O’ zbekstan respublikasi Joqari bilimlendiriw ha’m

innovaciya ministrligi

Berdaq atindag’i Qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Arxitektura fakulteti
Arxitektura kafedrasi
Arxitektura qa`nigeliginin’ 1”a”-kurs studenti

Jangazieva Go’zzaldi`n`
“ÓZBEKSTANNÍŃ EŃ JAŃA TARIYXI “

pa’ninen

O’z betinshe jumi`si`

Tema: Ǵárezsizlik jıllarında awıl xojalıǵı hám sanaat

salasındaǵı ózgerisler.

Ori`nlag`an: Jangazieva Go’zzal

Qabi`llag`an: Rzaeva Manzura

 Jobasi`:

1. Awıl xojalıǵınıń respublika ekonomikasındaǵı ornı hám áhmiyeti

2. Ózbekistan respublikasında agrar sektorınıń rawajlanıwı

3. Ǵárezsizlik sharayatında Ózbekstan sanaatında alıp barılıp

atırǵan reformalar- rawajlanıw girewi.

Ózbekstannıń jámi jer maydanı 44. 4 mln.gektar (2010 j.) bolıp,

sonnan 48, 3 payızın hár qıylı daǵı awıl xojalıq kárxanaları, shólkemleri
hám de dıyxan xojalıqları paydalanadılar : olardıń jıyındısı mámleket
awıl xojalıǵın quraydı. Onıń tiykarǵı maqseti tarmaqta islep shıǵarılıp
atırǵan ónimler menen mámleket xalqınıń tutınıw tovarlarına, qayta
islew sanaatın bolsa shiyki zatqa bolǵan talapların qandırıw bolıp
tabıladı. Maqsetti ámelge asırıw ushın :

- xalıq bır jola yaǵnıy qayta islenbesten tutınıw etetuǵın sapalı

awıl xojalıq ónimlerin barlıq talaplardı qandiradigan dárejede islep
shıǵarıw ;

-qayta islew sanaatı kárxanalarınıń awıl xojalıq ónimlerine,

yaǵnıy sheki onimge bolǵan talabın qandırıwı kerek.

Házirgi dáwirde, bul tarmaqta xalıq tutınıw qılıp atırǵan

tovarlardıń 95 procentinen kóplegeni islep shıǵarılıp atır. Olar
ósimlikshilik hám de sharbashılıq ónimlerinen ibarat esaplanadi. 2008-
jılda Ózbekstan Respublikası jalpı ishki óniminiń 19, 4 procenti awıl
xojalıǵında jaratılǵan. Sol jılda barlıq sanaat tarmaqlarında mámleket
jalpı ishki óniminiń 22, 3 procenti, qurılısda bolsa 5, 6 procenti
jaratılǵan. Nomerler awıl xojalıq tarmaǵınıń mámleket
ekonomikası daǵı ornı úlken ekenliginen dárek berip atır. Sol jılda awıl
xojalıǵında iskerlik kórsetip atırǵan barlıq túrdegi isbilermenler
tárepinen 7134, 6 mlrd sumlıq jalpı ónim jaratılǵan. Ol tiykarınan 3400,
7 mıń tonna paxta sheki onimsi 6621, 6 mıń tonna dán, 5221, 3 mıń
tonna palız eginleri, 768, 0 mıń t onna mıywe, 996, 3 mıń tonna gósh,
sawın vaznda 5426, 3 mıń tonna sút, 897, 0 mıń dana qorako'l teri,
2431, 5 mlrd. dana máyek hám basqa túrdegi awıl xojalıq ónimleriniń
ma`nisinen shólkemlesken.Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin
ekonomikanı rawajlandırıwda erkin basqarilayotgan social
ximoyalangan bazar ekonomikası nızamlarına tıykarlanıwı belgilep
alındı. Bunıń ushın ekonomikanıń barlıq tarawlarında erkin bazar
munasábetlerin qáliplesiwin támiyinleytuǵın reformalarni ámelge asırıw
obiektiv zárúriyat esaplanadı. Sonı itibarǵa alǵan halda awıl xojalıǵında
túrli túrdegi reformalar ámelge asırılıp atır. Atap aytqanda :

Huqıqıy hám normativ jóneliste:

Shólkemlestirilgen hám institutsional jóneliste;

Strukturalıq reformalar;

Ekonomikalıq reformalar;

Social hám basqa jónelisler degi reformalar.

