Bloque I - II

FILOSOFÍA
DPTO. FILOSOFÍA IES CELANOVA C.E.F.

Filosofía – 1º Bacharelato Departamento de Filosofía
IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 1

INDICE
BLOQUE I: O saber filosófico. ……..…………………………………..………….4 - 42
1. As orixes da Filosofía …………………………………………………..……………………. 6 - 8

2. Tipoloxía dos saberes ……………………………………………….…………….……… 10 - 42
2.1. Coñecementos bárbaros …………………………………………………….…… 11 – 21

2.1.1. Os mitos ………………………………………………………………..………………….. 11
2.1.2. A Maxia ……………………………………………………………….………….………… 11
2.1.3. A relixión ………………………………………………………….……………….… 12 – 19
A. Teoría da relixión do materialismo filosófico de G. Bueno ………… ….…..… 12
.
B. As diferentes posturas ante o problema da existencia de Deus ………....…. 15
Textos ………………………………………………………………………………………….… 20 – 21
2.2. Saberes civilizados acríticos …………………………….………………………… 22 – 31

2.2.1. Tecnoloxía …………………………….……………………………….………………….… 22
2.2.2. Ideoloxía ……………………………………………………………………………….……. 22
2.2.3. Teoloxía ……………………………………………………………………………………… 23
2.2.4. Pseudociencias ……………………………………… …………………….…………….… 23
.
2.3. Saberes civilizados críticos ……………..…………………………………………. 32 – 42

2.3.1. O saber científico …………………………….……….…………………………………... 32
2.3.2. O saber filosófico .……………………………..………………………………………….. 39
BLOQUE II: O ser humano ………………..…………………………..………… 44 - 58
 Que é ser home. Evolución versus fixismo ………..….…….….…………………..…. 46

 Cadros da evolución …………………………………..…...……………… …………….. 52 . ...
 Evolución biolóxica e cultural. O proceso de hominización ………………………. 55

 Implicacións filosóficas da evolución …………………………...………..…..……….. 56
 Cultura ………………………….………..………………………………… …………..…… 57 . ..




1. AS ORIXES DA FILOSOFÍA
Ata este curso de 1º de Bacharelato non aparece nos plans de estudo unha materia obrigatoria
co nome de Filosofía. Si que hai en 4º da ESO a materia de Filosofía, pero non é obrigatoria,
polo que a maioría non a cursaron; e tamén hai nos catro cursos da ESO unha materia, tamén
optativa, que ten que ver coa Filosofía, Valores Éticos, pois a Ética é unha parte da Filosofía,
como veremos máis adiante. En consecuencia, para a maioría esta é unha materia nova. Cando
nos enfrontamos por primeira vez cunha materia nova coma esta é inevitable que xurdan
múltiples interrogantes: de que trata?, para que serve?, que relación ten con outras materias que
aparecen nos plans de estudo?, por que se estuda agora e non se viu antes?, é máis antiga ou
recente ca outras? … Para tratar de responder a todas estas cuestións vamos a empezar abordando
o tema do nacemento da Filosofía: cando nace?, onde?, e por que naceu nese momento e nese
lugar? A resposta que vamos a dar a estas preguntas permitiranos ademais ir entendendo mellor
de que vai esta materia, que relación ten con outras, etc. .
 Cando nace a Filosofía?: nos séculos VI – V a.C.
 Onde?: en Grecia.
 Por que a Filosofía nace en Grecia nos ss. VI – V a.C.?: Esta cuestión xa é máis
delicada e hai que evitar respostas simplistas como, por exemplo, afirmar que a
Filosofía naceu en Grecia porque os gregos eran máis intelixentes ca outros pobos ou
porque tiñan unha sensibilidade especial que os levaba a facerse preguntas que outros
non se facían. Polo que se refire á primeira afirmación non hai datos que nos permitan
afirmar que os gregos fosen máis intelixentes ca outros pobos e no tocante á segunda
habería que preguntarse por que os gregos desenvolveron esa sensibilidade especial e
outros pobos non.
Dado que cando nos preguntamos por que a Filosofía naceu en Grecia nese preciso momento
histórico descartamos algunhas explicacións por excesivamente simplistas, deberíamos tratar de
abordar esta cuestión dende unha perspectiva máis complexa. Haberá que analizar como era o
mundo grego nese momento, que circunstancias peculiares se daban en Grecia que non se daban
de igual maneira noutros pobos ou noutras épocas históricas. Esas circunstancias peculiares
serían os elementos diferenciais que explicarían por que os gregos elaboraran ese saber peculiar e
diferente que constitúe a Filosofía.
Durante os séculos VIII e VII a.C. vai a producirse no mundo grego un aumento dos
conflitos sociais como consecuencia do crecemento demográfico e o reparto das riquezas. A
saída que se buscou para esta situación, a modo de válvula de escape, foi o establecemento de
colonias na Magna Grecia (sur de Italia) e Asia Menor que permitiron recolocar a poboación
sobrante e aliviar as tensións existentes. Estas novas cidades constituíronse como unidades
polítco-económicas independentes; de aí a denominación de cidades-estado (polis en grego).
Pois ben, nestas novas colonias (Mileto, Éfeso, Clazomene, Elea, …) é onde vai a nacer a
Filosofía, como consecuencia da acumulación dunha serie de circunstancias favorables a nivel
económico, político, relixioso, … .
Dende o punto de vista económico o feito máis relevante foi a substitución da agricultura
polo comercio como fonte principal de riqueza. Aínda que, a primeira vista, non se perciba unha
conexión clara entre o comercio e a Filosofía (en que favorece o comercio á aparición da

Filosofía?), o comercio resultou ser dunha importancia decisiva na aparición da Filosofía. Como
veremos máis adiante a Filosofía é un saber crítico, é dicir, un saber que contrasta unhas
afirmacións con outras para tratar de ver cal é a máis acertada; é dicir, non se queda coa primeira
afirmación que se presenta así sen máis senón que a analiza e a compara con outras para quedarse
coa mellor. A Filosofía como saber crítico, ao igual ca ciencia, que tamén é un saber crítico, non
se limita a proporcionarnos unhas teses así sen máis, senón que trata de fundamentalas ou
xustificalas dalgunha maneira. Pois ben, a aparición do comercio propiciou o
desenvolvemento dese espírito crítico característico da Filosofía entre os gregos. O comercio
permitiulles aos gregos entrar en contacto con outros pobos distantes e distintos, e isto favoreceu
o desenvolvemento dun espírito crítico. A Grecia ían chegando testemuñas sobre outras culturas,
con mitos, ritos, costumes e relixións moi distintas, e facíase necesario levar a cabo unha análise
e avaliación de toda esa abundante, e as veces contraditoria, información. Esa tarefa de análise de
crenzas enfrontadas de culturas diferentes obrigou aos gregos a adoptar unha actitude crítica,
tanto ante a propia cultura como ante as restantes. Ata ese momento os gregos, como moitos
outros pobos, confiaran na imaxinación e no valor da tradición; agora algúns propoñen confiar
nese instrumento que temos tódolos homes independentemente do lugar de procedencia e que é a
razón. Froito desta nova perspectiva van a nacer dúas novas formas de coñecemento: a Ciencia e
a Filosofía. A Filosofía pretende establecer unha racionalidade universal, é dicir, chegar a un
saber cunha validez que vaia máis alá das fronteiras dun pobo, presentando explicacións que
poidan ser aceptadas por calquera individuo que se deixe levar pola súa razón,
independentemente do lugar onde viva. Ata agora cada pobo tiña a súa propia explicación
mitolóxica, agora pretendese substituír esas explicacións particulares por unha que poida ser
aceptada por todos.
Pero, a importancia do comercio na aparición da Filosofía vai máis ala do anterior, pois o
cambio a nivel económico que experimentou o mundo grego acabou propiciando tamén cambios
a nivel político. A substitución da agricultura polo comercio levou a aparición de novos ricos que
non pertencían á aristocracia terratenente que viña acaparando ata entón todo o poder na
sociedade. Estes novos ricos vanse levantar contra o poder dos grandes terratenentes, esixindo
unha cota de poder, o que resultou decisivo para a aparición nalgunhas cidades da “democracia”
como un novo sistema de goberno que permite a participación de sectores sociais cada vez máis
diversos (aristocracia, comerciantes, pequenos artesáns, …. ). Estas novas formas de goberno e
organización militar máis democráticas e participativas permitiron un maior grao de tolerancia e
liberdade. Esta é unha situación propicia para o desenvolvemento e o exercicio do espírito
crítico: pódese poñer en tela de xuízo crenzas tradicionais, expresar ideas alternativas ás
existentes e lanzarse a súa confrontación, … .
O espírito crítico tamén se viu favorecido pola situación relixiosa que se vive en Grecia por
eses momentos: ausencia de libros sagrados (para coñecer a relixión grega temos que acudir as
obras de Homero, Hesíodo, … , pero en ningún momento estas obras se consideran sagradas,
inspiradas por os deuses, como si ocorre coa Biblia ou o Corán, polo que cabe a posibilidade de
adoptar unha actitude crítica ante elas), ausencia dunha clase sacerdotal con poder para exercer
un control férreo sobre a sociedade.
Poderíamos engadir algunha outra peculiaridade do mundo grego que tamén resultou
beneficiosa de cara ao xurdimento da Filosofía: o feito de posuír escritura (que permite recoller
o pensamento e transmitilo as xeracións seguintes dunha forma máis eficaz), a utilización de
moeda (que supón un avance no eido da abstracción), … .
Nesta Grecia que acabamos de describir foron aparecendo as primeiras figuras da Historia da
Filosofía a partir do s. VI a.C.: Tales, Heráclito, Pitágoras, Anaxágoras, os atomistas, os sofistas,

Sócrates, Platón, Aristóteles, … . Dixemos tamén que ao mesmo tempo que xorde a Filosofía
tamén o fai outro saber racional e crítico como é a Ciencia, e de feito boa parte dos filósofos que
acabamos de citar son ao mesmo tempo científicos ou, cando menos, bos coñecedores da Ciencia
da súa época: Tales de Mileto ademais da aparecer nas Historias da Filosofía como o primeiro
dos filósofos tamén aparece como primeiro na Historia das Matemáticas ou na da Astronomía;
Pitágoras é máis coñecido polo famoso teorema matemático que leva o seu nome que pola súa
filosofía; Platón era un gran admirador das matemáticas (na porta da súa Academia colocou un
letreiro que rezaba: “non entre aquí ninguén que non saiba xeometría”); Aristóteles traballou no
campo da Bioloxía (o que lle valeu o eloxio do gran Darwin); etc. . Este xurdimento en paralelo
da Filosofía e dalgunhas ciencias non é algo casual e ponnos de manifesto unha relación estreita
entre ambos saberes. Tal como explicaremos máis adiante, a Filosofía é un saber que se constrúe
sobre a base dos coñecementos proporcionados polos demais saberes, fundamentalmente dos
científicos. Por iso a interacción entre as ciencias e a Filosofía é unha constante en toda a historia
do pensamento occidental, e non so no mundo grego (habería quizás que exceptuar o período da
Filosofía Medieval onde hai unha subordinación desta á relixión).
Con Platón e Aristóteles a Filosofía vai a quedar perfilada nas súa liñas xerais tal e como vai
a ser cultivada nos séculos seguintes ata a actualidade. Os grandes campos da Filosofía, tanto no
ámbito da razón teórica (ontoloxía, teoría do coñecemento, antropoloxía) como no ámbito da
razón práctica (ética, filosofía política), foron xa traballados por estes autores.


2. TIPOLOXÍA DOS SABERES
NATURAIS
 Mito
 Maxia
BÁRBAROS  Relixión
 Técnica
…
SABERES
 Ideoloxía
CULTURAIS  Pseudociencias
Acríticos
 Teoloxía
 Tecnoloxía
CIVILIZADOS
Críticos  Ciencia
 Filosofía
Coñecementos naturais: instintivos, innatos. Trátase de todos aqueles saberes e habilidades que
se transmiten por vía xenética e son característicos de todas as especies animais, incluída a
especie humana. Estamos, pois, ante coñecementos característicos da especie, non ante un
coñecemento de carácter privado (universais conductuais, lingüísticos).
Coñecementos culturais: son saberes artificiais e adquiridos por aprendizaxe social. Son os máis
característicos da especie humana, aínda que tamén existan culturas animais.
Coñecementos culturais bárbaros. Son aqueles coñecementos propios das culturas bárbaras,
entendendo por culturas bárbaras aquelas que destacan polo seu carácter illado, pechado, fronte
ao carácter aberto das culturas civilizadas. Nas culturas bárbaras os intercambios con outras
culturas diferentes son escasos, o que fai que nese illamento vaian elaborando unhas formas
peculiares de coñecemento ás que soamente se lles pode recoñecer validez dentro das fronteiras
desa cultura (mitos, prácticas máxicas e crenzas relixiosas propias, diferentes das dos demais
pobos e que soamente teñen aceptación no pobo que as creou). Fronte ao que ocorre nas culturas
bárbaras, as culturas civilizadas teñen unha economía baseada no comercio e nos intercambios
xeneralizados de todo tipo (materias primas, bens, ideas), posúen escritura, moeda, …, o que fai
que sexan culturas abertas a outras e que desenvolvan coñecementos que teñen a peculiaridade de
pretender ser válidos en calquera sitio (o teorema de Pitágoras non só é válido en Grecia):
coñecementos culturais civilizados.
Dentro dos coñecementos civilizados podemos distinguir dúas categorías: os saberes críticos e os
acríticos. Entendemos por saberes críticos aqueles que se preocupan por fundamentar aquilo que
expoñen, é dicir, non se limitan a proporcionarnos unhas explicacións sen máis, senón que tratan
de demostrarnos dalgunha maneira por que esas explicacións son válidas e mellores que outras.
Aqueles saberes que non cumpren estas condicións, que non se preocupan por fundamentar o que
din, son os que chamamos saberes acríticos.

2.1. COÑECEMENTOS BÁRBAROS: O MITO, A MAXIA E A RELIXIÓN.
2.1.1. OS MITOS.
Os mitos son relatos acerca de algo fabuloso que suponse acontecido nun pasado remoto e
case sempre impreciso. Estes relatos transmítense literalmente e sen alteración por vía oral
principalmente. Serven para explicar a orixe, organización e destino dunha comunidade, tratando
de preservar a súa identidade, así coma a totalidade dos fenómenos relevantes na existencia
diaria. Garanten a organización porque levan con sigo normas e mandatos (prohibicións sexuais,
tabús alimenticios). As prohibicións son, hasta certo punto, necesarias pois sen un certo número
de prohibicións non hai organización nin, polo tanto, garantía de continuidade física dun pobo.
As veces cumpren tamén unha función moi importante que é a de xustificar unha determinada
orde social. Así algúns mitos, ó mesmo tempo que explican a organización dunha determinada
comunidade a xustifican: ¿por que uns teñen riquezas e outros non poden ternas? ¿por que uns
poden intervir no goberno da comunidade e outros non?...; o mito pode explicar que iso foi
establecido así ó principio dos tempos polos deuses e desta forma non só se está explicando como
se organiza esa comunidade senón que se xustifica que iso sexa así.
Nos mitos abundan as explicacións animistas: as forzas da natureza (o lume, o vento, …)
aparecen como algo vivo, son personificadas e divinizadas. Tamén é frecuente o
antropomorfismo: o que ocorre no universo faise depender da vontade dos deuses, uns deuses
que teñen aparencia e comportamentos tipicamente humanos e que están actuando continuamente
no curso dos acontecementos. Así pois, os fenómenos naturais son en grande medida
imprevisibles, dependendo o seu curso da vontade caprichosa das divindades. Agora ben, as
veces, a actuación mesma dos deuses está sometida ao destino, unha especie de forza abstracta e
non persoal contra a que nada poden facer nin os homes nin os deuses. Así pois, é frecuente que o
coñecemento mítico e relixioso vaian unidos.
2.1.2. A MAXIA.
Fronte ao coñecemento mítico, que é e debe ser coñecido por toda a comunidade, a maxia é
un saber con secretos que só son posuídos por unha casta especial de sabios bruxos ou chamáns
que gardan celosamente os seus segredos e teñen un gran prestixio social baseado no dominio que
parecen posuír sobre a natureza e o ser humano. O bruxo debe saber executar con toda corrección
unha serie de ritos pautados, salpicados de fórmulas secretas, pola virtude dos cales crese que
ocorren os acontecementos desexados (a saúde ou a enfermidade, as choivas ou a seca). Neste
sentido a maxia parécese á técnica: tamén o técnico ten que saber realizar unha serie de
operacións concretas que deben seguir un orden rigoroso se quere conseguir o fin desexado.
Tanto a maxia como a técnica son, pois, saberes de tipo práctico: non pretenden explicar como
son as cousas (isto é propio dos saberes teóricos como por exemplo o mito), senón actuar sobre
elas para conseguir o fin desexado. Entón, ¿en que se diferencian? A diferenza fundamental está
na maior eficacia demostrada, e demostrable racionalmente, da técnica. Maior eficacia
demostrada porque tras sucesivas experiencias compróbase que realmente funciona. Demostrable
racionalmente porque é posible dar unha explicación racional, científica, de por que unha técnica
concreta funciona1; pero, polo contrario, non é posible dar unha explicación racional, científica,
de por que unha práctica máxica teña que funcionar.
1 Pode que o técnico non saiba dala; pode que saiba simplemente que iso funciona pero non saiba o porqué. Será
entón o científico o encargado de dar esa explicación e xustificar racionalmente por que iso funciona.

