NG SA MG A N AWAWA LA_ n ga, m ay nc1 ruy o n~ l<1wc1v ,a p1sng1
~AB!LA
R1"1rdo Ui!
I, Para na rin akon g hangin.
b ,in~ draw n a ng tummgm s1ya sa
,1y wald na s1ya. Pero naroroon
, ,I I.1111111
wJrtO an g kama, ang mga l1bro.
ttni.! ku '
u~1 uho s1ya, wala s1yang n arm1g. S m alat
nt\'d Jng salamin, wala siyang naha~k an .
Wow, sabi n1ya. Tuluyan na s1yang
11.iwala.
Disisiyet e lan g siya. At n akahuba d
dahil k apapalt go para pumaso k sa
eskuwelahan . Jun-Jun, asan ka na namang
bata ka! Umakya t ang mama n iya pero
nilampas - lam pasan siya . Kung n ak1ta
51 ya'y sampal na naman ang inabot m ya.
Jun-Jun·, bulong mya sa sarili, ma laya ka
na.
Nang araw n a iyon , Abril 4, 1987,
lumabas n g bahay si Jun-Jun at d1 na
umuw1. Sa kalsada'y umiiyak ang batang
yag1t. Sa diyaryo'y nilusob ng mihta r ang
hideout n g mga Sparrow s. Tok-tok- tok,
sabi ng m amlyo sa niri-repa ir na high
heels sa talyer. Pmagma sdan n i Jun-J un
ang lahat, saka pomos1syon sa gima ng
kalsada sa harap ng n agmamad aling mga
sasakyan. Mga putang man 'yo, sigaw mya
pero wa la ng n aka karinig, putang ina
n 'yong mga ama at ina at lahat nang a yaw
sa akin ! At putang ina mo, trigonom etry
at history, kayong mga titser na terror, mga
kapitbah ay na sintonad o, mga nndahan g
ayaw magpaut ang, mga barkadang asar,
mga kaklasen g babaing h ag1khik n an g
hag\khi k pag kinak.a usap pero
n ambaba sted naman, mga putang ina
n'yo.
Na1sipan niyang puntaha n an g best
friend na si Gene. Tulog pa siguro ito ,
m ali-late na naman sa eskuwel ahan.
hurulak sana 111ya ang pmto ng lcuwarto
pt'.rC lumusot ang katawan n iya. Tulog pa
Putang ma mo, Gene. nc1tJ ta" dl1g s1gaw
111ya, tulo-laway b' Kmc1gat n1yc1 ang paa
111ro pero tumagos Jang c1ng mga ng1pm
n1 yc1. Nau po nc1 lan g ~1yc1 s.i ka tre 't
pmagma sdan 1to . Noong G raJe I kapag
pma tatayo ~1ya ng ll t~er J J h d J 1 ma -
prono unce ang bark, o kay<1'y walang bose_,,
na lumabas kapag pmakaka nta, s1 Gene
ang tagapagltgta.s, Ma 'am, ako na I.mg po
ang ta tayo, at payag naman ang rnser. S1
Gene , mas kt n o ,>'y ma h tl1g n a n g
tumulon g. Samanta lang s1ya, mabalmgan
lang ng titser ay namumucla na, Jun-Jun,
ba't para kang natuklaw ng ah~ !
Umungo l s1Gene, nag1Sing . TumaJ:.
ang kamay na tumagos s.i kaha rap n a
mukha nt Jun-Jun pero walang tmamaa n .
Gene, sabi ni Jun -J un, J1 m o ba ko
nanrinig ! Mommy, s1gaw 111 Gene, lace
na ako, tulungan n'yo ako ! Gene, putragi.:,
ka, and1to ako! ~fo mmy! O o . sanJalt,
saan mo na naman ba hmubad ang sa:,atos
mo ? Gene, hawakan mo aku ! N1yuyugyog
111 Jun-Jun ang mga bahkat nt Gen e pero
wala siyang mahawa kan. Desperad o ng
napating m na Lang s1ya. N 1yabp ng ma
si Gene , hinagka n sa n oo , sa k .1
tinulung ang bumango n . Ma lungko t na
lumabas s1Jun-Jun.
Nang araw n a iyon, nang humara p
uli s1ya sa kalsada, sa dagsa n g mga taon g
nagmam adaling makapas ok sa o p1s111a 't
eskuwela han, p umasok bigla sa is1pan nt
Jun-Jun ang kanina pa iniiwa.sang harapm.
paano na siya, ba't nangyari ito sa kany,1,
sa ibang lugar kaya sa buong mundo sa mga
oras n a ito 'y may isa ring kagaya ntyJ .
Noon niya n aramda man ang wa la n )(
kapantay n a pag-1isa, at napaupo s1ya :.a
bangket a, at h aba n g Jmadaa nan a t
sinasag ~an n g mga t ao'y n apa1uko n g
parang n atalo , nakayupyop an g mukha sa
di maramdamang kamay, walan g t unog n a
iniiyakan ang kanyang pagkawa la
l lT LI A f l 1 1[ A l l l l ( (') A S 9 ~
 Ma ma, bak ,r
n. G usto ko ng per o di siya rha ka lab as.
rnabub . an ng kas am. aha , huwag mo
, styang Yanig ang bakla. Aka la'y oc nam . gan 'o n ! Ma h al kita, Ma ma
T.ulllng araw a1 1arl ung gab . J · . ke no te, n aka pa ·d uk1ng.
sag ing big rime, sab 1 niy :.1. No on daw
dm ng mga
gum.1L1 , ~um..1sa bay fang ><1 d,
mah awa kang H m I pa rm, ta
pa g na
O
la ki ay blm o w-o ut ako ng sakran ! Hu wag, isisigaw
sila at la hat, aka la 'y bab ae mag _ siya n ang ma
hugu, ng mg.1 1ao. 1'. fmsan
~1s<1b1h 111, sa kung
l~,mg111 , anJ 1w
smo
per o
man
di n
ay
,
'yo
b1gl
para
nak
a niya
'ako
ng
ng
ikit a.
Brineak na niya't baka Jur nat
panaho n ng kab uki nga n!
in
nn 5·
g Pa ang
'Ya!
I kurn1ra uer to Az ul a n g mg a put a ng

n
iya sa P
karnag·
ana k keseho dan g ma ubos
' a ya
lah ar ng
n fan g
din gdi ng at sah ig at kisa me,
kan yan g mg a d a ing . An
buh ay ito, hab ang nakakulon
mu ulit ang
ong kla sen g
g sa apa rad or
to ni yan g Hagalp aka n ang mga tao.
L . gpa gur an niya, m ap ak . tun
, mu ra ng ina
G u,r, i 1111·ang mag uro m, gus
p1na gan o n ang ay nar irin tg niya ang pag mu
'y wal ang sa stage' si Jun -Ju n at sin abi , ulol t~ap,r • ang di siya ma bab a. Ba 1t leak.lase ko me
.in ruk in, hum ,ihagulgol s1ya aka bin ubu gbo g sa am a niy a, lah at ng mga
mak u,m g luha. nag tara wan g tum ang hod . :a y niya ? No ong bata'y nan gya ri sa buhay, ako, ma
rali no nam an
a H· la siya . Kay a
S,1 mga smehan siya naghan
ap ng Gus to niya si Pongka -Po ngk siya ng pad ir niy a dah il bak ako , ma husay nam an ako
ng kum ant a,
e rn · dtnd, a pay aga ng
mapdgl at,iguan. Ma gta tago ka'y di ka kagaya ng mga tau han sa sin
' ay ug.0 nag-imperso nat or siy a par bak it wa lan g nan gya ri sa'k
i n ? Sak a
sa kan ya ng sine han. .
amoy ng tao ang pa w1s, • d· aba e. Tap os nan g kum ita na
naman nak1k1ta, sab1 at Iama n 1to, . p in,g magdam it-b
pip ilit in siya ng ina ng kum
anra, s1ge,
an kap ag di
J~l unga n mo ako , bulong
niya dito sa mo ang h mga1. b ero ma lup it g mga tao siya'y bin ubu gbo g n am a n kan ta, par a paglaki mo 'y mag
ing sing er ka,
1 im, kadangan kong sumiksik Doo · b• gka -Pon nga aga d ito
mmsan , mu - oo si Pon nakakapag-intriga. Na ma ray Kaya !a lon g
,a hara P ng, P1P1•k·1t-p1k1t. . ·
na liwanag ng
n,
Pon gka - P ~ka. iye ma ng mga wal a ka ban g am bis yo n?
I Ma ghu bad ka na, ongKa' pcro nat ira pa rin ang imb um uro ng ang bos es niy
a, sa sc h oo l
tauh ang . awan 111·1a. p atu nay an mo ng b b i. . ala n ng
te ? n, tum ang hod siya sa mga s1g a ae 11;a ' kamag- ana k. Ba' t di n a naw
alab as na mga
lam an, rek tan gul ar na . .
p Ioy pa rm ,ro sa pagpaparawa A . a? Ay nak u, sab i pro gra m ay ipit ang lum
Wit ang but o't aru
· Y, lmmrabida sa buh ay niy
May nakikita a cunog.
mu ndo ng d, nam an buo . ehe, ay, kabayong bun dac, nas an na ng ng kas am aha n, kal imu tan mo na ang
a kak am ,
ng sin e a Mi nsa 'y pil it siy ang pin
s,yka ng pag kak apa reh o nila • ba ak o? Para maa liw ang lah at a
wa buhaghag mo ng buh ay at sam aha n mo ako
, ano ba, kum ain ka na,
na a k a k it · a Ia ng siy a't nak ak . . ito ng mga kab astu san M y gaga
gla ndi tay o sa Sei s. sing ko any os siya
I ann tg · umuwestran mam aya ng gab i, ma
niy a, mag bub uka s pa ako
sam a ang ang sine'y nak 'k · I O k g gka, uuwi na sigaw ng ma ma
am
M ' ita ang at parang bin aba yo ang mik e · aya ay Ayo ko, sabi ni Pon gka- Pon o siya ng nan gin ig, na ihi
nan rin i ng tind aha n! Lal
. h g. atag al n ang nagsara ang ·h h ugi s-k ung -an o ang bib .
t u ,g.
p
ero Jang ako. di ka na ha
mundo sa b b h· . . sa sal aw al. Pun yet ang
61:en an at nat utu log na ang a atu tn pa rm stya ng mga
plastic c Sin und an niy a pa uw i si
Pon g-
ng uli siya sa
lit pa rin si capunanu~. siyam ma tutu to? Sak a ikin ulo
Jun -)~ pah ~t ay nagpupumi Mumurahin siya hab ang tina Pongka . Ma y am pon it~. Si Kes s,
na nam an mak alabas
n, par ang bali w na inaa n·
ng bay ad. Ha h b 1· . g
aki t, huw ag! mad alas aparador, hab ang di
. mag ang com s bila a u m ntya sa na taon . Nan ay, mas niy a, ang apa rad or
wala nan g buha y na telon, maa moy ito sah i .
ksik sa sulo k, ang mga sali ta sa bib ig
d .m,·d 1·Iaan .