Fermerlikti ústin turatuǵın pátda rawajlandırıw ushın tómendegi

máselelerge:

-mámleket strukturalarıniń awılda isbilermenlik, kishi biznes

sub'ekti

esaplanǵan fermerlik iskerligine aralasıwın jáne de sheklew;

-fermerlerdi tender tiykarında tańlawın ótkeriw, olarǵa jer

ajıratıw
 jumısların áshkaralıqta, barlıq nızamlar talabı tiykarında ádalatlı
tárzde

ámelge asırıw, tendyer komissiyasınıń a'zoligiga etuk, tájiriybeli,

bilgir, hadal ruwxıylıqlı baslıq, qánigelerdi qosıw, onıń

iskerligin tolıq kompyutyerlashtirish;

-fermerlerge uzaq múddetke paydalanıw ushın ajıratıp berilip

atırǵan

jerlerdiń sapasın jaqsılap, ónimliligin rawajlanıwın támiyinlewge

qaratılǵan ilajlardı waqıtında sapalı ámelge asırılıwın

támiyinleytuǵın muǵdarda aqshalardı mámleket byudjetinen

ajıratıw

múmkinshiliklerin jaratıp beriw;

-fermer xojalıqlarınıń jer maydanların nátiyjeli alternativ

maydanların belgilew.

Ǵárezsizlik jıllarında ámelge asırılǵan reformalar arasında

awıllarda ámelge asırılǵan ózgerislerdi bólek atap ótiw orınlı. Ǵárezsizlik
jıllarında awıldı ústin dárejede rawajlanıwın támiyinlemey, awıl xojalıǵın
sapa tárepinen jańa tiykarlarda qayta tiklamasdan turıp mámlekette
ekonomikalıq reformalar natiyjeliligine erisip bolmaydıdi. Mámleket
xalqınıń 60 procenti awıllarda jasawı, tuwılıw kópligi sebepli jumıs
menen támiyinlew máseleleri, awıl xalqınıń 50 procentinen artıki 18
jasqa jetpegen jaslardan ibaratlıǵı, mámleket ekonomikasında awıl
xojalıǵı úlesi joqarılıǵı atap aytqanda, agrar sektordıń mámlekette islep
shıǵarılǵan jalpı ishki ónimdiń 24 procenti, miynet resurslariniń 27
procenti awıllarǵa tuwrı keliwi buǵan dálil bolıp tabıladı. Buǵan b
aylanıslı kishlok xujaligida islep chikarish natiyjeliligin asırıw boyınsha
zárúrli ilajlar ko'rildi, 1991-2003 jıllar dawamında awıl xojalıǵın
reformalaw máseleleri boyınsha 10 nan artıq qararlar qabılladı. 2003
jılda 3541 mıń gektar egin maydanınıń 3326 mıń gektarı yamasa 94%
shirkat, fermer hám dıyxan ho'jaliklari ixtiyorida bolsa, búgingi kúnde
olar derlik sonnan 992 mıń gektarı fermer ho'jaliklari ıqtıyarına
ótti.Kishloq xalqın tábiy gaz hám ishimlik suwı menen támiyinlew jas
Ózbekstan mámleketi iktisodiy siyasatınıń áhmiyetli yunalishlaridan biri
boldı. 1996—98 jıllarda kishlok orınlarda 631, 0 mıń jumıs penenjayı
qurıldı. 1990 jılda respulikada qandayda bir de fermer xojalıǵı iskerlik
yuritmagan bolsa, awıl xojalıǵı egin maydanlarınıń xojalıq formaları
boyınsha bólistiriliwine itibar qaratılıp, 2000 jılǵa kelip olar ıqtıyarındaǵı
jerler 632, 2 mıń gektarǵa, 2010 jılǵa kelip bolsa 3 mln 143 mıń gektarǵa
jetken.Qaraqalpaqstan aymaǵında 1994-jılı awıl xojlıǵında fermer
xojalıqlardıń sanı 1265 ke jetti, biraq olardıń ayırımları paxta ónimin
tayarlawda tómen zúráát aldı, bos jerlerdi durıs, ónimli paydalana
almadı. Qaraqalpaqstannıń awıl xojalıǵın rawajlandırıwda 1998-jılı 1686
fermer xojalıq shirketler awqamı dúzildi.

