkinligi, stokiyometrik deri§imin etkinlik kat-
saytst ile caromma e§ittir. Etkinligin (aktiflik) onemini Boltim 20 de daha aynn-
tth

14-10 Kolloit Karipmlar

Kumla su kart§ttrildigmda kumun (Si0 2, silika) hemen dibe coktugunu herkes
Bununla birlikte, kiitlece %40 a varan silika iceren ye silikanm yillarca dibe
gokmedigi kamunlar da hazirlanabilir. Boyle kamunlarda silika, goziinmii§ bir
iyon ya da moleldil halinde degildir. Bu karipmlarda Si0 2 in mikroskobik tane-
cikleri suda asih kahr (siispanse). Bunlar kolloit kart§tmlar diye adlandinhrlar. Bir
maddenin kolloit olarak smiflandinlabilmesi igin bir veya iki boyutu (uzunluk, ge-
• n4lik veya kahnhk) yaldaok 1-1000 nm arasmda olmandir. Eger btitiin boyutlar 1
nm den kficiikse, tanecikler molekiil bOyOkliigiindedir. BOttin taneciklerin boyut-
Ian. 1000 nm den btiyOkse makroskopik veya normal bilyiikliiktedir. (Bunlar yal- •
mz mikroskop altmda goriilebilir). Kolloit silika tanecikleri kiire §eklindedir. Ba-
zi kolloit tanecikler gubuk §eklinde, insan kani plazmasmdaki gama globulin gibi
bazilan ise disk §eklindedir. Su iizerindeki petrol damlactklan gibi bazi kolloitler
geli§i giizel luvnlrm§ iplik yumaklart §eklindedir.
Bir karipmm cozelti mi, yoksa kolloit mi oldugunu tayine yarayan bir yontem
Seidl 14-21 de gostetilmi§fir. hik gercek bir cOzeltiden gectiginde, gozleyici t§tgm
geldigi yone dik dogrultudat§ik goremez. Kolloit bicimindeki dagilmada ise,t§ik
her yone sacildigmdan, kolaylilda gortilebilir. Bu etkiyi ilk kez 1869 yilmda John
Tyndall ara§tffdt velpgin bu dagilmasma Tyndall etkisi adi verildi. Parlak t§tgm toz
zerrecikleri tarafmdan sacilmaya ugrattlmast Tyndall etkisine iyi bir ornektir.
Kolloit silika taneciklerini asth halde tutan nedir? Burada en onemli etken, ta-
• necik yiizeylerinin sogurma etkisi ya da gozeltideld iyonlan tutma etkisidir. Bu yii-
zeyler belli iyon tiplerini tutmayt yeglerler. Si0 2 tarafmdan yeglenen iyon OH - dir •
ye bunun sonucu tanecikler negatif net yiike sahip olurlar. Benzer yiike sahip iyon-
lar birbirini iterler. Bu karplikh itme yer gekimi kuvvetini yener ye tanecikler ast-
11 durumda kahrlar. Silika taneceklerinin yitzeyi Sekil 14-22 de gortilmektedir.
 14-10 Kolloid Kartpmlar 565

♦ EKIL 14-21 Tyndal etkisi

Parlak ism demeti gercek bir cozeltiden gecerken goriilmez (solda) fakat Fe 203 in kollo-
idal cozeltisinden gecerken acikca gorulebilir (sagda).

0 -
Bir kolloidin kararliligmda elektriksel yiikiin onemli olmasma kar§in, yiiksek
iyon deri§imleri koagidasyona, yani kolloidin cokmesine neden olur (Sekil 14-23).
Na +
Koagiilasyona neden olan iyonlar kolloit tanecikler uzerine ters yiik aktanrlar. Di-
yaliz, osmoza benzer bir i§lem olup, kolloit kan§imi a§in iyonlardan korumak icin
0 — kulamlabilir. cozucunun molekiilleri ye coziMenin molekiil ya da iyonlari yari ge-
xSi02 .yH20 Na + cirgen bir zardan geger; fakat daha biiyiik kolloit tanecikler gecemez. Bazi durum-
)H - larda elektriksel alanlarda raltstldigmda i§lem cok daha etkili olur. Elektrodiyaliz-
de iyonlar ters bir yiik ta§iyan bir elektrot tarafmdan kolloit kari§imin ch§ma geld-
OFT lirler. Bir insan bobregi, metabolizma tarafindan uretilen fazla elektrolitlerden kol-
Na + loit bir karipm olan kani diyalizler. Bazi durumlarda bobrek diyalizleme yetene-
OH gini kaybeder ye diyaliz makinasi yiicudun di§inda bobregin goreyini ustlenir.
♦ EKiL 14 22
-
cizelge 14.4 de bazi kolloitler verilmi§tir. Kolloit kimyasimn Amerikah oncii-
Kolloidal silikada Si0 2 nin sii Wilder Banerofein dedigi gibi "kolloit kimyasi, anlamayi isteyen herkes icin
yOzeyi gereklidir, ... petrol, gres yagi, sabunlar, yamkanlar, ni§asta,... boyalar, vernik-
Bu basitle§tirilmi§ cizimde: (1) ler, laklar, krem, tereyagi, peynir, pi§irme, yikama, boyama, kolloit kimyasi
Si02 parcaciklan hidratla§mt§tir;
(2) yiizeyde OH- iyonlan ad-
bir ya§am kimyasidir." •
• sorplanmi§tm (3) yiizeyde nega-
tif iyonlar pozitif iyonlardan da-
ha coktur ye dolayisi ile net yuk
negatiftir. Burada §u durumlar
gosterilmemi§tir. (1) negatif yii-
kiin bir kismi silikat iyonundan
(Om. SiO32- den) gelmektedir;
(2) cozelti biitiin olarak elektrik-
14-23
ge notiirdiir. Kolloit demir oksidin gok-
mesi (koagOlasyonu)
Soldaki kirnuzi kolloidal
Fe203 kaynayan suya
FeC13(aq) eklenerek elde
edihni§tir. Birkac damla •
• Ale (SO4) 3 (aq) eklendiginde
asih tanecikler hula Fe203
(k)halindebraygelir
coker (sagda).
 566 Mum 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

ciZELGE 14.4 Bazi Yaygin Kolloit -furled

Dagilan Dagilma
• faz ortami Tiir Ornekler
Kati S iv i Sol Kil solleria, kolloidal silika, kollaidal
altm
Sivi Sivi Emiilsiyon Suda sivi yag, sut , mayonez
Gaz Sivi Koptik Sabun ye deterjan cozeltisi,
krema, pasta kremasi
Kati Gaz Aerosolb Duman, tozlu hava
Sivi Gaz Aerosolb Sis, pus
Kati Kati Kati sol Koyu kirmizi cam, bazi dogal
Zar
ye sentetik sus tagan,
• Kolloidal pargaciklar siyah elmas
• Diger Viztinen Sivi Kati Kati eintilsiyon Opal, inci
parcaciklar Gaz Kati Kati koptik Stinger ta§i, lay, volkan ktilii
Suyun antilmasinda kil parcacilcianni ye diger asili kollaidal parcamklan colctfinnek gerekir. Bu is-
lem suya uygun bir elektrolik eklenerek yapilir. Kil sollerinin pestisitler gibi bazi organik bileiikleri
adsorpladigi ye sonra cevreye yaydigi sanilmaktadir.
b Dumanlar kamiasik metaryaller olup, en azmdan kismen kolloidaldir. Asih parcaciklar kati ya da

spit olabilir. Dumanm diger bile§enleri ktiktirt oksitleri, azot oksitleri ye ozon gibi molektillerdir.
Saf H2O
Kolloit `Tiittin dumammn mavimsi gOrtinii§ti ye collerde gtine§in parlak batiii, havada asili bulunan kollo-
ya da idal parcaciklann isigi sacihma ugratmasmdan ileri gelir.
sulu cdzeltisi
cdzelti

♦ $EK1L 14-24
Diyalizin ilkesi
Su molektilleri, gortinen madde-
ler ye cortinmii§ iyonlar, memb-
ranin (ornegin bir sellofan filmi)
gozeneklerinden her iki yone de
gegebilirler. Bu geci§in yontinti
membramn her iki tarafina gece-
cek olan taneciklerin bagil deri-
• §imleri belirler. Fakat kolloidal
pargaciklar membranin gozenek-
lerinden gecemezler.
♦ Hemodiyaliz
•
Bobrek yetmezligi olan hastalann
kanmi temizleyen yapay bobrek
makinesi

Ozet
Bir cozeltinin bile§iminin tanimlanmasi icin ytizde ne kadar co-
zfinen ye corticti (veya cozelti) icerdigi belirtilmelidir. Yiizde bi-
le§im birimleri uygulamada onem taw. Daha bilimsel degerler
ise molalite, molalite ye mol kesri gibi birimlerdir. Zaman za-
• man degi§ik birimlerin birbirine donti§ttirtilmesi gerikir.
Bir cozelti olu§turmak icin iki maddenin birbirine karipp,
kan§madigimn tinceden bilinmesi, benzer ye farkli molektiller
arasi kuvvetlerin karpla§finlmasi gereklidir. Bu yalda§im bize
ideal ve ideal olmayan cozeltilerin birbirinden ayirdedilmesi
olanagini da verir. Genellikle, bir corticti smirk miktarda cozii-
nen cozebilir ye doygun cozelti olu§turur. cortinenin cortintir-
sicaldikla degi§ir ve bu degi§im cozuniirluk egrileri ile ve-
rilir. caztinenlerin aynmsal kristallendirilmesi istendiginde, bu
egriler kullanilabilir. Gazlann cortintirltigii basinca ye meal& •
ga baglidir. Gazlann cortintirltigtintin onemini gosteren bircok
pratik ornek vardir. Bir gam cozeltideki deri§imi ile cozelti
 Anahtar Terimler 567

uzerideki basmci arasmdaki iliskiyi belirtmede basit matematik-
sel bagintilar kullamlabilir. Henry yasasi cozeltideki bir gazm
derisimi ile cozelti iizerindeki basmci arasinda bir iliski kurmak
icin kullanilabilir.
Bu boliimde iizerinde durulan buhar basmci azalmasi, don-
ma noktasi alcalmasi, kaynama noktasi yiikselmesi ye osmotik
basmc gibi fiziksel ozelliklerin bircok uygulamalan vardir. Bu
degerler coziinen taneciklerin niteligine degil, yalmz derisimle-
rine bagli olup, tanecik ozellikleri olarak adlandinhr. Elektro-
lit cozeltilerin fiziksel ozellikleriyle ilgili olarak, cozeltide iyon-
lann toplam derisimlerinin arastmlmasi gerekir. cesitli tanecik
ozelliklerinin hesaplanmasmda basit esitlikler kullamlabilir.
Elektrolit cozeltiler icin bu esitlikler van't Hoff faktorii i kulla-
mlarak diizeltilmelidir. Kolloidal kansmlar gercek cozelti ile he-
terojen kansim arasmda bir haldir ye biyolojik swilardan at-
mosfer kirleticilerine kadar biiyiik bir al= icine ahr.

Biitiinleyici Ornek
Asetonun, CH3COCH 3, don sulu cozeltisi degisik derisimlerde cozelti (d): cozeltide x,„ = 0,100 demek, her on molekiil-
hazirlanmistir: (a) kiitlece 0,100% CH3COCH3 ; (b) 0,100 M den bin aseton, dokuzu H2O demektir. Bu cozeltinin litresinde
CH3COCH3 ; (c) 0,100 m CH3COCH3 ye (d) xaseton = 0,100. yaklasik 55,5/9 6 mol CH3COCH3 bulunacaktir. yani, en
Bu don cozeltiden hangisinde suyun 25 °C taki buhar basmci en derisik cozelti budur.
fazlathr? Hangi cozeltinin en diisiik donma noktasma sahip ol- Ozetlersek, cozelti (a) en buyiik su buhar basincina, cozelti
dugunu (d) en chisiik erime noktasina sahiptir.
Ilk olarak, suyun mol kesrinin en yiiksek oldugu cozeltinin Bundan sonra yapacaginuz cozelti (a) ya Raoult yasasim uy-
(en seyreltik cozelti) buhar dengesinde suyun kismi buhar ba- gulamaktir. Ama bunun icin suyun bu cozeltideki
sincimn en yiiksek olacagmi soyleyebiliriz. Aynca, suyun mol mol kesrini bilmemiz gerekir. cozeltinin bir kilogram
kesrinin en diistik oldugu cozelti (en derisik cozelti) en diisiik 1,00 g/58,1 g mol-1 = 0,0172 mol CH3COCH3 ye
donma noktasina sahip olacaknr. Biz oncelikle bu dart cozelti- 999 g/18,02 g mol-1 = 55,44 mol H2O icerir. Oyleyse, suyun
nin derisimlerini karsilastirmahrz. 1 L suyun yaklasik 1000 g mol kesri xsu = 55,44/(55,44 + 0,0172) = 1,00 dir. Mol kes-
H20/18,02 g H2O moV' 55,49 mol H 2O oldugunu akilda ri 1,00 dan cok az kiiciiktiir ve bu cozelti iizerindeld su buhar ba-
tutunuz ye cozelti derisimlerini karplastinmz. smci, saf suyun 25 °C taki buhar basmcmdan (238 mmHg) cok
az kiiciik olmahchr.
cozelti (a): Kiitlece %0,100 CH 3COCH3 , derisimi 1,00 g cozelti (d) ve (14.5) esitligini uygulamak icin derisimi mo-
CH3COCH3/1000g cozelti denebilir. (Cozeltinin yogunlugu su- laliteye cevirmeliyiz. cozeltide her 9,00 mol suya karsthk 1,00
yunkine hemen hemen e§ittir). 1,00 g CH 3COCH3 ornegi mol CH3COCH 3 bulundugundan, (9,00 X 18,02) = 162 g
1,00g/58,1gmo1-1 <<0,10 mol CH3COCH3 tsar. H2O icinde 1,00 mol madde coziinmiis demektir. Buna gore,
cozelti (b): 0,100 M CH3COCH3 litrede 0,100 mol CH3COCH 3 cozeltinin molalitesi 1,00 mol CH 3COCH3/0,162 kg
icer.(b)ozltsa indehrskty(b)u- H2O = 6,17 m CH3COCH3 diir. Oyleyse, cozeltinin donma
har basmci en yiiksek cozen olamaz. noktasi diismesi yaklapk
cozelti (c): 0,100 m CH3COCH3 cozeltisi kg basma 0,100 mol ATd = —Kd X m =
—1,86 °C m-1 X 6,17 m Re, —11,5 °C
CH3COCH3 icerir. Su cozeltinin basket bileseni oldugundan, ye cozeltinin yaklasik donma noktasi -11,5 °C du. Bu sonucun
cozeltinin yogunlugu suyunkine cok yakmdir. Dolayisi ile, yaklasik olmasimn nedeni, boyle derisik bir cozelti icin esitlik
0,100m CH3COCH3 r-=', 0,100 M CH3COCH3 almabilir. Oyley- (14.5) i kullanmamizdandir. •
• se, (c) nin su buhar basmci, tipki (b) gibi, en yiiksek olamaz.

Anahtar Terimler
alapm (14-1) doymu§ cozelti (14-4) osmoz (14-8)
apri doymu§ cozelti (14-4) Henry yasasi (14-5) ppb (14-2)
ayrimsal danutma (14-6) ideal cozelti (14-3) ppm (14-2)
ayrimsal kristallendirme (14-4) kromatografi (ozel konu) ppt (14-2)
azeotrop (14-6) kolloit (14-10) Raoult yasasi (14-6)
• &lieu (14-1) mol kesri (14-2) tanecik ozellikleri (14-17)
coziinen (14-1) molalite (m) (14-2) ters osmoz (14-8)
coziinfirliik (14-4) mol yiizdesi (14-2)
doymami§ could (14-4) osmotik basun (14-8)
 Kromatografi
Aar*leg CACHELIMOATADAUGTEST.D
AlmMasa To181 IBA
• O»,» An
MIUGSCADIA
(HY 2341
BC: DRUGTE,ST.D
Di Scan 218 (7.5 m int' DRUG
109200
♦ Uyu§turucu ara§tirmasmda kromatografi.
Kromatografi, sabit faza kar§i hareketli bir fazdan yararlamla-
• rak, bir kan§imdan bir bilernin aynlma tekniklerinden biri-
dir. Ilk kez Rus botanikci Mikhail Tsvett (1903) tarafmdan ge-
li§tirilen bu yOntem, toz halinde Al 203 gibi bir madde kolonu-
nun cozeltideki maddeleri (hareketli faz) adsorplamast teme-
line dayanir. Bir gozeltideld farkli maddeler genellikle kati faz
tarafmdan farkh kuvvetlerle tutulur. Kati fazm kuvvetle tuttu-
gu bile§ikler kati faz uzerinde, zayif tutulan maddelere gore
daha yava§ hareket ederler. Boylece, ortama birlikte konulan
ge§itli bile§enler sabit faz uzerinde aynlmaya ba§larlar. Tsvett
bu yontemi bitki pigmentlerinin renkli bile§enlerini ayirmakta
kullanmi§tir. Kullandigi kolonda renkli bandlar olu§tugundan,
bu'Sayirma yontemine kromatografi admi venui§tir (Bir rast-
lanti olarak, kromatografi Yunanca "renidi yazma", tsvett Rus-
ca renkli demektir.
•
Tarama Sorulari
1. A§agidaki terim ya da simgeleri kendi sozciiklerinizle ta-
mmlaymiz ya da (a) xB ; (b) PA (c) Kd ; (d) i;
(e) etkinlik.
2. A§agidaki kavram ya da olaylan kisaca agiklaymiz: (a)
Henry yasasi; (b) donma noktasi algalmasi; (c) osmoz; (d)
hidratla§mi§ iyon; (e) islanma
3. A§agida verilen terimler arasmda farklan belirtiniz: (a) mo-
• lik bir sulu gozelti hazirlannu§tff. CH3 CH2CH2 OH in (a)
lalite ye molarite; (b) ideal ve ideal olmayan cozelti; (c) doy-
568
1-4c-d (sayfa 7) verilen deneyi tekrarlayarak, kroma-
tografiyi basitge gergekle§tirebilirsiniz. Durgun faz olarak bir
stizgeg kagidi §eridini kullanabilirsiniz. Hareketli faz ise su ola-
•
bilir. Kagit §eridin su seviyesi tistiinde kalan kismma (su sevi-
yesine yakm) bir damla siyah murekkep damlatimz. Su, kapi-
ler etkisiyle kagit uzerinde yukan dogru yfirtirken miirekkebi
gozer ye suruklemeye ba§lar. Bile§enler, seltiloz ile aralannda-
ki molektiller arasi kuvvetlere bagh olarak aynlmaya ba§lar.
Tsvett'in bu yontemi, 1930 larda biyokimyacilar bu yonte-
mi yeniden ke§fedinceye degin uykuda kalmi§tir. Kromatogra-
finin ilk bigimi adsopsiyon kromatografisidir. 1942 de Archer
Martin ye Richard Synge kati uzerinde adsorplanmi§ faz ye dur-
gun fazla kan§mayan bir hareketli faz kullanarak, bu yontemi,
ayirma i§lemlerinde kullanmi§lardir. ayrilma kroma-
tografisi denen bu teknikte, aynlacak bile§enler iki srn faz ara-
smda dagihrlar. 1952 de Martin ye A. T. James sivi hareketli faz
yerine gaz kullanarak gaz-stvi ayzrma kromatografisini bulmu§-
lardff. 1970 lerde kromatografisinin etkinligi, kati dur-
gun faz igin daha ktigiik pargaciklar kullamlarak ye hareketli
faza basing uygulanarak onemli derecede arttinmi§tir. Bu yeni
ayirma yontemine yiiksek ayirmah stvz kromatografisi (HPLC)
adi verihni§tir. Son zamanlarda hareketli fazm super kritik
•
oldugu si,iperkritik sivi kromatografisi (SFC) geli§tirilmi§-
fir. Gtintimilzde kati, sava ya da gaz halindeki organik, inorga-
nik ye biyolojik bile§ikleri bile§enlerine ayirmak igin ge§itli kro-
matografi yontemleri vardir. Bu yOntemlerle ppb, ppt mertebe-
sindeki bile§enleri bile tesbit etmekolasidir. Kromatografi ci-
hazlan ba§ka cihazlarla birle§tirilerek, kromatografinin etkinli-
gi arttinlabilmektedir. Ornegin, gaz kromatografisi cihazi ile
kiitle spektrometresi (GC-MS) birlikte kullamlarak, gaz cihazin-
da aynlan bile§ik dogrudan ktitle spektrometresinde analiz edi-
lebilmektedir. ekil 14-25 to bir gaz kromatografisinden elde
edilen bir cikti (kromatogram) gOrtilmektedir.
•
mamas ye apri doymu§ gozelti; (d) aynmsal kristallen-
dirme ye aynmsal damitma; (e) osmoz, ters osmoz.
4. 20 °C NaBr tin doygun sulu gozeltisi 116 g NaBr/ 100g
H2O igerir. Bu gozeltiyi kiitlece ytizde, yani g NaBr / 100g
cozelti olarak ifade ediniz.
5. 20 °C de 12,8 mL CH3CH 2CH2 OH (d = 0,980 g/mL) ye-
terli suda cortilerek, yogunlugu 0,988 g/mL olan 75,0 mL
•
hacimca; (b) kiitlece; (c) kiitle/hacimca yitzdesi nedir?
 90
•
80

njekte edilen
70 C
C
60

trans-2-Butan
C

Metan +hava
C
50
N
C ct
40
C
CN
30 C

C •
20 oa

10

, —J

1 1 1 1 1 1 I I I I I I I I I 1 1
20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
Zaman (dak)

A 5EKIL 14 25 Tipik bir gaz kromatogrami

-

Burada zamana alikonma zamani denir. Bir bile§enin alikonma zamani ornegin cihaza veril-
me anindan bile§igin dedektOrde gorunme an' arasindaki suredir. Burada verilen hidrokar-
bon kan§iminda, bilewnlerin molekul kiitlesi arttikca alikonma zamani artmaktadir. Mole-
kuller arasi kuwetler, molekul kutlesi artbkca artaca§indan, bu durum akla yatkindir.

6. Verilen bir deniz suyu kiitlece %3,87 NaC1 icermektedir.
cozeltinin 75,0 mL si 76,9 g gelmektedir. 725 kg NaC1 el-
de etmek icin bu deniz suyundan kac L kuruluga kadar bu-
harlastirilmandir?
7. Sizden 0,0321 M 125,0 mL AgNO 3 cozeltisi hazirlamamz
istenmektedir. Kiitlece %99,81 AgNO3 iceren bir
ten kart gram almalismiz?
8. 50,0 mL benzende (d = 0,879 g/mL) 2,65g para-diklor-
benzen, C6H4C12, cozeltinin molaritesi kactir?
9. Kiitlece %6,00 metanol CH 3 OH iceren bir sulu cozeltinin
yogunlugu d = 0,988 g/mL dir. Cozeltideki CH 3 OH mo-
laritesi nedir?
10. 1,28 mol C71116,2,92 mol C8H 18 ve 2,64 mol C9H20 kamti-
rilarak bir cozelti hazirlanmi§lir. cozeltinin, (a) mol kesri;
(b) bile§enlerin mol ytizdeleri nedir?

•
569
 570 Boliim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

11. Bir cozelti (d = 1,159 g/mL) ktitlece %62,0 gliserin ye 18. Ali tuma 17 de tanunlanan benzen-toluen cozeltisinin fize-
%38 su igermektedir. (a) C3H803 iin molaritesini (burada rindeld buhann bile§imini bulunuz.
H2O goziicii); (b) H2O nun molaritesini (burada C 3H803 19. Ayrintdt hesaplamalar yapmaksizin, a§agidaki sulu gozel-
• coziicu) (c) H2O nun C3H803 teki molalitesini; (d) C3H803
iin mol kesrini; (e) H2O nun mol yfizdesini hesaplayiniz.
tilerden hangisinin donma sicakhgi en dii§iiktiir, belirtiniz.
(a) 0,010 m MgSO4 ; (b) 0,011 m NaCI; (c) 0,050 m
12. 1,12 mol NH4C1 tin 150,0 g H2O iginde goziilmesiyle olu- C2H5OH (etanol); (d) 0,010 m MgI2 •
§an bir cozeltinin sicaldigi 30 °C a getiriliyor. Sekil 14-8 i 20. Kuvvetli, orta ye zayif elektrotlarla ilgili bilgilerinizi kul-
kullanarak, gozeltinin doymanu§ oldugunu ya da a§in go- lanarak, a§agidaki bile§iklerin 0,0010 m hk gozeltilerini
ziinenin kristallenecegini belirtiniz. azalan donma noktalanna gore siralaymiz: C 2H5OH, NaC1,
13. A§agidalci kan§imlardan hangisi ideal gozelti olabilir? MgBr2 , HC2H302 ye Al2(504)3•
Aciklama: (a) NaCl—H20; (b) C2H5OH(s)—C6H6(s); 21. Kan ile izotonik NaC1 (aq) %0,92 NaC1 (ktitle/hacim)
(c) C7H16(s)—H20(s); (d) C71-116(s)—C81118(s)• Bu cozeltinin, (a) [Na']; (b) iyonlann toplam iyon molari-
14. A§agidalcilerden hangisi suda da gok goziintir? Nigin? tesi; (c) 37 °C taki osmotik basmci; (d) yakla§ik donma
C10H8 (s), NH2OH(s), C6H6(I), CaCO3(s). noktasi nedir? (Ctizeltinin yogunlugunu 1,005 g/mL ah-
15. A§agidakilerden hangisinin hem suda, hem de benzende niz).
[C6H6 (s)] orta derecede gozfinmesini beklersiniz? Nigin? 22. 0,72 g Ilk bir polivinil klortir (PVC) omegi 25 °C de 250,0
(a) butil alkol, C4H9OH; (b) naftalin, C lips ; (c) heksan, mL lik uygun bir goziiciide goziiliiyor. cozeltinin osmotik
C6H14 ; (d) NaC1(k). basmci 1,67 mmHg dir. PVC nin mol kiitlesi nedir?
16. 25 °C da 1,00 atm aksijen basmonda 1,00 L H 2O da 28,31 23. Bilinmeyen bir bileigin 1,10 grams 75,22 gram benzenin
mL 02(g) gOziiniir. 02 basmci 3,86 atm oldugunda, 25 °C donma noktasim 5,53 ten 4,92 °C a clii§iiriiyor. Bile§igin
• ta 02 nin doygun gozeltisinde 02 molaritesi ne kadardir? mol kiitlesi nedir?
(Cozelti hacnunm 1,00 L de kaldigini varsaymiz.) 24. Buharla§mayan bir coziinenin 0,010 m hk sulu cozeltisi
17. 25 ° C ta 35,8 g benzen, C 6H6 ye 56,7 g toluen, C7H8 ige- —0,072 °C ta donuyor. Bu aym gozeltinin normal kaynama
ren bir cozeltinin kismi ve toplam buhar basinclan nedir? noktasi kagte
25 °C ta buhar basinclan: C6H 6 = 95,1 mm Hg;
C7H8 = 28,4 mm Hg.

Ah§tirma
Homojen ye Heterojen Kan§irnlar

25. Suda coziinen bile§ikler genellikle benzende coziinmezler. vitaminin molektil formiilii verilmi§tir. Bin yagda, digeri
Ancak bazi bile§ikler her ikisinde de orta derecede goziine- suda cortiniir. Bunlann hangisi yagda, hangisi suda gortintir.
• bilirler. A§agidaki bile§iklerden biri bu ozellige sahiptir.
Acaba hangisidir ye neden?
CH OH H—C—OH
OH H—C-70H
Cl Cl O
C=0
/
(a) para-Diklorbenzen (b) Salisil alkol
(gave ilaci) (lokal anestezide kullanthr) / "
HO OH
C vitamini
H 0
11
HO — C — C — OH H H
H3 /
HOCCH
• (c) Difenil
(1st transfer maddesi)
(d) Hidroksiasetik asit
(tekstil boyamada kullanihr) C C C— CH3
CH 3 •
H3C 0 (CH2CH2CH2—CH)3— CH3
26. Bazi vitaminler suda, bazilan yagda gortiniirler. (Yag mo-
lekiilleri uzun hidrokarbon zincirleri ta§irlar). A§agula iki 3 CH
E vitamini

27. A§agida verilen bile§iklerden ikisi suda cok cortiniir, ikisi 28.
az cortinfir ye ikisi hic cortinmez. Bu ozelliklere sahip bi-
le§ikleri belirtiniz:
(a) iyodoform, CHI3
0 floriirlerin hangisinin mol ba§ma litre olarak suda daha cok
• cortinecegini beklersiniz? MgF2 , NaF, KF, CaF2
(b) benzoik asit, C— OH
0 ler icinde suda en kolay coziinen hangisi olabilir?
(c) formik asit, OH
(d) butil alkol, CH3CH2CH2CH 2OH
(e) klorbenzen, Cl
(f) propilen glikol, CH3CHOHCH2OH
Yiizde Derisim
31. Ornek 14-1 e gore, etanolun bir sulu cozeltisindeld kale-
ce yuzdesi, aym cozeltideld hacimce yUzdesinden
Bu bilgi bUtUn etanol-su cozeltileri icin de dogrudur.
Nedenini aciklayimz. Bu bilgi, diger bilern ne olursa ol-
sun, biittin etanol cozeltileri icin de dogru mudur? Acilda-
pmz.
32. Kiitlece yiizde mi, yoksa hammca yiizde mi sicaldiktan ba-
gimsizdir, acildaymiz.
33. Bir sirke ornegi kiitlece ytizde 6,02 asetik asittir
(HC2H302). 355 mL lik bir §i§e sirkede bulunan HC 2H302
Yogunlugu 1,01 g/mL dir.
Molarite
37. 0,235 M 825 mL C2H5 OH cozeltisi hazirlamak icin, ()r-
ack 14-1 de verilen etanol-su cozeltisinden kac mL ahrup
su ile seyreltilmelidir?
• Molalite
39. 0,236 m cozelti hazirlamak icin 725 mL karbon sulfur CS 2
(d = 1,261 g/mL) icinde kac gram 12 cOziilmelidir?
40. 1,12 m 1,00 kg lik bir CH3 OH (aq) cdzeltisini 1,00 m
CH3OH (aq) cozeltisi yapmak icin kac gram su eklenme-
lidir?
41. Kiitlece %34,0 H3PO4 iceren sulu cozeltinin yogunlugu
1,209 g/mL dir. Bu cozeltinin molarite ye molalitesi ne ka-
dardir?
Mol Kesri ye Mol Yiizdesi
43. Asagidaki sulu cozeltilerin mol kesrini hesaplayiniz:
(a) Kiitlece %21,7 C 2H5OH; (b) 0,684 m CO(NH2 )2 (fire).
44. A§agidaki sulu cozeltilerde cortinenlerin mol kesrini he-
saplayimz: (a) 0,112 M C61-11206 (d = 1,006 g/mL);
(b) Hacimce %3,20 etanol (d = 0,993 g/mL; saf C2H5OH,
d = 0,789 g/mL).
Aligtrmalar 571
Benzoik asit, C 6H5 COOH, NaOH (aq) de saf sudan cok da-
ha fazla cortintir. Bunu nasil aciklayabilirsiniz? Benzoik asi-
din yam formtilii Ornek 27 (b) de verilini§tir.
29. Sayfa 544 de verilen faktorlerin i§igmda a§agidaki iyonik a
30. Bir cok metal sulfur suda cortinmedigi halde, biitiin metal
nitratlar suda cortintir. Nedenini aciklayiruz. Metal sulfur-
0
34. 6,00 M siilfiirik asidin, H2SO4 (aq), yogunlugu 1,338 g/mL
dir. Stilftirik asidin ktitlece yiizdesi nedir?
35. Bir §ehir §ebeke suyunun sufat iyonu diizeyi 46,1 ppm ola-
rak verilmektedir. Sudaki [50 421 ne kadardir?
36. Bir su omeginin 9,4 ppm kloroform, CHC1 3 icerdigi bulun-
mu§tur. Bu suyla dolu bir bardak suda (250 mL) kac gram
CHC13 bulunacaktir?
inktlesdr?
38. Suda kiitlece %30,00 nitrik asit, HNO 3, cozeltisi 20 °C 1,18
g/cm3 yogunluga sahiptir. Bu cozeltidelci HNO 3 molarite-
si ne kadardir?
•
42. Suda kfitlece %10,00 C 2H5 OH iceren cozeltinin yogunlu-
gu 15 °C de 0,9831 g/mL ye 25 °C 0,9804 g/mL dir. Her
iki sicaldikta etanol-su cozeltisinin molalitesini hesaplayi-
mz. Iki sicaldikta (15 ve 25 °C da) molaliteler farkh rmdir?
Molaritelerin farkh olmasim bekler misiniz? Aciklaymiz.
45. Ornek 14-1 i goz online ahmz. (d) de verilen cozeltinin 100
mL sine kac gram C2H5 OH eklenmelidir ki, C2H 5OH in
mol kesri 0,0525 e yiikselsin?
46. %4,85 mol C3H803 cozeltisi hazirlamak icin bir kg suya
kac mililitre gliserin C3H803 (d = 1,26 g/mL) eklenmeli-
dir?
 572 Mum 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri
Dengesi
47. Sekil 14-8 i g6z online alarak 40 °C de doygun NH 4C1 go-
• zeltisinin molalitesini bulunuz.
48. KC1O4 in sulu doygun cozeltiSinde molaliteitin 0,200 m
olmasi igin Seidl 14-8 e g6re hangi sicaldiga eri§ilmelidir?
49. 500,0 g suda 20,0 g KC104 coziiltiyor ye sicaldik 40 °C ye
getiriliyor.
(a) Sekil 14-8 goz oniine almarak cozeltinin 40 °C da doy-
mu§ veya doymami§ oldugunu tayin ediniz.
(b) Eger orijinal gozelti doymanu§sa, doygun hale getir-
mek icin kag gram KC1O4 eklenmelidir?
GazIann coziinik10§0
51. En yaygm dogal gaz %90 metan, CH 4, igerir. 25 °C ve 1
atm gaz basmcmda dogal gazm sudaki gOztiniirliigtintin,
CH4 in gortintirltigti (0,02 g/kg su) ile aym oldugunu var-
saytruz. 20 atm basmcmda bir dogal gaz ornegi 1,00 X 10 3
• kg su ile temas ettirilirse, goziinen dogal gum kiitlesi ne
olur?
52. 1,00 atm basingta 02 gazimn suda gozunurlugu 0 °C da
2,18 X 10-3 M ye 25 °C gortiniirliigii 1,26 X 10-3 M dir.
02 ile doygun 515 mL su, 0 °C dan 25 °C isitildigmda gi-
kan 02 (g) hacmi 25 °C ve 1,00 atm basmgta kag mL ge-
lir?
53. 20 °C da 1,00 atm Ar un suda gortintirliigii STP de litre su
ba§ma 33,7 mL Ar (g) a kar§i gelir. 20 °C ye 1,00 atm de
hava ile doymu§ suda Ar un molaritesi nedir? Hava hacim-
ce % 0,934 Ar igerir. Hava ile doydugunda hacminin degi§-
medigini kabul ediniz.
Raoult Yasasi ye Sivi-Buhar Dengesi
57. 685 g H2O iginde 165 g glukoz, C61-1 1206 (buharlafama-
• yan goziinen) tavyan bir cozeltinin 25 °C deki buhar basin-
cmi hesaplaymiz. Suyun 25 °C deki buhar basinci 23,8
mmHg dir.
58. Buharlamayan kali iirenin CO(NH2)2, metanol, CH3OH
igerisinde gortinmesinden olu§an doygun gozeltisinin 20
°C daki buhar bum= hesaplaym. 100 mL metanol de 17
g Ore gortiniir. Metanoliin yogunlugu 0,792 g/mL ye 20 °C
de buhar basin' 95,7 mm Hg du.
59. Polistren plastilderinin eldesinde kullamlan stiren, etilben-
zenden hidrojen atomlarmm glicarilmastyla elde edilir. Boy-
le elde edilen bir iiriin, ktitlece yaklaplc %38 stiren (C 8H8)
ve % 62 etilbenzen (C81110) icermektedir. Bu kan§im 90
°C ta aynmsal damitma ile aynlabilir. Bu kan§mun (%38-
%62) 90 °C daki denge buhar basinglannt hesaplayuuz. 90
°C ta etilbenzenin buhar basinci 182 mm Hg, stirenin 134
mmHg du.
• 60. Bir benzen-toluen sivi gozeltisi 25 °C da buhar fan. ile den-
gededir ye buhar fan %62,0 mol C 6H6 igerir. cozeltide
xc6146 1 hesaplayimz. (Alt§tirma 17 deki verileri kullanm).
61. x benzen = 0,300 olan bir benzen-toluen kan§imuun nor-
50. Bir gOziinenin cozeltiden yeniden kristallendirme yollann-
da bin stcaldik degi§tirmektir. Diger yol ise gozeltiden go-
zfictintin buharlalEttilmasichr. Suda 25 °C da 335 g KNO 3
2O buhar-(k)gortiledyunzshalmr.5gH
la§trihr ve aym zamanda sicakhk 25 °C dan 0,0 °C a indi-
rilirse tekrar kristallenen KNO 3 (k) kutlesi ne kadar olur?
(,Sekil 14-8 e bakm).
54. 20 °C da ye 1,00 atm basincta CO 2 nin suda coziintirltigii
100 mL suda STP de 87,8 mL CO 2 (g) e kart gelir. 20 °C
ta 1,00 atm de hava ile doygun suda CO 2 in molaritesi ne
kadardir? Hava da CO2 in hacim ytizdesi %0,0360 chr. Ha-
va ile doydugunda suyun toplam hacmi degi§mez.
55. Henry yasasi §6yle ifade edilebilir: Belirli bir sicalchicta ve-
rilen miktardaki cozficit igerinsinde bir gazm cortinen kilt-
lesi gam basmciyla dogru orantiluhr. Bu ifadenin (14.2)
e§itligi ile ili§ldsini gosteriniz.
56. Henry yasastrun diger bir ifade yolu da §udur: Belirli bir si-
cakhkta verilen bir miktar sivi ttim basmglarda aym hacim-
de gaz gazer. Ah§tuma 55 de verilen ifade ile bu nasil bag-
da§tuthr? Hangi ko§ullarda ikinci ifade gegersizdir?
mal kaynama noktasi 98,6 °C der. Saf toluenin 98,6 °C da
buhar basmct 533 mm Hg du. Saf benzenin 98,6 °C da bu-
har basma ne kadar olmahchr? (cozeltinin ideal davrandi-
gm' kabul ediniz).
62. A§agicla, aym sicakhkta iki NaC1 (aq) gozeltisi verilmi§tir:
•
NaC1(aq)
1. cozelti 2. cozelti
(a) Hangi cozeltinin tizerindeki suyun buhar basmci H2OP
daha yfiksektir? Agildayuuz.
(b) cOzeltilerden birinde PH2o degeri, bir kisim su buhar-
la§tuthrsa bile sabit kahr. Bu gozelti hangisidir? •
(c) Bu cozeltilerden hangisinin kaynama noktasi daha yiik-
sektir? Aciklaymiz.

Osmotik Basins
63. Kesme ciceklerin saplan deri§ik NaCl(aq) igin dalchrihr-
sa gigekler solar. Benzer bir gozeltiye taze salatahk konur-
sa porstir. Bu olaylann temel nedenlerini agiklaymiz.
64. Bazi bahidar tuzlu suda, bazilan da tath suda ya.pr, fakat
her iki bahk ce§idi de ya§amak igin suya gereksinme duyar.
Tuzlu suda ya§ayan bahk su ictigi halde, tath su bahgt ig-
mez. Bu iki bahk ge§idi arasmdaki farki
65. Bir gozeltinin 273 °K deki osmotik basmcfmn 1 atm olabil-
mesi igin 1 mol elektrolit olmayan bile§igin ne kadar hacim-
de suda gortinmesi gerekir? Bu sonuca uyan gaz yasasi
hangisidir?
66. Hemoglobinin molektil kiitlesi 6,86 X 10 4 akb dir. 25 °C
deki osmotik basilic" 7,25 mm Hg olan bir cozeltinin 100,0
mL sinde ktitlece ne kadar hemoglobin bulunmandir?
67. Yapay kauguk yapiminda kullamlan poliizobutilenin 0,50
g hk bir orneginin benzende cortinmesiyle elde edilen
100,0 mL lik bir gozeltisinin 25 °C taki osmotik basincr, yo-
gunlugu 0,88 g/mL olan clizeltiyi 5,1 mm lik bir kolonda
tutabilmektedir. Poliizobutilenin mol kiitlesi nedir? (Hg
igin d = 13,6 g/mL)
68. Izotonik bir tuz cozeltisinin deri§imini %0,92 NaC1 (Ude
/hacim) alarak, 37 °C vticut sicakhgmda kamn osmotik ba
smctm hesaplaymiz.
Donma Noktasi Alcalmasi ye Kaynama Noktasi Yiikselmesi
71. 80,0 g sikloheksana, C6H12 , 1,00 g benzen, C6H6, eklenme-
si, sikloheksamn donma noktasmi 6,5 ten 3,3 °C a dii§tirtir.
(a) Sikloheksanin Kd degeri nedir?
(b) Donma noktasi dii§mesinden yararlanarak mol kiitle-
sinin tayininde benzen mi, yoksa sikloheksan mi daha iyi
bir cortictidtir, aciklayimz.
72. Suyun 7492 mm Hg daki kaynama noktasi 99,60 °C tir.Bu
basincta suyun kaynama noktasim 100,00 °C a crIcannak
• igin, suda bulunmasi gereken sakkarozun (C 12H22011 ) ktit-
lece ytizdesi ne olmandir?
73. Bir bile§ilc kiitlece %42,9 C, %2,4 H, %16,7 N ye %38,1
0 igermektedir. Bu bile§igin 6,45 gram. 50,0 mL benzene,
C6H6 (d = 0,879 g/mL), eklendiginde, benzenin donma
noktasi 5,53 ten 1,37 °C a dtimektedir. BileOgin molekul
formaltinti bulunuz.
74. Nikotinamid metabolizma igin onemli bir vitamin olup su-
da gortintir. Bu vitaminin eksikligi pellagra denen bir has-
tahga neden olur. Nikotinamid kiitlece %59,0 C, %5,0 H,
%22,9 N, %13,1 0 dir. 3,88 g nikotinamidin 30,0 mL nit-
robenzene, C6H5NO2 (d = 1,204 g/mL) eklenmesi ile
donma noktasi 5,7 den -1,4 °C dti§er. Bu bileOgin molekiil
•
formula nedir?
75. Tiyofen (e.n. -38,3; k.n. 84,4 °C) ktildirt iceren bir hidro-
karbon olup, bazan benzen yerine corticti olarak kullanihr
2,348 g lilt bir tiyofen ornegi yaluldigmda 4,913 g CO 2,
1,005 g H2O ye 1,788 g SO2 elde edilmektedir. 0,867 g
Alormalar 573
(Ipucu: NaC1 tin sulu gozeltide ttimiiyle ayn§tigini varsa-
yiniz).
•
69. Sekil 14-18 deki tuz cozeltisi kiitlecee %2,5 NaC1 icerirse,
tern osmoz igin gerekli basing yalda§ik ne kadardir?
(Ipucu: Sulu cozeltide NaC1 tin tamamen ayn§tignu var-
sayimz. Sicakhgi 25 °C kabul edin).
70. Sekilde gortilen iki gozelti, yanhzca su molektillerinin ge-
gi§ine izin veren bir yan gegirgen zarla aynlim§tir.Net su
gegi§i hangi yone dogrudur?
55,2 mL cozeltide
14,0 g C 3 H803
•
bir tiyofen ornegi 44,56 g benzen (C 6H6) icinde cortildti-
gtinde, cozelti 1,183 °C to donmaktadir. Tiyofenin molektil
formithinti bulunuz.
76. Koniferin (bir §eker tiirevi) bir gliserittir ye koknar ttirti
agaglarda bulunur. 1,205 g hk bir koniferin ornegi yakma
analizi (Kesim 3-4) sonucu 0,698 g H 2O ye 2,479 g CO2
2O da cortilme-vermktdi.2,16gbl§n48H
siyle elde edilen cozeltinin normal kaynama noktasi
•
100,068 °C tin Koniferinin molektil formtiltinti bulunuz.
77. Asgilar suya kaynamadan once bir miktar tuz atarlar. Ba-
ndanna gore, tuz atmaktan amag, suyun kaynama noktasi-
m ytikselterek pi§irme i§lemini kolayla§firmaktir. Bazi ki-
§iler ise, atilan tuz miktanmn kaynama noktasmda onemli
bir degi§iklik yapacak denli fazla olmadigun soylemekte-
dirler. Bir litre suyun kaynama noktasim 1 atm de 2 °C art-
tirmak igin yaklavk kac gram NaC1 gerekir? Bu miktar,
yemek suyuna atilmasr gereken tuz miktanna yakm nudir?
78. Bir organik bile§igin saf olup olmadiguu anlamamn en
onemli yollanndan biri, erime noktasma bakmaktir. Eger
bile§ik saf degilse, genellikle erime noktasmdan daha dii-
bir sicaklikta erimeye ba§lar.
(a) Saf olmayan ban bile§ikler erime noktasmdan dii§tik,
bazilan da ytiksek sicalchkta erimeye ba§layacagi yerde, •
nicin gogu kez dii§iik sicaldikta erimeye ba§larlar?
(b) Safsizlik iceren bile§iklerin erime noktasmm yiiksek
oldugu durumlar var midir? Agildayimz.
 574 Beam 14 ciizehiler ye Fiziksel Ozellikleri
Kuvvetli Elektrolitler, Zayif Elektrolitler ve Elektrolit Olmayanlar
79. A§agiclald 0,10 m hk sulu gOzeltilerin yalda§ik donma nok- 81. NH3 (aq) elektrik alumnu cok az iletir. Aym §ey asetik asit,
• talanni ongortintiz: (a) CO(NH2)2 (tire); (b) NH4NO3 ;
(c) HC1; (d) CaC12 ; (e) MgSO4 ; (f) C2H5OH (etanol);
(g) HC2H302 (asetik asit).
80. A§agidalci zayif elektrolitlerin van't Hoff faktorlerini hesap- 82. NaC1 iin izotonik bir cozeltisi %0,92 NaC1 (kiitle/hacim)
(a) 0,050 m HCHO2 , -0,0986 °C da donmaya ba§lar.
(b) 0,100 M HNO2 , hidrojen iyonu (ve nitrat iyonu) deri-
§itni 6,91 X 10-3 M
Biltiinleyici ye ileri Ah§tirmalar
83. Tipik k6k birasi kiitlece %75 lik H 3PO4 cozeltisinden
• %0,13 icerir. 12 oz luk kok birasi kac miligram fosfor ice-
rir? cozeltinin yogunlugunu 1,00 g/mL; 1 oz = 29,6 mL
ahniz.
84. Su ve fenol 66,8 °C in altinda yalmzca kismen kan§abilir.
50,0 g su ile 50,0 g fenol 29,6 °C ta kan§tinldigi zaman,
olu§an 32,8 g hk bir faz kiitlece %92,50 su ye %7,50 fenol
icerir. Bu, fenolun sudaki doygun cozeltisidir. Suyun fe-
noldeki doygun cozeltisi olan ikinci fazda, suyun kiitlece
yiizdesi nedir?
85. Bir sulu cozeltinin litresinde 109,2 g KOH vardir. cozel-
tinin yogunlugu 1,09 g/mL dir. Bu cozeltinin 100,0 mL si-
ni alarak 0,250 m KOH cozeltisi hazirhyorsunuz. 100,0
mL lik cozeltiye hangi bile§enden kiitlece ne kadar ekleme-
lisiniz?
86. ingilizcede, alkollii ickilerin etanol iceriklerini belirtmek
icin "proof' sozciigii sik sik kullanihnaktadir. Bir viski or-
negi barut fizerine &Mil& ye ate§e verilirdi. Eger viski
• yandiktan sonra barut ate§ ahrsa, viskiye su katilmadigi
"kamtlatimir olurdu. Barutun ate§ alabilmesi icin viski-
nin hacimca en az %50 etanol icermesi gerekiyordu. %50
etanol cozeltisine "100 proof' dendi. Buna gore, 80 proof
viski hacu ►ca %40 etanol ta§iyacaktir. A§agida etanolun
bazi sulu cozeltileri verihni§tir. Olabildi§ince az hesap ya-
parak, 100 proof'tan deri§ik olan cozeltileri belirleyiniz.
Saf etanoliin yogunlugunu 0,79 g/mL ahmz.
Etanollin Molaritesi (M) cozelti Yogunlugu (g/mL)
4,00 0,970
5,00 0,963
• 6,00
7,00
0,955
0,947
8,00
0,936
9,00
0,926
10,00
0,913
HC2H30 2 (aq) icin de gecerlidir. Oysa bu cOzeltiler kan§-
tirildigmda olu§an cozelti elektigi cok iyi iletir. Buna bir
aciklama getiriniz.
•
icerir. Aym deri§imdeld KC1, MgC1 2 ve MgSO4 gibi diger
tuz cozeltileri de izotonik midir? Aciklaymiz.
87. Kati bir karipm kiitlece %85,0 KNO 3 ye %15,0 K2SO4 ice-
riyor. Bu katidan alinan 60,0 g hk bir oniek 60 °C ta 130,0
g suya ekleniyor. ekil 14-8 e bakarak;
(a) 60 °C ta biltiin kati coziiniir mu?
(b) Olu§an cozelti 0 °C a sogutursa, kiitlece ne kadar
KNO3 kristallenir?
(c) 0 °C ta K2SO4 da kristallenir mi, bulunuz.
88. Elinizde kiitlece %13,8 etanol iceren (d = 0,9767 g/mL)
2,50 L lik bir cozelti oldugunu varsaym. Bu cozeltiden ya-
rarlanarak, -2,0 °C ta donmayan, en fazla etanol-su anti-
firiz cozeltisi hazirlamamz gerekiyor. cozeltiye etanol mu,
yoksa su mu eklersiniz? Eklediginiz swum kiitlesi nedir?
89. Hidrojen klortir renksiz bir gazdir. ayet deri§ik bir hid-
roklorik asit [HC1(der§. aq)] §i§esini acarsamz, §i§eden ho§
kokmayan duman ciktigi gortiliir. Bunu nasal aciklarsiniz?
90. Suyun uglu noktasmin 0,0098 °C oldugunu a§agidald bil-
gileri kullanarak dogrulaym.
(a) Suyun erime egrisinin egimi, buzun normal erime nok-
tasi civannda (sayfa 495 §ekil 13-21) olup, 0,00750 °C/atm
dir. •
(b) Havanm suda coziintirltigii 1,0 atm basing ye 0 °C da
mL su ba§ma 0,02918 mL (STP de olctilen) dir.
91. Stearik asit (C 18H3602) ve palmitik asit (C16H320 2 ) ba§li-
ca yag asitlerindendir. Ticari stearik asit cogu kez palmitik
asit icerir. 1,115 g ticari stearik asit 50,00 mL benzen
(d = 0,879 g/mL) icinde gozuluyor. cozeltinin donma
noktasi 5,072 °C bulunuyor. Saf benzenin donma noktasi
5,533 °C ye Kd degeri 5,12 °C m -I dir. Stearik asitteki pal-
mitik asidin kiitlece yfizdesi nedir?
92. 25,00 °C sabit sicakhkta kuru hava alum saf sudan geci-
riliyor ye bunu kurutma tiipii D 1 , 1,00 m sakkaroz cozelti-
si ve kurutma WO, D2 den geci§i izliyor. Deney sonucun-
da Di WO 11,7458 g ve D2 kddesi 11,5057g artlyor: 25 °C
•
da suyun buhar basmci 23,76 mm Hg olarak veriliyor, (a)
1,00 m sakkaroz cozeltisinde buhar basmci dusmesi ne ka-
dardir? (b) Beklenen azalma ne kadardir?

93. Nitrobenzen, C 6H5NO2, ye benzen, C6H6 birbiri icinde ta-
mamen kanpr. Bu iki swum diger ozellikleri Eiyledir: nit-
robenzen: d.n = 5,7 °C, Kd = 8,1 °C m-1 ; benzen: d.n. =
5,5 °C, Kd = 5,12 °C m 1 .Bu iki sividan, donma noktala-
n 0,0 °C olan iki cozelti hazirlamak olasidir. Bu cozelti-
lerde nitrobenzenin kiitlece yilzdeleri nedir?
94. Sekil 14-16a ya gozoniine ahmz. Ba§langicta A cozeltisi
0,515 g tire, (CO(NH2)2 ve 92,5 g H2O *dr. cozelti B
2,50 g sakkaroz, C12H22 0 11 ve 85,0 g H2O dur. Dengeye
eriOdiginde, yani her iki cozelti de ayni buhar basmcma
sahip oldugunda, her iki cozeltinin bile§imleri nedir?
95. Sekil 14-17 de, iki cozeltinin deri§imi nicin tam e§it oldu-
gunda degil de, qite yaktn oldugunda su gec4i durur?
96. Bir sulu cozeltinin tipik soguma egrisi §6yledir:
Zaman
Bu grafikte neden saf suyun 13-14 de goriilen sogu-
ma egrisindeki gibi dogrusal bir boliim yoktur?
97. 1,00 mg altimn 1,00 X 102 nm yancaph kiireler §eklinde
dagilarak bir kolloit olu§turdugunu varsaymiz. (Altinin
yogunlugu 19,3 g/cm3 tiir.)
(a) Parcacildann toplam yiizey alam nedir?
(b) 1,00 g hk bir altm kiibiiniin yiizey alam nedir?
98. 20 °C de sivi benzenin yogunlugu 0,879 g/cm3 ; sivi tolu-
enin yogunlugu 0,867 g/cm3 tiir. cozeltilerl ideal varsa-
yimz.
(a) Benzenin hacim yfizdesi 20, 40, 60 ye 80 olan cozel-
tilerin yogunluklanm hesaplayiniz.
• (b) Yogunlugu hacim yiizde bile§imine g6re grafige ge-
ciriniz.
(c) 20 °C benzen-toluen cozeltilerinde yogunlulda ben-
zenin hacim yilzdesi arasmda bir baginti yaziniz.
99. A§agida yam formulleri verilen iki bile§ik birbirinin izo-
meridir. Petrolden ikisi birlikte elde edilir. meta-Ksilen
ucak yakitlannda ve boya ye insektisitlerin uretiminde
kullamlir. para-Ksilenin ba§lica kullanim alam ise pol-
yester recineleri ye lifleri (ornegin, Dacron) iiretimidir.
bu iki ksileni birbirinden ayirmak icin aynmsal damitma
y6ntemi uygulanabilir mi? lid bile§igi ayirmada ba§ka
yontemler kullanilabilir mi?
• •
Biltiinleyici ye hen Aktirmalar 575
CH3 CH3
O CH3
CH3
meta-Ksilen para-Ksilen
d.n., —47,9 °C d.n., 13,3 °C
k.n, 139,1 °C k.n., 138,4 °C
d, 0,864 g/mL d, 0,861 g/mL
100. Bir etilen glikol (d.n. —12,6 °C, k.n. 197,3 °C) §i§esinde,
12 birimlik bir sogutma sisteminde kullanilmasi gereken
etilen glikol hacmi donma noktasim dii§iirdiigii sicaldiga
gore §6yle verilmi§tir (geriye kalani sudur): 10 °F, 3 bi-
rim; 0 °F, 4 birim; —15 °F, 5 birim; —34 °F, 6 birim. Eti-
len glikoliin miktan arttikca donma noktasi dii§tiigiine go-
re, nicin etilen glikol miktan 6 birimden daha fazla kul-
lanilarak donmaya karp maksimum koruma saglanama-
yacagmi aciklayimz
101. A§agiclaki ifadelerin dogrulugunu gosteriniz:
(a) Seyreltik sulu cozeltilerde molalite sayisal deger ola-
rak molariteye e§ittir.
(b) Seyreltik cozeltilerde coziinenin mol kesri molalite
ile
(c) Seyreltik sulu cozeltilerde cifaiinenin mol kesri mola-
rite ile
102. 25 °C to ve 1 atm 02 (g) basmcmda 02(g) 02 (g) in suda-
ki coziiniirliigii 28,31 mL/1,00 L H2O dur. Aym ko§ullar-
da N2 (g) un coziiniirliigii ise 14,34 mL/1,00 L H2O dur.
Atmosferin bile§imi hacimca % 78,08 N2 ve %20,95 02
oldugnare,25°Csdcozinhavmble§
N2ye 02 in hacim yiizdeleri biriminden ne kadardir?
103. Sekil 14-13 de belirttigimiz iizere, benzen-toluen cozelti-
lerinin donma noktalan benzenin mol kesrine karp grafi-
ge gecirildiginde sivi ye buhar egrileri birlikte ele
gi zaman mercek biciminde bir bolge elde edilir. Yani,
Sekil 14-12 nin aksine, sivi egrisi bir dogru degildir.
14-13 deki verileri kullanarak, bu durumu hesapla da
dogrularmz.
104. 70 °C da hazirlanan bir doygun cozelti, 100,0 g cozeltide
32,0 g CuSO4 icermektedir. Bu cozeltinin 335 g lik bir
kismi 0 °C ye sogutuldugunda CuSO 4 • 5H20 kristallene-
rek colcer. Eger 0 °C daki doygun cozeltinin deri§imi 12,5
g CuSO4/ 100 g cozen ise klitlece ne kadar CuSO 4 • 5H20
elde edilir?
(Ipucu: cozeltinin bile§imi CuSO4 cinsinden verilmi§-
tir. Kristallenen ise CuSO4 • 5 H2O dur)
 576 Bohim 14 cozeltiler ye Fiziksel Ozellikleri

Ozellikli Sorular
• 105. Sinnamaldehit, hman bolgelerde yetisen tarp.' agacimn
ince dal ye yapralclanndan elde edilen tarot yagimn ana
(a) xaci = 0,50 olan bir cozelti kaynamaya basladigm-
da HC1 in buhardaki mol kesri 0,50 den kUctik mu, bilyUk
Tarcin yagi yiyecek baharati, parfum ye koz- mu, yoksa 0,50 ye exit mi olacaktir? Agiklaytmz.
motik uretiminde kullanthr. Sinnamaldehidin (C 9H80) (b) Saf bir sivi kaynarken bilesiminde higbir degisiklik
normal kaynama noktasi 246,0 °C tir. Fakat bu sicakhk- olmadigi halde, HC1 (aq) gozeltisi agik bir kapta kayna-
ta bozunur. Bu nedenle, sinnamaldehit normal danutma tildigmda bilesimi degisir. Nedenini agiklayina.
yolu ile saflastinlamaz. Segenek bir yontem subuhan da- (c) Ozel bir gozelti olan azeotrop (b) sildunda sOylenen-
mamasidir. Sinnamaldehit ye suyun heterojen kansimi, lere uymaz. Yani, kaynama strasmda bilesimi degirtez.
iki sivmin buhar basmclan toplami atmosfer basil -1=a Bu gozeltinin yaklasik bilesimi ye kaynama noktasi ne-
exit oluncaya deyin Bu noktada srvilar buharlasma- dir?
ya baslar ve sicaklik sabit kahr. Buhar kansimi bir sogu- (d) HC1 ye suyun olusturdugu azeotropun (d = 1,099
tucuda sogutulur ye kansmayan iki sivi elde edilir. Bun- g/mL) 5,00 mL sinin titrasyonu igin 1,006 M 30,32 mL
lardan bin saf su, digeri saf sinnamaldehittir. Sinnamal- NaOH gerekir. Bu verilerden yararlanarak, HC1-su aze-
dehidin cesitli sicakhklardalci buhar basinct soyledir: 76,1 otropunun bilesimini HC1 in mol kesri cinsinden belirle-
°C de 1 mmHg;105, 8 °C de 5 mmHg; 120,0 °C de 10 yiniz.
mmHg Suyun buhar basmglan cizelge 13.2 de verihnis- 107. Asagidalci laboratuvar aracma desikator denir. Kapah bir
• tir. bolgede sabit baba nem elde etmek igin kullamlabilir. Ba-
(a) Su buhan damitmasimn meydana geldigi sicaklik
yaldasik kagtu?
gil nemi kontrol edecek materyal aracm dibine, bagil ne-
mi kontrol altmda tutulacak bilesik Uste
•
(b) Buhardan yogunlasan iki stvnun oranlan, kaynayan
kanstmda her iki sivi bulundugu sUrece, kaynayan kan-
simm bilesiminden bagunsadir. Neden boyle oldugunu
actklaylluz.
(c) Su ve sinnamaldehit sivilanndan hangisi kiitlece da-
ha fazla yogunlastr? Agiklaymiz.
106. HC1 ye H2O kansmunm 1 atm deki faz diyagranu asagt-
da verilmistir. ICirmizt egri, farkh mol kesirlerinde HC1
(aq) cozeltilerinin normal kaynama noktalanm gosterir.
Mavi egri, kaynayan gozelti ile dengede olan bulann bi-
lesimlerini verir.