Pode ocorrer, e a veces ocorre, que as prácticas máxicas mestúranse con saberes técnicos, o
que explicaría a eficacia probada dalgúns chamáns. Esa eficacia que demostran deberíanse aos
coñecementos técnicos que empregan e non ás prácticas máxicas en si mesmas (a menos que
estas poidan ter un efecto “psicolóxico” no paciente o cal pode ocorrer perfectamente).
Sir James Frazer na súa obra A rama dourada distingue dous tipos de maxia: a maxia
imitativa ou homeopática e a maxia contaminante ou contaxiosa. A maxia imitativa segue o
principio de que o semellante produce o semellante, de onde o mago deduce que para producir un
efecto non ten máis que imitalo. A maxia contaminante basease en que aquelas cousas que unha
vez estiveron en contacto actúanse reciprocamente ou a distancia, aínda despois de haber sido
cortado todo contacto físico entre elas. Deste principio o mago deduce que todo o que faga cun
obxecto material afectará de igual modo á persoa con quen este obxecto estivo en contacto, haxa
ou non formado parte do seu propio corpo.
Por último cabe engadir que a maxia pode encontrarse mesturada con outras formas de
coñecemento. Sinalamos xa aquí como a maxia encóntrase as veces mesturada coa técnica, pero
tamén pode encontrarse mesturada coa relixión. Así, por exemplo, cabe mencionar a veneración
de que son obxecto as reliquias nalgunhas relixións como o cristianismo. Esta veneración
obedece aos supostos efectos milagrosos que se lles atribúen polo feito de haber estado en
contacto con algún santo ou personaxe polo estilo (Xesús, os apóstolos, …). Así pois, esta
práctica relixiosa descansaría no mesmo principio da maxia contaminante.
2.1.3. A RELIXIÓN.
A etimoloxía da palabra relixión poñela en relación co termo latino religio, que Cicerón
derivaba de relegere, entendéndoo como o respecto do individuo por todo o digno e o divino. Outros
pensadores quixeron derivar o termo relixión de religare (unir, atar).
Tendo en conta estas etimoloxías e o análise do feito relixioso poderíase definir a relixión coma
unha relación vivida e practicada co ser ou seres supramundanos nos que se cree. En consecuencia, a
relixión leva consigo un conxunto de crenzas, ritos e obrigacións que poñen de manifesto a
vinculación dos individuos coa divindade. O home demostra a súa religación coa divindade a través
dun conxunto de prácticas, ofrendas, sacrificios, oracións, etc.
A. TEORÍA DA RELIXIÓN DO MATERIALISMO FILOSÓFICO DE GUSTAVO BUENO.

As definicións que se dan da relixión a veces son demasiado vagas e tan amplas que poden
acabar entrando nelas cousas que non son relixión; isto é o que ocorre, por exemplo, cando se fala
do fútbol como unha relixión. Outras veces son demasiado ríxidas e tan restritivas que quedan
fora formas de coñecemento que son relixiosas; isto ocorrería, por exemplo, cando se define a
relixión como unha forma de relación do home con Deus, pois neste caso estariamos deixando
fora relixións como o jainismo, que non cre nun deus creador.
Así pois, se queremos atopar unha definición axeitada da relixión, unha definición que
recolla a esencia da relixión, será necesario que esta recolla as diversas formas de relixiosidade.
Iso só é posible se esa esencia a entendemos como unha esencia que consta dun núcleo (a orixe
ou xénese da relixión) que se desenvolve nun corpo que vai evolucionando a través dunha serie
de fases, o curso da relixión, as diversas formas de relixiosidade.
O núcleo ou orixe da relixión está na relación (ou religación) do home cos númenes
animais. O termo numené unhavoz latina que se emprega para referirse a calquera das deidades
pagáns (Gran Enciclopedia Larousse). Para o materialismo filosófico o numen é unha entidade
non humana con vontade e intelixencia e coa cal temos algún tipo de relación de temor,
amor, odio ou dependencia e que, á vez, ela tamén nos ten en conta e nos vixía, coida ou
aniquila. Non necesariamente os númenes se identifican cos deuses. A verdadeira relixión xorde
cando os homes descobren que outros seres intelixentes son capaces de asexalos e matalos.

Pero coñecer a xénese ou núcleo da relixión non basta para determinar a esencia da relixión,
pois esta consiste no desenvolvemento do núcleo nun corpo e nun curso de distintas formas de
relixiosidade.
O curso da relixión: as formas de relixiosidade e a súa evolución.

A relixión natural.
O primeiro que temos que aclarar é como se constituíron os animais en númenes. A resposta
é a relixión natural. Ese período estenderíase ao longo do Paleolítico inferior (ata fai uns 120.000
anos), a partir da utilización do lume polo homo erectus, e comprendería uns 600.000 anos. Non
se trata dunha relixión positiva, senón dunha protorrelixión, do mesmo modo que o home aínda
non é tal, senón un protohome. Durante eses largos anos debeu producirse, sen dúbida, unha
autocomprensión do home como distinto dos animais, o que implica un distanciamento destes.
Só dándose ese distanciamento é posible a relixión, ao tempo que a constitución do home en
home2.
Na relixión natural o animal aínda non é un numen, e só se converterá en tal a través dun
proceso no que interveñen diferentes factores. Por unha parte os cambios que se van producindo
no home mesmo: a aparición da linguaxe fonética articulada. Dificilmente se pode concibir a
formación de símbolos capaces de establecer unha distanciación cos animais concretos se non é a
través dos símbolos lingüísticos fonéticos, distanciación necesaria para a elaboración posterior de
mitos3. O específico da relixiosidade humana é o seu carácter cerimonial e mítico, e para iso é
esencial o factor lingüístico que permite a elaboración de mitoloxías. Por iso a relixión en sentido
estrito non pode imaxinarse existente hasta o Cromagnon, no Paleolítico superior.
A relixión primaria.
Desenvólvese dende as últimas etapas do Paleolítico medio (ata fai uns 40.000/30.000 anos)
ata as últimas do Paleolítico superior (ata ao redor do 10.000 a.C.). É a época do “home cazador”.
Nesta fase a relixión consiste na relación do home con númenes animais. Unha relación non
alucinatoria ou falsa, senón verdadeira, porque tales númenes teñen unha existencia real.
No que se refire ao corpo da relixión nesta fase cabe sinalar:
 a aparición do concepto de lugar sagrado: as covas como prototemplos (santuario no
que reside o numen ou o seu símbolo);
 a existencia dos primeiros especialistas relixiosos (protoespecialistas relixiosos máis
ben) ou expertos no trato cos animais numinosos: os bruxos, feiticeiros e chamáns
como protosacerdotes;
 diversas cerimonias relacionadas co culto e diversas normas de conduta (tabús, por
exemplo).
As relixións primarias quedaron representadas simbolicamente nas pinturas paleolíticas. O
materialismo filosófico admite que a arte rupestre que debuxa aos animais na súas paredes os
representa á vez como númenes.
A día de hoxe non hai manifestacións explícitas da relixiosidade primaria, pero pódense
apreciar vestixios seus nas relixións secundarias: relixións afroamericanas, relixións indíxenas,
animismo.
2 A relixión sería, así, un risco fundamental para marcar o paso do protohome ao home. Isto significa, ao mesmo
tempo, que a relixión é especificamente humana, ou o que é o mesmo, que no hai relixión animal.
3 Os mitos ou relatos narrados nas longas noites das cavernas son seguramente o complemento indispensable das
figuras animais pintadas nas súas paredes e iluminadas por fachas.

A relixión secundaria.
A relixión secundaria, a propia do Neolítico e do Bronce, cunha duración aproximada de
10.000 anos, desde o 12.000 ao segundo milenio a.n.e., será unha relixión onde os númenes
deixan de ser os animais e pasan a ser os deuses antropomorfos, que, sen embargo,
permanecen asociados aos animais. Eses deuses secundarios teñen figura humana ou mestura de
figuras humanas e animais. Nos deuses exipcios, por exemplo, apréciase dita transformación,
conservando riscos animais nos mesmos. Nos gregos ou romanos a "humanización" dos deuses é
máis completa.
As relixións secundarias elaboran abundantes relatos mitolóxicos e caracterízanse polo
politeísmo, fronte ao monoteísmo que se abre paso coa relixión terciaria.
Por que se produce o paso da relixión primaria á secundaria?; por que os animais deixan de
ser os númenes e os deuses antropomorfos pasan a ocupar o seu lugar? Para explicar isto
podemos apuntar a dous motivos fundamentais:
 Por un lado, o progresivo esgotamento da caza, que leva a desaparición das referencias
reais dos grandes númenes do Paleolítico.
 Por outra parte, a domesticación de animais, o que provoca un cambio significativo
na relación do home con eles, xa que agora, máis que como subordinado a eles, se
presenta como o seu dominador.
Respecto ao corpo da relixión secundaria, hai que sinalar a aparición de importantes
categorías relixiosas:
 Os templos.
 Os sacerdotes, verdadeiros especialistas relixiosos a diferenza dos magos que actúan en
nome propio, no por invocación divina;
 Liturxias.
 Tamén cabe sinalar a progresiva influencia da casta sacerdotal no conxunto da vida
familiar, social, política, económica e cultural.Isto leva a un desenvolvemento do corpo
da relixiosidade secundaria ata o extremo de invadir case a totalidade do campo da
cultura humana (cerimonias de paso para os cambios de idade, de estado, etc.:
bautismo, comuñón, vodas, funerais, etc.).
Exemplos de relixións secundarias serían a relixión exipcia, as relixións grega e romana, as
relixións aztecas, mayas e incas, o hinduísmo e o budismo.
A relixión terciaria.
Cara o segundo milenio a.n.e. (na Idade de Ferro) prodúcese o paso á relixión terciaria. Esta
relixión caracterízase por un menor peso dos relatos mitolóxicos e polo monoteísmo. O numen
perde o que tiña de animal e de ser corpóreo: a teoloxía, influída pola filosofía de Aristóteles,
define ao Deus terciario como un “Espírito puro”. Aínda que os “crentes” necesitan seguir crendo
nun deus corpóreo, os teólogos definen a Deus como “persoa infinita”. Os exemplos máis
importantes de relixións terciarias serían o xudaísmo, o cristianismo e o Islám.
Estas relixións terciarias, por desenvolverse nunha cultura civilizada e en contacto cos
saberes racionais, ciencia e filosofía, van evolucionando cara a posturas de tipo deísta (deus dos
filósofos) que, no límite, desembocarían no ateísmo.
Por que se produce o paso da relixión secundaria á terciaria? Este paso pode ter que ver con
dous acontecementos destacables: o nacemento da Ciencia e da Filosofía e o desenvolvemento
demográfico das sociedades neolíticas, que propicia o encontro e choque de mitoloxías distintas

e incompatibles. Esa incompatibilidade provoca un proceso de simplificaciónmitolóxica fronte ao

delirio mitolóxico da relixión secundaria e que acabará desembocando no monoteísmo.
Respecto ao corpo da relixión terciaria, este é unha evolución do da secundaria, cuxas

categorías van a ir sofisticándose cada vez máis.
E que dicir do futuro da relixión? A relixión terciaria rematou por conducir á iconoclastia e ao
ateísmo; o crecente interese pola vida extraterrestre (xa menor agora que en décadas anteriores) e a
progresiva preocupación polo mundo animal (Declaración Universal dos Dereitos do animal, asociacións
para a defensa dos animais), parecen indicar que se están abrindo refluencias de formas de relixiosidade
secundaria (os extraterrestres son hoxe os nosos démones) e primaria (unha nova religación co mundo
animal).

B. AS DIFERENTES POSTURAS ANTE O PROBLEMA DA EXISTENCIA DE DEUS.
Acabamos de ver como Deus (o Deus das relixións terciarias, monoteístas) non é o contido único
nin o máis principal da relixión, senón un contido tardío na historia da mesma. Sen embargo, é un
contido fundamental nas relixións terciarias e mesmo na Filosofía (moitos filósofos –Platón,
Aristóteles, Descartes, …- introducen a Deus como elemento explicativo nos seus sistemas
filosóficos). Por iso é importante facer algunhas puntualizacións sobre este concepto tan importante.
No referente á existencia de Deus cabe distinguir catro posturas: teísmo, deísmo,
agnosticismo e ateísmo.
TEÍSMO E DEÍSMO.
Tanto o teísmo como o deísmo son posturas que afirman a existencia de Deus. Sen embargo,
débese facer unha distinción para non dar lugar a equívocos, pois o deus cuxa existencia se
afirma non son o mesmo nos dous casos.
O Deus do que fala o teísmo é o Deus das relixións, o Deus no que pensa un crente que vai
a unha igrexa, mesquita ou sinagoga: un Deus persoal (antropomorfo, con barbas) que nos vixía,
controla, premia, castiga. Un Deus providente: intervén no mundo, gobérnao, coida das súas
criaturas. Trátase dun Deus co que se pode falar, ao que se lle pode rezar (para o crente a oración
é unha forma de comunicarse con Deus), pódenselle pedir cousas (precisamente porque é
providente, intervén no mundo).
O Deus que afirma o DEÍSMO é o que podemos chamar “Deus dos filósofos” (e científicos).
Cando moitos filósofos e científicos meten a Deus como explicación nas súas visións do mundo
entenden a este Deus como un primeiro principio do mundo, causa primeira impersoal e
abstracta. Ten, pois, pouco que ver co Deus no que pensan os crentes dunha relixión cando
acoden a rezarlle a unha igrexa (mesquita, sinagoga, …). Non é un Deus persoal que nos vixía,
premia, castiga; polo tanto non ten sentido rezarlle. Non se lle pode pedir que interveña no
mundo, porque non é providente. É un Deus con características abstractas: infinitude,
omnisciencia, omnipotencia, …, características dificilmente atribuíbles a un Deus persoal e
antropomorfo como o das relixións terciarias (xudaísmo, cristianismo, islam).
Un claro exemplo do que é o Deus do deísmo témolo en Aristóteles (século IV a.C.) ou
tamén nas cinco vías de S. Tomé de Aquino (s. XIII d.C.).
Aristóteles introduce a Deus como explicación última do movemento que el percibe no
mundo. O razoamento que leva a cabo Aristóteles para chegar a conclusión da necesidade da
existencia de Deus parte de dous supostos:
 No Cosmos observamos cousas que se moven, que cambian.
 Pero todo o que se move é movido por outro.
A partir destes principios razoa do seguinte xeito:
 Non pode haber unha cadea infinita de motores que se movan uns a outros.
 Polo tanto, ten que haber un primeiro motor que inicie o movemento. Ademais este
motorten que ser inmóbil, pois si se movera habería que aplicarlle o principio anterior
de quetodo o que se move é movido por outro, e entón xa non sería o primeiro. Este
primeiromotor inmóbil sería o que se lle pode chamar “Deus”.
Observacións críticas. O problema que se lle presenta a Aristóteles a continuación é como
explicar que un motorinmóbil poida poñer en movemento algo, pero este problema non nos

interesa agora. No parágrafoanterior poñemos o termo Deus entre comiñas porque este Deus de
Aristóteles ten pouco que ver coDeus do que falan as relixións. Como concibe Aristóteles ao seu
“Deus” ou primeiro motor inmóbil?Pois como unha especie de pensamento que pensa en si
mesmo e en nada máis, non pensa no mundonin en nós, polo tanto non se ocupa dos asuntos
humanos nin dos do mundo. Non é un Deusprovidente, non goberna o mundo, nin sequera o
creou. Está fora do mundo preocupadoexclusivamente de si mesmo e de nada máis. Que sentido
tería ir a un templo a rezarlle ao primeiromotor inmóbil de Aristóteles? Este Deus ten, pois,
pouco que ver co Deus cristián ou doutrasrelixións.
Na Idade Media déronse tamén outros intentos de demostrar racionalmente a existencia de
Deus que rematandunha maneira similar á de Aristóteles: o Deus a que se chega non é o Deus
persoal das relixións (teísmo), senón oDeus abstracto do deísmo. As demostracións máis
coñecidas son o argumento ontolóxico de S. Anselmo e as cincovías de S. Tomé de Aquino.
O argumento ontolóxico de S. Anselmo (1035-1109 d.C) é unha proba da existencia de
Deus que parte da ideade Deus presente na mente humana. Segundo Anselmo tódolos homes
(incluso o necio que no seu corazón afirmaque Deus non existe) teñen unha idea ou noción de
Deus: un ser tal que é imposible pensar outro maior ca el, un sertotalmente perfecto; agora ben,
un ser tal ten que existir non soamente no noso pensamento senón tamén narealidade, xa que de
existir so no noso pensamento poderíamos pensar noutro maior ca el (a saber, un que existira
tamén na realidade) e, polotanto, caeriamos en contradición; logo Deus existe non só no
pensamento senón tamén na realidade. Aargumentación de Anselmo poderíamos tamén
sintetizala nos seguintes pasos:
 Tódolos homes temos na nosa mente unha idea de Deus.
 Esta idea de Deus é a idea dun ser Perfectísimo.
 Un ser perfectísimo ten que ter tódalas perfeccións imaxinables.
 A existencia real é unha perfección máis.
 Conclusión: Deus ten que ter esta perfección, ten que existir na realidade e non só no
pensamento como idea.
Observacións críticas. No século XVIII o filósofo alemán Inmanuel Kant (e xa antes o
francés Gassendi) rexeitou estaproba argumentando que a existencia na realidade non é unha
perfección máis que poidan ter os seres;de feito cando algo non existe non dicimos que sexa
imperfecto, simplemente non existe. Por outra banda, o filósofo español Gustavo Bueno (1924-
2016) ataca esta proba poñendo en tela de xuízo a mesma idea dun Ser Perfectísimo. Pode serque
esa idea sexa en si mesma contraditoria: acaso ten sentido a idea dun ser que por ter
tódalaspropiedades posibles contén propiedades contraditorias (omnipotencia) ou que non son
compatibles entre si (omnipotencia/ser necesario e eterno)?
As cinco vías de S. Tomé de Aquino son unhas probas da existencia de Deus que non parten
da idea de Deus presente na mente humana, senón das cousas que nós podemos contemplar no
mundo. A estratexia argumentativa de Tomé consiste en partir das cousas que nós podemos ver
no mundo para a continuación buscar a súa causa (todo o que ocorre ten que ter unha causa);
como non podemos remontarnos ata o infinito na serie de causas ten que existir unha causa
primeira que será Deus. As cinco vías están construídas sobre a demostración aristotélica do
primeiro motor inmóbil; de feito, a primeira das cinco vías é a proba de Aristóteles do primeiro
motor inmóbil. Todas as vías comparten unha estrutura común: feito de experiencia  aplicación
do principio de causalidade ao feito anterior  imposibilidade dunha serie infinita de causas 
causa primeira  Deus.

