‫سازمان جهاد کشاورزی استان کهگیلویه و بویراحمد‬

‫مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی‬

‫مدیریت سرما و یخزدگی گیاهان زراعی و باغی‬

‫نگارندگان‪:‬‬
‫سیدابوالفضل مردانیاصل و محمد امیری‬

‫‪1‬‬
 ‫عنوان‪ :‬مدیریت سرما و یخزدگی گیاهان زراعی و باغی‬
‫نگارندگان‪ :‬سیدابولفضل مردانیاصل و محمد امیری‬
‫ویرایش‪ :‬محمد امیری‬
‫طراحی و صفحه آرایی‪ :‬محمدعلی سیفی‬
‫نوبت چاپ‪ :‬اول‪9315 /‬‬
‫شمارگان‪9111 :‬‬
‫اين نشريه به شماره ‪ 32594‬در تاريخ ‪ 25/9/81‬در مركز اطالعات و مدارك علمي‬
‫كشاورزي به ثبت رسيده است‪.‬‬

‫نشانی‪ :‬یاسوج‪ -‬بلوار شهید مطهری‪ -‬سازمان جهاد كشاورزی استان‬

‫كهگیلویه و بویراحمد‪ -‬مدیریت هماهنگی ترویج كشاورزی‬

‫‪2‬‬
‫فهرست مطالب‬

‫صفحه‬ ‫عنوان‬

‫مقدمه ‪3...........................................................................................................................‬‬

‫تعريف سرمازدگي و يخزدگي‪3..........................................................................................‬‬

‫انواع سرما و يخزدگي‪5.....................................................................................................‬‬

‫عاليم سرمازدگي‪7............................................................................................................‬‬

‫روشهاي مديريت سرما و يخبندان‪2................................................................................‬‬

‫پيشبيني زمان وقوع سرما و احتمال خطر سرمازدگي‪82.................................................‬‬

‫جمعبندي ‪82......................................................................................................................‬‬

‫منابع مورد استفاده ‪92........................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
 ‫مقدمه‬
‫سرما و یخبندان از جمله پدیدههای طبیعی هستند كه خسارتهای فراوانی در‬
‫برخی از سالها به گیاهان و محصوالت كشاورزی وارد مینمایند‪ .‬آسیبهای‬
‫ناشی از سرما در درختان خزاندار بسته به گونه و رقم‪ ،‬متفاوت بوده و این عمل‬
‫غالباً ناشی از سرمای زودرس بهاره میباشد‪ .‬برای هرگونه و رقم نه تنها درجه‬
‫حرارت مطلوب وجود دارد بلکه مراحل رشد و فعالیتهای گوناگون گیاهان‪،‬‬
‫دارای حرارتهای ایدهآل و همچنین محدودهی حرارتی كشنده و حداقل و‬
‫حداكثر میباشد‪ .‬بنابراین شناخت از چگونگی وقوع سرما و یخبندان و عالیم‬
‫ناشی از وقوع این پدیده در هر ناحیه میتواند برنامهریزان كشاورزی و باغداران‬
‫را به منظور كاهش خسارت سرما راهنمایی و كمک نماید‪ .‬خوشبختانه‬
‫پیشرفتهای دانش بشری در علوم مختلف از جمله هواشناسی و تحلیل‬
‫دادههای حاصل از تغییرات جوی امکان پیشبینی یخبندانهای فصلی را فراهم‬
‫نموده‪ ،‬بهنحوی كه باغدارن با بکارگیری برخی تدابیر‪ ،‬تا حدودی میتوانند‬
‫خسارتهای احتمالی را كاهش دهند‪.‬‬
‫در این نشریه‪ ،‬انواع یخزدگی و سرمازدگی و همچنین روشهای مدیریت‬
‫آنها توضیح داده میشود‪ .‬امید است در ارتقای سطح آگاهی دست اندركاران‬
‫بخش كشاورزی و كاهش خسارتها موثر باشد‪.‬‬

‫تعریف سرمازدگی و یخزدگی‬

‫سرمازدگی عبارت است از تغییرات فیزیکی و یا فیزیولوژیکی انگیخته شده در‬
‫اثر روبرو شدن اندامهای مختلف گیاه با دماهای پایین و باالتر از نقطهی انجماد‬
‫(بین ‪ 1‬تا ‪ 91‬درجهی سانتی گراد) كه با پیدایش عالیم همراه است‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫به صدمات ناشی از دمای زیر صفر درجهی سانتیگراد‪ ،‬یخزدگی گفته‬
‫میشود‪ .‬صدمات یخزدگی عمدتاً ناشی از ایجاد كریستالهای یخ در آوندهای‬
‫گیاه است كه به سرعت در تمامی اندامها گسترش مییابد‪.‬‬

