Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów –

porównanie

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów –
porównanie

Źródło: Pexels License, h ps://www.pexels.com/photo-license/, dostępny w internecie: www.pexels.com.

Ile razy zdarzyło ci się nazwać lądolód lodowcem? Na pewno wiele. Nie ty jeden popełniłeś
ten błąd. O lodowcu plejstoceńskim lub antarktycznym często można usłyszeć w mediach
i przeczytać w popularnonaukowych książkach. Dlaczego nie powinno się zamiennie
używać tych terminów? Ponieważ wbrew pozorom lodowce i lądolody więcej różni, niż
łączy. Wspólny jest dla nich budujący je materiał – lód i sposób jego formowania. Różny jest
natomiast charakter form, jakie powstają w wyniku rzeźbotwórczej działalności, a przede
wszystkim ich skala przestrzenna. Jeżeli jednak koniecznie chcemy nazwać lądolodód
lodowcem powinniśmy mówić „lodowiec kontynentalny”. Dlaczego? Dowiesz się tego
z e‐materiału i poznasz najważniejsze różnice i podobieństwa między nimi.

Twoje cele

Omówisz podstawowe cechy rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów.

Rozpoznasz i scharakteryzujesz formy rzeźby będące efektem działalności lodowców
i lądolodów.
Ocenisz podobieństwa i różnice między formami powstającymi wskutek
rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów.
Przeczytaj

Lodowce
Lodowce występują na każdym kontynencie. Zaliczamy do nich: lodowce kontynentalne,
czyli lądolody o grubości sięgającej kilku tysięcy metrów (obecnie do 4000 m), czapy
lodowe o grubości 100–1000 m, lodowce górskie, których jęzory mają grubość 50–950
m oraz niewielkie lodowczyki, zajmujące drobne misy i nisze skalne. Ich rozmiary i kształt
zależą od warunków klimatycznych i ukształtowania terenu.

Umownie przyjmuje się, że lądolód tworzy pokrywa lodowa mająca kształt lekko wypukłej
tarczy o znacznej grubości, zajmująca rozległą powierzchnię przekraczającą 50 000 km2.
Masy lodu pokrywające powierzchnię mniejszą niż 50 000 km2 są określane mianem czapy
lodowej.

Współczesne lądolody Antarktydy i Grenlandii są pozostałością ostatniej epoki lodowcowej,

która miała miejsce w plejstocenie (115 000 do 11 700 lat temu), kiedy to podczas ostatniego
zlodowacenia lądolód pokrywał około 8% powierzchni Ziemi i 25% powierzchni lądu.

Zasięg ostatniego zlodowacenia na półkuli północnej

Źródło: Hannes Grobe/AWI CC BY 2.5, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.5/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=973487.

Obecnie ponad 10% powierzchni lądów pokrywają lodowce i lądolody. Szacuje się, że
stanowią one ok. 25% objętości lodowców i lądolodów plejstoceńskich. Największe z nich
występują na półkuli południowej – należy do nich lądolód Antarktydy o powierzchni 13,3
mln km² i lądolód Patagoński Południowy (16,8 tys. km²). Na półkuli północnej pokrywa
lodowa Arktyki zajmuje 14,5 mln km2, w tym lądolód grenlandzki 1,7 mln km². Największą
miąższość ma pokrywa lodowa Antarktydy. Jej przeciętna grubość wynosi 1600 m,
maksymalna w Kopule A (Dome A) 4091 m.

Schematyczny przekrój przez lądolód Antarktydy

Źródło: G. Clarke, American Geophysical Union, Permissions policy h ps://www.agu.org/Publish-with-AGU/Publish/Author-
Resources/Policies/Permission-policy.

Lądolód grenlandzki
Źródło: Hannes Grobe CC BY-SA 2.5, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.5/, dostępny w internecie:
www.wikipedia.com.
Lodowce górskie mają inną budowę niż lądolody. Składają się z pola firnowego
usytuowanego powyżej granicy wieloletniego śniegu i zamkniętego progiem skalnym oraz
jęzora pozostającego w ciągłym powolnym ruchu. Czoło jęzora lodowcowego często
schodzi do doliny leżącej u stóp masywu górskiego, czasem jednak jest zawieszone nad
stromym zboczem skalnym.

Lodowce wiszące w masywie Hochfeiler w Alpach Zillertalskich

Źródło: Jerzas at Polish Wikipedia CC BY 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/3.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8623179.

