HG - 1 Rad - T Etk Sunu 2

Radyasyonun Madde ile Etkileşmesi
Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Fizik Bölümü
İyonlaştırıcı Radyasyon
ve
Radyasyon Etkileşme Mekanizmaları
DPAR Kış Okulu 2017
Prof. Dr. Hasan GÜMÜŞ

Giriş
Fizik Bölümü
• Radyasyon, enerjinin parçacık ya da

elektromanyetik dalga aracılığı ile
taşınmasıdır.
• Kararsız, radyoaktif çekirdeklerin kararlı
yapıya geçebilmek için saldıkları hızlı
parçacıklar ve elektromanyetik dalga
şeklinde taşınan fazla enerjilerine
“radyasyon” denir.
• Radyasyon enerjilerine göre:

“iyonlaştırıcı” ve “iyonlaştırıcı olmayan”.
• Radyasyon yapısına göre :
“parçacık tipi“ ve “dalga tipi radyasyon”
• Parçacık tipi radyasyon; belli bir kütle ve

enerjiye sahip çok hızlı hareket eden
atom altı parçacıkları ifade eder.
• Dalga tipi radyasyon; belli bir enerjiye
sahip boşlukta ışık hızıyla yayılan
radyasyondur.
2
Giriş
Fizik Bölümü
İyonlaştırıcı radyasyonun etkileşimi sonucu fiziksel, kimyasal ve

biyolojik değişimler meydana gelebilir.
Radyasyonun tedavide kullanılmaya başlanması ile radyoterapi

dalı ortaya çıkmıştır.
Radyasyonla tedavi biyolojik doku tarafından radyasyonun

soğurulması ile ilişkilidir.
Soğurulan bu enerjinin miktarını hesaplamak için radyasyonun

madde ile etkileştiği fiziksel süreçleri gözden geçirmek gerekir.
Nötronlar dışındaki diğer radyasyonlar genellikle atomun

bağlı/yörünge elektronları ile etkileşir.
3
Giriş
Fizik Bölümü
• Foton Etkileşmeleri:
 Fotoelektrik etki
 Rayleigh Saçılması
 Compton Saçılması
 Elektron-pozitron çift oluşumu
• Kütle Soğurma Katsayıları
• Ağır yüklü parçacıkların etkileşmesi
• Elektron ve pozitronların etkileşmesi
• Çarpışma Durdurma Gücü
• Menzil
4
Giriş
Fizik Bölümü
• Son birkaç on yılda, hızlı masaüstü bilgisayarların ve hafıza

kapasitelerinin gelişmesi ile, Monte Carlo benzeşimi radyasyon
fiziğinde en önemli araç haline geldi.
• Radyasyonun madde ile etkileşmesinin rastgelelik doğasından
dolayı, elektron-foton izlerinin MC benzeşimi yapılabilir ve
değerlendirilebilir.
• Her etkileşme mekanizması (enerji transferi, gelen parçacığın
açısal sapması, eğer varsa, üretilen ikincil parçacıkların enerjisi ve
yönü) ilgili çeşitli niceliklerin olasılık dağılımını belirleyen bir
diferansiyel tesir kesiti (DTK) ile gösterilebilir.
• Çeşitli etkileşim süreçlerinin DTK'leri belirlendikten sonra, Monte
Carlo simülasyonu rutin sayısal rasgele örneklemeye ve parçacık
takibine indirgenir.
• Bununla birlikte, mevcut en güvenilir DTK'leri bile yaklaşık teorik
hesaplamalara ve deneysel bilgilere dayanmaktadır ve bazı
belirsizliklerden etkilenmektedirler.
5
A3MCNP - Automated Adjoint Accelerated MCNP
ATTILA - radiative solutions for science and industry
COMET - coarse mesh radiation transport
DORT and TORT- discrete ordinates transport, Availability http://rsicc.ornl.gov
EGS4 - Monte Carlo transport of electrons and photons in arbitrary geometries (Nelson ve diğerleri 1985),
EGSnrc - Monte Carlo transport of electrons and photons in arbitrary geometries (Kawrakow and Rogers 2001 ),
EVENT - general purpose deterministic radiation transport
ETRAN (Berger ve Seltzer 1988
FLUKA - a fully integrated particle physics MonteCarlo simulation package
FOTELP-2K3 - 3D Photons, Electrons and Positrons Transport by Monte Carlo
GamBet - 2D and 3D Monte Carlo simulations of electron/photon/positron radiation transport in matter
GEANT4 - a toolkit for the simulation of the passage of particles through matter (Agostinelli ve diğerleri 2003
ITS - coupled photon-electron transport, Availability http://rsicc.ornl.gov (Halbleib ve diğerleri 1992),
MCNP - a General Monte Carlo N-Particle Transport Code - Version 5, Availability http://rsicc.ornl.gov
MCSHAPE - Simulation of the Full State Polarization of Photons
MCNPX - a General Monte Carlo N-Particle eXtended Transport Code, Availability http://rsicc.ornl.gov
MINERVA - Modality Inclusive Environment for Radiotherapeutic Variable Analysis
PARTISN - time-Dependent, parallel neutral particle transport, Availability http://rsicc.ornl.gov
PENELOPE - A Code System for Monte Carlo Simulation of Electron and Photon Transport (Bar'o ve diğerleri 1995,
Salvat ve diğerleri 2006
PENTRAN - Parallel Environment Neutral-particle TRANsport
PEREGRINE- 3-D Monte Carlo dose calculation system
PHITS - Particle and Heavy Ion Transport Code System
SERA - Simulation Environment for Radiotherapy Applications, Availability http://rsicc.ornl.gov
SIMIND - Monte Carlo Clinical SPECT Simulation
TransMED - Advanced Particle Transport Software Using Three-Dimensional Deterministic Methods in Arbitrary
Geometry
6
Fizik Bölümü
İyonlaştırıcı Radyasyon ve Madde

