Professional Documents
Culture Documents
Batı3
Batı3
Orta Çağ
Orta Çağ’da Edebiyat
öğrenme çıktıları
1
1 Orta Çağ’ın tarihsel ve kültürel
2
konumlandırmasını yapabilmek 3 Orta Çağ’ın belirgin edebi türü olan
2 Orta Çağ düşünce ve eğitim sistemiyle roman(s)ın köken ve niteliklerini
hümanist anlayışın farklarını saptayabilmek tanıyabilmek
Reform
3 4
Rönesans 5 Reformu tanımlayabilmek
4 Rönesans’ın ortaya çıkış gerekçelerini ve 6 Dinde reformun bilim ve sanata katkısını
temel niteliklerini sıralayabilmek kavrayabilmek
Hümanizm
7 Hümanizmin ortaya çıkış nedenlerini
açıklayabilmek
5
8 Hümanizmin insana ve bireye
verdiği önemle gelinen aşamaları
değerlendirebilmek
Anahtar Sözcükler: • Edebiyat ve Sanat • Hümanizm • İnsan • Reform • Rönesans • Skolastik Düşünce
66
Batı Edebiyatında Akımlar I
67
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
karşı köylü isyanları bu çöküşte etkili olur. 1337 itirazların akıl yoluyla çürütülmesini ya da gerekti-
yılından 1453 yılına kadar süren İngiliz ve Fran- ğinde belli şeylerin akıl yoluyla ispatlanması teme-
sızların Yüzyıl Savaşları sırasında alınan ağır yenil- line dayanır.
giler özellikle Orta Avrupa’daki şövalyelik sistemini Orta Çağ’ın hemen öncesinde Aziz Augustinus,
sorgulanır hale getirir. Bu çöküş, XVIII. yüzyılın akıl ve Hıristiyanlığı bağdaştırmak ister. Dinin ilk
ortalarına ve Fransız İhtilaline kadar sürer. Fransız ilkelerinden hareketle dünyanın duyularla anlaşıl-
İhtilalinin baş aktörlerinden olan derebeylik, ihtilal ması üzerinde durur ve akıl ve duyulara vurgu yap-
sonrasında tümüyle yok olur. mak için söylediği “anlamak için inanıyorum” ifa-
desi skolastik düşüncenin sloganı haline gelir. Bu
Skolastik Felsefe ve Eğitim durumda skolastik felsefe, akıl ve duyuların olduğu
yerde göreceliğe yer vermez, tek bir doğrunun ve
Skolastik terimi genellikle bir dönemden çok, ona bağlı tek bir doğruluk sisteminin varlığını ka-
bir düşünce biçimini kapsar ve Orta Çağ boyun- bul eder. Bu felsefede önemli olan “iyi”nin gerek-
ca, bilhassa XII. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar olan lilikleri doğrultusunda davranmaktır; çünkü “iyi”
dönemde manastır okullarında ve Paris’teki okul hem Tanrının insanlara buyruğudur hem de Tanrı
ve üniversitelerde yetişen din adamlarına verilen “bütüncül iyilik”tir.
ilahiyat ve Aristo ilkelerine dayanan felsefi eğitimi
Skolastik felsefenin amacı yeni bir şeyi ortaya
ifade etmek için kullanılır. Ancak Aristo’nun eksik
koymak değil, var olan şeyleri en iyi biçimde anla-
ve yanlış anlaşılmış öğretileri üzerine kurulu Orta
tabilmektir. Bunun için eğitim ve öğretim yoluyla
Çağ’ın bu felsefesi ya da eğitim anlayışı, aslında ilahi mesajları akıl ışığında kavratabilmeyi hedefler
başlangıç aşamasında IX. yüzyılda Fransa kralı ve özellikle ilahiyat denen din bilimlerinin öğretil-
Charlemagne tarafından ülkenin yeni baştan inşası mesine önem verir.