Za największy i zarazem najdłuższy na świecie (400 kilometrów długości i 50 kilometrów

szerokości) uważany jest Lodowiec Lamberta, położony we wschodniej części Antarktydy.
Z kolei lodowiec Malaspina na Alasce zajmujący powierzchnię 4275 km2 jest największym
lodowcem poza strefami polarnymi. Największym lodowcem alpejskim jest lodowiec Aletsch
o powierzchni 117,6 km2 i długości 25 km. Grubość lodowców jest znacznie mniejsza niż
lądolodów – maksymalnie osiąga około 1000 m.
Lodowiec Aletsch w Alpach Berneńskich – największy lodowiec alpejski
Źródło: Jo Simon on Flickr CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=6366279.

Lodowce górskie i lądolody formują się na obszarach o sprzyjających topograficznych

i klimatycznych warunkach gromadzenia się mas śnieżnych. W przypadku lodowców
górskich jest to zwykle teren wklęsły lub równinny, taki jak np. kotliny górskie i niecki
w obrębie zboczy, które są położone w strefie klimatów okołobiegunowych (subpolarnego
i polarnego) lub innych strefach klimatycznych powyżej granicy wieloletniego śniegu, czyli
tam, gdzie opady śniegu przeważają nad jego ubytkiem w wyniku topnienia i parowania.
W tych warunkach pokrywa śnieżna z roku na rok przyrasta, a śnieg ulega nagromadzeniu,
przekształcając się z czasem w lód firnowy a następnie w lód lodowcowy. Pod naciskiem
powiększających się mas śniegowo‐firnowych lód lodowcowy zachowuje się jak ciało
plastyczne i zaczyna się rozpływać. W przypadku lądolodów, czap lodowych i lodowców
wyżynnych ruch ten może postępować w wielu kierunkach równocześnie i mieć
charakter frontalny lub poprzez loby lodowcowe. Natomiast w przypadku lodowców
górskich jest on ukierunkowany i zależy od ukształtowania podłoża – lodowiec spływa
w postaci jęzora poniżej granicy wieloletniego śniegu, wykorzystując lokalne obniżenia
i doliny.

Jednym z czynników warunkujących działalność rzeźbotwórczą jest prędkość ruchu

lodowców i lądolodów uzależniona głównie od masy lodu, występujących w nim odłamków
i okruchów skalnych oraz nachylenia podłoża. Najwolniej poruszają się lądolody,
maksymalnie 1,5 km na rok, choć prędkość ruchu w ich wnętrzu wynosi zaledwie 9–20
m na rok. Znacznie bardziej intensywny ruch charakteryzuje jęzory lodowców
grenlandzkich (do 30 m na dobę), niektórych lodowców Alaski (do 12 m na dobę), lodowców
himalajskich (2–3,7 m na dobę) i alpejskich (0,1–0,25 m na dobę). Jednak w warunkach
ocieplenia klimatu wartości te będą zapewne ulegać zmianom.

Prędkość ruchu lądolodu Antarktydy

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Podobieństwa i różnice lodowców górskich i lądolodów

cecha lądolód lodowiec górski
budowa płaskie lub lekko wyniesione pole firnowe i spływający
i kształt ciągłe pokrywy lodowe z niego jęzor lodowcowy

powierzchnia miliony km2 tysiące km2 i mniej

grubość do 4000 m 50–950 m

strefy klimatów
okołobiegunowych,
miejsce
strefy klimatów okołobiegunowych w pozostałych strefach
występowania
klimatycznych obszary powyżej
granicy wieloletniego śniegu

ruch we wszystkich kierunkach ruch ukierunkowany

kierunki o małej prędkości (średnio kilka, ukształtowaniem podłoża
i prędkość kilkanaście metrów rocznie; o zmiennej, na ogół znacznej
ruchu maksymalnie półtora kilometra na prędkości (kilka, kilkanaście
rok) metrów na dobę)
Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów – różnice
i podobieństwa

Erozyjna działalność lodowców i lądolodów

W trakcie ruchu mas lodu następuje niszczenie mechaniczne (erozja) podłoża skalnego
lodowca oraz ścian otaczających pole firnowe i jęzor lodowcowy. Polega ona na zdzieraniu
skał przez nasuwające się czoło lodowca (egzaracja), wyrywaniu okruchów skalnych
(detrakcja) i wygładzaniu skał (detersja).