A primeira das vías, a máis xenuinamente aristotélica, parte do feito do movemento para chegar
á existencia de Deus como motor inmóbil. A segunda vía parte do feito de que hai causas causadas
para culminar na existencia dunha causa incausada. A terceira parte de que hai seres
continxentes,que poden existir ou non existir, pois vemos que empezan a existir e perecen, e chega á
afirmación de que ten que haber un ser necesario (que non pode non existir), e que é o que todos
chaman Deus. A cuarta vía toma como punto de partida os diversos grados de perfección que se
observan nas criaturas (hai seres máis e menos perfectos), para concluír afirmando que ten que haber
un ser sumamente perfecto. A quinta vía toma como punto de partida a orde que se manifesta no
comportamento natural dos seres do mundo para terminar afirmando a existencia dunha intelixencia
ordenadora.
Podemos facer algunhas observacións críticas a estas probas que presenta Sto. Tomé. En
primeiro lugar pode parecer un pouco gratuíto supoñer, como fai Tomé, que o motor inmóbil, ou
a causa primeira, ou o ser necesario, sexa o que chamamos Deus. Aínda admitindo que ten que
haber un ser necesario, non está nada claro que ese ser necesario deba ser o ser persoal ao que
chamamos Deus. Unha argumentación puramente filosófica dificilmente nos vai a conducir a un
Deus persoal. Posiblemente a fe relixiosa de Sto. Tomé levouno a darse demasiada présa en
identificar ó primeiro motor, á causa primeira, ó ser necesario, co deus do cristianismo, co ser
persoal ao que os homes poden rezar. As frases que Sto. Tomé engade ó final das vías (“este é o
que todos entenden por Deus”, “á que todos chaman Deus”) constitúen unha conclusión
precipitada.
Por outra parte, en relación á quinta vía, podemos dicir que, por si mesma, a proba conduce a un
proxectista, gobernador ou arquitecto do universo, como observou Kant; requírese un razoamento
ulterior para mostrar que ese arquitecto non é simplemente un “Demiurgo” 4, senón tamén un creador.
Tamén en relación á quinta vía hai que ter en conta que as teorías recentes no campo das ciencias
biolóxicas (que é onde a orde e a finalidade parecen máis claras, e senón pensemos nas teorías do
“deseño intelixente” tan en boga nalgúns círculos relixiosos en EEUU) permiten dar unha explicación
da orde e finalidade (as veces aparente) sen recorrer á hipóteses dun axente espiritual intelixente
distinto da propia natureza.
AGNOSTICISMO.
O Agnosticismo sostén que non é posible decidir se Deus existe ou non, polo tanto nin afirma
nin nega a súa existencia, simplemente non se pronuncia. Na práctica o agnóstico acostuma a
vivir ao marxe da relixión, como un ateo. Un exemplo de agnosticismo témolo en Enrique Tierno
Galván, catedrático de dereito político na universidade de Salamanca e posteriormente alcalde de
Madrid. Segundo el o agnosticismo consistiría en “non botar de menos a Deus”, o que equivale a
non necesitar máis que “vivir na finitude” ou, si se quere, “neste mundo”.
ATEÍSMO.
Esta postura nega abertamente a existencia de Deus. Ao longo da historia o ateísmo foi
defendido acudindo a argumentacións diferentes. Vamos a repasar algunha delas.
FEUERBACH (s. XIX) afirma que Deus é unha creación humana: foi o home quen creou a
Deus a súa imaxe e semellanza en non Deus quen creou ao home a súa imaxe e semellanza como
di a relixión. O que fixo o home foi imaxinar un ser que non é deste mundo e atribuírlle aquelas
perfeccións que el podía ver en si, pero elevadas ao infinito. Desta maneira podemos dicir que o
home estase desprezando a si mesmo, pois estase despoxando daquelas característica boas que el
4 “Demiurgo” é un termo que utiliza Platón para referirse a un “deus artesán” que simplemente se limitaría a ordenar
unha materia caótica que se encontraba no espazo dende sempre. Polo tanto, ese deus de Platón non sería
creador, simplemente ordenador de algo que xa existía.

ten para darllas a Deus, quedándose desta maneira o home coas malas. A solución pasa porque
nos demos conta de que Deus é, en realidade, o Home.
MARX (s. XIX) considera que Deus e a relixión é un tipo de pensamento ao servizo dos
intereses das clases dominantes, un pensamento por medio do cal a clase dominante mantén
subxugada a clase dominada, o que el chama un pensamento ideolóxico. Hai unha frase moi
coñecida de Marx que resume moi ben a súa visión da relixión: “a relixión é o opio do pobo”. O
opio é unha droga relacionada estreitamente con outras como a morfina, heroína, codeína, valium
(tranquilizante), cloroformo (narcótico), …, que, entre outros efectos, alivian a dor, o sufrimento
e o desasosego. Normalmente quen acude ás drogas é por que non está satisfeito co que lle da a
vida, busca evadirse (quen busca evadirse é que non lle gusta a realidade na que vive, senón non
buscaría outra), novas experiencias (será por que as experiencias habituais non o satisfacen), … .
Pero o que bota man das drogas non está realmente resolvendo o seu problema, senón escapando
del: non lle gusta o mundo no que vive, pero en vez de tratar de cambialo trata de escapar del,
esquecerse del, “transportándose” a un mundo irreal (a droga permítelle sentirse ben aínda que o
mundo real no que vive non lle da motivos para sentirse ben). Resolve o problema
momentaneamente, pero cando pasan os efectos o problema segue aí. Aínda así alguén pode
argumentar que a droga permítelle soportar unha realidade que non se sente capaz de cambiar e
que doutra maneira sería dificilmente soportable. Que ten que ver todo isto coa relixión? Segundo
Marx bastante. O que bota man dunha relixión que lle promete unha vida futura mellor, a
felicidade non máis alá, é que non está moi satisfeito coa vida presente, non é feliz no máis acá.
Evádese deste mundo no que lle vai mal pensando no ben que lle vai a ir no ceo (recordar o que
din as Benaventuranzas). Como coas drogas. Ademais, o que bota man da relixión non está
realmente resolvendo o seu problema: a relixión promételle outro mundo mellor, pero non
cambiar o mundo real no que vive para que se sinta ben nel. É máis, a relixión ensínalle ao home
que este mundo é un “val de lágrimas”, que aquí vimos a sufrir (parece que o sufrimento é algo
querido por Deus). Por iso a relixión defende o valor da resignación: o home debe resignarse e
aceptar as cousas como son, pois iso é a vontade de Deus, e non tratar de cambialas. Non
obstante, tamén pode encontrarse, como nas drogas, un aspecto positivo na relixión: permítelle ao
home soportar unha realidade moi insatisfactoria que o supera (pensando nas recompensas no
máis alá).
Despois desta comparación alguén podería preguntarse: por que considera Marx que a
relixión é un invento ao servizo dos intereses das clases dominantes? A resposta é clara: o home
que está sendo explotado, escravizado, e que segue unha relixión que lle promete que canto peor
o pase nesta vida mellor o pasará na outra vida eterna, non tratará de acabar coa súa explotación
senón que incluso a aceptará de bo grado. A quen beneficia esta situación? Loxicamente ao
explotador, que desta maneira pode continuar tranquilamente coa súa explotación, sen
preocuparse por unhas posibles revoltas dos seus explotados (a relixión adormece as súas
aspiracións reivindicativas como adormece o opio a quen o consume).
NIETZSCHE (s. XIX) considera que o cristianismo despreza este mundo e o home fronte ao
mundo do máis alá e Deus, condena todos os valores que enxalzan ao home e á vida na terra. Así
o cristianismo di que o home debe ser submiso, obediente, dócil, humilde, non orgulloso; e o que
Nietzsche reivindica son precisamente os valores opostos: o home debe ser dominante, orgulloso,
forte, loitador, arriscado. Pero Nietzsche di: Deus morreu!, querendo dar a entender que os
valores tradicionais da sociedade occidental cristiá entraron definitivamente en crise e chegou o
momento de substituílos polos novos valores que enxalzan a vida na terra.
Exemplo de ateísmo no século XX serían autores como J.P.Sartre, Hanson e o propio G.
Bueno. HANSON sostén que é preciso ser consecuentes: a carga da proba corresponde a quen
afirma. Os teísta e deístas (e os agnósticos) actúan de forma inconsistente dende o punto de vista

lóxico. Quen ten que demostrar, proporcionar probas contundentes, é quen afirma a existencia de
Deus, e do feito de que non poida demostrar tal existencia cabe concluír que non existe. Non
deixa de ser unha astucia hábil pedirlle ao ateo que sexa el quen demostre que Deus non existe:
primeiro afírmase que existe un determinado ser (Deus) e como non se poden proporcionar
probas concluíntes da súa existencia, entón pásaselle a pataca quente ao ateo para que sexa el
quen demostre que Deus non existe (algo así como aquel que primeiro tira a pedra e despois
esconde a man).
Dende a súa filosofía materialista G. BUENO considera que o ateo pode e debe ir máis alá da
postura de Hanson, demostrando expresamente a imposibilidade da idea de Deus que manexan os
teólogos. Esa idea de Deus é unha idea contraditoria en si mesma, a idea dun ser imposible,
polo que non tería sentido sequera preguntarse sobre a súa posible existencia ou non, da mesma
maneira que non se nos ocorre plantearnos se existe o círculo cadrado ou a neve quente . Non se
trata de comezar negando a existencia de Deus canto a súa esencia, é dicir, negar a posibilidade
dun Ser Perfectísimo e infinito, o que implica de modo automático a negación da súa existencia.
A esencia de Deus é imposible por varios motivos. En primeiro lugar a idea de Deus como
creador e causa primeira do mundo implica que Deus ten que ser necesariamente causa sui (causa
de si mesmo) ao tempo que causa do mundo. Pero a idea de causa sui é absurda, porque si é causa
de si mesmo ten que ser por forza anterior a si mesmo. Por outra parte os atributos de Deus levan
a contradicións aínda maiores. A omnipotencia, por exemplo, encerra múltiples contradicións
(¿pode Deus crear unha pedra tan grande que nin el mesmo a poida mover?), e non parece
compatible con outros atributos que se lle outorgan a Deus como o de ser un ser necesario (un ser
que non pode non existir. Se Deus non pode deixar de existir entón non poderá suicidarse, co cal
resulta que non é omnipotente. Si fora omnipotente podería suicidarse, pero entón non podería ser
un ser necesario). Tamén podemos preguntarnos como conciliar a idea dun ser todopoderoso e
infinitamente bo co mal, ou o atributo da omnisciencia coa liberdade humana.
Segundo a postura de Bueno a idea de Deus parécese máis á ideas como decaedro regular,
neve quente, círculo cadrado, ca ideas como a idea de unicornio5. A idea de unicornio non é en si
mesma contraditoria, non se trata dun imposible biolóxico: cabería imaxinarse a posibilidade de
que existira un ser así como froito dunha rara mutación, dunha manipulación xenética, … . Non
poderíamos demostrar que non pode existir; aquí quen negue a súa existencia podería botar man
do argumento de Hanson: quen ten que aportar probas da existencia do unicornio é o que afirma
que existe, non quen nega a súa existencia por falta de probas. Neste caso a falta de probas sería
suficiente para rexeitar a existencia: se que afirma a existencia non ten probas, por que a afirma?;
teríamos que sospeitar que se trata dunha pura invención. Non ocorre o mesmo coa idea de
decaedroregular. Aquí poderíase apelar a Hanson e pedir probas a quen afirme a súa existencia.
Pero tamén é posible negar a súa existencia aportando probas contundentes como a de que se trata
dunha idea contraditoria, dun imposible matemático, e isto levaríanos a afirmar rotundamente que
non podería existir tal cousa. Como diría Bueno, non se trata de negar a existencia dun decaedro
regular, senón a súa esencia, por contraditoria. Isto é tamén o que ocorre coa idea de Deus da
teoloxía segundo Bueno.
5 Animal mitolóxico que se representa como una cabalo con un corno na fronte (nas representacións modernas).

TEXTOS
"Dijeron los dioses: Probemos ahora a hacer unos seres obedientes, respetuosos, que nos
sustenten y alimenten. (...) De tierra y barro hicieron la carne del hombre. Pero vieron que no estaba
bien, porque se deshacía, estaba blando, no tenía movimiento ni fuerza, no movía la cabeza, la cara se
le iba para un lado, tenía velada la vista (...). Al principio hablaba, pero no tenía entendimiento.
Rápidamente se humedeció dentro del agua y no se pudo sostener. (...) Los dioses consultaban a sus
mayores y acordaron elegir otro material para hacer el hombre. Al instante fueron hechos muñecos
labrados en madera. Se parecían al hombre, (...) se extendieron y se multiplicaron. Pero no tenían
alma ni entendimiento. No se acordaban de su creador, andaban a gatas, su cara estaba enjuta, sus pies
y manos no tenían consistencia, no tenían sangre (...). Los dioses decidieron castigarlos (...). Fueron
golpeados; a todos les fueron destrozadas las bocas y caras. Y dicen que la descendencia de aquéllos
son los monos que existen ahora en los bosques (...). Y por esta razón el mono se parece al hombre.
(...)y dijeron los creadores: Ha llegado el tiempo de que se termine la obra y que aparezcan los
que nos han de sustentar y nutrir, los vasallos civilizados: que aparezca el hombre (...) De maíz
amarillo y de maíz blanco se hizo su carne. De masa de maíz se hicieron sus brazos y piernas.
Únicamente masa de maíz entró en la carne de nuestros padres, los hombres que fueron creados."
En Melanesia, si el amigo del hombre herido llega a estar en posesión de la flecha que lo hirió, la
pondrá en lugar húmedo o entre hojas frías para que así la inflamación tenga poca importancia y
desaparezca pronto. Al mismo tiempo, el enemigo que disparó la flecha trabajará con afán en agravar
la herida por todos los medios a su alcance. Con este propósito, él y sus amigos beberán jugos
ardientes y calientes y mascarán hojas irritantes, porque es evidente que esto irritará e inflamará la
herida. Además mantendrán el arco cerca del fuego para conseguir que la herida esté inflamada y por
la misma razón pondrán la punta de la flecha, si la han podido recobrar, dentro del fuego, teniendo
cuidado además de mantener tensa la cuerda del arco y haciéndola vibrar de vez en cuando, pues esto
causará al herido estremecimientos nerviosos y espasmos tetánicos.
Cuando un indio ojebway desea hacer daño a alguien, hace una imagen pequeña de madera de su
enemigo y le clava una aguja en la cabeza o en el corazón, o le dispara una flecha, creyendo que
cuando pincha o agujera la imagen siente su enemigo en el mismo instante un dolor terrible en la
parte correspondiente de su cuerpo, y cuando intenta matarlo resueltamente, quema o entierra el
muñeco, pronunciando mientras lo hace ciertas palabras mágicas. Los indios del Perú moldean
figurillas de sebo mezclado con grano, dándoles el mejor parecido posible con las personas que odian
o temen, y después queman las efigies en el sendero por donde las supuestas víctimas habrán de
pasar. Dan a esta operación el nombre de quemar su alma.
"Y dijo Dios: Hagamos al hombre a nuestra imagen y semejanza: domine los peces del mar, las
aves de los cielos, los animales y la tierra (...).
"Entonces formó Dios al hombre de barro de la tierra e inspiró en sus narices aliento de vida (...).
Y dijo Dios: No es bueno que el hombre esté solo, (...) e hizo caer Dios sobre el hombre un sueño
profundo; y el hombre se durmió. Tomo una de sus costillas y cerró aquel lugar con carne. Y de la
costilla que había tomado del hombre la hizo Dios mujer y la puso junto al hombre."
"Nos habla de un gigante que tenía mil ojos, mil cabezas, mil pies. Era llamado Purusa. Pero los
dioses se reunieron y creyeron, para ofrecérselo a. sí mismos en sacrificio, que había que matarlo.
Pero el gigante, al morir, se rompió en mil pedazos. De cada uno de éstos se fue formando todo
cuanto de natural hoy conocemos: Los cantos e himnos sagrados del Veda, los animales que pueblan
la tierra, las cuatro castas de hombres, el cielo, la tierra, el mar, el sol, las nubes, los puntos
cardinales...”