‫انواع سرما و یخزدگی‬

‫الف‪ :‬سرمازدگی انتقالی (جبههای یا سیکلونی)‪ :‬یخبندانهای جبههای به علت‬
‫جابهجایی تودههای هوای سرد مثل تودههای هوایی كه از سیبری منشاء‬
‫میگیرند حادث میشوند‪ .‬ضخامت الیهی هوای سرد در این نوع یخبندان ممکن‬
‫است چندین كیلومتر باشد؛ بنابراین‪ ،‬برخالف یخبندان تشعشعی كه منحصراً در‬
‫طول شب به وجود میآید‪ ،‬این نوع یخبندان میتواند روند شبانهروزی داشته‬
‫باشد‪ .‬مقابله با این نوع یخبندان بسیار مشکل و تقریبا ًغیر ممکن است‪ .‬این‬
‫جریان بیشتر در دوران ركود درختان میوه (زمستان) به وقوع میپیوند‪.‬‬
‫ب‪ :‬سرمازدگی تشعشعی‪ :‬در طول روز‪ ،‬گرمای خورشید به صورت طول موج‬
‫كوتاه به زمین میتابد و در طول شب‪ ،‬زمین گرمای خود را به صورت طول موج‬
‫بلند به محیط اطراف خود پس میدهد‪ .‬در بعضی شرایط خاص در طول شب تا‬
‫قبل از طلوع آفتاب‪ ،‬حرارت زمین سریع از دست میرود و گرما با توجه به‬
‫سبکتر بودن به سطوح باالیی رفته و هوای سرد جای آن را روی زمین و‬
‫اطراف گیاه میگیرد كه در چنین شرایطی با توجه به آغاز رشد اولیهی گیاه و‬
‫حساس بودن آن باعث وارد آمدن خسارت میشود‪ .‬این نوع سرمازدگی اصطالحا‬
‫سرمازدگی تشعشعی نامیده میشود‪ .‬بیشترین خسارتهایی كه در شرایط كشور‬
‫به وقوع میپیوندد ناشی از این نوع سرمازدگی میباشد‪ .‬بسته به نوع فصل نیز‬
‫خسارت وارده متفاوت میباشد؛ به عبارتی زمان وقوع سرما نیز با اهمیت بوده و‬
‫براین اساس تقسیمبندی زیر صورت گرفتهاست‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫الف‪ -‬سرمازدگی دیررس بهاره‬
‫سرماهای بهاره خیلی خطرناكتر از یخبندانهای اوایل پاییز میباشند‪ .‬این نوع‬
‫سرمازدگی بیشتر در مناطق معتدله رخ داده و باعث خسارت به گل و میوه‬
‫میشود‪ ،‬زیرا گلها و میوههای جوان‪ ،‬حساستر از میوههای رسیده هستند‪.‬‬
‫امکان وقوع سرمای بهاره در موقع باز شدن گلهای درختان وجود دارد‪ .‬طول‬
‫مدت این نوع سرما كوتاه بوده و از چند ساعت تا حداكثر سه روز بیشتر نیست‪.‬‬
‫حساسیت به سرمای دیررس بهاره به ترتیب در میوهی كوچک‪ ،‬گل كامال‬
‫بازشده‪ ،‬گل نیمهباز‪ ،‬و جوانههای بازنشده بیشتر است؛ بنابراین‪ ،‬در مورد‬
‫میوههایی مانند بادام‪ ،‬زردآلو و هلو كه دارای نیاز سرمایی كمتری میباشند‬
‫توصیه میشود از ارقام دیرگل استفاده شود‪ .‬به منظور پی بردن به خسارت‬
‫سرمازدگی دیررس بهاره‪ ،‬تخمدان گلها و میوههای كوچک معاینه میشوند كه‬
‫در صورت سبز بودن میتوان نتیجه گرفت كه گل یا میوه آسیب ندیده است‪.‬‬

‫ب‪ -‬سرمازدگی زمستانه‬

‫این نوع سرمازدگی در زمستان و در دماهای پایینتر از ‪ -91‬درجهی‬
‫سانتیگراد و پایینتر رخ داده و در حالت شدیدتر‪ ،‬درختان دچار یخزدگی‬
‫میشوند‪ .‬این نوع سرمازدگی در میوههای همیشهسبز نظیر مركبات و زیتون‬
‫میتواند خسارتزا باشد‪ .‬گاهی ممکن است سرمازدگی پاییزه و قبل از به خواب‬
‫رفتن درختان‪ ،‬خسارتزا باشد‪ .‬بطور مثال در انار سرمای زودرس پاییزه مخصوصا‬
‫اگر همراه با ریزش باران باشد باعث تركیدگی میوه میشود‪.‬‬
‫بیشتر خطر سرما در زمانی است كه گیاه در حال رشد و نمو باشد‪ .‬اگر در این‬
‫هنگام‪ ،‬دما كمتر از آستانهی تحمل گیاه شود‪ ،‬موجب خسارت خواهد شد‪ .‬این‬
‫اتفاق معموالً در اواخر رشد یعنی در اوایل پاییز و در اوایل رشد گیاه یعنی در‬
‫اواخر زمستان و اوایل بهار رخ میدهد‪ .‬با دانستن احتمال دقیق اولین یخبندان‬