Muton z widocznymi rysami lodowcowymi, Vallone della Savine, Francja

Źródło: Daniele.51 CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=73197711.

Wpływ na wymienione procesy erozji ma nie tylko przemieszczająca się masa lodu, ale
przede wszystkim zawarte w niej odłamki i okruchy skalne. Lodowce górskie i lądolody
transportują bowiem materiał skalny różnego pochodzenia. Lądolody i czapy lodowe niosą
materiał pochodzący głównie z niszczenia podłoża skalnego, natomiast lodowce górskie są
powierzchniowo zasilane materiałem pochodzącym z intensywnego wietrzenia fizycznego
(mrozowego) ścian skalnych otaczających pole firnowe i jęzor lodowca. Szczególną rolę
niszczącą pełni materiał skalny zawarty w spągu masy lodowej (morena denna),
a w przypadku lodowców górskich także materiał zgromadzony po obu stronach jęzora
lodowcowego (morena boczna). Intensywność erozji lodowcowej zależy od ukształtowania
terenu, typu i wielkości lodowców oraz odporności skał.
Moreny boczne lodowca Victoria, Kanada
Źródło: By Wilson44691 - Own work, Public Domain,, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=7567315.

Procesy erozji lodowcowej prowadzą do powstania nowych form rzeźby lub przeobrażenia
form istniejących. Formy przeobrażone są związane głównie z działalnością lodowców
górskich – są to m.in. cyrki (kary, kotły) lodowcowe, żłoby lodowcowe, doliny U‐kształtne
i doliny zawieszone, a w większej skali np. fiordy.

Bridalveil Falls wypływające z zawieszonej doliny w Parku Narodowym Yosemite

Źródło: Walter Siegmund CC BY 2.5, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.5/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1300749.
Do form wykształconych wskutek rzeźbotwórczej działalności lodowców górskich
i lądolodów oraz wód lodowcowych powstających wskutek ich topnienia należą m.in.
wygłady lodowcowe (barańce, mutony, które w przypadku lodowców górskich osiągają
niewielkie rozmiary – pagóry mutonowe, a w przypadku lądolodów duże formy zwane
megamutonami), rysy, bruzdy, zadziory lodowcowe oraz różnego kształtu i wielkości
garnki, kotły, misy, wanny i rynny podlodowcowe (subglacjalne). Wypełnione wodą rynny
tworzą jeziora rynnowe.

Jezioro rynnowe Windermere, Lake District, Wielka Brytania

Źródło: J. Edward Taylor CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie: CC BY-SA 3.0,
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=164890.

Wygłady lodowcowe na wyspie Söderskär, Finlandia

Źródło: Miika Silfverberg (MiikaS) CC BY-SA 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1011805.
Należy zaznaczyć, że formy powstałe wskutek działalności lądolodu charakteryzują się
zwykle znacznie większymi rozmiarami i zasięgiem przestrzennym (obserwowane są w skali
kontynentalnej), niż ma to miejsce w przypadku lodowców górskich. Na przykład rynny
subglacjalne utworzone pod lądolodem wskutek żłobienia podłoża przez wody
podlodowcowe mogą być długie na kilkadziesiąt km i szerokie na 2–3 km, prostolinijne lub
lekko kręte. Natomiast powstanie pradolin, wykorzystywanych często przez współczesne
doliny rzek, jest powiązane z oddziaływaniem wód fluwioglacjalnych powstających wskutek
topnienia lądolodu – formy te nie występują na terenach poddanych działaniu lodowców
górskich.

Rynna polodowcowa, wyspa Zelandia, Dania

Źródło: By Jørgen Rasmussen - Own work, Public Domain, , dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=1507828.

Akumulacyjna działalność lodowców i lądolodów

Materiał skalny zawarty w lodowcu jest transportowany aż do jego czoła. W przypadku
wystąpienia trwałego lub okresowego procesu topnienia lodowca (deglacjacji) jest on
deponowany i formuje spiętrzony wał moreny czołowej wyznaczający maksymalny zasięg
zlodowacenia w danym okresie. Wały moren czołowych związane z lądolodami mają
niejednokrotnie długość kilku a nawet kilkunastu kilometrów, podczas gdy w przypadku
lodowców górskich ich długość jest znacznie mniejsza.
Wzgórza moreny czołowej lądolodu na wyspie Wolin (Kawcza Góra)
Źródło: Ma o CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, dostępny w internecie: www.wikipedia.com,
licencja:.