Arasındaki Etkileşmeler
Fotonların Etkileşimleri
7
Fizik Bölümü
Foton elektron etkileşmelerinde

• Fotonlar ve madde arasında
• Çoklu Saçılma
baskın etkileşme süreçleri : • Bremsstrahlung
 Rayleigh saçılması • İyonlaşma
• Yokolma
 Fotoelektrik olay • Fotoelektrik olay
 Compton saçılması • Compton saçılması
• Rayleigh saçılması
 Çift oluşumu • e+e- çift oluşumu
• Etkileşme olasılığı tesir kesiti • Synchrotron radiation
kavramı ile anlatılır. • Cherenkov
• Refraction
• Saçılma ve enerji transferi • Reflection
kinematikle tanımlanır. • Absorption
• Scintillation
• Foton enerjisi   E 2
me c • Fluorescence
elektron durgun kütle enerjisi• Auger
cinsinden ifade edilir. 8
Fizik Bölümü
KISALTMA
PE Fotoelektrik
soğurma γ
CS Compton
Saçılması γ
Kaynak
PP Çift Oluşumu
γ Gama Işını e-
e- Elektron
e Pozitron
γ γ
γ e 511 γ
511 γ
CS PE
e-
γ e-
Pb X Işını e-
CS
PP
Pb Zırh
e-
Pb Zırh
e-
γ 511 γ
CS e
e- 511 γ
Gama spektrumu benzeşiminde göz önünde bulundurulması gereken olaylar 9

• E enerjili fotonların Z atom numaralı atomla etkileşmesini göz önüne alalım
Fizik Bölümü
(Penelope, 2014).
• 50 eV-1 GeV enerji bölgesinde Coherent (Rayleigh), incoherent (Compton)
saçılması, fotoelektrik olay ve elektron pozitron çift oluşumu baskındır.
• MC hesaplamalarında daha doğru tablolar halindeki diferansiyel tesir kesitleri
yerine analitik yaklaşık diferansiyel tesir kesitleri kullanılır.
10
Rayleigh Saçılması
Fizik Bölümü
Koherent veya Rayleigh saçılması, fotonların

hedef atomu uyarmadan atomik elektronlar
tarafından saçılmasıdır.
Düşük enerjilerde, Thomson saçılmasının tesir

kesiti ortamın atom numarası ile lineer olarak
değişmektedir.
Küçük momentum transferlerinde, atom içindeki Nötr atomlardan elastik

tüm elektronlardan saçılan ışınların genlikleri saçılma. Born yaklaşımı
Coherent olarak toplanır.
Bu şekildeki saçılmaya Rayleigh şaçılması denir

ve tesir kesiti Z2 ile orantılıdır.
Burada
Atomlar ne uyarılır ne de iyonize olur, sadece
gelen foton aynı enerjide ama yönü değişir.
Durgun serbest bir elektrondan
Relativistik enerjilerde, Thomson ve Rayleigh
klasik Thomson DTK dir.
saçılmaları çok küçüktür.
11
Fizik Bölümü
atomik biçim çarpanı

Ө Kutupsal saçılma açısı
klasik elektron yarıçapı
Momentum transferinin büyüklüğü
q yerine boyutsuz değişken kullanılır:
Atomik biçim çarpanı, elektron yoğunluğunun ρ(r) Fourier

dönüşümüdür. Küresel simetrik bir atom için,

sin(qr / ) 2
F (q, Z )  4   (r ) r dr
0
qr / 
12
F (q, Z ) q ya göre F (0, Z )  Z den F (, Z )  0
F(q, Z) q nün azalan bir fonksiyonudur. En doğru biçim çarpanları Hartree