Qaraqalpaqstannnıń ayırım xojalıǵında basshılar tárepinen awıl

texnikaların menshiklestiriw islerinde nadurıs, burmalawshılıq, hátteki
taza texnikanı tómen bahada satıp jiberiw orın aldı. 1991-jılı 21-
dekabrde qabıl etilgen «Diyqan xojalıǵı xaqqında» párman hám 1994-
1995- jılları awılda reformalar ótkeriw boyınsha 10 aslam qarar awıl
xojalıǵı óndirisin zaman talabına ılayıqlı shólkemlestiriwde úlken
ahmiyetke iye boldı. Awıl turǵınlarına 35 sotıx jer beriw, bul jerden awıl
shańaraǵı tek ózin-ózi azıqlandırıp qoymastan, qala bazarların palız
ónimleri menen toltırıwǵa úles qostı. 2010-jılda
«Uzkishlokxwjalikmashlizing» kompaniyasınıń Qaraqalpaqstan bólimi
tárepinen lizing arqalı 314 dana awıl xojalıq texnikaları, sonnan 167
traktor, 36 kul`tivator, 22 seyalka, 57 plug hám 32 basqa texnikalar alıp
kelindi. 2014-jılı Beruniy rayonı «Qızıl qala» awıl puqaralar jıyını
aymaǵındaǵı «Muzaffar Shamuratov» fermer xojalıǵına Germaniyadan
hasıl násilli eshkiler alıp kelindi.Awıl xojalıǵında texnologiyalardı keń
engizgen halda, islep shıǵarıw kólemi, hasıldarlıq hám ónim túrlerin
keskin asırıw úshinshi baǵdar etip belgilenedi.

Sanaat, industriya - xalıq xojalıǵınıń jámiyet óndiriwshi kúshleri

rawajlanıwı dárejesine sheshiwshi tásir kórsetetuǵın jetekshi tarmaǵı ;
sanaattıń ózi ushın hám de xalıq xojalıǵınıń basqa tarawları ushın
miynet quralları hám basqa ónimler islep shıǵarıw, sonıń menen birge,
sheki onim, janar may qazib alıw, energiya islep shıǵarıw, aǵash
tayarlaw, Sanaatda yamasa awıl xojalıǵında alınǵan ónimlerge qayta
islew hám olardı qayta islew menen bánt kárxanalar (fabrikalar,
zavodlar, elektrostansiyalar, pátalar, kánler hám basqalar ) kompleksi.
Sanaat keńeytirilgen tákirar óndiristiń tiykarın quraydı hám industrial
ósiwdi támiyinleydi. XX ásirdiń 80 jıllarında qabıl e tilgen
klassifikaciyalawǵa kóre, sanaat irilestirilgen 18 tarmaqqa bólinedi:
elektroenergetika; janar may sanaatı ; qara metallurgiya; reńli
metallurgiya; ximiya hám neft ximiyası sanaatı ; mashinasozlik hám
metallǵa qayta islew; orman, aǵashnı qayta islew hám sellyuloza-qaǵaz
sanaatı ; qurılıs materialları sanaatı ; qurılıs -konstruksiyaları hám
detallari sanaatı ; ayna hám shını -fayans penensanaatı ; jeńil sanaat ;
azıq-túlik sanaatı ; mikrobiologiya sanaatı ; un-jarma hám aralas jem
sanaatı ; medicina sanaatı ; poligrafiya sanaatı. Bul sanaat tarmaqları da
óz gezeginde - ishlov beretuǵın sanaat hám undiruvchi sanaat túrlerine
gruppalarǵa bólinedi1.

Ekenin aytıw kerek, burınǵı basqarıw princpı dáwirinde

respublikamizning ekonomikası bir tárepleme rawajlanǵan, tek sheki
onim jetistiriwge jóneltirilgen bolıp, qáweterli unamsız aqıbetlerge alıp
kelgen paxta jalǵızhokimligi pátine shıqqan edi. Ózbekstan óziniń qalaq
islep shıǵarıw hám sotsial infratuzilmasi menen burınǵı birlespede jan
basına tutınıw dárejesi boyınsha eń tómen orında turardi2. Sonı aytıp
ótiw kerek, paxtanıń 95 procenti qayta islenbesten, respublikadan
tısqarına alıp ketilar edi. Ulıwma, awıl xojalıǵı ónimleri kóp
bolsada,Olardı qayta isleytuǵın sanaat tarmaqları hám kárxanaları rawaj
tapmadi. Óndiristiń strukturalıq dúzilisindegi uyqaspawshılıq
Ózbekstanǵa joqarıdan turıp zorlab tiǵiwtirilgan qánigeliklashuv áqibeti
edi. Burınǵı kebirolar dáwirdiń 50 jılı dawamında jeńil sanaattıń ulıwma
islep shıǵarıw kólemindegi úlesi 54 procentten 37 procentkeshe, azıq-
túlik sanaatı úlesi bolsa 30 procentten 14 procentkeshe túsip qaldı1.