Morena czołowa lodowca górskiego w Dolinie Bystrej w Tatrach

Źródło: By Jerzy Opioła - Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4568568.

Przy deglacjacji polegającej na równomiernym cofaniu się czoła lądolodu (deglacjacja

frontalna) stopniowo odsłania się falista powierzchnia moreny dennej uformowana ze
zróżnicowanego i nierównomiernie rozmieszczonego materiału skalnego zawartego
w dolnej części masy lodu. W przypadku lodowców górskich odsłonięciu ulegają wały
moren bocznych i środkowych. Na powierzchni moreny dennej niekiedy występują
drumliny należące do form erozyjno‐akumulacyjnych lądolodów (nieobecne przy
lodowcach górskich), natomiast jeziora morenowe to zwykle płytkie i rozległe zagłębienia,
wypełnione wodą.

Z procesami deglacjacji polegającej na powierzchniowym zanikaniu lądolodu i rozpadzie na

bryły martwego lodu (deglacjacja arealna) związane jest powstawanie
piaszczysto‐żwirowych kemów i ozów. Występują one jednak tylko w przypadku recesji
lądolodu, nie są natomiast obecne na terenach poddanych działaniu lodowców górskich.

Ozy w Fulu ället, Szwecja

Źródło: Hanna Lokrantz CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=42848874.

Wody glacjalne wypływające spod lodowców i lądolodów osadzają na ich przedpolu

materiał mineralny, formując rozległe, na ogół płaskie stożki napływowe zbudowane
z piasków i żwirów. Szczególnie rozbudowane ich systemy zwane sandrami albo polami
sandrowymi powstają u czoła lądolodów. Jeżeli nastąpi zatamowanie odpływu wód
lodowcowych tworzą się jeziora zastoiskowe. Wymienionym powyżej formom często
towarzyszą formy wytopiskowe powstające wskutek wytapiania się brył martwego lodu,
które szczególnie duże rozmiary przyjmują na przedpolu lądolodów.
Sandr Skjálfandafljó , Islandia
Źródło: Axel Kris nsson CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0/, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=24754530.

Do form akumulacji lodowcowej należą także głazy narzutowe (eratyki) – różnej wielkości
bloki skalne przeniesione na dużą odległość. W przypadku lądolodów wynosi ona nawet
kilkaset kilometrów od miejsca naturalnego występowania danej skały.

Ehalkivi – największy głaz narzutowy Europy, półwysep Le pea w Estonii

Źródło: Aulo Aasmaa CC BY 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/3.0/deed.pl, dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=12751371a.
W efekcie przedstawionych powyżej procesów powstają zróżnicowane formy rzeźby
polodowcowej. O ich cechach decyduje m.in. zasięg i masa przemieszczającego się lodu,
jego miąższość, objętość, struktura, w tym zawartość materiału skalnego, prędkość ruchu
i in. Czynniki te oddziałują z różną siłą w przypadku lądolodów i lodowców górskich. Z tego
względu ich działalność rzeźbotwórcza prowadzi do wykształcenia częściowo bądź
całkowicie odmiennych form, których charakterystyczne cechy ujawniają się dopiero po
ustąpieniu pokrywy lodowej.

Słownik
ablacja

topnienie lodowca w miarę jego spływania poniżej granicy wiecznego śniegu

deglacjacja

proces zanikania lodowca

deglacjacja arealna

topnienie zachodzące od powierzchni lodowca, powodujące rozpad na wielkie bryły

martwego lodu

deglacjacja frontalna

zanik lodowca postępujący od czoła spowodowany szybszym topnieniem lodu niż jego
dopływem

nunatak

pojedyncze wzniesienie lub grzbiet górski wystający ponad powierzchnię lodowca

górskiego lub lądolodu
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Przeanalizuj grafiką interaktywną, która przedstawia formy ukształtowane przez lądolód.