Fock atomik yapı hesaplamalarından elde edilir (Hubbel ve ark., 1975, Cullen ve ark.
1997).
Açısal sapma olasılık dağılım fonksiyonu,
Nötr atomlar için atomik biçim çarpanları (Cullen

ve ark. 1997)
13
Fotoelektrik Etkileşme
Fizik Bölümü
• Gelen foton soğurulur ve atomik elektron

belirli enerji ile salıverilir:
Ee  E  U i
• Atomdan kopan elektron ortamdaki atomlarla
saçılmalara uğradıkça kinetik enerjisini kaybeder.
• Tesir kesiti foton enerjisi arttıkça

hızla azalır.
• Tesir kesiti soğurucu malzemenin
atom numarasına bağlıdır:
 ph Z n / E 7 / 2
Burada n, 4 ile 5 arasındadır.
Fotoelektrik tesir kesitinin enerjiye

14
göre değişimi, Penelope, 2014
Compton Saçılması
Fizik Bölümü
• Atom elektronlarından fotonların saçılması

Compton olayı olarak bilinir.
• Enerji ve momentum korunumundan :

mec 2
cos   1  ( E  E
'
) h
E E' h  
h
E 1 (1  cos  )
E 
'
  E / mec 2
mc 2
1   (1  cos  )
h
Elektronun kinetik enerjisi   (1  cos  )
mc
 (1  cos  )
T  E  E'  E   h 
1   (1  cos  ) cot  1   tan 
2  mc2 
• Elektron geri tepme açısı, fotonun aktardığı enerjiye bağlıdır .
• Frekans kayması enerjiden bağımsızdır.
• Fotonun enerjisi açıya bağlıdır. 180° de maksimum olur.
• Küçük  için  cot büyük olur.
15
Fizik Bölümü
• Compton saçılma tesir kesiti ilk defa 1929 da QED kullanılarak elde
edildi. Bu Klein-Nishima tesir kesiti olarak bilinir
d KN  2 (1  cos  )2
' '
re2 re2 E 2 E E
 (1  cos  
2
) ( ) (  '  sin 2  )
d 2[1   (1  cos  ]2
1   (1  cos  ) 2 E E E
• Yüksek enerjilerde, >>1, fotonların çoğu ileri doğru (0) saçılır.

Çok düşük enerjilerde, 0, K-N formülü klasik sonuca indirgenir:
d re2
 (1  cos 2 )
d 2
re=52.82310215 : klasik elektron yarıçapı
d katı açı üzerinden KN ifadesinin integrali alındığında (Arqueros ve
Montesinos , 2003):
1    21    ln 1  2   ln 1  2  1  3 
 KN  2 re2  2      
   1  2      
Yüksek enerjilerde toplam Compton saçılma tesir kesiti yaklaşık olarak:
8 3
 comp  ( re2 )( )(ln( 2 )  1 / 2) (8/3)re2=Thomson tesir kesiti
3 8
16
Fizik Bölümü
Geri tepen elektronun kinetik enerji (T) spektrumu
d  re2 s2 s 2
 ( 2   ( s  )) burada s  T / E
dT mec 2 2  2 (1  s)2 (1  s) 
Tmax Compton sınırı

Bu tesir kesiti Tmax olarak bilinir
civarında keskin bir pik
verir,
2
Tmax  E
1  2
d
  2 n  sin d
d Compton geri tepen elektronunun
kinetik enerji dağılımı 17
Çift Oluşumu
Fizik Bölümü
Gelen fotonun enerjisi 1.022 MeV den

büyükse oluşur. 2
E  2mec  1.022 MeV
Gelen foton çekirdeğin Coulomb alanı
ile etkileşir, foton soğurulur ve
elektron-pozitron
E  2çifti
mc2oluşur:
K K
  
Çift oluşumu yüksek enerjili fotonlar için baskındır.
18
Yüksek enerjili fotonlar ve çift oluşumu (Penelope)
Soğurma Katsayısı, µ
• N : birim hacimdeki atomların sayısı,
• NA : Avogadro sayısı,
• λ : ortalama serbest yol
•  : ortamın yoğunluğu
  N  1/ 
N  N A  / AM 10
4
Pb
• Üstel soğurma eşitliği
3
10
Coherent (Rayleigh Saçilmasi)
Attenuation Katsayisi (cm /g)

Incoherent (Compton Saçilmasi)
2
I  I oe t
10
2
Fotoelektrik (Sogurma)
Toplam
1
Deneysel (Eu-152, Co-60)
10
• I0 = Gelen foton demerti şiddeti 10