, ng pababa, Kes s. Sak a sisi a lan g nam an
dud Ji:n g mg a Ito, gug ulo isigaw ni
pay at na ang nagsasalita, mam a, kay
. phangm. Kum uku log sa tawanan nan gin gin ig sa cak ot ang nac aca kot ako
Isan g g b·• niya sa isang hita , pasa ako nai ihi sa salawal dah il
b kb k · a • y nap anood ang sme an.
kacawan . Ma y mg a paso ito sa
g sab i ng titser,
P~n gia . ing sin eha n si Dia
na Pongka- a sa mga sugar. sa inyo. Halika, nakangicin
~m iiy ak si Pon gka -Po ngk sa bin ti. Per o hin di bale ang
butas-butas na 'yan g sap ato s mo a, ibibili
d ressmg roo m I b ot ni. Jun -Ju n ang mga iyon . An g hin di
ng tind era.
c' · na Mawawala din ang kita . An ong size ? tan ong
per o hahgin mga mat a. Par a
2. Para siya ng maskara. ISSue pap er para ibigay dito mawawala ay ang tako c sa
Tm ing nan ng tits er ang sap ato
s niya. Size
kan · p mg a ma ra.
ang nah awa niy a. um aso k ang isa mo na rin g sir, uga tan ang ulcat sa kan ya.
May ~;~n~ di tao si Pon 4. Nag han ap ng size 4. lsin
gka-Po ngk a. .
pang gay •mp erso or. N aku , day sabi si Kes s, mas ki
a ang wig na Far rah Faw · ak . nat ' Ma ski saa n cum ing in Size 6 ang paa niya! Na pam aan g ang
cett, nito, alam. mo ba namang this morning nat utu log, nar oro on ang
ang make-up sa mukh nan . nakayuko, maski titser: Nadisku bre nila , lum aki na ang mga
sa Pllti, and dam it na m: ;~ cou pcn bon d g gum1sm.g ak0 um u..kor ang bahay, takot sa mg a maca. a sa sap ato s per o suo c pa rin niy a
15 ayumaagos Di k mat a paa niy
sa, ahi g ang b ·b· •p Yos o, sab1 ko ' kara pus an na yara ng May takoc din siJu n-J un sa mga ili ng tits er my a
' ' ig ay makopa. Ang .tn1- .
balda! Suk a ak aya w niy ang isip in. par a ma kapagtipid. Bin
imperso nat e niya ay si Farrah
F ano kaya ang noo ng har a pa pero a ng sap ato s at sak a mu la n oon sa
B awc ett na nangyayari b ko nan g suk a, ako , sab i ng mg a a laa la, n uli,
nag-1impersona te kay Shi rle d • . a a kak o pm aru rusa han na Per o eto esk uwe lah an ay di na siya nila pita
ako yang 1s1pan,
dng resulta ay si Dia na Rossy
N~e y pero sa . am. , ng na h a Ia k o. Nau po, at rum aragasang lum abas sa kan nah uhu li lan g niy ang
min san ay
a akaltto na kun di pagmasdan
per o talagan g gus r . · 0 ba't ka a1 {~ala siyang nagawa nak arin gin sa kan ya, sak a bab alin g sa
o nty ang 1·r ·
1 uh m ang um ':~k ~~• Pon gka -Po ngk a. ang pag daa n nito sa har apa n. Payato t na
ood b · . ang act mo a. malayo.
ma non ' sa I niya sa spie l K H b iyan, tapos na rcleneck pai:
· oagaya ng siya bat a pa, !aging naka-tu bel de siya .
pag l1to niya sa boyfriend na H.a P n . Mag- ay idi n:i :ng _yakap-yakap ng kas amahan
ag mak ita ng mga . Dos e any os nan g ma gre
11sang buwan na 1 . pum apa sok par a huw . No on nito
-
111
. g Pon gka I -Po ngk ang dahil sa
sa leeg . An g mga Kmagac niy a ang ina , min ura
ntto aldm na lal:k• Ian_ g _mapg•on pero di pa Pang aap1 at pa · · o ng mga kamag· kakl::ise ang mga pasa
, pin alaki kita at
siya . uro stya •wa · anak ng- usm niya , min sa'y itm ali ng mam a niya sina bin g am pon ka lang
r ero J 1 n :igtagal ay Ptn. uwersa na siyas.. yu ma ;~u ~~ -talaga niy ang
sum ika t at
kaJTiay
sa pin to, bawat bukas at sara
ay kasali siya pin agh irap an, wal a kan g uta ng 11a loo b,
· 1 sum ika r ar yum ama n ka,
9 5
IIFt ■ Ar u ar · l 05 A ,
llTU ATU l l ArT ll
.i 9 ◄ l'H1 u ,rou
-' HI S l ~l l y AHi) AH
lH,)L \.lC y
 ,mg
Pum1kat siy<1 ,tr m u11 ng •Pllld.)ok d J mun ,1 1r u. Pero kapa g at NcJnerte at 1bc1 pd, ,.i~J 1,d ,.i kJntlc1
SJ
lum,1\ .1, L. ,1 U mJli s ~,ya, n at ulog
1
ulo sa mJJ1 hm n d tul-J1g ng J Jg,1c .
n~ .,no 0 00
nagsabm g pdra ng ,mg tdO nga)·on, ~J
1ba 'r
ahk. JI P
10
I• nJ ula aw ng m ag- 1mpe rson ate
l uner .1, km.Jum,1 szaha 'y nagh g, ,mu , 1bang para an ay impersona to r, tbc1 't 1ba
,mg
nJ 0 ; 1
L o ve I y, o Sd tele p h o ne
1':i;:.1\'1 in J\ nJk1k11.J nai•a ang sard1 J . Kail anga n k o ng ka tawa n. J ,aya 0 ,.
1 d1sgu1se~ para mab u hay. May nag-
.i-
L.,11 e,, H c1l:-,ang hmu bugb og
h 1to. D1 ka ' rator, para ~o k ult '>3 ka tc1wa n rnro s1 hma hand p
m lca- Ikatlo ng lmggo n1 ya ng pc1"k ope) n Nah 1h1rapJn lang :,1ya kapa g
st unde rgrou nd, nagt atag o daht l
11,1 n.1ct.tn JJnu baca ka. sagaw Pong
"' d\\'dl
I a . Ang 1b<1
nang mad isku bre mya ang 1ba pang l \t Jun· u · agaya ng m1l1tar, 1ba-1ba ang alyas
P,ing L.<1. ,mu nug mo na nam an ang dam it p 1· h Arm ida S aguwn -Reyn a n a ang gm .
mo ang
_r
peno rmers. umu s it s1ya sa isang S 0 11 c1ng mara taas na nagm ama dre, itma takw tl ang m undo
L ,. g u,1 0 mo ba ng muk ha · na Mitc h , mah arap a butm
am11 Ang
n 1 GJ ry Va Ienc tan o. N oon g un a ay ero mms<1n lang 1yon . A n g mga
pang alan ng sant a ang gmag
rlJn r,Jh m ko?
p u mu pun ta 1a n g stya sa h a r apa n at nota , P 1ba'y si Rosa ng e5tudyante SJ araw, s1Ros
It'
mga
Dum aJa mg na nagk ukum awal a ang rnan o n ooJ ay 1sa ng dag at n g sta, gay a
m nab u ngal ang tut unga nga, naki k 151·gawsa ng sa Ermita sa gabt . Masl ea mga am
11Jng mg m1g na s1 Kess pero haw alc t ''- bung anga ng naka ngan ga, mlal abas an
g May a. Saka
ay haba ng mga tao mask1 d1 na rinrng. Yooh 00o ' lnu: s1gur o ko, sab1 nr Mitc h, ako datm
r, ,nl(kJ-Po nglca sa 1Sang kam ,ba't ,ban g k la,en g h agal pak. Ito na na
talaga! Pero haba ng t uma taga l ay di mab anre n1 Mitc h ang theo ry n, ya
r m ,1pa lo ng pa rpac. Tutulung an kata,
sabi
:a ang buha y ko , ~ab1 nt Jun -Jun . n o ala lay
inaa gaw ang s1ya naka tiis, pa lapit s1ya nang palap t gradually ay na1 -1mb 1be ng utusa
n1 Jun- Jun. Pal1t niya ng Gus to naya s1 M itc h dahi l may suga k.is,
h m1hi la pala yo s1 Po ngka - ha~ggang sa mata gpua n n a lang niya an'
para ng ang pers onal ity ng amo. Ang ~oc1ety
r ,irpa t, pd1t / aro sa boses. N agpd pa tawa pero sa atm ang
wala s1yan g mah awak an. sanl mg nasa enta blad o n a rin , naki kipa natm , sago t noon g lukar et, d1to
P, ,ngk J, pero
d uet kay Gary. Kun g ano ang bulca ng
pag b1gla ng sm u n J o t ay map apah agulg ol. tao lcung hind1 nagt atago ay nawa wa la.
Km aga b1ha n , pma gma masd an n i le Kapag kma kan ta n a mto ang The
Rose, l or
Ju n -Jun ang m ag-in a. Yaka p-ya kap
nt b 1.b.1g ntto, ung ano an g gala w, ganoon g buha y. May Let's not get mto an i•thm g po lmca
. K ' na roroo n c1ng 1sang buon l M1tc h.
Plmgkcl-Pongk a si K~ ha bang gina gamo t dm s1ya. ung mms an pa y s1singi t saya ay miya kan . p h ilosop h ical plea se, anga ni

nta't mga taon g n,m a kat at m ntla ang 1sa n g

t mto, kma kant ahan ito, m1sm o sa ka tawa n n i Ga ry, kalea Sak a pma g- usap a n
Jng mga )Uga S m umla n niya s1 Mitc h sa dressing asaw a't anak
Nak akak an ta n lalalc1, wa la pa claw
k<1 nt J ng hmd 1 D ian a R oss o S hirle
y sasayaw kasa bay niro . nato. kaib1gang
t ungk o l sa a m ya! Di s1ya nak k
1 1~ room . Wa la na a ng ng1ti sa muk ha pero tumu culak nang kuwa renta . Ay,
that
13<1....,ey. Kanc an g to too. Kan ta siya, mc1li ang mam . Saka
ig n g mga man o nood pero Mag-1sa 1ton g uma inom ng wme man , sab1 nt M1rc h, lagm g full o f drea ms.
pJgm amah al. at na ririn 153 c.
y nanlalata ng t uma yo at tumu loy sa kots Drea ms, that 's wha t will kill a man .
Sa tmdi ng na ramd ama ng lumbay ay •~on sa pma kam asas ayan g a raw sa buha . Nap a t ingi n st
ko • Na k1saka y s1 J un-J un U m u po sa sulo k s i Ju n -Ju n a t
11.1gt ata kbon g pa layo si J un-J un, ayaw rnya.