‫‪6‬‬
 ‫پاییزه و آخرین یخبندان بهاره میتوان تاریخ كشت و برداشت محصول را تعیین‬
‫و از بروز خسارت جلوگیری كرد‪.‬‬
‫عالیم سرمازدگی‬
‫تحمل گونهها و ارقام به سرما و یخبندان متفاوت است‪ .‬همچنین حساسیت‬
‫اندامهای مختلف گیاهی به یخزدگی و سرما نیز تفاوت دارد‪ .‬به ترتیب ریشهها‪،‬‬
‫برگها‪ ،‬شاخههای نورسته و جوانهها بیشترین حساسیت را دارا میباشند‪.‬‬
‫خسارتهای مورفولوژیکی سرمازدگی در جوانهها عبارتند از تغییر رنگ و‬
‫قهوهای شدن اكسیداتیو بافتها‪ ،‬نابودی گلهای در حال تکامل در داخل جوانه‬
‫و سیاهشدگی كامل اندام؛ در گلهای تازه باز شده عالئم خسارت عبارتند از‬
‫پژمردگی كالله و خامه‪ ،‬قهوهای شدن كالله و سپس خامه‪ ،‬سیاهشدگی تخمدان‪،‬‬
‫بهم پیچیدن و نکروز شدن گلآذینها‪.‬‬

‫شکل ‪ :9‬سیاه شدن جوانهها بر اثر سرما‬

‫در زیتون‪ ،‬میوههای بالغ از ارقام دیررس كه برداشت نشدهاند و در طول‬

‫زمستان بر روی درخت میمانند چروكیده شده و دم میوه در اثر یخبندان زمستانه‬
‫یا بهاره اغلب قهوهای رنگ میشود‪ .‬در مركبات‪ ،‬میوهی سرمازده در بیشتر‬
‫اوقات نشانههای خارجی از خود نشان نمیدهد‪ ،‬گاهی آبکی شدن كیسههای‬
‫عصاره و به دنبال آن از دست دادن آب و ایجاد شکاف در میوه مشاهده میشود‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫در برش عرضی در ناحیهی دم میوه تشکیل بلور یخ و بلورهای سفید بر روی‬
‫برچهها دیده میشود‪ .‬در مورد سیب و گالبی یک نوع لکه با كمربندهایی با‬
‫پوست زبر چوب پنبهای روی میوه تشکیل و یا میوه كج و معوج شده و‬
‫گودیهایی روی سطح آن بوجود میآید‪.‬‬

‫شکل ‪ :2‬تاثیر یخ زدگی بر روی میوه در پرتقال و زیتون‬

‫در زیتون‪ ،‬برگهای جوان در اثر یخبندان زمستانه یا بهاره به رنگ سبز‬
‫كمرنگ یا زرد مالیم درآمده و در نهایت پژمرده و خشک میشوند‪ .‬در برگهای‬
‫بالغ قسمت نوك برگ به سوی پایین خمیده میشود‪.‬‬
‫سرشاخهها و شاخههای جوان از اندامهای حساس به سرما و یخبندان‬
‫میباشند‪ .‬بر اثر سرما بافت تغییر رنگ داده و پریدرم آنها برونزی میشود‪.‬‬
‫یخبندان همچنین تركهایی را بر روی پوست شاخههای یک تا دو ساله ایجاد‬
‫میكند‪ .‬زخمهای حاصل از یخبندان روی تنه‪ ،‬شاخه و سر شاخه با آلودگی توسط‬
‫موجودات ریز خسارتزا از جمله قارچها و باكتریها دنبال میشود‪ .‬با آسیب‬
‫دیدن اندامهای هوایی‪ ،‬تعادل رویشی گیاه بهم خورده و در بهار با فعال شدن‬
‫جوانههای خفته در بخشهای پایینی‪ ،‬نركها و پاجوشهای فراوانی بر روی تنه‬
‫رشد نموده و درخت حالت بوتهای بهخود میگیرد كه نیاز به هرس و اصالح در‬
‫گیاه را ضروری میسازد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫شکل ‪ :3‬شکافهای ایجاد شده در شاخههای زیتون‬

‫شکل ‪ :4‬آسیبِ ناشی از سرمازدگی سر شاخههای گردو‬

‫روشهای مدیریت سرما و یخبندان (سرمازدگی تشعشعی)‪:‬‬

‫سرما و یخبندان را میتوان با استفاده از روشهای فعال (كوتاه مدت) و غیر‬
‫فعال (درازمدت)‪ ،‬مدیریت نمود‪:‬‬

‫الف‪ -‬روشهای غیر فعال (درازمدت)‬

‫به كلیهی فعالیتهایی كه از زمان كاشت تا برداشت در مزرعه برای كاهش‬
‫خسارت سرمازدگی انجام میشود را مقابلهی غیر فعال گویند‪ .‬به عبارت دیگر‬
‫حفاظت غیر فعال شامل روشهایی است كه در زمان قبل از فرا رسیدن‬
‫شبهای یخبندان انجام میشود‪ .‬روشهای غیر فعال معموالً در دورهها درازمدت‬
‫اجرا میشوند و كمتر از روشهای فعال هزینه دارند‪ .‬در صورت استفاده از‬