TEXTOS
As cinco vías de S. Tomé de Aquino para demostrar a existencia de Deus
É innegable, e consta pola testemuña dos sentidos que no mundo hai cousas que se moven. Pois ben,
todo o que se move é movido por outro, xa que nada se move máis que en canto está en potencia respecto
a aquilo para o que se move. En cambio, mover require estar en acto, xa que mover non é outra cousa que
facer pasar algo da potencia ó acto, e isto non pode facelo máis que o que está en acto, á maneira como o
quente en acto, v. gr., o lume fai que un madeiro, que está quente en potencia, pase a estar quente en acto.
Agora ben, non é posible que unha mesma cosa estea, á vez, en acto e en potencia respecto ó mesmo,
senón respecto a cousas diversas: o que, v. gr., é quente en acto, non pode ser quente en potencia, senón
que en potencia é, á vez, frío. É, pois, imposible que unha cousa sexa polo mesmo e da mesma maneira
motor e móbil, como tamén o é que se mova a si mesma. Por conseguinte, todo o que se move é movido
por outro. Pero si o que move a outro é, a súa vez, movido, é necesario que o mova un terceiro, e a este
outro. Mais non se pode seguir indefinidamente, porque así non habería un primeiro motor e por
conseguinte, non habería motor algún, pois os motores intermedios non moven máis que en virtude do
movemento que reciben do primeiro, o mesmo que un bastón nada move si non o impulsa a man. Por
conseguinte, é necesario chegar a un primeiro motor que non sexa movido por ninguén , e este é o que
todos entenden por Deus.
Encontramos que neste mundo do sensible hai un orden determinado entre as causas eficientes; pero
no encontramos que cousa algunha sexa a súa propia causa, pois en tal caso habería de ser anterior a si
mesma, e isto é imposible. Agora ben, tampouco se pode prolongar indefinidamente a serie de causas
eficientes, porque sempre haberá causas eficientes subordinadas; a primeira é causa da intermedia, sexa
unha ou moitas, e esta causa da última; e posto que, suprimida unha causa, suprímese o seu efecto, se non
existise unha que sexa a primeira, tampouco existiría a intermedia nin a última... Por conseguinte, é
necesario que exista unha causa eficiente primeira á que todos chaman Deus.
Encontramos na natureza cousas que poden existir ou non existir, pois vemos seres que se producen
e seres que se destrúen e, por tanto, hai posibilidade de que existan e de que non existan. Agora ben, é
imposible que os seres de tal condición existiran sempre, xa que o que ten posibilidade de non ser houbo
un tempo no que non foi. Si, pois, tódalas cousas teñen posibilidade de non ser, houbo un tempo en que
ningunha existía. Pero, si isto é verdade, tampouco debera existir agora cousa algunha, porque o que non
existe non empeza a existir máis que en virtude do que xa existe e, polo tanto, si nada existía, foi
imposible que empezase a existir cousa algunha e, en consecuencia, agora non habería nada, o que é
evidentemente falso. Por conseguinte, non tódolos seres son posibles ou continxentes, senón que entre eles
ten que haber forzosamente algún que sexa necesario. Pero o ser necesario ou ten a razón da súa
necesidade en si mesmo ou non a ten. Si a súa necesidade depende doutro, como non é posible, segundo
vimos ó tratar das causas eficientes, aceptar unha serie indefinida de cousas necesarias, é forzoso que
exista algo que sexa necesario por si mesmo e que non teña fora de si a causa da súa necesidade, senón
que sexa a causa da necesidade dos demais, ó cal todos chaman Deus.
Vemos nos seres que uns son máis ou menos bos, verdadeiros e nobres que outros..., pero o máis e o
menos atribúense ás cousas segundo a súa diversa proximidade ó máximo... Por tanto, ten que existir algo
que sexa verísimo, nobilísimo e óptimo, e por iso ente ou ser supremo... Existe, por conseguinte, algo que
é para tódalas cousas causa do seu ser, da súa bondade e de tódalas súas perfeccións.
»A quinta vía tómase do goberno do mundo. Vemos, en efecto, que cousas que carecen de
coñecemento, como os corpos naturais, obran por un fin, como se comproba observando que sempre ou
case sempre obran da mesma maneira para conseguir o que máis lles convén... Agora ben, o que carece de
coñecemento non tende a un fin se non o dirixe alguén que entenda e coñeza, á maneira como o arqueiro
dirixe a frecha. Logo existe un ser intelixente que dirixe tódalas cousas naturais a seu fin, e a este
chamamos Deus».

2.2. SABERES CIVILIZADOS ACRÍTICOS: TECNOLOXÍA,

IDEOLOXÍA, TEOLOXÍA E PSEUDOCIENCIAS.
2.2.1. TECNOLOXÍA.
A tecnoloxía sería aquela técnica ligada á ciencia e ó proceso de produción industrial. Por
iso fálase a veces da tecnoloxía como ciencia aplicada, porque é a técnica extraída do
coñecemento científico. Sen embargo a relación actual entre a ciencia e a tecnoloxía é de
interacción: os novos coñecementos científicos permiten novas aplicacións tecnolóxicas, e estas,
a súa vez, permiten novos avances científicos (sería imposible avanzar en astronomía sen contar
con telescopios potentes ou con tecnoloxía espacial). Tamén defenderemos aquí a teses de que as
ciencias nacen a partir de coñecementos técnicos previos: só cando se produciu unha división do
traballo, unha progresiva especialización, hai certos dominios da realidade (categorías), que son
traballados polo coñecemento técnico. Así, por exemplo, só despois de moitos séculos de práctica
da agrimensura, da medida de terreos, das medidas necesarias para a construción de monumentos
e vivendas, foi posible a aparición da xeometría como ciencia.
Non obstante, entre ciencia e técnica existen diferenzas, porque a ciencia pretende sobre
todo adquirir coñecementos verdadeiros, mentres que a técnica busca sobre todo deseñar accións
útiles, eficaces.
¿Quen debe tomar as decisións sobre as liñas a seguir na investigación tecnolóxica?

Tendo en conta que as consecuencias de moitas investigacións afectan a toda a humanidade,
preséntase o problema de dilucidar quen ten que decidir sobre que obxectos se poden investigar,
con que fines e onde empezan os límites da investigación.
Habitualmente estas decisións tómanas os políticos e as empresas potentes dos países ricos,
pero isto é inxusto porque todas as persoas son afectadas por elas. Por esta razón, unha reflexión
seria sobre a ciencia e as tecnoloxías lévannos a recoñecer que somos os afectados os que
debemos de tomar as decisións, pero desde unha actitude de responsabilidade, o cal esíxenos:
- Informarnos sobre os avances.
- Intentar chegar ás solucións máis xustas para toda a humanidade presente e futura.
- Esixir mecanismos de participación na toma de decisións para todos os afectados.
2.2.2. IDEOLOXÍA.
Os membros dunha sociedade, e especialmente os dunha clase social, expresan certas ideas
que esa sociedade, ou a clase social, consideran verdadeiras, pero que en realidade, reflicten os
intereses da sociedade ou clase. O conxunto de tales ideas forma unha ideoloxía.
Hai certas ideas e crenzas que se prestan a servir de base a ideoloxías (ideas e regras morais
así como crenzas relixiosas).
A ideoloxía, tal como a acabamos de definir, enmascara ou oculta unha realidade social.
Así, unha clase social dominante “enmascara” ou “oculta” os seus verdadeiros propósitos
mediante ideoloxías. Isto non quere dicir que esta clase sexa completamente consciente dos seus
propósitos e os oculte “a propósito” con ideoloxías; pode ser un proceso que se faga máis ou
menos inconscientemente, aínda que a veces tampouco lles interese recoñecelo.
A ideoloxía é un complexo de ideas que, ó igual cos mitos, axudan a dar cohesión a un
grupo social en función duns intereses prácticos inmediatos.
Polo xeral, en toda sociedade civilizada, existe unha ideoloxía dominante que reflicte as
ideas dos grupos sociais dominantes que fan o posible para impoñelas ó resto da sociedade.

O filósofo grego Aristóteles defendía que “o home é libre ou escravo por natureza”. Isto é
o mesmo que dicir que hai homes que nacen con característica que os fan escravos e hai homes
que nacen con características que lles fan ser libres. Esta é unha afirmación ideolóxica que
favorecía os intereses da clase social á que pertencía Aristóteles. A existencia de escravos nesta
época era un feito obxectivo, pero a xustificación que daba Aristóteles era ideolóxica. Non se
baseaba en probas obxectivas e racionais, senón en prexuízos que beneficiaban a unha parte da
sociedade. Era unha maneira de terxiversar a realidade e ocultar unha realidade de explotación.
Tamén é frecuente a interpretación ideolóxica de coñecementos ou datos obxectivos. Por
exemplo, é un feito estatisticamente comprobado que a capacidade cranial da muller é inferior á
do home; sen embargo, interpretar este feito como unha proba da inferioridade intelectual da
muller con respecto ao home xa non é un coñecemento obxectivo, senón unha terxiversación
ideolóxica, que se utiliza coa finalidade de probar unha crenza inxustificada (a de que a muller é
un ser inferior). Un caso similar de interpretación ideolóxica de datos obxectivos está na
utilización do dato obxectivo de que a poboación branca de Estados Unidos puntúa, de media, por
enriba da poboación negra en test de intelixencia para xustificar unha suposta (pero non probada)
superioridade intelectual da raza branca. Dende un punto de vista puramente científico, non se
pode deducir dese dato obxectivo tal superioridade; trátase, polo tanto, dunha teses ideolóxica.
2.2.3. TEOLOXÍA
A Teoloxía trata de deus, da súa existencia, natureza e atributos, así como da súa relación co
mundo e o ser humano.
A teoloxía pódese dividir en teoloxía positiva e teoloxía negativa. A teoloxía positiva
considera que é posible dicir cosas de deus a través do noso linguaxe, é posible construír un
discurso acerca de deus. En cambio, a teoloxía negativa considera que deus é inefable, é dicir,
non é posible expresar o que é deus a través das palabras do noso linguaxe. En vez de perder o
tempo construíndo discursos acerca de deus, o que debe facer o home é entregar por completo a
súa alma a deus (a través da oración, o xaxún,…). Por iso algúns consideran que o nome propio
da teoloxía negativa é a teoloxía mística, a cal, segundo Fray Francisco de Osuna, “non ten
conversación en coñecemento de letras, nin ten necesidade de tal escola, que pode ser dita de
entendemento”, senón que se busca “na escola da afección por vehemente exercicio de virtudes”,
polo cal “a teoloxía mística, aínda que sexa suprema e perfectísima noticia, pode, así e todo, ser
habida de calquera fiel, aínda que sexa mulleriña”.
Polo que se refire á teoloxía positiva, esta pode dividirse, a súa vez, en teoloxía natural e
teoloxía revelada. A teoloxía revelada é a que toma como supremo criterio para falar acerca de
deus á fe e o que din os textos sagrados. A teoloxía natural, en cambio, toma como supremo
criterio a razón. É, por iso, a máis próxima á filosofía, e a que máis practican os filósofos.
Nas grandes teoloxías escolásticas (musulmá e cristiá), o exemplo máis claro de teoloxía
natural, a mestura entre relixión e filosofía fíxose máis intensa e, como consecuencia da
influencia racionalizadora e disolvente da filosofía, esa teoloxía natural pode desembocar no
ateísmo. O deus da teoloxía natural deixa de ser unha entidade viva e persoal, como o era o deus
da Biblia, para converterse en algo que ten propiedades abstractas (infinitude, eternidade,
unidade, necesidade, omnipotencia, omnisciencia,…), nunha especie de principio abstracto ou
causa primeira impersoal e abstracta do mundo. Ademais, ó intentar reconstruír, interpretar a
relixión filosoficamente, racionalmente, deus e os misterios desaparecen, quedando a todo máis o
que se chama unha relixión natural ou deísmo.

2.2.4. PSEUDOCIENCIAS.
Ó pasar das culturas bárbaras a unha civilizada as prácticas máxicas non só sobreviviron,
senón que se transformaron en ciencias ocultas, paranormais e parapsicolóxicas. As
pseudociencias poden definirse como un conxunto de crenzas e prácticas, que os seus
cultivadores desexan, inxenua ou maliciosamente, facer pasar por ciencia sen selo, e iso sobre a
base dun suposto acceso privilexiado a certos fenómenos e fontes secretas de poder e
coñecemento que se lles escapan ó común dos mortais. Algúns exemplos de pseudociencias:
astroloxía, futuroloxía, ufoloxía, quiromancia, cartomancia, alquimia, “creacionismo científico”,
parapsicoloxía.
As pseudociencias, ó igual ca maxia, posúen obxectivos fundamentalmente prácticos. Máis
que obter uns coñecementos acerca do mundo e o home, o que pretenden é influír nas cousas e
nos seres humanos por medio dunha serie de prácticas. Aínda que se negan a fundamentar a súas
teorías, aprovéitanse habilmente das limitacións do coñecemento racional para facer pasar
especulacións desenfreadas e datos non controlados por resultados da investigación científica.
Dado que a ciencia xenuína é difícil, esixe moito esforzo, paciencia e tempo, só está ó alcance
dunha minoría. En cambio, as pseudociencias, que ofrecen credos máis fáciles e prometen
resultados máis espectaculares e milagrosos, prenden máis facilmente na poboación. Ademais os
medios de comunicación de masas, guiados moitas veces por unha presunta neutralidade, outras
veces por sensacionalismo e outras por unha simpatía deliberada, contribúen a facer accesible a
pseudociencia a millóns de persoas, favorecendo así negocios multimillonarios que explotan a
credulidade do público e poñen en perigo o benestar físico e psíquico de moitas persoas.
As pseudociencias posúen un fondo de coñecementos acumulado que é pequeno, está
estancado, e contén numerosas hipóteses incontrastables ou incompatibles con hipóteses
científicas ben establecidas. Ademais estes coñecementos case non cambian co transcurso do
tempo e, cando o fan é como resultado de controversias e presións externas, non de
investigacións rigorosas feitas polos pseudocientíficos.
Agora ben, é preciso distinguir a pseudociencia da ciencia errada, a ciencia emerxente e a
heterodoxia científica. O error é normal na ciencia. A ciencia non ten o monopolio da verdade.
Pero non debemos confundir o error científico co error pseudocientífico. O error científico acaba
corrixíndoo a ciencia cos seus propios métodos de investigación, cousa que non ocorre no caso
das pseudociencias pois estas son esencialmente dogmáticas: son corpos de crenzas máis que
campos de investigación. Unha hipóteses científica pode ser errónea, pero, polo menos, foi obtida
seguindo un proceso de investigación rigorosa que emprega os medios dispoñibles nese
momento. Non pode dicirse o mesmo, en cambio, das hipóteses pseudocientíficas.
Con todo, pode ocorrer que exista algo aproveitable nalgunha pseudociencia. Pero só unha
investigación científica rigorosa pode confirmalo. Os alquimistas, por exemplo, tiñan razón o afirmar
que o chumbo podía ser transmutado en ouro, pero acertaron por casualidade. Estaban equivocados cando
crían que lograrían efectuar tal transmutación porque: 1) carecían da teoría necesaria (acerca da
composición e estrutura do átomo), 2) carecían da ferramenta necesaria (un acelerador atómico), e 3) non
tiñan posibilidade de crear a teoría nin o instrumental necesario dada a súa forma de pensar e proceder. Si
a ciencia foi capaz de levar a cabo tal transmutación foi porque rompeu coas teorías e modos de proceder
dos alquimistas. Foi un triunfo do atomismo que rexeitaban os alquimistas (atados como estaban á teoría
dos catro elementos).
Si unha hipóteses que se propón nun momento determinado non está de acordo con outra ou
outras que existen dentro da ciencia, iso non é motivo para rexeitala sen máis. Haberá que ver
como foi obtida dita hipóteses. Isto é o que nos leva a distinguir entre “endoherexías” e
“exoherexías”. As endoherexías son desviacións do que a ciencia di nun determinado momento,
pero que foron obtidas como consecuencia dunha investigación científica rigorosa. As
exoherexías son as desviacións propias das pseudociencias, que non son obtidas do modo
anterior.