0
• I = soğurucuyu geçen şiddet -1

10
• t = soğurucu kalınlığı -2
10
• e = ~2.71828183… -3
10
-3 -2 -1 0 1 2 3
10 10 10 10 10 10 10
•  = soğurma (attenuation) katsayısı Foton Enerjisi (MeV)
19
Fizik Bölümü
İyonlaştırıcı Radyasyon ve Madde

Arasındaki Etkileşmeler
Yüklü Parçacıkların Etkileşimleri
20
Yüklü Ağır Parçacık Çarpışmaları
Fizik Bölümü
• Yüklü ağır parçacıklar (M>me) madde ile etkileştiğinde

– Atom iyonlaşır ve uyarılır.
– Nadiren nükleer etkileşmeler meydana gelir.
– atomik elektronlarla her bir çarpışmada enerjilerinin küçük kesrini
kaybeder.
• Bir çarpışmada maksimum enerji transferi Mv1  Mv1'  mve'
Qmax. 1
Mv12  12 Mv'12  12 mv'e2
• 5 MeV lik alfa parçacıkları (radyoaktif 2
bozunmalarda yayınlanırlar) için bu değer M m

v'1  v1
2,7 keV dir. M m
• Parçacık, enerjisinin tümünü kaybetmeden
önce binlerce çarpışma meydana gelir, Qmax  12 Mv12  12 Mv'12
(kafa-kafaya çarpışmada elektrona 4mM 1 4mE
maksimum enerji aktarılır; pek çok başka  ( Mv 2
) 
( M  m) 2
2 1
M
çarpışmada parçacığın enerji kaybı daha
küçük olacaktır)
21
Enerji Kaybı
Fizik Bölümü
• Durdurma gücü yarı klasik • Elektrona aktarılan itmeyi ve

olarak türetilebilir. enerjiyi hesaplayalım.
– Ağır parçacık Ze, v1
kZe2 b
– Çarpışma parametresi, b p   Fy dt   2 dt
r r
2kZe2
p
v1b
p 2 2k 2 Z 2 e 4
Q 
2m mv12b 2
dN  2π b db(Z 2 N A /A)dx
22
Enerji Kaybı
Fizik Bölümü
dN  2π b db(Z2 N A /A)dx
Birim uzunlukta enerji kaybı:
4z 2e4 Ne db 4z 2e4 Ne bmax

 dE / dx  2
V me  b
 2
V me
ln
bmin
Minimum çarpışma parametresi kafa kafaya çarpışmadan bulunur.

bmin ⇔ ∆Emax = maksimum enerji transferi ∆Emax ≈ 4 (me /M) EK = 2mev 2
bmax ⇔ ∆Emin = minimum enerji transferi ∆Emin = I
dE 4 e4 Z12 N0 1  2mv12 
Se    2
Z 2 ln 
dx m v1 A 2 I 
23
Durdurma Gücünün Kuantum Mekaniksel Hesabı
U. Fano, 1963
Fizik Bölümü
24
Fizik Bölümü
Zamana bağlı pertürbasyon kuramı çerçevesinde Ferminin Altın kuralı ve Thomas

Rich-Kuhn Toplama kuralını uygulayarak uzun işlemlerden sonra Bethe-Bloch ifadesi
elde edilir. 25
Atom elektronları ile inelastik çarpışma sonucu yüklü” ağır parçacıklar (M>>me: p,
Fizik Bölümü
K, π, ) için birim yol başına enerji kaybı Bethe-Bloch ifadesi ile verilir:
dE 2 Z z
2
  2mec 2  2 2Wmax  C  cm 
  2N Are mec
2
2 
ln    2 β 2  δ (  )  2   g 
MeV
dx Aβ   I2  Z 
Ziegler ve ark. 25 keV -10 MeV bölgesinde
26
Etkin yükü Z1* e olan hızlı bir iyonun elektronik durdurma gücü:
2
4 e 4 Z1* N 0 *  2mc2  2
2
S e0  2
Z 2 ln  n(1   )    2
m v1 A  I* 
  
  
1
Z1* 
 4 r n(r ) d r 
 4 r n(r ) d r nI*  * n  p (r ) 4 r 2 n(r ) d r
2
Z 2* 2
rb rb
Z2 r
b
rb Bohr stripping criterion k  4 e4 N0 / mc 2 7

A Po61a 5.0%
E lectronic S topping P ow er [M eV /(m g/cm )]

16,17 B Rä90 4.0%
2
6 O on Ni
C Wr79 4.0%
L LLLL D Wr72 4.0%
Modifiye edilmiş LSS formulu 5
- - - TRIM 90 LL M L
IMD
D
M
M
M
M
IM
M
M
M FD
F
M
IM
D
L
MM
M
H
IB
FB
L
M
L
IB
B
BB
M
ML
IILMM E Sa92 5.0%
I BBIIM
M
M
ST BLL
D
F Rä87 4.0%
H
I D
Sei  e 8 e2ao N (Z1†Z2† / Zs )(v1/v o )

sAe0 G Me78 3.0%
4 A D
AA DH H Rl60 5.0%
E AA D
EIAA DDH I BG65 3.0%
EE A D
3 E DJJ J Bi78 8.9%
EEE A DH
E
EE A K Ga87 2.3%
EE A JJ
H
rf EE
E
E
E A H L Bt66 15.0%
H
2 EEA