Mitc h, para ng may nara mda man .
Salca smc1
nJ ~ myo , sa 1ba na ako ucira! Nata gpua n N agwa kas agad . S um isiga w pa ng an an g nalu ngkot. Mata gal nan g naleaahs
smab 1sa d n ver, lnce rcon . At laleas pa rm s1ya . M ag-
nang po
111 )',1 ang sanl i sa tab, ng daga t. encore ang mga tao pero naka d alawa l bigla yatan g umm it. Mitc h ay n akau
1s1p
Jun-J un, air-c o n daha uumaga na nang map atigtl s1ya sa pag-1
l.Jg1 s1ya n oong pma gbab awal an ng encore s1G ary. Gus to pa sana ni
M ga ka lul u w a ng wa lan g a
11d ng luma ngoy sa daga t. A a lis lea na pan ay pa rin a ng sa ludo niya mask i
sa tulog . at noon lang map ansm g may mag -asaw
'
map unca h an . Mga mata ng ayaw upo sa kma uupu an n1ya .
ay tes na palan g nalca
na man , mara mtng traba ho! Ngay on nagpapaa lam na s1Gary , pero may diabe
reho ko yata s1la, g
At sab n sa Mga paan g gala. Kapa Noo n na ya n ais 1p , ka tl a n ga n ko n
ptna gma m35 dan niya ang tubig . si G ary at mad aling m apagod. N aiwa Jun· sa saril i. Masa ya ka,
, aya lum uson g . Wal a pa rm s1ya
ng
si Jun- Jun, pun o pa ng lalcas , gusto bulo ng m Jun-
n. lcata wan. Ng sanla lcong ka tawa n .
stage sago t ng h an gin, at napa tingi n st)u n-Ju
moy at wala ng mga Saan s1ya magh ahan ap!
nc1hahawak an, wala ng naaa pang leum anta, pina gma masd an ang Mag dam ag n a n alc1p ag- mum a n s1
g nagle uJcu nwar ing na .
n,ila lasah an pero h aban taon g nag-aalisan Mitc h sa mga kaib1 gan sa lobb y ng hote l.
b uma baba a t tum a taas sa mga alon
ay 4. Tao na rin ako!
Kaya nagh anap s1ya ng mas malusog s ang mga
1111151P m ya ang mah tnhi ng bulwale ng I na pe rfo rme r. A yaw n a m a n niya
by Pa nay ang tawa nan pero
tdwa . A ng isa ~a kani la ay di na sileat
lcapo
, Nag libot siya sa pagh ah.m ap ng ka tawa
mun do mula
n.
sa
lat Pina gma sdan niya ang
t~b1g sa ~ n yang bala t.' at an g maa lat-a N ane tte Inve nto r, m asya don g mata ba,
kaga ya n1 Mitc h noon g maw ala ito. Saka ang
ng bituk a n ito, tm in gnan ang m ga luwa
na lasa sa kan yang dda. lni1S1p niya baka maw a la siya sa kata wan nito . Wala
ma y lum a p it n a mu k han g luka
re t .
ang kalu luwa , pum asok
ng mg a bula . nasa u yan at ha la ng
nah a h a wa k a n niya a nam ang sho w si Tess ie To mas. At Mar ammg bead s at lumi hpad an g buho k.
pma ka mar um1 at
iya sa is 1pa n a n g !sang h a n gga n g sa
N d a la n g h ap n abr~.ad si W1ll1e Nep omuc eno . Oy, ,ab1 kay Mitc h , buti ka pa, me gany an,
ang anta s ng pagk abuh ay ng
at pma kam abab
n<1ka lal1 yong a m oy. Lum ubog s iya gab, Y n a k ita ni ya a n g a d . S i Mitc
h
, J bay tu ro sa brac elet ni Mitc h .
Saka ng
tang nang nalca ngiti buti ka Piltp mo , doon sa mga L~kwa rer at bata
lum1 taw at saka lumu Vald ez. bum almg sa tsa pa, oy, ikaw rin,
ga n asa- salv age at
an siya sa la n san ga n at m
, J buwan . N oon , b pag sina salct Kapag tum atawa sa enca blad o si pa, m e ga n yan , saba y tu ro na m an
bund ok ng basu ra. Pero dt
tme- nabubuha y sa
ng m,;1, pum upun ta siya sa baku ran at Mitch Vald ez, tawang ba lyen a, nabibingi hanJ bJg rnto. Saka naup o, ang bubu ti
gpua n ang sanl in g kata wan .
, hello , g traba ho ng n iya nata
relep onoh an an g mga bitum, bitum st Jun-Jun habang nakasmg it sa katawan n 'yo. Pmag-uusapa n n ila an
bum aba lea na . mga impe rso nato rs. sm a Mi tch at Will
ie
tulu nga n mo a ko, gabi na't rnto . Kaya mins a 'y l uma layo s1 Jun-
Jun
llTt l A Tl I L ~, r, a ll1 I A s 9 7
Y
3 9 6 'H ILr r,11"( LI T( IA TL' l l A HI JH" I Y AN D ANTH OLOG
 h a ban g n a katayo sa kanto , mga maha l sa buhay, tlabas n 'yo ang mga

b.m g araw ay nalSlp ni ya, ano kaya
hang suma nib s1ya sa katawan ng patay !
N d1 ho t n1ya ang mga semen teryo pero
,.ir,1d o ,1ng mga nitso. May nalcita siyang
n.ika buka ~ sa ltbtng an ng mga baca,
nJk.il uaw ang buto, meron pang buhok.
Kung may kataw an lang siya'y nasuka na
,1y,1 ,
S,1 tdb1 ng 1sang nitso'y nakat ulog
,,y,.mg nag-11s1p kung paano maka babalik
:,J k,1t,1u hang pisika l, kung iyon
na nga ba
,ing pmaka1mpo rtante ng bagay sa mundo.
g may puma tak na ulan
N ag,~mg siya nan
g una ay tumab i Jang
b, I mukh a niya. Noon
~iya. Sa ka n apa bal1kwas. Ba 't niya
nara md a ma n ang ula n ? N apata yo .
Hma wakan ang bis1g. Naha hawa kan niya
•to per~ di ~a rin nakik ita. Sumi po l siya,
nann nig niya! Duma mpot siya ng bato.
Nah ahaw akan niya! Hinag kan niya ang
bato, n oon lang sa buo ng buhay niya
mma ha l nang ganoo n katindi ang isang
ba to.
. Mask i ai pa siya komp leto, maski di
peanu t butte r. Kapa g nadu du
nakik lpa ligo. N agpa kuha sa l0 rniha·y
Wala ng lumab as, h intma cay ang ~ -rne.
Tuma bi sa mga nagpa pa- retrat o sa l antay,
pagsa bi ng ph otogr aphe r ng che uneta,
na king iti rin . Umi hi sa ka ls ~e ay
napatigil sa pagpi to ang pulis. Ma~ (Ia at
maging tao, sabi ng t itser sa klas e, ang
. t ao
ma h 1rap ay a n g magp aka
. . ow
bula las niya, a t n apa ting in lah ,
Magpaka tao ka nga, sabi niya sa sarili, ~
lumabas. Sa ulan sa salam in ng 6tntana
b
. . I niya ang tunay .
at
ng us ay 1smu
panga lan: Jon athan .
Magh apon siyan g lumangoy sa cla
huma haJak hak haban g itinat apon
alon sa langi t. N apa tingi n an
1 I g t ang
uma a n goy, a ka la' y J aga t
huma h a lakha k . Sa bugso n g t a~g
naisip an niyan g magp ak tla la. Nag~ ;~
ang mga baba e. M aski di n a kik'tta 'y
. hah
a mpas siya ng mga lalak1 . At
pmag
magmula noon , kanino man siya furn apit,
natat k na uwasa ··
r Sa Ia bas • .
kay Jun-J un a n g tlaw ng poste . na wawa la, alisin n 'yo ang ttim sa amm ,,
I cld .
a
gi,basdoon g pang a an at a ress ng ISang mga puso. Nagla laban ang lumba y at gait;
0 11
Meron sa mga mata nila, nang ungultla ang mga
1,aba~ a leslad y sa S h o emar t a n g babae . hakban g.
Tiningnan ni Jun-J un ang retra to.
Mataba at pa ra ng_!agin g ga lit. Ito kaya
runay niyan g m a ? Tulungan mo ako, Mukh a niya iyon pero ang lalaki 'y mah1g1r
ang niya. N apat m · m· · h. h
g 1to, m a a nap ang nang beint e anyos. At may karga ng bata.
ang sabt
Sino siya ? At ang bata ? Sa pulang
W nangg alinga n n g hoses . Ka luluw a ka ba?
k 'k ' pimu ra'y nakas ulat sa ilalim ng retrato:
pl . d' k
Hindi, sabi niya, pero I a o na 1 1ta.
niya ang J o natha n Lumi bao, ta tlo ng taon na ng
Tttili san a ito pero tina kpan
tan kita dulcu tin ng pasist ang estad o. Pil'laslang
. bibig. Huwa g kang ma ingay, sasak
din ang aman g si Emm anuel Lumi bao.
Jkaw .ba ang tunay n a ina ni Jo natha n
Bigyan sila ng katar ungan .
nivang Lumibao? W a la ako ng kilala ng gan on,
Napa urong s1 Jun -Jun . H aban g
sagotng ba bae. Hinig pitan niJun -Jun ang
bumib ilis ang mans a ng mga nagra -rally
gat, hawak dito , binan taang papat ayin ito.
kasab ay ng pagla kas din ng kanil ang mga
ngbmga Dalt -d a li icon g n ag t a pat , oo, oo na,
binigay ka lang sa'kin ng kai bigan kong inkan tasyo n laban sa isan g estad ong
dumu duko t ng tao sa dilim man ng gab1o
rindera sa S h oewo rld. Napu lo t ka Jang
sa liwan ag ng hig hway, h aba n g
daw. D1 kita mapa kain kaya binen ca kita.
nabub unggo na si Jun-J un, n as1s iko at
Sin o daw ang mga magu lang ko!
nasas angg i , haba n g luma layo n a n g
Di ko alam. Patay na ang kaibig an
lumalayo sa hangi n ang placa rd at ang mga
. ko. Pero sabi niya noo'y aktibi sta.
nagm aman sa, ay naibulalas niya, aJco 'yun,
Aktib ISta ? Napa sanda l siya sa pader.

pa s1ya nakik ita, nagta tatalo n sa tuwan g
tuma kbo sa kalsad a, nagpagulung-gulo ng
i,a da~u han, idini kit ang pisng i sa
mala m1g na pade r. Wow, pauli t-ulit
n'.yan g sabi, wow, hanggang sa gusto na
n1 yang umiyak, paran g bagong silang na
sangg ol na gusto nang umuh a.