Ciencia y farsa
CAYETANO LÓPEZ
En este principio de curso se acumulan las ofertas de coleccionables, libros, vídeos y revistas
sobre temas científicos unas veces, seudocientíficos otras. Así conviven en alegre batiburrillo las
publicaciones sobre astronomía biología o informática con otras que se proponen explicar lo
inexplicable en base a supuestos conocimientos inalcanzables para la ciencia oficial.
A lo dicho se añaden los programas de televisión que analizan y divulgan fenómenos tales
como la combustión espontánea de personas, los alienígenas, los viajes astrales, la influencia de los
planetas, la adivinación del porvenir y otras lindezas por el estilo. Dichos programas, normalmente en
horas de máxima audiencia (el negocio manda), atraen la atención del público, maleducándolo en un
relativismo según el cual todo vale; la ciencia no sería más que una de las posibles aproximaciones al
conocimiento, no la más fiable, desde luego, en competencia con otras menos engorrosas y de mayor
alcance.
La ciencia no está en condiciones de contestar a todas las preguntas que uno puede plantear, eso
por descontado. Sobre todo porque muchas veces esas preguntas ni siquiera tienen sentido; pero
incluso en las que lo tienen es obvio que no siempre puede ofrecernos una respuesta. La ciencia
avanza lentamente, sometiendo sus conclusiones a la siempre trabajosa y desagradecida prueba de la
verificación experimental, al escrutinio de la comunidad científica y a la certeza de que sus
conclusiones son siempre aproximadas y provisionales. No existe eso que se llama ciencia
alternativa; existen ideas nuevas e hipótesis emergentes que, una vez contrastadas son abandonadas
o pasan a formar parte del acervo científico del momento.
Pero, a cambio, los conocimientos que proporciona son fiables. Y al contrario de la
seudociencia, tanto esos conocimientos como las técnicas basadas en ellos son accesibles al común de
los mortales, independientemente de su estado anímico o de sus creencias. Cualquier persona, incluso
la más desconfiada o descreída, puede repetir un experimento o verificar una predicción si es
convenientemente instruida; o puede utilizar un avión o una batidora eléctrica, incluso si no cree en
la electricidad o le parece imposible volar en un armatoste metálico.
No cabe duda de que la ciencia ha influido grandemente en nuestro mundo. No sólo a través de
sus aplicaciones, que han modificado por completo nuestras vidas, sino también conformando una
visión del mundo físico y del universo de una gran ambición intelectual y de una belleza inesperada
para muchos en una disciplina dura.
Por eso resulta paradójico el auge de la seudociencia y la confianza del público en
farsantes y charlatanes. Sin duda ello responde a razones objetivas: efectos indeseables de la ciencia,
que lo son en rigor de sus aplicaciones, incomodidad ante problemas sociales o
medioambientales no resueltos, actitud desdeñosa de muchos científicos para con el público en
general o falta de educación suficiente en lo que es el rigor intelectual. Asuntos todos que requieren de
más ciencia, en sentido amplio, y no de menos.
Sea como fuere, el caso es que el ciudadano que ve la televisión, está familiarizado con los
aviones, ha vacunado a sus hijos, toma antibióticos, se ha hecho una radiografiad, compra en grandes
almacenes que leen el código de barras con ayuda del láser, está fascinado por los dinosaurios o hace
graciosas metáforas de agujeros negros, sigue siendo fácil presa de los trapisondistas.
ACTIVIDADES:
1. Busca una frase que resuma el contenido general del texto.
2. Divide el texto en partes y busca una frase que resuma el contenido de cada una de estas
partes.

Cadro-resumo das diferenzas entre o coñecemento científico e o pseudocientífico
PSEUDOCIENCIA CIENCIA
Ten obxectivos máis ben prácticos que Ten obxectivos prácticos, pero tamén teóricos
teóricos: interésalles máis actuar sobre as (interésalle coñecer o porqué das cousas).
cousas e os seres humanos que coñecer como
funcionan e o porqué.
Os pseudocientíficos afirman moitas veces que A ciencia é accesible a todos; calquera pode
posúen poderes especiais (mover cousas coa repetir un experimento para comprobar unha
mente, ler o pensamento doutras persoas, ...) e explicación científica si está ben instruído.
poden acceder a fontes de coñecemento que
non están ao alcance de todos.
Ás veces, para que funcionen os poderes Os artefactos e procedementos científicos
paranormais é necesario un certo estado funcionan independentemente do estado
anímico (crer na súa eficacia, non desconfiar), anímico dos suxeitos e das súas crenzas: o
e estes poderes poden aparecer e desaparecer microondas funciona independentemente de
nun suxeito ao marxe da súa vontade. que ti creas ou non na electricidade, e unha
batería proporciona electricidade
independentemente de que creas ou non na
química.
As pseudoc. proporcionan credos máis fáciles e O coñecemento científico, aínda que é
prometen resultados máis espectaculares e accesible a todos, esixe esforzo, paciencia e
milagrosos, polo que prenden con máis tempo. Por este motivo só é posuído por unha
facilidade na poboación (ás veces coa parte reducida da poboación, é difícil que
colaboración máis ou menos interesada dos chegue a moita xente.
medios de comunicación).
O fondo de coñecementos acumulado ao longo O fondo de coñecementos acumulado co
da súa existencia é pequeno, está estancado e, tempo é moi grande e está en continua
con frecuencia contén hipóteses incontrastables evolución, porque se está continuamente
ou incompatibles con coñecementos científicos investigando dunha maneira rigorosa.
ben establecidos. Cando hai cambios é máis
ben como resultado de presións externas, e non
polas investigacións feitas polos propios
pseudocientíficos.
Tanto na ciencia como na pseudociencia hai erros. A ciencia non ten o monopolio da verdade.
Pero hai diferenzas claras entre o erro científico e o erro pseudocientífico.
Erro pseudocientífico: Erro científico:
 Non o corrixen as propias  Corríxeo a ciencia cos seus propios
pseudociencias, pois non investigan. procedementos de investigación.
 Trátase de explicacións que non foron  Trátase de explicacións que foron
obtidas dunha maneira rigorosa. obtidas seguindo un procedemento de
investigación rigoroso, baseado nos
datos e medios dispoñibles nese
momento.

Tamén pode haber acertos na pseudociencia, pero será por casualidade e para confirmalos
haberá que recorrer a unha investigación científica.
Dado que pode haber erros tanto na pseudociencia como na ciencia non podemos rexeitar unha
explicación simplemente porque non estea de acordo co que di a ciencia nun determinado
momento. Para saber si debemos tomar en serio ou non esa explicación debemos distinguir entre
exoherexías e endoherexías.
Exoherexía: desviación do que di a ciencia nun Endoherexía: desviación do que di a ciencia
determinado momento, pero que non foi obtida nun determinado momento, pero que foi
como consecuencia dun procedemento de obtida seguindo un proceso de investigación
investigación rigorosa, polo que podemos rigoroso. Non se pode rexeitar sen máis,
rexeitala. haberá que seguir investigando, non vaia ser
que o que estea mal sexan as explicacións que
da a ciencia ata ese momento.
Apenas si hai aplicacións prácticas, inventos Moitas aplicacións prácticas, útiles e eficaces:
útiles e que realmente funcionen. todos manexamos a diario cousas que existen
grazas a ciencia.
CONCLUSIÓN:
Aínda que parece que as pseudociencias poden o que a ciencia non pode; aínda que as ciencias
non o saben todo e ás veces van máis lentas e menos seguras do que desexaríamos; con todo, as
súas explicacións son máis fiables que ás que proporcionan as pseudociencias, pois están
sometidas a un proceso de comprobación experimental.





2.3. SABERES CIVILIZADOS CRÍTICOS: CIENCIA EFILOSOFA.
Tanto a Ciencia como a Filosofía son saberes civilizados críticos e pretenden ser
universalmente válidos. Que sexan saberes civilizados significa que son propios de culturas
abertas, cunha economía baseada no comercio e no intercambio xeneralizado, o que lles permite
ter un coñecemento doutras culturas distintas. As testemuñas sobre a existencia doutras culturas,
con mitos, ritos, costumes e relixións moi distintas, fixeron necesario organizar e seleccionar
dalgún modo esa información superabundante. A tarefa de organizar crenzas enfrontadas de
culturas diferentes obrigou a adoptar unha actitude crítica tanto ante a propia cultura como ante
as restantes. Isto foi precisamente o que ocorreu na Grecia do S.VI a.C. Ata entón os gregos
confiaran na imaxinación e no valor da tradición, a partir desta época algúns homes van a confiar
soamente na razón, e os resultados desta nova confianza van a ser a Ciencia e a Filosofía. A
filosofía pretende instaurar unha racionalidade universal, é dicir, cunha validez que vaia máis
alá das fronteiras dun pobo. Trátase de encontrar solucións, interpretacións que poidan ser
aceptadas por calquera individuo, independentemente de cal sexa o seu pobo, sempre que se
deixe guiar pola razón.
Así pois, a ciencia e a filosofía, ademais de ser saberes civilizados, son saberes de tipo
crítico, porque preocúpanse por buscar os fundamentos da súa validez. E dicir, non se limitan a
propoñer unhas interpretacións ou teorías sen máis, senón que tratan de demostrar que son máis
válidas ca outras e por que. A filosofía é o saber crítico por excelencia, máis incluso ca ciencia,
xa que unha das súas tarefas é levar a cabo un proceso de análise, de crítica, de todas as formas de
coñecemento, incluída a ciencia e a propia filosofía, para proporcionar criterios que nos permitan
distinguilos e xulgar a cerca da súa validez. A filosofía e a ciencia pretenden ser ademais saberes
universalmente válidos, é dicir, que poidan ser aceptados por todo o mundo que se guíe pola
razón. Neste sentido a ciencia é o saber universal por excelencia que actúa como modelo a imitar.
A ciencia e a filosofía son as formas máis elaboradas de coñecemento de que dispoñemos.
2.3.1. O SABER CIENTÍFICO.
Non corresponde á ciencia dicir en que consiste a ciencia; non é o mesmo facer ciencia que
teorizar acerca da ciencia. Esta última tarefa corresponde á Teoría da ciencia, a cal, non é
realmente ciencia, senón filosofía (aínda que tamén podan dedicarse a ela os mesmos científicos,
os cales farán entón filosofía, non ciencia). Esta disciplina, ademais de Teoría da ciencia, recibe
outros nomes como Epistemoloxía, Filosofía da ciencia...
O coñecemento científico posúe, ademais das xa citadas, unha serie de características
distintivas:
- Os saberes científicos son rexionais ou sectoriais; ocúpanse de partes ou áreas da realidade
que estudan en profundidade utilizando termos e conceptos específicos, e someténdoos a
unha estruturación lóxica. Non todos os sectores da realidade se prestan a un tratamento
científico. Sería un error crer que, polo mero feito de organizar algo loxicamente, xa temos
unha ciencia. A teoloxía, por exemplo, non é ciencia en sentido estrito, porque, aínda que a
súa ordenación posúa todo o rigor lóxico necesario, os datos nos que se basea veñen dados
por unha fe que non é racionalizable (si o fora deixaría de ser fe). Así pois, só cando
determinados contidos reciben determinada estruturación lóxica, podemos falar de ciencia.

- Ademais de estar limitada cada ciencia pola súa extensión, posto que estuda determinada
categoría ou sector da realidade, tamén o está pola súa profundidade, porque necesita
apoiarse nunhas hipóteses ou supostos que ela mesma non somete a crítica ou analiza.
Os científicos empregan moitas veces ideas sen reparar nelas, sen analizalas: falan de
verdade, causa, materia, tempo, xustiza, dando por descontado certo consenso na súa
utilización e significación. Así mesmo, os físicos, os químicos, etc., usan o método
científico hipotético-deductivo nas súas investigacións, dando por suposto que é o máis
axeitado, pero non se paran a analizalo (para xustificar que é o máis adecuado e por que,
para ver cal é a súa estrutura, cando e como apareceu, si é válido ou non o mesmo método
para tódalas ciencias,...). En caso de que un físico, un químico, etc., se pararan a analizalo
xa non estarían facendo física, química, etc., senón filosofía.
- A ciencia é un coñecemento obxectivo, repetible e comunicable. Os coñecementos
científicos, ó estar confirmados pola experiencia, son intersubxectivos e transmisibles:
calquera suxeito que posúa os medios e o coñecemento necesarios pode repetir os
experimentos que confirman as teorías científicas e estas pódense dar a coñecer e pódense
aprender. En definitiva, a ciencia ten que ser un coñecemento público.
- Aínda que cada ciencia ten os seus propios métodos, hai, sen embargo, certa comunidade de
estrutura entre elas. A ciencia converteuse hoxe no prototipo do coñecemento humano.
Adoitase afirmar que o secreto do coñecemento científico reside no seu modo de abordar
os problemas, no seu método. O método xeral de tódalas ciencias empíricas adoita
chamarse "método hipotético-deductivo" e considerase que foi instaurado pola física
renacentista de Galileo.
A clasificación das ciencias.
Lóxica
Formais
Matemáticas
Física
Química
Físicas Xeoloxía
Astronomía
Xeografía física
Naturais Bioloxía
CIENCIAS Fisioloxía
Anatomía
Biolóxicas
Empíricas Botánica
Zooloxía
Xenética
Economía
Historia
Socioloxía
Sociais ou humanas
Psicoloxía
Antropoloxía
…

As ciencia empíricas son aquelas que se ocupan da realidade, dos feitos que ocorren no
mundo e das súas relacións. O seu contido xorde da observación e da experimentación, polo que
para comprobar a validez das súas afirmacións debemos acudir tamén á observación e á
experimentación.
Da páxina 36 á 39 temos unha exposición máis pormenorizada da metodoloxía das ciencias
empíricas e da súa problemática.
Pola contra as ciencias formais non se ocupan dos feitos e acontecementos que ocorren no
mundo, senón das relacións entre símbolos. Non están baseadas na observación nin na
experimentación, senón na coherencia interna do sistema. Isto quere dicir que para comprobar a
validez dunha determinada afirmación nas ciencias formais debemos comprobar se dita
afirmación se pode derivar dunha forma correcta doutras xa establecidas dentro do mesmo
sistema.
Neste sentido, as ciencias formais perseguen o ideal de sistematización dedutiva, que
consisten en ordenar a Lóxica e as Matemáticas como un conxunto de proposicións que se poden
derivar unhas doutras ata chegar a unhas proposicións primeiras que serven de base ao sistema.
Teríamos, desta maneira, a Lóxica e as matemáticas ordenadas como sistemas formais
axiomáticos: estableceríase como punto de partida certas proposicións que se consideran
fundamentais e a partir delas poderíamos obter moitas outras mediante a aplicación dunha serie
de regras de dedución. Este modelo de ordenación remóntase á obra Elementos de xeometría do
matemático alexandrino Euclides ( IV-III a.C.), e Newton intentou aplicalo á Física. Euclides
ordenou as matemáticas da seguinte forma: partiu duns principios que se admiten sen
demostración porque son evidentes (oito axiomas ou “nocións comúns”, comúns a todas as
ciencias, e cinco postulados -os postulados son propios dunha ciencia en concreto, por exemplo o
postulado das paralelas na xeometría-); a partir destes principios deduciu os principais teoremas
matemáticos coñecidos na súa época.


Problemas da falsación.
A forma de proceder falsacionista proposta por Pooper é sinxela e útil pero,
desgraciadamente a ciencia raramente funciona dunha maneira tan simple. Polo pronto, as
hipóteses científicas non se formulan illadamente senón en conxunción con unha cantidade
variable de supostos auxiliares (non sempre explícitos) denominados hipóteses auxiliares. Cando
a contrastación da resultados negativos pode ser debido a un fallo nunha ou varias de ditas
hipóteses. Que as hipóteses auxiliares sexan defectuosas non implica que a hipóteses principal
que se pretende contrastar sexa incorrecta. Pensemos, para ilustrar estas ideas, nun caso moi
coñecido sacado da historia da astronomía.
Cando Copérnico formulou a súa coñecida teoría heliocéntrica obxectóuselle (entre outras cosas) que
de ser certa a hipóteses de que a Terra xiraba ó redor do Sol, a dirección en que observamos unha estrela
debería ir variando constantemente conforme a Terra ía completando o seu movemento de translación. Sen
embargo, este efecto (chamado efecto de paralaxe estelar) non se observaba, o que se consideraba
suficiente para rexeitar a teoría. Agora ben, o que refutaban estas observacións era unicamente a hipóteses
auxiliar segundo a cal as estrelas estaban o suficientemente cerca da Terra como para que o efecto se
notara a simple vista. O heliocentrismo podía seguir manténdose.
Tamén sucede frecuentemente na ciencia que unha implicación contrastadora negativa
débese a unha incorrecta formulación da mesma ou a un deseño experimental mal feito, e non a
que a hipóteses de partida sexa falsa. Todos estes feitos indícannos que debemos se moi cautos na
utilización de esquemas de inferencia como o modus tollens para rexeitar hipóteses científicas.
Formulación de leis.
Cantas máis implicacións contrastadoras con resultados positivos foron derivadas dunha
hipóteses, máis aumenta o grado de confirmación desta. Cando se considera que está
suficientemente confirmada elévase ó rango de leicientífica.
Non obstante, o grao de confirmación dunha hipóteses non depende só do número de
contrastacións positivas que recibira. Que estas contrastacións foran obtidas a través de deseños
experimentais variados, orixinais e que sometan a proba moitas variantes, constitúe tamén un
testemuño confirmatorio importante. Ademais, a credibilidade dunha hipóteses verase fortemente
incrementada se resulta compatible co corpus científico existente, en particular, se é derivable de
leis ou teorías de alcance máis amplo e que conten con apoio empírico independente. Por último,
no se ha de esquecer unha característica básica da ciencia, e, por ende, das hipóteses que aspiren a
converterse en leis, a saber: ocarácter preditivo. As regularidades que recollen os enunciados
científicos han de servirpara prever acontecementos futuros. Por este motivo, é importante que
unha hipóteses poda anticipar comportamentos ou feitos descoñecidos no momento da súa
formulación. Por exemplo, a primeira lei de Kepler (os planetas recorren órbitas elípticas estando
situado o sol nun dos focos) recibiu sucesivos testemuños confirmatorios segundo íanse descubrindo as
traxectorias descritas polos planetas do sistema solar que eran descoñecidos no momento da súa
formulación: Urano, Neptuno e Plutón.
Leis e teorías.
As leis recollen regularidades empíricas especialmente significativas. Agora ben, a medida
na que as leis explican las regularidades empíricas das que dan conta é limitada. Pode suceder,
incluso, que se limiten a constatar as regularidades en cuestión. As leis de Kepler só explican
como se moven os planetas. E é que a explicación ampla e profunda das uniformidades
descubertas na natureza a proporciona, non a lei, senón a teoría científica. A teoría da
gravitación universal de Newton explica por que os planetas móvense como din as leis de Kepler.
Así pois, a comprensión ampla e profunda dos fenómenos a proporciona a teoría, que nos di non
só o como suceden as cousas senón tamén o seu porqué.