için insanların daha iyi eğitilmesi amacına yöne-
lik olarak okullarda öğretilmesini istediği, yedi dal
(gramer, astronomi, müzik, hitabet, mantık, arit- Erken Dönem Skolastik Felsefe
metik, geometri) üzerine oturur. Skolastik felsefe, Ancak din ile inancın ilişkilendirilmeye çalışıl-
Orta Çağ felsefesinin merkezi konumunda bulu- dığı bu dönemde farklılıklar ortaya çıkar. Bazıları
nur ve Orta Çağla birlikte sona erer. yalnızca dinsel metinlere yönelirken, bazıları keşif
Orta Çağ’ın manastır okullarında öğretilen sko- ve Tanrı’nın yarattığı şeylere duyduğu hayranlıkla
lastik felsefe, 800 yılı itibarıyla başlar ve felsefe tari- teyit ettiği bir dünya anlayışıyla meşgul olur. Fi-
hi içinde üç ayrı dönem olarak ele alınır: lozoflar bu iki düşünce biçiminin ortasını, dinin
hizmetinde olan bir aklı öne çıkarmak isterler.
Erken Dönem Skolastik (800’lü-1200’lü yıl-
lar): Eflatunculuk ve Yeni Eflatunculuğun etkisi al- Dinin akıl üzerindeki hükümranlığına rağmen,
tındadır ve en belirgin temsilcisi Aziz Anselmus’tur. tüm Orta Çağ boyunca, felsefi düşünce verimlili-
ğini sürdürür. Filozoflar, “evrenler tartışması”nı
Yükseliş Döneminde Skolastik (1200’lü- başlatmak için, evrensel terimler, kavramlar (kuş,
1300’lü yıllar): Aristo’nun etkisinde geçer ve bu hayvan, canlı… gibi), nesneler ve kişiler arasın-
dönemin en önemli temsilcisi Augustinus taraftar- daki ilişkiler konusunda tartışmalar yaratırlar. İlk
larıyla Aziz Thomas taraftarları arasındaki tartışma- skolastik felsefeci olarak Johannes Scottus, yaptığı
ların tarafı ve tanığı Aziz Thomas’dır. çeviriler ve verdiği derslerle Orta Çağ düşüncesine
Geç Dönem Skolastik (1300’lü-1500’lü yıl- mistisizmi kazandırır. Eflatun gibi, insan yaratıl-
lar): Din felsefeye karşı üstünlüğü ele geçirir ve Aziz madan önce değişmez düşüncelerin/ideaların yara-
Thomas’nın akılcı felsefesi terk edilir. Bu dönemde tıldığına inanır ve bu doğrultuda hareket ederek bir
John Duns Scot (1266 – 1308) ve Ockhamlı Gu- tür yeni Eflatun’culuğu geliştirir. Tanrı’nın gerçek
illaume (1285 - 1347) öne çıkan temsilciler olur. anlamda varlığının bilinemez olduğunu, ancak kıs-
Skolastik düşüncenin tüm dönemleri kapsayan men göstergeler aracılığıyla varlığının algılanabile-
ortak düşünce özelliği, felsefeyi dinin alanına ya da ceğini iddia eder.
aklı inancın alanına uygulamak ve dinsel sorunları İlk dönem skolastik düşüncenin en önemli
anlaşılır kılmaktır. Din ve imana yöneltilen soru ve düşünürlerinden bir diğeri olan Anselmus (1033-
1108), da Augustinus’un açtığı yolda ilerler,
68
Batı Edebiyatında Akımlar I
onun “anlamak için inanıyorum” önermesine açık sında önemli rol oynayan doğa bilimleri tutkunu
ve kesin bir içerik kazandırır, inancın en yüksek bir düşünürdür. Aristo felsefesini sistemli bir yapı-
mistik varsayımlarını akıl ile temellendirmeye ça- ya kavuşturur.