N aging masaya ang sumu nod na mga
;;aw. Pa ra _s iyang batan g nagla laro.
ll~pu nta s 1ya sa mga sing- along at
nak1s abay. Nagta ka ang singe r kung baJc ·
may rever b. NaJcisalo siya sa victory pa;;
n1 M~th er Lily. N agtaka ito kung balcit
mab1lis naubo s ang pagka in. Nakip anood
s1ya ng s_hooti ng at pagsa mpal ni Maric e I
!ay Janic e ay nagta ka ang lahat dahil
. kulwano ang asawa at nagta ka rin. Dali-
o mo ble ang samp al. Puma sok s1ya sa
L d • R
a •_e ~ oom at hinaw akan ang babai n
umuh 1. Tumi gil ang m und o . Kapagg
. sinun
n ag ug :.ito m ay n agna naka w s 1ya ng
k · akabu sog sa pab . anyan g mga magu lang ang lumil ipad na
rag a m . Na_gp onton g
S 9 8 f H l l l r r uu l lr (lAl U I C:
A HI S T \.J t r AN' O ANT H OLOcy
a ot n siya , o nagagalit na
sasaJc can. Sa_kanya 'y walan g manin iwala.
Noon s1ya nagpa siyan g hanap in ang
tunay na mga magu lang.
. Pumu slit siya sa kanil ang bahay .
gab1,- _Napa tingin ang inang nagd a;:J,
Mam a ?
nann 1_g a ng mga yaba g.
NI apas 1gaw ito sa tako t , tuma takbo
umabas ng kuwa no.
J Malu ngko t na nagha lungk at si Jun-
un sa apara dor. Mga retra to sulat
Ma;
~arles. Biglang bumu kas ang pin:o .
. a ang flash light ang mam a niya
ltlnur urolc sa buong kuwa no, saka tumigij
~ ~a~a lcalat na mga pape l sa sahig.
u to . Multo ! tili nito. Puma sok ng
d
d a letng
dinam pot n1· J un-J un ang
0
umde ntong may pang alan niya at
.
an ng gu Iat na mga mata ng
k
papel .
I
Paano siya nagin g anak ng aktibi sta?
5. Para na rin akon g UG •
N agsim ula siyan g guma la sa mga
strike a reas, rallies , at lakba yan. Napu no
ang tenga niya ng mga imperyalismo at
p a'g batik os, at
kolo nya lis mo,
ng
ghap niya ang amoy
pdgbabalilcwas. Nilan
!'}g pagtu tol at nilasa han ang sigaw ng
paghih1magsilc. Bawa t mukh a'y sinisi pat,
hinah anap an ng isang mata, o ilong , o
bibig na magsasabing magkadugo sila.
Sa isang rally niya nakit a ang
kanva ng mukh a.
N asa isang placa rd 1to:1g hawa k-
h .1wak ng bang matan dang babae sa rally'
11g mga kamag-an ak ng mga nawa wahmg
ta vng kung rawag i'y desap areci dos.
Naka itim ang mga nagm amart sa, sa halip
n,1mga slogan at sigaw ay kumakanta sila,
r ,mmg inkanrnsyon, ibalik n'yo :mg amine
ako 'yung bata sa retrato, aJco 'yung batan g
nawa wala. Isa ako ng desap arecido. Di
niya n amam alaya 'y tumu tulo na ang luha
niya.
Sinun dan niya pa uwi nang hapo ng
iyon ang matan dang babai ng may hawa k
ng placa rd. Malii t lang pero ·maga nda ang
bahay nito. May nakab ulcas na ilaw sa
porch . Doon ay nalcal agay ang retrat o sa
placa rd. Tum ingb yad si Jun -Jun a t
hinap los ang retra to.
Pumasok ang mata nda at n agbih IS .
M a la bo na a ng mga m ata nito , n a n g
tanggalin ang salam1'y inapu hap pa ang
dami t . Gum a la s1 Jun -Jun . M ay
mata ndan g lalaki ng n atutu log sa sopa sa
librar y. Mara ming libro. Mali nis an g
banyo . May kuwa n on g n akasa ra. Nang
buma lik siya sa sala ay n ak a upo n a sa
rocki ng chair ang mata ndan g bab ae,
nagp apahi nga. Luma pit siya. Daha n -
L I T( IA TL' l l Arf l l [OJ A 5 9 9
 ,l,,h t ll ' , jrJttn)ltn Ito, n.i rtn1g ,mg I.Ill( I
•m •1 H ,~ •Jo.' ho ledv,,ng mJ1ako1, samula
111 Jwi Jun, J, n')11 ho .ilw n..hlm;i
l , tnUtH Ill( m.ita nJ,msi babae ang
, 11.1mm '>1111>le 1• ,'\;.uJ,Jn leJ 1
AnJ1111 ho .ilo, 'kl h,H.ip n')·o. Palag;iy
k., ho\ ,,le., dOI( df'O n')on g nawawala Sa
J, ,n,11 h,111
Tum ,g.i~ an11 muleh.i Jona than !
l',11 le,1 na h,1 '
,,y
H mJ, ho I n;,mpon ho alrn ng abang
1d" Auh,,y Pd ho alco. Ewan ko ho lcung
h,.k II ri:ro haglJ na lang aleong nawal.i
1,,mg <H,iw, H111d 1 ho alco nalctlr na .
N,,p,H,,yo J O I( m.. 1anda at lumahas
,mg m.i:a 1,uJ '-1 leeg. Puwng mang ahmt e
k,, h,, , Hm,,h.iras n 'yo na naman ba ako'
O,tl, -J ,,l,ng h1n,1wakan naya ang
m,H.im.la. H111J 1 ho, h ind, ho' Napaug,I
<1n).( m,11 ,m<l,, p.igkaramd,1m s.i h;iw.i k naya
NdpJ upo. ~ mo k,1!
Hao.m g nJgp,,palt wanJg II Jun-Jun
,,y pilu 11yJng hmah JnJp ni;i tmgan "R
m,,t,tndJ . S,1k,1 " nal,11 Ill( n:ing tngm ,a n.i
mg,, JJ ltrt n110 ,11111 ml(J m.ita nay.i, 1~ ,
U nt 1-un 1111g lum .. b,u .ing
h, h,g.
p,1gk,1un,1w,1~., mukh a nno N.tp.ibul.tlu,
tn,1y ha lurig ,y,Jk, Jun-Jun, aro ko• ~ili
n, y,,k.ip 51,J un -JLm.
N<H•~1 lang "to t Jun-J un n.iyak_ap ng
•~.mg raong n agm.i mJha l dan sa kann
N,mamJaman n iya ang mu ng lulu nato
~., p1s11!!1 niyc1. Sana'y mak11a lou, Jun-
Ju11, ,mong nangya n sa'yo, anong pu11ruk
kung 1:.:iwan, da lea ba nagug utom , da k.t ba
11 .a l,1 l,am1gan, saan ka narutulog!
G u~to siya n,ro ng patan gn an sa
,fo k to r, J a lhan sa pa ra , ak unsu lta sa
Jhug,1do. Dato ka na tumrra mula ngayon,
, c1b1 ~11to. U milmg s1Jun-J un. Hand, ho
o1h> tat 1~{il hang gang di ako nagbabalak sa
J J ra. Huwag na naun g sabih a.n sa lolo mo,
J ndn_g Io l a n aya. May sakit ayon sa puso,
h,1k.1 n1t1b1gla pag nale ,ta lea. Da nga ho
◄ O O runi, r,,"'' L1r 1, ,., n 1 r
ako nalukata, sagoc naya t\Jp 1mJ,if1~
loLi na\'a, sax.a sumagot, oo ng.i, k.i) a:
~,ra mat-.,bagla .
lrana lota sa k.an) d ng I ,IJ n,~a a
kuwilrtO n,ya noong t--.ita pa. W.i1a;
nagbago, walang bmago Hm,r nakan n,'
Jun-Jun ang mga Iaru.ing tangLe Inarn,,y
ang mga damat-pambata :::>mJn J.ilan
kuna . Para ng mab,tng1 s nJ han gang ang
sm1bas1b sara ng amo) ng ndlw lipa,, .irno,
ng gata1 ng kany ang tn d Wata .~
nar.i_mdam .in n g lo l.i na~.i
an 1
_1_
naraITIOdman nt)d lnar uh.1r \l\ ,t ntto.it
nt)mp n..mg m.ih1gr11 ,\1 11 ,1udl ,,u
nanatalang magb ).i k JI ' I ku"J r I onnc1
1)-on, n1k,u a, o ng Ja 111111111nJu... n,0.1
munJ u ng mga v. .il I n ,
Nan g go1h1n11 I)• 11, hc1ho1n•
tUU).»..lJ''-'~ •l1 n1J.:l1t~ l 111 , 11 ,. 1un~.~
c.;i un, lflll m111.1 nt •.:ul
1111( .'\ y,1w 111~,1
A\ ,1k11 1,,1 l , J\ 111.. .. ' I ,.: 111 ,10110
"ma.1
mo1gul an1,1 ",, e, l.. uw" l.1h.in .tt
~t.l td" JJ'U.11 n.1m in .ar11t mg., ,,kr ,hilt.I
\lUff WUO IIJ~m .:ih1l111,,11,t,1111in 1.}.,p:;i;
unr ~.il ..il..1. -.1g11t nu lo l.1 n1y,1, .tng
~ m .-, , b,;ipna, mc1 mo'y m,1nJmgma
.In& n.il.iltpa.s mo'y rebolu:,yona ryo.
M.iun~kaJ Jaw ang kany ang amang
"1M ~Ul\ l..agmg nakan g,ri. Magaganda
ang mga mata ng ldg ang pu no ng mga
r.ing arap Bago n ag- m arti a l law ay
lumoo b, sa ha.nay ng mga Baluga at ,ba
f"ill\i cultural mmo nt1es na tutol sa U.S
bases. Di s•y.i nanm 1wdla sa 1deoloh1ya
ng anak pero 1gtnd ga lang n 1ya ang
komb wyo n ruto.
NM1g apal,lal.i ntto ang p.ilc.J k.asalan,
natuwc1 saya dahal sa Amy dY magan<b,
mabaat. at may sarala rang kombaluyon
Noong buntl.S Ito by Jun -Jun ay nagpa w
sa Aran eta Co li seum lc.J 5a ma nan~
Gem ma Cruz A ranet J, Nelia Sancho ar
aba pang mga Ma k1 bdb laba n u
ko me rsyal isasy o n a t pang -aap1 ns
((ahaba ahan Hanc1wdka n ni Nelia Jng
n" ana ni ya ,II nJgb ,ro, pagla lu
CIY3 n "ng batang 1tu , ~• mahiltg 5cJ mama
,agur.id<.>
Ang pagb c1bc1 ng m,1rt1al law noong
1971 ay ma1t1m n.i IJt.iy ~d dtang
((asaysaya.n . M<1ra mmg n1-ra1d na bahay,
hanulang tdl', apan~ rang J1yaryo at radyo .