E HH M Sd74 2.5-4%
Z  4 r n(r ) d r
† E
2 S e EEA
ECA
S ei N Bi90 1-3%
E
CG
1 E KK
E K
0 Sn
N
0
1E-3 0,01 0,1 1 10 100 1000
rf : Sanki-molekül kriteri v1  f v F (r f ) E nergy [M eV /am u]
S  Se0  Sei
Gumus, H; Koksal, F, 2002, Radiation Effects and Defects in solids, 157, 445-458 27
Elektron ve Pozitronların Etkileşimleri
Fizik Bölümü
Elektronların bir ortamı geçerken enerjilerini kaybetmeleri, ağır ve yüklü

parçacıkların (p, α parçacıkları ve diğer) enerji kaybetmelerinden daha farklıdır.
Elektronun bir maddeden geçerken,
28
Elektron ve Pozitronların Etkileşmesi
Fizik Bölümü
• Yüksek enerjili bir elektron veya pozitron madde içinde duruncaya kadar
çok sayıda etkileşme yapar.
• Elektron ve pozitron etkileşimlerinin simülasyonu için
• ETRAN (Berger ve Seltzer, 1988), ITS3 (Halbleib ve ark., 1992), EGS4
(Nelson ve ark., 1985), GEANT4 (Agostinelli ve ark., 2003; Allison ve
ark., 2006), FLUKA (Ferrari ve ark.,2005), EGS5 (Hirayama ve ark.,
2006), PENELOPE (Salvat ve ark., 2011, 2014) gibi değişik MC
simülasyon kodları geliştirilmiştir.
• Etkileşimler göreceli kuantum mekaniği kullanılarak işlenmelidir.

• Kinetik enerji E ve momentum p = ℏk (ℏ, indirgenmiş Planck sabiti) olan
elektronlar ve pozitronlar için (kütle mec2, yük ± e),
29
Elektron ve Pozitronların Elastik Saçılmaları
Fizik Bölümü
• Hedef atomu saçılma öncesi ve sonrası aynı

kuantum durumundadır ve bu durum taban
durumudur.
• Madde içinde elektronların açısal sapmaları

esas olarak elastik saçılmadan kaynaklanır.
• Elektron ve pozitronların elastik saçılma DTK’leri durgun alan yaklaşımıyla
(Salvat ve ark., 2011), Dirac denkleminin gelen parçacığın hedef atomun
alanındaki hareketi için çözümünden elde edilirler.
Etkileşim potansiyel enerjisi;
• Z0 gelen parçacığın e biriminde yükü.

• Vex(r), sadece elektronlara uygulanan atomik elektronlarla gelen (-1 veya +1)
elektronların arasındaki yerel değiş tokuş potansiyeli (Salvat 1998; Salvat,
2003)
• hedef atomun elektrostatik potansiyelidir.
30
Fizik Bölümü
Gelen E enerjili parçacığın hedef atomdan ( Ө,) yönünde elastik saçılma

diferansiyel tesir kesiti (katı açı başına),
(Walker, 1971; Salvat ve ark., 2011).
f(Ө) doğrudan saçılma genliği

g(Ө) spin ters dönme saçılma genliği.
gelen parçacığın dalga sayısı

31
Fizik Bölümü
Elektronların ve pozitronların karbondan

elastik saçılma diferansiyel tesir kesitlerinin
açısal dağılımı (Salvat ve ark., 2014) 32
Elektron ve Pozitronların İnelastik Saçılmaları
Fizik Bölümü
• Elektron ve pozitronlar için orta ve düşük enerjilerde

baskın olan enerji kaybı, elektronik uyarmaların
meydana geldiği inelastik etkileşmelerdir.
• Yüklü parçacıkların atomlarla ve moleküllerle