• 120 —
100 — (a) Dibe yerlestirilen madde NaCl(aq)un NaCl (k) ile te- •
masta olan bir doygun gozeltisi ise, kabm icinde 20 °C
80 — de yaldasik bagil nem kag olacaktir? NaC1 fin gozUninhi-
60 — gUnO. ekil 14-8 den, suyun buhar basma verilerini ci-
40 — zelge 13.2 den ahmz. Sayfa 549 daki Raoult yasasi tam-
mini ye sayfa 269 daki bagil nem tammtm kullanmiz.
20 — NaC1 iin iybnlanna tamamen aynstigim varsaytmz.
0— (b) Eger dibe konan madde CaC12 • 6H20 (k) ise, kati su-
—20 - lanacak midis? Agilclaytmz.
(Ipucu: Sayfa 554 deki tartismayi ammsayimz.)
- 40 - (c) CaC12 • 6 H2O (k) yi kuru halde tutabilmek igin dibe
- 60 — yerlestirilen maddenin gortintirlUgU daha yuksek mi yok-
• —80 — sa daha dfisiik mu olmalichr? Agiklaytmz.
108. Her yil dUnyada ishalden dolayi asin su kaybmi onleme •
—100 — I I I I I I I I 1 amactyla birgok cocuga oral rehidrasyon terapisi (ORT)
Saf 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 Saf (agiz yoluyla viicudun elektrolitik bir srn ile beslenmesi)
H2O HC1 uygulamr. Verilen sivi kan ile izotonik olmandir.
HCIX

(a) Bu kitapta verilen izotonik cozetti tammlarindan bi-
ri, %0,92 NaC1 (aq) (kiitle/hacim) ile aym osmotik ba-
smca sahip olmasidir. Diger bir tan= cozeltinin — 0,52 °C
de donmasidir. Aktiflik yerine cozelti derisimini kullan-
• digimizda bu iki tammin birbirine yeteri kadar uyumlu
oldugunu gosteriniz.
•
• •
Ozellikli Sorular 577
(b) (a) sildunda verilen donma noktasi tamrmna gore lit-
resinde 3,5g NaC1, 1,5g KC1, 2,9g Na 3C6HSO7 (sodyum
sitrat) ye 20,0g C61-1 1206 (glukoz) iceren bir ORT
izotonik oldugunu gosteriniz. •
(Ipucu: Bu coziinenlerden hangileri kuvvetli elektrolit-
tir, hangileri elektrolit degildir?)
•
 Ek

Matematiksel i§lemler
•

A-1 Ustel Aritmetik

Bu kitaptaki sayisal degerler cok ktichkten cok bilytige degi§en geni§ bir arahgi
kapsamaktadir. Ornegin bir hidrojen atomunun kiitlesi
0,00000000000000000000000167 g; 18,106 g sudaki molektil sayisi
602,214,000,000,000,000,000,000 dir. Hantal oldugundan bu rakamlarm
§ekilde yazilmasi ve hesap makinalarma ahnmast zordur. Bunlari Ustel §ekilde ya-
zarak onemli olciide yahnla§ttrabiliriz. Ustel says 1 ile 10 arasmda degi§en bir kat-
sayi ye 10 un kuvvetiyle carpimmdan olu§ur.
lOn sayisi 10 un n nci kuvvetidir. n pozitifse iOn 1 den biiyaktur. n negatifse lOn
1 den kaciatur (0 ile 1 arasindadir).
Pozitif kuvvetler Negatif kuvvetler

10° = 1 10° = 1
1
101 = 10 1 0-2 = — = 0,1
10
1 1
102 = 10 X 10 = 100 10-2 = — = 0 01
— 10 X 10 102
1
103 = 1 0 X 1 0 X 10 = 10 00 -310 = = 1 = 0,001
10 X 10 X 10 103

3170 sayistrn ustel §ekilde ifade etmek icin

3170 = 3,17 X 1000 = 3,17 X 10' yazihr.

0,00046 sayisi icin

• 0,00046 = 4,6 X 0,0001 = 4,6 X 10 -4 yazihr

Bir sayimn Ustel §ekle donh§ttiriilmesinde arabasamaklar atlanabilir.

3170 = 3.17 X 10 3

0.0 0 0 4 6 = 4.6 x 10 -4
'2

Bir sap= ustel §ekle donti§hiriilmesi icin,

• 1-10 arasmda deger alan bir katsayi bulmak amaci ile virgulu kaydirmiz.
• 10 un kuvveti (ussu) virgulun kayma sayisma e§ittir.
Virghl sola kaychrilmi§sa 10 un hssii pozitiftir.
• •
• Virgiil saga kaythrilmi§sa 10 un iissii negatiftir.

Al
 A2 Ek A Matematiksel 41emler
• 123456
• Kimi hesap makinalan, sayilan ne §ekilde girerse girin, sonuclan Ustel §ekilde
► Buradaki aciklamalar tipik bir
elektronik hesap makinasi icin
verihnistir. Malcinamzm anahtar
vuruslan farkh olabilir. Bu ne-
denle makinamzla birlikte veri-
len agiklamalann ozel
bolihnlerine balumz.
• da (a X 10Y) (a X 10Y) carpimmi bulmak demektir. carpma kurahna gore carp= (a
Bir sayiyi iistel §ekilden ah§ilmi§ §ekle donO§tOrmek icin virgulu lOun iistiinde-
ki rakam kadar kaychnruz. Ornegin,
6.1 x 106 = 6.100
0 0 0 0 0 = 6,100,000
8.2 X 10-5 = 0 0 0 0 0 8.2 = 0.000082
54321
Bilimsel ve teknik i§lemler icin hazirlanan elektronik hesap makinalan iistel sa-
yilan kolayca yerle§tirir. Tipik bir,i§lemde once say!, sonra "EXP" yazihr. Orne-
gin, 6,57 X 103 sayist icin
6 EXP
tu§lanna basildigmda sonuc 6.5 7°3 olarak gorultir.
6,25 X 10-4 sayisi icin
F6-1E11-271 EXP 4
vuru§lan ile ekranda 625-04 gorulfir.
verme ozelligindedir. Bunlarda anlamh rakamlan ayarlama olanagi da vardir.
Toplama ye cikarma. Ustel §ekilde verilen siyalan toplarken veya cikanrken Once
10 un ussunu aym duruma getiriniz. Sonra katsayilan toplaymiz veya Ocarina Ba§-
ka bir deyi§le, 10 un iissunti ah§ilmi§ bir birim gibi ele ahmz. A§agidaki ornekte 3,8
X 10-3 b. 0,38 X 10-2 ye dOnii§tiiruntiz ye 10-2 yi ortak carpan olarak kullammz.
(5,60 X 10') + (3,8 X 10-3) - (1,52 X 10') = (5,60 + 0,38 - 1,52) X 10'
= 4,46 X 10-2
carpma. a X 10Y ye b X 10z sayilanm dusununuz Buniarin carpimi .
a X b 10(Y dir. Katsaydar carptimq, iisler toplanmor.
0,0220 X 0,0040 X 750 = (2,20 X 10 -2)(4,0 X 10-3)(7,5 X 102)
= (2,20 X 4,0 X 7,5) X 10 (-2-3+2) = 66 X 10-3
= 6,6 X 101 X 10-3 = 6,6 X 10-2
Mime. a X 10Y ye b X 10z sayilanm dii§iiniiniiz. Bohim •
a X 10Y
= (alb) X10 6-2)
b X 10z
Katsaydar boliinmus, paym iistelinden paydanin iisteli vikardmor.
20,0 X 636 X 0,150 (2,00 X 109(6,36 X 10 2)(1,50 X 10-9
0,0400 X 1,80 - (4,00 X 10-2) X 1,80
2,00 X 6,36 X 1,50 X 10 0+2-1) 19,1 X 102
(4,00 X 1,80) X 10-2 7,20 X 10-2
= 2,65 X 10(2-(2)) = 2,65 X 104
Bir Saymm Kuvveti. a X 10Y sayisirun karesi demek (a X 10Y) 2 nin degerini ya
•
X a) X 10Y + Y = a2 X 104 dir. Ustel bir sap= kuvveti ahndfgunda, katsayt kuv-
veti altr, iistel de kuvvetle carpthr. Ornegin,
(0,0034)3 = (3,4 X 10-3)3 = (3,4)3 X 103X( -3) = 39 X 10-9 = 3,9 X 10-8
 A2 - Logaritmalar A3

Ustel Bir Sayuun Kokii. Bir saymin kokiinii bulmak icin yapilan i§lem kuvvetini
almak icin uygulanan i§leme benzer. Bir saymm kare kokii onun yart kuvveti; kup
kokii 1/3 cu kuvveti vs. demektir. Ornegin,
•
Va X 10Y = (a X 101 1/2 = a 1/2 X 10Y/2
e
V156 = V1,56 X 102 = (1,56) 1/2 X 102/2 = 1,25 X 10 1 = 12,5

Kiip kokii ara§tmlan a§agidaki ornekte iist (-5) 3 e boliinememektedir. Dolayisiy-

la says -6 iissilyle yeniden yazihr.
2
(3,52 X 10-5)4/3 = (35,2 X 10143 = (35,2) 10 X 10-60 = 3,28 X 10_

A-2 Logaritmalar
Bir (N) sayismin on tabanma gore logaritmasi 10 tizerine gelmesi gereken
Barka bir deyi§le logN = x, N = lox = 101°gN demektir. 10 un basit kuvvetleri
icin
log 1 = log 10° = 0 0
log 10 = log 10' = 1 log 0,10 = log 10 -1 = -1

log 100 = log 102 = 2 log 0,01 = log 10 -2 = -2

Olciimlerden ve hesaplamalardan cikan sonuclarm cogu 10 un basit kuvvetleri
degildir. Fakat bu sayilann elektronik makinalarla logaritmalarim bulmak olduk-
ca kolaythr. Bir sayimn logaritmasim bulmak icin sayiyi yazdiktan sonra "LOG"
tu§una basunz.
log 734 = 2,866

log 0,0150 = -1,824

Logaritmasi verilen bir sayiyi bulma i§lemiyle sik sik kar§ilaphr. Bu sayiya an-
tilogaritma ya da ters logaritma denir. Ornegin log N = 4,350 ise, N nedir? Anti-
logaritma N 104'35° dir ye degeri bulunurken 4,350 ile girilir sonra "10 x" tu§una
basihr. Kullamlan makinaya bagh olarak 10x tu§undan Once "INV" ya da "2nd F" *
• tu§una basihr.
log N = 4,350
N = 104'35°
N -= 2,24 X 104
-4,350 nin antilogaritmasun bulmak gerekiyorsa, N = 10-4'35° ye N = 4,47 X 10-5
dir.Tpkbeltonmaidsgerkntu§la:

14 1 1 3 1 [5111:71 INV log

ye ekranda

4.4 7 : 05 •
• gortinfir.
 A4 Ek A Matematiksel 4lemler

Ban Kullam§h Bagmtilar. Logaritma tammmdan hareketle M = 101'gm , N =

10b0 ye MX N = 10 log(M X N) yazabiliriz. Bu, log (MX /V) = logM + logN de-
mektir.
•
Aym Sekilde
log(M X N) = logM + logN
•
m

log — = log M - logN yazilabilir.

Son olarak, N2 = N X N,101°8N2 = 10 1°8N X 101°g N , ye

log N2 = log N log N = 2 log N

ya da daha genel bir ifade ile
log Na = a log N
yazilabilir. Bu ifade ozellilde kok ahminda kullam§hdir. Ornegin, (2,5 X 10_8)(1'5)
e, indegrhsaplck
log(2,5 X 10-8)1/5 = 1 log(2,5 X 10-8) =1( -7,60) = 1,52 -

(2,5 X 101 1/5 = 10-152 = 0,030 bulunur.

Logaritmalarda Anlamh Rakamlar. Bir logaritmada ya da antilogaritmada an-
lamli rakami saptayabilmek icin §u kural kullamlin Bir logaritmada virgtiliin sa-
gInda kalan biittin rakamlar anlamhdir. Virgulun solundaki rakamlar 10 un
kuvvetini bulmaya yarar. Ornegin, -2,08 iki anlamli rakamla verilmi§tir. -2,08 in
antilogaritmasi iki anmali rakamla ifade edilmelidir; 8,3 X 10-3 . Bu noktayi pe-
ki§tirebilmek icin -2,07, -2,08 ye -2,09 un antilogaritmalanni alma. Sayilann
antilogaritmalan sirasiyla 8,5 X 10 -3 , 8,3 X 10 ye 8,1 X 10-3 bulunur. Yalniz iki
anlamh rakam yeterlidir.
Dogal Logaritmalar. Logaritmalar 10 dan farkh tabanla ifade edilebilir.
ornegin, 23 = 8, log2 8 = 3 ("8 in 2 tabanina gore logaritmasi 3e e§ittir" diye oku-
nur). Benzer §ekilde log2 10 = 3,322) dir. Bu kitaptaki e§itliklerin bircogu logarit-
ma icerir ve e§itlikler "dogal" logaritma gerektirir. Dogal logaritma e = 2,71828...
• tabanhdtr: e tabanh logaritma genellikle in ile gosterilir.
"Dogal" ve "yaygm" logaritma arasmdaki ili§ki log e 10 = 2,303 farktortinii
icerir. Ba§ka bir deyi§le N sayisi icin 1nN = 2,303 log N dir. 10 tabanh logaritma •
ye antilogaritmalar kin tanimlanan bagintilar ye yontemler e tabamna da uygu-
lamr. Fakat elektronik hesap makinasmdaki "LOG" ye "10x" tu§lan yerine "ln"
ye "ex" gececektir.

A-3 Cebirsel i§lemler

Bir cebirsel e§itliktelci bilinmeyen, e§itlikteki diger niceliklerle ifade edilmi§se, co-
ziiliir. cozumun gercekle§ebilmesi icin bilinmeyen, e§itligin bir tarafma, kalan ni-
celikler de diger tarafma toplanmandir. E§itligi cozebilmek kin terimlerin yeniden
diizenlenmesi gerekebilir. Yeniden diizenlemelerle ilgili temel ilkeler cok basittir.
0 Esitligin bir tarafina ne yaptitngsa diger tarafina da ayntst yapilmalidir:
•
 A3 - Cebirsel hlemler A5

3x 2 + 6 = 33 denkleminde x i bulunuz.
3x 2 + — = 33 — 6 (1)iki taraftan 6 cikanmz
3x 2 = 27
3x 2 27
•
(2)iki tarafi 3 e boliintiz
3 3
x2 = 9
.x 2 = V§ (3)iki tarafin karekoktinti alimz
x=3 (4) basitle§firiz. 9 un karekokti 3 tar.

ikinci Derece Denklemler. Ikinci derece bir denklem ax2 + bx + c = 0 §eklinde ifa-
de edilir. Burada a, b ye c birer sabittir (a sifir olamaz). Kitaptaki hesaplamalarm
cogu ikinci derece denklem cozumunu gerektirir Bazan ikinci derece denklemler
(x + n) 2 = m2
§ekline uymaktadir. Boylesi esitlikler iki tarafm karekokiinti almakla
x + n = ±m ye x = m — n veya x = —m — n
Bununla birlikte daha genel bir formiile gerek duyulur. •
—b Vb2 — 4ac
x=
2a
16-13 orneginde a§agidaki e itligi cozmek gerekir:
(0,300 — x)
= 2,98
(0,200 +x)(0,100 + x)
Bu, ikinci derece bir denklemdir. cozume gecilmeden once standart §ekie (ax 2 +
bx + c = 0) donii§ttirtilmelidir. A§agklaki basamaklarla amaca ulaphr.
(0,300 — x) = 2,98(0,200 + x)(0,100 + x)
0,300 — x = 2,98(0,0200 + 0,300x + x2)
0,300 — x = 0,0596 + 0,894x + 2,98x 2

2,98x2 + 1,894x — 0,240 = 0 (A.1) •

• Bilinmeyen icin yukanda verilen formtil §imdi uygulanabilir,
—1,894 + V(1,894) 2 + (4 X 2,98 X 0,240)
x =
2 X 2,98
—1,894 + V3,587 + 2,86
2 X 2,98
—1,894 ± V6,45 —1,894 ± 2,54
2 X 2,98 2 X 2,98
—1,894 + 2,54 — 0,65
= 0,11
2 X 2,98 5,96
cortimde (±) i§aretli degerlerden yalniz (+) °lam kullamimi§fir. Eger (—) i§a- 0
• reth deger kullamisayth x icin negatif sonuc bulunurdu. Verilen ontekte negatif de-
gerli x anlam ifade etmemektedir.
 A6 Ek A Matematiksel hlemler

Ardil yakla§hrmalar yontemi: tkinci derece formiilii kullanarak biraz once cozii-
len ikinci derece denklem ba§ka bir yontemle gozillebilir ye bu yontem kimyasal
denge problemlerini gozerken sikhkla karplaplan iiciincii, clOrdiincii ve be§inci de-
rece denklemlere de uygulanabilir. Bu yontemi anlatabilmek icin, ikinci derece-
den bir &time ba§vurmaksam Ornek Ali§tinna 16-13 ii cozmeye gali§ahm. E§itligi
gagidaki §ekilde yeniden yazabilir ve e§itligin sag tarafindaki x'e tahmini bir de-
ger vererek yeni bir deger elde edebiliriz.
2,98x 2 — 0,240
x --=
1,894
Ornek ali§tirma 16 - 13 ii kapsayan ba,51angig deri§imleri icin 0,15 tahmini deger ise;
2,98 X (0,15) 2 — 0,240
x = = 0,091
1,894
buluruz. Simdi yeni x degerini bulmak icin bunu yerine koyarak
2,98 X (0,091) 2 — 0,240
x= = 0,114
1,894
• bulunur. Yontemi bir kez daha yinelersek;
— 2,98 X (0,114) 2 — 0,240
x = 0,106
1,894
son bir mama 0,11 degerini verir ki, bu da daha Once elde edilen yanitla uyum
icerisindedir. Yukanda kullandigimiz yonteme ardil yaklagtrmalar yontemi de-
nir.
Bu ardil yakla§tirma yontemini Simdi de 16. Millman ozetleyici ornegindeki
e§itlige uygulayahm.
256x5 — 0,74[(1,00 — x)(1,00 — 2x) 2] = 0 (A.2)
Buradaki yalda§im x'e bir deger ongormekle ba§lar; ongoriilen degeri ifadede. ye-
rine koyarsak sifira ne denli yakm olduguna bakanz ye x'in degerini buna gore
ayarlanz. 0,40 tahminle ba§ladigimada sonuc
256(0,40) 5 — 0,74[(1,00 — 0,40)(1,00 — 2 X 0,40)2] = 2,60
• Acikcasr 0,40 degeri cok bilytik. Simdi 0,10 u denersek —0,42 degerini elde ediriz.
x in degerini kacirdik. Simdi 0,25 degerini (ilk iki degerin ortalamasi) smayabili-
riz ye 0,11 elde edilir. Anhyoruz iki sifira yalda§abilmek icin x in tahmini degeri- •
ni biraz daha kiictiltmeliyiz. 0,20 yi smarsak —0,13 elde edilmektedir. x = 0,225
degerini smadigimizda —0,03 elde ederiz. Demek ki e§itligi saglayabilecek x dege-
rine gok yaluniz. En son olan 0,23 tahminimiz —0,001 degerini verir ki bu tatmin
edici bir sonuctur.
Diger bir yaklapm (A.2) ifadesini gagidaki gibi yeniden yazmak ye x'i yeni
ifadenin be§inci kokii olarak hesaplamaktir.
5 0,74[ (1,00 — x)(100 — 2x) 2]
x
256
E§itligin sag tarafina x = 0,40 yazarsak sol taraf icin x = 0,15 buluruz. Sag taraf icin
bu degeri kullanarak sol kin x = 0,26 buluruz. Bu degeri kullanarak sol taraf icin
• x = 0,22 buluruz ye en son bu degerle x = 0,23 elde ederiz ki yukandaki yontemle
uyum icerisindedir. Bu iki yOntemden hangisini sececegimizi kolaylik belirleyecek- •
tir. Fakat, ikinci yontem x kin yeni bir deger verir. Oysa, birinci yontem daha cok
smama yarnlma gerektirebilir. Ardil yakla§tirma yontemini kullanirken iki degerin
ortalamasim kullanmak genellikle istenen sonuca yakla§mayr luzlandmr. Ardil
 A4
- Grafikler A7

yakla§tirma yontemi cok kullarn§li olabilir. Fakat bazen, secilen e§itlige bagli ola-
rak, dogru sonuca ula§mak yava§, hatta uzaklapci ozellik gosterebilir. Boylesi du-
rumlarda coziimiin nerede oldugunu anlamak icin x in fonksiyonu olarak ifadeyi
grafige gecirebiliriz. her ko§ulda elde ettigimiz yatinin kimyasal ya da fiziksel adi- •
dan mantikh olduguna dikkat etmeliyiz.

A-4 Grafikler
Laboratuardaki olctimlerle x ye y nicelikleri icin a§agidaki sayilar grubu elde edil-
sin .
x = 0, 1, 2, 3, 4, ...
y= 2, 4, 6, 8, 10, ...
Bu sayilar grubu arasinda bir ili§ki kurmak zor
y = 2x + 2
Ideal olani, deneysel olcumlerin sonuclanni matematiksel bir denklemle ifade
edebilmektir. Fakat bazen boylesine kesinlik kazanmi§ bir denklem yazilamaz ya
da deneysel verilerle elde edilen §ekil acik degildir. Boylesi durumlarda verilerin
grafige gecirilmesi cok yararhdir. Yukanda verilen degerler grubu Sekil A-1 deki
koordinat eksenleri; x yatay eksen (absis), y dii§ey eksen (ordinat) tizerine yerle§-
tirilmi§tir. Her nokta icin x ye y nin degerleri parantez icinde gosterilmi§tir.
Veri noktalannin bir dogruya kar§ilik geldigi goriilmektedir. Boyle bir dogru-
nun matematiksel denklemi
y = mx + b
§eklindedir. Dogru grafiginden egim (m) ye kesim noktasi degerleri (b) elde edile-
bilir. x = 0 ise y = b dir.

y
+10 (4, 10)
+9
+8 (3, 8)
+7
• 2_8 _2
+6
Egim = —Ay _10
—

- 4 — 0 4 +5
(2,6)

+4 (1, 4)
+3
+2
(0, 2) Ax
+1

—6 —5 —4 —3 —2 1 +1 +2 +3 +4 +5 +6
—2
—3
—4

• —5 •
♦ $EK1L A 1 Bir doOrunun grafi6i: y + mx
- + b.
 A8 Ek A Matematiksel 4lemler

Dogrunun y-eksenini kestigi nokta ba§langic degerine kar§thktir. Grafik tizerin-

deki iki noktadan yararlanarak egim bulunur.
• Y2 = mx2 + b ye y1 = mx 1 b
Y2 — = ni(x2 — x 1) + —
Y2 — Yl
fft
x2 — X1

ekil A-1 deki dogrudan yararlanarak m = b = 2 oldugunu gosterebilir misiniz 7

Yukanda b sabitini uzakla§tirmalc amaci ile kullamlan yontem bu kitabm degi-
§ik yerlerinde logaritmik fonksiyonlara da uygulantm§nr. Ornegin a§agidaki ba-
gmtida P basmci, T Kelvin sicaldigmi, A ye B hirer sabiti gostermektedir. Bu e§itlik
bir dogruya karplik gelmektedir.

1nP —A(—) +
dogrunun denklemi: y = m•x + b
Bu bagmnyi P1 , T1 ye P2, T2 noktalan icin iki kez yazabiliriz.
• 1
ln P, = —A (I + B ye 1nP2 =—AN +B
T2
tki e§itlik arasindaki fark,
1 1
ln P2 — 1nP, = (—) + A (— ) — ./3"
T2

1 1
ln P2 = A
T2
—

A-5 Donti§iim Faktorlerinin Kullammi

(Boyut Analizi)
Genel kimyadaki kimi hesaplamalar bir birimde olctilen niceligi ba§ka birimler
grubuna donii§ttirtilmesini gerektirir. u gergek goz ontine almsm.
•
1 m = 100 cm
E§itligin her iki tarafim lm ye boliintiz. •
1 Irf = 100 cm
1-af 1m
Esitligin sol tarafmdaki pay ye payda birbiriyle ozde§tin birbirini gotiirtir.
100 cm
1= (A.3)
lm
Sag taraftakiler ozdes degildir, fakat esittirler. ciinkti her ikiside aynt uzunlugu
temsil eder. 100 cm/lm orani metre ile verilen bir uzunluk ile garpildigmda cm bi-
rimli uzunluga dontigir. Soz konusu orana doni4iim faktorii denir.
"6,22 m de kac cm vardir?" sorusunu dikkate almiz. Olcitlen nicelik 6,22 m dir
ye bu niceligin 1 ile carpilmast onun degerini degi§tirmez.
• 6,22 m X 1 = 6,22 m •
 A-5 Doni4iim Faktorlerinin Kullantmt (Boyut Analizi) A9

Simdi "1" faktortinii onun e§degeriyle-donti§ttirme faktorityle (A.3) degi§tiriniz.

Birim m yt sadele§tiriniz ye carpimi stirdtiriinitz.
100 cm
6,22 .frt X = 622 cm
• 1 RI

hu takuir
m yt cm y, c

Ikinci olarak "576 cm de kac metre vardir?" sorusunu gozemiine ahmz. Once
yaptigimiz gibi ayni faktorii (A.3) kullamrsak sonuc sac= sapandir.
100 cm
576 cm X1 m = 5,76 X 10 4 cm2/m

(A.3) faktorii 1 m/100 cm ye donii§tiiriilmelidir.

1m
576 ,c-rri X = 5 76 m
100 ,c-rft '
bu faktor
cm yi m ye •
► Birimlerin sadelestirilmesi Bu ikinci ornek iki noktayi vurgular.
onemli oldugu icin, bu problem
cozme yontemin genellikle birim 1. Bir donti§tim faktorti iki §ekilde yazihr-birinci §ekil veya onun tersi. Donti§tim
analizi ya da boyut analizi denir.
faktorii 1 e e§it oldugu icin, ters yazmakla onun degeri degi§mez
2. Donti§tim faktorti gerekli birim sadele§tirmelerini verecek §elcilde kullanilma-
Win
Donti§iim faktorlerine bagh hesaplamalar her zaman a§agidaki §ekle uymalidir.

aranan bilgi = verilen bilgi + donusum faktor(leri) (A.4)

Istenen sonuca ula§abilmek icin genellikle arka arkaya bir kac donti§iim yap-
mak gerekir. Ornegin, 576 cm de kac yarda (yd) oldugunu bilmek istiyorsak dog-
rudan cm —' yol donii§tim faktortinii bulamayiz. Fakat kitap di§ kapaginin is
sayfasindan dolayh olarak bu cevirmeyi yapabiliriz. Once cm —> in donti§tim fak-
tortinii buluruz. Boylece, bir clon4Um yolu, ba§ka bir deyi§le bizi santimetreden yar-
•
• Het ft
da gottirebilecek bir seri donii§tim faktorti geli§tirebiliriz:
cm —> in. —> ft > yd
—

1 41: 1 it 1 yd
? yards = 576 ..cri X 2,54 x_rri X x
121_kr: 3 it
= 6,30 yd

Aym donti§iim yolu dii§iincesini, daha karma§ik durumlarda,. ornegin, birim-

lerM karesi ya da ktipityle kar§ila§tignnizda da kullanabiliriz. Ornegin, "1 m =
lm 39,37 in ye 12 in = 1 ft verilmi§se, 1 metre kare (m 2) alan kac ft2 ye kar§iliktir?"
sorusunu cozelim. Burada durumu ozetleyen bir cizimle ba§lamak yardimci olabi-
A $EKiL A-2
Bir ft2 ye bir m 2 nin karvIa5tml-
lir. Sekil A-2 1,00-m 2 alarn gostermektedir. Bunu kenarlan 1 m olan bir kare ola-
rak dusununuz. Seidl A-2 1 ft uzunlugu ye 1,00 ft 2 alani da gostermektedir. 1m 2
masi. 1 m 3 f den biraz daha
uzundur; 1 m 2 9ft2 den daha 2 den biraz daha.btiyiik oldugunu gorebiliyor musunuz? ni9ft
•
•
geni5tir.
 Al 0 Ek A Matematiksel islemler

(A-4) ifadesini a§agicla goruldagii §ekliyle yeniden yazabiliriz:

? ft, = 1,00 x ( 3937 in. ) ( 39,37 in. ) x ( lft )( 1 ft
• lm lm 1\ 12 in. ) 12 in.
m2 yi in2ye in.2 yi ft2 ye
clon4tiirtnek igin donii§ttirmek icin

Bunu a§agidalci §ekilde yazabiliriz.

(39,37)2 .in 1 ft2
? ft2 = 1,00 le X X = 10,8 ft2
1 Ire- (12)2 ie.
1,00 m uzunlugu ft'e donii§tiirerek de problem cortilebilir,
? ft = 1,00 zi X 39'37 in-: X 1 ft = 3,28 ft
i.m 12 in
Bulunan deger kareye uygulancligmda,
? ft2 = 3,28 ft X 3,28 ft = 10,8 ft2
Son ornegimiz yukanda tartiplan bir kac ornegi kapsar. Hem payda hem de pay-
dada donii§tiiriilmesi gereken birimler iceren durumu gozden gecirecegiz. "1 mil =
5280 ft ise 63 mil/sa lik bir hiz kac m/s ye ye karpliktir" sorusunu yamtlayahm.
Paydadaki mili metreye ye paydadaki saati saniyeye donii§ttirmemiz gerekir.
Verilen degerden ba§ka Ek A-5 den donii§tim fakttirlerine gereksinim duyacagiz.
Aynca, donii§tim faktorlerimizin dogru birimleri sadele§tirmesine dikkat edece-
giz.
m 63 if 1 so 1 .clak- 5280 k 12 in: 1m
? = x x x X x
s 1 sEr60 flak- 60 s 1 Fnf 1 Sr 39,37
= 28
s

Bir ba§ka yaklavmda problem tic basamaga boliinmektedir: (1) 63 mil metreye
donii§ttiniliir; (2) 1 saati saniyelere donti§tiir ye (3) him uzunluk/zaman oram ola-
rak ifade edilir.
Basamak 1
5280
uzunluk = 63 mi" X 1 Eli_ x
12 1m
•
1 I: X 39,37 in,: = 1 '0 X 105 M
Basamak 2
60 liak- 60s
zaman = 1 s4 X x = 3,6 X 10 3 s
1s 1 dal'
Basamak 3
uzunluk 1,0 X 10' m
hiz = = = 28 I11
zaman 3,6 X 103 s s

Sonuc olarak, (1) donii§iim faktstirtiniin nastl yazildigint; (2) donii§iim fakki-
riintin ters cevrilebilecegini; (3) donii§iim yolu olu§turmak icin bir seri donii§iim fak-
• torti kullamlabilecegini; (4) gerektiginde donii§iim faktortiniin karesi ye kiiptiniin
almabilecegini; (5) paydaki ye paydadaki donii§iim faktorlerinin (mil/h veya po- •
und/in2 gibi) bir yada birkac basamakta gercekle§tirilebilecegini gormii§ olduk.
 Ek

Bazi Fiziksel Kavramlar •

•

. B-1 Hu ve ivme
Bir cismin bir noktadan ba§ka bir noktaya hareketi zaman ahr. Cismin birim zaman-
da aldigi yola biz denir. Tam bir saatte 60,0 km yol alan bir otomobilin hizi 60,0
km/saat (ya da 16,7 m/s) dir.
Cizelge B-1, serbest dii§en bir cismin hiz verilerini icerir. Bu hareket icin hiz sa-
bit degildir-zamanla artar. Dii§en cisim stirekli halamr Hizin zamanla degi§imine
ivme denir. Ivme birim zamanin birim zamanindaki uzunluk birimini icerir. Mate-
matiksel yontemle, sabit a ivmesine sahip bir cismin (t) zamaninda aldigi yol (d)
ye hiz (u) icin denklemler tiiretilebilir. •
u = at (B.1)

d = z ate (B.2)

Serbest dii§en bir cisme ili§kin sabit ivmeye yercekimi ivmesi denir, a = g = 9,8
m/s2 . (B.1) ye (B.2) e§itlikleri serbest da§en bir cismin hizim ye aldigi yolu bul-
mak icin kullamhr.

CiZELGE B-1 Serbest Dawn Bir Cismin Hizi ye ivmesi

Gecen Toplam Hiz, Ivme,

Zaman, s Yol, m m/s m/s2
0 0
4,9
it 9,8
1 4,9
• 14,7
2 19,6 9,8
24,5
3 44,1 9,8
34,3
4 78,4

B-2 Kuvvet ye i§
Newton'un birinci yasast, duran bir cismin hareketsiz oldugunu, dir kuvvet etki-
• sinde bulunmayan hareketli bir cismin de sabit hizla hareket ettigini ortaya ko-
yar. Bir cismin hareketsiz olma ya da sabit hizh olma egilimine eylemsizlik
(siiredurum) denir. Bu, eylemsizligi yenmek icin gerekli olan bir kuvvettir. Kuv-
All
 Al 2 Ek B Bazi Fiziksel Kavramlar

vet uygulanmasi bir cisme hareket verdiginden ya da hareketini degi§tirdiginden,

sonucta cismin hizi degi§mektedir. Hiz degi§ikligi ivmedir. Oyleyse kuvvet ivme
kazandinr.
• Newton'un ikinci yasast, m kiitleli bir cismin a ivmesini kazanabilmesi icin ge-
rekli F kuvvetini tammlar. •
F = ma (B.3)
SI sistemindeki kuvvet birimi newton (N) dir: Bir kg lilt kiitleye saniyede metre (sa-
niyelik)2 bir ivme kazandiran kuvvettir.

1 N = 1 kg X 1 m s-2 (B.4)

Bir cismin iizerine etki eeden yercekimi kuvveti (onun agffligi) cismin kiitlesiyle
yercekimi ivmesinin, g, carpmuna e§ittir.

F = mg (B.5)
Bir kuvvet yol boyunca etki ediyorsa 4 yapihr.
•
i§ (w) = kuvvet (F) X yol (d) (B.6)
Bir newtonluk (N) kuvvet 1 m lik yol buyunca etkimi§se, yapilan i§ miktan jul (J)

1.1=1NX1m (B.7)
(B.4) ile verilen newton tanumndan (B.8) e§itligini de yazabiliriz.
1 J = 1 kg X 1 m s-2 X 1 m = 1 kg m2 s-2 (B.8)

B-3 Enerji
Enerji, is yapma kapasitesi olarak tanimlanir, fakat kullam§h ba§ka enerji tanimla-
n da vardir. Ornegin hareketli bir cismin enerjisi kinetik enerji olarak bilinir Bu ek-
• teki basit e§itlikleri birle§tirerek kinetik enerji icin kullam§li bir baginti elde
edebiliriz. (B.6) e§itligine gore enerji, bir kuvvetle yolun carpimidir. Kuvvet ise •
bir kutle ile ivmenin carpmuchr (B.3). Dolayisiyla
w (i§) =mXaXd (B.9)
Simdi ivme ile ili§ldli (B.2) e§itligini, yolu (d), zamani (t) (B.9) e§itliginde yerine
koyarsak;
1
w (is) =m Xa X - at2 (B.10)
2

elde ederiz. Son olarak ivme ve hula ili§kili (B.1) ifadesi (B.10) da yerine koyul-
dugunda, a = ult oldugundan,
• 1 U 2
W (i§) = - m (- t2 •
2 t (B.11)
 B -5 Durgun Elektrik Al 3

bulumir. (B.11) deki i§, m kiitleli bir cismin u hizmi kazanabilmesi icin yapilmasi
gereken i§tir. Bu i§in miktan cismin kinetik enerji (ek) olarak goriinen enerjidir.
1 •
ek (kinetik enerji) = — mug (B.12)
2

Duran bir cisim de konumunu degi§tirerek i§ yapma kapasitesine ulasir. Gercek

i§e donii§ebilen bu tiir enerjiye potansiyel enerji denir. Potansiyel enerjiyi bir cisim
icinde "depolanan" enerji olarak dii§iiniiniiz. Potansiyel enerjiyle ili§kili bagmtilar
yazilabilir. Fakat bu bagmtilar enerjinin "depolanma" §ekline baghdir. Dolayisiy-
la bu kitapta boylesi bagmtilara deginilmeyecektir.

B-4 Manyetizma
Bir nuknatisla ili§kili cekici ye itici kuvvetler kutup (pol) adi verilen bolgelerde
toplamm§tir. Bir nuknatisin kuzey ye giiney kutbu vardir. Birisinin kuzey kutbu
digerinin giiney kutbu aym dogrultuda yalda§tmldiginda iki miknatis arasmda bir
cekim kuvveti olu§ur. Benzer kutuplar, her ikisi de kuzey veya giiney kutup, yak-
la§tiginda itme kuvvetleri olu§ur. Zit kutuplar ceker; benzer kutuplar birbirini iter.
• Miknatis cevresinde etkisini hissettiren bir manyetik alan vardir. Bir manyetik
alan tarafindan demir cisim icerisinde olu§turulan degi§iklikler bu cismin cekim
kuvvetinin nedenidir. Manyetik alan yoksa boyle bir degi§iklik gozlenmez.

B-5 Durgun Elektrik

Kimi cisimlerin sergiledigi bir diger ozellik elektrik yiikiiyle ilgilidir. Manyetizma-
da oldugu gibi, zit yiikler birbirini ceker ye ayni Alder birbirini iter (eldl 2-2). A§a-
gida ifade edilen Coulomb yasasmda, elektrilde yiiklii cisimler arasmdaki pozitif
kuvvet itici; negatif kuvvet gekicr. dir.
G (B.13)
F=
Erg

Burada Q1 1. cisim iizerindeki yiikii,

•
Q2 2. cisim iizerindeki yiikii,
r iki cisim arasmdaki
e dielektrik sabiti adi verilen oranti katsayisim g8sterir. Dielektrik sabitinin
sayisal degeri iki yiildii cisim arasmdaki kuvvet uzerine ortaimn etkisini yan-
sitir. Vakum icin s = 1, diger ortamlar icin s 1 den biiyiiktiir (Ornegin, su
icin s = 785).
Elektrikle yiiklii bir cisim, cevresinde hissedilen bir elektrik alani olu§turur.
Yiiklii cismin olu§turdugu alana yiiksiiz bir cisim getirilirse ikincinin icerisinde
alansiz bolgede gozlenmeyen degi§iklikler olabilir. Bu degi§iklikler sonradan ge-

•
tirilen cisim icinde elektrik yiikii ile sonuclamyorsa, olaya indiikleme denir
B-1).
•
 A14 Ek B Razz Fiziksel Kavramlar

n SEKIL B-1
Altin yaprakli elektroskopta indukleme ile elektrik ytiklerinin olu§turulmasi.
Ipek elbise tizerine stirillen cam cubuk pozitif elektrilde yUklenir. cubuk, elektroskopa
yala§tirildigmda ytildenme olur ye pozitif ytiklii yapraldar birbirini iter. Metal cubugun
ucu negatif elektrigi ceker. Cam cubuk uzalda§tmlinca ytikler iki yaprak arasmda yeniden
dagilir ye yapraklar ilk haline doner. Cam cubuk uzalda§tirilmadan once metal yuvarlaga
bir iletkenle dokunulursa, yuvarlaktaki negatif yiik uza1da.5ir, elektroskop net pozitif yukle
ytiklenir ye yapraklar birbirinden uzak kahr. Altin yaprak

• B-6 Elektrik Alum'

Elektrik akum, elektrik yiildii pargaciklann hareketidir. Metallic iletkenlerdeki elekt-
rik alummda rol alan yiildii parcaciklar elektronlardin erimi§ tuzlarda ya da sulu go-
zeltilerde pargaciklar pozitif ve negatif yiiklii iyonlardir.
Elektrik yilicii birimine kulon (C) denir. Elektrik alum' birimi amper (A), bu ilet-
kenden gegen 1 C/s lik alumchr. Bir iletkenden gegen elektrik alum. (I) miktanm
iki degi§ken belirler. Bunlar iletkendeki potansiyel farki ya da voltaj azalmasi (E)
ye iletkenin elektriksel direnci (R) dir. Voltaj birimi volt (V), direnc birimi ohm%
dur. Elektrik alum voltaj ye direng arasmdald ba'gmt Ohm yasasi ile verilir.
,

E
I= (B.14)

Bir kulon elektrik yiikil bir voltluk potansiyel fart um gegtiginde bir jul enerji
verir. Barka bir deyi§le bir jul bir volt-kulondur. Elektrik giicii elektrik enerjisinin
iiretim (ya da kullamm) halm belirtir, birimi Watt (W)
• W= 1Js-1 = 1 VCs-1
1
Bir Cs bir amper oldugu icin, •
1W= 1VX lA (B.15)
Ornegin, 110 V to cah§an 100 W lilt bir ampul 100 W / 110 V = 0,91 A alum ge-
ker.

B-7 Elektromanyetizma
Elektrik ye manyetizma arasmdaki ili§ki igige ginni§tir. Elektrik ye manyetik alan-
lann etkile§imi (1) elektrik alumh manyetik alanla (eletronulcnatislar gibi) sonuc-
lamr, (2) alum gegen iletkenler manyetik alana yerle§tirildiginde (elektrik
motorlanndaki gibi) kuvvetler olu§ur, (3) bir iletken manyetik alanda hareket etti-
ginde (elektrik jenarottirlerindeld gibi) indilklenmi§ alum elde edilir. Bu kitapta
• anlatilan bircok gozlem elektromanyetik olayla agiklanmaktachr. •
 Ek
SI Birimleri
•

Olculen nicelikleri evrensel dtizeyde ifade edebilen birimler sistemi, uluslararasi bi-
rimler sistemi (Le Systeme Internationale d'Unites) 1960 yilinda yapilan
ye Olculer Konferansinda kabul edilmistir. SI konferansinda alinan ban
kararlann ozeti asagida gortilmektedir.

C-1 SI Temel Birimleri

olciimii iceren her temel nicelik icin bir tek birim belirlenmistir. Bunlar asagida ye-
rilmistir:

I
Fiziksel Nicelik Birim Ktsaltma

Uzunluk Metre m
Kiltle Kilogram kg
Zaman Saniye s
Elektrik alum Amper A
Sicaldik Kelvin K
Isik sideti Kandela cd
Madde miktan Mol mol
Dtizlem Nisi Radyan rad
Kati Nisi Steradyan sr

C-2 SI On Ekleri •
• Temel birimlerin katlanni ye askatlanm ifade edebilmek icin bu birimlerin online
bagimstz onekler getirilir. Katlar ye askatlar 10 un kuvvetleriyle carpilarak elde
edilir.

Kat On Ek Ktsaltma Ast Kat On Ek Ktsaltma

10 12 tera T 10-i desi d

109 giga G 10-2 santi c
106 mega M 10-3 mili m
103 kilo k 10-6 mikro kt
102 hekto h 10-9 nano n
piko p

•
101 deka da 10-12
10-15 femto
a
f •
10-18 atto

A15
 Al 6 Ek C SI Birimleri

C-3 Tiiretilmi§ SI Birimleri

Olchlen SI temel birimlerinden bircok nicelik tfiretilebilir [omegin hacim, (uzun-
luk)3 birimine sahiptir]. ild grup thretihni§ birim verilmektedir: Bunlar dogrudan
temel birimlerden thretilerek adlandinlanlar ye ozel adlan olan birimlerdir. Kitap- I
ta kullanilan birimlerin cizelgede verilenlerden bazi yonleriyle aynkhgma dikkat
ediniz. Omegin, kitapta yogunluk g/cm 3 le, molar Ude g/molle, molar hacim
mL/mol ya da L/molle, molar deri§im (molarite) mol/L ya da M ile ifade edilmek-
tedir.

Fiziksel Nicelik Birim Knaltma

► Bu cizelgede iki farkh SI kul- Alan m2
Metre kare
lanimi goriilmektedir: (a) Birim- Hacim
ler tekildir; (b) birim Metre kiip I113
Hiz Saniyede metre ms-1
kisaltmalannda / i§areti yerine Ivme
negatif list yeglenir. Saniyekarede metre ms -2
Yogunluk Metrekiipte kilogram kg III-3
Molar kiitle Mol bama kilogram kg mol-1
Molar hacim Mol balma metrekiip m3 M01-1
• Molar deri§im Metrekiipte mol mol m3

Fiziksel Nicelik Birim Kisaltma SI Birim-

leriyle
Frekans hertz Hz s-1
Kuvvet newton N kgms2
Ba sing paskal Pa N 111-2
Enerji jul J kg m2 s2
Giic wat W J s-1
Elektrik yiikii kulon C As
Potansiyel farki volt V J A-1 s-1
Elektrik direnci ohm Q V A -1

• C-4 Vazgecilmesi ya da Terkedilmesi istenen Birimler

Sikca ku11an11dIgI halde bundan vazgecilmesi ye zamanla terkedilmesi istenen bir- •
cok birim vardir. Bu kitapta da kullamlan bu birimlerin yava§ yava§ terkedilmesi
beklenmektedir

Fiziksel Nicelik Birim Knaltma SI Birimleriyle

► Burada, dolayh §ekilde, balka Tammi
bir SI lcurah verilmektedir: Bii- Uzunluk angstrom A 1 X 10-10 m
yiik sayilan (binlikleri) yazarken Kuvvet din dyn 1 X 10-5 N
nokta kullamlmaz, onun yerine Enerji erg erg 1 X 10-2 J
bo§luk birakihr. Ornegin, Enerji kalori kal 4,184 J
101.325 yerine 101 325 yazihr Basmc atmosfer atm 101 325 Pa
Ondahk sayilar virgiille Basing milimetre civa
• Basing torr
mmHg
Ton
133,322 Pa
133,322 Pa •
 Ek

Veriler cizelgesi
•

ciZELGE D-1 Temel-Hal Elektron Dizili§leri

Z Element Dizili§ Z Element Dizili§

Z Element Dizili§
1s' 37 Rb [Kr] 5s' 72 Hf [Xe] 4f145d 26s2
1 H
1 s2 38 Sr [Kr] 5s2 73 Ta [Xe] 4f145d 36s2
2 He
39 Y [Kr] 4d'5s2 74 W [Xe] 4f145d46s 2
3 Li [He] 2s'
40 Zr [Kr] 4d25s2 75 Re [Xe] 4f145d 56s2
4 Be [He] 2s2
41 Nb [Kr] 4d45s' 76 Os [Xe] 4f145d6 6s2
5 B [He] 2s22p'
77 Ir [Xe] 4f145d76s 2
6
7
C
N
[He] 2s22p2
[He] 2s22p3
42
43
Mo
Tc
[Kr] 4d55s'
[Kr] 4d55s2 78 Pt [Xe] 4f145d96s 1
[Xe] 4f145d10 6s 1
•
• 8
9
0
F
[He] 2s22p4
22p5[He]2s
44
45
Ru
Rh
[Kr] 4d75s 1
85s'[Kr]4d
79
80
Au
Hg 145d'°6s2[Xe]4f
[Xe] 4f145d 1°6s26p1
10 Ne IHel 2s22p6 46 Pd [Kr] 4d 1° 81 T1
47 Ag [Kr] 4d 1055.1 82 Pb [Xe] 4f145e6s 26p2
11 Na [Ne] 3s'
48 Cd [Kr] 4d 1°5s2 83 Bi [Xe] 4f145d 106s26p3
12 Mg [Ne] 3s2
49 In [Kr] 4d 1°5s25p1 84 Po [Xe] 4f145d1° 6s26p4
13 Al [Ne] 3s23p'
50 Sn [Kr] 4d 1°5s25p2 85 At [Xe] 4f145d 106s26p5
14 Si [Ne] 3s23p2
[Ne] 3s23p3 51 Sb [Kr] 4d 1°5s25p 3 86 Rn I Xe I 4.f 145d 1 "682 6P6
15 P [Rn] 7s'
[Ne] 3s23p4 52 Te [Kr] 4d105s25p4 87 Fr
16 S [Rn] 7s2
Cl [Ne] 3s23p5 53 I [Kr] 4d 1°5s25p5 88 Ra
17 [Rn] 6d'7s2
Ar [Ne] 3s23p6 54 Xe [Kr] 4d 105s 25p6 89 Ac
18
55 Cs [Xe] 6s' 90 Th [Rn] 6d27s2
19 K [Ar] 4s 1
56 Ba [Xe] 6s2 91 Pa [Rn] 5 f26d 1 7 s2
20 Ca [Ar] 4s2
57 La [Xe] 5d'6s2 92 U [Rn] 5 f36d 1 7s2
21 Sc [Ar] 3d'4s2
58 Ce [Xe] 4f26s2 93 Np [Rn] 5 f46d 1 7 s2
22 Ti [Ar] 3d24s2
59 Pr [Xe] 4f36s2 94 Pu [Rn] 5 f67s2
[Ar] 3d34s 2
23
24
V
Cr [Ar] 3d54s 1 60
61
Nd
Pm
[Xe] 4f46s2
[Xe] 4f56s2
95
96
Am
Cm
[Rn] 5 f7 7s2
[Rn] 5 fs7 6d 1 7 2
•
• 25
26
Mn
Fe
[Ar] 3d54s2
[Ar] 3d64s 2 62
63
Sm
Eu
[Xe] 4 f6 6s2
[Xe] 4f76s2
97
98
Bk
Cf
[Rn] 5 f97s2
[Rn] 5 f 1°7s2
27 Co [Ar] 3d74s2
64 Gd [Xe] 4f75d 16s2 99 Es [Rn] 5 f 11 7 s2
28 Ni [Ar] 3d84s2
65 Tb [Xe] 4f96s2 100 Fm [Rn] 5f 127 s2
29 Cu [Ar] 3d 1°4s1
[Ar] 3d 1°4s2 66 Dy [Xe] 4f106s2 101 Md [Rn] 5 f137 s2
30 Zn
67 Ho [Xe] 4f 116s2 102 No [Rn] 5 f147 s2
31 Ga [Ar] 3d 1°4s24p1
68 Er [Xe] 4f 126s2 103 Lr [Rn] 5f146d17 s2
32 Ge [Ar] 3d 1°4s24p2
69 Tm [Xe] 4f'36s 2 104 Rf [Rn] 5 f146d27 s2
33 As [Ar] 3d 1°4s24p3
70 Yb [Xe] 4f146s2 105 Db [Rn] 5 f146d37 s2
34 Se [Ar] 3d104s24p4
71 Lu [Xe] 4f145d 16s2 106 Sg [Rn] 5 f146d47 s2
35 Br [Ar] 3d 1°4s24p5
36 Kr [Ar] 3e4s2 4p'
Soy gazlartn elektron dizilisleri mavi renkte gosterilmistir. Bir asal gam yapist kendisinden sonra gelen elementlerin icteki elektronlanna kar-
stliktir. Omegin [He], 2. periyot; [Ne], 3. periyot; [Ar], 4. periyot; [Kr], 5. periyot; [Rn], 7. periyot elementlerini gosterir.
• 0

Al 7
 Alb Ek D Veriler cizelgesi

ciZELGE D-2 Maddelerin 298,15 K deki Termodinamik Ozellikleri*

Maddeler 1 bar basinc,ta; sulu cozeltiler birim etkinlikte (-1 M) dir.

• Sulu cozeltideki iyonlara ili kin veriler H± icin 4Hoi , AGgi ye S° sifir
alinarak duzenlenmistir.