2.3.2. O SABER FILOSÓFICO.
Agora ben, a racionalidade humana ten dous niveis: hai unha racionalidade científica, á que
acabamos de facer referencia, e unha racionalidade filosófica, e entre ambas dáse unha conexión
moi estreita. Por iso a definición da filosofía como saber racional crítico que vamos a ofrecer a
continuación farase partindo daquelas características que nos permitan relacionar ambos saberes e
poñer de manifesto como a racionalidade filosófica aborda aqueles asuntos que a racionalidade
científica non analiza e que é preciso que haxa algún saber racional que o faga (senón habería que
recoñecer que certos problemas que afectan ao ser humano non poden ser analizados
racionalmente e entón a única solución sería recorrer ao que nos digan as relixións, os relatos
míticos…).
A primeira característica que nos permite delimitar as dúas racionalidades ás que acabamos de
facer referencia ten que ver co carácter “secundario” ou “parásito” da Filosofía. O saber
filosófico é un saber de segundo grado, no sentido de que é un saber que se constrúe sobre outros
saberes previos, principalmente científicos, aínda que non exclusivamente. Con eses materiais
proporcionados polos outros saberes a filosofía constrúe ideas. A idea de home, por exemplo,
constrúese con materiais que proveñen dos campos da Bioloxía, a Historia, a Química, a
Socioloxía, a Psicoloxía, a Antropoloxía, e incluso a relixión ou o mito. Esa idea de home así
construída non é científica, senón filosófica: pretende recoller, ordenar e sistematizar tódolos
nosos coñecementos sobre o home; non pode, pois, quedar reducida ao campo dunha soa ciencia.
A ciencia é, pola contra, un saber de primeiro grado porque traballa directamente sobre a
realidade, extraendo directamente dela a través da observación e da experimentación os seus
coñecementos. O científico vai á realidade, á natureza, e obsérvaa e manipúlaa, e por iso obtén un
coñecemento de primeira man, directo. Isto non quere dicir que a Filosofía non nos informe
acerca da realidade; si que o fai, pero apoiándose na información que sobre dita realidade lle
proporcionan aqueles saberes que están en contacto directo con ela. Por iso a Filosofía necesita
para o seu desenvolvemento do desenvolvemento doutros saberes previos (principalmente dos
científicos).
Do que acabamos de dicir derívase unha nova característica diferencial: dado que o científico
saca o seu coñecemento directamente da realidade a través da observación e da experimentación,
isto permítelle comprobar as súas conclusións acudindo á experiencia (á observación e á
experimentación). Si un científico quere comprobar a validez dunha determinada teoría proposta
por outro científico, non ten máis que repetir aquelas observacións ou experimentos que se
levaron a cabo para a súa formulación.
Para a comprobación dunha teoría filosófica non se pode proceder desta maneira. Para
elaborar unha teoría filosófica, por exemplo sobre o home, é preciso acudir aos diferentes saberes
de primeiro grao que nos proporcionen algunha información sobre o home (Bioloxía,
Antropoloxía, Psicoloxía, Historia, …). Unha vez recollida toda esta información é necesario
levar a cabo unha tarefa de selección e ordenación de todo este material para elaborar unha imaxe
unitaria e coherente. Si estamos ante dúas teorías filosóficas sobre o home, que nos proporcionen
unha imaxe distinta do mesmo, e queremos saber cal é a máis axeitada, teremos que proceder a
unha confrontación entre elas para ver cal é a que recolle máis información, a que selecciona a
máis relevante dende un punto de vista racional, a que a sintetiza e ordena dunha maneira máis
coherente, etc.
Outra característica diferencial ten que ver co tipo de conceptos que elaboran a ciencia e a
filosofía. A ciencia elabora e traballa con un tipo de conceptos que chamamos categorías, que
son conceptos que quedan perfectamente definidos dentro dun campo científico concreto. Por
exemplo os conceptos de xen, valencia, enerxía, falla, … . A filosofía, en cambio, ten como tarefa

a elaboración daqueles conceptos que usamos habitualmente pero que non quedan definidos en
ningún campo científico concreto; son o que se chaman as ideas. Por exemplo: a idea de home, a
idea de ciencia, a idea de liberdade, a idea de nación, … .
Unha das peculiaridades da ciencia é que se trata dun saber especializado, rexional, sectorial,
parcial, porque se centra no estudio en profundidade dunha parte ou área da realidade. Pola
contra, o saber filosófico é un saber totalizador que se encarga de recoller, ordenar e sintetizar
as informacións que as diferentes ciencias proporcionan sobre as distintas partes da realidade para
tratar de proporcionarnos unha imaxe ou visión global da realidade, do todo.
Tanto a ciencia como a filosofía son saberes racionais, pero adoita distinguirse entre unha
racionalidade instrumental e unha racionalidade crítica. A racionalidade instrumental é aquela
que se ocupa na procura dos medios máis axeitados para a consecución duns fin propostos, e esta
é a racionalidade propia da ciencia. En cambio a racionalidade crítica, que é a propia da filosofía,
é unha racionalidade que se encarga de reflexionar sobre os fins que deben ser perseguidos; é,
polo tanto, unha racionalidade que pretende actuar como guía moral da humanidade. Por este
motivo adoita dicirse que a filosofía ten unhautilidade a máis longo prazo, porque se ocupa das
metas últimas que debe perseguir a actividade humana, ¿que tipo de humanidade queremos para o
futuro? ¿que valores debemos pór diante doutros?, … ; cuestións estas de carácter máis xeral e
abstracto, fronte aos problemas concretos cos que nos enfrontamos no día a día da nosa vida
(¿como curar esta enfermidade? ¿como gañar esta guerra? ¿como producir máis enerxía?) e que
son os que a ciencia e a tecnoloxía pretender resolver. Por iso se di que a ciencia ten unha
utilidade a curto ou medio prazo.
Hai que ter en conta que, por ser a filosofía un saber que compromete por enteiro ao ser
humano, houbo moitos científicos e pensadores que, sen ser profesionalmente filósofos, fixeron
filosofía de verdade. Freud, Marx e Einstein, por poñer un exemplo, non eran filósofos
académicos ou profesionais, pero descubriron novas ideas filosóficas. Esas ideas, que os
científicos usan sen reparar nelas, son os elementos que constitúen o campo sobre o que traballa a
filosofía. Todos, científicos incluídos, manexamos ideas como materia, causa, verdade, home,
liberdade, xustiza, ciencia... Damos por sentado que hai un consenso na súa utilización e
significación, como si todos quixéramos dicir o mesmo cando utilizamos eses termos, pero ese
consenso é aparente como podemos comprobar si pedimos aos que os usan que os maticen. Por
iso é necesario someter esas ideas a un análises. Precisamente os filósofos son os profesionais que
someten estas ideas a unha crítica, e as converten en obxecto da súa investigación.
Podemos falar, pois, dunha filosofía mundana ou difusa, e neste sentido todo o mundo é
filósofo en maior ou menor grado, e dunha filosofía académica ou profesional, que se especializa
no estudio destas ideas, as cales non poden quedar circunscritas ao campo de ningunha das
ciencias particulares, porque desbordan necesariamente tódalas fronteiras da especialización.
A filosofía tal como foi definida non é, nin pode ser unha ciencia. A tarefa específica da
filosofía está en traballar racionalmente esas hipóteses e supostos cas ciencias aceptan sen
explorar, ben por incapacidade, ben por non ser da súa competencia. Tampouco é a filosofía a
madre das ciencias, é dicir, aquilo de onde estas xurdiron como algúns sosteñen. A filosofía,
como é un saber de segundo grado, depende para o seu desenrolo do desenrolo dos outros
coñecementos científicos e non científicos. As ciencias teñen os seus orixes nos coñecementos
técnicos previos. Así, por exemplo, a orixe da xeometría hai que poñelo en relación coa práctica
da agrimensura, en concreto coas técnicas de medición de terreos desenroladas en Exipto como
consecuencia das inundacións anuais do Nilo. A aritmética viría detrás do comercio e a
administración bancaria dos sacerdotes sumerios. A química procede da metalurxia, a
farmacoloxía e a alquimia. Hai, pois, que rexeitar a idea de que a Filosofía naceu antes cas

ciencias como unha especie de tronco común do que, co paso do tempo, iríanse desgaxando
lentamente algunhas ramas do coñecemento, que alcanzarían o carácter de ciencias ao
independizarse da Filosofía. Esta metáfora da árbore da ciencia non encaixa coa existencia dunha
ciencia grega ben consolidada (como é a xeometría) cando xurde a filosofía, e co feito de que os
primeiros filósofos foron tamén científicos.
Necesidade da Filosofía.
Foi e é moi frecuente a acusación de inutilidade formulada contra a filosofía. O modo

positivista de ver a filosofía nega que sexa verdadeiro saber racional e, polo tanto, a súa utilidade.
Segundo este punto de vista, as filosofías non son senón diversas concepcións do mundo que non
superan os límites da conciencia individual do filósofo e que se asemellan aos sentimentos
persoais dun poeta ou un artista, que son dificilmente comunicables por irracionais.
Pero, como acabamos de ver no punto anterior hai dous tipos de racionalidade, a científica e
a filosófica, es as dúas necesítanse se queremos ter unha imaxe racional e coherente do todo.
Existen problemas, asuntos, temas que os demais saberes racionais, as diferentes ciencias, non
analizan e, polo tanto, necesitamos un saber que se ocupe de abordalos racionalmente. Esta é
precisamente a tarefa da filosofía. Vamos a enumerar algúns destes problemas, tomando como
referencia o que dixemos no apartado anterior cando caracterizamos o saber filosófico:
 Necesitamos un saber que se encargue de precisar aqueles conceptos (ideas) que non
quedan perfectamente definidos en ningún campo científico concreto: home, materia,
teoría, ciencia, nación, …
 Necesitamos un saber que se ocupe dende unha perspectiva racional dos chamados
“grandes problemas filosóficos”: sentido da vida, existencia de deus, …
 Necesitamos un saber racional que analice e clasifique as diferentes formas de coñecemento
e se pronuncie sobre a súa validez.
 Necesitamos un saber que supere a parcialidade do saber científico, un saber que recolla
coordine e sintetice as informacións parciais que as diferentes ciencias nos proporcionan
sobre a realidade para ofrecernos unha visión xeral, global, de conxunto da mesma. As
ciencias ocúpanse das partes e a filosofía sería o saber que se ocupa do todo.
 Necesitamos un saber que estableza as directrices da vida humana, que sirva de guía
práctica e moral da humanidade. A filosofía establece as grandes directrices que orientan a
vida humana. É, pois, fundamentalmente política e moral. Pero tamén é un saber crítico
radical, de ningún modo subxectivo, ideolóxico e arbitrario, senón controlable e
comunicable. A filosofía ten unha utilidade máis sutil e máis o longo prazo. Podemos
dicir que as ciencias teñen utilidade a corto e medio prazo; mentres que a utilidade da
filosofía é a longo prazo. Sen ela, home e ciencia camiñarían á deriva. A racionalidade
particular das ciencias é perfectamente compatible cunha irracionalidade no tratamento
total do ser humano. O papel da filosofía consiste en trazar eses amplos rumbos que pode
tomar a Humanidade.
Aínda que a ciencia é unha das formas de coñecemento máis potente que temos non nos
basta con ela; é necesaria a reflexión filosófica, porque sen ela a ciencia caería nas
mans da racionalidade instrumental e poríase ó servizo da pseudo-racionalidade das
ideoloxías. A filosofía representa, así, outra forma de racionalidade.
A razón instrumental é unha razón que se ocupa só de elixir os medios máis adecuados para
conseguir fins xa "dados" (por tanto, fins non examinados nin criticados). Nesta sociedade
na que o perfeccionamento dos medios non se ve acompañada por unha discusión dos fines
propostos todo termina por ser un medio ou un instrumento, incluso o propio home. A
consecuencia tráxica é que a razón pasa de ser un instrumento de liberación a un

instrumento de sometemento. O perigo para a ciencia é que a investigación se poña ó

servizo de metas inconfesables, é dicir, de fins ideolóxicos ("prexuízos" admitidos sen máis
como "verdadeiros" pero que non foron sometidos a un exame crítico).
Fronte á racionalidade instrumental dos "medios", é necesario unha racionalidade dos
fins e dos valores; é dicir, unha investigación acerca de que fins deben ser perseguidos e
que valores apreciados. Unha sociedade dominada pola razón instrumental e pola ideoloxía
consumista e do "progreso a toda costa" remata por esquecer as cuestións máis importantes:
si se respectará mellor a dignidade humana, si se fará ó home máis libre e máis feliz, si non
se destruirá o medio ambiente.
Disciplinas filosóficas (Tarefas da Filosofía).
Todo o que levamos dito dende o esquema das diversas formas de coñecemento (este
incluído) constitúe o contido dunha Filosofía do Coñecemento ou teoría do coñecemento, que
precisamente un dos seus cometidos é caracterizar os diferentes coñecementos existentes
establecendo unha clasificación dos mesmos. Agora ben, dado o enorme desenrolo das ciencias
nos últimos catro séculos, a análises do coñecemento científico dende o punto de vista filosófico
converteuse nun dos contidos fundamentais de toda gnoseoloxía (teoría do coñecemento) dando
lugar a unha nova disciplina: a teoría da ciencia ou Filosofía da Ciencia. O obxectivo primeiro
dunha filosofía das ciencias será a construción dunha idea de ciencia que conteña características
comúns a todas elas. En segundo lugar, será preciso establecer un criterio de demarcación entre o
que é ciencia e o que non o é, diferenciando a ciencia tanto dos saberes bárbaros e dos saberes
civilizados acríticos como da filosofía. Do mesmo modo, haberá que encontrar algún criterio para
diferenciar unhas ciencias doutras. Por último, será necesario estudar tamén o modo de desenrolo
e xurdimento das ciencias. Todas estas tarefas desembocan na construción dunha idea de ciencia
que se pode relacionar con outras ideas (tamén filosóficas, como a idea de materia, a idea de
home, a idea de liberdade,) formando un sistema filosófico. Dentro da reflexión filosófica sobre o
coñecemento científico estaría tamén o que é a reflexión específica sobre as diferentes ciencias
(Filosofía da Historia, Filosofía das Matemáticas, Filosofía da Bioloxía, etc.) levada a cabo
normalmente polos propios científicos que cultivan esas áreas. Despois estaría o que é a reflexión
filosófica sobre outras formas de coñecemento non científicas como por exemplo a Filosofía da
Relixión ou a Filosofía da técnica ou tecnoloxía,pois nos últimos tempos a filosofía está
prestando atención especial o tema do progreso tecnolóxico e as súas consecuencias.
Dentro da diversidade de “disciplinas” filosóficas hai unha que se considera normalmente
como a base, fundamento ou núcleo das demais: a Ontoloxía (ou Metafísica). Esta parte da
Filosofía trata do que hai ou existe, da “realidade existente”, e dos principios ou conceptos máis
xerais acerca desa realidade. Pode considerarse que o único que existe é a materia, e así
estaríamos ante unha ontoloxía materialista, ou pode admitirse a existencia de realidades non
materiais (Deuses, anxos, fantasmas, espíritos, ...). A perspectiva que se adopte na ontoloxía
condicionará o tratamento das demais disciplinas filosóficas.
Pero, ademais do estudio da realidade (ontoloxía) e das formas de coñecemento da mesma,
a Filosofía tamén se preocupa por outros temas que tocan máis de cerca o propio ser humano. Así
temos a Antropoloxía filosófica que trata de responder á pregunta ¿que é o home?. A Ética que
se ocupa da pregunta ¿que se debe facer?, ¿que valores deben orientar a nosa conduta?. Pode
dicirse que os chamados “dereitos humanos” son a regra ética xeral que a humanidade se deu
recentemente. A Filosofía política que trata acerca dos temas relacionados coa vida do home en
sociedade: reflexión sobre o Estado, o poder político e a súa lexitimación, a xustiza, ... . A
Estética ou Filosofía da Arte: reflexión sobre a beleza e a obra de arte.

BLOQUE II: O SER HUMANO.
O animal humano: orixe e

evolución.