‫‪9‬‬
‫روشهای غیر فعال‪ ،‬دیگر نیازی به حفاظت فعال وجود نخواهد داشت‪ .‬مهمترین‬
‫روشهای غیر فعال كه در سطح دنیا جهت مقابله با خسارتهای یخبندان مورد‬
‫استفاده قرار میگیرند و قابلیت تطبیق با شرایط كشور جمهوری اسالمی ایران و‬
‫به كارگیری در مناطق مختلف كشور را دارند به شرح زیر است‪:‬‬
‫‪ -9‬انتخاب محل مناسب كاشت‬
‫الف‪ :‬اولین مرحله در انتخاب یک مکان برای كاشت یک گیاه جدید گفتگو با‬
‫مردم محلی دربارهی محصوالت و ارقام مناسب برای منطقه میباشد‪.‬‬
‫ب‪ :‬توجه به توپوگرافی منطقه از اهمیت خاصی برخوردار است‪ .‬نقاط گود در‬
‫توپوگرافی یک محل‪ ،‬دمای سردتری دارند‪ .‬لذا باید از كشت گیاهان در چالههای‬
‫سرد جدا خودداری نمود‪.‬‬
‫ج‪ :‬كاشت گیاهان برگریز درشیبهایی كه با نور خورشید مواجه نیستند‪،‬‬
‫موجب تأخیر در شکوفایی گلها در بهار میشود و اغلب باعث حفاظت گیاه‬
‫میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ :5‬ارتباط بین توپوگرافی و درجهی حرارت‬

‫‪ -2‬نوع خاك‬
‫خاكهای شنیِ خشک‪ ،‬گرما را بهتر از خاكهای رسیِ سنگین‪ ،‬انتقال‬
‫میدهند‪ .‬خاكهای سنگین‪ ،‬با رنگ سیاه نسبت به خاكهای سبک با رنگ‬
‫روشنتر در زمستان گرمای بیشتری جذب كرده و از طرفی درآخر زمستان گیاه‬
‫دیرتر فعال میشود‪.‬‬
‫‪11‬‬
 ‫‪ -3‬انتخاب گونه و رقم مناسب‬
‫تنوع گونهها و تفاوت ارقام مختلف به لحاظ تحمل به شرایط مختلف‬
‫محیطی یکی از ویژگیهای مهم گیاهان میباشد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬انتخاب رقم‬
‫مناسب با شرایط اقلیمیِ منطقه‪ ،‬پایه و اساس موفقیت محسوب میشود‪ .‬برای‬
‫گیاهان مزرعهای و یکساله و گیاهان ردیفی‪ ،‬تعیین تاریخ كاشتی كه در آن‬
‫تاریخ پتانسیل دمای زیر صفر در حداقل ممکن باشد‪ ،‬اهمیت دارد‪ .‬در برخی‬
‫موارد‪ ،‬محصوالت مزرعهای و ردیفیِ یکساله مستقیماً در محیط اصلیِ بیرون‬
‫كشت نمی شوند؛ بلکه در محیطهای حفاظت شده كاشته میشوند و پس از رفع‬
‫خطر یخزدگی به محیط اصلی انتقال مییابند‪ .‬اگر امکان اجتناب از دماهای‬
‫یخزدگی وجود نداشته باشد‪ ،‬آنگاه باید گیاهان بر اساس تحمل آنها به دماهای‬
‫زیر صفر‪ ،‬برای كاشت انتخاب شوند‪.‬‬

‫‪ -3‬مدیریت تغذیهی گیاه‬

‫درختان بیمار نسبت به خسارت یخبندان‪ ،‬حساسیت بیشتری دارند‪ .‬كوددهی‬
‫باعث افزایش سالمت گیاه میشود‪ .‬همچنین درختانی كه به طور مناسب‬
‫كوددهی نشدهاند‪ ،‬خیلی زود در پاییز برگهای خود را از دست میدهند و در‬
‫فصل بهار‪ ،‬زودتر از موقع شکوفه میدهند‪ .‬این مسأله موجب حساسیت بیشتر‬
‫آنها نسبت به خسارت سرما میشود‪.‬‬
‫گیاهانی كه با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد میكنند میتوانند‬
‫دماهای پایین را بهتر تحمل كنند و آسیبهای ناشی از سرما در آنها خیلی‬
‫سریعتر بهبود مییابد‪ .‬یک گیاه سالم‪ ،‬نقطهی یخبندان پایینتری دارد‪ ،‬لذا به كار‬
‫بردن كود برای سالم نگهداشتن گیاه ضروری است‪ .‬توصیهی میزان كود و زمان‬
‫مناسب كوددهی از محلی به محل دیگر متفاوت است‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫‪ -4‬مدیریت كف مزرعه‬
‫مدیریت خاك میتواند بین ‪ 9/9‬تا ‪ 9/4‬درجهی سانتیگراد‪ ،‬هوای اطراف گیاه را‬
‫گرمتر كند‪ .‬انجام هرگونه خاكورزی موجب ایجاد فضاهای هوا در خاك میشود‬
‫و از آنجا كه هوا یک هادی ضعیف است‪ ،‬بنابراین باید طی دورههای مستعد‬
‫یخبندان از انجام این عملیات اجتناب شود‪ .‬حذف گیاهان پوششی موجب افزایش‬
‫جذب تابشی خاك میشود و انتقال و ذخیرهی گرما در خاك را بهبود میبخشد‪.‬‬
‫گیاهان پوششی همچنین موجب افزایش تراكم باكتریهای فعال تشکیل‬
‫دهندهی هستهی یخی میشوند‪.‬‬