Inorganik Maddeler
Mg, kJ mot' AG:I, kJ mol - ' S°, Jmo1 -11C-1
Aluminyum
A1 (k) 0 0 28,33
A13+(aq) -531 -485 - 321,7
A1C13(k) - 704,2 - 628,8 110,7
Al2C16(g) - 1291 - 1220, 490,
A1F3(k) - 1504 - 1425 66,44
Al203(a kati) - 1676 - 1582 50,92
Al(OH)3(k) - 1276 - -
Al2(SO4)3(k) - 3441 - 3100, 239
Baryum
Ba(k) 0 0 62,8
• Ba2+(aq)
BaCO3(k)
-537,6
- 1216
- 560,8
-1138
9,6
112,1
BaC1200 -858,6 - 810,4 123,7
BaF2(k) - 1207 - 1157 96,36
BaO(k) -553,5 -525,1 70,42
Ba(OH)2(k) - 944,7 - -
Ba(OH) 2 .8 H20(k) - 3342 - 2793 427
BaSO4(k) -1473 - 1362 132,2
Berilyum
Be(k) 0 0 9,50
BeC12(k) - 490,4 -445,6 82,68
BeF2(k) - 1027 - 979,4 53,35
BeO(k) - 609,6 - 580,3 14,14
Bizmut
Bi(k) 0 0 56,74
BiC13(k) - 379,1 - 315,0 177,0
Bi203(k) -573,9 - 493,7 151,5
Bor
0 B(k) 0 0 5,86
BC13(s) - 427,2 -387,4 206,3
BF3(g) -1137 - 1120, 254,1
•
B2H6(g) 35,6 86,7 232,1
B203(k) - 1273 - 1194 53,97
Brom
Br(g) 111,9 82,40 175,0
Br(aq) - 121,6 -104,0 82,4
Br2(g) 30,91 3,11 245,5
Br2(s) 0 0 152,2
BrCl(g) 14,64 -0,98 240,1
BrF3(g) -255,6 -229,4 292,5
BrF3(s) - 300,8 - 240,5 178,2
* inorganik bilesikler ve molekul basma iki karbona kadar karbon iceren organik bilesiklere iliskin
veriler D.D. Nagman ye arkadaslan, The NBS Tables of Chemical Thermodynamic Properties: Se-
lected Values for Inorganic and C1 ye C2 Organic Substances in Si Units, Journal of Physical and
Chemical Reference Data, Volume 11, 1982, Supplement 2. Diger organik bilesiklere iliskin veriler •
J.A. Dean Longe's Handbook of Chemistry, 15/e, McGraw-Hill, Inc., 1999 ye diger kaynaklar.
 D-2 Maddelerin 298,15 K deki Termodinamik Ozellikleri Al 9

inorganik maddeler
Wd, kJ mor l S°, Jmo1-1K-1
All°01 , kJ mo1 -1
Kadmium
S Cd(k) 0 0 51,76
Cd2+(aq) - 75,90 - 77,61 - 73,2
CdC12(k) - 391,5 -343,9 115,3
CdO(k) -258,2 - 228,4 54,8
Kalsiyum
Ca(k) 0 0 41,42
Ca2+(aq) -542,8 - 553,6 - 53,1
CaCO3(k) - 1207 -1129 92,9
CaC12(k) - 795,8 -748,1 104,6
CaF2(k) - 1220, - 1167 68,87
CaH2(k) -186,2 - 147,2 42
Ca(NO3 )2(k) - 938,4 -743,1 193,3
CaO(k) - 635,1 - 604,0 39,75
Ca(OH)2(k) -986,1 - 898,5 83,39
- 4121 - 3885 236,0
Ca3(PO4)2(k)
CaSO4(k)
Karbon (Organik madd eler
-1434
cizelgesine de
- 1322
balumz)
106,7 •
C(g) 716,7 671,3 158,0
C(elmas) 1,90 2,90 2,38
C(grafit) 0 0 5,74
CC14(g) - 102,9 -60,59 309,9
CC14(s) -135,4 65,21 216,4
C2N2(g) 309,0 297,4 241,9
CO(g) - 110,5 -137,2 197,7
CO2(g) -393,5 - 394,4 213,7
CO32-(aq) - 677,1 -527,8 - 56,9
C302(g) - 93,72 - 109,8 276,5
C302(s) - 117,3 - 105,0 181,1
COC12 (g) -218,8 - 204,6 283,5
COS(g) - 142,1 - 169,3 231,6
CS2(s) 89,70 65,27 151,3
Klor
C1(g) 121,7
-167,2
105,7
-131,2
165,2
56,5 •
• C1-(aq)
C12(g)
C1F3(g) -163,2
0
-123,0
0 223,1
281,6
C102(g) 102,5 120,5 256,8
C120(g) 80,3 97,9 266,2
Chromium
Cr(k) 0 0 23,77
[Cr(H20)6] 3+(a€1) -1999
Cr203(k) -1140, -1058 81,2
Cr042-(aq) -881,2 -727,8 50,21
Cr2072- (aq) -1490, -1301 261,9
Kobalt
Co(k) 0 0 30,04
CoO(k) -237,9 - 214,2 52,97

•
Co(OH)2 (pembe katt) -539,7
Baku-
Cu(k) 0
- 454,3

0
79

33,15
•
Cu2+(aq) 64,77 65,49 - 99,6
CuCO3 •Cu(OH)2(k) -1051 - 893,6 186,2
 A20 Ek D Veriler cizelgesi

Inorganik Maddeler

AM' , kJ morl AG,°,1, kJ mor l S°, Jmo1 -11(-1

• CuO(k) - 157,3 -129,7 42,63
Cu(OH)2 (k) - 449,8 - -
CuSO4 •5 H20(k) - 2280, - 1880 300,4
Flor
F(g) 78,99 61,91 158,8
F-(aq) - 332,6 - 278,8 -13,8
F2(g) 0 , 0 202,8
Helyum
He(g) 0 0 126,2
Hidrojen
H(g) 218,0 203,2 114,7
H+(aq) 0 0 0
H2(g) 0 0 130,7
HBr(g) - 36,40 -53,45 198,7
HC1(g) - 92,31 - 95,30 186,9
HC1(aq) - 167,2 -131,3 56,5
• HC102 (aq)
HCN(g)
-51,9
135,1
5,9
124,7
188,3
201,8
HF(g) -271,1 -273,2 173,8
HI(g) 26,48 1,70 206,6
HNO3(s) - 174,1 - 80,71 155,6
HNO3 (aq) - 207,4 -113,3 146,4
H20(g) - 241,8 -228,6 188,8
H20(s) - 285,8 - 237,1 69,91
H202(g) -136,3 - 105,6 232,7
H202(s) - 187,8 -120,4 109,6
H2S(g) -20,63 -33,56 205,8
H2SO4(s) - 814,0 -690,0 156,9
H2SO4 (aq) - 909,3 - 744,5 20,1
iyot
1(g) 106,8 70,25 180,8
I-(aq) - 55,19 -51,57 111,3
1 2(g) 62,44 19,33 260,7
12(k) 0 0 116,1
0 IBr(g) 40,84 3,69 258,8
IC1(g)
ICI(s)
17,78
- 23,89
-5,46
-13,58
247,6 •
135,1
Demir
Fe(k) 0 0 27,28
Fe2+(aq) -89,1 - 78,90 -137,7
Fe3+(aq) -48,5 -4,7 - 315,9
FeCO3(k) - 740,6 - 666,7 92,9
FeC13(k) -399,5 - 334,0 142,3
FeO(k) -272,0 - -
Fe203(k) - 823,0 - 742,2 87,40
Fe304 (k) -1118 -1015 146,4
Fe(OH)3(k) -823,0 -696,5 106,7
Kur§un
Pb(k) 0 0 64,81
• Pb2+(aq)
Pb12(k)
-1,7 -24,43 10,5 •
-175,5 -173,6 174,9
Pb02 (k) - 277,4 -217,3 68,6
PbSO4(k) -919,9 -813,1 148,6
 D-2 Maddelerin 298,15 K deki Termodinamik Ozellikleri A21

inorganik Maddeler
Mg', kJ mo1 -1 AG:1, kJ S°, Jmo1 -11(-1

Lityum
Li(g) 159,4 126,7 138,8
Li(k) 0 0 29,12
Li+(aq) -278,5 -293,3 13,4
LiC1(k) -408,6 -384,4 59,33
LiOH(k) -484,9 -439,0 42,80
LiNO3(k) -483,1 -381,1 90,0
Magnezyum
Mg(k) 0 0 32,68
Mg2+(aq) -466,9 -454,8 -138,1
MgC12(k) -641,3 -591,8 89,62
MgCO3(k) -1096 -1012 65,7
MgF2(k) -1123 -1070 57,24
MgO(k) -601,7 -569,4, 26,94
Mg(OH)2(k) -924,5 -833,5 63,18
MgS(k) -346,0 -341,8 50,33
MgSO4(k) -1285 -1171 91,6
Mangan
Mn(k) 0 0 32,01
Mn2+(aq) -220,8 -228,1 -73,6
Mn02(k) -520,0 -465,1 53,05
Mn04(aq) -541,4 -447,2 191,2
Ova
Hg(g) 61,32 31,82 175,0
Hg(s) 0 0 76,02
HgO(k) -90,83 -58,54 70,29
Azot
N(g) 472,7 455,6 153,3
0 0 191,6
N2(g)
NF3(g) -124,7 -83,2 260,7
NH3(g) -46,11 -16,45 192,5
NH3(aq) -80,29 -26,50 111,3
NH4+(acl) -132,5 -79,31 113,4
NH4Br(k) -270,8 -175,2 113
NH4C1(k) -314,4 -202,9 94,6
NH4F(k) -464,0 -348,7 71,96
NH4HCO3(k) -849,4 -665,9 120,9
NH4I(k) -201,4 -112,5 117
NH4NO3(k) -365,6 -183,9 151,1
NH4NO3(aq) -339,9 -190,6 259,8
-NH4 )2SO4(k) -1181 -901,7 220,1
N2H4(g) 95,40 159,4 238,5
N2H4(s) 50,63 149,3 121,2
NO(g) 90,25 86,55 210,8
N20(g) 82,05 104,2 219,9
NO2(g) 33,18 51,31 240,1
N204(g) 9,16 97,89 304,3
N204(s) -19,50 97,54 209,2
N205(g) 11,3 115,1 355,7
NO3-(aq) -205,0 -108,7 146,4
NOBr(g) 82,17 82,42 273,7
NOC1(g) 51,71 66,08 261,7
A24 Ek D Veriler cizelgesi

Organik Maddeler

Ad' ANA, kJ mo1 -1 morl S° ,J mo1-1 K-1

CH4(g) Metan(g) - 74,81 - 50,72 186,3
C2H2(g) Asetilen(g) 226,7 209,2 200,9
C21-14(g) Etilen(g) 52,26 68,15 219,6
CA16(0 Etan(g) -84,68 -32,82 229,6
C3H8 (g) Propan(g) - 103,8 - 23,3 270,3
C4Hio(g) Butan(g) - 125,6 - 17,1 310,2
C6H6(g) Benzen(g) 82,6 129,8 269,3
C61-16(s) Benzen(s) 49,0 124,5 173,4
C6H12(g) Sikloheksan(g) -123,4 32,0 298,4
C6}112(s) Sikloheksan(s) - 156,4 26,9 204,4
CioHs(g) Naftalin(g) 150,6 224,2 333,2
C10118(k) Naftalin(k) 77,9 201,7 167,5
CH2O(g) Formaldehit(g) - 108,6 - 102,5 218,8
CH3CHO(g) Asetaldehit(g) - 166,2 - 128,9 250,3
CH3CHO(s) Asetaldehit(s) -192,3 - 128,1 160,2
CH3OH(g) Metanol(g) - 200,7 - 162,0 239,8
CH3OH(s) Metanol(s) -238,7 - 166,3 126,8
CH3CH2 OH(g) Etanol(g) -235,1 - 168,5 282,7
CH3CH2 OH(s) Etanol(s) -277,7 - 174,8 160,7
C6H5OH(k) Fenol(k) - 165,1 - 50,4 144,0
(CH3 )2C0(g) Aseton(g) -216,6 -153,0 295,0
(CH3 )2C0(s) Aseton(s) -247,6 - 155,6 200,5
CH3COOH(g) Asetik asit(g) -432,3 -374,0 282,5
CH3COOH(s) Asetik asit(s) -484,5 -389,9 159,8
CH3COOH(aq) Asetik asit(aq) -485,8 - 396,5 178,7
C6H5COOH(k) Benzoik asit(k) -385,2 -245,3 167,6'
CH3NH2(g) Metilamin(g) -22,97 32,16 243,4
C6H5NH2(g) Anilin(g) 86,86 166,8 319,3
C6H5NH2(s) Anilin(s) 31,6 149,2 191,3
 D-3 Denge Sabitleri A25

CiZELGE D-3 Denge Sabitleri

A. Zayif Asitlerin 25 °C deki iyonlasma Sabitleri

FormiiIii Asidin Adi Formiilii K„
Asidin Adi
HC2H302 1,8 X 10-5 Hiponitroz HON=NOH 8,9 X 10-8
Asetik 4 X 10-12
Akrilik H C3H 302 5,5 X 10-5 HON=---NO-
H3 AsO4 6,0 X 10-3 iyodik H103 1,6 X 10-1
Arsenik 6,7 X 10-4
H2AsO4 1,0 X 10-7 iyodoasetik HC2H2IO2
HAs042- 3,2 X 10-12 Malonik H2C3H2O4 1,5 X 10-3
H3AsO3 6,6 X 10-10 HC3H204 2,0 X 10-6
Arsenoz 7,2 X 10-4
Benzoik HC7HSO2 6,3 X 10-5 Nitroz HNO2
HC2H2BrO2 1,3 X 10-3 Oksalik H2C204 5,4 X 10-2
Bromoasetik 5,3 X 10-5
Butirik HC4H7 02 1,5 X 10-5 HC204
H2CO3 4,4 X 10-7 Fenol HOC6H5 1,0 X 10-16
Karbonik 4,9 X 10-5
HCO3 4,7 X 10 -11 Fenilasetik HC8H702
HC2H2C1O2 1,4 X 10-3 Fosforik H3PO4 7,1 X 10-3
Klorasetik 6,3 X 10-8
Kloroz HC102 1,1 X 10-2 H2PO4
H3C6HSO7 7,4 X 10-4 HPO42- 4,2 X 10-13
Sitrik 3,7 X 10-2
H2C6HSO7 1,7 X 10-5 Fosforoz H3P03
6HSO72-HC 4,0 X 10-7 H2PO3 2,1 X 10-7
• Siyanik HOCN 3,5 X 10-4 Propiyonik HC3HSO2 1,3 X 10-5
3,0 X 10-2
Dikloroasetik HC2HC12O2 5,5 X 10-2 Pirofosforik H4P207
HC2H2FO2 2,6 X 10-3 H3P207 4,4 X 10-3
Floroasetik 2,5 X 10-7
Formik HCHO2 1,8 X 10-4 H2P2072-
HN3 1,9 X 10-5 HP2073 5,6 X 10-10
Hidrazoik kuvvetli asit
Hidrosiyanik HCN 6,2 X 10-10 Selenik H2SeO4
HF 6,6 X 10-4 HSe04 2,2 X 10-2
Hidroflorik 2,3 X 10-3
Hidrojen peroksit H202 2,2 X 10-12 Selenoz H2SeO3
1,3 X 10-4 HSe03 5,4 X 10-9
Hidroselenik H2Se
HSe- 1 X 10-11 Siiksinik H2C41-1404 6,2 X 10-5
H2S 1,0 X 10-7 HC4H404 2,3 X 10-6
Hidrostilfiitik kuvvetli asit
HS- 1 X 10-19 Siilfiirik H2SO4
H2Te 2,3 X 10-3 HSO4 1,1 X 10-2
Hidrotelltirik 1,3 X 10-2
HTe- 1,6 X 10 -11 Stilfiiroz H2S03
HOBr 2,5 X 10-9 HS03 6,2 X 10-8
Hipobromoz 3,2 X 10-7
Hipokloroz HOC1 2,9 X 10-8 Tiyofenol HSC6H5
Triklorasetik HC2C1302 3,0 X 10-1 0
Hipoiyodoz HOT 2,3 X 10-11
•
B. Zapf Bazlarm 25 °C de iyonlasma Sabitleri
Bann Adi Formtilti Kb Bazm Adi Formtilii Kb

NH3 1,8 X 10-5 Izokinolin C9H7N 2,5 X 10-9

Amonyak 4,2 X 10-4
Anilin C6H5NH2 7,4 X 10-10 Metilamin CH3NH 2
8,9 X 10-7 Morfin C17H1903N 7,4 X 10-7
Kodein C18I-12103N 1,3 X 10-3
Dietilamin (C2H5 )2NH 6,9 X 10-4 Piperidin C5H11N
(CH3 )2NH 5,9 X 10-4 Piridin C5H5N 1,5 X 10-9
Dimetilamin 6,3 X 10-10
Etilamin C2H5NH 2 4,3 X 10-4 Kinolin C9H7N
8,5 X 10-7 Trietanolamin C6111503N 5,8 X 10-7
Hidrazin NH2NH2
NH2NH3+ 8,9 X 10-16 Trietilamin (C2H5 )3N 5,2 X 10-4
NH2OH 9,1 X 10-9 Trimetilamin (CH3 )3N 6,3 X 10-5
Hidroksilamin
•
 A26 Ek D Veriler cizelgesi

C. cozlintirltik
Katuun adi Formula Kix
• Aluminyum hidroksit Al(OH)3 1,3 X 10-33
Katmin adi Formiilti Kc.9
Kalsiyum karbonat CaCO3 2,8 X 10-9
Aluminyum fosfat 4 A1PO 6,3 X 10-19 Kalsiyum kromat I
Balur(I) kloriir 4CarO -47,1X0
CuI 1,2 X 10-6 Kalsiyum floriir 2 CaF
Balur(I) siyaniir -95,3X10
CuCN 3,2 X 1040 Kalsiyum hidroksit Ca(OH) 2
Balar(I) iyockir -6 5,X10
Cu! 1,1 X 10-12 Kalsiyum 4 CaHPO
Balur(11) arsenat 1 X 10-7
Cu3(As04)2 7,6 X 10-36 hidrojen fosfat
Bakir(II) karbonat CuCO3 1,4 X 10-10 Kalsiyum fosfat
Balur(II) kromat Ca3(PO4)2 2,0 X 10-29
4CurO 3,6 X 10-6 Kalsiyum okzalat CaC2O4 4 X 10-9
Balur(II) ferrosiyanfir 2[Fe(CN) Cu 6] 1,3 X 10-16 Kalsiyum sulfat 4 CaSO -69,1X0
Balur(11) hidroksit Cu(OH)2 2,2 X 10-2° Kalsiyum siilfit 3 CaSO -86,8X10
Balur(II) stilftirb CuS 6 X 10-37 Kobalt(11) karbonat 3CoO -131,4X0
Baryumkarbonat BaCO3 5,1 X le Kobalt(II) hidroksit Co(OH) 2 -15 1,6X0
Baryum kromat 4BaCrO 1,2 X 10-10 Kobalt(III) hidroksit 3 Co(OH) -441,6X0
Baryum floriir 2 BaF 1,0 X le Krom(II) hidroksit
Baryum hidroksit Cr(OH)2 2 X 10-16
Ba(OH)2 5 X 10-3 Krom(III) hidroksit Cr(OH)3 -31 6,3X10
Baryum sulfat BaSO4 1,1 X 10-10 Kalay(II) hidroksit
• 2Sn(OH) -281,4X0
Baryum siilfit 3 BaSO 8 X 10-7 Kalay(II) siilfiirb Sn 1 X 10-26
Baryum tiyosulfat 2O3BaS 1,6 X 10-5 Kur§un(II) arsenat
Bizmutil klortir Pb3(As04)2 -364,0X1
BiOC1 1,8 X 10-31 Kur§un(H) azotiir
Bizmutil hidroksit Pb(N3)2 -9 2,5X10
BiOOH 4 X 10-10 Kur§un(II) bromilr PbBr2 4 X 10-5
Civa(I) bromiir Hg2Br2 5,6 X 10-23 Kur§un(II) karbonat PbCO 3
Civa(I) klortir -147,4X10
Hg2C12 1,3 X 10-18 Kur§un(l)kloriir 2 PbC1 -5 1,6X0
Civa(I) iyochir Hg2I 4,5 X 10-29 Kur§un(H) kromat PbCrO4 -132,8X10
Civa(11) HgS 2 X 10-53 Kur§un(II) floriir 2 PbF -8 2,7X10
cinko karbonat ZnCO3 1,4 X 10-11 Kur§un(11) hidroksit Pb(OH)2 -151,2X0
cinko hidroksit Zn(OH) 2 1,2 X 10-17 Kur§un(II) iyodiir PbI
2 -9 7,1X0
cinko okzalat 2O4 ZnC 2,7 X 10-4 Kur§un(II) sulfat PbSO4 -8 1,6X0
cinko fosfat Zn3(PO4)2 9,0 X 10-33 Kurun(II) siilfiirb PbS 3 X 10-28
cinko sulfur" ZnS 2 X 10-25 Lityum karbonat Li2CO3
Demir(II) karbonat 4 2,5X10
FeCO3 3,2 X 10-11 Lityum floriir LiF
Demir(H) hidroksit -33,8X10
Fe(OH) 2 8 X 10-16 Lityum fosfat Li3PO4
Demir(II) sulfur -93,2X10
FeS 6 X 10-19 Magnezyum 4MgNH PO4
Demir(111) arsenat -132,5X10
FeAsO4 5,7 X 10-21 amonyum fosfat
• Dernir(111) ferrosiyaniir
Demir(III) hidroksit Fe(OH)3
Fe4[Fe(CM6l3 3,3 X 10-41
4 X 10-38
Magnezyum karbonat
Magnezyum floriir
MgCO3 3,5 X 10-8
2 MgF -83,7X10
Demir(M) fosfat
arsenat Ag3AsO4
4 FePO 1,3 X 10-22
1,0 X 10-22
Magnezyum hidroksit Mg(OH)2 -111,8X0 •
Magnezyum fosfat Mg3(PO4)2 1 X 10-25
Ghmii§ azotiir 3 AgN 2,8 X 10-9 Mangan(II) hidroksit Mn(OH) 2 -131,9X0
Giimii§ bromiir AgBr 5 X 10-13 Mangan(II) karbonat 3 MnCO 1,8X0'
Giimii§ karbonat Ag2CO3 8,5 X 10-12 Mangan(II) stilffir MnS 3 X 10'
Gumus kloriir AgC1 1,8 X 10-10 Nikel(11) karbonat NiCO3 6,6 X 10-9
Giimii§ kromat Ag2CrO4 2,4 X 10-12 Nikel(II) hidroksit
Giimii§ siyantir Ni(OH)2 -152,0X1
AgCN 1,2 X 10-16 Skandiyum floriir ScF3
Minh§ iyodat -184,2X10
AgI03 3,0 X 10-8 Skandiyum hidroksit Sc(OH)3
Giimii§ iyockir -31 8,0X1
AgI 8,5 X 10-17 Stronsiyum floriir SrF2
Giimti§ nitrit -9 2,5X10
AgNO2 6,0 X 10-4 Stronsiyum karbonat SrCO3
Giimii§ sulfat -1°1,X0
2SO4Ag 1,4 X 10-5 Stronsiyum kromat S4rCO
Giimii§ shlftirb -5 2,X10
2S Ag 6 X 10-51 Stronsiyum sulfat 4 SrO -73,2X10
Gim§slft Ag2SO3 1,5 X 10-14 Talyum(I) bromiir T1Br -63,4X10
Giimii§ tiyosiyanat AgSCN 1,0 X 10-12 Talyum(I) klortir T1C1
Kadmiyum karbonat -41,7X0 •
CdCO3 5,2 X 10-12 Talyum(I) iyodiir T11 6,5 X 104
Kadmiyum hidroksit Cd(OH) 2 2,5 X 10-14 Talyum(III) hidrorksit T1(OH)3
Kadmiyum sulfur" 6,3 X 10-46
CdS 8 X 10-28
a Veriler degi§ik sicaldildarda, 18-25°C, alinnuptr.
"MS(k) + H2O 4---> M2+(aq) HS-(aq) 01-1-(aq) tipi dengeye ili§kindir.
 D-3 Denge Sabitleri A27

D. Kompleks iyonlarin Olusum Sabitlerr d

Ka Formiil K., Formiil K„,
Formiil •
5,6 X 1018 [Co(ox)3 ]3 1020 [Hg1412- 6,8 X 1029
[Ag(CN)2]
[Ag(EDTA)1 3- 2,1 X 107 [Cr(EDTA)F 1023 [Hg(ox)2] 2 9,5 X 10 6
5,0 X 107 [Cr(OH)41 8 X 1029 [Ni(CN)4]2 2 X 1031
[Ag(en)21 + 3,6 X 1018
1,6 X 107 [CuC13 ]2- 5 X 105 [Ni(EDTA)] 2-
[Ag(NH3)2]+ 2,1 X 1018
1,2 X 1010 [Cu(CN)4 ]3 2,0 X 103° [Ni(en)3 ]2+
[Ag(SCN)4]3 5,5 X 108
1,7 X 1013 [Cu(EDTA)]2- 5 X 1018 [Ni(NH3)6] 2+
[Ag(S203)2]3 3 X 108
[Al(EDTA)F 1,3 X 1016 [Cu(en)2] 2+ 1 X 1020 [Ni(ox)3 ]4-
1,1 X 1033 [Cu(NH3 )4 ]2+ 1,1 X 1013 [PbC13 ]- 2,4 X 101
[Al(OH)4] 2 X 1018
[Al(ox)3 ]3- 2 X 1016 [Cu(ox)2] 2 3 X 108 [Pb(EDTA)]2-
6,3 X 102 [Fe(CN)6]4 1037 [Pb14]2- 3,0 X 104
[CdC14]2- 3,8 X 1014
6,0 X 1018 [Fe(EDTA)]2- 2,1 X 1014 [Pb(OH)3 ]-
[Cd(CN)41 2- 3,5 X 106
[Cd(en)3 ]2+ 1,2 X 1012 [Fe(en)3 ] 2+ 5,0 X 109 [Pb(ox)2] 2
1,3 X 107 [Fe(ox)3 ]4- 1,7 X 105 [Pb(S203)3]4 2,2 X 106
[Cd(NH3)4] 2+ 1 X 1016
[Co(EDTA)]2- 2,0 X 1016 [Fe(CN)6 ]3 1042 [PtC14]2-
[Fe(EDTA)f 1,7 X 1024 Rat(NH3)612+ 2 X 1035
[Co(en)3 ] 2+ 8,7 X 1013
1 X 10 18
1,3 X 105 [Fe(ox)3 ]3- 2 X 1020 [Zn(CN)4]2
[Co(NH3)6]2+ 3 X 1016 *
5 X 109 [Fe(SCN)]2+ 8,9 X 102 [Zn(EDTA)]2-
[Co(ox)3]4- 1,3 X 1014
1,0 X 103 [HgC14]2- 1,2 X 1015 [Zn(en)3 ]2+
[Co(SCN)4] 2- 4,1 X 108
[Co(EDTAT 10 36 [Hg(CN)412 3 X 1041 [Zn(NH3)4] 2+
4,9 X le [Hg(EDTA)] 2- 6,3 X 1021 [Zn(OH)4] 2 4,6 X 1017
[Co(en) 3 [3+ 1,4 X 108
4,5 X 1033 [Hg(en)2] 2+ 2 X 1023 [Zn(ox)3 ]4
[Co(NH3)6]3+
2042-) iki di0i; etilen-
`Bu cizelgede verilen ligantlardan: CF, CN - , 1- , NH3 , OW, SCN- , S2032- tek di§li; etilendiamin (en) ye okzalat, ox(C
diamintetraasetat iyonu, EDTA4- d6rt dislidir.
d Kai degerleri toplanan (kiimillatif) olusum sabitleridir.

• •
 A28 Ek D Veriler cizelgesi

CIZELGE D-4 Standart Elektrot (Indirgenme) Potansiyelleri 25 °C

Indirgenme Yan Tepkimesi E° ,V

F2(g) + 2 e --+ 2 F-(aq) +2,866 II
OF2(g) + 2 H+(aq) + 4 e -.-- H20(s) + 2 F-(aq) +2,1
03(g) + 2 H+(aq) + 2 e --> 02(g) + H20(s) +2,075
S2082-(aq) + 2 e ---* 2 SO42-(aq) +2,01
Ag2+(aq) + e --* Ag+(aq) +1,98
H202 (aq) + 2 H+(aq) + 2 e -4 2 H20(s) +1,763
Mn04(aq) + 4 H+ (aq) + 3 e --- Mn02 (k) + 2 H20(s) +1,70
Pb02(k) + SO42-(aq) + 4 H+(aq) + 2 e --4 + 2 H20(s) +1,69
Au3+(aq) + 3 e -4 Au(k) +1,52
Mn04(aq) + 8 H+ (aq) + 5 e --- Mn2+ (aq) + 4 H20(s) +1,51
2 Br03 (aq) + 12 H+(aq) + 10 e- ---> Br2(s) + 6 H20(s) +1,478
Pb02(k) + 4 H+(aq) + 2 e -> Pb2+(aq) + 2 H20(s) +1,455
C103 (aq) + 6 H+(aq) + 6 e -4 C1-(aq) + 3 H20(s) +1,450
Au3+(aq) + 2 e -> Au+(aq) +1,36
C12(g) + 2 e --> 2 C1(aq) +1,358
Cr2022(aq) + 14 H+ (aq) + 6 e --- 2 Cr3+(aq) + 7 H 20(s)
• Mn02(k) + 4 H+(aq) + 2 e --÷ Mn2+ (aq) + 2 H 20(s)
+1,33
+1,23
02(g) + 4 H+(aq) + 4 e --4 2 H20(s) +1,229
2 I03(aq) + 12 H+(aq) + 10 e- ---4 1 2(k) + 6 H20(s) •
+120
C104(aq) + 2 H+(aq) + 2 e -- C103(aq) + H 20(s) +1,189
C103(aq) + 2 H+ (aq) + e -- C10 2(g) + H20(s) +1,175
NO2(g) + H+(aq) + e - 4 HNO2(aq) +1,07
Br2(s) + 2 e --.-4 2 Br-(aq) +1,065
NO2(g) + 2 H+ (aq) + 2 e ---4 NO(g) + H20(s) +1,03
[AuC14 ](aq) + 3 e ---* Au(k) + 4 CV(aq) +1,002
V02+(aq) + 2 H+ (aq) + e --- V0 2+(aq) + H20(s) +1,000
NO3 (aq) + 4 H+(aq) + 3 e --- NO(g) + 2 H 20(s) +0,956
Cu2+(aq) + I(aq) + e -> CuI(k) +0,86
Hg2+(aq) + 2 e -- Hg(s) +0,854
Ag±(aq) + e -- Ag(k) +0,800
Fe3+(aq) + e -4 Fe2+(aq) +0,771
02(g) + 2 H+(aq) + 2 e -5 H202(aq) +0,695
2 HgC12 (aq) + 2 e --> Hg2C12 (k) + 2 C1(aq) +0,63
0 Mn04(aq) + e --4 Mn042(aq) +0,56
I2(k) + 2 e -5 2 r(aq) +0,535
Cu+(aq) + e ---4 Cu(k) +0,520 •
H2S03 (aq) + 4 H+(aq) + 4 e ---> S(k) + 3 H20(s) +0,449
C2N2(g) + 2 H+(aq) + 2 e -5 2 HCN(aq) +0,37
[Fe(CN)6] 3-(a(1) + e -4 [Fe(CN)6]4-(aq) +0,361
V02+ (aq) + 2 H+(aq) + e -> V3+(aq) + H 20(s) +0,337
Cu2+(aq) + 2 e -4 Cu(k) +0,340
Pb02 (k) + 2 H+(aq) + 2 e --- PbO(k) + H20(s) +0,28
Hg2C12(k) + 2 e -4 2 Hg(s) + 2 Cl(aq) +0,2676
HAsO2(aq) + 3 H+(aq) + 3 e -.-5 As(k) + 2 H20(s) +0,240
AgC1(k) + e --> Ag(k) + CF(aq) +0,2223
SO42(aq) + 4 H+(aq) + 2 e -5 2 H20(s) + S02(g) +0,17
Cu2+(aq) + e -4 Cu±(aq) +0,159
Sn4+(aq) + 2 e -5 Sn2+(aq) +0,154
S(k) + 2 H+(aq) + 2 e- -- H2S(g) +0,144
0
AgBr(k) + e -.--4 Ag(k) + Br-(aq) +0,071 •
2 H+(aq) + 2 e- ---> H2(g) 0
Pb2+(aq) + 2 e --> Pb(k) -0,125
Sn2+(aq) + 2 e ---4 Sn(k) -0,137
AgI(k) + e --4 Ag(k) + I(aq) -0,152
 D-4 25 °C de Standart Elektrot (indirgenme) Potansiyelleri A29

indirgenme Van Tepkimesi E°, V

V3+(aq) + e --> V2+(aq) -0,255

-0,257 •
Ni2+ (aq) + 2 e -4 Ni(k)
H3PO4(aq) + 2 H+(aq) + 2 e -> H3P03 (aq) + H2 0(s) -0,276
Co2+(aq) + 2 e -> Co(k) -0,277
In3+(aq) + 3 e -> In(k) -0,338
PbSO4(k) + 2 e -> Pb(k) + SO42-(aq) -0,356
Cd2+(aq) + 2 e -> Cd(k) -0,403
Cr3+(aq) + e -* Cr2+(aq) -0,424
Fe2+(aq) + 2 e -f Fe(k) -0,440
2CO2(g) + 2 H+(aq) + 2 e -- k H2C204(aq) -0,49
Zn2+(aq) + 2 e -> Zn(k) -0,763
Cr2+(aq) + 2 e -> Cr(k) -0,90
Mn2+(aq) + 2 e --> Mn(k) -1,18
Ti2+ (aq) + 2 e -f Ti(k) -1,63
U3+(aq) + 3 C --> U(k) -1,66
A13+ (aq) + 3 e -+ A1(k) -1,676
Mg2+(aq) + 2 e --* Mg(k) -2,356
Lanaq) + 3 e -- La(k) -2,38
-2,713 •
Na+(aq) + e -> Na(k)
Ca2+(aq) + 2 e -+ Ca(k) -2,84
Sr2+(aq) + 2 e --> Sr(k) -2,89
Ba2+(aq) + 2 e -> Ba(k) -2,92
Cs+ (aq) + e -4 Cs(k) -2,923
K+(aq) + e --> K(k) -2,924
Rb+(aq) + e --> Rb(k) -2,924
Li+(aq) + e --> Li(k) -3,040
Bazik cozeltiler
03(g) + H20(s) + 2 e ---- 02(g) + 2 OH-(aq) +1,246
C10-(aq) + H20(s) + 2 e -* C1-(aq) + 2 OH- (aq) +0,890
H202(aq) + 2 e -4 2 OH-(aq) +0,88
Br0-(aq) + H20(s) + 2 C --> Br- (aq) + 2 OH-(aq) +0,766
C103(aq) + 3 H20(s) + 6 e -> C1-(aq) + 6 OH- (aq) +0,622
2 AgO(k) + H20(s) + 2 e ---k Ag 20(k) + 2 OH(aq) +0,604
Mn04(aq) + 2 H20(s) + 3 e --> Mn02(k) + 4 OH-(aq) +0,60
Br03(aq) + 3 H20(s) + 6 e -> Br-(aq) + 6 OH- (aq) +0,584
2 Br0(aq) + 2 H 20(s) + 2 e --> Br2(s) + 4 OH-(aq) +0,455 •
2 I0-(aq) + 2 H20(s) + 2 e -f 12(k) + 4 OH-(aq) +0,42
+0,401
02(g) + 2 H 20(s) + 4 e -k 4 OH-(aq)
Ag20(k) + H20(s) + 2 e -> 2 Ag(k) + 2 OH(aq) +0,342
Co(OH)3 (k) + e --+ Co(OH)2(k) + OH(aq) +0,17
2 Mn02(k) + H20(s) + 2 e --> Mn20 3(k) + 2 OH(aq) +0,118
NO3(aq) + H 20(s) + 2 e -> NO2(aq) + 2 OH -(aq) +0,01
Cr042(aq) + 4 H20(s) + 3 e -> Cr(OH)3 (k) + 5 OH- (aq) -0,11
HPb02(aq) + H 20(s) + 2 e --> Pb(k) + 3 OH- (aq) -0,54
HCHO(aq) + 2 H20(s) + 2 e -> CH3 OH(aq) + 2 OH -(aq) -0,59
S032(aq) + 3 H20(s) + 4 e -f S(k) + 6 OH-(aq) -0,66
As043 (aq) + 2 H20(s) + 2 e -> As02(aq) + 4 OH(aq) -0,67
As02(aq) + 2 H20(s) + 3 e -+ As(k) + 4 OH (act) -0,68
Cd(OH)2 (k) + 2 e -4 Cd(k) + 2 OH-(aq) -0,824
2 H20(s) + 2 e -> H2(g) + 2 OH(aq) -0,828

• OCN(aq) + H20(s) + 2 e -> CN -(aq) + 2 OH -(aq) -0,97

-1,21
•
As(k) + 3 H20(s) + 3 e ----4 AsH 3(g) + 3 OH- (aq)
Zn(OH)2(k) + 2 e --> Zn(k) + 2 OH-(aq) -1,246
Sb(k) + 3 H20(s) + 3 e --> SbH3(g) + 3 OH- (aq) -1,338
-2,310
Al(011)4(a(1) + 3 e -> Al(k) + 4 OH(aq)
Mg(OH)2(k) + 2 e -> Mg(k) + 2 OH(aq) -2,687
 Ek
E Sozliik
Acik sistem: cevresi ile hem madde, hem
de enerji ah§veri§i yapabilen sistem.
0 zilan heterojen kan§imlar ye bazilan
Acil grubu: —C—R ise formil grubu;
R = CH3 ise asetil ve R = C6H5 ise
benzoil.
Acisal dalga fonksiyonu, y(0, 4,): Schro-
dinger dalga denklemi ktiresel polar
• koordinatlarda ifade edildiginde 0 ye
cf. acilanna bagh olan dalga fonksiyo-
nunun bir kismi (Aynca bak. radyal
dalga fonksiyonu)
Adenozin difosfat (ADP) ve adenozin tri-
fosfat (ATP): metabolizmada enerji
alctanmuu saglayan bile§ikler. ATP
nin hidrolizi [HPO4] 2- iyonu ve ener-
ji verir.
Adezyon kuvvederi: farkh molektiller ara-
smdalci kuvvetlerdir. Bir sivmm mo-
lektilleri ile icinde bulundugu kabm
ytizeyi arasmdaki kuvvetler gibi.
Adsorpsiyon: iyon ye molektillerin bir
maddenin yiizeyine tutunmasi.
Abr. bir yercekimi alanmda bir cisme
• etkiyen kuvvet. Agirlik terimi ile kilt-
le terimi birbiri yerine sik sik kullam-
hr.
Aktifle§mi§ kompleks: enerjili molektille-
rin carpqmastyla meydana gelen ve
Oct§ maddeleri ile Orlin arasmda bir
geci§ durumunu olu§turan tanecikler.
Olu§an aktifle§mi§ kompleksler ya
&tine ya da geri ctlu§ maddesine ayn-
Aktinitler: atomlannda kismen dolmu§ 5f
orbitalleri iceren elementler (Z = 90 -
103). Btitiin aktinitler radyoaktiftir.
Aktivasyon (e§ik) enerjisi: bir kimyasal
• tepkimede, molekiillerin carmarak bi-
raraya gelebilmesi icin gerekli mini-
mum kinetik enerji.
A30
Alapm: iki ya da daha fazla metalin bir ka-
mum. Bazi ala§milar kati cozelti, ba-
da metallerarasi bile§iklerdir.
Alcak-spin kompleksi: ytiksek kristal alan
yanlmastyla merkez metal atomunda
veya iyonda d altkabugunda e§le§me-
mil elektron sayismm minimum oldu-
gu kompleks.
Aldehitler: genel formiilleri R — C —H
II
olan bile§ilder.
Alfa (a) parcaat: iki proton ye iki notro-
nun birle§mesiyle olu§an ye helyum
iyonu (4He2') ile aym olan tanecik. Al-
fa i§int admi ahr.
Alifatik: karbon atomlan dallannu§ ve dal-
lanmanu§ zincir §eklinde olan bile§ik-
ler.
Alisildik: yalmzca karbon atomu iceren hal-
ka ta§iyan (aromatik olmayan) bile§ik-
ler.
Alkali Metaller: periyotik cizelgede grup
1 elementlerine verilen ad.
Alkan: karbon atomlan arasmda tek bir ko-
valent bag bulunan hidrokarbonlar.
Acdc zincirlerin genel formiilu C„H2.+2
dir.
Aiken: molekultinde bir ya da daha cok kar-
bon-karbon gift bags taman hidrokar-
bonlar. Basit alkenlerin genel forint-
lti c,p,„ dir.
Alkil grubu: bir alkandan bir hidrojen ci-
karilmastyla olu§an grup. omegin
CH3- metil, CH3CH2- etil grubudur.
Alldn: molektillerinde bir ya da daha fazla
karbon-karbon ticlii bags iceren hidro-
karbonlar. Basit alkinlerin genel for-
mula dir.
Alkoller: OH grubu tapyan, ROH genel
formultinde bile§ikler.
Allotropi: bir elementin farkh molekill §ek-
linde bulunmasi. 02 ve 03 ya da karm-
a ve beyaz fosfor gibi.
Amalgam: civa iceren alasim. Bile§imine
bagh olarak, bazilan sivi , bazilan ka-
fichr.
Ametal: atomlan az sayida elektron alarak
negatif iyonlar (anyonlar) olu§turan ele-
mentler. Ametal atomlan, elektron or-
talda§mast ile elektron dagilunlaruu de-
gi§tirebilirler. Bunlar cogunlulda gaz,
sivi (brom) ve dit§tik erime noktah ka-
tilardir. Isryi ve elektrigi iletmezler.
Amfoterik: bazi oksit ve hidroksi
rinin hem asit, hem de baz gibi dava-
ranabilme ozelligini ifade eden bir te-
rim.
Amin: RNH2 (birincil), R2NH (ikincil) ya
da 123N (ticiincill) formOltinde organik
baz.
Amit: karboksilli asitin amonyun tuzundan
ttiremi§ ye genel formtilti
0
R— C —NH2 dir.
a-Amino asit: karboksil (-COOH) gru-
buna kom§u karbonuna bir amin
(NH2 ) grubu baglanmi§ bir karbok-
silli asit.
•
Ana kuant tabakasi: aym ba§kuant sayisi-
na (n) sahip orbitallerin tumu. Or. 3s,
3p, 3d orbitalleri aym ana kuant taba-
kasmdachr (n = 3).
Anhidrit: terimin anlanu "susuz"dur. Asit
anhidriti su ile tepkimeye girdiginde
asit, baz anhidriti ise baz olu§turur.
Ani dipol: elektron dagihnumn anhk degi-
§hni ile ortaya cikan ytik aynlmasm-
dan kaynaldanan dipol.
Ani tepkime
tepkimenin belli bir anm-
daki gercek tepkime hizidir. Deri§im- •
zaman grafiginin egiminden elde edi-
lir.
 Sozliik A31

kristali olmamasmdan dolayi kristal- Ayrimsal bir cozeltide bulunan

Anlamb saydar: dogru bir sekilde yapilmis
lenme olmayan doygun cozelti. ye her bin aym madde ile cokelek ve-
olctimti ifade eden sayilar.
A§in gerilim: elektrolizde, belli bir elektrot rebilen iki ya da daha fazla iyonun, o
Anyon: negatif yiiklii iyon. Elektrokimya-
tepkimesini verecek olan kuramsal de- maddeyi kullanarak aynlmasi.
sal hticrede anyo anoda dogru gocer.
• Apolar molekiil: negatif ye pozitif ytik
merkezleri fist iiste calusan.
gerden daha fazla olan gerilim.
Atmosfer: yer kabugunun ye okyanuslann
Ayrunsal kristallendirme: bir bilesigi saf-
lastnina yontemi. Doygun cozeltiden
uzerinde bulunan gaz kansmu (azot, saf kati kristallenir, safsizliklar cozel-
Araiiriin: cok basamakh bir tepkimede ba-
samaklardan birinde olu§an ye sonra- oksijen argon ye baska az miktarda tide kale.
ki basamagm Oct§ maddesi olan ur in. gazlar). Azeotrop: sabit bir kaynama noktasi bulu-
Atmosfer basinci (standard atmosfer): nan ye sivi ve buhar fazlanndald bile-
Anima: (Bak. ekstraktif metaluri).
cok iyi set edilmis sartlar altmda 760 §imi aym olan cozelti. Azeotrop kay-
Aromatik bile§ikler: karbon atomu iskele-
mm ytiksekligindeld bir civa kolonu- naina noktasi, bazi durumlarda, cozel-
ti benzendeki, C6H6, gibi altigen sek-
nun yaptigi basmctir. ti bilesenlerinden daha chistik (mini-
linde dtizenlemnis organik bilesikler.
Atom: maddenin temel tali. Bilinen atom mum kaynama noktasi), bazi durum-
Arrhenius asit-baz kurami: 1-1* veren bile-
sayisi 109 dur. Bir element tek tip larda daha bilytik (maksimum kayna-
sige asit, OH- veren bilesige baz de-
atom, bilesik birden fazla resit atom ma noktasi) olur.
nir.
taw. Azot cevrimi: atmosfer azotunun tutula-
Arrhenius denklemi: tepkime sabitini si-
Atom (cizgi spektrumu): gaz halindeki rak, hayyanlann beslenme zincirine
calchk ve aktivasyon enerjisine gore
uyanhms atomlann yaydigi ismin ver- katilmasi ye sonra bakteriler yardi-
veren esitlik.
digi spektrum. cizgi spektrumunda mtyle yeniden atmosfer azotuna don-
Art arda tepkimeler: iki ya da daha cok
tepkimenin birbiri axdindan olusmasi. yalmzca tek dalga boylu ism cizgileri mesi.
Bir onceld tepkimenin &unit, bir son- (renkli olarak goriiltir) vardir. Bag acisi: iki kovalent bag arasmdald act.
Atom kiitlesi (agi' rhgi): bir elementin izotop Merkez atoma bagh iki atomun mer-
rakinin cilu§ maddesidir, to ki tepid-
ktitlelerinin dogadaki bolluk oramna kez atomla aralannda varsayilan dog-
me sona erinceye kadar.
gore ortalamasi. Atom kiitlesi, karbon- rular arasindald acidic.
Asimetrik: dort farkli substituent grubun
12 nin kiitlesi tam 12 ahnarak bulunur. Bag ayri§ma enerjisi, A: gaz halindeki bir
bagh oldugu C atomunu ifade eder ye
Atom numarasi (Z): bir atomun cekirde- bilesikte bir mol kovalent bag' ayn§-
bu C atomunu iceren molektil kiraldir.
gindeki proton saps'. Aym zamanda, tirmak icin gereken enerji. cogu kez
Asit: (1) uygun kosullarda hidrojen iyonu,
verebilen hidrojenli bile§ikler nottir atomun cekirdek cevresindeki kJ/mol birimiyle verilir.
(Arrhenius kuranu); (2) proton verici elektron sayistchr Bag cifti: kovalent bag olusumunda yer alan
(Lowry-Bronsted kurami); (3) kova- Atomik kiitle birimi (akb): tek bir atomun elektron cifti.
lent bag yapmak icin elektron cifti ala- ktitlesini belirtmekte kullamhr. 1 akb, Bag mertebesi: bir kovalent bagda, bagla-
karbon-12 ktitlesinin 1/12 si dir. yici orbital ve karsit baglayici orbital-
bilen atom, iyon ya da molektil (Le-
Aufbau yontemi: elementlerin olasi elekt- lerin tasichklan elektronlann farlumn
wis kuranu). •
ron dagthmlanm yazma yontemi. Her yansi. Tek bagm bag mertemesi 1, iki-
Asit anhidridi: su ile tepkimeye girdiginde
bir element bir onceki elementten bir li bagm 2 ye ticlii bagm 3 tiir.
• asit olusturan oksit.
zayif bir asitin elektron fazla taw. Bag uzunlugu: kovalent bagla bagli lid ato-
Asit iyonla§ma sabiti,
Avogadro saps', NA: 6.02214 X 1023 sayi- mun merkezleri arasmdaki uzakhk.
iyonlasma denge sabiti.
si. Bir mol tanecigin Bagil nem: havadaki su buharmm kismi ba-
Asit tuz: anyonu asit gibi davranan (proton
Avogadro yasasi (hipotezi): bir gazm bel- mum, su buhan ile doymu§ hava-
veren) tuz. Ornegin, Na 2HSO4 ye
li ve basinctalci miktan hac- dald su buhan kismi basmcma oram-
NaH2PO4 .
bir cozeltinin pH de- mi ile orantilichr. Aym sicaklik ye ba- du ve ytizde ile ifade edilir.
Asit-baz
smctald gazlarm aym hacimlannda ay- Baglayici molekiil orbitali: bagli iki ato-
gerini olcmekte kullamlan bilesik. In-
m sayida molektil bulunur. mun arasmda, elektron bulunma
dikator iyonlasmanus zayif asit iken
Ayrilan grup: bir nukleofilin salchnstyla ya da ytik yogunlugu yiiksek olan
ye iyonlasrms halinde farkh renkler
elektrofilik molektilden cikanlan beige.
ahr.
doymu§ bir cozelti- sim. Baglayici olmayan molekiil orbitali: bag
Assn doymu§

•
den daha fazla cortinen iceren cozel-
ti. Belli sicakhkta doymus cozelti da-
Ayrilma tepkimesi: bir hidrokarbon zinci-
rinin komsu iki konumundan, basit bir
yapmada kullanilmayan molektil or-
bitali. •
ha fazla isitilarak (icinde daha fazla molektil olusturmak tizere atomlann Band kuranu: metal ye yan iletkenlerdeki
aynlarak bir gift bag olusturmast tep- baglanmayi aciklamak icin gelistiril-
madde cortintir) asin doymus hale ge-
kimesi. mis, bir resit molektil orbital kurami.
tirilir. Sogutuldugu halde, icinde ast
 A32 Ek E Sozlak
Barometre basma: barometrenin goster-
digi atmosfer basmci.
Barometre: atmosfer basmcim olcmekte
• kullamlan dtizenek.
Basinc: birim alana dii§en kuvvet.
Basins-hacim gazlarm genle§mesi ya
da sild§mastmn yaptigi is
Ba§ grup elementleri: s ve p orbitallerinin
dolmakta oldugu, elementler. Bunla-
ra s-blogu ve p-blogu elementleri de
denir. Periyodik cizelgenin 1., 2. ye
13., 18. gruplannda bulunurlar (A
gruplan).
Batarya: kimyasal degi§meden elektrik
tiretmekte kullamlan volta hticreleri
(ya da +, — ye seri bagh volta hticrele-
ri).
Baz: (1) sulu cazeltide OH- iyonu veren bi-
• le§ik (Arrhenius kuranu); (2) proton
,alan bile§ik (Lowry-Bronsted kurami);
(3) kovalent bag olu§turmak tizere ele-
ment cifti saglayabilen atom, iyon ya
da molektil (Lewis ktiranu).
Baz anhidridi: su ile tepkimeye girdiginde
bir baz veren oksit.
Baz iyonla,,ma sabiti, Kb: zayif bir bazm
iyonla§ma tepkimesinin denge sabiti.
bbc (bak. cisim-merkezli kubik)
Benzer (ortak) iyon etkisi: dengede mey-
dana gelen iyonla aym iyonu verebilen Bolgesel aritma: bir materyal cubugunun
maddelerin denge tizerine etkisi. Or.
asetik asidin, CH3 COOH, iyonla§ma
dengesine eklenen CH3COONa,
CH3C00- iyonu vererek benzer iyon
• etkisi yapar.
Beta (/S) parcactc radyoaktif cekirdekte Bronsted-Lowry kurami: asit pronot ve-
notronun protona donii§mesiyle yayi-
lan elektron. Beta t§tm da denir.
Bile§ik: iki ya da daha cok elementin olu§-
turdugu madde. Fiziksel degi§meler Buhar basmci egrisi: buhar basmcuun st-
ozelligini degi§tinnez Kimyasal de-
gi§meyle elementlerine parcalanabilir. Buhar basmci: swim ile dinamik dengede
Bile§im: bir madde omeginde bulunan bile-
§enler ye onlarm goreceli miktarlan.
Bilimsel gintem• bilimin gelimesini sag-
layan gozlem, deney ve yasalann ve Cam: [SiO4]2- iyon agi icinde Nave Cat*
kuramlann formtile edihnesi etkinlik-
lerinin
Bimolekuler i§lem: iki molektiltin carpt§-
• mastyla yiirtiyen i§lem.
Birim hiicre: atom iyon ya da moleldille- Celcius sicaldik ern: buzun crime nokta-
rin kristalde tekrarlanan kiiciilc bir top-
lulugu.
Birinci dereceden tepkime: luz e§idigin-
de deri§im terimlerinin toplam tissii 1
olan tepkime.
Birinci iyonla§ma enerjisi, gaz halin-
deki bir atomdan, en gev§ek tutulan
elektronun uzalda§tmlmast kin gerek-
li enerji. Ikinci iyonla§ma enerjisi, gaz
halindeki +1 ytiklii bir iyondan ikinci
bir elektronu uzakla§tumak icin gere-
ken enerjidir (1 2). Diger iyonla§ma
enerjileri de benzer §ekilde tatumlana-
bilir.
Birincil yam: proteinleri olu§turan polipep-
tit zincirindeki amino asit swam.
Birle§ik hacimler yasasi: aym &calcitic ye
basmcta bir tepkimede gazlarm hacim-
leri arasmda kiiciik tamsayilarla ifade
edilen bir oran vardir.
Born-Fajans-Haber cevrimi: iyonik kati
kristallerin iyonla§ma enerjileri, elekt-
ron ilgileri, siiblimle§me entalpileri,
ayn§malan ve olumalan ile ilgili cev-
rim.
Boyle yasasi: belli miktarda bir gazm, sabit
sicakhktaki hacmi basmczyla ters
orantihdir.
Bozunma sabiti: radyoaktif bozunmada bi-
rinci dereceden ha sabiti.
and arda eritme dondurma i§lemlerine
tabi tutuldugu bir safla§trma yonte-
mi. Safsizhklar erimi§ bolgede ilerle-
yerek cubugun ucunda toplanir. Son-
ra bu ug kesilerek atilir.
ren, baz proton alandu. Asit-baz tep-
kimesi, asitten baza proton aktanlma-
skiff .
cakhga karp grafigi.
olan buhar basmci.
Buharla§ma: molekiillerin sivi halden gaz
haline geci§leri.
iyonlan iceren saydam ye amorf bir
kati. Sodyum ve kalsiyum karbonat-
larla kumun kan§imuun eriti§iyle elde
edilir.
stm 0 °C, suyun kaynama noktasmi
100 °C kabul eden sicakhk e§eli.
Charles yasasi: sabit miktarda bir gazm sa-
bit basmctalci haunt ile kelvin sicakh-
gi orantlichr.
Cis: bir organik molekiilde iki grubun, cift
bagin aym tarafmda, kare ditzlem ya-
I
pmm aym ko§esine dogru ve oktahed-
ral kompleks iyonda kom§u iki ko§e-
de bulunmasi.
carp ma frekansi: birim zamandaki car-
pima sayisi.
carpqma kurami: tepkimeleri molektil
garpt§mast ile aciklayan kuram. Tep-
kime carpilma frekansi, enerjisi yiik-
sek molektil sayisi ve etkin carpz§ma-
ya baghthr.
cekirdek baglanma enerjisi: cekirdek tep-
kimesi strasmdalci degi§meyi gosteren
e§itlik. Hedef cekirdek ve tizerine
derilen parcactklar e§itligin sol tara-
fmda, &tin cekirdek ve firlayan par-
cacdclar sag tarafmda gosterilir.
•
cekirdek birle§mesi (riisyon): ktictik atom
cekirdeklerinin daha bilytik atom ce-
lcirdekleri vermesi. Bunlarm bir lusun
ktitleleri enerjiye donti§tir.
cekirdek bozunmasi (fisyon): agar bir ge-
kirdegin daha ktictik cekirdeklere ye
bir kac nOtrona donii§ttigii ve onemli
miktarda enerjinin aciga ciktigi rad-
yoaktif bozunma.
cekirdek e§itligi: cekirdek tepkimesi stra-
smdaki degi§meyi gosteren e§itlik.
Hedef cekirdek ve fizerine gonderilen
parcaoklar e§itligin sol tarafmda, Ortin
cekirdek ye firlayan parcacilclar sag
tarafmda gosterilir. •
celik: %0-1,5 C ye V, Cr, Mn, Ni, W, Mo
gibi anahtar elementler iceren demir
ala§um.
cevirme katsayisi: farkh birimlerdeki cok-
luklarm arasmdaki ili§kiyi belirten
Birbirine e§it veya e§deger olan iki
birim oran §eklinde yazihr
cevre: bir sistemin temasta oldugu uzay
sift bag: bagh iki atomun arasmda iki
elektron cifti ortaldamm§tir. Bu bag
(=) ile gosterilir.
ciftlenimli tepkimeler: birlikte meydana •
gelen kimyasal tepkimeler dizisi. Tep-
kimelerin bin yada daha cogu tek ba-
§ma istemsiz, digerleri istemlidir, bu

durumda net tepkime istemli olur.
cok atomlu iyon: kovalent bagh iki ya da
daha fazla atomun olusturdugu iyon.
cok degerli asit: asit-baz tepkimesinde,
molektil basina, birden fazla proton
verebilen asit. Protonlar Kra ile veriler
ve ilk proton en kolay verilir.
cok di§li ligand: bir komplekste merkez
atomuna, ligandm farkh atomlanndan
ye geometrik yapunn farkh taraflann-
dan birden fazla elektron cifti sagla-
yabilen ligand.
(bak. homojen kanstm)
ayarlanmasi: bir cozeltinin ger-
cek derisiminin bulunmasi. Genellik-
le titrasyondan yararlanthr.
coziicii: icinde bir ya da daha cok coninen
cortinmiis oldugu corticti bileseni.
coziicti genellikle cortinenlerden mik-
tarca daha fazladir ve cozeltinin olus-
turgu madde halini (kati, sivi, gaz) be-
liner.
CM:men: bir coziictide Oztinen bilesik. Bir
corticiide birden cok cortinen olabilir.
coziinenlerin miktarlan genellikle co-
zilch miktanndan azdir.
coziiniirliik carpi= sabiti, 'cc: az corti-
nen iyonik bilesiklerin doygun cozel-
tilerindeki denge sabiti, IC, iyon
uygun usleriyle birlikte,
carpmuna esittir.
Coziiniirliik: bir bilesigin doygun
Dalga: bir ortamda enerji tasiyan dagilim. Delokalize molekiil orbitali: tic ya da da-
Dalga boyu: bir dalga hareketinin birbirle-
• rini izleyen tepeleri ya da cukurlan Denaturasyon: bir proteinin ikincil ye
arasmdaki uzaklik.
Dalga mekanigi: kuantum kuranunin bir
Dalga-tanecik ikiligi, Heisen- Denge: ileriye dogru tepkimenin luzi ile ge-
berg belirsizlik ilkesi ye elelctronun bir
dalga hareketi oldugu temeline daya-
nir. Dalga mekanigi denklemlerinin
matematiksel conimlerine dalga fonk-
siyonlan (0) denir
Dalton'un kismi basmclar yasasi: bir gaz
kansimimn toplam basinci, kansun- Denge sabiti ifadesi:
dald her bir gam basmclan toplami-
na esittir (bak: kismi basinclar).
• Damitma (destilasyon): bir siviyi buhar-
lastly , olusan buhanm, yogunlastra-
rak ayirma islemi. Basit damitmada,
ucucu bir sivi, icinde conilmtis ucucu
&kit& A33
olmayan katidan aynhr. Aynmsal da- Denkle§firihni§ denklem: aym tip atomla-
mitmada, bir sivi cozeltinin bilesenle- nn, denldetnin her iki tarafinda da ay-
ri, farkh ucucululdanndan yararlani- sayida bulundugu esitlik. (Aynca
larak birbirinden aynlir. bak. kimyasal tepkime)
d-bloku: periyodik cozelgenin d-orbitalle- Deoksiriboniikleik asit (DNA): 'lucre ce-
rinin dolmakta oldugu elementleri ice- kirdegindeki kromozomlann genlerini
ren boltimti. olusturan madde.
Degerlik (valans) bag yontemi: kovalent Deri§im: bir cozeltinin bilesimi.
baglan atomik ya da melez atomik or- Deri§im pill: farkh derisimdeki cozeltilere
bitallerin orttismesiyle avklama yon- aym iki elektrodun yerlestirilmesiyle
olusan pil. Potansiyel faith (emk) iki
temi. Elektronun bulunma olasthgt (ya
cozeltinin derisimlerine
da elektron ytik yogunlugu) ortiisme
.. Deterjan: yaglan cozerek temizleyen mad-
bolgesinde yogunlasmistn
de. Sentetik deterjanlann cogu orga-
Degerlik elektronlan en btiyilk bas kuant
nik stilfonik asitlerin sodyum tuzlan-
numarah elektron tabakasinda bulu-
du, RS03liat Burada R, bir hidro-
nan elektronlar.
karbon zinciri ya da benzen halkasi ile
Degerlik kabugu elektron cifti itmesi
molektil ye cok bir hicirokarbon zinciridir.
(VSEPR) kurami:
atomlu iyonlann uzaydaki olasi
(geometrisini) ongormeye yarayan
Diagonal ili§kiler: Li ye Mg, Be ve Al, B
ye Si gibi, periyodik cozelgenin
•
Merkez atomunun degerlik ka- grup ve periyotlanndaki bazi ele-
bugunda bulunan elektron ciftlerinin ment ciftlerinde gozlenen benzerlik.
birbirlerini karsilikh itmesine dayanir. Diastereomerler: bir maddenin, birbirinin
Degi§im cizelgesi: denge hesaplamalannda ayna gortintiisfi olmayan optik izomer-
verilerin dilzenlemesi icin bir format. leri
Denge veya denge derisimlerine esir- Diboran: elektronca yoksul bor hidriirlerin
mek icin tepkenlerin ve tininlerin bas- ilk iiyesi. Formtilti B2H6.
langic derisimlerine dayah bir cizelge Difiizyon: bir maddenin (gaz ya da
Deiyonize su: once bir katyon degistirici- daha onceden mevcut olmadigi bir
den ye sonra bir anyon degistiriciden bolgeye, gelisigtizel molektil hareketi
gecirilerek safsizlik olusturan iyonla- ile yayilmast.
nn pek cogundan arnichnlnus su. Dimer: basit iki molektil biriminin bir ara-
Dejenere orbitler: aym enerji seviyesinde ya gelmesi ile olusan bir molektil.
olan orbitaller AlC13 tin dimeri olan Al206 gibi.
ha cok atomu icine alan orbital.
Dipol moment, M: bir molektilde pozitif ve
negatif yiik merkezleri arasmdaki ay-
•
nliktan olusan buyuldiiiiin bir Olctisti.
tictinctil yapilarim degistirerek biyo- Birimi debye, 3.34 X 10 -3° cm dir.
lojik etkinligini yitirmesi. Disakkarit: iki monosaldcarit molektilfin-
den bir H2 O aynlmasi ile olusan seker
riye dogru tepkimenin hatmn exit ol- molektilii.
dugu ye hic bir net degismenin mey- Dispersiyon (London) kuvvetleri: kendili-
dana gelmedigi durum. Ornegin, tersi- ginden ye indtiklenmis dipollerle olu-
nir bir tepkimede cilus maddelerinin san molektillerarast kuvvetler.
ye tirtinlerin derisimleri zamanla de- Diyaliz: osmoz' a benzer bir islem olup, bir
cozeltide iyon ye molektillerin yan ge-
gismez.
denge halindeki bir cirgen bir zardan gecmesi, kolloid par-
sistemdeki maddelerin derisimleri cactklann gegmemesidir.
(kismi basinglan) arasmdaki iliskiyi Diyamagnetik: biltfm elektronlan eslesmis •
belirten ifade. Bu ifadenin sayisal de- ye magnetik alandan cok az etkilenen
madde.
gerine denge sabiti K denir. Denge sa-
biti dengenin kurulus yoluna degil si- Doga yasasi: gozlenen doga olaylaruu nite-
cakliga baglidir. lemek icin soylenen soz.
 A34 Ek E Sozliik