lışır. Anselmus asıl ününü Tanrının varlığını var- Aquinolu Thomas olarak da bilinen Aziz Tho-
lıkbilimsel kanıtlama ile elde eder. Bu ispatına mas, Albertus Magnus’un öğrencisidir ve bütün
göre “Tanrı, tanımı gereği en “yetkin iyi” ise, bu skolastik dönemin en büyük filozofu olarak kabul
en “yetkin iyi” olanın var olmaması mantıksal bir edilir. Thomas’nın ortaya koyduğu öğreti Kilisenin
çelişki oluşturur, öyleyse Tanrı’nın varlığı “çeliş- resmî felsefesi olarak kabul edilir. Thomas’ya göre
mezlik ilkesi” gereğince zorunludur”, varsayımını dinsel doğrularla felsefî doğrular, yani inanç ve akıl
ortaya koyar. doğruları iki ayrı bilgi türünün doğrularıdır. Bu
Orta Çağ felsefesinde nominalizmin kurucusu durumda, “anlamak için inanmak” önermesinin
Roscelinus (1050-1125), gibileri farklı bir düşün- yerine, Thomas, aydınlanma ve yeni bakış açıları
ce ortaya koyarak, evrenin varlığına inanmazlar ve elde etmenin yolunun bilgiden geçtiğini vurgula-
evren konusundaki tartışmaların mesnetsiz ve boş yan, “inanmak için bilmek”’i koyar. Thomas için,
olduğuna inanırlar. Onlara göre evrensel olan bir Tanrı’yı bilmek, bilginin en yüksek hedefidir; akıl,
şey olmadığına göre, yapılması gereken şey insanı bu yüksek hedefe varma aşamasında bazı sırları ol-
göz önüne almaktır. duğu gibi kabul etmek zorundadır.
Skolastik felsefenin önemli isimlerinden bir
başkası olarak, Pierre Abélard (1079 – 1142), birey-
Son Dönem Skolastik Felsefe
selliklerden hareketle, insanın varlıklar için genel
bir kavram oluşturduğunu iddia ederek, düşünce Skolastik düşünce biçiminin hüküm sürdü-
ve kavramların sonradan insan tarafından oluştu- ğü son dönemde, felsefe daha bağımsız bir yapıya
rulduğunu anlatmak ister. Örneğin, insan, birçok bürünüp dinin etkisinden uzaklaşır. Akıl ve inancı
hayvanı gözlemlemesinin ardından, hepsi de canlı uzlaştırma gayretinden vazgeçilir. Bu gelişmede ve
ve yer değiştirme yeteneğine sahip benzer yetenek felsefenin özerkleşmesinde nominalizmin etkisi bü-
ve görünümlü yaratıkları “hayvan” kavramıyla sı- yük olur. Duns Scott, aklı inançtan ayrı tutmaya
nıflandırır. Bu durumda, düşüncelerin önceden var çalışır. Nesnelerin, kendilerine özgü bir mantıkla,
olduğuna inanan gerçekçiler ve nominalistlere mu- yalnızca kendilerine bağımlı olduklarını, önceden
halif olur. yaratılan ne bir varlık ne de madde anlamında
hiçbir tanrısal yaratı olmadığını dile getirir. İnsan
aklının sadece inceleme konusuna ait öz üzerine
Yükseliş Dönemi Skolastik Felsefe yoğunlaşmayı sağladığını; inancın ise, ortaya çıkan
XII. yüzyıldan itibaren Arap felsefesinin önemli gerçeklikleri belli bir düzene kavuşturduğu düşün-
yapıtları Latinceye ve Yunancaya çevrilmeye başla- celerini savunur.
nır. İbni Sina ve İbn Rüşd gibi Aristo’dan etkilenmiş Ampirizmin öncüsü olan Ockhamlı Guillaume,
âlimlerin eserleri aracılığıyla Aristo felsefesi Batıda içgüdüsel bilgi ile soyut bilgi arasındaki ayırımı ya-
daha iyi tanınmaya başlar. Yahudi felsefesi ve Musa par. Soyut bilginin aklın ürünü olduğunu, nesneyle
bin Meynû gibi Aristo düşüncelerine önem veren
mutlak bir bağlantısının olmadığını ifade eder. Bu
Yahudi filozofların bu dönemde yaptıkları çeviri
çerçevede, Tanrı’nın varlığının kanıtlanamayacağı-
ve yorumlar da Batıda gelişen skolastik felsefenin
nı, yalnızca inancın insanı Tanrı’nın varlığına bağ-
yükseliş ve şekillenmesinde etkili olur. Skolastik
layabileceğini vurgular.