‫‪ -6‬استفاده از تنظیمكنندههای رشد گیاهی‬

‫برخی تنظیمكنندههای رشد مانند اتفن و پاكلوبوترازل با به تأخیر انداختن ‪ 4‬تا‬
‫‪ 7‬روز در گلدهی‪ ،‬در كاهش خطر سرمای بهاره‪ ،‬مؤثر شناخته شدهاند‪ .‬البته با‬
‫توجه به اینکه این مواد اكثراً هورمون هستند در مصرف آنها باید نهایت دقت‬
‫صورت گیرد‪.‬‬

‫‪ -7‬رنگ زدن و پیچیدن پوشش به دور تنهی درخت‬

‫پوستهی تنهی درختان برگریز گاهی در اثر وجود نوسانات دمایی از یک روز‬
‫گرم تا یک شب یخبندان‪ ،‬تَرَك میخورند‪ .‬این عارضه‪ ،‬عالوه بر خسارت مستقیم‬
‫به درخت باعث ضعیف شدن گیاه و بروز آفات و بیماریها نیز میشود‪ .‬با‬
‫رنگكردن تنه با یک رنگ سفید التکس محلول در آب‪ ،‬كه به میزان ‪ 51‬درصد‬
‫با آب رقیق شده باشد‪ ،‬در اواخر پاییز وقتی دمای هوا باالی ‪ 91‬درجهی‬
‫سانتیگراد باشد‪ ،‬میتوان مشکل باال را كاهش داد‪ .‬پیچیدن تنهی درختان‬
‫مركبات جوان با كیسههای حاوی آب حتی بهتر از پوششهای فایبرگالس یا‬
‫پلیاورتان‪ ،‬گیاهان را در مقابل سرما حفاظت میكند‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫شکل ‪ :6‬نحوهی پوشاندن تنهی درخت‬

‫‪-8‬كنترل باكتریها‬
‫برای وقوع یخزدگی‪ ،‬فرآیند تشکیل یخ معموالً به وسیلهی باكتریهایی به نام‬
‫باكتریهای تشکیلدهندهی هستهی یخ آغاز میشود‪ .‬هرچه تراكم این‬
‫باكتریها در مزرعه بیشتر باشد‪ ،‬احتمال تشکیل یخ بیشتر خواهد شد‪ .‬معموالً‬
‫علفكشها (تركیبات مسی) برای از بین بردن باكتریها استفاده میشوند‪ .‬این‬
‫روش محافظت در برابر یخبندان‪ ،‬كاربرد وسیعی ندارد‪.‬‬

‫‪ -1‬آبیاری صحیح‬
‫وقتی خاكها خشک هستند‪ ،‬فضاهای هوای بیشتری وجود دارد كه باعث‬
‫جلوگیری از انتقال و ذخیرهی گرما در خاك میشوند‪ .‬بنابراین در سالهای‬
‫خشک‪ ،‬حفاظت از یخزدگی از طریق مرطوب كردن خاك بهبود مییابد‪.‬‬

‫‪ -91‬حذف گیاهان پوششی از مزرعه یا باغ‬

‫حذف گیاهان پوششی موجب افزایش جذب تابشی خاك میشود و انتقال و‬
‫ذخیرهی گرما در خاك را بهبود میبخشد‪ .‬در صورت امکان‪ ،‬گیاهان پوششی باید‬
‫خیلی زود وجین شوند تا امکان تجزیهی بقایا یا حذف آنها از سطح مزرعه یا باغ‬
‫فراهم شود‪.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫‪ -99‬پوشاندن روی خاك‬
‫پوششهای پالستیکی‪ ،‬اغلب برای گرم كردن خاك و افزایش حفاظت در برابر‬
‫سرما استفاده میشوند‪ .‬پالستیک شفاف خاك را بیشتر از پالستیک سیاه گرم‬
‫میكند‪.‬‬