Mammang n,,g- un<lerground, kJ.Sama na
~and M,1n ny ,11 Amy. G umam ,t sala ng
,bc1ng p.ang.ilJn dt pagb tao. Maruan dY
bagla nd l,mg SU!>ulpot, payat dt gurom at
gapat. ~k.t ~J J alam ng r,:aba'y b1gld rang
mJl'J wala mdtc1pos ang mab1b1hs na mga
yakJp o.1t hJl ak, h uwag kayong mag-alala,
M,1rn ,1, lld~d mabu ta k.imang k_alagayan.
No<.>nl( ffi!(J pJ.nah ong ayon 1pinanganak
Alldk Mya ng mga paanas na
\I Jun-J un
u~•rJ n , .. angJ lc.anto 't pdl1h 1m na pasahan
, ul,1t. Anak 51y.i ng mc1ni al law.
ng rnl(d
n .iy Jumat ang sa Manny.
l~Jlll,l hc1po
Jt.i!ll Jng t<1on na noon sa Jun-J un.
M,,l(I
'->c1h1k nc1 ~abak ••Yd Jtto't apapasyal daw.
Da n,1 nild 110 nak,t a mul.i noon . Ayon sa
mga bc1 l1t.i, hdbd ng nagla la kad sa
Shoe worLJ karga saJun-J un ay may baglang
· kung anon g gagawm sa kanya . K,1ya
lum,1p1t na tatlo ng wndalo, t anutukan ato.
Kan uha n g as.ing sund alo sa Jun -Jun
habang kala- kaladkadsaManny ngdalawa
pa. Na~1.S1.S1gaw daw sa Manny, hmuh ult
.iko ng mga malatar, t.iwagan n 'yo ang
bahay namm , 9897 34! Para mapa ttgal sa
Man ny ay banan l saya ng mga sunda lo 5a
,mulcha at saka dmala saJun-Jun.
Pum1k 1r sa Jun -Jun , at 1.u-1sa ng
nagbc11Lk ang mga pangyayanng matagal
n ayang kana li muta n. Ang ama naya,
h.iwa k-hawak saya nan g mah1gp1t. Hand,
tama ang smaba ng kan yang Iola. Hmda
saya 1b~1gay ng ama sa sunda lo. Kmukuha
saya r ero nanlaban ato. At may bani an g
ama naya. Naunah;in n1rong buma nl ang
runda lo. Bman l n11 isa pang sunda lo ang
ama nay.i. Sa d1bd1b. Karga -karga saya at
ma5lu J uguan ay Ja p.i 1111 ato n.irumba.
Lumakad pa layo Bmanl uli ng sundalo.
Tmamdan ~a likoJ GumagdrJ.ng nJ ~
.iyaw pa rm ~•yang b1t1wan. M.iy l'3.111!
matandang babaa.ng lumapn at dumulog
ang ama naya dato. Ang anak ko ho,
pak1kuhd ang an.ik leo, h 'wdg n 'yong
1b1btgay. Kmuha ng baha1: ,mg um11)dk
na s1 Jun-Jun dt 1tana kbo pdl .i)o
Lum mgon sa Jun -Jun. Nalc.aungm ,J
kanya ang ama. Bananl ula ng mga \unJalo
ang c1ma naya. S.i multh.i. l.sa pd. At '""
pa. Hanggang mdmatay.
At ngayon dY um11yalc n.i ~, Jun-Jun,
naapon pala ,mg mga luha, ngayon Jang
nakalabas, para sa amdng k.aalan man ay da
na mayayakap, para sa sanlang balan man
ay da n.i maka babaltk sa tmdahang ayon
ng mgJ sapatos, sa harap ng mga sunJa lo.
Yumalcap Stya sa Iola at p1n.ihw nno ang
kanyang mga luha. Noong mawala kayo
ng ama mo, bulon g n110, nalagyan ko na
ng gdl1t Jng pagluha ko
S.ian b danal;i ng baOOt", t..tnong nato,
natawn daan mo ba! lruuwa )tya ng b.ibae
pero ,yak saya nang ayJk. Balak natong
dalhm saya sa polaet st.it1on para atano ng
lumayas saya. Natagpuan naya ang sanla
sa Sh~w orld, sa kmap at.1ya n sa .ima naya ,
um uyaJc na unatawag ato. Pmulot saya ng
a.sang tt ndcra•
Mas-ya ako daha I bJgo aJco mama tay
ay natagpuan b n.unm, saba ng k.rnyang
Iola. Pero raano lu ruman mak1k1w !
01 ko ho alc1m , Iola , saha naya ,
magk uwcn to pa kayo tungkol 1.1 ln.iy
Ang lnay n1)a ' y mara pang At
mahusay mag-disgu.t.St, nagma-mak.e up at
wag. Ka.pag bsa.ma ng mga 1oun ulisa a)
para tto ng 1o uma lut, kapa g ma.s a\,
pa.rang ma.sa . Mmsa'y nahula ,to N,1ng
t anun gan nS: malt tar kung uno 'y
nagpalula bng tt~r Nagba.gay ng ,bang
ranga lan. S.i buon g p;mahon ng amm na
buw.in11 r.igk ablc ulo ng J) wala ng
n.ilw.Jlam na h111J1 ato llL\tr Gum 1. ",1110
L '' ' " ' IC • f l t l I • 4 0)

ng ,sang kompletong buhay at iyon ang
pman ind,gan . Dah,l ang mga taong
underground, anak, o UG, ay kailangang
maram mg lcatauhan. Para mana tiling
buhay ay kailangang nagsusuot ng iba't
,bang mukha.
Paran g imper sonat or, naisip niya.
Anu-ano ho ang mga alyas ng !nay ko? hanggang di lea nalcikita y mana natilin g
Marami, di ko matan daan lahat. Cita,
Zeny, Loht. Depende. Madalas walang
apely ,do, dah1l sa kilusa n ay di 'yun
,mpor tante . Ang impor tante' y huwag
kang makilala ng kaaway, kung puwede
nga'y huwag kang makikita.
Kung gano'y parang UG na rin ako,
sabi n iya.
N atawa ang Iola niya, saka
nagpaculoy. Noon g burol ng ama mo'y
d elikado sa !nay mo ang buma ba ng
bundo k dahil may presyo na siya sa ulo,
pero gusto niyang makit a ang ama mo balca ~wa la sa'yo. Kaibigan siya ng ina
maski sa huling pagkakataon. Sige, sabi
ng mga kasamahan, pero di lca puwedeng
umiyalc dahil mahahalata. Natatandaan
ko pa nang dumating siya. Gabi, kokonti
ang tao sa kapilya. Nalcaupo alco sa tabi
ng kabaong ng ama mo. Napatingin ako
pero di siya nagpa halata ng lcilala alco.
Naka-uniform siya ng Assumption, nalca-
make. up, earrin ~, bag at librp. Buong
gabi'y tahim ik lang siyang naupo sa isang
tabi. Minsa n lang lumapit sa lcabaong.
Tinin gnan ang bangleay ng ama mo, saka
bumalilc sa lcanyang tahim ik na sulok. Di
umiya k. Mask i siguro 'y gusto niyan g
buksa n csng lcabaong at hawa kan ang
mukha ng ama mo. Sinira nila ang mulcha
ng ama mo. Ang mga mata ·niton g
magag anda. Ang mga, pangarap doon.
Pero nalcaupo lang sa sulolc ang !nay mo,
nilala mpas -lamp asan ng mga tao.
Matapos ang Iibing ay lumapit siya sa akin,
dito sa bahay, hiningi•ang mga lumang
dami t ng ama mo. Inam oy niya at
hinag kan. Noon siya umiyalc.
4 0 z rHt L1 rrixt LITllA Tl1 &l : A ttl STOIY AMO AN'T
ko ipina ngako sa kanya ng
Noon
mang yari, h a h anap .m ka
anuman ang .
. t babawiin, Pmun tahan n am1n . 1Jeoln h1Y•l-
namlll, a . "' ..
lahat ng kampo-lnilitar, sum1a tan !ah
at ng
caonggo byem o dinala -dala ang panga lan
• .
to mo sa mga rally. Binuk san
at retra
. ang ,·law sa la bas at ,smum
..
pa ng
namm , 0 35anav
nakabulcas. Labin tatlon g taon , dalawang
buwa nat tatlong araw lea n ang nawawala,
ro hanggang ngayon, walan g sulat ang
inay mo na hindi nagta tanong kung may
liwana g na ang pagha hanap sa'yo.
Gusto lcong malcita ang !nay, Lola,
da1hin n'yo alco sa lcanya Di ko alam kung
nasaan siya, sagot ng Iola niya. Para sa
seguridad ay di lco inaala m. Hindi naman
kita puwedeng dalhin sa mga kasamahan
niya, Sa lcanila'y walang manin iwala ~a
di nalcikita. Isa lang ang sa tingin ko'y
mo. Dadalhin kita sa kanya. Bukas.
Nang gabin g iyon ay paran g bata
uling pinaliguan siya at pinalcain ng Iola.
Dinala niya ang peanu t butte r h an ggang
sa higaan. At dahil biglang umulan ::1
kumidlat ay pinag masda n niya ito ha bang
tinata kpan ng lrnmo t ang salam in sa
aparador. Saka pinaghele siya, kinan tahan
ng rebolusyonaryong awit. At naalala
niya, nasa dibdi b na niya ang kanta ng
iyon, madalas iyong lcanta hin ng kanya ng
lnay.
Minsan sa gabing iyon ay lcumatok
sa pinto ang lolo niya, tinata nong kung
balcit lwmalcantang mag-isa ang Iola niya,
nag-uulyanin na ba? Saka umalis. Nangiti
larig ang Iola niya. Saka ipinag patulny ang
pagpapatulog sa lcanya.
6. Materyal din ha ako?
Dante ang pangalan ng lcaibigan ng
ina niya. Payat, mabait, at laging pa.rang
may nagba bantang ngiti sa mga mata. Sa
hartlin sila nag-usap.
H1,."\L1,.' t,;:, Y
Gt1ni w a n \! kJnd Jng rnga n apag-
nan!,; 111 ,,l!raturo s1Jun-Jun rungkol
u-..ir,111
. .
0 1 ko pa nn mamt md1h an kung
kang nawa la ."
00
paa Ewan ko nn ho e. Pero ngayon ay
n a ako. San a lang rnatan ggap na
ako ng iba. . "
"Mah ihirap an sila.
Ba't kayo, n atanggap n ,yo a ko.'
"Mala ki ang tiwala ko sa Iola mo. _A t
. ng n an gyari sa'yo'y puwede naung
1.5a pa,a . 1c·t t
bacay sa sinab i ug isang ' a ang
t1ngna n S b' .
theor eticia n , si Engels. a ' mya, lah~.t
n bagay sa lah at n g panah on ay ang sanh
g
nito at h indi ang san·1t· m.to . .