felsefe bu dönem boyunca, bütün bilim alanlarını
içerecek biçimde bir bilgi ağı kurma çabasına girer. Roger Bacon, geç dönem skolastiğin anılması
Öyle ki, Bonaventura adlı İtalyan mistik düşünür, gereken bir başka ismidir. Deney ve deneyim kav-
Augustinus ve Aristo’nun düşüncelerini uzlaştır- ramları, onun yaklaşımında daha da kesin bir gö-
maya yönelik girişimlerde bulunur. rünüm kazanır. Doğa araştırmalarında ortaya koy-
duğu bulgular ve matematik dehası, Bacon’un ünlü
Orta Çağ’ın ve skolastik düşüncenin en önemli
bir bilgin olmasını sağlar. Mistisizm ile ampirizmin
düşünürü Albertus Magnus olarak bilinir. Aristo
felsefesini ve bu felsefenin Arap ve Yahudi yorum- karışımı olan düşünceleri, Bacon’u Orta Çağ’dan
larını derleyip toparlar, bunların tanınıp anlaşılma- Rönesans’a geçişin hazırlayıcılarından biri yapar.
69
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Protestan reformu sırasında skolastik düşünce, antik felsefeyi fazlasıyla dinin içine yerleştirmek sure-
tiyle, Hıristiyan öğretiye zarar vermekle suçlanır. Bu konuda yaşanan tartışmalar şu şekilde özetlenebilir:
Özellikle Martin Luther gibi reformcular, skolastik felsefecileri Hıristiyanlık dinini Yunanlılaştırmakla suç-
larlar. Vatikan yanlıları ise, tersine, inanca antik düşüncenin farklı alanlarını açık tutarak, skolastik felsefe-
cilerin Yunan medeniyetini Hristiyanlaştırdıklarını ileri sürerler.
Skolastik düşüncenin temellerinden biri, İskenderiye’de İbraniceden Yunancaya çevrilmiş olan ve 72
kişilik çevirmen kadrosu ve 270 yılında çevrilmiş olmasından dolayı Yetmişler İncili olarak bilinen İncil’in
incelenmesidir. Bu İncil daha sonra Saint Jérome tarafından Yunancadan Latinceye çevrilerek Vulgata
diye adlandırılır. Vulgata, Orta Çağ’ın Latin düşünürleri için mutlak referans metni haline gelir. Yalnızca
eğitimli insanların okuyup anlayabildiği bu İncil, yapılan araştırma ve incelemelerin vazgeçilmez kaynağı
olur.
Skolastik düşünceyle sıkı sıkıya bağlantılı skolastik eğitimin, metinlerin okunup yorumlanması, bir
sorun üzerinde tartışma, her konuda yapılan düzenli ve sorgulayan tartışmalar ve çıkarımlar gibi farklı
biçimleri vardır. Bu eğitim anlayışında öğrencilere daha önce sözü edilen yedi bilim dalında mümkün
olduğunca fazla bilgi vermek ve bu bilgilerin algılanıp algılanmadıklarını teyit etmek söz konusudur. An-
cak Montaigne’nin ifadesinde yer aldığı üzere, skolastik eğitim sistemi “uygulama yapacak kafalar yerine,
bilgiyle dolu kafaları” tercih eder.
Öğrenme Çıktısı
1 Orta Çağ’ın tarihsel ve kültürel konumlandırmasını yapabilme
2 Orta Çağ düşünce ve eğitim sistemiyle hümanist anlayışın farklarını saptayabilme
70
Batı Edebiyatında Akımlar I
71
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
aktarılır. Bu ozanlar, şakalar ve laf kalabalıkları eşliğinde bir yandan anlatısını yaparken, bir yandan halkı
eğlendirir. Kuvvetli hafızaları, halkın hoşlanacağı yüzlerce, hatta binlerce mısralık şiirleri ezberlerinde tut-
malarını sağlar. Özellikle her dizenin sonundaki uyaktan hareketle, takip eden dizenin ne olacağını tahmin
ederler. Unutmaları halinde, yanlarındaki metinden yararlanabildikleri gibi, uyağa uygun gelecek biçimde
kendilerince uydurma ve tamamlama da yapabilirler. Şiirsel anlatının belli bölümlerinde jest ve mimikle-
rini kullanmak suretiyle metni canlı kılarlar.