‫‪ -92‬هرس مناسب‬
‫گیاهان چوبی در ‪ 4‬تا ‪ 6‬هفته پس از اولین یخزدگی شدید زمستانه‪ ،‬نباید هرسِ‬
‫شدید شوند‪ .‬پس از وقوع یخبندان میتوان هرس سبک انجام داد‪ .‬از هرس گیاه‬
‫در تابستان و اوایل پاییز باید خودداری شود‪ .‬زیرا این كار باعث برهم خوردن‬
‫تعادل هورمونی گیاه و بازشدن جوانههای رویشی جانبی و آغاز رشد مجدد‬
‫میشود‪ .‬این رشد جدید باعث افزایش حساسیت در برابر سرما میشود‪.‬‬

‫‪ -93‬خزانهگیری و كشت در تونل پالستیکی و گلخانه‬

‫در این روش كه بیشتر در سبزی و صیفی كاربرد دارد گیاه تا پایان دوره سرما‬
‫در زیر پوشش پرورش داده میشود‪.‬‬

‫شکل ‪ :7‬كشت در تونل پالستیکی‬

‫‪14‬‬
 ‫‪ -94‬بیمهی محصوالت كشاورزی‬
‫دوام فعالیتهای تولیدی بخش كشاورزی مستلزم حمایتهای جدی از‬
‫تولیدكنندگان و سرمایهگذاران این بخش است‪ .‬در بین سیاستهای مختلف‬
‫حمایتی‪ ،‬بیمهی محصوالت كشاورزی به عنوان راه حل مناسب جهت مقابله با‬
‫مخاطرات كشاورزی همواره مورد توجه و تاكید بوده است‪.‬‬

‫‪ -95‬ارقام مناسب و رعایت تاریخ كاشت‬

‫در گیاهان زراعی و بخصوص غالت پاییزه انتخاب رقم سازگار با اقلیم منطقه‬
‫و كشت در زمان مناسب‪ ،‬ضمن فراهم آوردن غذای كافی برای گیاه‪ ،‬باعث رشد‬
‫بیشتر ریشهها و مقاومت بیشتر در مقابل فشار ستونهای یخ تشکیل شده در‬
‫خاك میشود‪ .‬همچنین رشد سریعتر شاخساره و زمینپوشی باعث میشود‬
‫حرارت خاك دیرتر از دست برود و این خود تا حدودی گیاه را در برابر یخبندان‬
‫محافظت میكند‪.‬‬

‫ب‪ -‬روشهای فعال (کوتاهمدت)‬

‫روشهای حفاظتی فعال شامل اقداماتی است كه در شبهای وقوع یخبندان به‬
‫منظور تعدیل و كاهش اثرات دماهای زیر صفر درجه انجام میگیرد‪ .‬مهمترین‬
‫این روشها عبارتند از‪:‬‬

‫‪ -9‬استفاده از انواع بخاریها‬

‫یک روش برای جایگزینی انرژی از دسترفته از گیاه در شبهای یخبندان‪،‬‬
‫سوزاندن تودههای سوخت (جامد‪ ،‬مایع یا گاز) در انواع مختلف بخاریها شامل‬
‫بخاریهای مایعسوز‪ ،‬بخاریهای با سوخت جامد و بخاریهای با سوخت پروپان‬
‫و گاز طبیعی است‪ .‬شرایط آب و هوایی كه برای افزایش كارایی بخاریها‬

‫‪15‬‬
‫مناسب است‪ ،‬عبارت است از هوای آرام و بدون وزش باد و وجود وارونگی دمایی‬
‫شدید‪.‬‬

‫شکل ‪ :8‬نمونههایی از بخاریها برای مدیریت سرما و یخبندان‬

‫بسیار اهمیت دارد كه بخاریها هنگامی كه دمای هوا یک یا دو درجه باالتر از‬
‫دمای كشنده برای برگها‪ ،‬شکوفهها یا جوانهها است‪ ،‬روشن شوند‪ .‬بکارگیری‬
‫بخاریهای بزرگ در باغ به هیچ وجه توصیه نمیشود‪ .‬توزیع بخاریها در باغ‬
‫باید یکنواخت و تقریبا به ازای هر دو درخت یک بخاری و یا ‪ 911‬تا ‪921‬‬
‫بخاری در هکتار برنامهریزی شود‪ .‬تقریبا در هر هکتار‪ 933 ،‬لیتر تا ‪ 265‬لیتر‬
‫سوخت نیاز میباشد‪ .‬سعی كنید نواحی سردتر را در سطح باغ خود شناسایی كنید‬
‫و بخاریهای واقع در این نواحی را زودتر روشن كنید‪ .‬برای دستیابی به یک‬
‫دمای مناسب در باغات با وسعت بزرگ و یا مناطقی كه تعداد كارگر برای روشن‬
‫كردن بخاریها كم هستند‪ ،‬باید روشن كردن بخاریها را از كنار باغ به ویژه از‬
‫طرفی كه در مقابل باد قرار دارد شروع نمود‪ .‬به منظور گرمكردن هوای سرد‬
‫ورودی باغ توصیه میشود تعداد بخاریها در طرفی كه باد سرد وارد باغ و یا‬
‫مزرعه میشود‪ ،‬بیشتر باشد‪.‬‬