Anon g ibig niyan g sab1hm, paran g
imperson ator? .. . . .
Nataw a si Dante . Hmdi . Ib1g kong
sa bihin , ika w, h a limba wa, ~aban g
nakat ayo ka dito sa harap an ko, ,kaw ay
ikaw pero hindi na talaga ng ikaw. Bawat
segun do ay nagba bago lahac ng bagay sa
loob ng kataw a'l mo. May purnapasok na
eleme nto sa'yo at may lumalabas. May
nawawasak at may nabub uo. Lahat ng
bagay sa buon g mund o ay paculoy na
nagbabago."
Sumo bra nama n yata ang
pag babago ko.
N atawa uli si Dante . "Nagbabago
ang isang bagay depen de sa kapaligiran
nito. Halim bawa , an g cubig, kapag
sobra ng maini t ay nagiging vapor, kapag
malam ig yelo."
Baka kaya ako nawala. Somobra ang
init.
Natawa si Dante , "Pero anum an ang
nangyari sa'yo, Jun-J un, hindi ~ ~achang
isip, maceryal na bagay ka pa rm.
Materyal na bagay?
"Laha t kasing bagay ay materyal na
bagay. Wala ng nag-i-exist sa imahinasyon
o isipan lang. Lahat ay may baseh ang
materyal. Kagaya n2 h an gin , maski di
n ak1ktta a lam n<1t111g rnater ya l \an
Reyahdad 'yan."
Reyahdad ako!
''Oo." At saka 1pmagpatuloy nito
kung bakit mulan g pagkabata'y lag1 na
itoRg kasangkot sa paktkipaglaban para sa
kapalcanan ng ibang tao. Mash ngayo ng
umano'y wala na 1to sa hukbo'y lcasali pa
rin ito sa anumang bagay na tumurutol at
lumalaban sa anumang un ng pang-aaping
buma bawas sa pagka tao ng 1sang tao.
Dahil naniniwala itong sa mundo lahat
ng bagay ay magkakabit. Walang nag-iisa
h iwal ay.
0 Kaya maha laga ang
pakikisangkot.
ln akbayan siya ni Dante , at naamoy
niya ang makalupang kasaysayan ng isang
buong buhay ng pak ikiham ok para sa
malil iit: lahing lupa ito, nabuh ay sa
pagbu bungk al n g buk1d , na~s ahda .
nagta tag ng hukbo ng kilusa n ng mga
nagpapaculo ng pawis , isdang lumangoy
sa masa, kaibigan ng apoy at cubig at 16?n
at mga punon gkahoy. Minsa'y nasukol 1to
at ang mga kasa maha n sa tubuh an .
Sinunog ng mga sundalo ang t_ubuhan para
mapalabas sila. Hinan ap m _Dante ang
direksyon ng hangin at saka smunog ang
isan bahagi ng tubuh an. Gumawa ang
apo: ng isang malak ing kurba ng s1yang
nagkanlong sa kanila .
"Dahil lahat ng bagay," patuloy mto
ngayo n. , "ay puwedeng kaawav.. o kaibigan ,
depende sa pmap amga n mo. .
Ayaw nila akong tanggapm. Kung
kayo h o ba ang nasa lugar ko , anon g
gagaw in n'yo? .
" Pag-a ralan mo a n g ,yong
kasaysayan."
Naku , h istory, bagsak ako diyan sa
eskuwelahan -
"Kung di mo alam kung saan ka
nanggalingay paano mo malal aman lrnng
saan ka papun ta ?''
ll tl l .4T l.' l l ArT l l IOt A 0 5
•

unadtad na ng kaawa y, pinugutan ng ulo't
AIJm ko na ho ang kasaysayan ko.
tt inapon sa mga sulok n g ma rum ing
Ang hmah anap ko na lang ngayo n ang
Maynd a? Paan o kung a n g anak n a
lnay ko.
bmat ang inalaga.ln mong ni langa w 0
"Baka naror oon an g se kreto ng
lamok ay huwag mada puan , t inatal1an ng
rai:kawala mo."
sintas sa sapatos at nilalagyan ng band .
Ang sumu nod na mga araw para kay
Jun -Jun habang nagh1hi ntay ng pasabi aid kapag nadadapa, ay inilib mg na nang
buhay, tinatawag ka at di mo marin ig?
tungkol ~a ma ay mga araw ng pag-aaral,
r ag-oobserba at pagtatanong. Maski saan Anong sasabthin mo sa pusong matibay?
d1 nakik i t a an g katawan
rumu nta s1Dante ay susunud-suncxl siya, Hanggang 1
ang ama, na isasag ot ng kama g-anak ng dcsaparecido
hmah anap J1to ang d1nagisn
sa kan ya ngay on, hangg ang nanin iwala akon g buhay siya:
sa na'y nagt uturo
nagb1b1gay- kasag utan sa mga tanon g, lagi mana natili siyang buha y. Saka aaminin
to n~
sa kanyang tabi. Winawasalc ng ating mga habang hawa k-h awak ang re tra
ranahon ngayon, sabi ni Dante isang gabi, asawa, minsa'y nang hihin a rin siya, at
ang pagsasama ng mag-aama at mag-i ina. naiisip niya, paano kung itinap on nila ang
Sa gabi'y umuuwi si Jun-Jun sa Iola. bangkay sa dagat, at umuu lan, at nababasa
ak
Pmatay na nito ang ilaw 53 porch . Tamb tto l Kapag umuulan pin akamasakit ang
sa kuwa n o dahil nagri - mga alaala.
ang mga libro
mga
r<!.)earch ito tungk ol sa kung anong Naaawa si Jun -Jun, gusto niyang
kem1kal ang puwe deng magpawala at sabihin, huwag kayon g mawa walan ng
magpalitaw sa mga bagay-bagay, kagaya ni pag-asa, tmgna n n'yo ako, natag puan ako.
Dante ay nanmiwalang lahat ng bagay ay Pero paano kung uman gat mu la sa mesa
n agkakaapek tuhan at magkakala bit. ang nakadukmong mukh a, at hanapin
Anong bagay iyon, naitat anong tuloy ni siya, asan ka, natagpuan ka na nga ba ?
Jun-J un, na s1yang nakakabit sa pagbabalik At sa gayo 'y pata k bo siyan g
ng katawan ko?
maglil1bot sa mga puso d at bituk a ng
Nagbabad siya sa opisina ng mga
lungsod, dada an an an g mga bat ang
k~ma~-ana k ng mga desap arcci do at natutulog sa uhuging kalsada, panonoorin
m1rua y dumating-ang balitang dalawang ang pagbato sa mga kagaya ni Pongka-
kasa mah an n a nama n ang dinuk ot
Pongka, lta~awaan an g mga pinip ilit
pa labas sila ng sinehan, biglang tinu ~
~ t sa Liyab ng bombilya, mga buhay
ng mga sundalo, ngayon kagaya ng ibang na hina1komplcto, mga buhay na inuulan.
mga nawa wala'y kabilang na lamang
Magkakabi t kayo, gusto n iyang isigaw,
mahabang listahan . Pero matit ibay a~; ~ayo at ang mga dcsap areci do at ang mga
puso ng mga naiwan, gaya ng sa Iola niya. im~rsonat or at ang mga in aapin g bata at
Samp u , da la wam pung caon nan
naw~ wala ang maha l sa buhay, retrato
ang n!
mga lnay at ltay lco.
Han ggan g sa isa n g ara w ay
lang 1to sa dingding ay di pa rin isinusulc
l:umakapit sa pinakamaliliit na pruwcb o, ~::ipa tan1 ~ siya, dahil ang nakatayo sa
~ niya ay ang Awa, nakat ingin sa
inagsasabing baka buhay pa, baka 1: : ~p
•1caa, . ya, tsang abstraktong bagay' umiiling'
buhay pa. Pero sabihin mo sa akin
smasa b·tng noon pa kita sinusubayb
ayan,
na ibang kl ase ang buha y at.,w~ian mapa n ·b .
nalalaman sa mga pulitika ng p:ina ~ gan, ang gmag awa mo walan g
k --&•aap1 mang y . S k t ang '
butuh ang
at pag awa la, paano kung ang asawa'y a~ m. a a in ilapa
kamay sa la ' h at ng mga bata sa buon g
'4 0 4 ru r t i , r t ,lil [ llT[ IA TUI [ "
A HIS T!.) &y A.""O AHT MO Ll,) C
Mayn dc1. mgc1 h,.tt,mg kagaya n1 Jun-Jun n1to nang walang t,mung-tan ong Jc1htl
noon a t n 1 Ke,s ngay on, mga batc1ng kmausap na 1to ni D-c1nte. Ndng gabmg
1yon sa kuwarto a, nagkuwento 1to D1
walang lam rm .it mgc1 bc1tc1r.g wc1lci11g ama,
J aw n1to gc1anong ktlala dllg ma ni Jun-
mgc1 batan g bc1mo t, ngungo, kulan g ang
Jun pero halos legend na 1to sa ktlusan
pa a, so b ra ,mg J a l1r1 , mga ba tang
Ma rami ng kuwe nt ong kum akala t
(l.dflgtngm1g maka rm1g lang ng putok, mga
Matapang daw 1tong babamg manJmgmd
1-,atang !>anay na ~a dd1m at sa dil1m na
lalaki , mga batc1n g walan g masil unga n Mata lmo. Sumulat ng tula. May sa palo~
daw at d1 mahuh-hul1. Mah1hgm daw sa
kapag umu ulan at ,mga ba tang ni d 1
nak1k ita ang ula n, mga batan g walan g hayop, may alagang bayawak na katab1 sa
pagtu log. Sa sobrang tapang daw, mmsa n
maka in at mga batang kapapanga nak pa
ntlulusob na stla ng mga sundalo'y mal1ltgo
lang ay patay n a, mga batang anak ng
pa sa balon , maram 1naman kayo d1yan e,
sunJa lo d t N PA, mga bat ang wa lang
sab1daw sa mga ka.samahan, kayang-kaya
pagkabata.
At ~a gayon ay sumis igaw na lalayuan n 'yo na 'yan . Gano on s1ya kattw.ila,
ganoon s1ya katacag.
n1 Jun-J un ang Awa, dah il mapa ngan ib
Kelan ko s1ya mahk1ca ?
no, J c1h1l <l1to'y puwedeng di ka makakdos,
Magh ahanap ako ng paraan.