Dogal bolluk ylizdesi: bir elementin izo- Ekzotermik tepkime: kapali sistemlerde Elektrot: ytizeyindeki madde ile cozeltide-
toplanmn dogada bulunma ytizdesi. sscaklsgs arttiran, acik sistemlerde
Dogruluk derecesi: olctilen degerin gercek
ki madde arakmda indirgenme-ytik-
aciga cikaran tepkime. seltgenme dengesinin kuruldugu bir
degere Elektrofilik merkez: bir molektilde elek-
Donma: bir sivnun katiya dontimesi. Don-
metal ytizey.
tron ceken pozitif ytiklii Elektrot potansiyeli: elektrot ytizeyinde in-
ma noktasi denen sabit sicaldilcta mey- Elektrokimyasal pil: ytikseltgenme-indir-
dana gelir. dirgenme ye yiikseltgenme yan tepid-
genme tepkimelerinde elektron akta- meleri dengeye geldiginde, metal
Doygun cozelti: verilen bir sicaldilcta nor- nminm bir elektrik devresi tizerinde
mal olarak mumkun olan en fazla cri- elektrotta ortaya cikan elektrik potan-
oldugu rtizenek (bak: volta pili). siyeli.
ziinen iceren Elektrolit olmayan: saf halinde ve cozelti- Element:
Doymami cozelti: verilen ko§ullarda tek tip atomdan olu§mu§ madde.
lerinde iyon halinde bulunmayan bi-
zebileceginden daha az cortinen tap- Kimyasal tepkime yardimi ile daha
le§ik.
yan cozelti. basit maddelere aynlamaz.
Elektroliz: bir maddenin, sivila§tinlmi§ ha-
Doymanu§ hidrokarbon: molektiltinde iki Empirik (kaba) formiil: bir bile§ik icin ya-
linde ya da elektrolit cozeltisinde,
ya da daha fazla karbon-karbon kath zilabilen en basit formtil. Molektilde-
elektrik alums yardimi ile bozunmasi.
baglan iceren hidrokarbon. ki atomlann tfirlerini ye en basit oran-
Elektroliz hticresi: elektrolizle tepkime
Doymu§ hidrokarbon: karbon atomlan lanni belirtir.
olu§turulan elektrokimyasal Mere.
arasinda yalnizca tek baglar iceren Elektromanyetik Enantiyomerler (optik izomerler): birbi-
birbirine dik
rinin ayna gortintilsti olan ve bu go-
• hidrokarbonlar.
Doniim noktasi: bir titrasyonda indikato-
elektrik ye manyetik alanlarda yayi-
lan enerji §ekli. Gortintir isik, luzil ote-
rtintilleri tist tiste calu§amayan mole-
rtin renk degi§tirdigi an. Titrasyon tep- si, mor otesi, ve radyo dalgala- ktiller. Bunlar birbirlerinin optik izo-
kimelerinde indikator oyle secilir ki, n gibi. merleridirler.
&intim noktasi (indikatortin renk de- Elektromotor kuvveti, emk: volta pilinin Endotermik tepkime: kapah bir sistemde
gi§tirdigi an) tepkimenin e§degerlik iki elektrodu arasmdaki potansiyel far- sicakligin azaldigi tepkime. Acik sis-
noktasma olabildigince yalun olsun. Volt ile ifade edilir. temlerde ise isi alan tepkime.
Dordiinctil yaps: bazi proteinlerde gortilen Elektron dagdum: atomda elektronlann or- Endiistriyel duman: ba§lica kirleticilerin
yaps. Polipeptit zincirlerinin daha bit- bitallere SO2w , SO3w , H2SO4 sisi ye duman ol-
ytik ye daha kompleks yapilan nasil Elektron grubu geometrisi: merkez ato- dugu hava kirliligi.
olu§turdugunu gosterir. munun degerlik kabugundaki elektron Enerji: is yapabilme kapasitesi.
Duran dalga: uzunlugu sabit olan bir or- ciftlerinin geometrik Enerji seviyesi §emasc atomlarda elektron-
tamda stirekli olarak titre§en ye ener- Elektron ilgisi: nottir bir gaz atomunun lann bulunabilecekleri enerji duzey-
jisine gore belli sayida dtigtim iceren elektron almasi sirasmdalci enerji de- lerini gosteren §ema. En basit enerji
dalga. Gerihni§ bir gitar telinin titre§i- gi§iini. seviyesi §emasi (hidrojen icin) Sekil
mi ye elektronlann madde dalgasi Elektron spini: elektronlann donti§ii. +1/2 9.14 de verihni§tir.
• Durgun
davrani§i orneklerdir.
tamamen hareketsiz bir par-
ye —1/2 olabilir. Zit spinli elektronla- Enerjinin korunumu yasasi: enerji yoktan
ra e§le§memi§, aym spinli elektrona varolamaz, var olan bir enerji yokola-
cacigin (elektron gibi) ktitlesi. Parca- paralel spinli denir. maz. •
cigin hszs sssk hizma yakla§tikca ktit- Elektron yakalama: icteki bir elektron ta- Entalpi, H: sabit basmctaki olaylan ifade
lesi artar. bakasindan bir elektronun cekirdek ta- eden termodinamik fonksiyon.
E, Z sistemi: karbon-karbon gift bagina rafindan yakalartmasiyla ortaya cikan H = E + PV, ye sabit basincta,
bagh olan gruplann durumunun acik- bir radyoaktif bozunma §ekli. Elekt- H= AE + PAV.
lamak icin kullamlan bir isimlendir- ron, cekirdekte bir protonu bir notro- Entalpi deti§imi, MI: bir sistemin lid hali
me sistemi. na donti§ttirmekte kullamhr. arasmdaki entalpi farki. Sabit sicaklik
Eflizyon: bir gazm, icinde bulundugu kap- Elektronegatiflik farki: birbirine bagh iki ve basmcta gerceklenen bir kimyasal
taki ktictik bir delikten kacmasi. atom arasmda bags polarlayabilme gti- tepkimede, is yalnizca basmS hacim
Ekstraktif metalurji: cevherden metalin cunt" ifade etme §ekli. i§i ile smirhysa, entalpi degi§imi sabit
ekstrakte edilmesi i§lemi. Genellikle Elektronegatiflik: bagh bir atomun elekt- basmcta tepkime sssss adim ahr.
dart basamakta gercekle§ir. Derigir- ron cekme gtictintin Olctisti. Metalle- Entropi, S: bir sistemdeki duzensizligin 01-
• me cevheri atik kayalardan (gang)
Kavurma cevheri metal oksite do-
rin elektronegatiflikleri clii§iik, ame-
tallerin btlytikttir.
ctisti. Bir sistemde dtizensizlik fazla
ise entropisi de bilytikttir. •
nii§ttirtir. Indirgeme (genellikle kar- Elektronlar: negatif elektrik yiik birimini Entropi degi§hni AS:
bir sistemin iki hali
bonla) oksiti metale cevirir. Arama ta§iyan ye btittin atomlann celcidekle- arasmdaki entropi farki, AS pozitif ise
safsizliklan metalden uzaldaptinr. rinin cevresinde bulunan parcaciklar. chizensizlik artmi§tir.
 Sozliik A35
ozelliklerinden cilcanlan verilere ye
Enzim: biyolojik tepkimeleri katalizleyen Fenol: -OH islevsel grubunun aromatik hal-
kaya bagh oldugu bilesilder. bazi On kabullere dayanir.
bilytik molektil ktitleli
Ferromanyetizma: bazi maddelerin (ozel- Geci§ durumu kuranu: kimyasal tepldme-
Erime: bir katimn, erime noktasi denen bir
likle Fe, Co ye Ni) stirekli miknatis nin, aktiflenmis kompleks denen du-
sicakhkta sivi hale gegmesi. Bir mad-
olusturabilme ozelligi. Atomlann siinsel bir arauriin iizerinden ytirtidti-
• denin erime noktasi ile donma nokta-
magnetik momentleri bolgecikleri glint.), ileri siiren kuram. Aktiflenmis
si aym sicaldiktir.
seklinde yonlenmis olup, manyetik kompleks yeniden tepkenlere aynsa-
Ester: bir asit ile bir alkolden bir H 2O ayril-
alan icinde bu bolgecikler stirekli mik- bildigi gibi, unlit molektillerine de do-
masyla olusan bilesik. Genel formii-
lti natis vermek tizere yonlenirler.
0 Fiziksel deg'i§me: bir Geci§ durumu: bir kimyasal tepkimede tep-
degistinneksizin gosterdigi ozellikler. kenler ye iirtinler arasindaki ara hal
R—C-0 -- R' (aynca bak. etkinlesmis kompleks ye
Fiziksel ozellik: bir bilesigin, bilesimini de-
E§degerlik noktasi: bir titrasyonda gilds gistirmeksizin gosterdigi Ozellikler. tepkime grafigi)
maddelerinin stokiyometrik bakimdan Formal yiik: notral bir atomun degerlik Geci§ elementleri: en din elektron tabaka-
esit oldugu durum. Bunlar birbirleri- elektronlanndan, aym atomun bilesi- sindan daha igte bulunan d ya da f or-
ne yetecek kadardir ye hic biri artmaz. gindeld elektronlann (Lewis yapism- bitallerinin dolmakta oldugu atomlan
E§lenik asit: Bronsted-Lowry bazimn pro- da) cikarilmasiyla elde edilen says. iceren elementler. Eger f orbitalleri
ton baglamis hali. Her bawl bir esle- Formiil agirhgi (kiitlesi): bir bilesigin for- doluyorsa elementlere iggegis ele-
nik asidi vardir. mill biriminin karbon-12 ye gore agir- mentleri de denir.
E§lenik baz: Bronsted-Lowry asidinin pro- ligi (kutlesi). Genel gaz denidemi: ideal gaz denldemine
ton vermin hali. Her asidin bir eslenik Formiil birimi: formtilti olusturan atomla- dayanan ye P1 V1/n1T1 = P2V2/n2T2
bazi vardir. nn en kticiik oranlanm gosteren atom seklinde yazilan ifade.
E§le§me enerjisi: bir elektron tarafmdan is grubu. Genetik §ifre: DNA molekiiliindeki bazla-
gal edilen orbitale diger elektronu so- Fotoelektrik °lap: bazi maddelerin ytize- nn dizilis
kabilmek icin gerekli enerji. yine , uygun frekansta elektromanye- Geni§letilmi§ degerlik kabugu: Lewis ya-
Eter: genel formiilti R —0 —R' olan bile- tik ism dtisttigtinde elektron yaymasl. aciklamak icin tictincil veya
sikler. Fotokimyasal kirlilik: azot oksitleri, ozon daha biiyiik periyotlarda bulunan bazi
Etkin heterojen katalizorlerin ytize- ve hidrokarbonlann giines isigi ile tep- atomlann degerlik kabuklannda 10
yinde ya da bir enzimde katalizleme- kimesinden olusan hava kirliligi. veya 12 elektron bulunmasi.
organik bilesiklerde
nin meydana geldigi bolge. Foton: lsik "tanecigi". Isik isumun enerjisi Geometrik izomeri:
Etkin celdrdek yiikii, Zet : bir atomda bel- bu fotonlar icinde yogunlasmistir. stibstittientlerin gift baga gore konum-
li elektrona etkiyen pozitif yuk Frasch ytintemi: sualti yataldardaki lanndan ortaya gikan ve esdeger ol-
miktan. cekirdek ytikii diger elektron- eldesine yarayan bir yontem. Ka- mayan yapilar (cis, trans). Kompleks-
larca perdelendiginden, o belli elektro- iak& sivilastirmak icin assn lerdeki esdeger olmayan yapilar, li-
nun "duyacagi" pozitif ytik bir miktar su kullanihr. gandlann merkez atomuna baglanma •
azalacaktr. Frekans (dalga hareketi icin): verilen bir konumlanndan ileri gelir.
•
Fahrenheit: buzun 32 °F de eridigini ye su- noktadan, birim zamanda gegen dalga Gercek gaz: davramsi ideal gazlardan bek-
yun 212 °F da kaynadigim kabul eden tepesi lenenden farkli olan gaz. Bu gazlar
sicakhk Galvanik pil: (bak: volta pili). van der Waals denklemi gibi
Faraday sabiti, F : bir mol elektronun tw- Galvanizleme: korozyonu onlemek icin de-
uyar.
mir yuzeyinin cinko ile kaplanmasi is Gercek verim: bir kimyasal tepkimeden el-
at], ytik, 96.485 C/mol
de edilen tirtintin olcillen miktan (bak:
Faz diyagrami: kati, sivi ye gazlann tek lemi.
fazlar ya da bunlardan ikisi veya daha Gama (y) bazi radyoaktif cekirdek- kuramsal verim ve yiizde verim)
lerin yaydigi, yiiksek delicilikteki Graham yasasi: iki farkh gam eftizyon ye
cogunun dengede oldugu fazlar
elektromagnetik difilzyon halannin, mol kiitlelerinin
linde bulundugu sicaldik ye basing ko-
Gaz: maddenin bir hali olup, icinde bulun-
karekokleri ile tens =nth ohnasi.
sullanmn grafikle gosterimi.
dugu kabm sekil ye hacimin ahr. Grup: periyodik cizelgede diisey element-
f-bloku: periyodik cizelgede f orbitalleri-
ler grubu. Grubun iiyeleri benzer ozel-
•
nin dolmakta oldugu elementlerin Gaz sabiti, R: ideal gaz denkleminde,
olusturdugu (PV = nRT) ye baska denklemlerde liklere sahiptir. •
karsilasilan sayisal sabit. Hacim merkezli kiibik kristal: kiiselerde
Fenil grubu: benzen halkasmdan bir H ato-
ye ktibiin merkezinde birimler iceren
munun gikanlmasi ile olusan Gazlarm kinetik kurami: gaz davramsla-
nni aciklayan model. Gazlann cesitli kristal yaps.
C6H5-grubu.
 A36 Ek E Sozliik

Hal denklemi: bir maddenin miktar, hacim, gi tepkime. Karbonlar arasmdalci iki-
degi§en bile§ik grubu. (Alkanlarda
sicakhk ve basmcma bagh matematik- li bag tek baga, ticlit bag Once ikili, CI-12 ).
sel e§itlik. (genellikle gazlara uygula- sonra tekli baga donti§tir. Omegin, Hund kurah: ayn enerji ditzeyindeki orbi-
• nir).
Hal fonksiyonu: bir sistemin tarnmlanan
doymami§ yag asitlerini doymu§ yag tallere elektron Once teker teker girer-
asitlerine ceviren tepkime. ler. Btitfin orbitaller birer elektron al-
bir durumunda tek bir deger aldigi var- •
Hidrokarbon: karbon ve hidrojenden olu§-
machkca elektron e§le§mesi olmaz.
sayilan ozellik. Bu deger bu hale nasil mu§ bile§ik. Karbon atomlan uzun Hiicre: canli organizmalann temel birimi
eri§ildiginden bagimsizdir. zincir, dallannu§ zincir ya da halka ya- Isi: sicakhk farkmdan dolayi alman ya da
Halojenler arasi bile§ikler: iki halojen bi- pismda olabilir. verilen enerji.
le§iginin verdigi, ICI, BrF 3 gibi bile- Hidroksil grubu: OH grubu olup, dtiz zin- Isi kapasitesi:
bir maddenin sicakhgmi bir
cirli ya da dallanmi§ zincirli hidrokar- derece degi§tirmek icin gerekli 1st
Heisenberg belirsizlik ilkesi: maddenin te- bonlara bagh (alkol) veya halkah (aro- miktan olup, genellikle J/°C ya da
mel tanecilderinin konum ye momen- matik) hidrokarbonlara bagli (fenol) cal/°C birimiyle ifade edilir.
tumlan olctildtigtinde, Olciiinlerdeki olabilir. Isisal (termal) enerji: molekullerin geli§i
belirsizlik onlenemez. Hidroliz: iyonlann alit ya da baz gibi day- gtizel hareketlerinden ileri gelen ener-
Heksagonal siki istiflenme: ktirelerin, ara- randigi asit-baz tepkimelerinin ozel
larindaki bo§lugu en aza indirdigi istif- adi.cogu tuz cozeltilerinde, hidroliz IUPAC: Uluslararasi kimyacilar ve kimya
lenme §ekillerinden biri. nedeniyle, pH 7 dir. milhendisleri birliginin Ingilizce yam-
• Henry yasasi: belli miktarda sivida, sabit Hidrometalurji: metalleri cevherlerinden
sicakhkta, cortinmii§ gaz miktan ga-
h§min Gorevlerinden bi-
ayirmak icin su ve sulu cozeltilerin n, kimya terimleri ye adlandmma ko-
zin cozelti tizerindeki kismi basmci ile kullanildigi metalurji yontemi. Birin- nusunda Oneride bulunmaktir.
dogru C = lc. Pg.. ci basamak islatma olup, burada metal Ig enerji, E: bir sistemin, maddedeki par-
Hertz (Hz): SI biriminde frekans, s -1 dege- sulu cozeltide cortiniir duruma getiri- cacildarmdan ve bunlann birbiri tize-
rine e§it. lir. Diger basamaldar islama cozelti- rine etkilerinden ileri gelen toplam
Hess yasasi: bir tepkimedeki entalpi degi§i- sini safla§tinnak ye sonra metali co- enerjisi.
mi, tepkime basamaklanmn entalpi zeltiden gokttirmektir. icgecis elementleri: f blogu elementleri, ya-
degi§imleri toplamlarma e§ittir. Hidronyum iyonu, H 30*: sulu cozeltide ni lantanitler ye aktinitler.
Heterojen kansim: kan§inu olu§turan bile- protonlann bulunu§ §ekli. "Hidrojen ideal Oulu: DHcz = 0 olan ve bazi
§enlerin fiziksel olarak ayn ayn bu- iyonu" terimi ile "hidronyum iyo- (ozellilde buhar basmci) cozelti bi-
lundugu durum. nu"terimi birbirinin yerine siksik le§enlerinin ozellilderinden cikanlabi-
Heterosiklik bile§ilder: hidrokarbon hal- lanilir. len cozelti.
kasindaki C atomlarmdan bir ya da da- Hidriirler: hidrojen bile§ilderi. cogu kez Ideal gaz:
davrarn§lan ideal gaz denklemi-
ha cogunun N,0 ve S gibi ba§ka atom- kovalent (H2 0, HC1 gibi), iyonik ne uyan gaz.
larla yer degi§tirmesinden olu§an bi- (LiH, CaH2 gibi) ye metalik (geci§ Ideal gaz denklemi:
• le§ikler. hacim,
metallerinin verdigi stokiometrik ol- ve mol sayisi arasmdaki PV = nRT
Hidrasyon enerjisi: gaz halindeki iyonlann mayan bile§ikler) diye smiflandinlir.
suda cortinmesi sirasmda aciga cikan Hipotez: bir dizi gozlem ya da doga yasa-
ili§kisi. •
Ideal gaz sabiti: (Bkz. gaz sabiti)
enerji. sinin gecici aciklamasi, varsapm. lid ligand: bir kompleksin merkez ato-
Hidrat: her bir formtil biriminde belli sayi- Hiz belirleyen basamak:
cok basamaldi bir munun koordinasyon ktiresine iki
da su molektilti bulunan bile§ik. Or. tepkimede biittin tepkimenin In= be- ucuyla baglanan ligand.
CuSO45H20. lirleyen (en yava§) basamak. ikili bile§ik: iki elementten olu§an bileiik
Hidrojen bagi: bir atoma kovalent bagh bir Hiz sabiti, k: tepkime hizmi cikis maddele-
Ikinci dereceden tepkime: tepkime hiz ifa-
hidrojen atomunun, aym molektilde ya rinin deri§imlerine baglayan katsayi. desindeki deri§im terimlerinin tisleri
da kom§u molekiilde kuvvetli ametal Hiz yasasi (hiz bagmlasi): tepkime hizini toplami 2 olan kimyasal tepkime.
bir atoma da baglanmasi ile olu§an ciki§ maddelerinin luzi cinsinden ifa- Ikincil yam: polipeptit zincirinin yapisi ya
molektil ici cekim kuvveti. de eden e§itlik: hiz = k[A] m[B]°.... da §ekli (Or. sarmal yapi).
Hidrojen ekonomisi: hidrojenin ba§hca ya- Homojen karipm (cozelti): bile§imi ve
Ilk biz yontemi: bir tepkimenin mertebesi-
kit ve metalurjide indirgeme elemen- ozellikleri her noktasinda aym olan,
• ti olacagi ve fosil yakitlann yerini ala- element ye bile§ik kan§imlan. Bile-
ni belirleme yOntemlerinden biri. Tep-
kimenin ilk hizi ile ilgili bir dizi 01- •
cagi dii§tintilen gelecek. §im ye Ozellikler ornekten omege de- cihnlerden yararlanihr. Tepkenlerden
Hidrojenleme tepkimesi: H-atomlannin gi§ebilir. birinin ba§langic deri§imi degi§tirilir,
karbon-karbon katli baglanna Homolog seri: bile§imi sabit bir birim kadar digerlerinin deri§imleri sabit tutulur.

indikator: titrasyon kan§imma az miktar
eklendiginde, e§degerlik noktasinda
renk degi§firen bile§ik.
Indirgen §eker: Cu2+(ao iyonunu kirnuzi
renkli ye suda coziinmeyen Cu20 bi-
le§igine indirgeyen §eker. Indirgen §e-
kerle karboksil grubuna yiikseltgene-
bilen bir aldehit grubu vardir.
Indirgen: kendisi yiikseltgenerek, kar§ism-
dalcini indirgeyen bile§ik ya da iyon.
Indirgenme: bir atomu elektron "kazan-
masi" ye yiikseltgenme basamagim
(Indirgenme, yiikselt-
genme ile birlikte yiiriir).
indirgenme-yiikseltgenme tepkimesi: ba-
zr yiikseltgenme basamak-
Ian= degi§tigi tepkime. Yiikseltgen-
me basamagi bilyiiyen atomu iceren
bile§ik yiikseltgenir, pikseltgenme ba-
samagi kiiciilen atomu iceren bile§ik
indirgenir. (Aynca bak. ekstraktif me-
lorji)
indiiklenmi§ dipol: bir atom ya da mole-
kiilde, kom§u bir dipol tarafmdan
meydana getirilen dipol.
inert kompleks: ligand degi§iminin cok ya-
va§ oldugu kompleks iyon.
inorganik bile§ik: Organkbile§ik suuflan-
dinnasina uymayan elementlerin olu§-
turdugu bile§ik (Aynca bak: organik
bile§ik)
integre edilmi§ tepkime hiz ifadesinin
integre edilmesiyle bulunan luz. Tep-
kimenin ba§langicindan itibaren ge-
cen zamanda cilu§ maddesinin (ya da
• iiriiniin) deri§imindeki degi§imle ifa-
de edilir. E§itlik, tepkimenin mertebe-
sine gore ce§itli §eldller aim
iskelet izomerisi: aym bile§ime sahip mo-
lekiillerin iskelet yapilarmdaki farkh-
hktan ileri gelen izomeri.
iskelet yaps': bir millekiilde atomlann ger-
cek diizeni.
i§: bir sistem ile cevresi arasmda ahmp ve-
rilen bir enerji §ekli. Yol ile etkiyen
kuvvetin carpinu §eklinde ifade edile-
bilir.
• i§levsel grup: R hidrokarbon kokiine bagh
atom ya da atom grubu. Organik mo-
lekiile ozel davraru§ kazandinr.
iyon: yiiklii atom ya da atom gruplan. Atom
ya da atom gruplanmn elektron alma-
Sozliik A37
si ya da elektron vermesiyle olu§urlar. Joule, J: SI sisteminde temel enerji birimi-
Iyon carpmu, 96ziiniirliik carpimi K c, dir. Bir newton'luk kuvvetin bir met-
gibi ifade edilir. Fakat iiriiniin deri§im relik mesafede yaptigi is miktandir.
terimi denge ch§i degerlerdir. Q c ile Kahn sertlik: (bak, sert su). •
Kc, nin kar§ila§tinlmasi, cozeltiden Kalori (cal): 1 g suyun sicakhgmi 1 °C art-
cokelek olu§umunun bir Olciitii odevi tirmak icin gerekli isi miktan.
Kalorimetre: isi miktanm olcmekte kulla-
Iyon cifti: cozeltide bir katyon ile bir anyo- mlan diizenek.
nun birbirine yalun olarak bulunmasi. Kalorimetre bombast: yanma tepkileme-
Bu ikilik cozelti dengelerine onemli lerinde isi miktanni tilcmeye yarayan
etkilerde bulunur. diizenek. Sabit hacimde tepkime isisi
Iyon degi§tirme: bir cozeltideki iyonlann, olciiliir, q , = 6E.
bir iyon degi§tiricinin yiizeyinde tu- Kalsinasyon: bir katimn, erime noktasimn
tulmu§ ba§ka iyonlarla degi§tirilmesi. altmda isi etkisiyle bozunmasi. Orne-
Ornegin, Ca2+ ye Mg2* yerine Na*; gin, kalsiyum karbonatm kalsiyum ok-
5042- yerine gecirilmesi. sit ye CO2(0 §eklinde ayn§masi.
Iyon yaricapr kiiresel bir iyonun yancapi. Kapah sistem: cevresi ile enerji a1i veri§i
Bir elementin iyonik bile§iklerindeki olan, madde alas veri§i olmayan sis-
atom yaricapi. tem. •
iyonik bag: metal ye ametal atomlan ara- Kapasite ozeffigi: maddenin miktanna bag-
smdalci elektron aktarimmdan ileri ge- 11, kiitle ye hacim gibi, ozellikler.
len bag. Olu§an pozitif ye negatif yiik- Kararsiz kompleks: luzh ligand degi§imi
Iii iyonlar, elektrostatik celcmeler yar- verebilen kompleks iyon.
dinuyla bir arada tutulurlar. 0
iyonik bile§ik: negatif ye pozitif iyonlan
elektrostatik cekim kuvvetleri ile bir Karboksil grubu: — C — OH
arada tutuldugu bile§ik. Karboksilli asit: hidrokarbon zincirine ya
iyonla§ma derecesi: zayif asit ye bazlann da halkasma bir karboksil grubunun
iyonla§ma coklugu. Zayif elektrolitle- bagh oldugu bile§ik.
rin cOzeltileri seyreldikce iyonla§ma Karbon tam yanmami§ hidrokar-
dereceleri artar (bak: iyonla§ma bonlardan elde edilen toz halindeki
desi). amorf karbon §ekli
iyonla§ma yiizdesi: zapf asit ye zapf baz- Karbonhidrat: polihidroksi aldehit, poli-
lann, sulu cozeltide iyonla§an mole- hidroksi keton ye hidroliz oldugunda
kiillerinin bunlan veren bile§ilder. Karbohidrat-
izoelektrik nokta, pi: bir amino asidin, di- lann formulleri Cx(H20)y olup,
polar iyonunun ya da zwitter iyonu- goriinii§ olarak, "su iceren karbon gi-
nun basket oldugu pH degeri. bidir".
izoelektronik: aym sayida elektron iceren Karbonil grubu: 7C = 0 . Aldehit, ke-
(genellikle aym dagihmda). Na* ye ton ve karbok-
Ne, CO ye N2 izoelektroniktir. silli asitlerde bulunur.
Izole sistem: cevresi ile madde ve enerji ahs Kari§un: saf olmayan, yani bir tek element
veri§i olmayan sistem. ya da bile§ik olmayan madde
Izomerler: aym molekill formiiliine, ama Kan§imin deri§imi degi§ebilir. Kan-
farkh yapisal formiile ye dolayisi ile §im homojen ya da heterojen olabilir.
farkh ozelliklere sahip iki ya da daha Karpt-baglarci molekiiler orbital: Bag-
fazla bile§ik. iki atom arasmda, elektronun bulun-
Izotoplar: bir elementin, cekirdeginde
sapda n6tron ta§iyan atomlan. Ya-
ma
nun
olasiliginin ya da yiik yogunlugu-
dii§iik oldugu bOlge.
•
ni, bir elementin izotoplan ayni atom Katalizor: kimyasal tepkimenin daha dii-
numarasma ama farkh Ude numara- §iik aktivasyon enerjili mekanizmap
sma sahiptirler. izlemesini saglayan madde. Tepkime-
 A38 Ek E Sozliik
nin hizi artar. Katalizor degismeden
ra ilcar.
Kati: atom ve molekiillerin en uygun bigim-
de ye yakin istiflenmesi maddelerin
belli bir §ekil ve hacme sahip oldugu
hali.
Katilma tepkimesi: doymami§ bir bilesi-
gin doyurulmasi.
Kath kovalent bag: bagh atomlar arasmda
ikiden fazla elektronun ortaldanmasi
ile olusmu§ bag.
Kath oranlar yasasi: iki element birden
fazla bilesik veriyorsa, elementlerden
birinin sabit ktitlesine digerinin
gelen kiitleleri arasmda basit sayi-
larla ifade edilebilen sabit bir oran var-
du.
Katodik koruma: bir korozyon kontrol
• yontemi. Korunacak metale daha et-
kin bir metal eklenerek, asil metal ye-
rine eklenenin korozyona ugramasi
saglamr. Korunan metal voltaik hucre-
nin katodu odevini gorur.
Katot: iizerinde indirgenme yan tepkime-
sinin meydana geldigi, elektrokimya-
sal hiicre elektrodu.
Katot basmci gok dii§iik gazlara
eletrik alum uygulandigmda negatif
elektrottan yayilan negatif yiiklii par-
gaciklar (elektronlar).
Katyon: pozitif yiiklii iyon. Elektrokimya-
sal hticrede katoda goger.
Kaynama: bir sivimn her noktasmda buhar
• olusma islemi. Gaz kabarciklan srvi
iginde yilkselir ve disan vicar. Buhar
basmci atmosfer masmcma esit oldu-
gunda kaynama olur.
dengedeki bir tersinir tepkimenin gilns
maddeleri ye urunlennin deri§imleri
arasmdaki ilisld. Deri§imler molarite
cinsindendir.
Kelat: ligandin merkez atom ya da atomla-
nm da igeren be ya da alti iiyeli hal-
kalar. Kelatlar, gok dish ligandlann,
kompleks iyonun merkez atomuna
baglanmasiyla olusurlar.
Kelat etkisi: bir kompleks iyonun, gok dis-
• h ligandlar varligindalci
Kelat yapia: gok disli ligandlar. Bunlar, bir
kompleks iyonun iki ya da daha gok
konumuna egamanh olarak baglamr-
lar.
Kelvin sicaldigi: mutlak sicakhktir. Ulasi-
labilen en diisiik sicakhk 0 K =
–273,15 °C dir. (molekiiler hareketin
durdugu sicakhk). Kelvin sicaldigi ile
Celcius sicakhgi birbirine T(K) = t(°C)
+ 273,15 e§itligi ile
Kendiliginden olmayan tepkime: dogal
olarak meydana gelmeyen tepkime.
Boyle tepkimeler disardan enerji ve-
rilerek gergekle§tirilebilirler.
Kendiliginden yiiriiyen: hig bir di§ etki ol-
maksizm ythilyen tepkime ya da olgu.
Kesinlik: olgiilen niceligin tekrarlanabilir-
lik derecesi. Tekrarlanan olgiimler ara-
smdaki
0
Keton: genel formula R— C —R' olan bi-
lesikler.
Kilopaskal (kPa): 1000 paskal (pa) veya
1000 Min' ye esit olan basing birimi.
Standart atmosfer basmci 101325 kPa.
Kimyasal enerji: kimyasal baglardan ye
molekiillerarasi itmelerden ileri gelen
enerji.
Kimyasal kimyasal tepkimenin sim-
gesel gosterimi. Tepkimeye giren ye
tepkimeden gikan maddeler simge ye
formiillerle gosterilir ve esitligi denk-
lestirmek igin sayilar kullanihr.
Kimyasal formiil: bir kimyasal bile§ikte
atom tiirlerini ye bu atomlann gorece-
li veren gosterim.
Kimyasal ozellik: bir madde orneginin, bel-
li bir kimyasal tepkimede sahip oldu-
gu (ya da olmadigi) nitelik. Ornegin
oksijenle birlesebilme, bir asitte go-
ziinme gibi.
Kimyasal simge: bir elementin admin bir
ya da iki harflik kisaltilmasi. (N =
azot, Ne = neon gibi).
Kimyasal tepkime: bir grup maddenin
kis maddeleri) yeni bir grup maddeye
(iiriinler)dontismesi.
Kimyasal tepkime lute gibs maddelerinin
hangi hizda tiikendigini ya da iiriinle-
rin hangi hizda olustugunu belirtir.
cogunlukla derisimim birim zamanda-
ki degisimini ifade eder.
Kinetik enerji: hereket enerjisi. Kiitlesi m,
hizi u olan bir maddenin kinetik ener-
jisi K.E. = z mug dir.
Kiral: kendi ayna goriintiisii ile iistiiste ga-
ki§mayan molekiil (aynca bak. enan-
tiyomerler).
Kiral olmayan: kendi ayna gortintiis0 ile
iistiiste galusan molekiil (aynca bak.
kiral)
Kirimm: oluklu biryiizeyden yansiyan isi-
gm girisimi sonucu i§igm kendi fark-
h bile§enlerine yayilmasi
Komi bir gaz kansmunda, gazlar-
dan birinin, digerlerinden etkilenme-
yen basmci. Kansimdaki her bir gaz
kabi doldurur ye kendi kismi basmci-
na sahiptir.
Klor-alkali yiintemi: NaC1(,) On Na0H(),
C12(0 ye H2(g) vermek iizere elektroli-
zi.
Kohezyon kuvvetleri: birbirinin aym olan
molekiiller arasindaki kuvvetler. (or.
bir sivi damlasmda).
Kok: tas komiirUntin havasiz yerde
olu§an, goreceli saf karbon.
Koligatif tizellikler: buhar basmci diisme-
si, donma noktasi algalmasi, kaynama
noktasi yiikselmesi ye osmotik basing
gibi gozeltideki pargacigm niteligine
degil niceligine bagh olan ozellikler.
Kolloidal karipm: Gergek cozelti ile hete-
rojen kansim arasmda pargacik bil-
yfildfigiine sahip kansim.
Kompleks: gok atomlu katyon, anyon ya da
notral molekiil. Bunlarda (molektil ye
iyon) merkez metal atomu ya da iyo-
nuna ligand denen gruplar
Kompleks iyon: net elektrik yiikii tasiyan
kompleks. •
Kondensasyon tepkimesi: Iki molekiil ara-
smdan kiigiik bir molekiiltin (H 20) gi-
bi) aynlmasiyla meydana gelen tepki-
me.
Konformasyon: Bir molektildelci atom ya
da gruplann farkh yonlenmeleri. Or.
sikloheksanm kayak ve koltuk sekille-
ri.
Kontak metodu: katalizoile temas eden
S02(0 nin S0340 e ylikseltgenmesi te-
meline dayanan H2SO4 eldesi.
Kontrol cubuldari: notron soguran metal
gubuklar (Cd gibi). Niikleer reaktor- •
lerde notron milctanm kontrol eder ve
fisyon tepkimesini yavaslatir.
Konum izomerleri: islevsel gruplann bir

hidrokarbon zincirinde ya da halkada
baglandiklan konumlann
dan ortaya cikan izomerler.
Koordinasyon bile§ikleri: (1) iki ya da da-
• ha fazla basit bile§igin bir araya gele-
rek olu§turduklan dti§tintilen bile§ik.
(2) kompleks iyon igeren bile§ik.
Koordinasyon bir merkez atomu-
nun koordinasyon kiiresinde, ligand-
lann baglanarak kompleks olu§turabi-
lecelderi konumlann
Koordine kovalent bag: atomlar arasmda-
ki bags olu§turan elektronlann ikisinin
de aym atomdan geldigi kovalent bag.
Boyle baglanrm§ atomlar formal yilk
ta§irlar.
Korozyon: bir metalin su, hava, tuz cozel-
tileri gibi etkenler yardinnyla yiikselt-
genmesi. Korozyon tepkimeleri indir-
genme ye yOkseltgenme yan tepkime-
lerini igerir.
Kovalent bag: atomlar arasmda elektron or-
takla§masi ile olu§an bag. Degerlik
bag kuranuna gore, kovalent bag, ato-
mik orbitallerin ortti§ttigti bOlgede bir
elektron gifti ortakla§masidir.
Kovalent yancapi: kovalent bagla baglan-
nu§ iki atomun merkezleri arakmdaki
uzakhgm yansi. Bu, kovalent
atomun yangapidir.
denge halindeki bir tersinir tepkimenin
maddeleri ve tirtinlerinin lcismi
basinglan arasmdaki ili§ki. Kismi ba-
sinclar atm. cinsindendir.
Kristal alan kurami: bir kompleks iyon-
• daki baglanmayi, merkez metal iyo-
nun gekirdegi ile ligandlar arasmdaki
elektrostatik gekmeyle aciklayan ku-
ram. Bu kuram, merkez metal iyonun-
daki d enerji seviyesinin, elektron it-
meleri nedeniyle, yanlmaya ugradigi
temeline dayamr.
Kroll yiintemi: TiO2 den titan elde etme
yontemi. Ba§hca basamaklan, TiO 2 in
TiC14 e donti§tOrtilmesi ye sonra TiC14
tinMgleadrmsi.
Kuantum kurami: enerjinin kuantla§mi§
• oldugu temeline dayanan kuram. Bu
kurama gore enerji kuantlar §eklinde
ta§imr.
Kuantum sayilari: dalga denkleminin co-
zitintinde degerleri belirtilen tam sa-
plan tig resit kuantum sayisi gerekli-
dir: ana kuant (bas kuant) sayisi, n; or-
bital kuantum 1; magnetik ku-
antum sayisi, ml . Bu sayilann alabile-
cegi degerler birbirleri ile ili§kilidir.
Kuram(teori): dogal olaylar ile ilgili acik-
lama ye daha ileri ongormeler yapma-
ya yarayan model ya da kavram.
Kuramsal verim: bir kimyasal tepkimenin
hesaplanan verimi. (Bak, gercek ve-
rim ye ytizde verim).
Kuvvetli asit: sulu cOzeltisinde ttimilyle
iyonla§abilen asit.
Kuvvetli baz: sulu cozeltisinde ttimityle
iyonla§abilen baz.
Kuvvetli elektrolit: gozeltide tamamen
iyonla§an bile§ik.
Katie: madde miktan.
Kiitle numarasi, A: bir atomun celcirdegin-
deki proton ye notronlann toplam sa-
yisi:
Kiitle spektrometresi: pozitif yilklit gaz
iyonlanni ayirarak, her bir iyonun
miktanm ye ktitlesini olgmeye yara-
yan cihaz.
Kiitlenin korunumu yasasi: bir kimyasal
tepkimeden olu§an tiriintin kiltlesi,
tepkimeye girenlerin kutlesine e§ittir.
Lantanit biiziilmesi: f-orbitallerinin dol-
makta oldugu element dizisindeki
atom gap! ktigtilmesi. f-elektronlannm
gekirdek yiilciinii perdelemesi ilkesine
dayanir.
Lantanitler: 4f-orbitallerinin kismen dol-
dugu elementler (Z = 58 — 71). Lan-
tan (Z = 57) bunlara benzediginden,
bunlarla birlikte cat§fintiltir.
Le Chatelier ilkesi: denge halindeki bir sis-
temde 911(11 maddelerinin sicaldik, ba-
sing ya da deri§imlerini degi§tiren bir
etki dengeyi bozar ye sistem bu etki-
yi azaltici yonde bir tepki gostererek
yeni bir dengeye ulapr.
Lehim: telleri ya da metal pargalanni bir-
le§tirmekte kullanilar, dit§iik erime
noktah alapnlar. Genellikle Sn, Pb,
Bi ye Cd gibi metaller icerirler.
Lewis asidi: (bak: asit)
Lewis ban: (bak: baz).
Lewis kuranu: kimyasal bagin, belli kural-
lar icinde, Lewis simgeleri ve Lewis
yapilan ile tammlanmasi.
Sozliik A39
Lewis simgesi: bir elementin kimyasal sim-
gesined, degerlik elektronlanni nok-
talarla gosteren simge.
Lewis yapisi: kimyasal bagda elektronlann •
aktanmiru ya da ortalclamnasim gtiste-
ren lewis simgelerinin bile§imi.
Ligand: bir komplekste merkez atomuna
baglanan gruplar.
Lipid: polarhgi dusuk cOzticillerde [CHC1 3 ,
CC14, C6H6 ye (C2H5)20 gibi] cortine-
bilen ge§itli dogal bile§ilder (yaglar gi-
bi).
London kuvvetleri: (bak, dispersiyon kuv-
vetleri)
Madde: uzayda yer kaplayan ve bir ktitlesi
olan her §ey.
Manometre: bir gum basincim, cogu kez
agik hava basinciyla karpla§ftrarak 01-
gen dtizenek. •
Melez (hibrit) orbital: farkh enerji ditze-
yindelci atomik orbitallerin, bag yap-
madan Once kan§aralc aym enerji dii-
zeyine gelmesiyle olu§an orbital.
Melezle§me: farkh enerji ditzeyindeki ato-
mik orbitallerin kan§arak aym enerji
dilzeyinde atomik orbitaller vermesi.
Merkez atomu: bir yapida iki ya da daha
fazla atoma bagh atom.
Meta (m—) izomeri: benzen halkasinda, bir
C atomu ile aynlmi§ stibstittient ta§i-
yan bile§ik.
Metabolizma: bir organizmada meydana
gelen kimyasal tepkimelerin tumu. Bu
tepkimelerde btiyilk molektiller parca-
lanir (katabolizma) ya da kfigiik mo- •
lektillerden sentezlenir (anabolizma).
Metal: atomlanmn en di§ bas kunat tabaka-
smdaki elektron sayisi az olan ele-
ment. Metal atomundan elektronun
uzakla§ftrilmasi goreceli kolaydir ye
pozitif bir iyon (katyon) olu§ur. Me-
taller genellikle dovtilebilir, tel haline
getirilebilir ye parlak yitzeylere sahip-
tirler. Isi ye elektrigi iyi iletirler.
Metal karbonilleri: d-blok metallerinin
merkez atomu ye CO molektillerinin
ligand oldugu kompleks, ornegin,
Ni(CO)4
Metalik yancap: kati metallerde kom§u iki
•
atomun merkezleri arasmdaki uzakh-
gin yansi.
Metalurji (metal eldesi): cevherlerden me-
 A40 Ek E Sozliik
tal eldesi. Genellikle dort basamakh-
dir. Zenginlegirme: cevherin kayalar-
dan aynlmasi; kavunna: cevherin me-
, tal oksitlere donti§ttirtilmesi; indirge-
me: oksitlerin (cogu kez karbonla)
metale indirgenmesi; antma: safsizhk-
lann metalden uzakla§tmlmasi.
Metrik sistemler: birim uzunlugun metre,
birim ktitlenin kg (1 kg = 1000 g) ye
birim zamanm saniye oldugu olcii sis-
temi.
Milimetre civa (mmHg): genellikle gazlar-
da kullamlan basing birimi. Ornegin,
standart atmosfer basinci, 760 mm.
Hg civa kolonunun uyguladigi basin-
ca e§ittir.
Milimol: bir molun binde bin (0.001 mol).
Titrasyon hesaplamalarmda yararlidir.
• Mol: 6,02214 X 1023 (Avogadro sayisi)
atom, formill birimi ya da molektil ige-
ren miktar.
Mol kesri: bir cozeltideld herhangi bir bile-
§enin mol sayisimn cOzeltideld butun
maddelerin mol sayilan toplamina
orani.
Mol kiitlesi: bir mol atom, formtil birimi ya
da mtilektiltin ktitlesi.
Mol mol kesrinin ytizde olarak ifa-
desi. Yani, mol kesri X %100.
Molalite, m: goziinenin mol cinsinden, cti-
ztictintin kg cinsinden ifade edildigi
bir gozelti deri§im birimi.
Molar ctizfinfirliik: doygun bir gozeltide
• gortinmii§ maddenin molaritesi
(mol/L).
Molar isi kapasitesi: mol ba§ma isi kapasi-
tesidir (J/°C mol).
Molarite,M: bir litre cozeltide cortinmil§
maddenin mol sayismi veren deri§im
birimi.
Molekiil: bagimsiz bir birim olu§turan, bag-
11 atomlar grubu.
Molekiil formiilii: molektildeld atom cins-
lerini ye gergek say:damn veren for-
mtil. Bazi durumlarda molektil formii-
lii empirik formtil aymdir Bazila-
nnda ise molektil formtiltinti elde et-
• mek igin, empirik formilltin bir sayi
ile carpilmasi gerekir.
Molekiil geometrisi: bir molektiltin ya da
gok atomlu iyonun geometrisi. BOUM
elektron ciftleri bag yapmi§ olan Mr-
lerde molektil geometrisi ile elektron
gifti geometrisi apudir. Diger ttirlerde
ise bunlar birbirleri ile baglantili ama
aym degildir.
Molekiil kiitlesi: bir molektiltin, karbon-12
kiitlesi tam 12 birim alinarak bulunan
ktitlesi.
Molekiil orbital kurami: bir molektildelci
kovalent baglann, molektilii olulturan
atomlardaki atomik orbitalin molektil
orbitali olu§turdugunu kabul ederek
aciklandigi kuram. Elektronlann bu
molektil orbitallerine belli kurallar
iginde yerle§tigi ve molektiltin elekt-
ron yapisim olu§turdugu kabul edilir.
Yani, molektilde ytik aynlmasi yok-
tur.
Molekfiller arasi kuvvet: molektiller ara-
smdaki gekim kuvveti.
Monomer: birbirine baglanarak, polimer
denen uzun zincirli karma§ik molekul-
ler olu§turabilen basit molektil.
Monosakkarit: karbonhidratlann yapisal
Ozelligine sahip tek ve basit molektil.
Basit §eker admi da
Mutlak konfigurasyon: bir kiral karbon
atomuna bagh gruplann diizenlenmi§
§ekli (D ye L gibi).
Mutlak molektil hareketinin sifir ol-
dugu varsayilan sicakhk: 0 K =
—273,15 °C.
Nernst denklemi: bir pil tepkimesinde
EL, ye giki§ maddeleri ve urunlerin
etkinliklerini iceren bagmti.
Net iyonik bir cozeltide meydana
gelen ye tepkimeye katilmayan iyon-
lann e§itlige almmadigi tepkime denk-
lemi. Denklem, atom ye yuk olarak
denlde§tirilmelidir.
Net tepkime: birden fazla basamakta ytirti-
yen i§leinlerde toplam veya net degi-
§iklik.
Nicel bile§iklerin ve kan§unlarm ge-
§itli bile§enlerinin miktarlanni tayin
etmeye yarayan analiz yontemi.
Nitel katyon analizi: bir Ornekte bazi kat-
yonlann var olup almadigim tayin et-
meye yarayan ve ge§itli gOzelti denge
kavramlanna dayanan bir laboratuar
yontemi.
Noktali-Kamali vizgili gosterimi: tic bo-
yutlu gortinttintin bir ditzlemde gizi-
len yapiya donii§ttirtilmesi.
Normal crime noktasi: bir katmm 1 atm.
basmgta eridigi sicaldik. Normal don-
ma noktasi ile aynidir.
Normal kaynama noktasi: sivi buhar ba-
smcimn 1 atm. oldugu sicakhk. Bu si-
cakhk, sivimn agik bir kapta ve bir atm
ch§ basmca kar§i kaynadigi sicalchk-
lir.
Normal kosullar: 0°C sicakhk ye 786
mmHg basmci.
Notron: hidrojen atomu ( 1H) di§mdaki bit-
ttin atomlarda bulunan, elektrik yuku
bakimmdan notral temel madde par-
cacigi.
Ntitron sayisi: bir atomun cekirdegindelci
nOtronlann sayisi. Kiitle numarasin-
dan atom numarasinin cikanlmasiyla
elde edilen sayilar.
Notiirlesme: bir asit ile bir bazin, bunlar-
dan hig bin artmayacak §ekilde birle§-
mesi. Son Orlin su ve bir tuzdur.
Niikleer reaktor: icinde celcirdek bozun-
masmm kontrollti zincir tepkime §ek-
linde gergekle§tirildigi ditzenek. Bir
bozunmadan olu§an notronlar sonraki
bozunma igin tetik Odevi gortir.
Niikleik asit: purin ve pirimidin bazlan ile
pentoz Kkerleri ye fosforik asidin bir-
le§mesiyle meydana gelen, hucre bi-
le§enleri.
Niildeoffi: kimyasal tepkimede pozitif ytik-
merkeze salchran bir tepken
yerdegistirme tepkimesi: niik-
leofil ile elektrofil arasmdaki tepkime.
Ntikleofil elektrofilin pozitif merkezi- •
ne saldinir ye aynlan grup diger yon-
den uzaklavr.
Oklet kurah: Lewis yapismda her bir Le-
wis simgelerinin (H harig) bag yapan
ye bag yapmayan elektron giftlerinin
toplam elektron sayismm sekiz olaca-
gim ifade eder (oklet)
Oksianyon: Cl, N, P ye S gibi ametallerle
oksijenin olu§turdugu gok atomlu an-
yon. Bir oksiasidin nottirle§tirilmesin-
den elde edilebilir.
Oksiasit: iyonla§abilen hidrojen atomu ya
da atomlan, bir merkez atoma bagh •
oksijen uzerinde oldugu asit
(E —0 —H) gibi. Merkez atoma bag-
li diger gruplar —OH gruplan ya da
 Sozliik A41