‫‪ -2‬دستگاه چاهک معکوس‬

‫این سیستم بر این اساس عمل مینماید كه با چرخشِ پروانهای در داخل یک‬
‫چاهک فلزی یا سیمانی‪ ،‬هوای سردِ تجمعیافته در سطح باغ را به الیههای‬
‫‪16‬‬
‫باالیی و خارج از تاج درختان حركت میدهد‪ .‬با استفاده از این دستگاه میتوان‬
‫هوای باغ یا مزرعه را تا ‪ 3‬درجه سانتیگراد گرمتر نمود‪.‬‬

‫شکل ‪ :1‬دستگاه چاهک معکوس‬

‫‪ -3‬دستگاه مولد باد‬

‫در حال حاضر اكثر باغهای مركبات در كالیفرنیای آمریکا به وسیلهی ماشین‬
‫باد در برابر یخبندان حفاظت میشوند‪ .‬ماشینهای باد عموماً شامل یک برج‬
‫فوالدی بلند و یک پروانهی گردان بزرگ هستند كه در نزدیکی رأس این برج‬
‫قرار میگیرد‪ .‬هنگامی كه پروانهی ماشین باد میچرخد‪ ،‬هوا را از باال به پایین‬
‫كشیده و باعث پایینآوردن هوای گرم باالی سطح وارانگی میشود‪ .‬از مشکالت‬
‫عمدهی این سیستم‪ ،‬هزینههای اولیهی تهیهی این دستگاه میباشد‪.‬‬

‫‪-4‬دستگاه مولد مه‬

‫ایجاد مه مصنوعی به عنوان سدی در برابر هدر رفتن گرما از طریق تشعشع‬
‫عمل میكند و از این نظر مشابه الیههای ابر میباشد‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫شکل‪ :91‬دستگاههای تولید مه‬

‫‪ -5‬استفاده از دود‬
‫از قدیم اعتقاد بر این بوده كه دود میتواند در مقابله با سرمازدگی مؤثر باشد‬
‫ولی آنچه باعث كاهش خسارت میشود حرات ایجادشده توسط آتش است‪.‬‬
‫امروزه استفاده از دود توصیه نمیشود‪ ،‬چون اصوال دود در شبهایی كه وارانگی‬
‫حرارتی ایجاد شده است‪ ،‬گرمایی را كه به صورت طول موج بلند از زمین خارج‬
‫میشود را از خود عبور داده و همچنین در روز بعد نور خورشید را كه به صورت‬
‫طول موج كوتاه است‪ ،‬از خود عبور نمیدهد‪ .‬از طرفی ایجاد دود از نظر محیط‬
‫زیستی نیز بسیار زیانآور است‪.‬‬

‫‪ -6‬مواد شیمیایی‬
‫یکی از روشهای كنترل سرمای بهاره در باغات به تأخیرانداختن گلدهی و‬
‫فرار از خطر سرمای بهاره میباشد‪ .‬استفاده از اتفون‪ ،‬جیبرلین‪ ،‬روغن ولک و‬
‫روغنهای طبیعی در زمان مناسب میتواند زمان گلدهی را به عقب بیاندازد‪.‬‬

‫‪ -7‬آبیاری‬
‫تبدیل بخار آب به آب‪ ،‬و آب به یخ‪ ،‬واكنشهای گرماده میباشد‪ .‬به ازای هر‬
‫گرم آبِ در حال یخبستن‪ ،‬حدود ‪ 81‬كالری گرما در سطح برگ آزاد میشود؛ كه‬
‫میتواند ‪ 2‬درجهی سانتیگراد هوا را گرم كند‪ .‬هنگامیكه آب به روی سطح گیاه‬
‫یا خاك ریخته میشود‪ ،‬مقداری از گرمای آب به هوای سرد اطراف منتقل‬
‫میشود‪ .‬گرمای حاصل از سردشدن و یخزدن آب‪ ،‬میتواند انرژی از دسترفته‬
‫‪18‬‬
‫در یک شب یخبندان تشعشعی را جبران نماید‪ .‬اصوالً استفاده از آبیاری برای‬
‫مقابله با سرمازدگی‪ ،‬از ریزهكاریهای بسیار زیادی برخوردار است كه عدم توجه‬
‫به كلیهی مسائل و جوانب آن باعث میشود كه بعضاً نتیجهی عکس عاید شود‪.‬‬
‫بسته به شرایط میتوان از انواع روشهای آبیاری شامل آبیاری بارانی‪ ،‬قطرهای‪،‬‬
‫غرقابی‪ ،‬شیاری و یا سطحی برای مقابله با سرما و یخبندان استفاده كرد‪.‬‬