Spróbuj samodzielnie rozpoznać przedstawione na rysunku formy. Poprawność swojego
wnioskowania sprawdzisz, klikając na odpowiedni numer.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ Grafiki w panelach
bocznych:
2. źródło: Abbasi1111, www.wikipedia.com, licencja: CC BY 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/3.0/, [online],
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8791109.
3. źródło: www.wikipedia.com, licencja: CC0, h ps://crea vecommons.org/publicdomain/zero/1.0/, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=40262985.
4. źródło: www.wikipedia.com, licencja: CC0, h ps://crea vecommons.org/publicdomain/zero/1.0/, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=52708245.
5. źródło: Adrian Michael, www.wikipedia.com, licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, [online],
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=68468904.
6. źródło: Krzysztof, www.wikipedia,com, licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, [online],
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=950701.
7. źródło: Laurent Deschodt, www.wikipedia.com, licencja: CC BY 2.5, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.5/, [online],
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1020379.
8. źródło: Fotoeksplorer, www.wikipedia.com, licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, [online],
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=33546790.
9. źródło: Wi a, www.wikipedia.com, licencja: CC BY 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/3.0/, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=73228984.
10. źródło: Lienhard Schulz, www.wikipedia.com, licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/,
[online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2177474.
11. źródło: Arne Østensen, www.wikipedia.com, licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/,
[online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=11691448.

Polecenie 2

Przeanalizuj grafiką interaktywną, która przedstawia elementy lodowca górskiego

i ukształtowane przez niego formy rzeźby. Spróbuj samodzielnie rozpoznać przedstawione
na rysunku formy. Poprawność swojego wnioskowania sprawdzisz, klikając na odpowiedni
numer.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/ Grafiki w panelach
bocznych:
1. By Patafisik – Own work, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=21405544.
2. By Pavol Svetoň – Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=73397238.
3. By Guilhem Vellut from Paris – Glacier, CC BY-SA 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4685304.
4. By Bromr, CC BY-SA 3.0, h p://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1767831.
5. By Wing-Chi Poon – self-made; focusing on the edge of Athabasca Glacier, Jasper Na onal Park, Alberta, Canada, CC BY-SA
2.5, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.5, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1445398.
6. By NASA / Michael Studinger – h p://www.nasa.gov/mission_pages/icebridge/index.html, Public Domain , [online], dostępny
w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=25771128.
7. By Wilson44691 – Own work, Public Domain, , [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=7567315.
8. BSD, h p://opensource.org/licenses/bsd-license.php, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=219407.
9. By Walter Siegmund (talk) – Own work, CC BY 2.5, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.5, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=26038711.
10. By Na onal Park Service, Alaska Region – Hawkins Glacier Head, Public Domain , [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=46141534.
11. By Wilson44691 – Own work, Public Domain, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=7341016.
12. By Rafał Kozubek – Praca własna, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=17411551.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż rodzaje form rzeźby wspólne dla rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów.

 kemy

 obniżenia zastoiskowe

 drumliny

 rynny podlodowcowe

 moreny czołowe

 pola sandrowe

 wygłady lodowcowe

 moreny boczne
Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj formy rzeźby polodowcowej do odpowiednich grupy.

erozyjna działalność lądolodu (lodowiec

kontynentalny)
sandr stożek napływowy

cyrk (kar) lodowcowy

morena boczna oz

erozyjna działalność lodowca górskiego morena środkowa kem

pradolina rynna subglacjalna

dolina u-kształtna

akumulacyjna działalność lądolodu (lodowiec megamuton

kontynentalny)
dolina wisząca (zawieszona)

akumulacyjna działalność lodowca górskiego

Ćwiczenie 3 輸

Wskaż prawidłowe stwierdzenie.

 Lodowce górskie i lądolody kształtują formy rzeźby glacjalnej w czasie historycznym.

Lodowce górskie kształtują formy rzeźby glacjalnej w czasie historycznym,


a lądolody w czasie geologicznym.

Lodowce górskie kształtują formy rzeźby glacjalnej w czasie geologicznym,


a lądolody w czasie historycznym.

 Lodowce górskie i lądolody kształtują formy rzeźby glacjalnej w czasie geologicznym.

Ćwiczenie 4 醙

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

1. Ablacja lodowca
prowadzi do powstania
tych samych form rzeźby
 
polodowcowej, co
deglacjacja arealna
lądolodu.

2. Przed czołem lądolodu

i lodowca górskiego
 
formują się stożki
napływowe.

3. Formy powstające
w wyniku rzeźbotwórczej
działalności lodowców
 
górskich i lądolodów mają
taką samą strukturę, różnią
się tylko rozmiarami.

4. Jedną z przyczyn
zróżnicowania form
powstających wskutek
 
rzeźbotwórczej działalności
lodowców i lądolodów jest
odmienny sposób ich ruchu.
Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz właściwe słowa/frazy, aby uzupełnić prawidłowo tekst.