çarpışmaların kuantum teorisi ilk kez Bethe
(1930, 1932) tarafından uygulandı.
• İlk Born yaklaşımında (DTK), (Fano, 1963) :
W : Enerji kaybı
Q : Geri tepme (recoil) enerji (Fano, 1963)
q momentum transferi
df(Q, W)/dW atomik genelleştirilmiş salınıcı şiddetidir. 33
Bremstrahlung (Frenleme) Işıması
Fizik Bölümü
• Özellikle beta bozunmalarında yayınlanan

elektronlar göreceli (relativistik) hızlarla hareket
ederler.
• Elektronlar, diğer elektronlarla çarpışmalarında
büyük sapmalara uğrarlar.
• Elektron, hızının doğrultu ve büyüklüğünde hızlı
bir değişme olabileceğinden, büyük bir ivmeye
maruz kalabilir ve ivmelenen yüklü parçacık
olarak elektromanyetik enerji yayınlar.
• Bu radyasyona bremsstrahlung (frenleme
ışınımı) denir.
Her frenleme ışıması olayında enerjisi E olan bir elektron, enerjisi W olan bir
foton yayınlar (0 <W<E). Bu olay atomik DTK ile ifade edilir (GOS model).
34
Bremstrahlung (Frenleme) Işıması
Fizik Bölümü
E enerjili elektronlar (veya pozitronlar) bir ortamda ds kadar yol giderlerse

dE= - S(E)ds kadar enerji kaybederler.
• S(E) toplam (çarpışma+radyatif) durdurma gücüdür.

• Enerjinin belli bir kritik değerinden büyük enerjilerde, atom numarası ile azalan,
radyatif kayıplar, hakim duruma geçer.
• Yüksek enerjilerde radyatif durdurma gücü, yaklaşık olarak enerji ile orantılıdır.
35
Pozitron Yokolma
Fizik Bölümü
Nelson’u (Nelson ve ark., 1985) izleyerek, ,

atom numarası Z olan bir ortamdan
kinetik enerjisi E olan pozitronlar geçerken
ortamdaki elektronlarla yok olma olayı
gerçekleşir ve iki-foton yayınlanır.
Hedef elektronların serbest ve durgun

olduklarını varsayılır, dolayısıyla
elektronun bağlanma etkileri dikkate
alınmaz (Heitler, 1954).
36
Elektron ve Pozitronlar için durdurma gücü
Fizik Bölümü
Elektron ve pozitronların iyonlaşma ve uyarmadan dolayı enerji kaybı hesabı

ağır parçacıklar içinkine benzer olarak :
dE Z2 1   2 (  2) C
  2N a re mec 
2 2
ln( )  F ( )    2 
dx c A2  2  2( I 22 / mec 2 ) Z2 
T mec2 birimlerinde gelen elektronun kinetik enerjidir:  =Eke/ mec2 =-1

 2 / 8  (2  1) ln 2
F ( )e  1   

2
(  1)2
2  14 10 4 
F ( )e  2 ln 2   23    
3 
12  (  2) (  2) (  2) 
2
Çok büyük geliş enerjilerinde elektronlar ve pozitronlar için F() sabit olur.
dE  2me c 2  A B
  2 ln( )  A ln   B  electrons: 3 1.95
dx c  I  heavy 4 2 37
2. Elektron ve Pozitronlar
Fizik Bölümü
 Burada
 e = Elektron yükü ρ= hedefin yük yoğunluğu.
 m = elektron veya pozitron kütlesi
 N = soğurucuda cm3 deki atomların sayısı
 Z = soğurucu atomların sayısı
 NZ = cm3 de soğurucu elektronların sayısı
 A = Hedef atomun atom ağırlığı
 E = Beta parçacıkların kinetik enerjisi, MeV
  = v/c = parçacığın c (ışık hızı) cinsinden hızı
 I = soğurucu atomların ortalama uyarma ve iyonlaşma
enmerjisi, eV
 k= 4πe4 N0/mc2 =0.307075 MeVcm2
 N0 =Avogadro sayısı c= ışık hızı
38
Beta parçacıkları-Enerji Kaybı Mekanizmaları
Fizik Bölümü
v -dE
M, ze dx
• Düzeltilmiş (modifiye edilmiş) kütle çarpışma durdurma gücü

(Sugiyama, 85; Gümüş, 05; Gümüş et al. 06 )
dE 4e z 4 *2
N0 *  E 
 Z 2 ln( * )  F  ( ) / 2
dx mv12 A  I 
F  ( )  1   2  [( 2 / 8)  (2  1) ln 2] /(1   2 ) β-
2  14 10 4 
F ( )  2 ln( 2) 

 23    β+
12    2 (  2) (  2)3 
2
39
Etkin yük ve etkin uyarma enerjisi
Fizik Bölümü
Z* ve I* Bohr soyma ölçütünden elde edilebilir:

 
nI  *  n p (r )4 r 2 n(r ) d r
1
Z *   4 r 2 n(r ) d r *
rb
Z rb
(Gümüş, 2005 ve 2008)