Orta Çağ edebiyatında yazar kavramı XIII. yüzyıl itibarıyla yavaş yavaş ortaya çıkar. Şehirlerdeki ge-
lişmeler kültürel yaşamın da gelişmesi ve yaygınlaşmasını sağlar. Bir derebeyinin himayesine giren ya-
zar, barınma ve iaşe ihtiyacını karşılamanın yanında yazdıklarını okuyup dinleyecek, onlara değer verecek
dikkatli ve kültürlü bir çevreye de sahip olur. Bu dönemde himaye görmeyen yazarların tutunmaları ve
varlıklarını sürdürmeleri pek mümkün değildir. Bu nedenle yazar ya bir prensin ya da bir hükümdarın
emrinde onun talepleri doğrultusunda mesleğini icra eder. Bu nedenle yazarların, kadın dinleyici ve seyirci
kitlesinin önemli bir yer tuttuğu aristokrat saray eğlencelerindeki rolü büyüktür. Ayrıca, XII. yüzyılda
gelişen romans/roman türü, saraylardaki aristokrat kadınların gösterdiği ilgiyle başarılı olur, yaygınlaşır.
Yazılmış kitap ve metinlerin çoğaltılması ancak manastırlarda toplanan keşişler aracılığıyla elyazması
olarak tek tek yeniden yazılarak gerçekleşir. 1450 yılında Gutenberg’in matbaayı resim baskı kalıplarından
esinlenerek icat etmesi sonucunda kısa sürede yaygınlaşan matbaa, kitap ve metinlerin çoğaltılmasında
ancak XV. yüzyılda devreye girmiş olur. Bir eserin elle ya da matbaa aracılığıyla çoğaltılması için eserin
nitelikli olması öncelikli bir gerekliliktir. Bunun bilincinde olan yazar, sanatsal anlamda şaheser yaratmak,
yetenekli sanatçıların eserinden yararlanmasını ister. Ne var ki, Orta Çağ’da toplumlar üzerinde yoğun
bir egemenlik kuran dinin ve Kilisenin etkisiyle yazılan eserlerin çoğunluğu dinsel içerikli eserlerdir. Üs-
telik okuryazarlık eğitimini elinde bulunduran Kilisenin İncil’de ve dinsel ayinlerde Latinceyi kullanması,
halkın kullandığı dilin önemsenmemesi gerekçeleriyle, özellikle edebi ve bilimsel nitelikli yazılan kitap-
ların çoğunun Latince olarak yazılmasını gerektirir. Belki de Fransa gibi, ülke genelinde dil bütünlüğünü
sağlayamamanın da etkisiyle, Latince tüm Avrupa’da iletişim dili haline gelir. Bingenli Hildegarde, Pierre
Abélard, Ockhamlı Guillaume, Roger Bacon veya Aquinolu Thomas gibi bilginler, Latince aracılığıyla ko-
laylıkla aralarında anlaşabilir hale gelir; bir eser Latince yazılıp çoğaltılmak yoluyla tüm Avrupa’ya yayılmış
olur. Azizlerin yaşantıları, İncil hakkında yapılan yorumlar, önemli dini gün ve bayramların tarihleri ve
özelliklerini anlatan elkitapları en fazla basılan eserlerdendir.
72
Batı Edebiyatında Akımlar I
Bu tür eserlerin yanında, halkın gündelik yaşan- için Kilisenin öncülüğünde oluşturulan Haçlı or-
tısında kullandığı dilde de gezgin ozanların okuyup duları ve Müslüman ordular arasındaki savaşlarda
yaygınlaştırdığı romanın ilk örneklerini oluşturan şövalyelerin başından geçen, askeri olmaktan çok
eserler kaleme alınır. Şövalyeliğe özgü büyük serü- dinsel içerikli, sıra dışı kahramanlıkları da anla-
venler ve derebeylik sisteminde karşılaşılan şövalye tan bu türden tipik Orta Çağ anlatılarına “kahra-
aşkının anlatıldığı kahramanlık destanları ve aşk manlık destanı” adı verilir. Bu anlatılarda ulusun
anlatıları “roman” ya da “romans” adıyla yaygınla- ve dinin yüceltilmesi kahramanın psikolojisinden
şır. Bir şövalyenin nasıl iyi, cesur, nezaket sahibi, daha önemlidir. Silahlı mücadelelerle tamamlanan
hanımlara karşı saygılı, güvenilir dost ve dindar ol- anlatılarda abartıya oldukça fazla yer verilir. Fizik-
ması gerektiğini göstermeyi amaçlayan bu destan- sel güç ve cesaret, olağanüstü yiğitlik, mükemmel
lar, Roland’ın Kahramanlık Destanı gibi, anlatısını bir mücadele ve bazen iyiliğin timsali şövalyelerin
yaptığı şövalyenin adıyla anılabilir. Bu destanlar, değerini göstermek için canavarlara, kötü düşman
iki bölümden oluşur. Birinci bölümde şövalye ve güçlerine karşı düşüncesizce girişilen cesurca ey-
onun kahramanlık gösterdiği savaşlarına yer veri- lem anlatılır.