LAS GRANDES PREGUNTAS FILOSÓFICAS:
¿Quién somos?
¿De dónde venimos?
¿A dónde vamos?
La respuesta a estas grandes preguntas filosóficas no puede hacerse de una forma aislada. Si queremos
saber ¿quién somos? y ¿a dónde vamos?, será conveniente primero responder a la pregunta ¿de dónde
venimos?
¿Quién somos?, ¿qué es el hombre? → Idea de hombre → Antropología filosófica
↓
Teoría de la evolución← Ciencia
↓
Teoría científica que nos permite explicar
el origen del ser humano (la respuesta a la pregunta
¿de dónde venimos?) de la misma forma (con los mismos mecanismos)
que explicamos el origen de las demás formas de vida del planeta.
Pero las primeras explicaciones que dominaron en la historia del pensamiento humano no fueron
precisamente evolucionistas, sino fijistas, como por ejemplo el creacionismo bíblico.
Fijismo Evolucionismo
Todas las especies son Las especies no son independientes,

independientes y permanecen pues se originan unas a partir de
inalterables desde su creación. otras. La diversidad de especies es el
resultado del cambio y la adaptación.
Aristóteles (IV a.C.) Lamark (XIX)

Creacionismo (Biblia → Dios creó Darwin (XIX)
todas las especies tal y como hoy
las conocemos) Teoría sintética de la evolución o
neodarwinismo → Darwin +
Cuvier (XVIII-XIX) mutacionismo (XX) → [nueva teoría
Linneo (XVIII) que perfecciona la de Darwin a la luz,
principalmente, de la teoría cromosómica
de la herencia iniciada por Mendel y de la
genética de poblaciones (ahora el
nacimiento de individuos diferentes se
explica como resultado de mutaciones
cromosómicas o variabilidad genética]

La Voz de Galicia – 5 de Mayo del 2005

Jean Baptiste LAMARCK (1744 - 1829)

Para llegar a conocer las verdaderas causas de tantas formas diversas y tantas costumbres
diferentes, cuyos ejemplos nos ofrecen los animales que conocemos, es preciso considerar que
las circunstancias infinitamente diversificadas, pero todas lentamente cambiantes, en que se han
encontrado los animales de cualquier raza, determinaron, para cada uno de ello s, nuevas
necesidades y sucesivos cambios en sus costumbres. Una vez reconocida esta verdad innegable,
será fácil observar cómo pudieron satisfacerse nuevas necesidades y adquirirse nuevas costumbres, si
se presta atención a las siguientes leyes de la Naturaleza que la observación siempre ha comprobado:
Primera ley. En todo animal que no haya superado el término de su desarrollo, el empleo
frecuente y continuo de un órgano cualquiera fortifica poco a poco dicho órgano, lo desarrolla y lo
agranda, confiriéndole una potencia proporcional a la duración de su uso; de igual modo, la
ausencia constante de uso de dicho órgano lo debilita, lo deteriora, hace disminuir
progresivamente sus facultades y acaba por hacerlo desaparecer.
Segunda ley. Todo cuanto la Naturaleza ha hecho perder o ganar a los individuos por influencia de
las circunstancias a las que desde hace tanto tiempo se encuentra expuesta la raza y,
consecuentemente, por efecto del uso predominante de un órgano o de su constante no utilización, se
conserva a través de las generaciones transmitiéndose a los nuevos individuos derivados de él, con tal
de que los cambios adquiridos sean comunes a los dos sexos o, cuando menos, a quienes produjeron
estos nuevos individuos.
A nivel de organización general, a los reptiles, como al resto de los vertebrados, les corresponde
tener cuatro patas dependientes de su esqueleto. Así pues, las serpientes deberían tener cuatro patas.
Sin embargo, y puesto que adquirieron la costumbre de arrastrarse por el suelo y esconderse entre las
hierbas, su cuerpo, por esfuerzos repetidos una y otra vez para alargarse y poder pasar por sitios
estrechos, adquirió una longitud notable y totalmente desproporcionada a su anchura. Ahora las patas
ya no les servían para nada, así que no las emplearían. Porque unas patas largas impedirían su
necesidad de arrastrarse, y unas patas cortas, al no ser más que cuatro, resultarían incapaces de
mover al cuerpo. Por lo tanto, la no utilización de estas partes, constante en la raza de estos animales,
las hizo desaparecer a pesar de figurar en el plan de la organización de los animales de su clase.
Vemos así que la falta de uso de un órgano hace que éste se modifique, se reduzca y, por fin, acabe
por desaparecer.
Paso ahora a demostrar que la utilización continua de un órgano, juntamente con los esfuerzos
realizados para sacarle el mayor partido posible y las circunstancias que exigen esto, fortifican,
extienden y agrandan dicho órgano, y crean otros nuevos que pueden ejercer funciones que han
llegado a ser necesarias.
El ave, a quien la necesidad lleva sobre el agua buscando la presa necesaria a su supervivencia,
separa los dedos de los pies cuando golpea el agua para desplazarse sobre la superficie. La piel que
une estos dedos en su base va extendiéndose progresivamente; de este modo, con el tiempo,
se formaron esas amplias membranas que unen los dedos de los patos y de las ocas, tal como vemos
hoy día. Los mismos esfuerzos realizados para nadar, es decir, para empujar el agua a fin de avanzar y
moverse en el líquido elemento, han distendido las membranas que tienen entre los dedos las ranas, las
tortugas marinas, los castores, etcétera.
Charles DARWIN (1809 -1882)

Atraído desde niño por las Ciencias Naturales, se le presenta pronto la ocasión de embarcar en el
Beagle en calidad de naturalista. La importancia de este viaje en la vida y obra de DARWIN es decisiva.
Durante los cinco años que dura el viaje, recoge numerosos datos y muestras de la flora y fauna
más representativa de los lugares más importantes del largo itinerario recorrido por el Beagle.
Fruto de dicho viaje y de sus largas reflexiones posteriores nace su fructífera obra, en especial El
origen de las especies, que marca un hito en la historia de la Biología. En ella Darwin expone sus
ideas acerca del origen y evolución de las especies. Las especies de organismos actuales, según
él, se habrían originado por descendencia y cambios a partir de especies ancestrales comunes.
Esta hipótesis evolucionista era verdaderamente revolucionaria. Llegar hasta sus últimas

consecuencias implicaba modificar por completo la concepción que hasta entonces se había
mantenido del mundo de los seres vivos. Pero para DARWIN, el problema no se reducía a enunciar
dicha hipótesis, sino que debía explicarse el mecanismo por el cual unas especies provenían de
otras, en una palabra, el mecanismo por el que se produce la evolución de las especies. Según
DARWIN dicho mecanismo consistía en una lucha por la existencia, en la que muchos individuos, los
menos aptos, eran eliminados y sólo permanecían los mejor dotados. Así, la evolución de las
especies se produce de acuerdo con una selección natural de los más aptos. Esta idea básica de la
evolución por selección natural cambia toda la perspectiva del pensamiento humano, introduciendo una
visión dinámica de la existencia de los seres vivos.
La verdadera importancia de la obra de DARWIN radica en el logro enorme de haber establecido de

forma concienzuda y clara lo que se puede llamar teoría general de la evolución, aceptada
posteriormente por la mayoría de los biólogos. En épocas recientes, el principio de la selección
natural, tal y como lo enunció DARWIN, ha sido criticado por muchos autores por considerar que dicho
mecanismo no puede explicar por sí sólo el proceso evolutivo. Pero hay que tener en cuenta que en la
época de DARWIN se desconocían los principios de la herencia biológica.
La principal conclusión a que llegó DARWIN durante su viaje en el Beagle fue que las especies no
son algo fijo e inmutable, sino que pueden variar adaptándose al nuevo medio ambiente en que viven y
dar lugar a nuevasespecies. En su libro El origen de las especies explica su teoría sobre el proceso de la
evolución, ilustrada con numerosísimos ejemplos y datos empíricos. DARWIN resumió esta teoría de la
siguiente manera:
“Como de cada especie nacen muchos más individuos de los que pueden sobrevivir, y en
consecuencia, existe una lucha constante por la existencia, se deduce que cualquier ser, si se
modifica aunque sea ligeramente de alguna forma ventajosa para sí mismo, tendrá más
probabilidades de sobrevivir, y de esta manera es seleccionado naturalmente.
Esta conservación de diferencias y variaciones individuales favorables y la destrucción de las
perjudiciales, la he llamado selección natural o supervivencia del más apto."
ACTIVIDAD
1. Explicar las semejanzas y las diferencias entre la teoría de Lamarck y la de Darwin.

Calendario Cósmico ( Carl Sagan)
1 En. 15.000.000.000 La Gran Explosión. 31 de diciembre

1 Mayo 10.000.000.000 Origen de la Vía Láctea. 13:30 Aparición asc. del Hombre.
9 Sept. 4.700.000.000 Origen del Sistema Solar. 22:30 Aparición del Hombre.
14 Sept. 4.500.000.000 Formación de la Tierra.
23:00 Útiles de Piedra.
25 Sept. 4.000.000.000 Origen de la Vida.
9 Oct. 3.300.000.000 Fósiles más antiguos (bacterias y algas). 23:46 El Hombre se sirve del fuego.
12 Nov. 2.000.000.000 Plantas fotosintéticas. 23:56 Comienza último periodo glacial.
15 Nov. 1.700.000.000 Primeras células con núcleo. 23:59 Arte rupestre.
1 Dic. 1.300.000.000 Formación atmósfera de oxigeno. 23:59:20 Invención de la agricultura.
16 Dic. 650.000.000 Primeros gusanos. 23:59:35 Poblados neolíticos.
17 Dic. 600.000.000 Aparecen los invertebrados. 23:59:50 Invención del alfabeto.
19 Dic. 530,000,000 Aparecen los vertebrados y prim. peces.
20 Dic. 480.000.000 La vegetación empieza a cubrir el suelo. 23:59:53 Guerra de Troya.
21 Dic. 440.000.000 Los animales terrestres – Prim. insectos. 23:59:56 Imperio Romano. Nac. de Cristo
22 Dic. 400.000.000 Anfibios e insectos alados. 23:59:58 Las cruzadas.
23 Dic. 360.000.000 Flores arbóreas - Reptiles. 23:59:59 Renacimiento.
24 Dic. 320.000.000 Primeros dinosaurios.
26 Dic. 240.000.000 Aparición de los mamíferos.
27 Dic. 200.000.000 Aparición de las aves.
29 Dic. 65.000.000 Extinción de los dinosaurios.
29 Dic. 60.000.000 Primeros cetáceos y primates.
30 Dic. 40.000.000 Prim. homínidos - Grandes mamíferos.
UN PEQUEÑO PUNTO EN EL TIEMPO Y EN EL ESPACIO
Si un mosquito, uno de esos que apenas vive un día, quisiese seguir paso a paso el desarrollo de un
hombre, que al menos vive 70 años, tendría el serio inconveniente de perderse el 99.9% de la vida de
ese hombre. El anhelo del mosquito sería entonces, una utopía, porque moriría mucho antes de
resolver sus interrogantes acerca de como nace, como vive y como muere un ser humano. Si existiese
un mosquito que realmente tuviese la curiosidad por estudiarnos, no lograría nada si observase a un
sólo hombre. Pero si se fijara en un grupo de ellos, se daría cuenta que, afortunadamente para sus
pretensiones, cada uno vive en un estado evolutivo diferente. De esta manera, observaría a un niño, un
joven buen mozo, a un adulto y a un longevo anciano concluyendo que cada uno representa una etapa
evolutiva diferente del hombre y que estas se suceden en forma continuada desde su nacimiento hasta
su muerte.
Si comparamos la existencia humana con la edad del universo, nuestra situación no sería
distinta a la del mosquito. Los científicos han estimado que tiene unos 15.000 millones de años, cifra
que ridiculiza nuestros tres millones de años como especie inteligente. En consecuencia, no podemos
sentarnos a esperar que la evolución cósmica desfile ante nuestros ojos para entender así su
funcionamiento. Sin embargo, para nosotros, es de gran fortuna el hecho de que cada componente
estelar (estrellas, galaxias, etc.), se encuentre en una etapa evolutiva diferente, lo cual nos ha
permitido determinar con gran exactitud, como nacen, evolucionan y se extinguen.
Para tener una idea más o menos clara acerca de la enorme extensión temporal del cosmos,
juguemos con la imaginación y atengámonos a las sugerencias de Carl Sagan. El famoso científico

estadounidense ideó un calendario cósmico en el que la totalidad de los 15.000 millones de años
atribuidos al universo transcurren en un año terrestre. Según esta analogía, un segundo representa 500
años de nuestra historia. De acuerdo a este calendario, toda la historia humana transcurre en el último
minuto, de la última hora, del 31 de diciembre. Esto nos da una gráfica idea de lo efímera que ha sido
nuestra existencia comparada con la evolución del universo.
Pero nuestra insignificancia va más allá: el lugar físico que ocupamos en el espacio no representa
más que un átomo flotando en un océano inconmensurable. Las distancia que nos separan de los
planetas y las estrellas son tan grandes que es imposible usar las unidades de longitud terrestres como
el kilómetro o la milla para medirlas en su totalidad sin enredarnos con cifras exageradamente
grandes y nada de prácticas. Se utilizan en cambio unidades más grandes que nos permiten
conceptualizar de manera óptima estas inmensidades. Una de ellas es el año luz, que equivale
aproximadamente a 9 billones de kilómetros de longitud. Corresponde al tiempo que demora la luz
para recorrer dicha distancia y es útil para localizar objetos lejanos como galaxias, cúmulos estelares
y cuásares. Otra unidad de medida es la unidad astronómica (U.A.) que corresponde a la distancia que
separa la tierra del sol y equivale aproximadamente a 150 millones de kilómetros. Es utilizado
frecuentemente para las mediciones dentro de nuestro sistema solar.
Paralelamente a lo que hicimos con la edad del universo, empleando el calendario de Sagan,
construyamos un modelo a escala del sistema solar para comprender más fácilmente el significado
de la vastedad del espacio exterior. Imaginemos, por ejemplo, que un millón de kilómetros equivale a
un metro de nuestra escala. En estas condiciones, el sol sería una esfera de de 2 metros de diámetro y
la ubicaríamos en el centro de nuestro modelo. Mercurio, el planeta más cercano a él, se ubicaría a 57
metros de distancia con un diámetro de medio centímetro. Venus sería una esfera de 1,2 centímetros
y orbitaría a 108 metros del sol. Nuestro planeta se movería a 150 metros de distancia también con un
diámetro de 1,2 centímetros. Marte, el más lejano de los planetas interiores, orbitaría a 228 metros del
sol y mediría algo más de 0,6 centímetros. El más grande de todos los planetas, Júpiter, deberemos
ubicarlo a 778 metros de nuestro sol y sería una bola de 14,2 centímetros de diámetro. Saturno estaría
a 1,4 kilómetros de distancia y mediría 12 centímetros. Urano y Neptuno medirían 4,7 y 4,4
centímetros de largo respectivamente y orbitarían en el mismo orden a 1,5 y 2,8 kilómetros del sol.
Por último Plutón mediría 0,58 centímetros y se ubicaría a 5,9 kilómetros de nuestra esfera mayor.
Ahora bien, si seguimos midiendo las distancias interestelares, la estrella más cercana al sol
deberemos ubicarla a 45 mil kilómetros y nuestro modelo a escala ya no cabría sobre la tierra (que
tiene un diámetro de 12 mil kilómetros).

… …
Algunos simios abandonan la vida

PLIOCENO arborícola.
(7 mill.- 2’5 mill.) Primeros restos humanos:
Australopithecus afarensis
CENOZOICO
Épocas glaciales e interglaciares.
PLEISTOCENO
(2’5 mill.- 10.000 años)
HOLOCENO
Neolítico
(10.000 años hasta hoy)

Australopithecus africanus (500 cm3), Austr. Robustus.