Gelen elektron için yarı deneysel etkin yükü z*
(Sugiyama,1985)
z *  1  exp(2200 1.78 )
Burada β = v1/ c www.nuclear.gazi.edu.tr/sunu/gumus.ppt
40
Menzil Hesabı
Fizik Bölümü
• Durdurma gücü, belirli bir enerjiye yavaşlayıncaya kadar elektronun

aldığı yolu yani menzili hesaplamada kullanılabilir.
Bu uzaklığa sürekli yavaşlama yaklaşımı menzili (syym) denir.
E0 dE
R( E0 )  
ET (S /  )
• ET yaklaşık olarak 20 eV alınmıştır.
• Hidrojenin ortalama uyarma iyonlaştırma enerjisi 19.2 eV tur.
• Burada, ( S/ ) çarpışma durdurma gücüdür,
[MeV.cm2/g] veya [keV.cm2/mg] biriminde ve enerji keV cinsin-
den alınırsa, menzil mg/cm2 biriminde bulunur.
41
1000 Positron in A-150 TISSUE-EQUIVALENT PLASTIC 1000
Stopping Power (MeV.cm /g) Kutcher, Green, 1976
Data1_ICRU16
2
Paretzke, 1988
Gumus LJ ICRU37EWATER_ESTAR
Gumus Tietz Bu çalisma
100 ESTAR 100 ICRU37_ICRU37
S/ (MeV.cm /g)

Penelope 2011 PENELOPE-2014
2
Akkerman, 1999
Akkerman, 1999 deg-t
Ashley, 1988
10 10
-
e H2 O
1 1
1 2 3 4 5 6 7
10 10 10 10 10 10 10 10 100 1000 10000 100000 1000000
Energy (eV) E (eV)
Gelen elektronlar için doku eşdeğeri madde

10 ve su için durdurma gücü değerleri
5
9 4
10 10
8 3
10 10
7
Electron in A-150 TISSUE-EQUIVALENT PLASTIC
10 2
10
6 Gumus Trap LJ
10 10
1
Gumus Simp LJ
R (mg/cm )
Range (cm /g)
10
5
Gumus Trap Tietz
2
0
10
4
Gumus Simp Tietz
10 ESTAR -1
PENELOPE-2014
10
10
3 Bu çalisma
-2
10 LaVerne ve Pimblott, 1995
2
10 -3 ICRU37RangeWa_ICRU37
10
1
Pimblott ve Siebbeles, 2002
10
10
-4
eliqwaterESTA_ESTAR
10
0
Akkerman, 1999
-5
10
-1
10
1 2 3 4 5 6 7 8 -6
10 10 10 10 10 10 10 1010
-2 -1 0 1 2 3 4
42 5
10 10 10 10 10 10 10 10
Energy(eV)
Fizik Bölümü
• Radyasyonun madde içinden geçişi atom ve moleküllerin iyonlaşmasına

sebep olur.
• Radyasyonun etkisi radyasyonun türüne ve miktarına, ışınlanan maddenin
fiziksel ve kimyasal doğasına bağlıdır.
• X ve gama ışınları tıpta teşhis ve tedavide yaygın olarak kullanılırlar.
Dokuda soğurulma oranları bulunabilir.
• Birim uzunluk başına enerji kaybı (LET değeri) hesabı için çok farklı
yaklaşımlar mevcuttur. ESTAR, PSTAR 10 keV üzerinde enerjiler için hesap
yapar. PENELOPE, 50 eV- 1 GeV için hesaplamalar yapar.
• MC ile fotonların ve yüklü parçacıkların etkileşimlerinin benzeşimi
yapılabilir.
• Kullanılan örnek sayısı ve rasgele üretilen sayıların kalitesi sonuçların
doğruluğunu etkiler.
• Günümüzde PENELOPE, MCNP, GEANT4, FLUKA, vs. gibi bilgisayar
programları burada değinilen ve değinilmeyen bir çok etkileşimin
benzeşimini yapmamızı sağlar.
• DPAR-2017
43
Kaynaklar
• Salvat, F. and Varea, F.V., 2009. Overview of physical interaction models for photon and electron transport
used in Monte Carlo codes, Metrologia 46, S112–S138
https://cds.cern.ch/record/932011
• Gumus, H,. 2008. New stopping power formula for intermediate energy electrons. APPLIED RADIATION
AND ISOTOPES 66 (12): 1886-1890..
• Gumus, H., 2005. Simple stopping power formula for low and intermediate energy electrons. RADIATION
PHYSICS AND CHEMISTRY 72 (1): 7-12.
• Akar, A., Gumus, H., Okumusoglu, N.T., 2006. Electron inelastic mean free path formula and CSDA-range
calculation in biological compounds for low and intermediate energies. APPLIED RADIATION AND
ISOTOPES64 (5): 543-550.
• PENELOPE-2014: 2011, 2008. A Code System for Monte Carlo Simulation of Electron and Photon
Transport, Francesc Salvat, Jose M. Fernadez-Varea, Josep Sempau, Facultat de Fisica (ECM) , Universitat
de Barcelona.
• Tufan, MC, Namdar T., Gümüş H., 2013. Stopping power and CSDA range calculations for incident
electrons and positrons in breast and brain tissues, RADIATION AND ENVIRONMENTAL BIOPHYSICS,
52(2):245-53.
• Arqueros, F., Montesinos, G.D., 2003. A simple algorithm for the transport of gamma rays in a medium,
Am. J. Phys. 71 (1), January 2003
• NIST, ESTAR, PSTAR ve ASTAR programları. http://physics.nist.gov/PhysRefData/Star/Text/intro.html
44
TEŞEKKÜRLER!
45