‫پیشبینی زمان وقوع سرما و احتمال خطر سرمازدگی‬

‫یکی از مهمترین فاكتورها برای مقابله با سرمازدگی‪ ،‬آگاهی از زمان وقوع‬
‫پدیده است‪ .‬اطالعرسانی باید حداقل سه روز قبل از سرما انجام گیرد تا‬
‫كشاورزان وقت كافی برای آمادگی را داشته باشند‪ .‬در كلیهی استانها‪ ،‬ادارات‬
‫هواشناسی با استفاده از نقشههای هواشناسی سطح زمین و سطوح فوقانی‪،‬‬
‫پیشبینی ‪ 72‬ساعته شرایط آبوهوایی را انجام میدهند‪ .‬با برقراری ارتباط‬
‫مستمر با ادارات هواشناسی به راحتی میتوان از شرایط آبوهوایی سه روز آینده‬
‫اطالع حاصل نمود‪ .‬در شبهایی كه وقوع سرما پیشبینی شدهاست نیز با نصب‬
‫دستگاههای سرمابان و تنظیم آن با توجه به نوع محصول‪ ،‬فنولوژی گیاه و‬
‫درجهی حرارت بحرانی میتوان در زمان مناسب اقدام به مقابله با سرمازدگی‬
‫نموده و محصول را از گزند خسارت دور نگه داشت‪ .‬دستگاه سرمابان قابلیت‬
‫ارسال پیام روی شبکهی تلفن همراه را دارا میباشد و به محض اعالم اخطار‬
‫توسط دستگاه‪ ،‬یکی از روشهای حفاظتی توسط كشاورز بهكار گرفته میشود‪.‬‬

‫جمعبندی‬
‫مجموعه روشهای حفاظتی غیر فعال و فعال كه برای مقابله با تنشهای‬
‫سرما و یخزدگی گیاهان ارائه گردید‪ ،‬مبتنی بر مطالعات و اقدامات عملی انجام‬
‫گرفته در كشورهای مختلف جهان است كه میتوان با بهرهگیری از نتایج‬
‫مطالعات انجامشده در كشورهایی كه شرایط مشابه دارند‪ ،‬كمهزینهترین و‬
‫‪19‬‬
‫بهترین روشها را برای معرفی به عرصهی كشاورزی كشور و استفاده در‬
‫برنامههای مدیریت تنشهای سرما و یخزدگی انتخاب نمود‪ .‬در واقع روشهای‬
‫غیرفعال غالباً مؤثرتر و كم هزینهتر از روشهای فعال و كوتاهمدت هستند‪.‬‬
‫بنابراین در كشور ما نیز با بهكاربردن مناسبترین روشهای غیرفعال از قبیل‬
‫انتخاب مکانهایی كه كمتر در معرض خطر یخبندان هستند‪ ،‬كاشت درختان‬
‫خزاندار و واریتههای گیاهی دیرگل‪ ،‬كاشت گیاهان خزاندار در شیبهای غیر‬
‫مواجه با نور خورشید‪ ،‬كاشت مركبات در شیبهای رو به خورشید‪ ،‬حفظ میزان‬
‫آب خاك در حد مناسب برای دستیابی به باالترین میزان انتشار گرما در خاك‬
‫و غیره‪ ،‬میتوان از اغلب خسارتهای ناشی از سرما و یخبندان جلوگیری نمود و‬
‫هزینهی سنگین روشهای حفاظتی فعال را حذف نمود‪ .‬اما در شرایطی كه‬
‫روشهای غیر فعال برای تأمین حفاظت در برابر سرما كفایت نکنند‪ ،‬ممکن‬
‫است ناگزیر به استفاده از روشهای فعال باشیم‪.‬‬

‫منابع‪:‬‬
‫‪ .9‬میرمحمدیمیبدی‪ ،‬سید علیمحمد‪ .9383 .‬مدیریت تنشهای سرما و‬
‫یخزدگی گیاهان زراعی و باغی (چاپ اول)‪ .‬اصفهان‪ :‬انتشارات جهاد دانشگاهی‪.‬‬
‫‪ .2‬شاكری‪ ،‬منصور‪ .9384 .‬مجموعه مقاالت همایش علمی كاربردی راههای‬
‫مقابله با سرمازدگی‪ .‬یزد‪ :‬حوزهی ترویج و نظام بهرهبرداری سازمان جهاد‬
‫كشاورزی استان‪.‬‬
‫‪ .3‬زینانلو‪ ،‬علی و همکاران‪ .9388 .‬گزارش نهایی طرح بررسی تحمل به سرمای‬
‫ارقام و ژنوتیپهای زیتون‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات سازمان تحقیقات آموزش كشاورزی‪.‬‬
‫نصیرزاده‪ ،‬حسام الدین‪ .9388 .‬سرما و یخزدگی در گیاهان و روشهای‬ ‫‪.4‬‬
‫مقابله با آن‪ .‬تهران‪ :‬كارگروه تخصصی دفع آفات‪ ،‬امراض نباتی و سرمازدگی‬
‫سازمان حفظ نباتات‪.‬‬
‫‪21‬‬