Lodowiec transportuje w swoim cielsku materiał skalny różnego pochodzenia. Do lodowców

górskich/lądolodów dostarczany jest materiał skalny przede wszystkim ze ścian otaczających
pole firnowe/pole sandrowe i język lodowcowy/wygład lodowcowy. Ponad powierzchnią
lodowca górskiego/lądolodu, na stromych ścianach skalnych, odbywa się bardzo intensywne
wietrzenie mechaniczne/wietrzenie chemiczne wskutek zamrozu. Wielkie ilości zwietrzałego
materiału stale spadają w szczeliny/doliny otaczające pole firnowe, zwłaszcza w szczelinę
brzeżną/dolinę brzeżną, oraz w szczeliny między ścianą skalną a językiem
lodowcowym/potokiem lodowcowym. Ponadto na powierzchnię lodowca/lądolodu spadają
masy skalne pochodzące z obrywów/lawin, masy przynoszone przez lawiny/opady oraz
ogromne ilości pyłu i drobnych okruchów, naniesionych przez wiatr/deszcz, zwłaszcza w ciągu
bezśnieżnego lata. […] Lądolody/lodowce górskie niosą materiał pochodzący z niszczenia
głównie podłoża skalnego/zlodzonego podłoża, przeważnie urozmaiconego pod względem
ukształtowania i budowy. W obszarach o pokrywowym/liniowym typie zlodowacenia
materiału zwietrzelinowego dostarczają tylko nunataki/głazy narzutowe. Cały ten materiał
pochodzący z niszczenia zarówno ścian skalnych/głazów narzutowych, wznoszących się
ponad powierzchnie lodowców, jak też z niszczenia podłoża nosi nazwę moreny/sandru.

Mieczysław Klimaszewski, Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1978, s.

652–653.

Ćwiczenie 6 醙

Wskaż typy wybrzeży związane z oddziaływaniem lodowców górskich i lądolodów.

 riasowe i fiordowe

 dalmatyńskie i fiordowe

 fiordowe i szkierowe

 szkierowe i riasowe
Ćwiczenie 7 難

Wyjaśnij, dlaczego moreny boczne i środkowe występują tylko w tylko lodowcach górskich.

Ćwiczenie 8 難

Geomorfolodzy przebadali próbki materiału skalnego z dwóch moren czołowych

ukształtowanych przez lądolód i lodowiec górski. W pierwszej, oznaczonej jako A, stwierdzili
występowanie dużej ilości okruchów i bloków skalnych o słabo obtoczonych i ostrych
krawędziach oraz małej ilości żwiru, piasku i gliny. W drugiej, oznaczonej jako B, przeważała
glina, piasek, żwir, kamienie o dobrze obtoczonych krawędziach, natomiast dobrze
obtoczonych głazów było mniej.

Określ, która morena czołowa została ukształtowana przez lądolód, a która przez lodowiec
górski. Odpowiedź uzasadnij.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Rzeźbotwórcza działalność lodowców i lądolodów - porównanie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna.

1. Poznawanie terminologii geograficznej.

3. Poznanie zróżnicowania środowiska geograficznego, głównych zjawisk i procesów

geograficznych oraz ich uwarunkowań i konsekwencji.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce.

3. Identyfikowanie relacji między poszczególnymi elementami środowiska geograficznego

(przyrodniczego, społeczno‐gospodarczego i kulturowego).

4. Formułowanie twierdzeń o podstawowych prawidłowościach dotyczących

funkcjonowania środowiska geograficznego.

III. Kształtowanie postaw.

1. Rozwijanie zainteresowań geograficznych, budzenie ciekawości świata.

4. Podejmowanie refleksji nad pięknem i harmonią świata przyrody, krajobrazów

przyrodniczych i kulturowych oraz osiągnięciami cywilizacyjnymi ludzkości.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

V. Litosfera: związek budowy wnętrza Ziemi z tektoniką płyt litosfery, procesy wewnętrzne
i zewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi i ich skutki, skały.

Uczeń:
3) Charakteryzuje główne procesy zewnętrzne modelujące powierzchnię Ziemi (erozja,
transport, akumulacja) oraz skutki rzeźbotwórczej działalności rzek, wiatru, lodowców,
lądolodu i mórz oraz wietrzenia.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

Kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji.

Kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.
Kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

Dowiaduje się, czym jest lodowiec górski i poznaje etapy jego powstawania.
Poznaje akumulacyjne formy rzeźby związane z działalnością lodowców górskich.
Rozpoznaje akumulacyjne formy rzeźby na fotografiach i schematach oraz określa ich
genezę.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, atlas/mapa ścienna, komputer, projektor multimedialny,

tablety, zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze

Migoń P., Geomorfologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.

Jania J., Glacjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Mizerski W., Geologia dynamiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Przedstawienie celów lekcji.

Wprowadzenie do lekcji poprzez krótkie przypomnienie przez nauczyciela procesów
prowadzących do powstawania lądolodów i lodowców górskich oraz efektów ich
działalności rzeźbotwórczej. Nauczyciel zadaje uczniom pytania sprawdzające ich
wiedzę na ten temat, prosi uczniów o zlokalizowanie rejonów występowania lądolodów
i lodowców górskich na mapie fizycznej świata w atlasie (alternatywnie na mapie
ściennej).
Faza realizacyjna

Omówienie zasad wykonania zadania przez uczniów: wysłuchanie krótkiego

wykładu nauczyciela na temat charakterystycznych cech rzeźby polodowcowej,
określenie przebiegu procesu prowadzącego do ich powstania, zidentyfikowanie
różnic i podobieństw w rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów.
Pogadanka nauczyciela ilustrowana prezentacją multimedialną zawierająca omówienie
form rzeźby terenu będących efektem działalności lodowców górskich i lądolodów.
Nauczyciel objaśnia procesy prowadzące do powstania formy i jej charakterystyczne
cechy na uproszczonym, teoretycznym schemacie, a następnie przedstawia fotografię
rzeczywistej formy z e‐materiału; wskazuje podobieństwa i różnice w rzeźbotwórczej
działalności lodowców i lądolodów. Uczniowie sporządzają notatki dotyczące
przebiegu procesu i cech charakterystycznych/diagnostycznych prezentowanych
form (alternatywnie wpisują dane do tabeli/karty pracy dostarczonej przez
nauczyciela).
Na ekranie interaktywnym nauczyciel wyświetla grafikę interaktywną z e‐materiału;
akumulacyjnych form rzeźby terenu powiązanych z działalnością lodowców górskich;
uczniowie wykonują polecenia 1 i 2, korzystając z wiedzy uzyskanej w czasie pogadanki;
nauczyciel kontroluje poprawność wypowiedzi, wprowadza uzupełnienia.
Podział uczniów na grupy (liczebność grup określa nauczyciel).
Kilkuminutowa praca w grupach (dyskusja, burza mózgów) – uczniowie, wykorzystując
informacje z pogadanki i grafiki interaktywnej, opracowują tabele z informacjami
dotyczącymi procesów rzeźbotwórczych lodowców górskich i lądolodów oraz form
rzeźby będących ich efektem, a także identyfikują różnice i podobieństwa między nimi.
Prezentacja przez kilka wybranych przez nauczyciela grup uczniowskich rezultatów
pracy. Dyskusja podsumowująca z udziałem wszystkich uczniów, której celem jest
ewentualne skorygowanie i uzupełnienie przedstawionych informacji. Nauczyciel
kontroluje poprawność wypowiedzi i uzupełnia informacje.
Uczniowie w ramach podsumowania wykazują związki przyczynowo‐skutkowe między
rzeźbotwórczą działalnością lodowców górskich i lądolodów, a cechami form rzeźby
ukształtowanych w jej wyniku.
Prośba nauczyciela o wykonanie kilku wskazanych ćwiczeń z e‐materiału.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela

i odpowiedzi uczniów. Nauczyciel czuwa nad poprawnością.
Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa

Dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale (np. ćwiczenia 5–8).

Zapoznanie się z pozostałymi informacjami z e‐materiału.
 Przygotowanie mapy myśli prezentującej porównanie rzeźbotwórczej działalności
lodowców górskich i lądolodów.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Zawarta w e‐materiale grafika interaktywna może być wykorzystana do samodzielnego

rozszerzania i pogłębiania wiedzy przez ucznia w domu i w czasie lekcji mającej na celu
powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego litosfery. Będzie przydatna także
podczas innych lekcji z bloku tematycznego litosfera, dotyczących zagadnień związanych
z procesami zewnętrznymi, modelującymi powierzchnię Ziemi.