HG - 1 Rad - T Etk Sunu 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

HG - 1 Rad - T Etk Sunu 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Radyasyonun Madde ile Etkileşmesi

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

DPAR Kış Okulu 2017

Prof. Dr. Hasan GÜMÜŞ

• Radyasyon, enerjinin parçacık ya da

• Radyasyon enerjilerine göre:

• Parçacık tipi radyasyon; belli bir kütle ve

İyonlaştırıcı radyasyonun etkileşimi sonucu fiziksel, kimyasal ve

Radyasyonun tedavide kullanılmaya başlanması ile radyoterapi

Radyasyonla tedavi biyolojik doku tarafından radyasyonun

Soğurulan bu enerjinin miktarını hesaplamak için radyasyonun

Nötronlar dışındaki diğer radyasyonlar genellikle atomun

• Son birkaç on yılda, hızlı masaüstü bilgisayarların ve hafıza

İyonlaştırıcı Radyasyon ve Madde

Foton elektron etkileşmelerinde

Gama spektrumu benzeşiminde göz önünde bulundurulması gereken olaylar 9

Koherent veya Rayleigh saçılması, fotonların

Düşük enerjilerde, Thomson saçılmasının tesir

Küçük momentum transferlerinde, atom içindeki Nötr atomlardan elastik

Bu şekildeki saçılmaya Rayleigh şaçılması denir

atomik biçim çarpanı

klasik elektron yarıçapı

Momentum transferinin büyüklüğü

q yerine boyutsuz değişken kullanılır:

Atomik biçim çarpanı, elektron yoğunluğunun ρ(r) Fourier

F (q, Z ) q ya göre F (0, Z )  Z den F (, Z )  0

F(q, Z) q nün azalan bir fonksiyonudur. En doğru biçim çarpanları Hartree

Nötr atomlar için atomik biçim çarpanları (Cullen

• Gelen foton soğurulur ve atomik elektron

• Tesir kesiti foton enerjisi arttıkça

Burada n, 4 ile 5 arasındadır.

Fotoelektrik tesir kesitinin enerjiye

• Atom elektronlarından fotonların saçılması

• Enerji ve momentum korunumundan :

• Yüksek enerjilerde, >>1, fotonların çoğu ileri doğru (0) saçılır.

Geri tepen elektronun kinetik enerji (T) spektrumu

Tmax Compton sınırı

Gelen fotonun enerjisi 1.022 MeV den

Çift oluşumu yüksek enerjili fotonlar için baskındır.

Attenuation Katsayisi (cm /g)

• I0 = Gelen foton demerti şiddeti 10

• I = soğurucuyu geçen şiddet -1

•  = soğurma (attenuation) katsayısı Foton Enerjisi (MeV)

İyonlaştırıcı Radyasyon ve Madde

Yüklü Parçacıkların Etkileşimleri

• Yüklü ağır parçacıklar (M>me) madde ile etkileştiğinde

bozunmalarda yayınlanırlar) için bu değer M m

• Durdurma gücü yarı klasik • Elektrona aktarılan itmeyi ve

4z 2e4 Ne db 4z 2e4 Ne bmax

Minimum çarpışma parametresi kafa kafaya çarpışmadan bulunur.

bmax ⇔ ∆Emin = minimum enerji transferi ∆Emin = I

Zamana bağlı pertürbasyon kuramı çerçevesinde Ferminin Altın kuralı ve Thomas

Ziegler ve ark. 25 keV -10 MeV bölgesinde

rb Bohr stripping criterion k  4 e4 N0 / mc 2 7

E lectronic S topping P ow er [M eV /(m g/cm )]

Sei  e 8 e2ao N (Z1†Z2† / Zs )(v1/v o )

Elektronların bir ortamı geçerken enerjilerini kaybetmeleri, ağır ve yüklü

• Etkileşimler göreceli kuantum mekaniği kullanılarak işlenmelidir.

• Hedef atomu saçılma öncesi ve sonrası aynı

• Madde içinde elektronların açısal sapmaları

• Z0 gelen parçacığın e biriminde yükü.

Gelen E enerjili parçacığın hedef atomdan ( Ө,) yönünde elastik saçılma

(Walker, 1971; Salvat ve ark., 2011).