0 atomlan (bazen H atomlan) olabilir. bag iceren farkh tiirlerin bag aynsma kisini tam olarak "duyamamalandir".
Oktet: bir atomun en chs (degerlik) elekt- enerjilerinin ortalamasi. Daha igteki ilektronlar gekirdek yfficii-
ron tabakasmda sekiz elektronun bu- Ortalama karekoksel luz: bir gaz ornegin- niin etkisini kismen azaltirlar. (bak, et-
lunmasi. deki biitiin gaz molekiillerinin hiz ka- kin celcirdek yOlcii).
Oktet geni§lemesi: periyodik gizelgenin releri ortalamasi karekokii. Periyodik cizelge: benzer fiziksel ye kim-
iiciincii ve daha biiyiik periyotlannda Orto (o-) izomeri: benzen halkasimn kom- yasal ozellildere sahip elementlerin di-
bazi atomlann, kovalent baglar olustu- su iki karbonuna iki sUbstitifentin bag- key scalar olusturacak sekilde siralan-
rurken, degerlik elektronlan tabakala- lanmasi ile olusan izomer. nus hali.
ma 10 ya da 12 elektron kabul etme- Osmotik basmc: yan gecirgen bir zardan, Periyot: periyodik cizelgenin yatay wash
leri. daha seyreltik gozeltiden ya da saf su- Bir periyotta bulunan btitiin element-
Oktet kurah: Lewis yapisinda her bir dan, coziicii molekiillerinin gegisini lerin atomlan en dis elektron tabaka-
Lewis simgelerinin (H hark) bag durdurmak igin gozeltiye uyguianma- lannda aym bas kuantum numarasma
yapan ve bag yapmayan elektron gift- sr basing. sahiptirler.
lerinin toplam elektron sayisuun sekiz Osmoz: daha seyreltik cozeltiden (ya da saf Periyotlar yasam: elementler atom numara-
oldugunu ifade eder (oktet). goziiciiden) daha derisik cozeltiye lan artacalc sekilde siralandigmda, ba-
dogru, bir yan gecirgen zardan gorti- zr ve kimyasal ozellikler peri-
Oktetin dohnamast: bir atom bag yaptigm-
cii molekiillerinin net gegisi. yodik olarak degisir.
da en dins tabakasmda sekiz elektronun -1 2 -
olmamasi hali. Oktet boslugu bulun- Ozon' tabakast: stratosferde, yer yiizeyin- Peroksit iyonu: yaps' 0 — 09 olan
masi. den 25-35 km yiikseklikte bulunan ye iyon. 111
Oligosakkaritler: 2-10 arasmda monosak- yer yiizeyinden daha fazla 03 derisi- pH: cozeltideld [H30-1 run lusa gosterimi.
karit birimi igeren hidrokarbonlar. mine sahip binge. pH = -log [H301 §eklinde tammlamr.
Olu§ma sabiti serbest metal iyonunun Orgii enerjisi: bir mol iyonik kati kristalin, N (70 bait: p-atomik orbitallerinin "yan-
koordinasyon kiiresindeki H2O mole- gaz halindeki iyonlanndan olusmasi dan" ortiismesiyle olusan bag.
kiillerinin ligandlarla adim adim yer sirasmda aciga gikan enerji. Pik demiri: yiiksek finnda elde edilen ye
degistirme denge sabitlerinin bir bi- Ozgiil 1st: bir gram maddenin sicakligmi bir iginde safsizhldar iceren demir (yalda-
leskesidir. derece Celcius degistinnek igin gerek- sik %95 Fe, %3 - 4 C).
Olu§um entalpisi (istst) (Bak. standart li rsr miktan. Pil potansiyeli• elektrokimyasal pilde po-
olu§um entalpisi) Ozgfil 1st kapasitesi: bir maddenin gram tansiyel farld. Ehue pozitifse, pil tepid-
Optik izomerler: polarize ipgi farkh yon- basma isi kapasitesidir (J/°C g). mesi kendiligindendir. E. negatifse,
fere ceviren izomerler. Para (p-) izomer: benzen halkasindaki kar- pil tepkimesi kendiliginden degildir.
Optik izomerlik: kiral atom igeren yapilar- silikh baglanmis iki siibstitiient iceren Pil §emast: elektrokimyasal pilin simgesel
da ortaya gikan bir izomerlik gosterimi. Pilde tepkimeye giren mad-
Optik izomer ciftleri biribirlerin- Paramanyetik: atom ya da molekiillerinde deler, elektrotlar, cozelti derisimleri
den yalnizca polorize rsik diizlemini bir ya da daha fazla eslesmemis elekt- vb. belirtilir.
farkh dogrultularda gevimieleriyle ay- ron igeren bilesik. Magnetik alandan Pirometalurji: lcum kati materyalin yiiksek
• nlfflar (aynca bak. enantiyomerler). etkilenirler. sicalchga isralmasi islemini iceren me-
Orbital: bir atomda elektron yiik yogunlu- Paskal (Pa): bir N/m2 lik basing talurji. (Aynca bak. ekstraktif metal-
gunun ya da elektronun bulunabilme Pauli ilkesi: hig bir elektronun kuantum nu- lorji metalarji)
olasilrgrnm yiiksek oldugu binge. s, p, maralaruun dordii de aym olamaz. Bu pK: iyonlasma sabitinin kisa gosterimi.
d, f, . . . gibi harfler ile simgelenen bu ilkeye gore, aym orbitaldeki iki elekt- pK = -log K. Zayif asit ye bazlann
orbitallerin lekilleri farklithr. ronun spinleri kuvvetlerini karsilastumada pK olduk-
Orbital §emast: orbitallerin ye elektron p-bloku: periyodik cizelgede p-orbitalleri- ga yararlidir.
spinlerinin belirtildigi elektron dagrlr- nin dolmakta oldugu elementler gru- Planck sabiti, h: bir rsrk fotonunun enerji-
nu. bu. sinin frekasma orarumn oranti sabiti.
Organik bile§ik: karbon ye hidrojen veya Peptit bag': iki amino asit molekiiltinden Degeri, 6.626 X 10-34 Js.
karbon, hidrojen ye az sayida oksijen, bir suyun aynlmasi ile olusan bag. H pOH: gozeltideld [OM degerinin lusa
azot veya kiikiirt gibi diger element- atomu bir amino asidin NH 2 grubun- terimi. pOH = -log [OM .
Polar kovalent bag: pozitif ye negatif yiik
•
leri igeren
Ortaklamnanu§ elektron cifti: bir atomun
dan, OH grubu digerinin COOH gru-
bundan gelir. merkezlerinin galusmadigi bag.
•
degerlik elektronlan tabakasmda bu- Perdeleme etkisi: atomlarda en distaki Polar molektil: pozitif ve negatif yiik mer-
lunan, bag yapmanus elektron cifti. elektronlann, daha icteki elektronlan kezlerinin galcismadigi miilekiil. Polar
Ortalama bag enerjisi: belirli bir kovalent engellemesi nedeniyle, gekirdegin et- moleldillerin dipol momentleri vardir.
 A42 Ek E Selzliik
Polarlanabilirlik: bir atom ya da molekiil-
deki elektron bulutlanmn, bir elektrik
alamnda, normal durumunu degi§tir-
♦ me ozelligi, yani dipol olu§turabilme-
si.
Potimer: monomer adi verilen cok sayida
(yuzlerce, binlerce) ktictik birimin
olu§turdugu kompleks, uzun zincirli
molektil.
Polimerle§me: kticiik molektil birimlerin-
den (monomerlerden) dev molektiller
(polimer) olu§mast.
Polimorfizm: bir katmm birden fazla kris-
tal yapida bulunmasi.
Polipeptit: cok sayida amino asit molektilti-
nun peptit bags ile baglanarak olu§tur-
dugu bile§ik.
Polisakkarit: 10 dan fazla monosakkarit bi-
• rimi tavyan karbonhidrat (ni§asta ye
seliiloz gibi).
Potansiyel enerji: konum ye yerle§meye
bagh enerji. Cisimler arasmda itme ye
cekme kuvvetlerinden dogan enerji
Pozitron (Pk): radyoaktif cekirdeklerde pro-
tonun notrona dontimesi ile yayilan
pozitif elektron.
ppb (kismi/milyar): icinde bulundugu bir
ortanun bir milyannda bulunan bile-
§enin kisun sayisi
ppm (lusim/milyon): icinde bulundugu bir
ortamm bir milyonunda bulunan bile-
§enin kisim
ppt (kisim/trilyon): icinde bulundugu bir
ortanun bir triyonunda bulunan bile-
* Benin kisim sayisi
Protein: molektil agirligi 10.000 ya da da-
ha fazla olan polipeptit.
Proton: pozitif elektrik yiikti birimini tap-
yan ye btittin atomlann
Proton ahm: Lowry-Bronsted asit-baz ku-
raminda baz.
Proton sayisi (bak, atom sayisi)
Proton verid: Lowry-Bronsted asit-baz Ini-
raminda asit. 10-2 J enerji depolayabi-
len i§imm miktan.
R, S sistemi: kiral bir merkeze bagh dort
grubun dtizenleruni§ bicimini belirti-
len ye iki optik izomerin farkunn an-
• la§ilmasim saglayan sistem.
Rad: 1 kg madde ba§ma 1 X 10' J enerji
depolayabilen t§mim miktan.
Radikal: (bak, serbest radikal).
Radyal dalga fonksiyonu: R(r), Schrodin-
ger dalga denldemi Idiresel polar koor-
dinatlarda ifade edildiginde sadece r
uzaldigma bagh olan dalga fonksiyo-
nunun bir kismi (aynca bak. acisal
dalga fonksiyonu)
Radyoaktif bozunma yasasi: radyoaktif bir
maddenin bozunma hizi (etkinligi, A)
mevcut atomlann sayisi ile dogru
orantilichr.
Radyoaktif bozunma zinciri: radyoaktif
bir izotopun (or. 2381J) basamak basa-
mak bozunarak, sonunda kararh bir
izotopa (iir.208Pb) donti§mesi.
Radyoaktiflik: kararsiz bir atom cekirde-
ginin Ictictik madde parcaciklan (a, g
parcacilclan) ye elektronagnetik i§mun
(y i§mlan) vermesi olayi.
Radyokarbon yontemi: karbon tapyan bir
maddenin, radyoaktif karbon-14 tin
bozunma hizma dayanan ya§ tayin
yontemi.
Raoult yasasi: bir cozelti bile§eninin buhar
basmci, bu bile§enin mol kesri ile saf
sivismin buhar basmci caipimma e§it-
tir.
Rasemik kamm: optikce alctif bir bile§igin
D ve L izomerlerinin e§it miktarlarda-
ki kan§imi.
Rem: rad'a benzer bir ism birimi olup, ay-
m enerjideki farkh i§mlann biyolojik
maddeler uzerindeki ce§itli etkileri go-
zontine almarak tanunlanmigir.
Rezonans: tek bir bile§ik icin iki ya da da-
ha fazla Lewis yapismm yazilabildigi
durumlarda ortaya ctican olgu. Gercek
yaps bu farkh yaptlarm bir bile§kesidir
(melezidir).
Ribonfikleik asit (RNA): mRNA ve tRNA
diye iki §ekilde bulunan ve protein
sentezinde i§levi olan bile§ik.
Sabit oranlar yasasi: bir bile§igin titan Or-
nekleri aym bile§imdedir. Yani ele-
menleri aym kittle oranmda icerir.
Sabun: yag asitlerinin tuzlan, yani
RCOO-Ne. Burada R grubu 3-21 C
iceren bir hidrokarbon zinciridir. Sod-
yum ve potasyum sabunlan temizlik i§-
lerinde kullanilan ba§lica sabunlarchr.
Sabunla§ma: trigliseritlerin kuvvetli bir
bazla hidrolizi. ertinler gliserin ye sa-
bundur.
Saga ceviren: polarize t§igm yayilma dtiz-
lemini saga cevinne yetenegine sahip
demektir. + ile belirtilir.
Sarkfilar ve dikitler: Ca(HCO3)2(aq) un
yava§ bozunmasiyla olu§an ve maga-
ralarda gortilen bir ce§it kirec tap (Ca-
CO3) olu§umu. •
s-bloku: periyodik cizelgenin bir
Elektronlar, en ytiksek aria kuant ta-
bakasmdaki s-orbitallerine girmekte-
dir.
Scluiidinger e§itligi: hidrojen atomu elek-
tronunun dalgasim aciklar. Schrodin-
ger e§itliginin cortimlerine dalga fonk-
siyonlan denir.
Serbest enerji, G: kendiliginden olan de-
gi§meleri belirlemek icin geli§tirilini§
termodinamik e§itlik: G = H — TS.
Serbest radikal: yilksek etkinlikte, e§le§-
memi§ elektron iceren molektil parca-
att.
Serbet enerji degi§imi, AG: bir tepkimeye
e§lik eden enerji degi§imi olup, ken-
diliginden degi§menin yontinii Oster-
mekte kullanilabilir. Sabit sicakhk ye
basmcta kendiliginden ytirtiyen degi§-
me icin AG < 0 dir.
Sert su: icinde onemli deri§imde mineralin
ctiztinmti§ oldugu su. Eger sertlik
HCO3 ye beraberindeki katyonlardan
kaynaldamyorsa, gecici sert, HCO3
den ba§ka (SO 42- gibi) anyonlardan
kaynaklamyorsa kahci sert su adult
abr.
Seyreltme: bir ctizeltiye daha fazla coacti
ekleyerek, deri§imini azaltma. •
SI birimleri: ce§itli uluslararasi kurumla-
nn kabul ettigi birimler. (Bak. Ek C).
Sicakhk: bir maddenin molektil kinetik
enerjilerinin ortalama degeri. (Gaz ye
sivilarm oteleme kinetik enerjileri, ka-
tilann titre§im kinetik enerjileri).
&firma mertebeden tepkime: hizi tepken
deri§imlerinden bagimsiz tepkime.
Deri§im terimlerinin tisleri toplami
Sifir-noktasi enerjisi: kuantum mekanik-
sel sistemde olasi en dii§iik enerji, Or-
negin "bir kutuda tanecik" icin n =1 e •
kar§ilik gelen enerji.
Sigma (S) bags: atomik orbitallerin ya da
melez atomik orbitallerin tepeden Or-

tti§mesiyle olu§an ye baglanan atom-
lann cekirdeklerini bir dogru boyunca
birle§tiren bag.
Sihirli sayilar: bir atomun cekirdegine ola-
gantistii kararhhk saglayan proton ve
notron saytlan.
Sik istiflemni§ kiibik ktiresel tane-
ciklerin, aralannda en az boluk bira-
kacak ya da hie bo§luk birakmayacak
§ekilde istiflenmeleri.
Silikon: 0 Si 0 baglan iceren organosilis-
yum polimerleri.
Smulaym tepken: bir tepkimede tamamen
tiiketilen madde. Orlin ya da tirtinle-
rin miktan smulayici tepkenin mikta-
rma baghdir.
Sistem: termodinamik cali§ma icin se-
cilen uzay
Sistem: termodinamik cali§ma kin secilen
• uzay boltimii.
Sistematik hata: oleme cihaz ye aletlerin-
den kaynaldanan ye her olcmede tek-
rarlanan hata. (Yani, cihazm ayarlan-
masmdaki hatadan kaynaldanan yan-
h§liklar).
Siva kristal: bazi ozellikleri
bazi ozellilderi de kati kristallere ben-
zeyen maddeler.
SIN/ yaglar: doymamt§ yag asitlerini bas-
km oldugu trigliseritler.
hiz belirleme basamagi, tek molektillti
ntikleofilik yerdegi§tirme tepkimesi
SN2: hiz belirleme basamagi, iki molektillii
ntikleofilik yerdegi§tirme tepkimesi
Sola ceviren: polarize i§igin yayilma diizle-
mini sola cevirebilen. (—) ile gosterilir.
• Soy gaz: en di§ ana kuant tabakasmdaki
elektron dagilum ns2np6 olan element.
(soygaz helyumda 1s2 dir).
Sonmemi§ kirec: CaO bile§iginin halk ara-
smdaki
sp melez orbital bir s ve bir p orbitalinin
melezle§mesiyle olu§an lid orbitalden
biri. Iki orbital arasmdaki act 180° dir.
sp2 melez orbitali: bir s ve ild p orbitalinin
melezle§mesiyle olu§an tic orbitalden
biri. Herhangi iki orbital arasmdaki act
120° dir.
spa melez orbitali: bir s ye tic p orbitalinin
• melezle§mesiyle olu§an don orbital-
den bin. Herhangi ild orbital arasm-
daki act 109,5° dir (dtizgtin dortytizlii
acisi).
sp3d melez orbitali: bir s, tic p ye bir d or-
bitalinin melezle§mesiyle olu§an be
orbitalden bin. Bu be orbital bir tic-
gen piramidin ko§elerine dogru yon-
lenir.
sp3d2 melez orbitali: bir s, fie p ye ild d or-
bitalinin melezle§mesiyle olu§an alit
orbitalden biri. Bu alb orbital bir dtiz-
gun sekiz yuzliiniin ko§elerine dogru
yonlenir.
Spektrokimyasal seri: ligandlann kristal
alan yanlmasmdaki enerjilerine gore
stralannu§ hali.
Standart atmosfer: yer gekimi ivmesinin
g = 9.80665 ms-2 oldugu yerde, yo-
gunlugu 13.5951 g/cm3 olan 760 mm
civa kolonunun uyguladigi basilic.
Standart elektrot potansiyeli, E°• indirge-
nen ye ytikseltgenen bile§iklerin stan-
dart halde bulundugu hticrede bir
elektrot tizerinde ortaya cilcan potansi-
yel. Listelerde verilen degerler indir-
genmeye goredir. Yani standart hticre
potansiyeli, standart indirgenme po-
tansiyelidir.
Standart hal: bir maddenin 1 bar basmc ye
secilen sicalchktald hali. Ideal gaz gi-
bi davranan saf bir gaz icin, 1 bar ba-
sing ye secilen sicakliktaki hal
Standart hidrojen elektrot (SHE): Pt gibi
bir soy elektrotta, H30+ (a = 1) ile H2(5)
(1atm)rsdkienglpo-
tansiyeldir. Standart hidrojen elektrot
potansiyeli keyfi olarak tam 0 V ah-
nir.
Standart molar entropi: bir maddenin
standart halinde ve belli bir sicaklikta
sahip oldugu mutlak entropisi.
Standart olu§um entalpisi: Ali° 01 , stan-
dart halde bir mol maddenin standar
halindeki elementlerinden olu§mast si-
rasmda meydana gelen entalpi degi§i-
mi. Elementlerin bir bar basilic ye ve-
rilen sicalchktalci en kararh hali secilir.
Standart pil potansiyeli, E 00: icindeki bii-
ttin bile§iklerin standart halde bulun-
dugu bir elektrokimyasal hficrenin
potansiyeli. (Aynca bak. pil potansi-
yeli)
Standart serbest enerji degi§hni, AG°: tep-
kenlerin ye iirLinlerin standart hallerde
bulundugu tepkimelerdeki serbest
Seidl& A43
enerji degi§imi. Standart serbest ener-
ji degi§imi ile denge sabiti arasinda
AG° = —RT1nKe, bagmtisi vardir.
Standart serbest olu§ma entalpisi, AG°01: •
1 mol bile§igin, en kararli haldeki ele-
mentlerinden, 1 atm. de olu§mast icin
gereken standart serbest enerji degi§i-
mi.
Standart tepkime entalpisi: .H°, btittin
tepkenlerin ye Oninlerin standart hal-
lerinde bulunduklan bir tepkimenin
entalpi degi§imi.
Stereoizomerler: molektillerde atom ve bag
tipleri ayru oldugu halde, bazi atom-
lann uzaydaki yonleni§leri farklidir.
Cis-trans izomerisi bir steroizomeri
§eklidir.
Stokiyometri: bile§ikler ye kimyasal ba-
kimdan onemli kan§unlarla ilgili ni-
cel Oletim ye bagmtilar.
Stokiyometrik katsayilar: bir denklemi
denlde§tinneullamlar katsayilar.
Stratosfer: yerytiztinden itibaren 12-55 km
arasmda yer alan atmosfer tabakasi.
Su gam: su buhanmn sicak kok komtirti
tizerinden gecirilmesi ile elde edilen,
icinde bir miktan yanmayan gaz (CO 2
2) bulunan, CO2(,) ye H2(0 kan§i-yeN
saf suda ya da
Suyun iyon carpmn,
sulu cozeltide [H301 ye [OH-] carp-
i-1u. Bu carpimm degeri sicakhga bag-
h olup, 25 °C da K. = 1.0 10 -14 dill..
Siiperfosfat: fosfat kayalannin H250 4 ile
muamelesinden elde edilen
Ca(H2PO4)2 ye CaSO4 kan§mu.
Siiperoksit: yapisindaki iyon.
Siiblimle§me: molektillerin kati halden gaz
haline gecmesi.
Siireldi spektrum: elektromagnetik spekt-
rumun goriintir bolgesindeki biitiin
dalga boylarmi iceren spektrum.
Siizme: bir katiyi bir sividan ayirma yonte-
mi olup, snit alta gecer, kati iistte
genel formtilii M(I) M(III) (SO4)2.
12H20 olan sandal- . M(I) genellikle
alkali metal veya amonyum iyonu, ve
M(1.11)A13+ , Fe3* veya Cr3*.
.eker: monosaldcarit (basit §eker), disakka-
rit ye oligosakkarit.
 A44 Ek E Sozliik
Siddet madde miktarmdan bagim-
siz olan ozellik. Yogunluk ye sicaldik
§iddet ozelligine birer Omektir.
Tamamlayici renk: toplanabilir renk kan-
§irmnda beyaz rengi, gilcanlabilir renk
kan§iminda siyah rengi olu§tunnak
igin renk tekerlegi tizerinde (Seidl
25.16) zit birincil renk ile kan§an bir
ikincil renk
Tampon araligi: bir tampon gOzeltinin pH
degerinin hemen hemen sabit kalchgi
pH arahgi.
Tamponluk kapasitesi: bir litre tampon go-
zeltiye ilave edildiginde pH degerini
bir birim degi§tiren kuvvetli asit ya da
bazm mol sayisidir.
Tek di§li ligand: bir komplekte bag yap-
mayan bir elektron giftini kullanarak
• ve yalnizca bir konumda merkez ato-
muna baglanabilen ligand.
Tekli bag: bagh atomlar arasmda bir elekt-
ron giftinin ortaklandigi bag.
Temel hal: atom ve molektillerde elektron-
lann en dii§tik enerji dtizeyinde olma-
si
Temel oksijen i§lemi: saf olmayan demiri
(pik demir) celige gevirmekte kullam-
lan temel i§lem.
Tepken (pla§ maddesi): kimyasal tepki-
meye giren bile§ik. Bu terim, tersinir
tepkimelerdeki biitiin bile§ikler igin de
kullanihr. Fakat kimyasal bile§igin
yalruzca sol tarafmdaki bile§ikler igin
kullantldigi da olur. (Sag taraftaki bi-
le§iklere urun denir).
Tepkime ara iiriinii: bir tepkime mekaniz-
masinda her bir basit tepkime sonu-
cunda olu§an ve bir sonraki basit tep-
kimede riiretilen tiirler. Bu nedenle net
tepkimede yer almazlar.
Tepkime grafigi (profili): bir kimyasal tep-
kimenin, tepkenlerin, aktiflenmi§
kompleksin ye tininlerin enerjileri yo-
ntinden grafikle gosterimi.
Tepkime sabit sicalchk ye basmctaki
bir tepkimede kimyasal enerjiden isi
enerjisine (ya da tersi) gevrilen enerji
miktan. Bu degi§me, kapah sistemler-
• de sicaklik degi§mesi §eklindedir.
Agile sistemlerde ise ya gevreye ye-
rilir (ekzotennik tepkime) ya da gev-
reden almir (endotermik tepkime).
Tepkime mekanizmasi: tepkimenin gegti-
gi varsayilan basamaldar. Mekanizma,
net e§itligin stokiometrisi ye luz yasa-
si ile uyumlu olmandir.
Tepkime mertebesi: bir kimyasal tepkime-
nin luzinda deri§im terimlerinin tisle-
ri. Mertebe, belli gilds maddeleri igin
(A ya gore birinci dereceden, B ye go-
re ikinci dereceden, ) belirtilebilir.
Fakat gogu kez tepkimenin mertebe-
sinden soz edilir ki, bu da deri§im de-
rimlerinin tisleri toplaimdir.
Tepkimenin ilk Inn: gild§ maddelerinin bir
araya getirildigi andaki tepkime
Termit tepkimesi: bir metal oksidi (Br, Fe-
2 03 ) serbest metale indirgemek igin
aluminyum metalinin indirgen olarak
kullanildigi indirgenme-ytikseltgenme
tepkimesi.
Termodinamigin birinci yasasi: enerjinin
korunumu yasasi: AE = q + w.
Termodinamigin birinci yacasi: enerjinin
korunumu yasasi: AE = q + w.
Termodinamigin ikinci yasasi: kendiligin-
den degi§menin yontinti belirtir ye bii-
tun kendiliginden olan degi§meler ev-
renin entropisini arum.
Termodinamigin ficiincii yasasi: mutlak
sifir sicaldiginda (0 K) saf kusursuz
kristallerin entropileri nfirchr .
Termodinamik denge sabiti, Keg: denge
deri§imlerinin aktiflilderle ifade edil-
digi denge sabiti. Alctiflik yerine, sey-
reltik cozeltilerde molarite, ideal gaz-
larda atm. cinsinden kismi basing ah-
nabilir. Saf kati ve sivilarm aktiflilde-
ri 1 dir.
Termolekiiler olay: bir tepkime mekaniz-
masmda tic atom ya da molektiltin ay-
m anda carpi§masi: ectinctil (tersiyer)
yaps: polipeptit zincirlerinin birbirine
baglanarak olu§turdugu tic boyutlu ya-
Ters osmoz: corticti molektillerinin, yan
gegirgen zardan, gozeltiden saf gozii-
ctiye dogru gegi§i. cozeltiye osmotik
basingtan daha btlytik bir basing uy-
gulandigmda meydana gelir.
Tersinir tepkime: cok ktictik bir degi§ik-
likle tersine cevrilebilen tepkime.
Titrant: titrasyon tepkimesinde btiret yardi-
miyla kontrollti bir §ekilde ilave edilen
cozelti (aynca bak. titrasyon).
Titrasyon: iki gozelti arasmda kimyasal bir
tepkime meydana getirme yontemi
olup, gozeltilerden bin digerine kont-
rollu olarak (bor buret ile) ilave edi-
lir. Titrasyonda e§degerlik noktasmi
saptamak igin indikator kullanihr.
Titrasyon egrisi: titrasyonda, eklenen co-
elti hacmma kar§i gozelti pH' mm gra-
figi. Bir asit-baz titrasyonunda pH in
nasil degi§tigini gosterir. Bu egri, tit-
rasyonun e§degerlik noktasuu (dontim
noktasi) saptamakta kullanilabilir.
Tiyo: 0 atomu yerine S atomunun gectigi
bile§ik. ornegin, SO42- de bir 0 ato-
mu yerine S gegerse S2032- (tiyosul-
fat iyonu) elde edilir.
Toprak alkali metaller: periyodik gizelge-
de grup 2 elementlerine verilen ad.
Torr: bir mmHg ya e§it olan basing birimi
Trans: iki grubun, bir organik molektilde-
ki gift bagm zit yanlannda, bir kare
dtizlemin zit taraflannda ye bir okta-
hedral kompleksin merkez dtizlemi-
nin alt ye iisttinde oldugunu belirten
geometrik izomeri terimi.
Transmutasyon: atomlann cekirdeklerini
etkileyen bir degi§meden dolayi bir
elementin ba§ka bir elemente donti§-
mesi olayi (radyoaktif bozunma).
Transuranyum elementi: atom numarasi,
Z > 92 olan element.
Trigliserit: gliserinin (1, 2, 3- propantriol)
uzun zincirli yag asitleriyle verdigi es-
terler.
Troposfer: atmosferin yer yiizeyinden 12 •
km ytiksekligge kadar olan tabakasi.
Trouton kurah: pek cok sivimn normal
kaynama noktasmdaki buharla§ma
entropisi aym olup 88 J mol 1K-1 dir.
Tuz etkisi: cozelti dengesinde bulunan
iyonlardan farldi iyonlann etkisi. Tuz
etkisine farkh iyon etkisi de denir.
Tuz bir elektrokimyasal hticrede
iki yan hticreyi birle§tirmekte kulla-
mlan bir dtizenek (bir tuz gozeltisi ile
doldurulmu§ U-ttipti). Tuz kOpnisti iki
yan hticre arasmda iyon alumni sag-
lar. •
Tuz: asitlerdeki hidrojen atomlannm yerine
metal iyonlannm ucmesi ile olu§an
iyonik bile§ik. Asit ve bazlann math-

lesmesi tuz olusturur.
Unimolektiler tepkime: bir tepkime meka-
nizmasmda tek bir molektiltin ayristi-
gi durum.
Uyarihms hal: bir atomda, bir veya daha
fazla elektronun temel halden daha
yiiksek enerji seviyesine gectigi hal
(Aynca bak. temel hal).
COO (tersiyer) yap: polipeptit zincirlerinin
birbirine baglanarak olusturdugu tic Yari hticreler: bir elektrot ve bir gozelti-
boyutlu yap.
WU bag: bagh iki atom arasmda tic elekt-
ron gifti ortaldasmasi bulunmasi. Ug
gizgi (=i) ile gosterilir.
bir bilesigin tic fazmm da
Oglii nokta:
spa, gaz) dengede oldugu stcaklik
ve basing kosulu.
Ortin: bir kimyasal tepkimeden olusan bile- Yari metal:
Van der Waals denklemi: ideal olmayan
gazlann hal denklemi. Molekiillerara- Yari tepkime: net indirgenme-yiikseltgen-
si kuvvetlerini ye molekullerin
Oz hacnnlanm belirten diizeltme te-
rimlerini igerir.
Van der Waals kuvvetleri: moleldiller ara-
smda London tipi kuvvetlere ye kali-
ci dipollerin etkilesme kuvvetlerine
(ikisinin toplanuna) denir.
Viskozite: swum akmaya direnci.
moleldillerarasi gekim kuvvetle-
rine ye bazi durumlarda molektil bo-
yutu ye sekline baghthr.
Volta (galvanik pH) pili: icinde kendiligin- Yari omit: Outs maddesinin yansi harca-
den yiirilyen kimyasal tepkimenin
elektrik urettigi pil.
kristal yapisimn tayini
• yOntemi. Bir kristalin X-ismlan etki-
lesmesine dayanir.
Yalut pili: pil tepkimesinin bir yalutm yan-
masma dayandigi volta pili. Yalutm
kimyasal enerjisi elektrik enerjisine
Yalana birinci mertebeden tepkime: cilus
maddelerinden bin dismda, digerleri- yogunlasma: moleldillerin gaz halinden si-
nin derisimini oldukca fazla alarak,
tepkime hamm yaltuzca az olamn de- Yogunluk: bir maddenin kiitlesinin hacmi-
risimine bagh hale getirildigi iki ya da
•
daha yiiksek mertebeden tepkime. Bu
durumda tepkime birinci mertebeden
gibi davranir.
Yan Drunter:
iiriin
bir kimyasal islemde, ana
yamnda olusan urunler. Bunlar
ana thiind veren tepkimeyle ya da bas-
ka yan tepkimelerle
Yapisal formiil: bir bilesikte atomlann bir-
birine baglamsuu gosteren formiil.
den olusmustur. Elektrot uzerinde in-
dirgenme-yiikseltgenme dengesi ku-
ruludur. Bir elektrokimyasal hiicre iki
yan hiicreden meydana gelir.
Yari iletken: dolu degerlik band:: ile bos
iletkenli band: arasmda kiigiik bir ya-
saldanmis band igeren madde.
uygun kosullarda hem metal
hem de ametal ozelligi gosteren ele-
ment (Si, Ge, As gibi).
me tepkimesinde, indirgenme ya da
yiikseltgenme tepkimesinden biri.
Yari tepkime yontemi: indirgenme-yiik-
seltgenme tepkimelerinin iki yan tep-
kime seklinde denldestirilip yeniden
birlestirilmesi suretiyle yapilan denk-
lestirme.
Yangecirgen zar: gozeltideki bazi tanecik-
lerin gegmesine izin veren, bazilannm
gecmesini engelleyen zar. cok kugiik
delikler iceren bir filmdir.
mncaya degin gegen sure. cekirdek
tepkimelerinde, mevcut atomlann ya-
nsunn radyoaktif bozunmaya ugraya-
bilmesi igin gegen sure.
Yanhna tepkimesi: aym maddenin hem in-
dirgenmesi hem de ytikseltgenmesi.
Yavalatici (moderator): fizyon tepkime-
sinde ortaya cilcan yUksek enerjili not-
ronlan yavaslatarak, fizyonu azaltan
madde.
vi hale gecmesi.
na boliinmesiyle elde edilen fiziksel
Sozliik A45
ozellik (yani, birim hacimdeki Ude).
Yliksek spin kompleksi: zayif kristal alan
-
yanlmanyla merkez metal atomunda
veya iyonda d alt kabugunda eslesme-
mil elektron sayisimn maksimum ol-
•
dugu kompleks.
Ytikseltgen: kendisi indirgenirken lcarsism-
dakini yUkseltgeyen bilesik ya da
iyon.
Ytikseltgenme: elektron verme (kaybetme)
olay:. Atomlarm yUkseltgenme basa-
magi biiyiir (yiikseltgenme, indirgen-
me ile birlikte yiirtir).
Ytikseltgenme basamagi: bir atomun, di-
ger atomlarla birleserek molektiller ya
da cok atomlu iyonlar olustururken yi-
tirdigi, kazandigi ya da ortaklastigi
elektron sayisi.
Yfizde: bir bilesenin 100 lusunlik bir biltun
igindeki par.
Ytizde verim: bir kimyasal tepkimeden el-
de edilen Urtintin, aym tepkimeden ku-
ramsal olarak elde edilebilecek uriin
miktanna bohinerek bulunan ye ytiz-
de ile ifade edilen miktan.
Yfizey gerilimi: bir swim yiizeyini genis-
letmek icin gerekli enerji ya da yapil-
masi gereken
Ylizey merkezli ktibik kristal: kiibik bi-
rim hficrenin sekiz kosesinde ye her
bir yiizeyinde bir birimin bulundugu
kristal. Kiirelerin kiibik silo istiflen-
mesiyle olusur (bak: Sekil 13.36).
Zayif asit: sulu gozeltisinde kismen iyon-
lasan asit.
Zayif baz: sulu cOzeltisinde kismen iyon-
lasan baz.
Zayif elektrolit: cozeltisinde kismen iyon-
lasan
Zincir tepkime polimerlesmesi: baslama
-
basamagi karbon-karbon gift baglarm-
dan birinin acilmasi basamagi olan
tepkime. Serbest radikal ara Urtintine
monomer baglanarak uzun zincirler
meydana gelir. Omegin, etilenin poli-
etilene polimerle§mesi.
 Ek
Secilmi§ Yanitlar
Not: Sizin yamtlanna, gortim basamaldannin say,-
sma ve ara sonuglarm yuvarlanma derecesine bagh
olarak, buradaki yamtlardan bir miktar farkh olabilir.
BOLUM 1
Ornekler 1A. daha ytiksek 1B. haw: -15 °F =
-26,1 °C 2A. 1,46 g/mL 2B. 2,76 g/mL 3A.
135 g pozelti 3B. 63,4 L etanol 4A. 1,8 kg etanol
4B. 0,856 g/mL 5A.21,3 5B.1,1 X 106 6A.26,7
6B. 15,6
Tarama Sorulan 4. (a) 155 X 10' g (b) 0,642 kg
(c) 289,6 cm (d) 0,86 mm 5. (a) 127 mL (b) 0,0158 L
(c) 0,981 L (d) 2,65 X 106 cm3 6. (a) 174 cm (b)
• 29 m (c) 644 g (d) 112 kg (e) 7,00 L (f)
3,52 X 103 mL 7. (a) 1,00 X 106 m2 (b) 1,00 X
104 cm2 (c) 2,59 X 106 m2 S. 102 °C. 9. 90,0 mL
karbon distilfiir 10.0,958 g/mL 11. 13,6 g/mL 12.
(a) 502 g (b) 20,6 kg (c) 58,6 mL (d) 21,5 L 13.
0,629 kg 14.24 g 15. 7,92 X 103 g 16.3,69 kg 17.
(a) 8,950 X 103 (b) 1,0700 X 104 (c) 2,40 X 10-2
(d) 4,7 X 10-3 (e) 9,383 X 102 (f) 2,75482 X 103
18. (a) 0,0321 (b) 0,000508 (c) 0,001219 (d) 0,162
19.(a) iki ya da tig (b) tic (c) ild (d) be§ (e) dort (f) dOr-
de bir (g) iig (h) sekize iki 20. (a) 3985 (b) 422,0 (c)
1,860 X 105 (d) 3,390 X 104 (e) 6,321 X 404 (f)
5,047 X 10' 21. (a) 9,3 X 10-4 (b) 2,2 X 10" (c)
5,4 X 10-1 (d) 3,058 X 10' 22. (a) 1,0 X 105 (b)
1,0 (c) 4,46 X 10-1 (d) 5,79 X 10-1 23. 1,04 X
104 g 24. 1,58 X 103 g
Akhrmalar 25. Yasamn kesin gegerli oldugu hic
bir nokta yok. 27. Neden-song ililkisini ortaya koy-
mak zor olabilir (Tann becereklidir); Bu ililkiler var.
chr (Tann zar atmaz). 29. Gerekli: kontrol, dikkatli
gozlem, parametre degi§tinne,tercihen birim zaman-
•
da. Sonuclar tekrarlanabilir olmah. 31. (a) & (d) fi-
ziksel (b) & (c) kimyasal 33. (a) heterojen kan§rm
(b) homojen kan§im (c) madde: icinde gaz gortin-
memi§ (d) heterojen kan§un 35. (a), (c), (d) fiziksel
(b) kimyasal 37. (a) 3,4 X 104 cm/s (b)
6,378 X 103 km (c) 7,4 X 10-11 m (d) 4,6 X 105
Tam (b) belirsizlikle (*Wen (c) belirsizlilde 39.(a)
olctilen (d) belusizlikle olctilen 41. (a) 2,44 X 104
(b) 1,5 X 103 (c) 40,0 (d) 2,131 X 103 (e)
4,8 X 10-3 43. (a) 115,76 mi/h (b) 2,80 mi/lb 45.
2172 p..g 47. 1,5 m 49. (a) 10. s (b) 9,8 m/s (c)
2,5 min 51.25 &intim 53. 2,25 X 104 kg/m2 55.
yUksek: 47,8 °C, dii§tik: -8,3 °C 57. Hayir. 240
°F = 116 °C 59. 35,1 °M ye -59,2 °M 61.
0,790 g/mL 63. demir gubuk < aluminyum
< su 65.0,04 g/ati§ 67. 0,9 L 69. %12 A, %28
B,7047 C, %11 D ve %3 F 71.8,61 X 10 2 g
Biitiinleyici ye Heri Ah§tumalar 76.5,5 X 10 16
• ton 77. 38,8 m 79. (a) 4,9 mg 111-2 11-1 (b) 46,6 ysl
ya da -50 yil (1 sig fig) 81. (a) -40 °C (b) 160. °C
F46
(c) -19,1 °C (d) 335 °C 84. 11 g mL-1 85.
2,0 X 104 kg
BOLUM 2
Ornekler 1A. 0,529 g 1B. 6,85 g 2A. 0,301 g
2B. 1,20 g magnezyum, 0,80 g oksijen 3A. TAg
3B. 16p, 18e, 19n 4A.15,0001 akb 4B. kiitle oram
16,8308848 5A. Bor-11 5B. %7,5 lityum-6 ye
%92,5 lityum-7 6A. Li+, S2-, Ra2+ , F-, A13+ 6B.
bal grup metalleri: Na, Mg, Al; bal grup metalleri:
S, Kr (soy gaz), B, I, H; bal grup metalleri: As, Si;
gegi§ metalleri U, Re 7A. 3,05 X 10 21 7B.
1,20 X 1021 8A. 248 g 8B. 3,40 X 1024 9A.
3,46 X 1021 9B. %62,5
Tarama sorulan 4. 0,268 g oksijen 5. 4,720 g
potasyum kloriir 6. yanma iirtinii bir gaz, Main di-
oksit 7. %39,34 Na 8. (a) 0,066 g oksijen/0,166 g
magnezyum oksit; (b) %60,2 Mg 9. (a) evet, %27,3
C; (b) %72,7 0 10. bile§ikte 0 nin S e oram 3 : 2.
11. bile§ikte Cl un Pa oram 3:5. 12. hayir, element-
lerin tepkime oral= bilmek gerekir. 14. (a)
'nAr < IP( < I; Co < 39 Cu < <
11,65n < usiTe (b) 19K < VAr < 190Cu < 187co <
igSn < < '24;'Cd (c) 19K < '11), Ar < 52'7'Co <
39Cu < 115f,Sn < 1241;td < 19re 15. (a) SO (b) 31 43
(c) (d) 1S 16. %59 notron 17. '93Ir 18. argon
19. (a) 2,914071 (b) 2,165216 (c) 18,50146 20.
81 Br = 80,917 akb 21. 39,948 akb 22. (a) In (b) S
benzerleri: 0, Se, S e benzemeyenler: Na, Ba (c) Cs
(d) I (e) Xe (f) 15 (g) 2 23. soy gaz 118, alkali me-
tal 119 24. (a) 7,65 X 1024 (b) 2,17 X 102' (c)
1,1 X 1012 25. (a) 362 mol Fe (b) 646 g Kc (c)
20,1 mg Au (d) 9,49 X le Fe atomlan 26.
25,0 g N 27. 8,7 X 10 18 atom 204Pb 28.
1,5 X 103 g ala§un
Alkstirmalar 29. Hayir: demir ve hava oksijeni ka-
t, demir oksit olu§turur; oysa karbon dioksit kibrit-
ten uzakla§u. 31. 21,625 g tepkimeden Once ye son-
ra. 33. Her iki ornek %39,4 Na %0,1 igerir. 35.
0,422 g 37. (a) 3 H (bil. A): 1 H (bil. B): 2 H (bil.
C) (b) Bil. B, N2H 2 (verilen). A, N2H 6 (ya da NH3)
olmah ve C, N2H4 olmah. 39. %11 0 41. Katot llm-
lan, kaynagma bagh degil, aym ozellikle 43. Deger-
ler e nin katlan 45. (a) 1,8 X 103 oramnda (b) pro-
ton igin: 1,044 X 10-5 g/C elektron igin:
5,686 X 10-9 g/C 47. (a) 46p, 46e, 62n (b)
8,9919908. 49. 106,906 akb 51. (a) 24Mg2* (b) `212,Cr
(c) 108Th 53. Benzemez, giinkti p, n ve e nin Ude-
leri tamsayi degildir. 55. 24,31 akb 57. 108,9 akb
59.40,962 akb 61. (b) 72,6 akb (2 anlamh) 63. (a)
1,954 mol Rb (b) 3,916 X 1027 Fe atoms (c)
1,8 X 10-10 g Ag (d) 3,15476 X 10-23 g 65.
2,00 X 1023 67. (a) 1,4 X 10-6 mol Pb/L (b)
8,4 X 1014 Pb atomu/mL 69. 4,38 X 10 22 atomu
Biitiinleyici ye lied Ah,shrmalar 74. 3 X 1015 g
cm-3 77. 27A13+ 79. 210Po 82.200,6 akb 86. 7,0 X
1019 atom 30Si 89. %50,1 Sn, %32,0 Pb, %17,9 Cd
Ozellikli Sorular 90.1 mg duyarhkta (duyarh labo-
ratuvar terazilerinde oldugu gibi) 93. 2,43 X
105 km3 94. 159 ppm Rb
BOLUM 3
Ornekler 1A. 1,5 X 1022 ions 1B. 4,0 X 10' g
MgC12 2A. 3,69 X 1021 2B. 9 X 10-3 limol/m3
3B.(yani>sptblrmd)3A.17,gC
132,0 mL 4A. 7040,001 C; %6,714 H; %53,284 0
4B. %23,681 C; %3,180 H; %13,81 N; %18,32 P;
%41,008 0 5A. C6H1003 ve C12H20065B• C3H703
61-1 14 06 6A. C7111402 6B. C4H4S 7A. S igin 0; veC
Cr igin +6; Cl igin +1; 0 igin -1/2 7B. S igin +2;
Hg igin +1; Mn igin +7; C igin 0 8A. Li 20; SnF2;
Li3N 8B. Al2S3 ; Mg3N2 ; V203 9A. Sezyum iyodtir;
kalsiyum floral.; demir oksit; krom (IQ) klortir
9B. Kalsiyum hidriir; bake (I) klortir; gtimil§ stilfiir;
Civa (I) klortir 10A. kiiktirt heksaflornr, nitroz asit;
hipobromoz asit; kalsiyum hidrojen karbonat; demir
(11) stint 10B. amonyum nitrat; fosfor trildoriir;
mii§ perklorat; demir (III) siilfat 11A. BF3 ;
K2Cr207 ; H2SO4 ; CaC12 11B • Al(NO3) 3 ; P4010 ;
.
Cr(OH)3 ; HI03 12A. (a) izomer degil (b) izomer-
ler 12B. (a) izomerler (b) izomer degil 13A. (a) al-
kan (b) kloralkan (c) karboksilli asit. (d) alken 13B.
(a) alkol (b) karbolcsilli asit ve bir alkol (c) klorkar-
boksilli asit (d) bromalkan 14A. (a) 2-propanol (b)
1-iyot propan (c) 3-metilbutanoik asit (d) propan
14B. (a) 2-klorpentan (b) 1,4-dildorbutan (c) 2-me-
tilpropanoik asit 15A. (a) CH3(CH2 )3 CH3; (b)
CH3CO2 H (c) ICH2(CH2)6CH3 (d) CH2(OH)(CH 2 )3
3 15B. (a) CH3CHCH2 (b) CH2(OH)(CH2 )5CH3 CH
(c) CH2C1CO 2H (d) CH3(CH2 )4CO2H
Tarama Sorulan 5. (a) 20 atom (b) 4,91 X 1021
25 F atomu 6. (a) 675 g (b)atom(c)2,195X0
168 g (c) 4,64 X 103 g (d) 431 g 7. (a) 0,134 mol
Br2 (b) 1,80 mol Br2 (c) 70,7 mol Br2 (d) 51,4 mol
Br2 8. (a) 149,2 akb (b) 11 mol H atomu (c)
60,055 g C (d) 2,73 X 1025 C atomu 9. %15,59 H
10. %36,18 0 11. %40,53 H2O 12. (a) %64,07 Pb
(b) %45,50 Fe (c) %2,72 Mg 13. CH3CH2SH 14.
C41-11003 15. NaC5H8NO4 16. C8H604 17. (a)
%75,71 C, %8,795 H, %15,50 0 (b) C 1311 18 02 . 18.
Cr03 , 19. SO3 ve S20 20. (a)Pb2+; (b) kobalt(III)
iyonu; (c) baryum iyonu; (d) Cr2+; (e) I04 (I) klo-
rit iyonu; (g) Au3+; (h) bistilftit ya da hidrojen stil-
fit iyonu; (i) HCO3; (j) CN- 21. (a) potasyuin si-
yaniir; (b) stronsiyum klortir; (c) klor triflorur; (d)
diazot tetraoksit; (e) fosfor pentaklortir 22. (a) po-
tasyum siyantir; (b) hipokloroz asit; (c) amonyum
•