Ózbekstan mámleket ǵárezsizligine eriskeninen keyin sanaatda

túpkilikli reformalar ámelge asırıldı, kóplegen tarmaqlar daǵı sanaat
kárxanaları mámleket ıqtıyarınan shıǵarıldı hám jekelashtirilib,
mámleket-aksiyadorlik, korporativ, jámáát, jeke hám basqa
shólkemlestirilgen-huqıqıy múlk formalarına aylantırildi. Ózbekstanda
sanaat tarmaqlarında múlk formaların ózgertiw hám strukturalıq
ózgertiwlerdi ámelge asırıwǵa qaratılǵan túpkilikli reformalar mámleket
ǵárezsizligin bekkemlewdi, Ózbekstannıń kelajaqda rawajlanǵan
mámleketler qatarǵa shıǵıwı hám jáhán jámiyetshiligine qosılıwın
támiyinleydi. Ǵárezsizlikimizning dáslepki jıllarındayoq, Prezidentimiz
joqarı demokratiyalıq talaplardı turmısımızdıńǵa tolıq engiziw, puqaralıq
jámiyeti qurıw, jetkilikli turmısqa erisiw menen bekkem baylanıslı hám
bárha dawam etetuǵın process penenekenin aytıp, bunday dárejege
kóteriliw hesh qashan ańsatǵana kechmasligini uqtirib ótken edi.

I. A. Karimov “Ózbekstan - bazar munasábetlerine ótiwdiń

ayriqsha jolı” qollanbasında mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskeninen
keyingi dáslepki jıllardaǵı rawajlanıw processlerin analiz etip,
Ózbekstanda mámleket qurılısı hám ekonomikanı reformalaw
programmasınıń ózegi retinde 5 tiykarǵı principti belgilep berdi. Ilimiy
hám ámeliy tárepten puqta islep shıǵılǵan bul programma tekǵana sol
dáwirdegi áwlad táǵdiri, bálki keleshek áwladlarımız táǵdirin de oylap
dúzilgen bolıp, eski basqarıw princpınan miyraslar bolǵan illetlerdi
tezirek saplastırıw, mámleketimizdiń rawajlanǵan, mádeniyatlı
mámleketlikler dárejesine shıǵıp alıwın támiyinlewdi názerde tutqan
edi. Bul haqıyqattan da Prezidentimiz atı menen tikkeley baylanıslı
halda jáhánǵa belgili rawajlanıwdıń ózbek modeli edi.Reformalardıń
ózbek modeli bunnan aldın dúnyada jaratılǵan hám ámeldegi bolǵan
modellerdiń qandayda-birın tákirarlamagan halda, óz mánisi hám
mazmunı tárepinen pútkilley jańa rawajlanıw modeli boldı.
Rawajlanıwdıń ózbek modeli tómendegi bes principke tiykarlanadı :

birinshiden, ekonomikalıq reformalar hesh qashan siyasat artında

qalmawı kerek, yaǵnıy ekonomika siyasattan ústin bolıwı kerek. Sonıń
menen birge, ishki, sırtqı hám ekonomikalıq munasábetlerdi
ideologiyadan holi etiwdi támiyinlew zárúr;

ekinshiden, ótiw dáwirinde mámleket tiykarǵı reformashı bolıwı

kerek. Ol reformalardıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilep beriwi,
ózgerisler siyasatın islep shıǵıwı jáne onı izbe-izlik menen ámelge asırıwı
shárt;

úshinshiden, nızam ústinligine erisiw, nızamlarǵa qatań ámel etiw

kerek. Bunıń mánisi mınada, demokratiyalıq jol menen qabıl etilgen
jańa Konstitutsiya hám nızamlardı barlıq hesh esaptan tısqarısız húrmet
etiwi hám olarǵa iyiwmay ámel etiwi kerek;

tórtinshiden, xalıqtıń demografik quramın esapqa alǵan halda

kúshli social siyasat ótkeriw kerek. Xalıqtıń salkam 50 payızın 16 jasqa
jetpegen balalar quraytuǵın Ózbekstanda bunıń bólek áhmiyeti bar;

besinshiden, bazar ekonomikasına ótiw ekonomikanıń ob'ektiv

nızamların itibarǵa alıp, jaqın ótken zaman daǵı “revolyuciyalıq
sekrewlar”siz, yaǵnıy evolyutsion jol menen puqta oylap, basqıshpa-
basqısh ámelge asırılıwı kerek.