lirken, ikici bölüm şövalyenin kendinden daha üst Kahramanın nitelikleri özellikle en yüce hü-
konumdaki bir derebeyin hanımına olan, genelde kümdar olan Tanrı adına çarpıştığında yüceltilir.
yasaklı, aşkını anlatır. O dönemde evlilik, bir çıkar Mücadeleye giriştiği kişi genellikle Tanrı’yı ve İsa’yı
ilişkisi olarak görüldüğü için, şövale ve hanımefen- tanımadığı varsayılan ve kâfir diye nitelendirilen
disi arasında gelişen aşk evlilikle sonuçlanmaz, ge- Müslümandır. İyiler ve kötülerin savaşı; fetih ru-
nelde ikinci planda kalır, ancak Marie de France’ın hunun yaygın olduğu dönemleri anlatmaları, feo-
yazdığı daha kısa kahramanlık destanlarında aşkın dal topluma bağlılık; anlatıda ulusal yönü oldukça
ön planda yer aldığı görülür. öne çıkan bir kahraman varlığı; kahramanın örnek
davranışlar sergilemesi kahramanlık destanlarının
Kahramanlık Destanları (Chanson de tipik özelliklerindendir.
geste’ler) Kahramanlık destanlarının konuları tarihsel-
dir, yüceltme ve fantastik öğelerle desteklenerek,
XI. yüzyıldan başlayarak, Fransızcada chanson
yaşamış kahramanların öykülerini anlatırlar. Bü-
de geste olarak adlandırılan sözlü edebiyat gelene-
tün bir ulusun dinsel duygularını, yurtseverliğini
ğinin ürünü olan kahramanlık destanları, kral ve
dile getirirler.
şövalyelerin genellikle din adına verilen savaşlarda
gerçekleştirdikleri örnek cesaret ve savaşçılığı an- Şiir tarzında kaleme alınan kahramanlık destan-
latan destanlardır. VIII. ve XII. yüzyıllar arasında ları, farklı uzunluktaki kıtalardan oluşurlar. Dize-
İber Yarımadasında Endülüs Müslümanlarına karşı leri uyaklı değildir, ancak son sözcüklerde benzer
yapılan savaşlar ile Kudüs’ü Müslümanların elinden seslerin vurgulu bir tekrarı söz konusudur. Gezgin
almak amacına yönelik olarak yapılan Haçlı Savaş- ozanlar tarafından şarkı ve şiir biçiminde okunmak
ları sırasındaki Hıristiyan-Müslüman savaşlarının için yazılırlar. Akılda tutması ve öykülenmesi kolay
fon olarak kullanıldığı bireysel kahramanlıkları an- olsun diye çoğunlukla on heceli dizelerle yazılmış-
latırlar ve anlatısını yaptıkları kahramanın adıyla da tır. Onları okuyan ozanlar yalnızca seslerini değil,
isimlendirilebilirler: Roland’ın Kahramanlık Desta- jest, mimik ve müziklerini de kullanarak tiyatro
nı gibi. Bu tür anlatılar, şövalyelik ahlakı, dinin hiz- tarzı bir temsil biçiminde dinleyicilerin olayı yaşa-
metindeki savaşçının nitelikleri, hükümdar ve vasal malarını sağlarlar. Bu ozanlar, sıradan bir halk kah-
arasındaki feodal yükümlülüklere vurgu yaparak, ramanının değil, kendileri gibi soylu sınıftan olan
mutlak itaati gerektiren feodal toplumun idealine insanların şövalyeliklerini ve soylulara özgü aşkları
hizmet ederler. Şövalye, çok zor da olsa, yorgunluk, anlatırlar. Ancak bu destanlarda aşk ikinci planda-
korku, tehlike demeden, haysiyetini korumak ve ne dır ve dinleyicinin etkilenmesine yönelik olarak
pahasına olursa olsun efendisine sadık kalmak du- acıklı durumlarda ona yer verilir.