Homo habilis (800 cm3 ).
INFERIOR Homo ergaster: ¿sale de África por primera vez? A partir de entonces su
(2’5 mill.- evolución se desarrolla en el Viejo Mundo; en Extremo Oriente dieron
700.000 años) lugar al H. erectus cuyos restos más antiguos datan de hace 1’6-1’8 mill.
H. antecessor: los restos más antiguos datan de hace unos 800.000
años, y se han encontrado en Atapuerca (Burgos). Sería un eslabón
intermedio entre el H.ergaster y el H. Sapiens.
Homo erectus (1000 cm 3): mayor capacidad para la conducta cultural:

cooperación, división del trabajo, compartición de alimentos, uso más
MEDIO complejo de útiles; caza de animales grandes por acorralamiento y ojeo;
PLEISTOCENO (700.000- aprendió a usar el fuego, explotando hábitats fríos.
100.000) H. antecessor.
H. Sapiens neandertalensis: los restos más antiguos se remontan a hace
más de 200.000 años.
Homo sapiens neandertalensis: los auténticos europeos una especie que

evolucionó en este continente. Los europeos actuales somos inmigrantes
venidos de fuera (África).
SUPERIOR Entre hace 50.000 y 30.000 años fueron sustituidos en Europa por
(100.000- nuestros antepasados. Paleolítico medio(100.000- 40.000). 1200-1750
10.000) cm3
Homo sapiens sapiens (Cro-Magnon): Paleolítico superior (40.000-
10.000). 1200-1700 cm3
ORDEN DE LOS PRIMATES
PRIMATES ------------------------------------------------- Orden
Antropoides Prosimios ---------------------------- Suborden

(Lémures, tarsios, gálagos y loris)
Monos del N. Mundo Monos del V. Mundo Hominoides --------------------------------------- Superfamilia
Pequeños simios Grandes simios Homínidos --------- Familia

(Siamangs y Gibones) o Póngidos
(Chimpancés, gorilas y
orangutanes)

Familia de los homínidos
Ardipithecus ramidus (postura bípeda ?)
Australopithecus anamensis (si postura bípeda)
Australopithecus afarensis
A. africanus
Paranthropus robustus Homo habilis Homo ergaster
Homo erectus
Homo antecessor
H. neanderthalensis H. sapiens
PROCESO DE HOMINIZACIÓN
Cambios climáticos
↓
Reducción de las masas de bosques tropicales
↓
Bandas de homínidos se ven desplazados de su hábitat natural y se enfrentan con la necesidad de sobrevivir en un
nuevo medio ambiente, la sabana, para el que no estaban preparados por naturaleza
↓
Proceso de hominización: adquisición de nuevos rasgos que nos van diferenciando cada vez más del resto de los
primates y que permiten adaptarse al nuevo hábitat.
Nuevos rasgos
Anatómicos Fisiológicos Culturales
•bipedismo
•Cambio en la alimentación •Cooperación
•Liberación de las manos
•Pérdida del estro en la mujer •Lenguaje
•Desarrollo cerebral
•Juvenillización de la especie •Fabricación y uso de útiles
•Cambios en la dentición

EVOLUCIÓN BIOLÓGICA Y CULTURAL. EL PROCESO DE HOMINIZACIÓN.
El proceso de hominización por medio del cual se fueron formando los rasgos corporales que
nos caracterizan, se fue modelando nuestra naturaleza, se inició cuando un grupo de homínidos
(más bien varios) se vio desplazado de su hábitat o ecosistema propio (la fronda tropical o
bosque denso) y tuvo que enfrentarse a un hábitat o ecosistema diferente (la sabana o campo
abierto), debido a cambios climáticos que motivaron la reducción de las masas de bosques
tropicales. Es, pues, el desafío ecológico producido por el cambio de ecosistema, la necesidad
de sobrevivir en un nuevo medio para el que no se estaba por naturaleza preparado, el que
inició el proceso evolutivo que llevó al homínido primitivo (hominoide) a la condición de
hombre.
En este proceso de adaptación a un nuevo hábitat fueron apareciendo una serie de rasgos
nuevos que son los que nos diferencian de los demás primates y que constituyen la especificidad
del ser humano. Dentro de estos rasgos están los anatómicos (bipedismo, liberación de las
manos, desarrollo cerebral, etc.), los fisiológicos (cambio en la alimentación gracias, entre
otras cosas, al fuego que permite cocinar los alimentos, pérdida del estro en la mujer,
juvenilización de la especie) y los conductuales o culturales(cooperación, lenguaje,..). Vamos a
comentar algo más en detalle estos últimos.
La vida social más compleja con mayor importancia de la cooperación es fruto de la caza en
grupo y se ve favorecida por la aparición del lenguaje. La conducta de los homínidos se hace
dada vez más compleja por tener que organizar tareas cada vez más variadas y complejas y va
apareciendo como consecuencia la necesidad de emitir y de distinguir auditivamente un
conjunto cada vez más numeroso de gritos orientadores de la conducta. Esto lleva a la aparición
de un lenguaje cada vez más sofisticado, lo cual viene posibilitado por la evolución de la faringe
que posibilita la emisión de ciertos sonidos vocales y consonantes, y el desarrollo de un cerebro
que permite coordinar el proceso complejo implicado por el lenguaje.
Mediante la actividad cooperante, los individuos de una especie animal se han convertido en
sociedad humana, hasta el punto de que lo social ha pasado a ser condición de posibilidad para
el desarrollo del individuo humano.
El manejo y la fabricación de útiles llevaron a establecer cada vez más relaciones entre
los componentes del grupo. El progreso en la fabricación de útiles fue posible desde el momento
en que la comunicación oral se elevó a lenguaje articulado. El adiestramiento y la educación,
como transmisores de las experiencias adquiridas, irían adquiriendo mayor importancia. La
transmisión de una generación a otra de los frutos de la experiencia ha sido el
procedimiento que ha favorecido esencialmente las ascensiones progresivas de nuestra especie.
La fabricación de útiles lleva consigo la organización de unas formas de vida propias que se
regirán por una serie de normas que ayudarán a establecer aquellos comportamientos que
regirán la convivencia.
La evolución biológica lleva, pues, a la vida social organizada por medio del lenguaje, lleva
a la cultura. La cultura es parte integrante de la naturaleza del hombre.
Así pues, debemos tener en cuenta que el proceso de hominización no se produce
exclusivamente por mutaciones genéticas y selección natural, sino también por cambios más
rápidos y eficaces provocados por los mismos individuos. Con la adquisición paulatina del
lenguaje se creó un nuevo sistema de comunicación entre las generaciones sucesivas que le
permitió al hombre disponer de un sistema eficaz para transmitir la información. De esta manera
dejó de ser necesario que cada individuo partiese de cero cuando se enfrentase con el medio
hostil. Estamos aquí refiriéndonos a la EVOLUCIÓN CULTURAL, imprescindible para
responder a la pregunta de cuándo se es hombre.

IMPLICACIONES FILOSÓFICAS DE LA EVOLUCIÓN. EL LUGAR DEL SER HUMANO

EN LA NATURALEZA.
Darwin no se habría definido sobre el origen del hombre si las posturas de T. H. Huxley
(1825-1895) Y Haeckel (1834-1919) no se hubieran producido. Huxley, a pesar de que tendió a
separar la naturaleza y el hombre, en general presupuso un "lugar del hombre en la naturaleza".
Supuso que el ser humano también formaba parte del proceso cósmico, que el hombre había
evolucionado a partir de los brutos. No había una línea clara de demarcación entre los animales y
la especie humana.
Darwin hizo virtualmente las mismas suposiciones en el libro "La descendencia del
hombre". El hombre, constituido sobre el modelo de los mamíferos, tiene sus mismas
características con unas diferencias de grado de tipo evolutivo.
El evolucionismo, biológico y cultural, arranca al ser humano de su antiguo marco
religioso, negándole toda clase de condición o creación especial, explicándolo por fuerzas
totalmente naturales en acción. Sin embargo, tanto par Huxley como para Darwin, decir que el
hombre descendía de los brutos no era decir que fuese uno de ellos. Al rastrear el fenómeno
humano los evo1ucionistas se encontraron con la civilización, elemento que suponía una especie
de ruptura con la naturaleza y la no eficacia de la ley de la selección natural en el presente
hombre civilizado.
Este panorama provocó rápidamente una tormenta. A muchos cristianos les pareció
blasfemo: no sólo contradecía la Biblia, sino que negaba todo aquello que se les tenía enseñado
alrededor de la naturaleza y el destino del ser humano. Evidentemente aborrecían la idea de que
las religiones fueran única y exclusivamente fenómenos históricos.
El pensamiento darwiniano presentó un panorama evolutivo-histórico de todo el
universo, que incluía tanto la prehistoria como la historia y tanto la naturaleza inorgánica como
la orgánica. En este universo en perpetuo movimiento todo estaba transformándose
continuamente, y los cambios podían explicarse mediante supuestos naturalistas. Así el
darwinismo estimuló, entre otras cosas, una visión evolutiva de la religión. Antropó1ogos
evo1ucionistas como E. B. Tylor y J. Frazer pusieron los orígenes de la religión en prácticas y
creencias primitivas, como el culto a los antepasados, el animismo, y encontraron restos de
superstición salvaje en ritos cristianos. Según Frazer, la religión se origina, como la magia, en un
intento de explicar y dominar la naturaleza. Pero así como la magia fue superada por la religión,
así ahora esta última estaba siendo superada por la ciencia. Como evolucionista Frazer no
pensaba en la religión como en un sistema de absolutos, sino como un fenómeno temporal
correspondiente al estado de conocimiento o ignorancia de un momento particular de la historia.
Lo mismo pensaba de la moral: esta también estaba sometida al cambio incesante, no había
principios morales inmutables y eternos. Los valores éticos surgen como una ayuda en la lucha
por la existencia. Eran útiles a la tribu o a la comunidad en la lucha por la vida contra otras tribus
y contra el medio en general. En este sentido la moralidad variaba de una tribu a otra,
dependiendo de sus condiciones.
Dadas estas visiones de la naturaleza y del hombre, la repercusión del darwinismo sobre la
religión era más o menos predecible. Sólo podía agravar la crisis religiosa que estaba invadiendo
Europa y contribuir al nacimiento de una nueva conciencia secular y de un pensamiento
agnóstico, inaugurado por Huxley, según el cual no es posible saber más cosas de las que permite
la ciencia en un determinado momento.

CULTURA
DEFINICIÓN DE CULTURA.
“La cultura... es ese todo complejo que comprende conocimientos, creencias, arte, moral,
derecho, costumbres, y cualesquiera otras capacidades y hábitos adquiridos por el hombre en
tanto que miembro de la sociedad” [Edward B. Tylor, 1871].
Según esto, una cultura consiste en las formas de pensar, sentir y actuar, socialmente
adquiridas, de los miembros de una determinada sociedad (entendiendo por sociedad un grupo de
personas que comparten un hábitat común y que dependen unos de otros para su supervivencia y
bienestar).
MATERIALISMO CULTURAL.
Algunos antropólogos creen que la cultura no puede ni debe ser estudiada de la forma que los
científicos estudian los fenómenos naturales. Otros, en cambio, sostienen que la antropología
puede y debe descubrir las causas de los fenómenos culturales de la misma manera que los
biólogos descubren las causas de la evolución biológica o los meteorólogos descubren las causas
del tiempo. Existe actualmente una estrategia de investigación en antropología que es conocida
con el nombre de materialismo cultural y cuyo representante más conocido es Marvin Harris.
El materialismo cultural considera la infraestructura como una causa de la estructura y de la
superestructura.
Todas las sociedades humanas tienen una serie de elementos (que pueden adoptar formas
diversas en cada cultura) que pueden agruparse en tres divisiones principales:
 Infraestructura. Aquí se encuentran las actividades por medio de las cuales toda
sociedad satisface los requisitos mínimos de la subsistencia (“modo de producción”) y
regula el crecimiento demográfico (“modo de reproducción”).
 Estructura: se halla constituida por las actividades económicas y políticas mediante las
cuales toda sociedad se organiza en grupos que distribuyen, regulan e intercambian bienes
y trabajo.
 Superestructura: está integrada por la conducta y pensamiento dedicados a actividades
artísticas, lúdicas, religiosas e intelectuales junto con todos los aspectos mentales y emic
de la estructura e infraestructura de una cultura.
Las variaciones de la conducta cultural son desconcertantes a primera vista: ¿por qué los
aztecas devoraban a sus prisioneros de guerra? ¿por qué tantas culturas han permitido el asesinato
de las niñas recién nacidas? ¿por qué los hombres creen que son superiores a las mujeres? ... M.
HARRIS sostiene que estas variaciones pueden explicarse como adaptaciones a condiciones
ecológicas específicas. Pretende explicar la evolución de las formas culturales tal como Darwin
explicó la evolución de las formas biológicas. Al igual que la giba del camello es una adaptación
a la supervivencia en el desierto, la extendida práctica del infanticidio femenino es una
adaptación a la amenaza de la superpoblación y de la disminución de los recursos. La convicción
de la supremacía masculina es, a su vez, la forma adoptada por la especie humana para justificar
el homicidio de las recién nacidas.
HARRIS afirma que las culturas adquieren sus formas específicas como respuestaante
los recursos disponibles. Cuando las demandas de las poblaciones en aumento exceden
finalmente dichos recursos, las culturas adoptan formas intensivas de producción, hasta que los

recursos originales llegan a un grado de agotamiento. Entonces, si la cultura ha de sobrevivir,

debe crear una nueva tecnología, y así se repite el ciclo de producción, superpoblación,
intensificación y agotamiento.
¿Por qué algunos pueblos abandonaron la caza y la recolección como formas de vida, en
tanto que otros las conservaron? Y entre los que adoptaron la agricultura, ¿por qué algunos se
quedaron en una vida aldeana mientras otros se acercaron a la categoría de estado? Y entre los
que se organizaron en estados, ¿por qué algunos crearon imperios y otros no?... La clave para
comprender esta evolución diferente radica, según Harris en la tendencia a intensificar la
producción que, a su vez, es una respuesta periódica a las amenazas contra los niveles de vida.
En el pasado, irresistibles presiones reproductoras debidas a la falta de eficaces sistemas de
contracepción, condujeron reiteradamente a la intensificación de la producción. Dicha
intensificación ha conducido, siempre, al agotamiento ambiental, lo que en general da por
resultado nuevos sistemas de producción... cada uno de ellos con una forma característica de
violencia, trabajos penosos, explotación o crueldad institucionalizados. Así, la presión
reproductora, la intensificación y el agotamiento ambiental parecen ser la clave para comprender
la evolución de la organización familiar, las relaciones de propiedad y las creencias religiosas,
incluyendo las preferencias dietéticas y los tabúes alimentarios.
¿Por qué la gente intenta resolver sus problemas económicos intensificando la producción?
Teóricamente, el camino más fácil para mantener el nivel de vida no consiste en aumentar la
producción sino en reducir la población. El problema reside en que la actividad heterosexual es
una relación genéticamente estipulada de la que depende la supervivencia de nuestra especie y,
por lo tanto, no resulta fácil mermar la “cosecha” humana. La regulación de la población a
menudo fue un proceso costoso, cuando no traumático, y una fuente de tensión individual. Si no
fuera por los graves costos que entraña el control de la reproducción, nuestra especie podría haber
permanecido por siempre organizada en grupos pequeños, relativamente pacíficos e igualitarios,
de cazadores-recolectores. Pero la carencia de métodos eficaces y benignos de control de la
población hicieron inestable este modo de vida. Las presiones reproductoras predispusieron a
nuestros antepasados de la Edad de Piedra a recurrir a la intensificación como respuesta al
número decreciente de animales de caza mayor, disminución provocada por los cambios
climáticos del último período glacial. La intensificación del modo de producción de la caza y de
la recolección abrió la etapa de la adopción de la agricultura, que, a su turno, condujo a una
competencia muy alta entre los grupos, a una intensificación de la guerra y a la evolución del
estado.
Las modernas técnicas anticonceptivas y abortivas introducen nuevos elementos
potencialmente decisivos, pero pueden haber llegado demasiado tarde. Las sociedades estatales
contemporáneas se encuentran entregadas a la intensificación del modo de producción industrial.
Apenas hemos empezado a pagar el castigo por los agotamientos ambientales relacionados con
esta nueva ronda de intensificación y no se puede predecir qué nuevos tormentos serán necesarios
para salir de esta situación. Nuestra cultura no es la primera “tecnología” que ha fracasado, ni la
primera que ha alcanzado sus límites de crecimiento.
En opinión de HARRIS, la libre voluntad y la elección moral no han tenido, prácticamente,
ningún efecto significativo en la dirección seguida hasta ahora por los sistemas desarrollados de
vida social. Uno de los obstáculos más grandes para ejercer la libre elección con el fin de
conseguir paz, igualdad y opulencia es el fracaso en reconocer los procesos evolutivos materiales
que explican el predominio de las guerras, la desigualdad y la pobreza. Con el fin de cambiar la
vida social para mejorarla, es necesario comenzar por conocer la razón por la que generalmente
cambia para empeorar.

Bloque I - II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Bloque I - II

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bloque I - II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FILOSOFÍA

DPTO. FILOSOFÍA IES CELANOVA C.E.F.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 1

BLOQUE I: O saber filosófico. ……..…………………………………..………….4 - 42

1. As orixes da Filosofía …………………………………………………..……………………. 6 - 8

2.1. Coñecementos bárbaros …………………………………………………….…… 11 – 21

B. As diferentes posturas ante o problema da existencia de Deus ………....…. 15

2.2. Saberes civilizados acríticos …………………………….………………………… 22 – 31

2.3. Saberes civilizados críticos ……………..…………………………………………. 32 – 42

BLOQUE II: O ser humano ………………..…………………………..………… 44 - 58

 Que é ser home. Evolución versus fixismo ………..….…….….…………………..…. 46

 Evolución biolóxica e cultural. O proceso de hominización ………………………. 55

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 2

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 3

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 4

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 5

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 6

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 7

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 8

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 9

2. TIPOLOXÍA DOS SABERES

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 10

2.1. COÑECEMENTOS BÁRBAROS: O MITO, A MAXIA E A RELIXIÓN.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 11

A. TEORÍA DA RELIXIÓN DO MATERIALISMO FILOSÓFICO DE GUSTAVO BUENO.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 12

O curso da relixión: as formas de relixiosidade e a súa evolución.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 13

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 14

e incompatibles. Esa incompatibilidade provoca un proceso de simplificaciónmitolóxica fronte ao

Respecto ao corpo da relixión terciaria, este é unha evolución do da secundaria, cuxas

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 15

B. AS DIFERENTES POSTURAS ANTE O PROBLEMA DA EXISTENCIA DE DEUS.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 16

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 17

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 18

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 19

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 20

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 21

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 22

2.2. SABERES CIVILIZADOS ACRÍTICOS: TECNOLOXÍA,

¿Quen debe tomar as decisións sobre as liñas a seguir na investigación tecnolóxica?

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 23

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 24

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 25

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 26

Cadro-resumo das diferenzas entre o coñecemento científico e o pseudocientífico

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 27

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 28

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 29

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 30

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 31

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 32

2.3. SABERES CIVILIZADOS CRÍTICOS: CIENCIA EFILOSOFA.

2.3.1. O SABER CIENTÍFICO.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 33

A clasificación das ciencias.

IES CELANOVA CELSO EMILIO FERREIRO 34