Jahd J 1to'y puwe deng maupo ka na lang
sa'yo, Nang gabmg 1yon , naglakbay sda sa
SJ 1sang tab1at magnguyngoy, ayoko
wa la kang porm a at wala kang kan ilang mga kabataan at bumalik para
s1g.iw niya,
yal! magla ro. Pmd1t 01 Gene magsu ot ng
k..iww an, hmJ1 ka tao't hindi ka mater
shorts si Jun-J un - hawa ka, nakahubad
A t Sd gayo'y tatayo siya sa harap ng
ka! - at saka sd a nag-w restli ng at
op15ma para sa mga desaparec1do, hihingal
nagpagulung-gulong sa sah1g. Napa ungm
Joon nang h1hingal habang itinatanim sa
si Jun-J un sa salamin at nak1ta 01ya s1la, s1
1S1pan, hmd1 siya maaa wa lang, kilo los
Gene nalti.kipagbuno sa LSang shorts, at
s1ya. Dahil alam niyan g sa pinakaloob
napahalalliak siya. Naglabas si Gene ng
niya' y n asasa n ay na siya sa kanyan g
luma ng gitara at bumungha ltt ng mga
pagka wala. Nasasanay na siyang nakatayo
rebolusyon aryong kanta . Nag-record s1la
lang sa isang tab1, nakatingin at naltilc.inig,
ng kung anu-ano sa wallc.man. Tumula
wa lan g respo ns1bilidad dah il walang
sila. Nagsayaw. A kala mo 'y walang
nakakakita .
probleman g narulog magkarab, sa sah1g,
Nagu la t siya mm san n ang may
pareh ong nakang1ti, ang nak1lc1ta at ang
ipakil ala sa kanya si Dante. Si Gene, ang
hind1.
tulo-laway na si Gene ! At lalo siyang N an g gabm g 1yon , la mpa~
nagu lat nang sab1h in niton g kilala 01
hatinggabi , ang sasakyan nma Dante at
Gene ang kanya ng ina. ng mga lc.asam aha'y mambush ng mga d
Ko mo ko n tak ang !nay mo sa
kilala ng tao. Pmaulanan ng arma lite an~
eskuwelahan natin noon , sago t ni Gene,
pero di ko alam na ma mo siya. Putsa,
kotse at pmaagos ang dugo. Galing st!,
sa isang TV talk show. Marammg tama s
pare, d1 napig ilan g tanon g, paan o ka
Dante pero kagaya ng lagmg nangyayan ,
nawa la? Saka tumin gin 1to sa kaliwa. Eto
nalc.ahgtas na nama n 1to, mar.uni talagan11
ako, sa kanan , sab1 ni Jun-J un. Binibiro
buhay, ayon nga sa 1ba. Wala pang ma lay
lang lcita , sagot nito. Saka nakipag-aapir.
Tuwa ng-tuwa s1ya. Tinanggap siya ang dalawang kasamahang lalalo , at i.sang
ll JC I A 1'l l l A ITl l l t' J ~ 4 0 5
 n ay hmipa n nang hmipan habang na~in g 1to Sumubo ang k.i.nm
ni un· Ju •
tell you, sabi. nito, an o ka, si lnvis1ble tf\aY J . a n g a p oy p a ra mamat ay. at bumulwak at nagucom s1Jun-Jun
babam g bunu~. hang nak1angkas para h a n g 1n
ng takbo ~i Jun-Ju n , huwag , huwag, ang l pi nagpal1 ban n1ya nang
humtl mg ng mte rb yu kay Dante ang Man ?
namaca y, uka ang keg at kita ang laman. Nag-to ast s1la ~a wine n a Blue Nun NJP3 . • n a t sak a pinasa!tkupan ng d1 ipinagp ahban ang pagpapa k1lala ~a ma
ko iya ,
at maram ing n apag-u sapan. Daing ng Jf\aY . g rnga k a rn ay an g apoy sa dah1l mas madah ang basta lang tmgnan
Pmagm asdan ni Jun-Ju n ang lahat. nakik1 t a n
S 1 Ge ne a t tl a ng mga kasam ahang Mitch , m in sa'y naiini p din ito sa ito, at 1wasan ang takot na bah J1 s1ya
•-and1\a . .
n agbaba ntay. Brown -out at sa tanglaw ng ginagawa, lumala bas n a lang ~a b1big ang " p·1nag rnasJ an niya ang 1n ay myang tanggapin. Para s1yang anmong susunud-
kand1l a'y natutu log na si Dante. Lumabas boses at kanta, isa nang routme . Pero sa h' h aban g n agrnam aktol na nag• sunod saan man ito pumunta. Bago pa
s1 Jun-Ju n a t s malub ong siya n g isan g stage, pag n akah a rap na sa mga tao, naka iga uno ng h agdan ang nasiphayong man 1to makagat ng langgam ay pmapat.ay
buon g lungsod na n alulun od sa- -dilim, nawawala lahat nang pag-aa tubili, siya na aban~ sap M a li it la ng an g kanyan g ma, na niya. Bago 1to ma1dhp ay naayos na
walang nak1kit a ang mga tao at n aghaha ri uli si Mitch na n ag-iim pe rson ate kung hang1n . . Matap ang at di dumara ing. I
niya ang unan. Dmadagdagan mya ang
ang m~a kand1la. 01 n iya alam kung saan
k yurnan ggi. . toka mto sa pagkam. Binabawasan ang
kani-ka nino, buo na siya uli. a . ng ka ndila'y pi lit niyang manmag
, 1ya pupunt a. Umaga n a. Naglib ot siya Sasma g k trabaho. Sa paglalamay mco sa paggawa
Naikuw ento ni Jun-Ju n ang nangyari . Nang iwan ito n g mga _as~m ah. an
n ang n aglibot . Buong araw. Sumak ay at kina Dante , at a n g lungk ot na ng mga paglalagom ay bmubura niya ang
it~~ rnakap agpahi nga'y tumab1 s1ya d1to.
lumaka d at sumak ay uli. Walan g tigil. nararam daman niya. Sinunda n niya si mga mah. Pinig1l mya ang magpal.alala
1
~t n aarnoy niya, kagaya noong sanggol pa
' - ., • - 1. : - ., •11; h11"lalik n;\ ang Mitch nang h umarap uli ito sa mg;1 tao, hangga ng sa mags1k1p ang dibd1b ng
. an g pinagh along amoy n g gatas at
mga 1law, dl n a tagpua n niya ang sarili sa at sinabi nito, sa lah at, ako, si Mitch s1ya,_ . dampa at mangh mayang ang mga
At alam niyang ito na nga
1san g lumang sineha n , kay Diana Pongka- Valdez , dating tinawa g n a M aya pero ang pawis ntto-
dingding. h
Pongka . tunay n a pangal a'y Alma , wala ako ng ang kanyan g ina. Sapagk at nagmg huh ang la at.
Sa gabin g iyon ng pagbab antay sa
ideoloh iya o pulitika, pero gusto kong lsang araw ay Iumuso b ang ..m= .,,,-
sundalo.
TV
7. Pongk a-Pong ka, Mitch, at iba pa. nahihi mbin g na ina'y saglit na_hmagk an Gabi noon, nanonood s1la ng
sabihin , tigilan na natin itong mga putang . · Napab altkwa s Ito, .
Mas grabe na ang trato ng mga tao inang patayan at ba rilan! Saka n an g niya ito sa p1sng1. . le.a Nakaca bi s1 Jun-J un sa lnay Gn1yd,
. h a n g b a ril sa t a b1 , sa "' mco.. usco
k ay Po n gka-Pon gka. Gusto na ito ng tumingin ito kay Jun-Ju n ay di m alaman inap u ap J ·J kik.dukot sa potato chi,...
patals1kin ng management pcro ayaw nito. -'- . .
dam Ina ako Lan g Ito, s1 un un. . na 1 . hannel bak1c puro
kung nandoo n pa si Jun-Ju n o wala na. na1<.1ram · • Bak it ? · pahcan ang c '
Ka ya h abang n aghlipsync ay pinatat alun- Pumasok a'n g isang kasama han. N myang b k magkab ukuhan .
Mama? bulo n g ni Jun-Ju n, saka . mdam s1la. ;rupo newscasc• pero a ak mga pucok at
Parang may tao. N a k ira
Nang bigtang pumaso
talon nila ang plaka, kaya patalun -talon hinipan ang hangin sa h arapan ng inang . ang
naman it0 sa paghah abol ng rnga salita. n agkuku wenta ng benta sa tindah an . an g k asama han sa ta b .I n g lnay.. niya. T V rumilap on s1 Tma
Umiiy ak na naman ito sa dressing room, le' ng mannom-1 sumab og/fg o:imapa s1\a, mapuhap
Napatingin ito, sale.a nagsisig aw palabas n g Gusto mo bang ikuha . ita saka di niya Monzon · a ma. n bani, sm1hp sa labas
iba n a ang kasama han doon. At pagdating kuwarto. Umi\m g an g lnay n1ya ,h.kb. Ka
. l . ang mga nakacago g uno ng sundalo.
sa bahay ay binubu gbog na naman si Kess. g napa I I,
May tama claw ng bala ang kanyan g · inaasahan, b ig a 1~on ahan Si)un-J un, ang mga sasakyangbat naghahanap ng
Kumuh a si Jun-Ju n ng kahoy _at ginawa
an g n oon pa guston g gawin. Napati ngin
lnay, sabi ni Gene. Dinala dito mulang Amy? tanong ng kasam
• · k na naman ang an
· ale. \w, Lumilipad ang mga wasak ang cumacaghoy
probinsiya para ipagparuloy ang paggam ot. n apanag m1pan o ila ibabalik ang paglalagusan, ~ma
sina Pongka -Pongk a at Kess sa lumilip ad Nasa labas ng Maynil a ang bahay. Ako putang ina 111la, le.clan n ahan sa [nay na roga dmgdmg. le.an 1• ~ ftn pagcaka.-
.
na kahoy. Bumag sak angle.ahoy sa ba\ikac Sagabi.ng 1yon ng han"" ang aga d
06
na lang ang pupunt a, sabi ni Jun-Ju n. anak ko? Yumakap ang kasam le.a na rin
ni Po n gka - Pongk a at natum ba ito. ni Jun-Ju n at umiiya k n a naluya p kasama
· Bumabagyo noon at sa dilim h abang ay da Ia wan~ ila m Jun-Jun palayo ang
Nagdu go ang braso. Papalu in sana uli ni naglalakad si Jun-Ju n ay inililip ad-lipad si Jun-Ju n. nabulagta. Hm g pagbanl mto
d a araw ay d1 I
Jun-Ju n si Pongka -Pongk a pero rumakb o siya ng hangin . Natata kot siyang tamaan Nang sumuno na mg ina. kanyang nay. kPanaY an
kung anon& puwersa
'l l
~, Kess at niyaka p ito. lnay! Napati gil si ng yero. Dumad aplis ang mga dah on sa .muna n agpa k I a a s1. Jun-Ju n sa
sisimul a na uli
nagtata a
h abang . ladico papuncasa!Ul11g
.__, casan
Jun-Ju n. Haban g painut -inot na n ag .
kanyan g mukha at n agtatak a ang mga ito kangiting iyong humih1 ang nagpa1wan para
Natagp uan niya ang sarili sa dressing dahil dumidi kit doon . Huuus , huuus, . itong makak ilos sa bahay ay nal niJun· (sang kasamahan k . g s1la sa pader.