stilfat (d) potasyum iyodat 23. (a) Zn = 0
(b) S = -2 (c) N = +4 (d) N = +3 (e) V = +4
(f) P = +5 24. (a) MgBr2 (b) BaO (c)
Hg(C2H302)2 (d) Fe2(CO204)3 (e) Sr(C104)2 (f)
KHSO4 (g) NC13 (h) BrF3 25. (a) kloroz asit; (b)
stilftiroz asit; (c) hidroselenik asit; (d) nitroz asit
26. (a) HI(aq); (b) HNO3; (c) H 3PO4 (d) H2SO4 27.
(b) 2-butanol 28. (c) butanoik asit
AbOrmalar 29. (a) H202 (b) CH3CH2C1(c)114010
(d) CH3CH(OH)CH3 (e) HCO2H 31. (b) CH3CH2C1
(d) CH3CH(OH)CH3 (e) HCO2H 33.65 g SO2 35.
(a) 7,74 g (b) 1,90 X 103 g (c) 84,1 g 37. (a)
4,58 X 10-6 ma! S8 (b) 2,21 X 10 19 S atomu 39.
(a) yanh§; (b) dogru; (c) yanh§; (d) yanh§ 41. (a) 8
atom (b) 3 F/2 C (c) 1,402 Br/g F (d) brom (e)
3,45 g 43. %75,998 C, %12,755 H, %11,248 0 45.
(a) %49,765 Zr (b) %5,03004 Be (c) %33,659 Fe
(d) %6,6635 S 47. %Cr artip: Cr0 3 < Cr02 <
Cr203 < Cr0 49. C 10H8 51. (a) C19141604 (b)
C4H8C12S 53. C I6H i0N202 55. 31 g/mol X, X; P
olabilir 57. 894 u 59. (a) %90,51 C ye %9,491 H
(b) C4H5 (c) C8 H10 61. CH4N. 63. C 101-18 65.
2,247 g H2 O 67. (a) C = -4 (b) S = +4 (c)
O = -1 (d) C = 0 (e) Fe = +6 69. Cr 203 ,
CrO2ve Cr03 71. (a) stronsiyun oksit; (b) cinko sill-
ftir; (c) potasyum kromat; (d) sezyum stilfat; (e)
krom(111) oksit; (f) demir(III) stilfat; (g) magnezyum
hidrojen karbonat; (h) amonyum hidrojen fosfat; (i)
kalsiyum hidrojen stilfit; (j) baker (11)hidrolcsit; (k)
nitrik asit; (s) potasyum perldorat; (m) bromik asit;
(n) fosforoz asit 73. (a) karbon disiilftir; (b)
tetraflortir; (c) klor pentaflortir; (d) diazot pen-
toksit; (e) ktikiirt heksaflortir; (f) diyot haksafloriir
75. (a) Al2(504)3 (b) (NH 4)2Cr207 (c) SiF4; (d) Fe-
203 (e) 0352 (f) Co(NO3)2 (g) Sr(NO2)2 (h) HBr(aq)
(i) H103 (j) PC12F3 77. (a) TiC14 (b) Fe2(SO4)3 (c)
C1207 (d) S208' 79. MgC12 . 6 H2O 81. 15 g Cu-
SO4 83. CuSiF6 . 6H2 0 85. (a), (b), (c) ye (d) 87.
(a) CH3(CH2 )4C113 (b) HCO2 H (c) CH3CH2CH
(CH3 )CH2OH (d) C1CH 2C1-13 89. (a) metanol;
CH3 OH; 32,04 akb (b) 2-klorheksan; CH3(CH2)3
CHC1CH3 ; 120,6 akb (c) pentanoik asit; CH 3(CH2)3
CO2H; 102,1 akb (d) 2-metil- 1 propanol; CH 3CH
(CH3 )CH2 OH; 74,12 akb
Biitiinleyici ve ileri Alksbrmalar 91. 1,24 X 1023
6Li 95. CH4 98. 26,9 akb 102.atomu
ZnSO4 . 7 H2O 105. C l2H8C180 -
• Ozellikli Sorular 108. (a) %5 N, %4,4 P, 4,2% K
(b) (1) %60,6 P203 (2) %53,7 P 205 110. (a)
4,7 X 103 m2 (b) 2,5 nm (c) 5,8 X 10 23 molektil
BOLOM 4
Ornekler 1A. (a) 2 H3PO4 + 3 Ca0
---> Ca3 (PO4)2 + 3 H 2O (b) C3H8 + 5 02 -4
3 CO2 + 4 H2O 1B. (a) 4 NH3 + 7 02 -+ 4 NO2
2O (b) 6 NO2 + 8 NH3 > 7 N2 + 12 H2O+6H
2A.4 HgS + 4 CaO > 3 CaS + CaSO 4 + 4 Hg
2B. 2 C7}1602S + 17 02
14 CO2 + 6 H20 + 2 SO2
2 3B. 8,63 mol Ag 4A.5,29 g Mg 3N23A.2,64mol0
4B. 126 g H2 5A. 0,126 g H2 5B. 3,50 g 02 6A.
3,34 cm3 6B. 0,79 g 7A. 0,4 mg H 2(g) 7B. 0,15 g
CO2 8A.0,307 M 8B.0524 M 9A.115 g 9B. 50,9 g
10A.00675 M 10B. 0,122 M 11A. 18,1 mL 11B.
• 2,00 X 102 mL; 4,96 g 12A. 936 g PC13 12B.
1,86 kg POC13 13A. 3,8 g P4 13B. 57 g 02 14A. (a)
30,0 g CH2O (b) 25,7 g CH2O (c) %85,6. 148. %93,7
verim 15A. 41,8 g CO 2 15B. 69,0 g 16A.
2,47 X 103 g HNO3 16B. 0,0734 g H2
Boliim 5 F47
Tarama Sorulan + 6 H2O (b) 5,03 X 105 g NH3
4. (a) Na2SO4 (k) + 4 C(k) Ozellikli Sorular 109.360 ya da - 4 X 102 ba-
Na2 S(k) + 4 CO(g) lik
(b) 4 HCI(g) + O2 (g) --o 2 H20(s) + 2 C12(g)
(c)PC15 (s) + 4 H2O(s) BOLOM 5
H3PO4(aq) + 5 HCI(aq) Ornekler 1A. 0,540 M Cl- 1B. (a) 7,9 X 10-5 M
(d) 3 Pb0(k) + 2 NH3(g) F- (b) 3,1 kg CaF2 2A. (a) A13+ (aq) +
3 Pb(k) + N2(g) + 3 H 20(s) 3 OH-(aq) ---o Al(OH) 3(k) (b) tepkime olmaz (c)
(e)Mg3N2(k) + 6 H 20(s) Pb2+(ac1) + 2 F(aq) -4 Pb1[2(k) 2B. (a) A13+(a9)
3 Mg(OH)2(k) + 2 N1-1 3(g) + PO43 (aq) -+ A1PO4(k) (b) 13a2+(aq) + 5042-
5. (a) 2 Mg + 02 -+ 2 MgO 2+(aq) + CO32 -(aq)(aq)-4BSOkcPb
(b) 2 NO + 02 -+ 2 NO2 PbCO3(k)
3A.NH3 (aq) + HC31-1502(atI)
(c)2 C2H6 + 7 02 -4 4 CO2 + 6 H2O
(d) Ag2SO4 + Ba12 BaSO4 + 2 AgI NH4+(aq) + C311502 -(aq)
3B. CaCO3(k) + 2 HC 2H3O2(aq) ->
6. (a) C71-1 18(s) + 11 O2(g) --o
7 CO2(g) + 8 H2 O (s) CO2(g) + H2 0(s) + Ca2+ (aq) + 2 C2H3 02(aq)
4A. (a) hayir (b) evet 4B. V02+ yiikseltgenir,
(b) C4H9OH + 6 02 --o 4 CO2 + 5 H2O
(c) 2 HI(aq) + Na2CO3(aq) -+ Mn04 idirgenir 5A. yiik: Al -o Al 3+ + 3C;
2 Nal(aq) + H20(s) + CO2(g) idn: 2 H+ + 2C; net: 2 Al(k) + 6 H +(aq) -o
(d) 3 NaOH(aq) + FeC1 3(aq) -+ 2 A13+(aq) + 3 H2 (g) 5B. yak: 2 Br-
Fe(OH)3 (k) + 3 NaCliaq) Br2 + 2C; ind: C12 + e 2 CF; net:
7. (a) ye (b) atomik 0 tiriin degil; (c) Ortin KC10 3 , 2 Br-(aq) + C12 (g) -4 Br2 (s) + 2 CV(aq)
KCIO tiriin degil. 8.3 ye 4 dogru. 9.4,84 mol FeC1 3 6A.Mn04 (a(1) + 8 H + (aq) + 5 Fe2+ (a(4)
10. 17,0 g 02 11. 35,8 g C12 ye 10,4 g P4 12. (a) Mn2+(aq) + 4 H20(s) + 5 Fe3+(aq)
5,32 mol 02 (b) 323,1 g KO2 (c) 6,35 X 1016 02 mo- 6B. 3 UO2+(aq) + Cr2072-(aq) + 8 H+(aq)
lektil 13. (a) 0,408 M (b) 0,154 M (c) 1,53 M (d) 3 UO2 2+(aq) + 2 Cr3+ (atl) + 4 H 2O(s)
(aq) -->
•
0,675 M 14. (a) 319 mol (b) 20,0 g (c) 16,4 mg 15. 7A. S(k) + 2 OH- (aq) + 2 0C1-
16. 169 mL 17. 0,242 M 18. 5032-(aq) + H2O(s) + 2 C1-(aq)
373 g KC1 in 5,00 L
3 7B. 2 Mn04(aq) + 3 5032- (aq) + H2O(s) ---o
14,1 g CuCO3 19. 14,9 mL 20.1,52 mol 21. HNO
snorlayi,bmktCuepz.2(a)1,80mol 2 MnO2(k) + 3 5042- (aq) + 2 OH-(aq)
8A. indirgen. 8B. Au-indirgen, 0 2(g)-ytikseltgen
CC12F2 (b) 1,55 mol CC12F2 (c) %86,1 verim 23. (a)
82,01 g C61-110 (b) %78,0 verim (c) 156 g 24. 9A. 0,1019 M 9B. 0,13 M 10A. %65,4 Fe 10B.
0,03129 M
%68,0 CaCO3
Tarama Sorulart 4. (a) 0,10 M NaCI, iyonik bile-
AhOrmalar 25. (a) Cr203(k) + 2 Al(k)L-
2O(s) Iik (kuvvetli elektrolit) (b) 0,10 M C 2H5OH, mole-
Al203(k) + 2 Cr(s) (b)CaC2(k) + 2 H
killer bile§ik (elektrolit degil) 5. kuvvetli asit: (e);
Ca(OH)2(k) + C21-1 2(g) (c) 3 H2(g) + Fe 2O3(k) zapf asit: (d), (f); kuvvetli baz: (b), (i); zapf baz (g);
2 Fe(s) + 3 H20(g) (d) NC1 3(g) + tuz: (a), (c), (h) 6. Al 2(SO4 )3 clizeltisi en ytiksek
3 H2O(s) -> NH3 (g) + 3 HOCI(aq) [SO42- ] icerir, 0,24 M. 7. (a) 0,238 M K + (b)
27. (a) 2 C41-110 + 13 02 > 8 CO2 + 10 H2O 0,334 M NO3 (c) 0,17 M A13+ (d) 0,627 M Na+ 8.
(b) 2 C3H7 OH + 9 02 ---o 6 CO2 + 8 H2O 200,0 mL of 0,035 M NaCI 9. 3,04 X 10 -3 M OH-
--> 3 CO2 + 3 H2O 10.0,126 M K+ , 0,148 M Mg 2+ , 0,422 M 11.
(c)HC3HSO3 + 3 02
29. (a) NH4NO3(k) N20(g) + 2 H2O(g) 4,3 X 102 mg 12. BaSO4 (k) ye Al(OH)3(k)
13. Ca(k) + 2 HCI(aq) -> CaC12(K1) + H2(g)
(b) Na2CO3(4 + 2 HCl(aq) KHS03 (k) + HCI(aq) ---o
2 NaCliaq) + H2O(s) + CO2(g) KC!(aq) + H2O(s) + S02(g)
(c)2 CH4(g) + 2 NH3 (g) + 3 02(g) 14.(a) Pb2+(aq) + 2 Br- (aq) > PbBr2(k) (b) tep-
2 HCN(g) + 6 H2O(g)
kime olmaz (c) Fe3+(aq) + 3 OH-(aq)
31.2 N2H4 + N204 --o 4 H2O + 3 N2 Fe(OH)3(k) (d) Ca2+(aq) + CO32- (aq) ---o Ca-
33. (a) 0,401 mo102 (b) 128 g KCI03 (c) 44,0 g KCl CO3(k) (e)Ba'(aq) SO42-(aq) BaSO4(k) (f)
35. 96,0 g Ag2CO3 37. %79,7 Fe203 39. 1,03 g H2 tepkime olmaz 15. (a) OH-(aq) + HC 2H3O2(aq)
41. NH4NO3 (tepkime 1) 43. (a) 1,753 M (b) H20(s) + C2H302 (aq) (b) tepkime olmaz (c)
0,320 M (c) 0,206 M 45. (a) 4,73 g (b) 44,1 mL 47. FeS(k) + 2 1-1+(aq) > H2S(g) + Fe2+(aq) (d)
kiitlece %46 saldcaroz 49. 0,0820 M 51. 20 : 1 sey- HCO3(aq) + H+(aq) ---o H2 O(s) + CO2(g) (e)
reltme (yani, 100,0-mL kap ye 5,00-mL pipet) 53. Mg(k) + 2 H+ (aq) --o Mg2+ (aq) -0 Mg2+ (aq)
(a) 0,177 g (b) 0,562 g 55. (a) 0,0693 mol (b)
+ H2(g) (f) tepkime olmaz 16. Tepkimede NH3(aq)
2,91 M 57.59,4 mL 59. 0,624 g 61.0,2649 M 63. kullan: Mg2+(atl) + 2 NH 3(aq) + 2 H2 O(s) -o
24,0 g 65. 143 g 67. 10,5 g NH 3 , 10,1 g assn Mg(OH)2(k) + 2 NH4+ (aq) 17. 13,3 mL 18.
Ca(OH)2 69. (a) 27,7 g (b) 17,1 g (c) %61,7 verim 0,08683 M NaOH 19. KOH suurlayici tepken; HCl
71.76 g 73. sentezde, verim fiat kin feda edilebilir.
aim ye cozelti asidik. 20. (a) 21. (a) redoks
analizde, urun kayln yok (%100 verim). 75. 474 g degil; her iki yanda Mg un Y.B. +2, C un YB. +4, 0
77. 74,4 mol 79. 1,34 X 103 g in -2 ye H in +1; (b) redoks Cl un Y.B.,
Biitiinleyici ye hen Ali§tirmalar 0 > -1, Br un -1 --o 0; (c) redoks e§itligi; Ag
84.3 FeS(k) + 5 02(g) -> Fe304(k) + 3 S02(g) iin YB. , 0 -o +1, N un, +5 -o +4; (d) redoks
87. 0,2 cm2 89. 118 mL 90. 9,1 X 105 L 92. esitligi degil; her iki yanda Ag On YB. +1, Cr un +6
7,25 M 94. %24 Mg 99. (a) H2(g) + 02(g) --o ye 0 in -2. 22. (a) Ytikseltgen: NO (N un Y.B.,
H20(g) (b) (%100 tepkime, 0 2 simrlapci) verim +2 -3); indirgen: H2 (H in Y B.,0 -o +1);
0,106 mol H2, 2,275 mol H2O. (c) 41,20 gram ilk ye deg4mernis (0 in Y.B., -2 -o -2); (b) ytikselt-
son Mille 101. (a) ye (b) 103. 374 mL 108. (a) gen: NO3- (N un YB., +5 -o +2); indirgen: Cu
in Y.B.,
2 CH2CHCH3 + 2 NH3 + 3 02 -o 2 CH2CHCN (Cu in Y.B., 0 -o +2); degi§mem4 (0
 F48 Ek F Secilm4 Yamtlar
-2 -4 -2 ve H in YB., +1 -0+1); (c) yllIcselt-
gen: C12 (0 -0 -1); indirgen: C12 (Cl in Y.B.
0 -0 +5); degi§rneyen (0 in YR., -2 -0 -2; H
in Y.B., +1 -0 +1)
23. (a) Indirgenme:
2 S032-(aq) + 6 H+(aq) + 4 C
S2032-(aq) + 3 H20(s)
(b)Indirgenme:
2 NO3(aq) + 10 H+(aq) + 8 e -0
N20(g) + 5 H20(s)
(c)Ytilcseltgenme: 1(aq) + 3 H 20(s)
I03(aq) + 6 H-1-(aq) + 6 C
(d) Ytilcseltgenme: Al(k) + 4 OH(aq)
A1(OH)4(aq) + 3 e
24. (a) 3 Zn(k) + 2 NO3(aq) + 8 H+(aq) --0
3 Zn2+(aq) + 2 NO(g) + 4 H20(s)
(b) 4 Zn(k) + NO3(aq) + 10 H+(aq)
4 Zn2+(aq) + NH4+(a;g) + 3 H20(s)
(c)Cr2072 (aq) + 14 H+(aq) + 6 Fe +(a9) -0
6Fe
-1-(aq) + 2 Cr3+(aq) + 7 H20(s)
(d) 2 Mn04(aq) + 6 H+(aq) + 5 H202(aq) -0
2+(aq) + 81120(s) + 5 02(g)
25. (a) 2 Mn02(k) + C103-(aq) + 2 OW(a9) -4
2 Mn04(aq) + C1(aq) + H20(s)
(b) 2 Fe(OH)3 (k) + 3 OC1(aq) + 4 OH(aq)
• 2 Fe042 (aq) + 3 CV(aq) + 5 H20(s)
(c) 6 C102(a9) + 6 011(a9)
26. 0,03421 M KMt104
5 C103(9) + C1(aq) + 3 H2 O
Ah§tumalar 27. (a) zayif elektrolit; (b) kuvvetli
elektrolit; (c) kuvvetli elektrolit (d) elektrolit degil;
(e) kuvvetli elektrolit; 29. (a) baryum bromtir, kuv-
vetli elektrolit (b) propiyonik alit, zayif elektrolit (c)
amonyak, zayif elektrolit 31. (a) 8,73 X 10-4 M
Ca2+ (b) 6,55 X 10-3 M K+ (c) 2,57 X 10-3 M
Zn2+ 33. 14,7 mg Ne/mL 35.0,732 M 37. (a) tep-
kime olmaz (b) Cu2+ (aq) + CO32-(aq) -0 Cu-
CO3(k) (c) 3 Cu2+(aq) + 2 PO43(aq)
C11 311)0412(k) 39. (a) BaSO4 (k) olu§turmak icin go-
zOnebilir bir stilfat (or., K 2SO4) kullan. (b) Su kullan
(Na2CO3 gortintir). (c) AgCl(k) olultunnak igin go-
ziinen bir klortir (or., KCI) kullan . 41. (a) K2SO4(aq)
a Sr(NO3 )(aq) ekle: Sr2+ (aq) + SO42- (aq) ---0
SrSO4(k). (b) NaOH(aq) a Mg (NO 3 )2(aq) ekle:
Mg2+(aq) + 2 OH- (aq) -0 Mg(OH)2 (k)•
(c) K2SO4 (aq) a BaC12(aq) ekle: SW-1-(aq)
▪ +SO4 2 -(a9) BaSO4(k); Icatip stizerek KC1(aq)
dan apr.
43. (a) NaHCO3(k) + H+(aq)
Ne(aq) + H20(s) + CO2(g)
(b) CaCO3(k) + 2 H+(aq)
Ca24-(aq) + 1.120(s) + CO2(g)
(c) Mg(OH)2(k) + 2 117-(a9)
m82+(a9) + 2 H2 0(s)
(d) tepkime (c) ve Al(OH)3 (k) + 3 H+(aq)
"+ (a9) + 3 H20(s)
(e)NaAl(OH)2CO 3(k) + 4 H+(aq)
A13+(aq) Na+(aq) + 3 H20(s) + CO2(g)
45. Tuz: NaHSO4(aq)
Ne(aq) + HSO4(aq);
Asit: HSO4019) + OH(a0)
H20(s) + SO4 2(KO
47. (a) Iki indirgenme ve sift!. yllIcseltgenrne. (b) tki
ytikseltgenme ye sifir indirgenme olanaksiz.
49. (a) CH4(g) + 4 NO(g)
•
(b) 16 H2S(g) + 8 S02(g)
2 N2 (g) + CO2(g) + 21120(8)
3 S8(k) + 16 H20(g)
(c) 10 NH3(g) + 3 C120(g)
6 NH4C1(k) + 2 N2(g) + 3 H20(s)
51. (a) 0 1-(aq) + 2 Mn04 (a9) + 1614+00 ->
5120c) + 2 Mn2+(aq) + 8 H20(s)
(b)3 N2H4(s) + 211103 (a9)
3 N2(g) + 2 Br-(aq) + 6 H20(s)
(c)Fe2+ (aq) + VO43(a9) + 614'1(4 -0
3+(aq) + V02+(aq) + 3 FeH20(s)
(d)3 UO2+(aq) + 2 NO3(aq) + 2 H+(aq)
3 UO22-1(aq) + 2 NO(g) + H20(s)
53. (a) 3 001(aq) + 2 Mn04(aq) + H 20(s)
3 CNO(aq) + 2 Mn02(k) + 2 OH(a9)
(b) 41Fe(CN)61311(aq) + N2H4(s) + 4 0H(09) -0
4 [Fe(CN)6]4 (a9) + N2(g) + 4 H20(s)
(c)4 Fe(OH)2(k) + 02(g) + 21120(s) -0
4 Fe(OH)3(k)
(d)3 C2H80t-ftaq) + 4 Mn04(a9)
3 C2H302(a9) + 4 Mn02(k) + OH(aq) + 4 H 20(s)
55. (a) S2032 (aq) + 5 H20(s) + 4 C12(g) -0
2 SO42 (aq) + 8 C1(aq) 2++ 10 H7-(a9)
(b) Cr2072-(aq) + 14 H+(aq) + 3 Sn (a9)
3 Sn4+(aq) + 2 Cr3+(aq) + 7 H20(s)
(c) S8(k) + 12 OH(aq)
2Mn
4 S2(aq) + 2 82032(aq) + 61120(s)
(d) As2S3 (k) + 12 OH(aq) + 14 H202(aq)
2 As043 (a9) + 3 SO42-(aq) + 20 H20(s)
57. (a) S032(aq): indirgen, Mn04: ytilcseltgen; (b)
H2 (g): indirgen, NO2 (g): ytikseltgen; (c)
Fe(CN)614-(aq): indirgen, H202(aq): ytilcseltgen. 59.
0,1230 M NaOH 61. 3,546 mL 63. 0,077 M NaOH
65. Asit bazdan fazla; asidik 67.34 mL baz 69. (d)
71. 0,01968 M KMnO4 73. %53,23 Fe. 75. 3,70 g
Na2C2O4
Btittinleyici ye hen Alkytirmalar 79.3 Ca2+(aq) +
2 HPO42-(aq) -4 Ca3(PO4 )2(C) + 2 H+(aq) 82.
108 ppm Mg 83. 0,0874 L
88. (a) 2 FeS 2(k) + 2 H20(s) + 7 02(g)
2 Fe2+(aq) + 4 St:142(aq) + 4 H+(aq)
(b) 14 Fe3-'-(aq) + FeS2(k) + 8 H20(s)
15 Fe2+ (aq) + 2 SO42(aq) + 16 H+(aq)
91. 44,6 g C12 (g) 93.50 X 102 g C102 95. 1. bass-
malda 45,8 g NaHSO3 , 2. basamakta 1,0 L gozelti
Ozellikli Sorular 96. x = 1,07 97. %91,0 M1102
BOLU M 6
Ornekler 1A. 760. mmHg 1B. 1,39 g/cm 3 2A.
756,0 mmHg 2B. 93 mm 3A. 139 torr 3B. 346 g
(kesim ytizeyinin alam basinci etkilemez) 4A.
4,40 L 4B. 317 mm Hg 5A. 1,97 X 10 3 K 5B.
80. °C 6A. 59,0 g 6B. 65,2 L 7A. 24,4 L 7B.
464 K 8A. 2,11 mol 8B. 5,59 X 10 14 moleldil 9A.
2,11 mL 9B. 0,383 g 10A. 86,46 g/mol 10B. NO
11A. 0,162 g/L 11B. 382 K 12A. 35,6 g Na 3N
12B.0,619 g Na(s) 13A.1,25 L 13B.150. L 14A.
13 atm 14B. 5,46 atm 15A. 0,0348 atm H 20(g),
2,47 atm CO2 (g) 15B. 584 mmHg N2, 157 mmHg
02 , 0,27 mmHg CO 2 , 7,0 mmHg Ar 16A. 0,00278
mol 16B. 0,395 L 17A. NI-1 3(g): 661 m/s 17B.
76,75 K 18A. 2,1 X 10 -4 mol 18B. 28,2 s 19A.
1,90 X 102 g/mol 19B. 52,3 s 20A. C12(g) 20B.
C12(g)
Tarama Sorulan 4. (a) 0,968 atm; (b) 0,766 atm; (c)
1,17 atm; (d) 3,3 atm. 5. (a) 748 mmHg; (b)
928 mmHg; (c) 10,4 ft Hg 6.753 mmHg 7. (a) 52,8 L;
(b) 7,27 L 8. (a) 1,10 X 10 3 mL; (b) 7,50 X 102 mL
9.576 °C 10. 42,7 L C2H2 11.7903 L C12 12. PF3
4 mL 14. 2,74 atm 15.103 g/mol 16.13.5,2X0
1,75 g/L 17. 1,25 L H2 (g) 18. 519 L CO2(g) 19.
5,59 L 20. 6,1 L 21. (a) 737 mmHg; (b) %97,5; (c)
0,111 g 02 22.(1) 23. 18,6 a 24.(3)
Ak§firmalar 25. 11,4 m 27.976 mmHg 29. 1,03 kg
cm-2 31.50,6 atm 33. (a) 1° -0 2 °C: 700,37 Mar;
10
20°C: %3,5 attar. Kelvin sicakhgi iki katma
cikarsa,hacun da iki 'canna cilcar. 35. (a) 41,8 mg PH 3
20 molekiil 37. Torbadaki hava ytiksek (b)7,41X0
bolgelerdeki dii§tik basinclarda torbayi §i§irir. 39.
4,30 L 41. 4,81 g 43. 2,29 atm 45. 1,41 X 10 3 °C
47. C3118 49. (a) 55,8 g mol- ' (b) C4118 51.
1,22 X 103 mmHg 53. (a) 1,18 g L-1 (6)1,80 g L-1 ,
25 °C de CO 2 ile §i§irilmi§balonun yogunlugu, hava ile
lilirihnil balonunldnden fazladw. Bu yiizden, CO 2 ile
balon ytikselmez. 55. P4 57.378 L 02 59.
3,3 X 107 L 61. 109 mL 63. 2,06 X 10 3 g 65. (d)
67. (a) 842 mmHg (b) Pb888, 8 = 89,5 mmHg; Pa =
752 nunHg 69. (b) 71. 2,37 L 73. 751 mmHg 75.
326 m/s 77. 7,83 u 79. 1,51 X 10 3 K 81.
0,00473 mol 83. (a) 1,07; (b) 1,05; (c) 0,978; (d) 1,004
85. (a) Pwe,,d = 15,3 atm, Pte,,, = 14,1 atm; (b)Pidea/ =
19,4 atm, Pvd„ = 18,3 atm; (c) P,deai = 27,6 atm,
Pviithifinle
B = 2yi6C9ialln
ye bed Ah§tirmalar 90. C 4H6 91.
0,364 atm 94. 2,24 atm 95. (a) 12,5 atm (b)
0,337 atm 97. 153 mmHg 98. %19,9 He 100.
22,0 L 104.1ditlece %1,95 H 2O 106. V = 7,39 L
109. %30,1 Mg, %69,9 Al
Ozelhkli Sorular 112. X = oksijen (16 akb); nit-
ril flortir = 2 0 atomu; nitrozil flortir = 1 0 ato-
mu; tiyonil floriir = 1 0 atomu; stilftiril florin = 2
O atomu. •
BOLUM 7
Ornekler 1A. 32,7 U 1B. 4,89 kJ 2A. 3,0 X 10 2 g
2B. 37,9 °C 3A. -3,83 X 10 3 kJ/mol 3B.
6,26 kJ/°C 4A. 65,2 kJ/mol 4B. 33,6 °C 5A. Sis-
tem 114 J i§ yapar. 5B. Sistem iizerine14,6 kJ i§ ya-
puhr. 6A. +1,70 X 102 J 6B. Sistem 179 J i§ yapar.
7A. 60,6 g 7B. 0,15 U Is1 agiga gikar. 8A. 3,31 U
sogurulur. 8B. 2,49 kg H20 (8) 9A. -125 kJ 9B.
- 2006 kJ 10A. 6 C(grafit) + 13/2 H 2(g) +
02(g) + 1/2 N2(g) -+ C6H1302 N(k) 10B. cizel-
ge 7,2 deki negatif degerin iki katt: +92,221d 11A.
- 1367 kJ/mol 11B. -2,5 X 103 kJ/mol fuel 12A.
- 1273 kJ/mol 12B. -184 kJ/mol 13A.
-112,3 kJ/mol AgI 13B. -505,8 kJ/mol
Tarama Sorulan 4. (a) +68,5 kcal; (b) -177 kJ 5.
(a)39,5 °C; (b) 57 °C 6. (a) 1,7 J g -1 °C-'; (b) 21,9 °C
7. +49,1 kJ 8. 0,4501 g-' ° C-1 9.46 °C 10. (a) 0 .1;
(b) -236 J; (c) +133 J; (d) -416 J 11. (a)
-2,22 X 103 kJ/mol; (b) -5,90 X 10 3 kJ/mol; (c)
- 1,82 X 103 kJ/mol 12. 4,98 kJ/°C. 13. (a)
23,82 °C; (b) 29,60 °C. 14. C81-118 08(g) + 5 02(g)
-0 5 CO2(8) + 5 H2O(s) AH = -2,34 X
103 kJ/mol 15. -285 kJ/mol Zn 16. (a) endotennik;
(b) +18 kJ/mol 17. 26,0 °C 18. (a) N 2(g) +
02(g) N20(g); (b) S(rombik) + O2 (g) +
C12(g) SO2C12(s); (c) CH3CH2COOH(s) +
02(g) -0 3 CO2(g) + 3 H20(s) 19. (a) 6559 kJ;
(b) 3,65 X 103 kJ; (c) 1,45 X 10 3 kJ 20. +30,74 kJ.
21. -282,97 kJ. 22. -290. U 23.
OFIeQ = 2 OH, + 2 6jI2 - 3 AH3 24. (a) -55,7 kJ;
(b) -1124 kJ 25. +30,6 U 26. -206,0 kJ/mol
All§rirmalar 27. (a) Zn:0,385 J g -1 °C-'; (b)
Pt:0,13 J g-1 °C-1 ; (c) A1:0,905 I g-' °C-' 29.
5,4 X 102 °C 31. 24,0 °C 33. 2,3 X 10 2 J
mol-1 °C-' 35. -2,49 X 105 1d 37. (a) 504 kg; (b)
-6,21 X 105 kJ; (c) 2,90 X 103 L 39.1,4 X 103 1J
41. (a) -5 X 10' kJ/mol; (b) AT yi arttirmak igin
daha cok gortinen ve daha az su kullammz. 43.
•
4,2 X 102 g 45. -56 kJ/mol 47.39,6 g 49.2 g 51.
7,72 kJ/°C 53. 5,23 °C 55. (a) 3,4 L atm; (b)
3,4 X 102 J; (c) 82 cal 57. Hig bir i§ yapilmaz; hic

bir sey hareket etmemistir. 59. (a) Basmg-hacim isi
yok. (b) Ang. = - 1 mol: gevre sistem tizerine is ya-
par. (c) Anger = +1 mol: sistem ceyre tiserine is ya-
par. 61. (a) 0 J (b) -562 J (c) 0,08 kJ 63. (a) ever,
gaz is yapar (w = negatif). (b) evet gaz 1st enerjisi-
ni sogurur q = -w (c) gam sicalchgi degismez (d)
AU = 0 (sicaldik sabit). 65. olanalcsiz: ideal bir ga-
zm izotermal genlesmesinde AU = 0 67. (c) 69.
(a) -2008 kJ/mol (b) AH = -2012 kJ/mol 71.
- 217,5 kJ 73. -747,5 kJ. 75. -25,5 kJ. 77. Bazi
bilesikler elementlerinden daha kararh, bazilan da-
ha az kararlahr. Bir bilesik igin AHo, olamaz, ciinkii
bilesik olustugu element kadar kararluhr. 79.
+202,4 kJ 81. -1367 kJ 83. -102,9 kJ 85. -55 kJ
87. 2,40 X 106 kJ
Biitiinleyici ye ileri Alkstirmalar 90. 3,5°C 91.
- 1,95 X 103 kJ/mol C6H807 97. Giihre gait, komtir
gazma gore, 1 L ba§ma daha fazlaist verir. 100. %69,1
etkin 101. 303 g C6111206 103.87,0% CH 4 , %13,0
C2H6 (haamca) 106. C2H60 + 3 0 2
2 CO2 + 3 H2 O, AH = -1451 kJ/mol 107.69 s
108. -12 J
OzeBikli Sorular 111. (a) ozgill tst = 0,0114 +
(24,0/atom ktitlesi); (b) 110 akb 3.62 akb, Cu gibi
112. (a) 45,0 mL 1,00 M NaOH(aq) ye 15,0 mL
1,00 M sitrik asit; (b) stokiyometrik balumdan mak-
simum tst sahmr; (c) H 3C6I-1507(aq) + 3 OH-(aq)
-4 3 H20(s) + C6115073 (aq) 115. (a) yaldasik
148 J; (b) Egrinin alundald 0,1 atm arahlch 2 atm
den (1,02 L). 1,30 atm e (1,88 L); yapilan toplam is
10 dikdortgen alammn toplamichr; (c) maksimum
is = -152 J; (d) bir basamak silustinna isi yani 209
J; minimum is (c) nin negatifi, +152 J; (e) AU = 0;
q nun degeri, (d) de bulunan isin negatifi; (f) (c) de-
ki eslernin q IT degeri AS dir. Bu da hal fonksiyonu
entropinin (k), degismesidir (bak. Boltim 20).
BOLU M 8
Ornekler 1A. 535 L 1B. 7,7 X 10 3 L 2A.
2 Pb02(k) + 4 HNO3 (aq) -> 2 Pb(NO3)2 (aq) +
02(g) + 2 H2 O(s) 2B. 4 Zn(k) + 10 HNO3 (aq)
4 Zn(NO3)2(aq) + NI-14NO3(aq) + 3 H 2O(s)
H2(g) + 2 OW
3A. Katot: 2 H20(s) + 2 e
(aq), Anot 4 011-(aq) --> 02(g) + 2 H2O + 4 e
3B. 2 Li2O2(k) + 2 CO2(g) --> 2 Li2CO3(k) +
02(g).
Tarama Sorulan 4. (a) own; (b) N20; (c) K02;
(d) kalsiyum hidriir; (e) magnezyum nitriir; (f)
K2CO3 ; (g) (NH4)H2PO4 5. (a) C(k) + H 2O(g)
-4 CO(g) + H2 (g) ye CO(g) + H2O(g)
CO2(g) + H2O(g); (b) hemen hemen saf C; (c)
CO(NH2)2; (d) bashca CaCO 3 ; (e) CO(g) ye H2(g), ka-
ngtnu,birhidrokarbonun danuttlmast. 6. (a) NO2 ; (b)
K02 ; (c) N20; (d) CaH2; (e) CO 7. (a)
/MnO, 7
2 KCIO3(k) 2 KC1(k) + 3 02(g);
(b)NH4NO3(k) 2004250 °C N20(g) + 2 H20(g);
(c) Zn(k) + 2 HC!(aq) ZnC12(aq) + H2(g);
(d) Ca-CO3 (k) + 2 HC1(aq) --> CaC1 2(aq) +
H2O(s) + CO2(g) 8. NO2 ; N +4 Y.B. 9. (a)
LiH(k) + H2O(s) Liis+(aq) + OH-(aq) +
H2(g); (b) C(k) + H20(g)--- CO(g) + H2(g);
(c) 3 NO2(g) + H2 O(s) -> 2 HNO3(aq) + NO(g)
• 10. (a) Mg(k) + 2 HC!(aq) -> MgC1 2(aq) +
H2(g); (b) NH3(g) + HNO 3(aq) --> NH4NO3(aq);
(c) MgCO3 (k) + 2 HC!(aq) MgC1 2(aq) +
H20(s) + CO2(g); (d) NaHCO3 (k) + HC2H302(aq)
-4 NaC 2H302(aq) + H2 0(s) + CO2(g)
11.H2SO4 (aq) + 2 NH3(aq) (N144)2B04(a(1)
12. (8,4) NH3 (g) indirgen 02 (g) ytikseltgen; (8,8)
NO2 (g) indirgen ye aym zamanda ytikseltgen; (8:16)
C81-118(k) indirgen, ytikseltgen. (8,21) CaH2(k)
indirgen, H2O(k) ytikseltgen
13.3 NO2(g) + H20(s) 2 HNO3(aq) + NO(g)
14. Fe2O3(k) + 3 H2(g) 2 Fe(k) + 3 H 2O(g)
15.3 Cu(k) + 2 NO34(aq) + 8 H+(aq) -> 3 Cu2+
20(s). 16. 2 KC103(k)(aq)+2NOg4H
/MnO, 1 2 KC1(k) + 3 02 (g); oksijen gaze
molekulu olusur, CaCO3(k) 151 CaO(k) +
200-260 °C
CO2(g); gazi olusur, NH,NO 3(k)
2 H20(g) + N2O(g); diazot monoksit gaze olusur.
17. (a) NO„ bilegikleri olusur. (b) Ust atmosferde
NO CFC ler 03 ile tepkir. (c) atmosferde CO2 (g) art-
mast bashca karbon tastyan yalutlann yanmasinda
ileri gelir (ye ormansulastinna). 18. Katalitik do-
nti§tOrtictiler duman kontrol cihazladir. Ytikseltge-
me katalizeirti CO ye hidrokarbonlan CO 2 ye suya
dontistiirtir; indirgenme katalizorti NO yu N 2ye indir-
ger. 20. Avantajlan: H2 cevre kirlenmesi yapmayan
etkin bir yaluttir. Degerli hidrokarbonlar plastik ye
yaglarda kullanthr. Dezavantajlan: H2 pahah ye de-
polanmasi zordur, ytikseltgenlerden uzak tutulmah-
chr.
All§tirmalar 21. Ideal gaz yasasina gore
(V = nRT I P), aym T ye P de olctilen hacimlar
mol saplan ile orantilichr. 23. (a) N 2(g) +
3 H2(g) 2 NH3(g); (b) 4 NH3(g) +
5 02(g) 450°C/Pt
4 NO(g) + 6 H2O(g); (c)
2 NO(g) + 0 2(g) -> 2 NO2(g) ye 3 NO2(g) +
H2O(s) -> 2 HNO3(aq) + NO(g). 25.
4 HNO3(s) -4 2 N204(g) + 2 H 20(s) + O2(g)
27.332 X 10' kg N2 29.6 X 109 kg NO, yaplu.
31. (a) 2 HgO(k) 1S1 2 Hg(s) + 02(g);
(b) 2 KC104(k) 2 KC1O3(k) + 02(g).
35.3 X 10 mmHg 37. 02(g) in her mold
33. CO2
icin 2 mol H2 (g) olusur . 39. 7,9 X 105 L hava
41. 0,40 g/L 43. (a) 2 C6H14(s) + 19 O 2(g) -8
2(g) + 14 H2O(s); (b) PbO(k) + 12CO
Pb(k) + CO 2 (g);
K2CO3(aq) + H2O(s);
(c)2KOH(aq) +CO2(g)
(d) MgCO3 (k) + 2 HC!(aq) --> MgC12(aq) +
H2O(s) + CO2 (g) 45. CO(g) olusmayacalctir. cunkii
indirgenme karbonun Y.B. nda azalma olmast demek-
tir ye ortamda indirgen yoktur. 47. 1,27 X 10 5 !dist
agiga vicar. 49. AH;,„„1„ C1-14(g) = -890,3 kJ/mol;
H;„.
AH;,,„„,„ C2H6(g) = -1559,7 kJ/mol;
,r,„C31-18(g) = -2219,9 kJ/mol; C4Hio(g) =
-2877,4 kJ/mol 51. (a) 2 Al(k) + 6 HCl
(aq) -> 2 A1C13(aq) + 3 H2(g); (b) C3H,(g) +
3H
2 2 0(g
H2(g )__) ... 3 CO(g) + 7 H2(g); (c) Mn02(k) +
1st
Mn(k) + 2 H20(g)
53. (a) CaH2(k); (b) CaH 2(k) 55. CH4(g)
Biitiinleyici ye hen Ab§tumalar 58. %75,519 N2 ,
%23,139 02, %1,29 Ar, %0,055 CO 2 (hepsi ktitlece
ytizde) 60. -19 °C 62. CH, (-890,3 kJ/mol CO2)
den daha iyidir C81118( -683,8 kJ/mol CO2 ) 64. kar-
bon siiboksit; C 302 , malonik asit C 304H, 66.
[NO3 -] = 0,1716 M 69. 3,0 X 10 -20 J/atom
Ozellikli Sorular 72. (a) stvi havadan elde edilen
N2 biraz Ar icerir. (b) stet havadan N2; sivt havadan
elde edilen diazot biraz argon taw. (c) Mg Ar ile
tepkime vermez. (d) %0,50 73. Once herbir esitligi
denklestir. Ilk esitligi iki ile carp ye sonucu ikinci
esitlige ekle ye tigtincti esitligin tic katuu alarak su
net esitligi elde et 2 H 2O(g) -> 2 H2(g) + O2(g)
&Vim 9 F49
BOLUM 9
Ornekler 1A.4,34 X 10 14 Hz 1B. 3,28 m 2A.400
to 520 kJ/mol 2B. 4,612 X 1014 Hz (turuncu),
6,662 X 10 14 Hz (indigo). Yansiyan renk bashca ye-
gil. 3A. E9 = -2,69 X 10-20 I 3B. haw 4A.
486,2 nm 4B.121,6 nm ya da 1216 .E 5A. 80,13 nm
5B. Be+ 6A. 1,21 X 10-43 m 6B. 39,6 km/s 7A.
6,4 X 10-43 m 7B. 1,3 X 102 m/s. 8. evet 8B. e
= 2 ya da 1 9A. 3p 9B. n = 3, e = o, = 0
10A. Ti 10B. 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3c/1° 432 4p6 4cr°
2 5p5 ; ten 3d bir eslesmemis elektron. 5s
HA. Be: [Ar] t t
3d 4s
11B. Bi: [Xe] fl t t t 1 t
4f
t t t t t
5d 6s 6p
12A. (a) 5; (b) 6; (c) 0; (d) 2 12B. (a) 10; (b) 2; (c) 1
Tarama Sorulan 5. (a) 162,5 nm; (b) 0,388 j.i.zn; (c)
7,27 X 106 nm; (d) 5,46 X 10 -7 m; (e)
1,12 X 107 nm; (f) 2,6 X 10-4 cm 5. (a)
•
4,4 X 10-5 m, luzilotesi; (b) 3,1 X 10 -8 In, mortite-
si; (c) 11,8 m, radyo; (d) 2,80 m, radyo 6.4,68 nm 7.
(a) 6,41 X 10 16 Hz; (b) 4,25 X 10-17 J 8. (a) ba-
gunsa; (b) tersi; (c) dogrudan 9. (a)
6,9050 X 1014 s-1 ; (b) 397,11 nm; (c) n = 10 10.
y = 3,2881 X 10'5 s-1 [ 1/32 ) - 1/n2 ) I bu-
rada n = 4, 5,... 11. (a) 5,71 X 10 -18 J/foton; (b)
61,1 kJ/mol 12. (a) 6,31 X 10 12 Hz; (b) 557 nm 13.
AE = -1,550 X 10-19 J; 2,339 X 1014 5-1 14. (a)
En ktigtitik kiitleh ptur,actk en uzun dalga boyuna w-
hip. 15. (a) me = 0, ± 1; (b) e = 1, 2, 3; (c)
n = 2 16. (a) n = 4, e = o; (b) n = 3, e = 1;
(c) n = 5, = 3; (d) n = 3, e = 2 17. (a) izinli
(b) yasakh, e > n; (C) yasakh, I me I > e; (d) izinli;
(e) yasakh, e = n. (f) izinli 18. (a) bir;
(b) boyle altkabuk yok; (c) tic; (d) beg; (e) yedi;
(f)tic 19. (a) 1s22s22p63s23,304s24p3; (b) 1s22s2
(c) 1s22s22p63s 23p63d104,2064d105 s2 2p63s 4;
5p3; (d) 1s22s22p63s 23p2 20. (a) 0; (b) 1; (c) 2;
(d) 1 21. (a) Grup 1(1A) ye 2(2A) da, Al, Ga, In, T1,
Sn, Pb ye Bi boyunca; (b) H,F,C1, Br, I, 0, S, Se, N, •
P, C ve B; (c) He, Ne, Ar, Kr, Xe ye Rn; (d) Grup 3
-12 (ya da 1B - 8B); (e) atom numaran Z = 58 (Ce)
den Z = 71 (Lu) e kadar ye Z = 90 (Th) dan
Z = 103 (Lr) e kadar 22. (a) In [Kr] 4.1 1° 5s2 5p 1 ;
(b) Cd [Kr] 4cP° 5s2; (c) Sb[Kr] 4410 5s2 5p3;
(d) Au[Xe] 4f 14 5d'° 6s' 23. (a) 1; (b) 5; (c) 10;
(d) 6; (e) 14; (f) 8 24. Soldan saga: 1. (i), (t), (s); 2.
(j), (g); 3. (b), (c); 4. (a), (h), (k)
Alildrinalar 25. (a) ye (d) dogru. 27. (c). 29.83
min 31. 656,46 nm, 486,26 mn, 434,16 nm,
410,28 nm 33. n = 8 35. (a) 4,19 X 10 -19 J/pho-
ton; (b) 252 kJ/mol. 37. (b) en bilyiik enerjiye ye (d)
en diistik enerjiye sahip. 39. 3,03 X 10 16 s-1 , moro-
tesi. 41. (a) 6,60 X 10-19 J/foton; (b) morotesi evet,
luzilotesi degil 43. (a) 1,9 nm; (b) -6,053 X 10-20 J.
-1 ; (b) 2166 nm; (c) lunlotesi 45.(a)1,38X0s
47. (a) 8,5 X 10-9 m; (b) yoriinge yok 4,00 A; (c)
n = 8, enerji -3,405 X 10-2° J (E„° = 0 J ye gore);
(d) haw 250 X 10 -17 J izinli enerji dtizeyi degil 49.
n = 7, n = 4 51. elektronlar 53. 9,79 X 10-35 m
55. Bohr lcurammda elelctronun hem konumu hem de
dist tam olarak bilinir. Heisenberg belirsizlik ilkesin-
de boyle degildir. 57. 1,05 X 10-14 m 59.
 F50 Ek F Seci1m4 Yanitlar

1,4 X 10' m s- ' 61. 16,8 cm 63.16 ins 65. Yiiksek B O LCO M 1 0
olasildc bolelerine karp farkh yollar. Her iki kuram da 2B. (a) PX:1 -1Cal2+ 1:X:1 - (b) 113a1 2+ [:H:12-
elektronun gelcirdelcten en olasi uzakhk degeri icin ay- Ornekler 1A. S 1B. Ca 2A. V3+ < TO+ < Ca2+
m sonucu verir. 67. (c) 69. (a) 5p; (b) 4d; (c) 2s 71. 2+ < Br- 2B. As 3A. K < Mg < S < Cl <Sr c) [Li] + [:0:]2 +[Li]+ (
• (a) bir; (b) Ad; (c) on; (d) onsekiz; (e) bel 73.106 pm 3B. Sb 4A. Cl ve Al paramanyetik. 4B. Cr 2+ 5A.
3A.
75. 2py dalga fonksiyonu icin Y(0, (5)py = 280 K SB. 570 K
(0,75 70 112 sin B sin 41, xz dtizieminde MitiiH noktalar Tarama Sorulart 5. Ar-K, Te-I, Co-Ni; sualama H-C-H
igin,p = 0 ve sin 0° = 0 oldugundan, biittin xy ditz- atom kiitlesine degil atom numarasma goredir. S.
(a) 50; (b) 69; (c) 10; (d) 2; (e) 2; (t) 4 6. Fe2+ ye : (Yr :
lemi bir dilgtimdtir (py elektronunun xz diizleminde
Co3+, Sc3+ ve Ca2+, F- ve A13+ , Zn2+ ye Cu+ 7. No- H H
bulunma olasings sifff).
t& lid atom izoelektronik olmayabilir, fakat diger I I
77. 3B. H-C-C-H
Y ((kW kombinasyonlar olabilir. 8. (a) flor; (b) skandiyum; I I I I
ma (c) silisyum 9. (a) Te; (b) K; (c) Cs; (d) N; (e) P; HH H H
(f) Au 10. en ktigtigii: F; en bilytigii: I- 11. 4A. P- Cl ya da N-H 4B. P-0
Cs < Sr < As < S < F 12. (a) C; (b) Rb; (c) At
SA. (a) S =C=S (b) H-C
Politive0 13. 21,6 J 14. (a) Ba; (b) S; (c) Bi 15.
phase Rb > Ca > Sc > Fe > Te > Br > 0 > F 16. :0:
yalmzca Cr3+, Co3+ ye Br paramanyetik 17. (a) 6;
(c)
(b) 8; (c) 5; (d) 1; (e) 2; (f) 4 18.210 K
y
All§twmalar 19. 14-16 g/cm3 21. Yogunlugun
atom numarasma karp grafigi her iki periyot icin de I II
Negativel] benzerdir. 23. Moseley atom numaralanm tamsayi II -
5B. (a) H-C (b) H - C - C -H
phase kabul eder. 25. (a) 118; (b) 119; (c) sua lie yalda.51k
297 akb ye 300 akb 27. Elektronlar bazan aym alt
seviyeye, bazan yeni bir seviyeye girerler. 29. (a)
B; (b) Te 31. evet, tipkr Cu ye Zn2+ gibi 33. 6A. (a) [:N=" 0 :1+ (b) [ H H -+ [1,§ :] 2-
Li+ < Br < Se < F 35. Haw , pozitif bir iyon- I I
79. x
H-N-N:
y2 034,) dan ikinci bir elektron uzaklapr. 37. 9952 kJ 39. I I
-456,2 kJ, ekzotermik. 41. Alqtu-ma 35 tekine ben- HH
zer bir yamt. 43. Fe+ 45. Tek Z li biittin bur atom-
--
lar paramanyetik; gift Z li ban atomlarda paraman- :P: H
Positiva yetik, or. C. 47. (a) Fotoelektrik etki gosteren metal- 1 ..
phase ler: Cs, Rb ve K (Ictictik birinci iyonlalka enerjili); 6B.(a) : (b) H-N-0--H
I
Zn, Cd, Hg degil (goreceli ytiksek birinci iyonlalma
enerjili (b) Rn; (c) +600 kJ/mol; (d) 5,7 g/cm3 49.
(a) 5,6 g/cm3; (b) %74 Ga, Ga203 51. (a) Ba; (b) Sr; (c) -0:1- or [:Ki=-C=5:] -
(c)Cl; (d) N.
Negative0 Btitiinleyici ye hen Ah§hrmalar 55. (b) ve (e) en : Cl: 7A
• 9
phase iyisi. 58. Verilenler atom kUtlesini 75,7 p., gosteri- Molektiltin. en elektronegatif atomu oksijen tizerin-
yor, Grup V ya da Grup VI. 60. Al, aym ya da da- de pozitif yiik bulunmasi yam= pek uygun olmadr-
ha ktigtik In; daha buytik, daha ktigiik; Se, daha kit- gim gosterir.
g giik, daha bUyiik 62. BrC1 gaz, ICI sly' 65. Evet 68. 9 -a
5251 kJ/mol 69. F icin 1 1 (1681) Ba icin 78 H-isi-C-N: H- N =C=N:
81. 1 sorbitalinin nisei olasilik dagdunnun rlao ya 12(965) < Sc igin 13(2389) < Na icin 12 (4562) < Mg . I I
kar§i grafigi 1,0 (r = a°), bir maksimumicereneg- H H
igin 13(7733)
• ri verir. Buna gore, hidrojen atomunda elektronun
maksimum bulunma olasilti 0,53 pm de dir. 83. (b)
Ozellikli Sorular 73. vi nin Z ye kar§i grafigi
8A. Cj§1r-
5: (---> :O=K-O:
O+ ••e
dagilum, (a) Pauli di§arlama ilkesine, (c) ve (d) Hund
kuralina uymaz. 87. (a) tic; (b) bir; (c) sifir; (d) on-
A = 2,482 X 1015 Hz ye B = 0,969; verir, A mn
degeri RH a yalundu Moseley e§itliginde e§degerlik
:0: -e
:0:
•
terimi). B sabiti, K tabakasinda geriye kalan elektro-
dart; (e) iki; (t) bet; (g) otuziki 89 (a) Pb:[Xe] 4f 14 II ..e ._. -e
nun perdeleme etkisini gosterir. 74. (a) [Ne]3p' in :0-N-0:
5d10 652 6p2; (b) 114:[Rn] 5f 14 6d1° 7s2 7p2
birinci iyonlalma enerjisi 293 kJ. [Ne]4s' in birinci 8B.9.. ® .. (---) :u=N -0:
9 ..
Biitilnleyici ye lien AlOrmalar 93. (a) 275 nm (b) iyonlalma enerjisi 188 U. [Ne]3d 1 in birinci iyonlal-
2,02 X 10-19 J (c) 6,66 X 105 m/s 94. 1,0 X 1020 -e
ma enerjisi 147 kJ. [Ne]4p 1 in birinci iyonlalma :0:
fotn/sec95.A=2m,y§il83n=4 enerjisi 134 U. (b) Zot degerleri: [Ne]3p', 1,42;
101. n = 138 104. 4,8 ml 105.7 X 102 foton/sec :0-N=0:
[Ne]4s', 1,51; [Ne]4p 1, 1,28; [Ne]3d', 1,00 (c) T- de- 9. • 9
108. 7,29 X 105 m/sec, 2,43 X 10" sec -1
gerleri §oyledir: [Ne]3p', T3p = 4,7 X 102 pm, 9A. iiggen piramit 9B. dortytizlii 10A. dogrusal
Ozellikli Sorular 113. Frekansm n-2 ye Iraqi gra- [Ne]4s1 , To = 8,4 X 102 pm, [Ne]4p 1 , Top 10B. dogrusal
,
figi, egimi (-3,291 X 10 15 Hz) ve y-kesimi 2 pm, [Ne]3d', Tod = 5,6 X 102 pm. (d) 9,5X10
(8,224 X 1014Hz), olan bir egri verir. Balmer euit- 11A.
Hesaplamalann gosterdigi tizere ve beklendigi gibi,
liginden elde edilen ile hemen hemen aym. 115. (a)
orbital ne kadar icteyse Z,, o kadar bilytilatir. H---C H
Sogunna spektrumunda iki cizgi gortiltir
/ N'
(n = 1 n = 2, 121,6 nm ve n = 1 BOLOM 1 1
n = 3, 102,6 nm) (b) Su gegi§ler icin alt yayilma
,n Ornekler 1A. 'Mg . • de • K• H-C-H ye H-C -0 bag avian ^ 109,5°;
cizgisi goriilmelidir: n = 4, n = 3 (1875 nm),
IP n = 4, n = 2 (486,2 nm), n = 4, n = 1 (97,24
nm); n = 3, n = 2 (656,4 nm), n = 3, n = 1 113. -Sp • 1:11r:1+ [T•+ 1:SW
C -0 -H batindan 109,5° den biraz kiiciik
11B.
•
•
H r .0
4.
(102,6 nm) ve n = 2, n = 1(121,6 nm). (c) Sogur-
2A. (a) [Na] 11" [Na]+ Ne
ma ye yayma spektrumlannda iki gizgi beklenendir.
(b) [mg]21:H113 -[mg]2+r:Hq3-rmg 12+ H/ H
 ▪

Boliim 11 F51

H - C -N, H- C -H ye H - C -C bag avian =0 -0 N - 37 . (a) H-N-O-H (b) :a-6-5-H

(f) formal ytik -1 +1
-109,5°. C -0-H bag Kist 109,5° den biraz o :0:
ctilc. 0-C - 0 ve 0 - C - C bag acilan -120°. 11. (a) diyamanyetik (b) OH paramanyetik (c)
12A.H202 : bag momentleri birbirini yoketmezler.
12B. NH3 : bag momentleri birbirini yoketmezler.
NO3 paramanyetik (d) SO3 diyamanyetik (e) S0 3
diyamanyetik (f) H02 paramanyetik
2- (c) H-0 --K= 0 (d)
..
:5:
I .• •
• 13A. C-H bag!: ^ 110 pm, C -Br bag': -191 pm
13B. 0=C=0 14A. Entalpi degi§imi = -486 kJ 12. (a) :9:
14B. = -4 X 101 kJ/mol NH3 15A. ekzo- (b) 2-
termik 15B. Tepkime endotermik. • I •• (a) :9- s-01
Tarama Sorulan :E:
4. (a) (b) (c) •S11• 2+ (d) [K]+
(c) -C=91
2-
(b) <-> [:2=1:1-O:] -
(e) (f) • Ce• (g) (h) • Ca.
r :2:
(c) r=c-o:
(i) [: :12- (j) [Sc] 3+ :F
5. (a) [:CH] - [Ca]
2+ (b) [Ba] 2+ [:S112- (d) :F- Br - F : L : 2:

:
(c) [Li] + [:0:] 2+ [Li] + (d) [Nal 1: K:]
13. (a) biiktilmtis (b) dtizlemsel (c) dogrusal (d) se- ....
[mgi2+ [mo2+ [Mg] z+ • :0:
(e) kizytizlii (e) dortytizlii 14. (a) biiktilmtis (b) tiggen
pramit (c) dortytizlii 15. (a) dogrusal (b) dortytizlii H H H •0:
6. (a) (b) :Br-Br: (c) (c) tiggen piramit (d) T-bichni (e) tiggen bipiramit

• I I I I
(d) - (e) H- Se - H (f) biiktik (g) sekizytizlii 16. H-C 110 pm, (d) H-C-C=C-C-H
414 kJ/mol, C=0 120 pm, 736 kJ/mol;
C - C 154 pm, 347 kJ/mol; C - Cl 178 pm,
H
339 kJ/mol. 17. (c) 18. endotermik 19. (a) endoter-
H :0: H 41 40 : 5:
II I mik; (b) ekzotermik 20. Bi 21. C -H <
I H- C-H
7. (a) S=C -=-S (b) H-C-C-C - H Br -H < F - H < Na-Cl < K -F 22. polar:
(b), (d), (e), (g); polar molektilde bag momentleri I l. H
H H (b) H
birbirini gottimiez. I ..
:0: Ahprmalar 23. H2, IC13 , BF3 H-C-C-C - O- H
I I I ••
(c) C-01: (d) 25 . (a) Cs+ r:111. :I (b) H- gb-H HHH
8. (a) ikinci hidrojende iki 45. (a) H :0:
I II
bag (don elektron), azotta yaltuz tic bag (alit elekt- (c) :Cl- (d) -40-H
-C
ron) var (b) C102 19 degerlik elektronuna sahipken • I
• 20 degerlik elektronuna sahip.
(b) H H :0:
(c) ' =1":1:1 de karbon atomu etrafinda yahuzca (e) Li+ [:(-.) :]2+Li+ (f) H-.. I I II ..-H
alit elektron var. 27. (c) yanhs. (a) C un okleti tam degil, (b) hicbir C
tin okleti tam degil, (d) degerlik elektronlan
• I
HH
I •
(d) Ca- kovalent Lewis yapistyla gosterilemez. yanlis.
• 47. (a) P-1 %4; (b) (c) P--, %60; (d) %33
9. (a) [:0-M - Ca2+ -Hr 29. (a) Li+ [:S•. :]2+ Li + (b) Na+ [:K:]- [:O=N-O:1 -
49.
H + 51. Molektil (1) ye (2) ile en iyi gosterilmis gibi go-
Ca2+ (c)
rtinmektedir. (3) yapisi cok uzun M bag]. icerir;
(b) H-N- H :Br:
(4) N-N bag yok.
53. (a) H- i -H (b )
(c) 31. Ytikseltgenme basamagi sabittir, formal yiik degi- H
sebilir. Formal ytikler Lewis yapilan arasmda farkh
10. (c) -0 -7-=0
H- - C -=- =C atomlarda olabilir. Ytikseltgenme basamaldan
(a) formal ytik O 0 denldestirihnesinde ve adlandirmada onendidir. :0:
Bilesiklerde ytikseltgenme basamaldan cogu kez &fir-
= 0 - 0 merkez C 55. (a) dogrusal; (b) dogrusal; (c) dortytizlii; (d) tic-
(b) formal yiik dan farldahr. Oysa formal ytik degildir. 35. Hayti ., yal-
O -1 0
mzca formal yiik kurallarma dayamr, yapilar (a) ve (b) gen; (e) btiktilmtis yap! 59. CO32- VSEPR snufi:
-H yan C merkez C esit olabilirliktedir: 33. (a) +1; (b) -1; (c) +1; (d) 0; AX3
• (c) formal ytik +1 (b) 8=c-a:
0 0 (e) -1. 35. Hayti- , yahuzca formal yiik lcurallarma da- 61. (a) § = C = i:i
(d) I lerde formal yiik nfu yamr, yapilar (a) ve (b) esit olabilirliktedir: Linear :Cl:
=0 -0 S- (a) 0=C-=- 5-H (b) :0=-"C-0 - H Trigonal planar
(e)formal ytik +1
0 -1
 F52 Ek F Secilm4 Yanular

(c) :a -N=6 7A. (a) (b) : C-C

..
: 9

Trigonal planar
CN+
ay crls
t tl
7r2p
I I
cr 2p I ..
• (c)
63. (a) dartyilzlii; (b) dortyilzlii; (c) (d) I
Bond order = 2.0 7B. 1 1 1
dogrusal 65. dortytizlii HHH a
67. H 180° 180° A maximum ofEl
5 atoms can ben
BN
cr2s
Tr]1, (d)
Cr w2p
H'
alp
-109.5° in the same plane. 14. (a) : 2 =c= 2 : (b) C sp-melezle§mi§, herbir
H
0 ile birer a bagi [C(sp)-0(2p)] ve birer 7r bagi
69. Bond order = 2.0 [C(2p)-0(2p)] yaprnor• 15. (a) 6a; (b) 2r 16. (a)
11 : 62
at s: baglapci MO daima lcarpt baglapci MO den da-
H-/C C H 8A. aha diktik enerjilidir; (b)u2s: 2s atom orbitali 2p atom
H C .03
/ \H e F.C. Atom° sp 2 Hybrids np Orbitals
orbitalinden daha dusUk enerjilidir; (c) cr;,:ls atom or-
:01 bitali 2s atom orbitalinden daha dii§iik enerjilidir; (d)
•\ Label
a2 p : baglaylo orbital kar§it baglayrci oritalden daha
H +2 S
11111111 (3p) kararh olmalidu. 17. C2(bag derecesi = 2,0). 18. C
cri,crcr12, 7ri a2 ir;!, cr;p_ 1,5 bag derecesi 1,5 pars-
All angles -109°
except:
0 0
111111111 (2p) manyetik; 022, 0•12, 711p IT*24, 0i, bag derecesi
1,0 diyamanyetik; F*2 a-2, cr"2i (rip 7T*23,, Clip bag de-
H-0 1-C <109°
H-03- C <109° A maximum oftl
-1 0
mma t (2p) recesi 1,5, paramanyetik 19. (a) elektrigi iletir; (b) ya-
litican; (c) yalitican; (d) yaniletken; (e) iletken; (f) yaht-
2 - - C -120° 0 7 atoms can ben
3-C- C -120° 0 in the same plane.
-1 0
mma t (2p) kan; 20. yalulcan
Aksfirmalar 21. DB yontemi a ve 7r baguu ayirde-
02-C-03 -120°
71. (a) bliktik, polar; (b) iicgen piramit, polar; (c)
polar; (d) dlizlemsel, apolar; (e) selcizytizlii, apo-
• Non-bondingT-t-3-
-.--.Tr
der, molekUl geometrisini ongortir, ikili bag etrafin-
da dOnmenin olmayacagini aciklar. 23. (a) tahmin
edilemez; (b) bag avian 90°; (c) ve (d) bag avian
lar; (f) dortyitzlii, polar 73. H 202 dogrusal degil (dog- S 0 w-orbitals1_4_ 109,5°. 25. (a) C sp; (b) N sp2 , 0 spa; (c) Cl sp';
%
rusal yapida dipol momentler birbirini gottirik). Car- 0 120° (d) B sp' 27. Cl daki s p3d ler iki ortaldanmarm§
pi( zincir yaps molekiil dipol momentini sifinian fark- n elektron cifti ve F nin 2p si ile tic orttione yapar.
h yapar. 75. (a) I-Cl bag': 233 pm; (b) 0-Cl ba- 29. (a) dart C(sp3 )-C1(3p) a bags;
cr-framework w-molecular orbitals
gr: 172 pm; (c) C-F bags: 149 pm; (d) C -Br ba- (b) a: 0(2p3,)-N(sp2), a: N(s p2) - C1(3p,),
191 pm 77. N-F bag uzunlugu = 144 pm 79. 7T: 0(2p j - N(2p,); (c) cr: H(1s)-0„(sp3 ),
8B.
6,H = -1131d/mol 81. (a) 0 -H bag enerjisi kin a: 0.(sp3)-N(sp 2), a: N(sp2)- Ob(2ps),
kullarulan degere gore AHo1 = 3kJ/mol ya da 39 F.C. Atomn sp 2 Hybrids 2p Orbitals N(2p,) - 0b(2p,); (d) 2xcr. C1(3p)-C(sp2),
1d/mol (b) AHoi = 991d/mol 83. AH:p = -128k.1 Label a. 0(2p) -C(sp2 ), 7r. 0(2p) -C(2p).
Btitiinleyici ve fled Aktrmalar +1 N 31.
t 0 ® 0-H
85. AH = -744 kJ/mol 88. mol kiitlesi = 42,0 g/
% /G
mol, H3CHC =CH2 90. H2C =C CH2 ve 0 0 H C H
H3 C-C--=-CH 94. Lewis yapist: \® of 01 01 Ce
bag acisi 120° H-N-N olan Ug cizgisel N igerir. ...\
97. btiktik 100. 21H (1) = +717 kJ, Al-/
-1 0
t H- 0
OTC 01 01 01
H 0 H %:(711
(2) = -6141d, AH(net) = +103 kJ 101. Bag ener- @ 1
jisi [0 - 0] = 1421d 103.307 kJ/mol H
Ozeffildi Sorular 106. (a) 91 kJ/mol; (b) 0,97; (c)
7023 iyonik 107. (a) 1,86 D; (b) 92°; (c) 97,5° Non-bondingq_4_
w-orbitals
Tr*

O a[0(sp3) - H(ls)]
•
BOLUM 12 a[C(sp3) - H(1s)]
OO a[C(sp2) - 0(sp3 )]
Ornekler 1A. Uggen piramit 1B. tiggen piramit.
VSEPR e gore bag acisi 109,5°, degerlik baga gOre a-framework w-molecular orbitals I cr[C(sp2) - O(sp2 )] + w[(C(2p) - 0(2p)]
90°. 2A. Mild& molekUl geometrisi; merkez CI ato- a[C(sp3) - C(sp2)]
llama Sorulari 4.H da 1 s ve Se da 4p 5. CO32- ,
mu; sp3-melezle§mi§ 2B. Bozuk tetrahedral molektil SO2 ye NO2 6. (b) dogru 7. ortti§meler: (a) H(1s)- e a[C(sp3) - C(sp3 )]

geometrisi, Br atomu; dsp 3-melezle§mi§ 3A. BOUM
merkez atomlan spa sp3 melezle§mi§, bag agilan
yalcIalik 109,5. 3B. C=0 karbonu sp2-melezle§-
mi§, bag avian 120°; diger biittin merkez atomlan
I(5p); (b) Br(4p)-C1(3p); (c) Se(4p)-H(1s); (d) TO a[C(sp3) - 0(sp3 )1
0(2p)-C1(3p) 8. Deneysel 120° bag acilan, ongO- 33.
linen 90° p-orbitali avian ile tezat gosterir. 9. (a)
Hybridization Lewis Diagram Hybridization/
C(sp3), H(1 s) ya da Cl(3p) ile ortUlur dortyiizlii mo-
,

sp3 -melezlepni§ ve bag avian 109,5°. 4A. Orbital Overlap

bag lektil; (b) sp melezlelmil C iki a bag' ve iki 7T ba-
iceren C sp-melezlemi§ ve bag avian 180°; diger gs verir, dogrusal molekUl; (c) B(sp2) ile F(2p), Or- (a) Central S:0 cr[s(sp2) - S(3p)]
sp2 hybridized ofp; - S(3p)]
C sp3 -melezlegni§ ve bag avian 109,5°. 4B. Uggen dtizlem molekUl 10. (a) sp'd2; (b) sp;
cr[S(sp2) - 0(2p)]
(c) sp'; (d) sp2; (e) s p3d 11. (a) C sp; (b) C ve 0
•
:N=-. N= merkez N
sp-melezle§mi§ ve bag acilan 180°. 5A. 53
kJ/mol. 5B. evet bag derecesi = 0,5. 6A. bag de-
sp3 ; (c) merkez C sp2, diger C atomlan sp'; (d) C
s p2,N ye O sp' 12. (a) diizlemsel, herbir C sp2; (b)
dogrusal, C lar ye N, sp; (c) F bagh C spkliger C (b) Br atom is spn :F:
•
receleri: (a) 2,5; (b) 0,5; (c) 3,0. 6B. bag derecele- ye N, sp (d) dogrusal, C ye N sp. 13. Tekli bag a d hybridized
ri: (a) 2,5; (b) 2,0; (c) 1,5; (d) 1,0. Bag derecesi ▪ r: fy oilir(sP3d) - F(2P)]
•Bs
bagi, ikili bag bir a ve bir 77 bags, Uglu bag bir a ve
azaldikca bag uzunlugu artar. iki 7T bagldIT