Mámleketimiz ekonomikasın reformalaw hám jurtımızda social

jóneltirilgen bazar ekonomikasın qáliplestiriw tiykarında tereń
páseńlewden qutılıp, turaqlı rawajlanıw hám xalıq turmıs párawanlıǵına
erisiwge qaratılǵan túpkilikli ózgertiwler siyasatınıń strategiyalıq
maqsetleri I. A. Karimov tárepinen tómendegishe anıqlama berb berildi:
 - social jóneltirilgen bazar ekonomikasın basqıshpa-basqısh
qáliplestiriw, qúdiretli hám tınımsız rawajlanıp baratuǵın, kisiler turmısı
hám iskerligi ushın zárúr shárt-shárayatlardı támiyinleytuǵın
ekonomikalıq sistemanı qurıw ;

- kóp ukladli ekonomikanı jaratıw, insannıń múlkten juda bolıwına

toqtatıw beriw, baslamashılıq hám uqıplılıqtı pútkil sharalar
menenRawajlandırıw negizi bolǵan jeke menshiktiń mámleket
tárepinen qorǵaw etiliwin támiyinlew;

- kárxanalar hám puqaralarǵa keń ekonomikalıq erkinlikler beriw,

olardıń xojalıq iskerligine mámlekettiń tikkeley aralasıwınan waz
keshiw, ekonomikanı basqarıwdıń basqarıw -buyrıqpazlıq usılların
saplastırıw, ekonomikalıq faktorlar hám xoshametlew qurallarından keń
paydalanıw ;

- ekonomikada materiallıq, tábiy hám miynet resurslarınan

nátiyjeli paydalanıwdı támiyinleytuǵın tereń strukturalıq ózgerisler
qılıw, básekiles ónimler islep shıǵarıw, jáhán ekonomikalıq sistemasına
qosılıp barıw ;

- adamlarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriw, olardıń

dúnyaǵa kóz qarasın ózgertiw, hár bir kisige óz miynetin jumsaw tarawı
hám formaların ǵárezsiz belgilew imkaniyatın beriw1.

Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında, yaǵnıy social jóneltirilgen bazar

ekonomikasına ótiwdiń birinshi basqıshında tómendegi eki wazıypanı
bır jola sheshiw maqset etip qoyıldı :

- totalitar sistemanıń salmaqli aqıbetlerin jeńiw, kriziska toqtatıw

beriw, ekonomikanı turaqlılastırıw ;

- respublikanıń ayriqsha sharayatı hám qásiyetlerin esapqa alǵan

halda, bazar munasábetleriniń negizlerin qáliplestiriw;

Usı wazıypalardı sheshiw ushın birinshi basqıshda reformalawdıń

tómendegi zárúrli baǵdarları anıqlap alındı hám ámelge asırıldı :
 - ótiw procesiniń huqıqıy tiykarların qáliplestiriw, reformalardıń
nızamlı -huqıqıy negizin bekkemlew;

- jergilikli sanaat, sawda, xojalıq xizmet kórsetiw kárxanaların,

turaq-jay fondini jekelestiriw, awıl xojalıǵı hám xalıq xojalıǵınıń basqa
tarawlarında múlkshiliktiń jańa formaların payda etiw;

- óndiristiń tómenlep barıwına toqtatıw beriw, finanslıq jaǵdaydıń

turaqlılashuvini támiyinlew.
 A`debiyatlar:

1. Sh.M.Mirziyoev Tanqidiy tahlil, qatiy tartib-intizom va shaxsiy

javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
2017 yil 14 yanvar. Toshkent: O’zbekiston, 2017.

2. Sh.M.Mirziyoev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz

bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017.

3. I.A.Karimov Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. Toshkent.:

“Ma`naviyat”, 2008.

4. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning

beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. – Toshkent:
Ma`naviyat, 2017.

5. Noveyshaya istoriya Uzbekistana. Rukovoditel` proekta i redaktor:

M.A.Raximov. - Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018.

6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy

Majlisga Murojaatnomasini o’rganish va keng jamoatchilik o’rtasida
tarǵib etishga baǵishlangan ilmiy-ommabop qo’llanma. T. 2019

7. Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari. T. 2019.