•ta
makacakas si · Na araun aw mJun-Jun.
roo m ni Mitch . Napat ingin ito nang ugong ng hangin g n aghah ana p n g inoobs erbah an I. to't pinag-a ara an
kaya
magsal ita siya, andito ako, fans mo, di lang le'·
Jun. Matala s ang pa iramdam n1co
·
U makyac na kayo, !nay, ~1g Tumakbong
maibabagsak, umikot sa mga bubung an, kilos- Sa "tn ang ma n,ya.
nakiki ta. Huwag mo akong patawa nin, humam pas sa mga pintua n, pumasok sa ingat n a m gat s'1 Jun-Ju n sa pag an n1yang at napatm& d para banlm ang
1S311g sun a1o J
sabi nito, ako ang dapat magpa tawa. bintan a at doon, habang sa tanglaw n g mga p ag- uusap ay m a 1.a1am g-asawa. palap1c ang H umarang s1 Jun· un.
Hinaw akan niya ito. My god, (otoo· ka d I' a ico n a kanyan g ma.
isang kukund ay-kun day na kandil a'y kailan man ay n b I
nga, bulalas nito. S aka r.apabungisngis, I Tsamp1yon . k a, In ay• u ong niya d 1co 4 07
ina?.lis ng isang lalaki ang bala sa binti ng

• 0 6 rH 1L 1rr 1.~ t l l l [ I AT L" lr " \ HISTOIY AND

Al'fTH \J L\lC.r

' unu!---,i: 1ni: mg,1 htum >J it.Lb at nang
111 11' t\ ,,L 1 ' 1 Jun-Jun ,t\' nab ta ni1 ang
11 ,d.ii:," Jnl! b,tl.1 ,J l...im .ing katawan,
11 11.:h.1h.1n.1r 111! m.i,,~uutan. sum1lm k sa
nh.:.i rut,, .n J,,,>n .iy J1 na nakalabas
~l.11n ll,t\ l...i, m.im.itJ\ l...1, ang1l ng mga
rm.ilite, Jt l1J).!L1,unuJ-sunoJ na ang
r•"''" ng mc.i b.il.1 <J l..ata\1,m ni Jun-Jun,
n.i..l...m\ ·' i..Jm .ini: J.iJn N.ir ahawak s1
)Jun Jut~'•' JibJib nt\J at n.ikna niya ang
ug,> :-.:.i"t.il.. ~ s11a,
• at ang ma niya, at ang
,.. 0 laban sa lahat ng bagay na nagpapagmg
,unJdlo· Umaa gos ang dugo sa b nyang
1um1lit.1w nang mga ltud, may bago at
:n.ipuldng s,gla, bm1b1gyang-anyo ang
>-,tn\ ang mga buto at Iaman, sa tulong ng
mga bd la'y 1b m a ba I I k ang kanyan
naglahnng katawan. Para akong nas:
<" n~.i blaJ o, na1s1p ni Jun-Jun habang
~d batmgm ang iba pang nagdaratingan
J ang d1 na ni ya map1gilan an~
1'Jgk1kih,ay
' b ng katawan sa tabI ng pader
lld ang n.ik1k1ta na siya ng lahat I '
lee1t at d bJ b k , u o at
,m I _1 dt atawan, para na s1yang
r ersonator na unu-untmg nab bu
r1 k.1 tao ng iba, ako s1 ganito atu alco o sa
•g
ganoon, ako tayong lahat.
Hmugot s1ya ng masa b
ndtumba. Hubad d ago s1ya
at uguang hm1la s1ya
~g t~ang_matandang babae papasok
'ampa nito sa cambakan M sa
ng Jacket sa kanya Nan . ay nagpatong
altbot n . . g magmulat s1ya'y
P h
N a s1ya ng mg a matang naaawa
a a~ 1 ang mga ulo at nakita niya an .
ma. ,v,ay luha sa nagtat.... .
-'- a nitong
mata. Manny, bulong . m~
U ·t . . n1to, asawa lco
m1 mg s1ya. !nay, sabi niya ak . . .
Jun. Sandali siyang . ' o SI Jwl•
nagtataka, saka puma!r:masd~n n1to,
, a mga mata N . g_pag aunawa
. gumm at b
pagmamahal na dinala an IO _uong
J 1bd1b nito. Doon g u niya sa
' sa amoy ng dilxi"b
iyun, madalas siyang mahiml I na
hata pa. Pumasok ang walan ay noong
na katahim1kan sa mukh . g kapantay
a niya at pinilit
~ 0 8 r H II I r , i ~ l LI r CI A Tl' , [
A Kll l ll l 'r A:,,n
nii.i ang ngum1t1. Lumabas ,mg dugo sa
l,1'lJ~ n11a. Anak ko, s,161 ng ma n1ya.
Nang lum a) lay an g mg,1 kama
ni\ .i'y na1s1p nayang 1pmaghehele siya 11;
ma, sa lam1g ay kmukumutan ng mamit
na rebolusyonaryong kanta. Bak1t pare-
pareho dng kaml.ing mga kanta, gusto
niyang 1tanong, pero n,igdi<ldim na ang
ldhat. Nais1p naya, tumayo siyang <luguan,
lumakaJ, pumunta sa bahay ng Iola naya
Bmuksan nato ang pmto at niyak,ip siya:
salca pmapasolc. Naroroon sa loob sma
Gene at Dante a t Mitch at Pongka-
Pongka at .Kess. Nagtataka stla pero
natutuwa. Nagbal1k na ang na wawa la.
Wow, sab1m Jun-Jun. lpin1k1t ng kamay
n1 Am y ang mga mata ni Jun-Jun at
um11yak na myakap l l0 nanu .. mah1u .
.,pit.
, NABALITAAN KO :m g lahat mula
ka1 Dante. Pmagmasdan ko ang mga
mata na Dante at <loon ay muli kon
=
napatunayan ang lag, nilang sinasabi: an:
mga mata ni Dante ay balong lag·
ngru~ ~~M
s1
S g ng pagmamalasakit at pagtingin.
~ko sa kanya at sa mga
Gene ruya rapuma sa burol ni Jun-Jun.
;~' niya sa akin sa kotse sabay pisil
sa L..,_
Wil.U[ lco, alazn lco ang nararamdaman
Nasa tab, ng kabaong ang IolaniJun•mo.
liumangg·i s1·yang magsuot ng irim.
un.buon
JSa
Jun t . g panahon ng pagkawala ni Jun-
N u~mg may rally ay nagluluksa siya.
g
nagayo y:~uti siya, at ngumiti sa akin
Ju ~d . ~ smasabing lei lala natin si Jun•
kab~bal~gha~'. gagawa uli siya ng
Naroroon da b·
!nay ni Jun-J w nan~ ga mg iyon ang
doong tah· ~ - Kung smo sa mga bisita
ay walang ~ ~ : ;~kaupo sa mga sulok
·
. ' t mmgnan
kaba At ako ko sa loob ng
mukohnag s1AJun-Jun. Wa:sn ang kanyan~
· t ang k
parang di nabu anyang mga mata,
0 • parang may nagkulang
• H T H \.' \ J ~"IC 'f
'-uwento ko laha t nang 1to dahil tumutulong. At ang mga sundalo, sa mga
[k1nuJ.ang n an1n1w ,1 lc1 . Sa mga kampong kung saan may pang-a,1p1 dt
11
kok01~ m na gmagawa namm ng mga karahasan , minsan daw ay b1gla s1lang
..:iqlaldgo . a t a wan a n an g nakakannag ng ,sang lcumakanta ng
t~ han ay pinagt
rebolusyonaryong leanta. Mapapaugil sila,
kasamato ni Jun -Jun , kun g d1 ma n
kuwen . 1isipmg pmagmumulruhan na yata sila ng
kontra, sapagka t ko kont1 ang
.
k1nuuuwala sa h"m d.I nak1k.1ta, a yaw naung lahat ng inap1't pmatay. Saka talcot na
: unod sa mga hindi n akatakda. Pero
magtatakbuhang palabas habang sa loob
ay man rinig ang mahmang tawa ng isang
ako, sa pinakapuso a t ka luluwa ko,
tao. At sa mga rally ng mga tao laban sa
nanin1wala ako. Kasama ko sina Da.1tc
pang-aap1, sa marua ng mga kamag-analc
at ang Iola at !nay ni Jun -Jun sa
ng desaparecido, sa mga noise barrage
paniniwalang iyan. At ka pag humaharap
ako sa salamin, kapag tinitingnan lco ang hindi tao sa tao, ay may nannmg daw
sanli lco, naiisip ko, ang nangyari kay Jun- silang boses na dagdag sa mga boscs nila,
Jun ay maaari ding ma ngyari sa akin,
yab~ na dagdag sa mga yabag mla, dt a lam
sapagltat sab1nga sa kanya ni Dante nclon, ng mga naniniwala sa kanila kung kanmo
ang buhay ko, ang buhay mo, ang buhay
natmg lahat ay magkakakab1t, walang iyon.
May pruweba ako sa lahat nang no.
nag-1isa, pumapasok ako sa'yo at ikaw sa Si Jun -Jun, sa walkman, boses l,ing,
akin. walang lcatawan. D1 tayo tit1g1l, Gene,
Hmanap ko sma Pongka-Ponglca at hanggat d i lahat ng nawa wala ay
Kess, gaya ng bil in ni Jun-Jun. Di ko
na1babalik.
nak1ta. !sang araw ay nagbalot daw ng
mga damIt at umahs. Kung masasalubong
n'yo s1la'y ipaalam sana sa'kin, madali
(1988)
silang makilala, isang cumatandang
llllpersonator, at isang baung babaing IT?Y
takot sa mga mata. Si Mitch, isanggabing
nagpapalabas s1ya'y biglang nanmdig ang
ba\ah1bo. N apatingin sa tabi. Saka
tumawa nang rnmawa. Nagsasalita na
siya'y di pa rin mati gil sa pagtawa .
Nagsisigawan na ang mga tao't binu-boo
na siyang kagaya ni Pongka-Pongka ay
tumatawa pa rin siya. Para sa lahat, sabi
niyang pumuputok ang b1b1g sa halakha1',
ang tawang ito'y para sa lahat ng mga
taong di marunong tumawa.
May isa pa akong pmamniwalaan.
Hmdi nawala si Jun-Jun. Sa kuwarto
kapag pmagmamasdan ko ang g1cara ay
nannmg ko ang tawa niya. Marammg
kumak.alat na bahta. Si Amy daw kapag
nasa engkuwentro m1rua'y napapaug1l,
para n il naramdamang sa t ab1'y may
. ':.' \ l ' l A • l I. I 1 ,. 4 0 9