35. 1-la- Ca-=- Cb-Cd-=0
I 6,035 X 1023 /mol. 10A. 402 pm. 10B. 2,31 g/cm 3
Hb
Cr:c(s p) - H„,1s) a: C„(sp) - Cb(sP)
a: Cbs p) - C, s pi) a: C,(s p2)-Hb(ls)
a: C, s 131-0 2p3) IT: c,(2p) - , Cb(2py)
Tr: C„ 2p,) - Cb(213,) IT: C,(2P z). -0 (2P z)
37. Degerlik bag kurami tek atomlann atom orbitalle-
rinin ordismesiyle olusan baglan avklar. Molekiil or-
bital kuranu moleldiltin bir btitiin olarak sahip oldugu
orbitallere elektron yerlesmesiyle olusan baglan Kik-
lar. 39. N2, kararh bag derecesi = 2,5, N 2 , karar-
Ii: bag derecesi = 2. 41. Enerjileri artan, arclarda don
baglapcs molektil orbitali ve higbir Icarsit baglayici ara-
cs orbitale gerek yok ve_olusmaz. 43. (a) cr 2 s cr;2, 71,
rip Irlp 74 cip ;rip up , () 0i, c
crp*, (b) cri, c:1 0. ols
(
f p
Tri o ir, 71";p a247, (it) 2, 2s 2p 2p 11,:ip alp (e)
ye (g) cr 2., cr2s 7 2p alp IT2p
C r is IT2p 02p 72p 172p; (1)
45. NO bag derecesi = 3, diyamanyetik; N2
alp
kssa bag = 2,5, paramanyetik, uzun bag 47. Rezo-
nans melezi kin degerlilc bag kuranu gecerli 49. (b)
rezonans yapdan ye delokalize orbitaller icin yal-
=ca. 51. (c) ye (d). 53. 7,02 X 1020 enerji dtize-
yi ye elektronlar var. 55. Yalnizca (d) ye (f) elekt-
ronca yoksul, p-tipi yan iletken olusturacaktff (Ca
ye B silisyumdan daha az elektron tap .). 57. As ice-
ren silisyum 'sisal uyarmayla iletkenlik banchna faz-
ladan elektron gecirir. Bu fazla elektronlar alums ta-
styabilir. cok saf silisyum, orgtistinde alum tastmak-
ta kullamlabilecek fazla elektron icermez. 59. hi-
ps gereken en kiictik dalgaboyu 1090 nm (IR 1st-
mast)
Biittinleyici ye Hen AlistirmaIar 62. MO kura-
ms: cr3, (T,1,) i izleyen birinci ye ikinci tabakalar dol-
mus; DB kurams: iki 3s orbitali orttistir; Lewis ku-
rams: Hayff , yam okletini tamamlamamis. 64. (a)
03 nin bag derecesi = 1,5, 022- nin bag derecesi =
1,5 68. Yapilarin bag avian N etrafinda 125° dir.
Yani, N sp2 -melezlesmis, L N-0 -F bag acts'
105°, melezlesme s 133 tiir. Orttismeler a;
F(2p) 0 „(s p3 ) , a: 0 a (s p3 )-N(s p2 ), a:
N(s p2) -0(2p) ir: N(2p) -0(2p) 70. C1F 3 T-
biciminde, AsF6 sekizytizItidiir 72. He
cris(tOcris(1) u2s(teris( ) bag derecesi 1,0 74. s pz
elektronlan if bagmda. N de ortaldanmanus gift bir
sp2 orbitalinde, kalan iki yan dolmus sp2 orbitali
komsu C atomlannm orbitalleri ile orttistir. 2p
elektronlan r bagmda. 76. F 2C1- deki CI sp3d-
melezle§mi§; F2C1+ deki Cl si-melezlesmis. 78.
C31-17NO2 , NCCH2CO2 C2H5 C -H:
H(1s)-C(sp 3) C=0: if C(sp2 )-0(2p), ir:
if
C(2p) -0(2p) C(sp2 ) -0 (2p)
0 C - 0 : a C(s p3 ) -0(2p) C=-N: if C(s p)
-N(s p), 242]; C(2p) -0(2p) C-C: if
C(s p') -C(s p) C- C: if C(s p 2)C(s p3 ) 80.
C411N202, H 3C-C(=NOH) - C(=NOH i -
CH38C-H: if H(1s)-C(sp3 ) C=N: if C(sp2 -
s p2 , IT: C(2p)-N(2p) N-0: if N(s p2 -
iC
0 spa C[bagC: if C(sp2 )-C(sp2) C-C: if
spa -C(sp3) 0-H: if H(1s)-0(sp3 )
Ozellikli Sorular 84. (a) -205,4 kJ/mol benzen
(b) -118,2 Id/mol sikloheksen (c) Benzenin rezo-
nans enerjisi - 149 kJ (d) - 168 Id
BOLUM 13
Ornekler 1A.151 toff 1B. 1,70 g L -' 2A. yahuz bu-
har 2B. 0,0435 g H2O buhan, 0,089 g stvi su 3A.
121 mmHg 3B.429 mmHg 4A. (a) R -÷ P, sabit
basmcta sicalchk dtisiirtildtikce H20(g) swilasu, sonun-
da kattlastr. P -4Q da sabit sicaldikta basing atuk-
ca, H2 O kaudan siviya &astir. 4B. Hap ., hacun
• 53,1 L den 15,3 Lye azahr. 5A. CH 3CN (polar) 5B.
(CH3 )3 CH < CH3CH2CH2CH3 <SO3 < CsHis <
C6H5CHO 6A. He < Ne < 02 < 03 < C12 <
(CH3)2CO 6B. Biiytik molekill ktitleleri btiytik Lon-
don kuvvetleri dogurur; polar CH 3NO3 falzadan mole-
ktiller arms lcuvvedere sahiptir. 7A. azahr: Rbl ve Cal;
artar: MgO 7B. Na! 8A. 524 pm 8B.
6,628 X 10 pm3 9A. 0,903 g/cm 3 9B.
11A. -669,2 Id/mol. 11B. -796 kJ/mol.
Tarama Sorulan 5. (a) ve (b) gerekli degil, CO2; (c)
evet 6. (d): stiblimlesme entalpisi erime ve buharlas-
ma entalpilerinin toplanudff. 7. Molektiller arast lcuy-
yeller (btiyiikse buhar basmcs diisiiktiff) ye sicakhk
(ytiksek sicalchkta buhar bast= ytiksektir). 8. (a)
26,8 g; (b) 29,5 Id/mol; (c) 4,841d 9. (a) 45 mmHg;
(b) 110 °C 10. (a) 459 K; (b) 464 mmHg 11.
226 mmHg 12. 49,7 kJ/mol 13. Normal kaynama
noktasi 339 K 14. 40 kJ 15. (a) 776 kJ; (b)
2,5 X 104 kJ 16. sivi ye buhar [CO 2(k) icin,
d > 0,16 g/mL varsaythr] 17. (a) CioH22; (b)
CH3OCH3 ; (c) CH3CH2OH 18. N2 < F2 < Ar <
03 < C12 , mol kiitlesi arusma gore 19. Ne <
C3H8 < CH3CH2OH < CH2OHCHOHCH2OH <
KI < K2SO4 < MgO 20. Evet, Or. HCI e gore daha
ytiksek kaynar. 21. (a) Orgtilti kovalent kau; (b) mo-
lektil yapth kat (c) iyonik katr, (d) metalik kat; (e)
molektiler kat 22. (c) dogru 23. Cl - iyo-
nu = (8 X s) = 1 CF iyonu arts 1 Cs + iyonu
24. (a) 62 pm; (b) 4,74 X 107 pm3; (c) 4 Cu atomu;
(d) %74,1; (e) 4,221 X 10-22 g Cu; (f) 8,91 g/cm.
Alt,tummlar 25. Polar olmayan silikon yaglan lcu-
masa ys da deriye baglanff ye hidrojen baglt polar
suyu iter. 27. Evet, melas cok viskos bir sivichr. 29.
Buharlasma iss ahr. Yahulinanus buharlasma cevre-
den enerji alff. YahnInus bir kaptaki buharlasma, bu-
harm smsindan enerji ahr. 31. 8,88 L 33. 67,3 kJ
35.221 L 37. (a) is, veren yogunlasma; (b) 100 °C.
39.120,7 °C 41.0,907 mmHg 43.65 atm 45.33 °C
47. 0,099 atm 49. CO 2 , HC1, NH3 , SO2 ve H2O 51.
(a) 0 °C da erir 93,5 °C de buharlastr; (b) 91 mmHg
mn biraz tistiinde swilasff, belki 50 atm de kaulastr;
(c) yaklastk 20 °C sivilastr, yaldasilc -56 °C de ka-
tdasff. 53. (a) 0,0418 atm; (b) 0,110 atm; (c)
0,117 atm 55. Yahuz SO2 (g). 57. (a) 22 kg; (b) 27 g
buhar 59. Assn sogutulmus srn kattlastr. 61. (a) za-
yd Londan kuvvetleri ye kuvvetli dipol-dipol kuv-
vetleri; (b) Orta London kuvvetleri; (c) Orta London
kuvvetleri ye orta dipol-dipol kuvvetleri; (d) kuv-
vetli hidrojen bags ye zap(' London kuvvetleri; (e)
Btitiin kuvvetler zayd. 63. (c) < (b) < (d) < (a)
65. metanol hidrojen bags yapar. 67. elmas 69. (a)
elmas yams', silisyum ye karbon atomlan sun ile; (b)
B ye N sp2 melezlesmis; N deki dolu 2p orbitali B
deki bos 2p orbitali He ordiserek bir a bags verir. 71.
evet kticiik iyonlar daha buytik iyonlar arast kuvvet-
ler olustururlar. 73. Seidl 13-39 da dtizenlenen Iciire-
lerin istiflerine tictincii bir tabakamn yerlesmesi icin
iki farkh yol varchr. 75. (a) Elmas bicimli hticre do-
kuz simge icerir; her kosede renidi elmas ye merkez-
de gri kare. Diger hticre birimi de olasfflir; (b) 1 gri
kare, 2 acsk daire, 1 renldi elmas 77.185 g/cm 3 79.
(a) 335 pm; (b) 9,23 g cm-3; (c) 15,5° 81.
(8 X i) + (6 X D = don Ca 2+ iyonu ve sekiz F-
iyonu; (8 X 4) + 1 = iki Ti4+ iyonu ye
(4 X 1) + 2 = 02- iyonu. 83. (a) herbiri icin 6;
(b)4; (c) 7,62 X 0-23 cm3 ; (d) 3,51 g/cm3 85. (a),
(b) ye (c) sekizytizlii boslukta fcc anyonlan. 87.
LiCl(k) (en negatif) < NaClik) < KC1(k) <
RbC1(k) < CsCl(k) (en az negatif)(katyon yanca-
Orgii enerjisi artar). 89. -645 kJ/mol;
pr
MgC12 MgClkausindan daha kaararh. ciinkti Mg2+
iyonundan daha fazla kuvvet- iyonual
le ceker.
Bfitiinleyici ye heri AliOrmalar 93. izooktamn
buhar basmcs daha buyuk (43 e karp 23,8 mmHg),
daha kolay buharlastr. 96. Stcalchk artUkca &Hbuh
artar. 99. At 1,00 bar, by = 99,65 °C 102. (a)
31 atm; (b) -0,25 °C 103. 89 °C 106. %54,3 di-
Boliim 14 F53
mer, sicaklikla artar. 107. 1,84 kg N2 110.
6 = 16,2°
Ozellikli Sorular 120.21 g/s 2 = 2,1 X 10-2 J/m2
P2) -15,971 ( 1 1
121. (a) In (pi = R
T2)
14,55 T2 0,160
+ ln ( T2Ti )
R R
(b) 169 K
BOLOM 14
Ornelder 1A. %16,2 1B. (a) x[H20] = 0,927; (b)
3,73 M; (c) 4,34 m 2A.0,03593 2B. (a) 0,3038 M;
(b) 0,3426 m; (c) 0,005815 3A. okzalik asit 3B.
CC14 4A. (1) 31 g NII4C1; (2) 46 g NII4C1 (1) ve 52)
ye gore kristallenir. 4B. KCIO 4 > KNO3 > K2SO4
5A. 0,383 atm 5B. 6,33 atm 6A. 112 mmHg hek-
san, toplam, 239 mmHg 6B. 13,0 mmHg toluen,
64,5 mmHg toplam 7A. xness. = 0,469 7B. ;011,-
W=
0,202 8A. 0,857 atm 8B. 8,24 mg 9A.
8,52 X 104 g/mol 9B. 0,0105 atm 10A. (a)
0,122 m; (b) 377 g/mol; (c) C 17H2,3 061%14 10B.
760,0 mmHgdan dtistik 11A. 3,9 atm 11B. 0,56 mL
Tarama Sorulan 4. %53,7 (m/m) 5. (a)
%17,1 (V/V); (b) %13,9 (m/m); (c) %13,7 (m/V)
6. 1,83 X 104 L 7. 0,683 g 8. 0,410 m 9. 1,85 M
10. xo = 0,187, %18,7, xc8 = 0,427, %42,7,
xc.9 = 0,386, %38,6 11. (a) 7,80 M; (b) 24,4 M; (c)
34,0 m; (d) x e Y l = 0,242; (e) 75,8 mol % H 2O 12.
doymanus 13. (d), ikisi de apolar. 14. NH2OH (k),
hidrojen bagmdan dolays. 15. (a) C4H9 OH m benzen-
de cortinmesini hidrojen bags saglar. 16.
4,48 X 10-3 M 17.40,6 mmHg benzen, 56,9 mmHg
toplam 18. xbdd,d „ = 0,714 19. 0,050 m C2H5OH
20. C2H5 OH > HC2H3O2 > NaC1 > MgBr2 >
Al2(SO4)3 21. (a) 0,16 M Na+; (b) 0,32 M; (c)
8,1 atm; (d) -0,60 °C 22. 2,7 X 104 g/mol 23.
1,2 X 102 g/mol 24. 100,02 °C
Ab§Unnalar 25. salisil alkol 27. (c) fomik asit ve
(f) propilen glikol suds coziintirler; (b) benzoik asit
ye (d) butil alkol az cortintir; (a) iyodoform ye (e)
klorbenzen cortinmez. 29. cOztintirltik: CaF2 <
MgF2 < NaF < KF 31. Yaltuzca diger bilesenin
(Or. H2O) yogunlugu etanoltinkiinden btiyiilcse dog-
rudur. 33. 21,6 g 35. 4,80 X 10 -4 M 37. 138 mL
39. 54,8 g 41. 4,19 M, 5,25 m 43. (a) xe,„_
= 0,0979; (b) xdre = 0,0122 45. 4,93 g 47.
8,66 m 49. (a) doymanus; (b) yaklassk 3 g 51.
4 X 102 g 53.1,4 X 104 M 55. c = kPgaz ; gaz co-
•
ztintirltigii diistik ye hacun degismez. cozunen gazm
ktitlesi basmcs ile orantsh. 57. 23,2 mmHg 59.
= 0,32 61.1,29 X 10 3 mmHg 63. Su ozmoz yo-
luyla alum% 65. Corticti 22,4 L;osmotik basing
edeal gaz esitligine benzer. 67. 2,8 X 10 5 g/mol
69.21 atm 71. (a) 20. °C /m; (b) sildoheksan, gtinkii
Kd daha bilyiik 73. C6H4N2O4 75. Cdlid S 77.
1,2 X 102 79. (a) -0,19 °C; (b) -0,37 °C; (c)
-0,37 °C; (d) -0,56 °C; (e) -0,37 °C; (f) -0,19 °C;
(R) < -0,19 °C 81. NH3(aq) + HC21-1302(ac)
NI-14+ (aq) + C214302(aq) (tuz: gtiglii elektrolit).
Biitiimleyid ye heri AbOrmalar 84. %29,3 85.
ci H2 O88. 45 kg H2O91. --, %10 pahnitik asit
6x8H2g
94. suyun mol kesri = 099839 97. (a) 3,84 X 105 m2
(b) 8,34 X le m2 Au kiipiln ytizey parcsklm;
alam 102. %34,62 02 104.1,3 X 102 g
Ozellikli Sorular 106. (a) Buhar xHci > 0,50 ice-
rir; (b) Buharda x Ha - 0,01 iken, cozeltide
= 0,05 tir.Buhann bilesimi cozeltiden farlu ol-
dugu icin bilesim degisir. (c) x Ha = 0,12 ye 110 °C;
(11) xtic , = 0,111 107 (a) %90,7; (b) evet; (c) suds
cortintirliik fazla, bu durum x H o dusuk olan bir co-
zelti verir. 108. (a) %b ,92 ktitle/hacnn
td = -0,60 °C; (b) td = -0,62 °C
•
I

s
•

• •

s. ii, Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; s. vii, Richard
p Megna/Fundamental Photographs; s. ix, Alfred
Pasieka/Science Photo Library/Photo Researchers,
Inc.; s. x, Oxford Molecular Biophysics
Laboratory/Science Photo Library/Photo Researchers,
Inc.; s. xi, Tom Pantages; s. xii, Walter S. Clark/Photo
Researchers, Inc.; s. xiii, Tony Perrottet/Omni-Photo
Communications, Inc.; s. xiv, Boris I. Yakobson, Rice
University; s. xxvi, P. Motta ve T. Naguro/Science
Photo Library/Photo Researchers, Inc.
BOLUM 1 s. 1, Bruno Barbey/Magnum Photos, Inc.;
s. 2 (list), Susan Solomon; s. 2 (alt), Stamp from the
private collection of Professor C. M. Lang,
photography by Gary J. Shulfer, University of
Wisconsin, Stevens Point. "1993, United States (Scott
#2746);" Scott Standard Postage Stamp Catalogue,
Scott Pub. Co., Sidney, Ohio; s. 4 (list), Stamp from
the private collection of Professor C. M. Lang,
photography by Gary J. Shulfer, University of
Wisconsin, Stevens Point. "1973, France (Scott
#B468);" Scott Standard Postage Stamp Catalogue,
Scott Pub. Co., Sidney, Ohio; 1 1, Paul-
Silverman/Fundamental Photographs; 1 2, Diane
-
0 Schiumo/Fundamental Photographs; s. 6, Bruce
Iverson; 1 4a ye b, Carey Van Loon; 1 4c ye d,
-
-
Richard Megna/Fundamental Photographs; 1 5, Carey
Van Loon; 1 6, Marty Honig/PhotoDisc, Inc.; s. 10,
-
Richard Megna/Fundamental Photographs; 1 9, Carey
Van Loon; s. 19, Richard Megna/Fundamental
Photographs; 1 12, Carey Van Loon; s..22,
-
Reproduced from Boris V. Derjaguin, Superdense
Water, Scientific American 223(5) (November 1970),
s. 53. Micrographs by S. B. Brummer of Tyco
Laboratories, Inc. © 1970 Scientific American, Inc.
All rights reserved; s. 27, Douglas C. Pizac/AP/Wide
World Photos; s. 30, AP/Wide World Photos; s. 31
(91), Sargent-Welch/VWR Scientific Products; s. 31
(92),Tom Leininger/John C. Francis; s. 31 (93.), Jet
Propulsion Laboratory/NASA/Goddard Space Flight
Center
BOLUM 2 s. 33, Courtesy of International Business
Machines Corporation. Unauthorized use not
permitted; 2 1, Carey Van Loon; 2 2a ve b, Tom
- -
Pantages; s. 35 (a), M. Claye/Jacana Scientific
Control/Photo Researchers, Inc.; s. 35 (b), Dave
Bartruff/Stock Boston; s. 36, The Granger Collection;
• 2 4a, Fundamental Photographs; 2 18, Carey Van
-
-
Loon; 2 19, Richard Megna/Fundamental
-
Photographs; s. 56, Tom Bean/Corbis/Stock Market
BOLUM 3 s. 65, Jeff J. Daly/Fundamental
Photographs; 3-1 (sol), Carey Van Loon; 3 6, Carey
Van Loon; 3-7, Tom Pantages; s. 98, Tom Pantages;
s. 105, Carey Van Loon
BOLUM 4 s. 107, Richard Megna/Fundamental
Photographs; 4 1, Richard Megna/Fundamental
-
Photographs; 4 2a, Richard Megna/Fundamental
- by Journal of Chemical Education Software; 13 16,
Photographs; 4 2b, Tom Bochsler/Pearson
-
Education/PH College; 4 6a c, Richard
- -
Megna/Fundamental Photographs; 4 8a c, Richard
- -
Megna/Fundamental Photographs; s. 128, Martin
Bond/Science Photo Library/Photo Researchers, Inc.;
s. 138 (sol), Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 138
(sag), Robert Mathena/Fundamental Photographs
• BOLUM 5 s. 139, Carey Van Loon; 5 la, Tom
Pantages; 5 16, C Squared Studios/PhotoDisc, Inc.; 5-
- -
3a c, Richard Megna/Fundamental Photographs;
-
s. 144 (list), Richard Megna/Fundamental
Fotograflar
Photographs; 5.4, Carey Van Loon; 5 5, Carey Van-
Loon; 5 6, Carey Van Loon; s. 149, SuperStock, Inc.;
-
s. 150, Tom Pantages; 5.7a c, Joel Gordon/Joel
-
Gordon Photography; 5 8, Carey Van Loon; 5 10a c,
- -
Carey Van Loon; 5 11a c, Carey Van Loon; s. 164,
- -
Runk/Schoenberger/Grant Heilman Photography, Inc.;
s. 166, Carey Van Loon; s. 171 (a ve b), William H.
Breazeale, Francis Marion University; s. 171 (c), Tom
Pantages
BOLUM 6 s. 175, Index Stock Imagery, Inc.; 6 1,
Carey Van Loon; 6 2, Kristen
-
Brochmann/Fundamental Photographs; 6 3, Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 183,
NASA/Science Source/Photo Researchers, Inc.;
s.185, Stamp from the private collection of Professor
C. M. Lang, photography by Gary J. Shulfer,
University of Wisconsin, Stevens Point. "1956, Italy
(Scott #714);" Scott Standard Postage Stamp
Catalogue, Scott Pub. Co., Sidney, Ohio; 6 10, Carey
Van Loon; 6 13, Carey Van Loon; 6 20, Richard
- -
Megna/Fundmental Photographs; s. 210, Donald
Johnston/Stone; s. 212 (sol ye sag), Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 216 (list ve alt),
Michael Dalton/Fundamental Photographs
BOLUM 7 s. 220, Fundamental Photographs; 7-1,
-
Kristen Brochmann/Fundamental Photographs; 7-2,
-
Richard Megna/Fundamental Photographs; s. 223,
Science Photo Library/Photo Researchers, Inc.; s. 226,
Telebrands Corporation; 7 4a ye b, Carey Van Loon;
-
s. 244 (list sol), Tom Pantages; s. 244 (alt sol), Carey
Van Loon; s. 244 (sag), Tom Bochsler/Pearson
Education/PH College; s. 254, Bruce Ayres/Stone
BOLUM 8 s. 266, Rick Morley/PhotoDisc, Inc.; 8.1
(list), NASA Headquarters; 8 1 (center), Joyce
-
Photographics/Photo Researchers, Inc.; 8 1 (alt), Pete
Seaward/Stone; 8 2, Ken Graham/Stone; s. 269 (fist),
-
Diane Hirsch/Fundamental Photographs; s. 269 (alt),
John Cancalosi/Stock Boston; s. 270, Geoff
Tompkinson/Science Photo Library/Photo
Researchers, Inc.; s. 271, Stamp from the private
collection of Professor C. M. Lang, photography by
Gary J. Shulfer, University of Wisconsin, Stevens
Point. "1978, Sweden (Scott #1271);" Scott Standard
Postage Stamp Catalogue, Scott Pub. Co., Sidney,
Ohio; s. 272, Grant Heilman/Grant Heilman
Photography, Inc.; s. 273 (list sag), Michael
Dalton/Fundamental Photographs; s. 273 (alt), Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 274, Richard
Megna/Fundamental Photographs; 8 5, Robert - -
Frerck/Stone; 8 8a, NASA/Goddard Space Flight
- Van Loon; 13 4, Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; 13 5,
- Center; 8 8b, NASA/Tom Pantages; s. 281 (fist), John
- Carey Van Loon; 13 6, Tom Pantages; s. 481 (alt),
Coletti/Stock Boston; s. 281 (alt), © The Nobel
Foundation; s. 282 (list), Richard Megna/Fundamental
Photographs; s. 282 (alt), The Goodyear Tire ve
Rubber Company; s. 286, Simon Fraser/Science Photo
Library/Photo Researchers, Inc.; s. 287, Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 288, Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 292, AP/Wide
World Photos; s. 295, Tom Pantages
BOLUM 9 s. 297, Dennis Kunkel/Phototake NYC; 9-
4a, Richard Megna/Fundamental Photographs; 9.4b,
SuperStock, Inc.; 9 6, Richard Megna/Fundamental
- (list), Tom Pantages; 13 34d, Tom Pantages; 13-35b,
Photographs; 9 7a, Clayton J. Price/Corbis/Stock
- -
Market; 9 7b, George Hunter/Stone; 9 8a e, Tom
-
Pantages; 9.9 (sol), Richard Megna/Fundamental
- Adalberto Rios/PhotoDisc, Inc.; 13-39, Carey Van
Photographs; 9-9 (sag), Wabash Instrument
Corp/Fundamental Photographs; 9 10, Wabash
-
Instrument Corp/Fundamental Photographs; s. 305
(center), Robin Smith/Stone; s. 305 (alt), AIP Niels
Bohr Library; s. 308, Bettmann/Corbis; s. 310, Stamp
from the private collection of Professor C. M. Lang,
- photography by Gary J. Shulfer, University of
Wisconsin, Stevens Point. "1963, Denmark (Scott
#409);" Scott Standard Postage Stamp Catalogue,
Scott Pub. Co., Sidney, Ohio; s. 317, © The Nobel
Foundation; s. 318 (list sol), Reproduced from Michel
Cagnet, Maurice Franzon, and Jean Claude Thierr,
Atlas of Optical Phenomena. Springer-Verlag, New
-
York, 1962. © Springer-Verlag GmbH ye Co. KG,
- 1962; s. 318 (list sag), Will ye Deni McIntyre/Photo
Researchers, Inc.; s. 318 (alt sol), Photo by Paul
Ehrenfest, Jr., courtesy AIP Emilio Segre Visual
Archives; s. 346, William Warren/Corbis
BOLUM 10 s. 356, Joel Gordon/Joel Gordon
Photography; s. 358, Stamp from the private collection
-
of Professor C. M. Lang, photography by Gary J.
Shulfer, University of Wisconsin, Stevens Point.
"1957, Russia (Scott #1906) and 1969, Russia (Scott
#3607);" Scott Standard Postage Stamp Catalogue, fli
Scott Pub. Co., Sidney, Ohio; s. 359, Corbis; 10 2, -
British Department of the Environment, Transport, and
the Regions; 10 12, Carey Van Loon; 10 14a, Ed -
-
Degginger/Color-Pic, Inc.; 10 14b, Carey Van Loon;
-
10 15, Carey Van Loon; 10 16a ve b, Carey Van
- -
Loon; s. 380, Richard Megna/Fundamental
Photographs
BOLUM 11 s. 388, Ken Eward/Science Source/Photo
Researchers, Inc.; s. 389, UPI/Corbis; 11 3, Richard -
Megna/Fundamental Photographs; 11 11a c, Richard - -
Megna/Fundamental Photographs; 11.12, Carey Van
Loon; Table 11.1, Carey Van Loon; s. 426, Ed
-
• Degginger/Color-Pic, Inc.
BOLUM 12 s. 435, Alfred Pasieka/Science Photo
Library/Photo Researchers, Inc.; 12 4, Carey Van -
Loon; 12.8, Carey Van Loon; 12 9, Carey Van Loon;
-
12-Ha ve b, Carey Van Loon; 12 13, Carey Van -
Loon; s. 457, Richard Megna/Fundamental
Photographs; s. 461, UPUCorbis; 12-28, Clive
Freeman, The Royal Institution/Science Photo •
Library/Photo Researchers, Inc.; s. 470, Tom Pantages
BOLUM 13 s.478, William W. Bacon, III/Photo
Researchers, Inc.; 13 1, Carey Van Loon; 13-3, Carey
-
-
-
Tom Pantages; 13 10 (sol ve sag), Carey Van Loon;
-
s. 485 (alt), Richard Megna/Fundamental
Photographs; 13 11, Images of critical point of
-
benzene taken from the Chemistry Comes Alive! By
Jerrold J. Jacobsen, John W. Moore, et al., published
-
Carey Van Loon; s. 495, Richard Megna/Fundamental
Photographs; 13-23, Tom Pantages; 13 25a ye b, -
Carey Van Loon; 13-30, Richard Megna/Fundamental
Photographs; s. 504, Peter French/DRK Photo; s. 506
-
Boris I. Yakobson, Rice University; 13 38, Richard
•
- -
Megna/Fundamental Photographs; s. 509 (alt),
Loon; 13 40 (sol ye sag), Carey Van Loon; s. 524,
Richard Megna/Fundamental Photographs
A55
 A56 Fotoffraflar
BOLUM 14 s. 534, Richard Megna/Fundamental
Photographs; 14-9, Richard Megna/Fundamental
Photographs; 14-10, Carey Van Loon; s. 548 (fist),
Charles D. Winter/Photo Researchers, Inc.; s. 548
(alt), David Mechlin/Phototake NYC; s. 553, Ed
411 Degginger/Color-Pic, Inc.; 14-1613, Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 557, Dave M.
PhillipsNisuals Unlimited; s. 558, 0 Proctor ye
Gamble Company. Used by Permission; s. 560
(center), J. Pat Carter/AP/Wide World Photos;
s. 558 (list sol), Wayne Eastep/Stone;
s. 558 (alt sol), Mark Joseph/Stone; s. 562, Library of
Congress; 14-21, Stephen Frisch/Stock Boston; 14-23,
Carey Van Loon; s. 566, Hank Morgan/Science
Source/Photo Researchers, Inc.; s. 568, Hewlett
Packard/Fundamental Photographs
BOLUM 15 s. 578, Carey Van Loon; s. 602, E. R.
Degginger/Color-Pic, Inc.; 15-13, James Blanlc/FPG
International LLC; s. 611, Oxford Molecular
Biophysics Laboratory/Science Photo Library/Photo
Researchers, Inc.; s. 614, NASA/Phototake NYC;
s. 624, Richard Megna/Fundamental Photographs
BOLUM 16 s. 626, Steve McCutcheonNisuals
Unlimited; 16-1, Carey Van Loon; s. 627 (alt),
Alexandra Winkler/Reuters NewMedia Inc./Corbis;
s. 646, N. P. AlexanderNisuals Unlimited; 16-8a ye
b, Richard Megna/Fundamental Photographs; s. 654,
Grant Heilman/Grant Heilman Photography, Inc.;
s. 655, Stone
BOLUM 17 s. 665, Index Stock Imagery, Inc.; s. 666,
Carey Van Loon; 17-7, Tom Pantages; s. 684, Carey
Van Loon; s. 687, Carey Van Loon; 17-9, Carey Van
Loon; s. 700 (fist sol), NYC Parks Photo
Archive/Fundamental Photographs; s. 700 (fist sag),
Kristen Brochmann/Fundamental Photographs; 17-12,
Tom Pantages
BOLUM 18 s. 710, Richard Megna/Fundamental
Photographs; 18-1, Carey Van Loon; 18-2, Carey Van
Loon; 18-3, Carey Van Loon; 18-4, Carey Van Loon;
s. 724, Tom Pantages; 18-8, Carey Van Loon; s. 726,
Elena Rooraid/PhotoEdit; s. 738, John W. Finley
BOLUM 19 s. 749, John Heseltine/Science Photo
Library/Photo Researchers, Inc.; s. 751, Tom
Pantages; s. 752, SovereignASM/Phototake NYC; 19-
1, Carey Van Loon; 19-3a ye b, Carey Van Loon;
s. 761, Richard Megna/Fundamental Photographs; 19-
5a ye b, Tom Pantages; 19-6, Richard
• Megna/Fundamental Photographs; s. 769, Carey Van
Loon; 19-8, Carey Van Loon; s. 772 (fist), Jane
Burton/Bruce Coleman Inc.; 19-9, Richard
Megna/Fundamental Photographs; s. 779, Walter S.
Clark/Photo Researchers, Inc.
BOLUM 20 s. 782, Richard A. Cooke, III/Stone;
s. 783 (fist), PhotoDisc, Inc.; s. 783 (alt), Michael
Dalton/Fundamental Photographs; s. 785, Central
Library for Physics, Vienna, Austria; s. 794, Science
Photo Library/Photo Researchers, Inc.; s. 805, Joseph
Sohm/Stone; s. 812, P. Motta ye T. Naguro/Science
Photo Library/Photo Researchers, Inc.
BOLUM 21 s. 823, Thomas Kienzle/AP/Wide World
Photos; 21-1, Carey Van Loon; s. 833, Corbis; 21-7,
Diane Schiumo/Fundamental Photographs; s. 839,
• •
Stamp from the private collection of Professor C. M.
Lang, photography by Gary J. Shulfer, University of
Wisconsin, Stevens Point. "1980, Sweden (Scott
#1344);" Scott Standard Postage Stamp Catalogue,
Scott Pub. Co., Sidney, Ohio; 21-12, Tom Pantages;
s. 845 (fist), Carey Van Loon; 21-15 (sol), SuperStock,
Inc.; s. 847, Lester V. Bergman/Corbis; s. 848,
Courtesy of Toyota Motor Sales, U.S.A., Inc.; 21-19,
Carey Van Loon; s. 850, Robert Erlbacher/Missouri
Dry Rock ye Repair Co., Inc.; s. 853,
Runk/Schoenberger/Grant Heilman Photography, Inc.;
s. 856, Charles E. Rotkin/Corbis; s. 857, Richard
Pasley/Stock Boston; s. 860, Kenneth
Eward/BioGrafx; s. 864, Carey Van Loon; s. 866,
New York Convention ve Visitors Bureau
BOLUM 22 s. 872, Tony Perrottet/Ornni-Photo
Communications, Inc.; s. 873 (fist), Joel E. Arem;
s. 873 (alt), Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 876,
Department of Clinical Radiology, Salisbury District
Hospital/Science Photo Library/Photo Researchers,
Inc.; s. 877, Kevin Schafer/Corbis; s. 878, Ed
Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 880, Jeffrey A. Scovil;
s. 885 (fist), William E. Ferguson; 22-9, Bjom
Bolstad/Peter Arnold, Inc.; s. 886, SuperStock, Inc.;
s. 887 ((1st), Sheila Terry/Science Photo Library/Photo
Researchers, Inc.; s. 887 (alt), Carey Van Loon; 22-
ha-c, Carey Van Loon; 22-13 (sag), Kenneth
Eward/Bio Grafx; s. 894, Ed Degginer/Color-Pic, Inc.;
s. 895, Tom Bochsler/Pearson Education/PH College;
s. 898, Bruce Frisch/Photo Researchers; s. 904, Rolf
Hicker/Stone
BOLUM 23 s. 906, Albermarle Corporation; s. 908,
Argonne National Laboratory; s. 911 (fist), Richard
Dunoff/Corbis/Stock Market; s. 911 (alt), Tom
Pantages; s. 912, Richard Megna/Fundamental
Photographs; s. 915, Carey Van Loon; 23-6a, Jeffrey
A. Scovil; 23-6b, Tom Bochsler/Pearson Education/
PH College; 23-6c, Carey Van Loon; 23-6d, Stephen
Frisch/Stock Boston; s. 919, Bill Pierce/Rainbow;
s. 920, Tom Pantages; s. 922 (a ye b), Ken
Lax/Pearson Education/PH College; 23-12, Energy
Technology Visuals Collection/U.S. Department of
Energy; s. 926, Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 928,
NASA Headquarters; s. 929, Tom Pantages; s. 932,
Charlie Ott/Photo Researchers, Inc.; s. 933, Bruce
Frisch/Photo Researchers, Inc.; s. 934, Gem
Media/Gemological Institute of America; s. 938 (fist),
Photo courtesy of Kyocera Industrial Ceramics
Corp./Vancouver, WA; s. 938 (alt), Frank La Bua/
Pearson Education/PH College; s. 940, Jan Halaska/
Photo Researchers, Inc.; s. 942, Carey Van Loon
BOLUM 24 s. 949, Michael Dalton/Fundamental
Photographs; s. 953, Reprinted with permission from
M. Seul, L. R. Monar, L. O'Gorman and R. Wolfe,
Morphology and local structure in labyrinthine stripe
domain phase, Science 254:1616, 1991. Copyright
1991 American Association for the Advancement of
Science; 24-4b, Photo courtesy of Peter Bourke,
Outokumpu, Perth, Australia, reproduced by
permission of Outokumpu OYJ, Riihitontuntie,
Finland; 24-5, Sol Mednick Gallery; s. 959, Wah
Chang; s. 960, Day Williams/Photo Researchers, Inc.;
s. 961, Robert Semeniuk/Corbis/Stock Market; s. 963,
Steven Weinberg/Stone; s. 964 (fist), PhotoDisc, Inc.;
s. 964 (alt), Rich Chisholm/Corbis/Stock Market; 24-
10, Richard Megna/Fundamental Photographs; s. 966,
Phil Degginger/Color-Pic, Inc.; 24-11, Carey Van
Loon; 24-12, Carey Van Loon; s. 970, Tom Pantages;
s. 973, Richard Megna/Fundamental Photographs;
s. 974, NASA/Tom Pantages; s. 975, C National
Maritime Museum Picture Library, London, England;
s. 978, David Parker/IMI/University of Birmingham
High TC Consortium/Science Photo Library/Photo
Researchers, Inc.
BOLUM 25 s. 985, Karl Hartmann/Traudel
Sachs/Phototake NYC; s. 986, Science Photo
Library/Photo Researchers, Inc.; 25-1, Carey Van
Loon; 25-16a, Fritz GorofTimePix; 25-18, Carey Van
Loon; 25-20, Carey Van Loon; 25-21, Carey Van
Loon; 25-22, Carey Van Loon; s. 1014, Tom
Pantages; s. 1016, Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; 25-
26b, Richard Megna/Fundamental Photographs
BOLUM 26 s. 1024, NASA/Grant Heilman
Photography, Inc.; s. 1025, Science Photo
Library/Photo Researchers, Inc.; s. 1026, Lawrence
Berkeley/Science Photo Library/Photo Researchers,
Inc.; s. 1029, Corbis; s. 1030, UPVCorbis; s. 1031,
CERN Photo; s. 1034, Corbis/Sygma; s. 1035, Science
VU/NASA-JMPNisuals Unlimited; s.1042, Yann
Arthus-Bertrand/Photo Researchers, Inc.; 26-9b,
David M. Doody/Tom Stack ve Associates; s. 1043
(a), Phil Degginger/Stone; s. 1043 (b), V.
Ivelva/Magnum Photos, Inc.; s. 1043 0,
Esbin/Anderson/Onmi-photo Communications, Inc.;
s. 1044, Jerry Mason/Science Photo Library/Photo
Researchers, Inc.; s. 1045, Yoav Levy/Phototake
NYC; s. 1046, Ed Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 1048
(a ve b), Perrin/CNRI/Phototake NYC; s. 1049, (list)
Gemaldegalerie, Dahlem-Berlin, Germany/A.K.G.,
Berlin/SuperStock; s. 1049 (alt), Kip
Peticolas/Richard Megna/Fundamental Photographs;
s. 1050, U.S. Department of Energy/Science
Source/Photo Researchers, Inc.
BOLUM 27 s. 1058, Kristen
Brochmann/Fundamental Photographs; s. 1061,
Government of Switzerland; s. 1070, Ed
Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 1073, Ed
Degginger/Color-Pic, Inc.; s. 1075, Stamp from the
private collection of Professor C. M. Lang,
photography by Gary J. Shulfer, University of
Wisconsin, Stevens Point. "Belgium," Scott Standard
•
Postage Stamp Catalogue, Scott Pub. Co., Sidney,
Ohio; s. 1079, Pete Saloutos/Corbis/Stock Market;
s. 1081, Science Photo Library/Photo Researchers,
Inc.; s. 1084, Bill Ross/Corbis; s. 1105, Christopher
Springmann/Corbis/Stock Market; s. 1108, Michael
Holford/Michael Holford Photographs
BOLUM 28 s. 1126, (list) The Proctor ve Gamble
Company; s. 1126, (alt) Richard Megna/ Fundamental
Photographs; s. 1130, Corbis; s. 1131, Jerry
Mason/Science Photo Library/Photo Researchers, Inc.;
s. 1135, National Exposure Research Laboratory,
EPA/Tom Pantages; 28-15, Arthur Lesk/Science
Photo Library/Photo Researchers, Inc.; s. 1142, Tom
Pantages
 Dizin
4
Anot, 38,359 Avogadro sabiti, 51-53,55
S A Antartika, own dtizeyleri, 280-81 birim hticre, 512-13
A (kiitle numarasi), 43 Antifriz, 534 Bohr, 310-16
Acik sistem, 221 Anyonlar, 69,398 boyutlan, 41-42
Acilar, bag, 409 slkr istiflenmil katyonlar, 516-17 cekirdek, 41-43
Acisal dalga fonksiyonu, 324,326-27 Ard!§ik tepkimeler, 126-28 coklu elektron, 334-36,365-66
Acisal dtigtim, 329 Argon, 281,359,378 donor, 467
Acisal moment, 311,324 Anstotle, 3 elektron ilgisi, 373-74
Adlanchnna Arrhenius, Svante, 146,560-61 iyonla§ma enerjisi, 370-73
asitler, 86 Arsenik, ozgtil 226 kiiresel atom modeli, 40
azot oksitler, 273 Asetatlar, 145 manyetik Ozellilder, 374-75
cok atomlu iyonlar, 86-88 Asetik asit, 94,192 merkez, 398-99
metal ye ametaller, 82-86 dimer, 503 birden fazla atomlu molektiller, 416-17
oksiasitler, 88-89 simge, 67,68-69 mol kavranu, 51-56
organik kimya, 90-96 Asetilen, baglanma, 448-49 non, 368
i§levsel g.ruplar, 91-96 Aseton (propanon), 118,483,499,541,542 nOtron, 41-42
hidrokarbonlar, 90-91 Asetonitril, 450 proton, 41-42
yilkseltgenme basamagi, 84 Asidik cozeltiler, e§itlerunis redoks dengeleri, tic, 398,399
Adsorpsiyon lcroatografisi, 568 154-55 X-ismlan ve radyoaktiflik, 40
Adsorpsiyon, 564,568 Asit anhidrit, 274 Atomla§ma, lsr, 384
Agirlik, 177 Asit karbonat, 284 Aufbau islemi, 338-40
tannin, 10 Asit oksitler (asit anhidrit), 379 Aurora borealis, 268
Aktinitler, 50 Asit tuzlan, 169 Avogadro sabiti, 51-53,55
Ala§unlar, 535 Asit-baz indikatorleri, 146-47 Avogadro saps', 70
Alci (kalsiyum oksit), 128 Asit-baz tepkimeleri146-50 Avogadro yasasi, 185-87
stinmii§, 227 dengeler, 149-50 Avogadro, Amedeo, 185
• Alfa (a) parcaciklan, 40,41,42, Asitler, 146-47 Aydmlanma, 266
Ahci atomlar, 467 adlandirma, 86 Ayirma kolonu, 552,553
Alkali metaller, 49,146 ikili, 86 Aynmsal danutma, 269-70,552,553
Viztintirliik, 145 karboksilli, 94 Aynmsal kristallendirme, 546-47
Alkanlar (doymu hidrokarbonlar), 90-91 palmitik, 254 Aynsma enerjisi, bag (D), 421,436
Alkoller, 92-93,542 taninmasi, 148 Ayn§ma, elektrolitik, 562
Allotropi, 278-79 yag, 254-55 Azeotrop, 553
karbon, 505-6 Asin doymu§ cozelti, 545 Azot cevrimi, 290
Attu', 48 Asin soguma, 491 Azot dioksit, 274
Altkabuklar, elektronik, 325-26,338 Auk su, fosfat atficlan, 165 Azot monoksit (nitrik oksit), 273
Alutninyum, 56-57,107,467 atm (standart atmosfer), 178,180 Azot monoksit, 273
asit-baz ozellikleri, 380 Azot oksit, (diazot oksit), 273,286,450
ozgtil rsr, 226 Atmosfer basmci, 11
Atmosfer gazlan, 34,270-82 Azot, 270-76
Amerikan Chemical Society (ACS), 50 amonyak ve ilgili bile§ikler, 270,271-72
Ametaller, 49-50,361-63 azot, 270-76 azot oksitler, 272-74,275-76
fiziksel ozellikleri, 376-77 hidrojen, 286-89 fotoelektron spektrumu, 471
halojenler, karbon cevrimi, 290-91
karbon oksitleri, 283-86 hava yastigmda, 211
bulunu§u, 281 oksijen, 277-81 nitrik asit ve nitratlar, 272-73,274-75
hidrojen halojentirler, 377 sanayide tiretimi, 128
ozellik kullammlan, 282 soy gazlar, 281-82
Atmosfer, 267-69 sivi, 270
ikili bile§ikler, 82-86 iiretimi ve kullammi, 270
ozgtil 1st, 226 iyonik, 563 ytikseltgenme basamagi, 159
ytikseltgeme yetenekleri, 376-77 kimyasal kaynagi, 269-70
soy gazlar, 50,281-82,359,361,362 standart (atm), 178,180
Amfoter oksitler, 380 su buhan, 269 B
yap!, 267-68 B2vitamin, (riboflovin), 559
• Amonton yasasi, 190 Bacon, Francis, 3
Amonyak, 271-72 Atom hacmi, 357
Atom kuranu, 33-37 Bag acilan, 409
sanayide tiretimi, 128 Atom ktitlesi, 36,37,46-48,51,72 Bag cifti, 392,412
sentezi, 270,271-72 anlamh sayllar, 55 Bag derecesi, 420-21,453,454,458-59
Amonyum dikromat, 8 Bag enerjisi, 421-24
Amonyum iyonu, 87,145,393-94 bagil, 47
Amonyum klortir, 205,272 Atom numarasi, 43,49,357 ayn§ma (D), 421,436
birinci iyonlasma enerjisi, 371 bag derecesi, 454
Amonyum nitrat, 272 ortalama, 422
Amonyum siilfat, 272 periyot yasasi 359-60
Atom orbital diyagrami, 463-64 termokimya uygulamalan, 422-23
Ana elektron kabuldan, 325-26 Bag uzunlugu, 409,420-21,436
Ana kuantum sayilan, 324 Atom orbitallen, 323,324-32
Analitik kimyacilar, 2 d-bloku, 335,341 Baglar, 388-477
Analitik terazi, 19 f-bloku, 341 benzen, 460-62
Angstrom biritni (A), 299,364 hidrojen benzeri, 334 H2O ve NH3 , 441-42
Angstrom, Anders, 299 kath, 325,337 hidrojen, 501-4
Anindritler, asit, 274 melez, 435,439-47 canhlarda, 504
Ani dipoller, 497-98 Ortil§me, 437 molektil icin ve molektiller arasi, 503-
Anjin, 273 p-bloku, 335,341 4
Anlamh sayilar, 19-23 Atom spektrumu, 303-5 su, 502-3

•
atom kiitlesi, 55
sayisal hesaplamalar, 20-21
yuvarlama, 1,23
Anorganik bile§ikler, 82-90
Atom yaricapi, 363-64,369,370
geci§ elementleri, 366-67
iyonla§ma enerjisi, 370-73
verileriyle hesaplanmasi, 515
vistozite, 503
iyonik, 66,389,390,395
Lewis kuranu, 389-91
•
Atom, 5,36-57,375-79 melez orbitalleri, 439-47
Anorganik kimyacilar, 2 sp, 443-45
Anormal tanecik ozellikleri, 562-63 467
D1
 D2 Dizin

sp2 , 442 Bikarbonat, 284

VSEPR kuranu, 445-47 gdzeltiler, 549-54
Bilesikler, 65-106 ideal gaz esitligi, 487
metal, 70, 377 anorganik, 80-90
moleldil orbitali, 451-60 su, 269, 484
bilesim, 73-80 Buhar, 284
birinci periyot elementleri, 454-59 yitzde, 74-77 Buharlasabilirlik, 483
lid atomlu oksijen, 456, 457-59 bozunma, 7-8 Buharlasma, 239, 481-90
temel fikir, 452-53 formtil, 66-69, 75-80
molektil sekilleri, 409-20 buhar basmci, 482-83, 486-90
yakma analizi, 77-80 entalpi, 239, 482
adlanchrma, 409-10 yitzde bilesim, 75-77 kaynama ye kaynama noktasi, 483-85
I
birden fazla merkez atom, 416-17 ikili, 82-86, 391
coklu kovalent bag, 416 kritik nokta, 485-86
lid ametal, 85-86 tanuru, 481
dipol moment, 417-19 iyonik, 69-70
VSEPR kuranu, 410-11 ikili, 391 Bunsen, Robert, 304
molektiller arasi kuvvetler, 504-8 Buz, 491
Lewis yapisi, 390-91 agik yaps, 502
iyonlararast kuvvetler, 506-8 Orgii enerjisi, 508
orgillii kovalent katilar, 504-5 tight, 391 Biiret, 19, 161
pi(r), 448, 449-50, 464 metaller arasi, 70 Biitan, 67, 68,90-91, 499
delokalize, 461-62 mol, 70-72 Bittil alkol, 542
pi(ir), 448, 449-50, 464 molekiil, 66-69
delokalize, 461-62 organik, 67 C
sigma(cr), 448, 449-50 paramanyetik, 406 Calvin, Melvin, 290
Ba layict molekul orbitali, 451 susuz, 90 Cam malzemelerin duyarldigi, 19
B (II) karbonat dihidroksit, 89 tamnu, 5 Canlilar
Baku (II) stilfat pentahidrat, 65 tight, 88 karbonhidratlar, 250-51, 254-55
Baku (11) stilfat, 7,152 yfficseltgenme basamagi, 80-82 Cannizzaro, Stanislao, 185
Baku karbonat, bazik, 35 adlandirmada kullammi, 84 Canvendish, Henry, 281
Baku, 343 Bilesim, 4 Carothers, Wallace, 426
fiziksel ozellikler, 4,5 sabit birlesme oranlan yasasi, 35-36 Celsius (santigrad) eseli, 11-12, 183
ozgul iii, 226 Bilimsel yontem, 2-4 CFC ler, 280, 286
Balmer serileri, 305, 312 Birilune, 491 Charles yasasi, 183-85, 195, 204
Balmer, Johann, 305 Birim atom Iditlesi, 42-43, 45 Charles, Jacques, 183
Balonlar, havadan hafif, 193 Birim hticre, 505, 509, 511, 513 Civa (II) klodir, 585
Bancroft, Wilder, 565 atom basma, 512-13 Civa, 483
Band gulcuru (enerji gukuru), 466 iyon yancapi, 518-19 kohezyon kuvvetleri, 480
Band kuranu, 465-66 kalsiyum flortir, 519 kiitle spektrumu, 46
Bandische Anilin ve Soda Fabrikasi (BASF), sezyum kloriir, 517 periyodik yasa, 380-81
112 sodyum kloriir, 517-18 Cladwick, Dames, 42
Bar (bar), 179,1 80,181 titanyum dioksit, 519 Clasius-Clapeyron esitligi, 488-90
Barometre basmci, 177-79 ytizey merkezli kiibik, 516 Copernicus, Nicolas, 3
Barometre, 177, 179 Birim, 8 Coulomb yasasi, 370
Basamalch tepkime, 129 Birinci iyonlasma enerjisi, 370, 376 Curie, Marie, 40
Basing, 176-81, 492 Birlesme, 468 Curie, Pierre, 40
atmosfer, 11 Birlestirihnis gaz yasasi, 190
barometre, 177-79 Bitkisel yaglar, 288
birimler, 180-81 Biyolcimyactlar, 2 apraz baglar, 427
Boyle yasasi, 181-83 Biyolditle, 251 Carmine, molektil, 199, 200
buhar, 482-83, 486-90 Bohr atomu, 310-16 Carpma, anlamh sayilar lcurali, 20
gozeltiler, 549-54 Bohr kuranu, 320 cekirdek atom, 33, 41-43
gazcozunadagu,548,549
kavram, 176-
lusrni, 196-97
hidrojenin iyonlasma enerjisi, 314-16
spektroskopi, 314
yetersizligi, 316
I elcirdek baglama enerjisi, 45
elcirdek kimyasi
radyoaktiflik, 40
manometre ile olgiimit, 179-80 Bohr, Niels, 310-11, 316, 318, 340 alfa(a) parcaciklan, 40, 41, 42
osmotik, 354, 554-57 Boltzmann sabiti, 306 beta(p)pargacnclan, 40, 41
sicalcligin fonlcsiyonu, 190 Boltzmann, Ludwing, 306 gama (y) ismlan, 40, 41
• sikisabslirlik faktorn, 208
sivi, 177, 178
standart hal, 240
standart sicakhk ve basmc (STP), 185-87
Bombs kalorimetresi, 227-29
Bor trifloriir, 407-8
Born, Max, 322, 521
Born-Fajans-Haber cevrimi, 519
Celcirdek yiikii, 336
celcirdek, 41
cevinne faktorii, 10
molarite, 117-18
stiblimlesme, 491 Bosch, Carl, 271 stokiyometrik hesaplama, 113-15
tatunu, 1'76 Bo§ 2p bandi, 466 ytizde, 17-18
van der Waals esitligi, 208-9 Boyle yasasi, 181-83, 195 cevirme izlegi, 10, 15-17, 71
Basinc-hacim iii, 230-32 Boyle, Robert, 3, 181 cevre, tatunu, 221
Basit birim hticre, 509 Bozunma, 7-8, 112 cevresel etkiler
Basit kilbik hiicre, 509, 516 gilcarun, 2-3 azotla ilgisi, 251, 275-76
Bas grup elementleri, 50, 360, 361-62 giimOs oksit, 112 hidrojenle ilgisi, 289
elektron ilgisi, 374 isisal (piroliz), 253 kuresel isnuna, 285-86
Baslangig hizlan yontemi, 585-87, 588 sabit oranlar yasasi, 35-36 ozon tabakasi, 279-81
Bazikbakir (II) karbonat, 89 su, 289 radon, 282
Bazik gozeltiler, redoks a itiikleritiin denklesti- Bozunma, radyoaktiflik, 40 cikanna, anlamh sayilar, 20
rilmesi 156-57 Bolme, anlamh sayilar lanai!, 20 Cinko sillftir, 195
Bazik oksitler (baz anhidrit), 379 Bragg, W. Henry, 359, 513 cintro
Bazlar, 147-48 Bragg, W. Lawrence, 359, 513 baker (II) stilfat, 152
BASF, 112 Brom, 244, 376 hidroklorik asitle tepkimesi, 5
tarunmasi, 148 Bromiider, 145 4 olusumu, 269
Becquerel, Antoine Henry, 40 Buckminster Fuller, R., 506 izgi (atom) spektrumu, 303-5
Beher, duyarldigi, 19 Bucluninster fullerenleri, 506
Bekleme zamam, 569 ok atomlu iyonlar, 69, 86-88, 391, 399-400

• Belirsizlik ilkesi, 318-20

Benzen, 91
baglanma, 460-42
Benzen-toluen cozeltileri, 550, 551, 552
Bucky toplan, 506
Buhar basmct egrisi, 483
Buhar basmci verileri, 486-90
esitlik, 488-90
adlandirma, 86-88
oklu kovalent baglar, 394-95
okelek, 144
olcme, 139, 144-46, 161
Olgtimti, 486-87 Omits lcromat, 108
Benzin, 2, 6, 253, 483 tahmin, 487-88
Berilyum, 443 net iyonik esitlik, 144
Buhar basmci, 482-83 tahmini, 144-46
Beta (p) pagacnclan, 40, 41 buhar basmci thismesi, 558 cozelti, 534-77
 Dizin D3

molektil geometrisinin tahmini, 415-17 Dortytizlti bolluk, 510,511

benzen-toluen, 550,551,552 Dortytizlii geometri, 410,411,412,413
denge, 544-47 birden fazla merkez atom, 416-17
Degerlik bag kuratm, 437-38,447 Dtivitlebilirlik, 5
deri§ik, 119 Duran dalga, 320-22
deri§im, 535-39 benzen, 461-62
Degerlik bag, 465 Durgun faz, 568
hacim yuzdesi, 197,535-36,537 Durgun hal, 311
kiitle/hacim ytizdesi 536-37 Degerlik elektronlan, 339
Degerlik kabuldan, geni§letilmi§, 408-9 Durgun kink, 381
ktitlece yilzde, 535-36,538 Durucu alum, 308
mol kesri ye mol ytizdesi, 197,536-39, Degerlik yanlmast, 158
Delokalize elektronlar, 505 Duyarh kaplar, kesinlik, 19
557-58 Duyarlihk, 18,19
molalite, 536-39 Delokalize molekill orbitalleri, 460-64
Delokalize pi bags, 461-62 Diigtim ditzlemi, 331,332
molarite, 536,538-39 Diigtim, 320
donma noktasi alcalmasi, 557-60 Demir (III) -1doriir, 85
molektil yapismin bulumnast, 561 Demir (111) oksit, 107,211 acisal, 329
Demir cevheri, 57,150 radyal, 328
elektrolit, 560-64 Demir oksit (pas), kolloidal, 565
entalpi, 539-40
hipertonik, 557 Demir E
hipotonik, 557 atom yancapi, 515 Eftizyon, 205-7
ideal, 540,550-51 erimede 1 tk yayilum, 305 Einstein, Albert, 307,308,309,317
ideal olmayan, 540-41 11+ yerdegi§tirmesi, 153 Eka-silisyum, 359
igme suyundan uzalda§trilmast, 164-65 Ekzotermik tepkimeler, 227
iyonik, 543-44 iyonlar, 83-84 bag enerjilerinin tahmini, 424
iyonlar arast etkile§im, 563-64 ozgill 1st, 226 Elektrik kondensatoni, 418
izotonik, 557 Deney, 3 Elektrik yalitkam, 466
kaynama noktasi yilkselmesi, 557-60
molektiller arast kuvvetler, 539-44 Denge Elektrik ytikii, 37
osmotik basing, 554-57 Vizeltiler, 544-47 Elektrik, 37
dinamik, 482-83 Elektrodiyaliz, 565
seyreltik, 119-21 ideal cozeltiler, 550 Elelctrolcimya, 277
sivi-buhar dengesi, 550-54 ideal olmayan cozeltiler, 552-54 Elektrolit olmayan, 141,142,143
tannm, 6 sivi-buhar, 482-83,550-51 Elektrolit, 141-43
tepkime, 117-22 Deniz suyu, 6,289 cozelti, 560-63
awl doymu§, 545 Deniz suyunun tuzdan anndinlmast, 557,558 kuvvetli, 141,142
buhar basmci, 549-54 Denldeprihni§ e§itlilder, 109-12
doymami 545 zayif, 141,142-43
Deoksiribontikleilc asit (DNA), 427 Elektrolitik ayn§ma, 562
doymu§, 544,545 Derecelendirilmi§ silindir, 19
molarite, 117-19 Elektroliz, 277-78
Deri§ik cozelti, 119,535 deniz suyu, 289
seyreltme, 119-21 Deri§im, 535-39 Elektromanyetik ilima, 298-303
standart, 163-65 aktiflik, 564 frekans, dalgaboyu ve hiz, 299-300
stok, 119 hacim yuzdesi,197,535-36,537 giri§im duzeni, 301-2
stokiyometri, 121-22,161-65 ktitle/hacim ytizdesi, 535-36,537 goriiniir bolge spektrumu, 300,303
tipleri, 535 kiitlece ytizde, 535-36,537 tannin, 298
ozeltinin ayarlanmast, 163-65 mol kesri ye mol ytizdesi, 197,536,537- Elektromanyet, 282
Candi, 117,535 39,557-58 Elektromanyetik i,liniinin giri§im cizgileri,
ortinenler, 534-77 molalite, 536-39 301-2
ortiniirliik egrisi, 545 molarite, 117-19,536,538-39 Elektron bulunma olasiligi, 322
ortintirliik lcurallan, 145-46 Desikator, 576 Elektron bulunma yogunlugu, 327-29,331
ortintirltik, 545-49 Desimal sistem, 8 Elektron denizi modeli, 464-65
aynmsal kristallendirme, 546-47 Desimetre ktip (dm3 ), 12-13 Elektron giri§i, 335-36,364-67
gaz, 547-49 Deterjanlar, 480 Elektron grup geometrisi, 410,412-15
sicakhk, 546,547 Diazot oksit (nitroz asit), 273,286,450 piramit, 411,
Cukur, 298 Diazot tetraoksit, 159 dortydzlii, 410,411,412
basilic, 197 Dietil eter, 483 ticgen ditzlem, 416
Difilzyon, 205-8 Elektron ilgisi, 373-74,379
uygulamalan, 207-8 Elektron kabuldan, 325-26,338
2-Deoksiriboz, 75-76 Dlizobtitilen, 288 Elektron ytik yogunlugu, 322,328,329,331
d alt kabugu, 325 Diklordiflormetan, 280 Elektron, 37-40,42,297-355
Dagilma kuvvetleri, 497,498,500 Dimerler, 503 Aufbau kurali, 338-40
Dalga boyu, 298 Dimerle§me, 430 bag cifti, 412
elektromanyetilc ilima, 299-300 Dinamik denge, 482-83 belirsizlik ilkesi, 312,20
Dalga fonksiyonu Dioller, 503 Bohr atomu, 310-16
aisal, 324,326-27 Dipol momentler, molektil bicimleri, 417-19 dagilimlan, 336,45
ludrojen atomu, 322-24 Dipol-dipol etkilelimleri, 498-99,501 dalga mekanigi, 320-24
radyal, 324,326-27 Dipol-indiiklenmi§ dipol etkilelimleri, 542 dalga fonksiyonu, 320-24
Dalga mekanigi, 320-24 Dipoller, ani ve indiiklentni§, 497-98 dalga parcacik ikiligi, 317-18
dalga fonksiyonu, 320-24 Di§ amalgam', 535 duran dalga, 320-22
duran dalga, 320-22 Diyaliz, 565,566 degerlik, 339
Dalga, 298-99 Diyamanyetik atom, 374 delokalize, 460,64,505
Dalga-parcaciklik ikiligi, 317-18 Diyamanyetik tuner, 406 e§le§metni§, 392,411,412,419-20
Dalton, John, 36,185,196,286 DNA, 427 e§le§mi§, 338
Dalton'un lusmi basmclar yasast, 196-97 Dogada bolluk yitzdesi, 44 perdeleme, 335-36
Daltonizm (renk korltigti), 36-37 Dogal gaz, 251 fotoelektrik etki, 307-8
Danutma, 7,549 siibstittie, 252 gosterimi, 338
aynmsal, 269-70,552,553 Dogal kaucuk, 427 iletkenlik, 467,468
Davisson, C.1., 317 Dogal yasa, 3,199 kazsthkll itmeler, 334
Davy, Humphry, 286 Dogruluk, 18 ke§fi, 38-40
d-bloku, 341 Dogrusal geometri, 413 kuantum kuranu, 305-10
de Broglie, Louis, 317 Dolomit, 285 kuantum sayilan, 311,324-26,339
Debye (D), 417 Donma noktasi clii§mesi, 557-60,561 atom orbitalleri, 324-32
Debye, Peter, 563 Donma noktast, 490 elektron spini, 333-34,338
Degerlik bag elektron grubu itme kuranu, 410- Donma, 490
Donor atomlar, 467 kurallar, 336,37
11,436-37 maddesel dalga, 321
baton benzeri, 410 d-orbitalleri, 325,330-32,335
Doruldar, 298 orbital, 310-13
degerlik-bag yontemi, 439,447 periyodilc iizelge, 340-45
ozon yapist, 462-63 Doymami ctizelti, 545
Doymu§ cozelti, 544,545 Elektronegatiflik farlu, 397
uygulamast, 415
 D4 Dizin
Elektronegatiflik, 396-98 Clasius-Clapeyron, 488-90
Elelctronlann perdelenmesi, 364-67 Fosforik asit, 128
denkle§tirilin4, 109-12 Fosforil trildonir
Elektronvolt (eV), 370 genel gaz, 189-90
Element gruplan, 49 Fosforlar, 38
hal, 176 fiziksel yapisi, 244
Elementler, 5, 43-46 ideal gaz, 187-89, 195-96
bas grup, 50, 360, 361-62 Fosil yalutlar, 250-53
41) maddenin hali, 112 Foto ayn§ma, 289
birinci periyodun molektil orbitalleri 453- net iyonik, 144
54 Fotoelelctrik etki, 307-9
Schrddinger, 323 Fotoelektron spektroskopisi, 470-71
bulunu§lan ve bolluklan, 56-57 stokiyometri, 112-17
elektronegatiflik, 397 Fotokimyasal duman, 275
iyonlar, 44-45 toplam, 127, 129, 153 Fotokimyasal tepkimeler, 309-10
izotop ktitleleri, 45-46 van der Waals, 208-9 Foton, 307-10, 315, 317
izotoplar, 43-44, E§itliklerin deniclqtirilmesi Fotosentez, 250, 290-91
mol, 72-73 ytikseltgenme-indirgenme, 154-58 Fotovoltaj pilleri, 468
periyodik Ozellikler, 375-80 asidik cdzeltide, 154-55 Frekans, 298
atom, 375-79 bazik cozeltide, 156-57 elektromanyetik i§ima, 299-300
fiziksel, 376-78 yan tepkime (iyon-elektron) yontemi, ell, 308
kimyasal, 379-80 154-56, 158 molektil carp§malan, 200
Etan, 90-91 Frost olu§umu, 269
spektrumu, 359-60 Etanol, 253, 537-38, 554, 574
Elementlerin gruplan, 49 Fullerenler, 506
Elmas, 244, 504-5 molektil modeli, 388 Ftizyon, entalpi, 239, 490-91
Endotennilc tepkime, 227, 241 yanma, 78
bag enerjisinin tahmini, 424 Eterler, 483 G
Endtistriyel duman, 275-76 Etil alkol, 92-93 Galileo, 3
Endiistriyel kimya, 128-29 Etilen glikol (1,2-etandiol), 560 Galyum, 342-43
Enegi bands, 465-66 Etilen, 91, 426 Gamma (y) i§inlan, 40, 41
Enegi haritasi, 466 baglanma, 447-48 Gamma globulin, 6
Enerji seviye diyagraim, 311 sanayide Oretimi, 128 Gasohol, 253
Enerji, 221-23 Etkin 9elcirdek ytikti, 336, 364, 365, 372
Etkinhlder, 564 Gay Lussac, Josef Louis, 183, 185, 194
alternatif kaynaklar, 253 Gaz kromatograim, 569
at bag aymmasi, 436 Gaz oluqum teplcimeleri, 149
cekirdek baglanmasi, 45 F Gaz sabiti, 187
cekirdek, 253 f altkabugu 325 Gaz yasasi, 190
depolama, 254-55 f orbitalleri, 325 Gazlar, 8, 175, 219
elektromanyetik dalga, 302 Fahrendeit e§eli, 11-12 barometre, 177-79
fotonlar, 309, 310 Fajans, Kasimir, 521 birimleri, 180-81
giine§, 253 Faraday, Michael, 38 kavram, 176-177
'sisal, 222-23 Faz dsgs 301
,
monometre ile dlciimti, 179-80
iyonik rezonans, 433 Faz diyagramlan, 492-97 sicakligm bagimhligi, 190
iyonla§ma, 314-16, 370-73 ftizyon egrisi, 492, 495 sivi, 177, 178
kaynak olarak yalutlar, 250-54 gosterimi, 496-97 van der Wall e§itligi, 208-9
etanol, 253 wodiir, 492-93 basmc, 176-81
fosil yalutlar, 250-53 karbon dioksit, 493-94 cortintirltik, 547-49
hidrojen, 253 su, 495 dogal, 251
is (U), 223, 232-33 stiperlcritik srvilar 494-95
,
sUbstinie, 251
komtirtin gazla§tuilmasi, 252 Faz diyagramlannin ftizyon egrisi, 492, 495 genel gaz e§itligi, 189-90
komtinin sivsla§stsHlnass, 252-53 Faz geci§leri, 496-97 hava yastigi sistemleri, 210-11
metanol, 253 Fazda, 301 ideal gaz e§itligi, 187-89, 195-96
kimyasal, 226-27 Fazlar, 496-97 tepkime stoldyometrisi, 193-94
kinetik, 222 maddenin halleri, uygulamalan, 190-93
cevrim, 199-200 f-bloku, 341 ideal olmayan, 208-9
korunumu, 225 Fenolftalein, 161, 356 ideal, 187
kuantum, 305-6 Fitoplanlcton, 291 kan§unlar, 195-99
tirgii, 506-8, 521-23 Fizik, klasilc, 297 Kelvin sicalchgi, 204
potansiyel, 222 Fizikokimyacilar, 2 kimyasal teplcuneler, 193-95
sifir noktasi, 311, 322 Fiziksel degi§im, 5 lcinetik molektil kuranu, 199-204
sistem, 232-33 Fiziksel ozellikler, 4-5 gaz Ozellikleri, 205-8
ytilder, iyonik kristallerin olu§umu, 521-23 halojenler, 376-77 molektil luzlaruun dagilimi, 201-3
Enerjinin korunumu yasasi, 34-35, 36 molektillerarasi kuvvetler, 500-501 sicaldigin anlami, 204
Entalpi degi§iini (N Y) periyodik cizelge, 376-78 mol hacmi, 186
entalpi diyagranu, 240-41, 242 Floresans, 38, 40 sera, 251
Hess yasasi, 241-43 Florin, 48, 52, 373 sentez, 284
madde degi§im halleri, 239-40 baglanma, 464 silu§tinlabilme faktorti, 208
sicalchk, 241 fiziksel Ozellikler, 376 soy, 50, 281-82, 359-361, 362
tamtm, 236 Florit yapsss 519-20
,
bulunu§u, 281
tepkimeler, 236-39 moleldil orbitaller, 456 ozellikleri ye kullammlan, 282
Entalpi Forfor trildortir, 123 su tizerinde toplaruna, 197-99
buharla§ma, 239, 482 Formal yiik, 402-4 yasalar, 181-90
filzyon, 239, 490-91 Formaldehit Avogadro, 185-87
stiblirnle§me, 491 baglanma, 449-50 Boyle, 181-83, 195
tarumi 236 standart olu§um entalpisi, 246 Charles, 183-85, 195, 204
tepkime Formill birimi, 66 standart ko§ullarda (STP), 185-87
bag derecesi, 423 Formiil ktitlesi, 70 Gaz-sivi dagilma kromatogrofisi, 568
cozelti, 539-40 Formitl, 35, 66-69, 75-80 Gecici yan detken, 467
standart, 246-49 kaba, 66-67, 76 Geci§ elementleri, 50, 51
Entropi, 544, 550 yakma analizi, 77-80 altm, 48
Erime noktasi, 490-91 yuvarlama, 77 civa, 46, 380-81, 483
Opined periyot elementlerinin, 377-78 kimyasal, 35 ic, 360
t. Erime, 223, 490 moleldil, 66-67, 76 krom, 343
E§degerlik nolctasi, 161 organik bile§ikler, 90-96 lantanitler, 50, 360
E1it hacimler, elit sayilar varsayinu, 185-86 yaps, 67 mangan, 375
E§itlikler, 108-17 ytizde bile§im, 75-777 azellikler
asit-baz tepldmeleri, 149-50 Fosfatlar, 145
buhar basmci, 488-90 atom (metal) yancapi, 366-67
atik sudan uzalda§tuilmasi, vanadyum, 343
 Dizin D5

Hava kirliligi, 251 tammi, 298

Geiger, Hans, 41 uv, 279-80,285
Gelisi gdzel hatalar, 18 karbon monoksit, 283
Hava kirliligi, 283 siyah cisim, 305,306
Genel gaz esitligi, 189-90 IUPAC, 50

•
Genisleme, 230 duman, 275-76
Genislemis degerlik kabuklan, 408-9 Hava yastigi sistemleri, 210-11
Genlik, 298 Hava, 6,267
Geometri sivitun aynmsal danutilmast, 269-70 i (van't Hoff faktorti), 562,563
elektron grubu, 410,412-15 Heisenberg belirsizlik ilkesi, 318-20 Ic enerji (U), 223,232-33
dortyiizlii, 410,411,412 Heisenberg, Werner, 318 Ic enerji degisitni (AU), 235-41
olasiliklan, 412-15 Helyum, 42,281,282,497 tepkimeler, 236-39
piramit, 411 molektil orbitali, 454 Ic gem elementleri, 360
molekiil, 409-10 Hematit, 150 merkezli kiibik yap, 509,511,513
adlandirma, 409-10 Hemodiyaliz, 566 Ideal cozeltiler, 540,550-51
birden fazla merkez atom, 416-17 Hemoglobin, 283 Ideal gaz denldemi, 187-89,195-96
coklu kovalent bag, 416 He-Ne lazerleri, 346-47 uygulamalan, 190-93
dipol moment, 417-19 Henry yasasi, 548-49 buhar basmci hesaplanmast, 487
VSEPR kuranu, 410-11,415-16 Henry, William, 548 gaz kansimt, 195-96
Gercek gazlar, 208-9 Heptan, 253 gaz yogunluldan, 192-93
Gercek verim,124-26 Hertz, H., 307 mol ktitlesi hesaplamalar 193-94
Genlim durdurucu, 308 bulunusu ye eldesi, 287 Ideal gaz sabiti (R), 187
Gerlach, Walter, 333 cevresel etkileri, 289 Ideal gaz, 187
Germanyum, 359 dalga fonlcsiyonlan, 322-24 Ideal olmayan cozeltiler, 540-41
Germer, L. H., 317 enerji seviyesi diaygranu, 311-12 Iki atomlu molekiiller, 410
Gezen dalgalar, 320 iyonlasma (asitdik), 289 birinci periyot elementleri, 453-54
Gillespie, Ronald, 445 iyonlasma enerjisi, Bohr kuranu, 314-16 Ikili asitler, 86
Goodyear, Charles, 3-4.427 kullammlan, 288 Ikili bag, kovalent, 67,394
Goudsmit, Samuel, 333 mol, 72-73 Ikili bilesikler, 82-86
Goreceli atom kiitleleri, 47 periyodik cizelge, 363 iki ametal, 85-86
Goreceli nem, 269 yakit, 253 iyonik, 391
Gorecelilik kuranu, 381 Hidrojen 286-289 metal ye ametaller, 85-86
Gorecelilik kiitlesi, 309 Hidrojen bags, 501-4 Ikinci iyonlasma enerjisi, 370
Goriiniir bolge spektrumu, 300,303 canlilardi, 504 Iletkenlik band', 466
Goriiniir mol kiffiesi, 217 molekill ici ye molekiiller arast, 503-4 Iletkenlik elektronlan, 466
Gozlemci iyon, 144 su, 502-3 tmpuls, 200
Grath, 33,244,505,506 viskozite, 503 indikatorler, 16
Graham yasasi, 206 Hidrojen benzeri, orbitalleri, 334 asit-baz, 146-47
Gram (g), 10 Hidrojen ekonomisi, 289 indirgen, 159-60
Gram bold mililitre (g/mL), 15 Hidrojen florur, 501 Indirgenme
Gram bold santimetrekilp (g/cm3), 15 Hidrojen halojentirler, 377 =nu, 153
Gumus iyoddr, 144 Hidrojen karbonat iyonu, 148 indificlenmis dipoller, 497-98
Gdmds lcromat, 108 Hidrojen katyonu, 142 indiiklenme, 3,498
Gumus nitrat, 34-35,144,164 Hidrojen peroksit, 4,5-6,158,160 Integral sayilan, 311
Gumds oksit, parcalanmasi, 112 Hidrojenlenme tepkimeleri, 288 Iskelet yapist, 398-99
Gine§ enerjisi, 253 Hidroksi grubu, 399 "Ispat", 574
Hidroksi radikali, 407 Istemli i1ik yayilinu, 346,347
Hidroksitler, 145 Istemli tepkimeler, 126-28
H Hidronyum iyonu, 142,147 Is fonksiyonu, 3087,308
Haber, Frits, 271,521 Hipertonik cozelti, 557 Is, 222,223,230-32
Haber-Bosh islemi, 271-72 Hipotonik cozelti, 557 basinc-hacini, 230-32
Hacim yazdesi, 535-36,537 Hiz karelere ortalamast, 201-2 yola bagimh fonksiyon, 234-35
Hacim, 12-13,16,115-17 Hiz iyodiirler, 145
atom, 357 dalga, 298 Iyon atmosferi, 563
birlesme yasasi, 194-95 elektromanyetik isima, 299-300 Iyon baglan, 66,389,390,395
Boyle yasasi, 181-83 Hiz Iyon bilesikleri, 69-70
Charles yasast, 183-85 isdc, 299,303 cortintirliik, 145
mol 186,357 kare ortalamasi, 200 skth,83,391 $
tepken ve tiriin, 121 karesi ortalamast karekokii, 201-2 Lewis yapdan, 390-91
yapida bosluldar, 512 karesi ortalamast, 200 argil enerjisi, 508
ytizde, 197 tight, 391
Hacimlerin birlestirilmesi yasast, 194-95 Iyon ciffieri, 141
Hal fonksiyonu, 233-34 Iyon yancapi, 363,364,367-69
Hal 1st enerjisi, 222-23 birim Were boyutlan, 518-19
diugun, 311 Is' kapasitesi, 224,228 Iyon-elektron (yan tepkime) denldestinne yon-
esitlik, 176 Ist, 220,223-30 temi, 154-56,158
faz, 496 atomlasma, 384
ftizyon, 490-91 Iyonik hictriirler, 287
tahmini, 489 Iyonik kristaller, 391,515-20
maddenin, 8,15,112,492 Hess yasast ye toplam sabit 1st, 241-42 521-23
entalpi degisimi, 239-40 &gill, 224,225-26 olusum enerji
tepkime, 226-30,235-41 Iyonik rezonans enerjisi, 433
1st, 223 Iyonik tepkimeler, standart olusum entalpisi,
standart, 240 yanma, 227,251
yoldan bagimsiz fonksiyon, 234-35 249-50
teme1,313 Iyonlar arast kuvvetler, 506-8
uyanlmis, 313 Ismma egrisi, 490-91
Isisal parcalanma (piroliz), 253,289 Iyonlar, 40,44-45,83
yan kararli, 346 ametal, 362
Halojenler arast bilesikler, 385 Islanma, 554 cok atomlu, 69,86-88,391,399-400
Halojenler, 49 Isigm lunninu, 303
Isdc adlanchrma, 86-88
fiziksel Ozellikler, 376-77 gozlemci, 144
gaz hali, 176 ha, 299,303
istemli ye uyanhrus yayilma, 346,347 gecis metali, 362-63
hidrojen halojentirler, 377 hidronyum, 147
ytikseltgeme yetenekleri, 379 ssik yayan diotlar, 466
• lunmm, 303 manyetik ozellikler, 374-75
Halojenlerin ytikseltgenme egilimleri, 379 metal, 361-62
Halotan, 73-74 Isima elektron dizilisi, 361-62
Hareketli faz, 568 elektromanyetik, 298-303
frekans, dalga boyu ye hut gortiniir permanganat, 160
Hartree, Douglas, 366 siyantir, 165
Hava balonlanndan daha hafif, 193 spektrumu, 300,303
 D6 Dizin
standart olusum entalpisi, 249
sulu ctizeltiler, 140-43
tiyosalfat, 160
Iyonlasma enerjisi, 370-73, 376
etkin cekirdek ytikii, 372
hidrojen, Bohr lcurann, 314-16
Iyonosfor, 267
hot, 376
faz diyagrami, 492-93
stiblimlesme, 491
Izobar, 496
Izoelektronik Uhler, 368
hole sistem, 221, 227-28, 229
Izomerler, 91-92, 498
Izooktan, 253
sentezi, 288
Izoterm, 494, 496
Izotermal islemi, 223
Izotonik cozelti, 557
Izotop kiitleleri, 45-46
Izotoplar, 43-44
J Kath oranlar yasam, 36-37
James, A. T., 568
Joule, (J), 202, 222, 223-24
Joule, James, 223
Julian, Percy, 2
K2CrO4 cozelti hazulama, 118-19
Kaba formal, 66-67, 76
yanma analizi, 77-80
yuvarlama, 77
Kafeinsiz kahve, 495
Kagit, yanmasi, 5
Kahve fmcam kalorimetresi, 229-30
Kahve, kafeinsiz, 495
Kalori (cal), 223, 224
Kalorimetre, 226-30
bombast, 227-29
kahve fincani, 229-30
Kalorimetre, tst kapasitesi, 227, 228
Kalsit, 285
Kalsiyum flordr, 519-20
Kalsiyum karbonat, 149
Kalsiyum oksit, 128
sonmtis, 277
Kalsiyum, 378
Kapali sistem, 221
Kapiler etkisi, 481
Karboksil grubu, 94
Karboksilli asitler, 94
Karbon asidi, 284-85
Karbon bilesilderi , yanma, 283
at Karbon cevrimi, 290-91
Karbon dioksit, 277, 283, 284-85
apolarlik, 418
evresel etkisi, 285-86
faz diyagrami, 493-94
kati (kuru buz), 491, 493
sentezi, 284
sogutucu, 283
Karbon distilftir, 541, 542
Karbon monoksit, 283-84, 471
Karbon stiboksit, 432
Karbon
allotrop, 505-6
merkez atom, 399
oksitler, 37,283-86
eldesi ve kullammlan, 283-84
karbonatlar, 284-85
olusum entalpisi, 244
organik biliskler, 90
Karbon-12,42
Karbon-14, 46
Karbonhidratlar, 250-51, 254-55
Karbon tetraldonir, 66, 419
Karbonatlar, 145, 284-85, 291
Karborundum (silisyum karbtir), 505
Kane ditzlem yam, 415
Kansunlar
ayirma, 7
gazlann, 195-99 etilen, 447-48
heterojen, 6, 541 formaldehit, 449-50
kolloidal, 564-66 formik asit, 450
molekiiller arasi kuvvetler, 540-43 yamsi, 416
Karsit bag molekiil orbitali, 451-52 deg.erlik bag lcurami, 437-38
Kalsit baglayici molekill orbitalleri, 463 67
Kartezyen koordinatlar, 323-24 iyonik bilesikler,m 390-91
Katalitik ceviriciler, 276 Lewis yapisi, 390
Katalizorler, 112 yazimi, 398-404
Kaular, 8 koordine, 393-94
erime entalpisi, 490-91 oktet kurah aylunliklan, 406-9
erime ye enme nolctasi, 490-91 polar, 395-98
kovalent ag, 504-5 rezonans melezi, 405-6
kristal 508-23 tekli, 392
iyo , 515-20, 521-23 tight, 394
orgii, 508-9 VSEPR lcurami, 410-11, 436-37
silo istiflenmis 509-11 balon benzesi, 410
tipleri, 520 molektil geometrisinin tahmini, 415-16
lannimi, 513-15 uygulamalan, 415
yog.unluk, 514, 515 Kovalent hidriirler, 287
siibhmlesme, 491 Kovalent kattlar, argil, 504-5
yogunluk, 15 Kovalent yancap, 363, 364, 365, 368
Katilasma, 490 Konnir, 251, 252
gazlastuma, 252
Kath orbitaller, 325, 337 sivilastmna, 252-53
Katot ism nipti, 38 KOmtirtin gazlasunlmasi, 251
Katot isinlan, 38, 39 Komiiriin sivilastmlmasi, 252-53
Katot, 38 Kreatin, 556
Katsayilar, stokiyometrik, 109 Krichhoff, Gustav, 304
Katyonlar, 69,367-68 Kripton, 48, 281, 282
anyonlann silo istiflenmesi, 516-17 Kristallendinne, 546-47
Bohr lcurami, 314 Kristallenme, aynmsal, 546-47
Kauculc, dogal, 427 Kristaller, 8, 508-23
Kaynama noktasi ytikselmesi, 557-60 iyonik, 391, 515-20
Kelcule yamlan, 461 molektiller arasi kuvvetler, 520
Kekule, August, 460 orgii enerjisi, 506-7
Kelvin (mutlak) eseli, 12, 183, 201, 204 orgii, 508-9
Kepler, Johannes, 3 stlu istiflenmis yam, 509-11
Kilo, 8-10 sivi, 524-25
Kilogram (kg), 10 tipleri, 520
Kilokalori (kcal), 223, 224 X-1§1111 lunnum, 513-15
Kilopaskal (kPa), 117, 180 yogunluk, 514, 515
Kimya, kapsami, 2 Kritik izoterm, 494
Kimyasal enerji, 226-27 Kritik nokta, 485-86, 494
Kimyasal ozellikler, 5 Krom, 343
periyodik cizelge, 378-80 Kromatografi, 7
Kimyasal simge, 43 Kromatogram, 568
Kinetik enerji, 222 Kryoenikler, 282
oteleme, 199-200 Ksenon, 281, 282
Kinetik-molektil kuranu, 199-204 Kuantum lcuranu, 305-10
molektil hizlanmn dagihmi, 201-3 periyodik cizelge, 340-41
gaz ozellikleri, 205-8 Kuantum mekanigi, 297-98
sicakhgm anlaim, 204 belirsizlik ilkesi, 318-20
Kinlgan olmayan, 5 dalga tanecik ikiligi, 317-18
Kinnim, 301, 317-18 Kuantum numaralan, 311, 324-26, 339
X-trim, 513-15
Kimuzi kan hiicresi, 557
atom orbitalleri, 324-32
elektron spini, 333-34, 338
Kimuzi 6test isimasi, 285 gosterimi, 324
Kisa yapisal formitl, 67 Kuram, 3 I
Kismi basing, 196-97
Dalton yasasi, 196-97
Kursun iyodtir, 139
Kursun, 52
Klorflorkarbonlan (CFC), 280, 286
oksitleri, 82
Klorofil, 290-91 &gill ism, 225-26
Kloroform, 541
Kuru buz (kat kanbon dioksit), 491, 49-3
Klortirler, 145 Kutuda parca.cik modeli, 320-21
fiziksel ozellikler, 48, 49 Kuvvet, 176
iki atomlu molektil, 392
Kuvvetli asitler,.147
sanayide uretimi, 128 Kuvvetli bazlar, 147, 148
ytikseltgenme basamagi, 80
Kuvvetli elektrolitler, 141, 142
KoagOlasyon, 565 Ktibilc orgii, 508-9
Kobalt (II) klortir hekzahidrat, 89-90
Kubik stkl istiflenmis yam, 511, 512, 516
Kok, 284 Killciirt, 73, 211
anormal, 562-63 fiziksel ozellikler, 4-5
ozellikler, 555 hava kirletici, 251
Kolesterik yam, 524-25 ozgtil isi, 226
Kolloidal kansunlar, 564-66
Kiiresel isinma, 15, 285-86
Koniferin, 573 Kiiresel polar koordinatlar, 323-24
Koordinasyon
Kossel, Walther, 389
512-13
Koordine kovalent bag, 393-94
Kovalent baglar, 66, 377, 389, 390, 392-98
Kittle numarasi (A), 43
Kittle spektrometresi, 45-46, 568
Kittle ytizdesi, 535-36, 537
Kittle, 4, 10, 117
•
bag derecesi ve uzunlugu, 420-21 anlamh sayilar, 55
coklu, 394-95, 416, 447-50 atom (atom aguligi), 46-48, 51, 72
asetilen, 448-49 bagel, 47, 309
 Dizin D7

Mangan Molar isi kapasitesi, 224

formillii, 70 paramanyetikligi, 375 Molarite, 117-19,536,538-39

•
geride kalan, 381 Molektil bicimi, yUlderin dagilinu, 498
iki tepkenin, 114-15 Manhattan projesi, 207
Manometreler, 179-80 Molektilcarpi§malan, frekans, 200
izotopik, 45-46 Manyetik alan, ytiklii tanecikler, 38,39 Molektil formtilti, 66-67,76
korunumu, 34-35,36 crime noktasi verilerinden, 559
molar, 52,70,73 Manyetik kuantum sayisi, 324
Manyetik tizellikler, 37 Molektil geometrisi, 409-20
eftizyon zamani, 207 periyodik cizelge, 374-75 adlandirma, 409-10
gortintir, 217 birden fazla merkez atom, 416-17
osmotik basin= tilctimtinden, 556 Mars ildim uydusu, 13
Marsden, Ernst, 41 coklu kovalent bag, 416
tayini, 191-32,559-60 di of moment, 417-19
molektil, 70,72 Martin, Archer, 568
Maxwell, James Clerk, 298-99,306 VSPER kuraim, 410-11,415-17
tepken ve iitlinlerin, 113,121 Membranlar, yan gecirgen, 555 Molektil ici hidrojen bags, 503-4
Kiitle/hacim yitzdesi, 535-36,537 Mendeleev, Dmitn, 50,357,358,359 Molektil kiltlesi, 70,72
Kiitle-ytik orani (m/e), 39 periyodik cizelgesi, 358 Molektil modelleri, uzay dolgu, 68,411
Memsktis, 480-81 Molektil orbitalleri, 435,451-60
Merkaptan, 207 baglayici olmayan, 463
Lambalar, buhar, 305 Merkez atom, 398-99 binnci periyot elementleri, 453-54
Langmuir, Irving, 389 birden fazla merkez atom, 416-17 delokalize, 460-64
Lantanitler, 50,360 Merkez bilim, kimya, 2 iki atomlu oksijen, 456,457-59
Lateks, 427 Metal baglan, 70 ikinci periyot elementleri, 454-59
Lavoisier, Antoine, 34 Metal hidriirleri 287 karpt baglayici, 451-52
Lazerle sogutma, 204 Metal yancapi, 364,365 temel diisunce, 452-53
Lazerler, He-Ne, 346-47 Metalimsiler, 50,361 Molektil, 66
Le Chatelier ilkesi, 546 ozgiil isis!, 226 aym celcirdekli iki atomlu, 456,458
Lehim, 535 Metaller arasi bile§ikler, 70 farkh celcirdekli iki atomlu, 456,459-60
Lewis kurami, baglann, 389-91 Metaller, 49-50,361-63 iki atomlu, 410
Lewis simgesi, 389-90 1. Grup (alkali metaller), 146 polar, 417-18
Lewis yapilan, 389-91
iyonik bile§ikler, 390-91
oktet lcurah istisnalan, 406-9
genipemi§ degerlik kabuldan, 408-9
baglanma, 464-68
ikili bile§ikler, 82-86
indirgenme yetenegi, 378
tanum, 5-6
tic atomlu, 410
Molektiler bile§ikler, 66-69
ikili, 85-86
•
ozgiil isisi, 226
tam olmayan oktetler, 407-8 Metallerin indirgenme yetenegi, 378-80 Molektiller arasi adhesif kuvvetler, 480
tek elektron sayih Wrier, 406-7 Metan, 90-91,220 Molektiller arasi kuvvetler, 208,377-78,478-
ozon, 405 baglanmasi ye yapim, 441 81
rezonans melezi, 405-6 sera gazi, 286 adhesif, 480
yazilmasi, 398-404 yeni en olu§umu, 287 baglar, 504-8
atomlu iyonlar, 399-402 Metanlama, 252 iyonlar arasi kuvvetler, 506-8
formal yiik, 402-4 Metanoik asit, 94 orggiilii kovalent katilar, 504-5
iskelet yapisi, 398-99 Metanol (formaldehit) ozeltiler, 539-44
merkez atom, 398 baglanmasi, 449-50 fzilcsel ozellikler, 500-501
ug yaps', 398 standart olupim entalpisi, 246 hidrojen bags, 501-4
Lewis, Gilbert Newton, 307,389 Metanol (metil alkol, odun alkolii), 93 canhlar, 504
Litre (L), 12-13 molektil bicimi, 388 molektil ici ye molektiller aras!, 503-4
Lityum sentezi, 112,288 su, 502-3
baglanma, 464 yakit olarak, 253 viskozite, 503
enerji bands, 465 Metantiyol, 433 iyonlar arasi kuvvetler, 506-8
London kuvvetleri, 197,498,500 Metil grubu, 91 kanpmlar, 540-43
Londra, duman, 275 Metil Icinnizisi, 147 kohesif, 480-81
Londsdale, Kathleen, 461 Metil merkaptan, 2074 kristal yapilar, 520
Lyman serileri, 312 Metil propan, 67,68,91 van der Waals kuvvetleri, 497-501
Metil radikali, 407 ani ve indiiklenmi dipoller, 497-98

•
M Metilen klortir, 495 dipol-dipol etkilepmleri, 498-99,501
m/e(ktitle ytik orarn), 39 Metre (m), 8 viskozite, 481
Madde, 4,18 Metre kiip (m3), 12,13 ytizey gerilimi, 479-81
anlamh sayilar, 19-23 Meyer, Lothar, 357 Molibden distilftir, 211
belirsizlik, 18-19 Mezofer, 267 Momentum, acisal, 311,324
entalpi degi§imi, 239-40 Mg(OH)2 ,149 Monomerler, 426
hallen, 8,15,112,492,496 Milcroskopik seviye, 8,9 Moseley, Henry, G. L., 359-60
isi, 223 Milibar (mb), 180 Mutlak (kelvin) e§el, 12,183,201,204
Ude, 10 Milikan, Robert, 38-40
8-21 Mililitre (mL), 13
sicaklik, 11-12 Milimetre civa (mmHg), 178,180 Nanometre (nm), 364
biriniler, 13-14 Milyarda kisim Nanotenoloji, 506
tiiretilmi§ birimler, 12-13 Milyonda kisim (ppm), 536 Nanottipler, 506,507
zaman, 11 Mol bapna tepkime, 238 Naylon, 426,427
tizellikleri, 4-5 Mol hacmi, 186,357
Mol kesri, 197,536,537-39 Nematik yap!, 524,525
simflandinlmasi, 5-8 Nemlendirici, 480
tahmini, 487 donma ye kaynama noktalan, 557-58
Mol kiltlesi, 52,70,73 Neon, 43-44,281,282,470
tamnu, 4 Neopentan, 498
yogunlugu, 14-17 eftizyon zamam, 207
gortintir, 217 Neptinyum, 56
yiizde bileptni, 17-18 osmotik basin= illctimiinden, 556 Net eptlik, 127,129,153
Madde, minim, 6 tayini, 191-92,559-60 Net iyonik eptlikler, 144
Maddesel dalgalar, 320,321 Mol ytizdesi, 536,538 Net tepkime, 126-28
Magnezyum klortir, 85 Mol, 51-56 Neuron, 297
formUlti, 69 bile§ikler, 70-72 Newton (N), 176,180
ytikseltgenme basamagi, 80 element, 72-73 Newton, Isaac, 3
I Magnezyum nitrat, 69 hesaplamalar, 53-56 NH3 , 441-42
Magnezyum, 52 hidrojen, 72-73 Nicel bilim, 8
ozgtil iii, 226 &tin ve tepkenler, 113
Molalite, 536-39 Nikotin, molalite, 559
Makromolektil, 427 Nikotinamit, 573
Makroskopik seviye, 8,9 nikotinin, 559
Molar buharlalma entalpisi, 239 Nitel bilgi, 8
Malahit, 35,89

•
 D8 Dizin

Nitratlar, 145,274-75 thretilmi§ birimler, 12-13

agartma, 266 zaman, 11 Polar maddeler, dipol-dipol eticile§imi, 498-99
Nitrik asit, 272-73,274-75 Polar molelail, 417-498
Orgii enerjisi, 506-8,521-23 Polarlanabilme, 497
Nitroseliiloz, 274 kristal, 508-9
Normal kaynama noktasi, 484 molektil bicimi, 498
Orgtilii kovalent katilar, 504 Polietilen, 426
• Notral atomlar, 368 Onekler, adlandirmada, 10,85,86,91
Notron sayisi, 43 Polimorfizm, 495
Notron, 41-42 Oteleme kinetik enerjisi, 199,200 Polimerler, 23,426-27
Otrofikasyon, 165 Polioller, 503
Mittirle§me, 148 Ozel gorecelililc, 224,225-26
n-tipi yaniletkenler, 467-68 Polisu, 22-23
Ozellikler Politetrafloretilen (teflon), 427
Niikleer enerji, 253 kapasite, 15,241
Niiklit, 44 Polivinilldoriir (PVC), 427
madde, 4-5 Potansiyel enerji, 222
Nyholmy, Ronald, 445 piriyodik cizelge, 375-80 Potasyum klorat, 230
§iddet, 15 Potasyum siiperoksit, 277
0 Ozgiil is', 224,225-26 Potasyum, 43
Oksijen, 277-81 deneysel tayini, 225-26 fiziksel ozellikler, 48
tkt atomlu degerlerinin onemi, 226
handanmasi ye kullammi, 277-78 indirgeme yetenegi, 378
su ile tepkimesi, 356
molektil orbitalleri, 456,457-59 P Powell, H. E., 445
paramanyetiklik, 457 1-Propanol (propil alkol), 93 Pozitif oyuk, 467,468
sudan uzakla§unlmasi, 165 2-Propanol (izopropil alkol), 93 Propan, 90-91
Oksitler p orbitalleri, 325,328-30,335 Propanon (aseton), 118,483,499,541,542
amfoter, 380 Palmitik asit, 254,574 Propilen glikol, 560
asit-baz niteligi p-altkabug.ti, 325 Propilen, 128,191-92
karbon, 37,283-86 PAN, 275,276 Protein, 427
azot, 272-74,275-76 Paradigma, 3 Proteinin ticiinctil yaps', 141
hazirlarunasi ye kullammlan, 283-84 para-hidroksibenzoik asit, 504 Proton sayisi (Z), 43
karbonatlar, 284-85 Paralelytiz, 508 Protonlar, 41-42
kur§un, 82 Paramanyetik bile§ikler, 406 hidratize, 142
• Oksianyonlar, 87
Oksiasitler
adlandirma, 88-89
Oktet kurah, 392
istisnalar, 406-9
Paramanyetiklik, 374-75
iki atomlu oksijen, 457
oksijen, 395
Pargacdclar, temel, 38-40,42-43
Proust, Joseph, 35,89
p-tipi yaniletkenler, 467-68
PVC (polivinil klortir), 427 •
Oktet, 389 Pas (demir oksit), 565 R
Olasthk dagilum, radyal, 335-36,366
Pascal, Blaise, 177 Radikal, serbest, 276,407
Pascal (Pa), 177,180 Radon, 281,282
elektron, 322 Pasteur, Linus, 396-97,405
Oleik asit, 388 Radyal dalga fonkisyonu, 324,326-27
p-bloku, 341 Radyal diigiim, 328
Olu§um entalpisi Pellagra, 573
iyonik knstal, 521-22 Radyal olasihk dagilimi, 335-36,366
Pentan, 498 Radyoaktif bozunma yasasi, 40
standart, 241-50 Periyodik cizelge, 48-51
e§itlikler, 246 Radyoaktif bozunma yasasi, 40
aktinitler, 50,360 alfa (a) tanecilderi, 40,41,42
i§areti, 246 ametaller, 361-63
standart tepkime entalpisi, 246-49 beta 09) tanecikleri, 40,41
atom buyukluklukleri , 363-69 gama (y) i§mlan, 40,41
sulu cozeltderde iyonik tepkimeler, atom Ozellikleri, 375-79
249-50 Ramsay, William, 281,359
ball grup elementler, 50,360 Raoult yasasi, 549-50,554
taninu, 243 elektron dathmt , 340-45
Orbital acisal momenti, 324 Raoult, F. M., 549-50
Orbital, elektron, 310-13 elektron ilgisi , 373-74 Rasching i§letni, 128-29
Orbital diyagrami, 338 fiziksel Ozellikler, 376-78 Rastgele ye sistematik hatalar, 18
Organik bile§ikler, 67,82 geci§ elementleri, 360,366-67 Rayleigh, John, 281
Organik kimya, 82 ili§kiler, 50-51 Renk, ozellik, 4
adlandirma, 90-96 iyon bliyiikliigii, 367-69 gaz yasasi, 190
i§levsel grup, 91-96 iyonla§ma enerjisi, 370-73 Rezonans melezi, 405-6,460-61
a alkoller, 542
eterler, 483
kimyasal Ozellikler, 378-80
kuantum kurami, 340-41
Rezonans
benzen, 460-61
Organik Icimyactlar, 2 lantanitler, 50,360 Riboflavin (B 2 Vitamini), 559
Ortaklanmami§ elektron ciftleri, 392,411,412, manyetik ozellikler, 374-75 Roentgen, Wilhelm, 40
419-20 Mendeleev, 358 Rubidyum, 307
Ortalama luz karesi, 200 metaller, 361-63 Rutherford, Ernest, 40,41-42,359
Ortamlar, 127,129 ozellikleri, 49-50 Rydberg, Johannes, 305
Osmiyum, 15-16 periyodik yasa, 357-60
Osmoz, 555,557 atom numarasma dayanan, 359-60 S
tern, 557 civa, 380-81 s bloku, 341
Osmotik basin, 534,554-57 uzun §ekli, 360 s orbitalleri, 325,327-28,329,335
Ostwald i§lenn, 274 yeni elementler, 359 Sabit yan iletkenler, 466-67
Ozon, 278-81,286 yeni grup, 359 Sabitler
Periyotlar, 50 aruci giri§im, 301,302
delokalize molekiil orbitali, 462-64 Perkloratlar, 145
dipol moment, 419-20 Avogadro, 51-53,55
fotokimyasal dumanda, 275,276 Permanganat iyonu, 160 Boltzmann, 306
fotokimyasal tepkimeler, 310 Peroksiasetil nitrat (PAN), 275,276 donna noktasi alcalmasi ye kaynama nok-
Lewis yapisi, 405 Perokso baglanusi, 399 tam yiikselmesi, 558

n
zr bagi, 464
Petrol, 251 ideal gaz (R) 187
sera gam, 286 antilmasi, 287 orantilihk, 10
ust atmosfer, 267,279-81
Pi (7r) bagi, 448,449-50,464 Planck sabiti, 306
delokalize, 461-62 sabit oranlar yasast, 35,36
Pikometre (pm), 364 Safla§tuma, 129
6
olgiimler, 8-21
Pipetler, 19 Safsizlik eklenmesi, 467 I
Piraliz parcalanma), 253,289 s-altkabugu, 325
anlamh sayilar, 19-23 Piramidal geometri, 411
belirsizlikler, 18-19 Sanat nesneleri, restorasyon, 1
Planck, Max, 305 Saniye (s), 11
kiitle, 10 Plank sabiti, 306
sicalchk, 11-12 Santimerte kiip (cm3), 12-13
Plotonyum, 56 Sasol i§letni, 253
birimler, 13-14 Polar kovalent bag, 395-98 Schrodinger e§itligi, 323
 Dizin D9

Siyah cisim i§imasi, 305,306 parcalaruna, 289

Schrodinger, Erwin, 320,322-23,334 polarlik, 419
SelcizytizIti bo§luk, 510,511,517 Siyantir iyonu, 165 potasyum ile tepkime, 356
Sekizytizlii geometri, 414 Soddy, Frederick, 40 soguma egrisi, 490
Seldzytizlti yam, 444 Sodyum azit, 197,211 iizerinde toplanan gaz, 197-99
Sekoya agaclan, 504 Sodyum ditiyonit, 166
Sodyum hidrojen karbonat (sodyum bilcarbo- Su gaze tepkimeleri, 287
Selenyum nat), 138 Sulu cozeltiler, 86,117
p &Ohs', 226 dogasi, 140-43
Salisilik asit, 503,504 Sodyum hidroksit iyonik tepkimelerin standart olulum ental-
Seltiloz, 251,427 endiistriyel iirethni, 128
Sodyum klortir pileri, 249-50
Sentez gaze, 284 birim hticre, 517-18 iyonlar arasi etkile§imler, 563
Sentez tepkimesi, 112 Omit§ nitratla tepkimesi, 34-35 iyonlar, 140-43
Sentipoz (cP), 503 teplcimeleri, 139-74
Sera etkisi, 285 olurmu, 69
su, 544 asit-baz, 146-50
Sera gazlan, 251 yaps', 69 coktiinne, 139,144-46,161
Serbest radikaller 276,407 stoldyometri, 121-22,161-65
Seyreltik ctizelti, 535 yancap orani, 518
ytikseltgenme basamagi, 80 su ile muamelesi, 164-65
Seyreltme, 119-21 Sodyum tiyostilfat, 158 yfikseltgenme-indirgenme, 150-60
Sezyum klortir, 517 Susuz bile§ikler, 90
Sezyum, 304 Sodyum, 5,43
erime noktasi, 377 Stiblimlelme bum', 491
SI, 8-13 fiziksel ozellikler, 48 Sublimlelme egrisi, 491,493
anlamli sayilar, 19-23 Stiblimle§me, 491
sayisal hesaplamalar, 20-21 Soguma egrisi, 490
Sogurma spektroskopisi, 314,315 Stibstittie dogal gaz (SNG), 252
yuvarlama, 21,23 Stikroz, 6
kiitle, 10 Sogutucu, karbon dioksit, 283
Sogutucu lazer, 204 Stilfatlar, 145
on ek, 10 Solar (fotovoltaj) hucreler, 468 Siilfirik asit
sicakhk, 11-12

•
Solomon, Susan, 2 endustriyel tiretimi, 128
tiiretilmi§ birimler, 12-13 Son ekler, adlandirma, 84,87,88,91 Siilfiirler, 145
zaman, 11 Stinger atom modeli, 40
Sicakhk ytikseklik grafigi, 268 Son iirtin, 129
Soy gazlar, 50,281-82,359,361,362 Stiperkritik alu§kanlar, 494-95
&calcitic, 11-12,492 bulunur, 281 Stiperkritik srvr kromatografisi (SFC), 568
anlami, 204 ozellik ve kullammlan, 281 Stiperkritik sivilar, 494-95
S buharla§ma, 481
Sondurucu giri§im, 301,302 Suzme, 7
Charles yasasi, 183-85 Synge, Richard, 568
cortintirltik, 546,547 sp melez orbitalleri, 443,445
entalpi degi§imi, 241 sp2 melez orbitalleri, 442,445
eri§ilebilir en dti§tik, 204
gaz basmci, 190
rsisal enerji, 223
spa melez orbitalleri, 439-41,442,445
sp3d melez orbitalleri, 444-45
sp3d2 melez orbitalleri, 444-45
L ddet ozelligi, 15

Kelvin derecesi, 204 spdf gosterimi, 338

standart sicaldik ye basinc (STP), 185-87 Spektrograf, 304 Tablali terazi, 19
yogunluk, 15 Spektrometre, 45-46,304 Talyum, 343
Sidgwick, N. V., 445 Spektroskopi, 23,304 Tarn formtil, 150
Sifir enerjisi, 311 absorpswon, 314,315 Tanm, ciirtime ye yanma, 291
Sifir noktasi enerjisi, 322 Bohr kurami, 314 Teflon, 427
Sigma (I), 247 fotoelektron, 470-71 Tek atomlu iyonlar, 69
Sigma (a) bagi, 448,449-50 yayilma, 314,315 Tekli kovalent bag, 392
Siga, 418 Spin, elektron, 333-34,338 Tel haline gelebilme, 5
Sikloheksanol, 126 Standart atmosfer (atm), 178,180 Telliir
Sikloheksen, 126 Standart hal basinci, 240 226
Silika, 467 Standart hal, 240 Temel hal elektron dagilimi, 38
kolloidal, 564-65 Standart olurm entalpisi, 241-50 Temel hal, 313
Silisyum karbtir, 505 ilgili erlik, 246 Temel parcaciklar, 38-40,42-43
ilareti, 246 Teorik venm, 124-26
Silisyum, 467
erime noktasi, 377
Lewis gtisterimi, 389
Simge, kimyasal, 43
sulu cozeltilerde iyonik tepkimeler, 249-50
tammi, 243
Standart sicaldik ye basinc (STP), 185-87
Standart tepkime entalpisi, 240,246-49
Tepken, 108
a§insi, 122-24
hacim ye molarite, 121
•
Simrlayici tepkenler, 122-24 kiitle, 114-15
Sistem Stearik asit, 288,574 mol, 113
acik, 221 Stern, Otto, 333 simrlayici, 122-24
enerji, 232-33 Stiren, 572 Tepkime verimi, 108,124-26
hal, 233-34 Stok cozelti, 119 Tepldme, 107-38
rsi kapasitesi, 224 Stokiyometri, 112-17 ardarda, 126-28
izole, 221,227-28,229 ciizeltide tepkime, 121-22,161-65 bag enerjileri, 424
kapah, 221 e§itlik, 112-17 basamakh, 129
Minim, 221 ideal gaz e§itligi, 193-94 cozeltide, 117-22
Sistematik hata, 18 Stokiyometrik faktor, 113-15 molarite, 117-19
Sitokiyometrik deri§im, 564 Stokiyometrik katsayi, 109 seyreltme, 119-21
Srvi basmci, 177,178 Stokiyometrik oran, 122 stokiyometri, 121-22,161-65
Srvi kristal, 524-25
Stoney, George, 38 ekzotennik, 227,241,424
dagilma kromatografisi, 568 Stratosfer, 267 endotennik, 227,241,424
Sivi-buhar dengesi, 482-83,550-54 Stroniyum, 341 endiistriyel ldmya, 128-29
ideal cozeltiler, 550-51 Su buhan, atmosferde, 269 entalpi ye is enerji degi§imi, 236-39
ideal olmayan cozeltiler, 552-54 Su icirme tedavisi, 576 entalpi, bag enerjisi, 423
Sivilar, 8 Su gaz olurmu, 149
baglanma, 441-42
buhar basinci, 482-85
buharlalma, 481-90
entalpi, 482
kaynama ve kaynama noktasi, 483-85
kritik nokta, 485-86
bilelimi, 4,35
buhar basinci,198,269,483,484 -85
faz diyagranu, 495
hidrojen bagi, 502-3
elktroiz,278
gazlar, 193-95
hidrojenleme, 288
isi, 226-30,235-41
i1ik fotonlan, 309-10
karutlar, 108
•
tannin, 481 kendiliginden, 126-28
vizkozite, 481 i§lenmesi, 164-65 ko§ullar, 112,129
yogunluk, 15 moleldil, 5 kiitlenin korunumu, 34
ytizey gerilimi, 479-811 olurmu, 185 mol ba§ma, 238
Sivilann ytizey gerilimi, 479-81 ozgtil isi, 224,226
L D10 Dizin

net, 126-28
notrallesme, 148
sentez, 112
smirlapci tepken, 122-24
standart entalpi, 246-49
su gazi, 287
sulu gozeltiler, 139-74
asit-baz, 146-50
gokme, 139,144-46,161
sitokiyometri, 16-65
su ile muamele, 164-65
pikseltgenme-indirgenme (redoks),
tannin, 108
termit, 150
150-60
Thretilmis birimler, 12-13
Tyndall etkisi, 564,565
Tyndall, John 564

Ug atom, 398,399
bilesikler, 88
Uhlenbeck, George, 333
Uranyum, 207-8
UV-isima, 279-80,285
Uyanlnus hal, 313,338
UyanInus tsil< yaphnu, 346,347
Uzay dolgu moleldil modeli, 68,411
0
Yan tepkimeler, 151-54
Yangap oram, 516-17,518
Yangap
atom, 363-64,369,370
iyonlasma enerjisi, 370-73
kovalent, 363,364,365,368
verileri, 515
iyonik, 363,364,367-69
birim hitcre, 518-19
metal, 364,365
Yaniletkenler, 465,466-68
Yanklar dizisi, 203
Yaygin ad, 90
Yayihna spektroskopisi, 314,315
I

tersinir, 108 Yerdegistirme tepkimeleri, 379

verim, 124-26 Cjg atomlu molektil, 410 Yogunlasma (gaz sivi dOniistimii), 482
yan teplcime, 125,129 Uggen bipiramit geometrisi, 413,414,44 Yogunluk, 14-17,115-17
yerdegistinne, 379 Uggen dtizlem elektron grup geometrisi, 413, elektron ylikii, 322
Teraziler, 10,19 41 6 gazlar, 192-93
Tennit tepkime, 150 Uggen oyuk, 510,511 lcristal yapilar, 514,515
Termodinamigin birinci yasasi, 232-35 Uggen-piramit geometrisi, 411 Yunan, klasik, 2
Termodinamik, 220 Uglti bag, 394 Yuvarlama
birinci yasa, 232-35 Uglti nokta, 492 kaba formal, 77
Termolcimya, 220-65 bilesikler, 88 sayisal sonuglar, 21,23
adlandirma, 221-23 Ure, 125,272,559 elektrik, 37
Urtinler, 108 Yiikseltgen, 159-60

•
bag enerjileri, 422-23
binnci kanunu, 232-35 kiitlesi, 114,121 Ytikseltgenme basamagi, 80-82,151
enerji kaynagi olarak yakit, 250-54 mol, 113 adlandmna, 84
etanol, 253 son, 129 Yilkseltgenme indirgenme titrasyonlan, 163
komiidin gazlastinlmasi, 252 Ytikseltgenme, tanmu, 152
komtirtin sivilasfirilmasi, 252-53 V Ytikseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimele-
fosil yakit, 250-53 van der Waals esitligi, 208-9 ri, 150-60
hidrojen, 253 van der Waals kuvvetleri, 497-501 halojenler, 379
metanol, 253 ani ye indiikletunig dipoller, 497-98 suyun elektrolizi, 278
1st, 223-30 dipol-dipol etkilesunleri, 498-99,501 tannin, 150
Ozgill, 224,225-26 van Laue, Max, 513 yan 151-54
tepkime, 226-30,235-41 van't Hoff faktorti (i), 562,563 yan ye net esitlik, 153
is, 223 van't Hoff, Jacobus, 562 yanlma, 158
standart olusum entalpisi, 241-50 Vanadyum, 343 yiikseltgen ve indirgen maddeler, 159-60
esitligi, 246 Vanilya, 229 ytikseltgenme basamagi degisimi, 151
isareti, 246 Varsapm, 3 Ytikseltgenme-indirgenme esithklerinin, denk-
standart tepkime entalpisi, 246-49 Villiard, Paul, 40 lestirilmesi, 154-58
sulu gozeltderde iyonik tepkimeler, Viskozite, 481 asidik gozeltilerde, 154-55
249-50 hidrojen bagi, 503 bazik gozeltilerde, 156-57
tanimi, 243 Vulkanizasyon, 427 yan tepkime (iyon elektron) yontemi, 154-
Termosfer, 267 Vurgun, 282,548,549 56,158
Ters osmoz, 557 YOzde bilesim, 17-18,115-17
Tersinir tepkime, 108 X bilesikler, 74-77
Testosteron, 67,68 X-isuu lunnum, 317-18,513-15 formal, 75-77
Thomson, J. J. 38,40,43 X-isms spektrumu, elementlerin, 359-60 YOzde dogal bolluk, 44
Threshold frekansi, 308 atomlar, 40 Ytizde verim, 124-26
Tie cizgisi, 551 Ytizde
Tirinitrotoluen (TNT), 274 Y hacimce, 197,36-537
Titanyum oksit, 519-20 Yag asitleri, 254-55 kiitle/hacimce, 536-37
Titanyum tetraldortir, 127 Yag damlasi deneyi, 39 ktitlece, 535-36,537
Titrasyon, 161-65 Yaglar, 254-55 mol, 536,538
asit-baz, 161-62 Ya lar, bitkisel, 288 Ytizey islatilmasi, 480
redoks 163 Y it pilleri, 253,289 Ytizey merkezli ktibik yaps, 509,511
Tiyosalisilik alit, 112 Yakitlar Ytizey merkezli ktibik birim hitcre, 516
Tiyostilfat iyonu, 160 enerji kaynagi, 250-54
TNT (trinitrotoluen), 274 etanol, 253 z
Toluen fosil yalutlar, 250-53 Z (proton sayisi)
benzen-toluen cozeltileri, 550,551,552 hidrojen 253 Zaman, 11
Top-gubuk modeli, 67,68,448 komildin gazlastinlmasi, 252 Zapf asit, 147
Toplama, anlamh sayilar, 20-21 komurun sivilasunlmasi, 252-53 Zapf baz, 148
Ton, 178,180 metanol, 253 Zayif elektrolit, 141,142-43
yanma isisi, 251
Torricelli, Evangelista, 177,178 Yakma analizi 77-80
Transist6r, 466 Yakutlar, 369
Transmutasyon Yahtkan, elektrik, 466
Trietilen glikol, 111,112 Yan tepkimeler, 125,129
Trigliseritler Yan tirtin, 125,129
kati ye awl yaglar, 254-55 Yanma, 34,235
Trilyonda lusim (ppt), 536 hidrokarbonlar, 110-12
Trona, 138 isi, 227,251
Troposfer, 267 karbon bilesikleri, 283
S Tungster, 43 Yapi bosluklan, hacim, 512
Tuz banyosu, 560 Yapi formtilti, 67 I
Tuz, 88,148 Yan esitlik, 153
asit, 169 Yan gegirgen zarlar, 555
Tuzlu su, 285 Yan kararli hal, 346
Tuzlu su, tuzdan antilmasi, 557,558 Yan tepkime (iyon elektron) denklestinne yon-
temi, 154-56,158