rumundadır. Savaş için yaşar ve savaşta gösterdiği Orta Çağ’ın ilk dönem edebi ürünlerinde gö-
yararlılık ve kahramanlıklardan gurur duyar. rülen “arayış” izleği, kahramanlık destanlarının da
XI. yüzyıl sonrasında, İsa’nın mezarının bulun- önemli izleklerdendir. Bu arayış, serüven peşinden
duğu Kudüs’ü Müslümanların elinden kurtarmak koşmak anlamında olabildiği gibi, alegorik (kina-
73
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
yeli) bir ruhani arayış da olabilir. Özellikle Orta dili”yle yazıldıkları için, özellikle Kuzey Avrupa ve
Çağ’ın bu dönem eserlerinde kinayelerin kullanımı bugünkü İngiltere coğrafyasında bulunan ülkeler-
yaygındır, öyle ki, saray aşkı olarak bilinen şöval- de sözlü edebiyat geleneğiyle yaygınlaştıklarında,
yelerin hanımefendilerine duydukları aşkın anlatıl- “Roman dilinde yazılmış şiirsel anlatı” anlamın-
ması bile Hz. Meryem’e olan sevgiyle ilişkilendiri- da “romans” adıyla anılırlar. Buna karşılık, ortaya
lir. Bu kinayelerin en fazla yapıldığı eser, Fransa’da çıktıkları Fransa, diğer pek çok Avrupa ülkesi ve
Guillaume de Lorris’in yazmaya başladığı, ancak Latin Avrupa ülkelerinde “roman” diye adlandırıl-
ömrü yetmediği için tamamlayamadığı, sonradan dıkları için, her iki söyleniş biçimini kapsaması için
Jean de Meung tarafından toplam elli yıllık sürede “roman(s)” yazım biçimini kullanmak yerinde olur.
tamamlanan yirmi iki bin dizelik Gülün Romanı Saray ve şatolardaki hanımefendi ve derebeyleri-
diye bilinen eserdir. Eserin birinci bölümünde, bir ne yönelik olarak yazıldıkları ve içeriklerinde şövalye
kişinin kendi güzelini ve güzellik anlayışını sim- ve saray aşkları anlatıldığı için bu tür anlatılara saray
geleyen kapalı bir bahçeye girme çabası anlatılır. roman(s)ı denir. Bu türe giren eserleri antik roman(s)
İkinci bölüm daha felsefi içeriklidir ve çok sayıda lar, serüven roman(s)ları ve Bröton roman(s)ları diye
konuya ayrıntılarıyla yer verilir. üç grup altında toplamak mümkündür.
74
Batı Edebiyatında Akımlar I
Yazınsal bir tür olarak roman(s), XII. yüzyıl Kuşkusuz eseri yazan şair(ler)den başkası olma-
Fransa’sında ortaya çıkmış olan şövalyeliği ve onun yan bir âşığın, düşünde bir bahçedeki gülün temsil
serüvenlerini anlatmasıyla tanınır. Aşk, şövalyelik ettiği sevgilisini elde etmek için gösterdiği çabayı
ve serüven içeren roman(s)lar, aynı zamanda ayrı- anlatır. Aslında bir “arayış” serüveninden oluşan
lık, serüven ve kavuşma izleklerini işleyen anlatı- içerikte âşık; Acıma, Açık Yüreklilik, Güleryüz gibi
lardır. Orta Çağ’da yaygın olarak kullanılan bu tür, insana özgü niteliklerden yardım alırken, Çekiştir-
o dönemde Avrupa edebiyatının en yaygın türü me, Kıskançlık, Utanç, Tehlike gibi insan kusurla-
haline gelir. rını simgeleyen karakterlerin engelleriyle karşılaşır.
Roman(s)lar, Orta Çağ kültürünün nasıl olması Akıcı ve esnek bir üslûba ve zarif bir söyleme
gerektiği konusunda araştırma ve yönlendirme ya- sahip olan şiirsel metin, nezaketin en ince kuralla-
pan üniversiteler ve din adamlarının Antik Dönem rını ortaya koyan bir tür “sevmek sanatı”dır. Ulaşıl-
anlatılarından hareketle topluma dindarlığı, din ve mak istenen sevgili ve sevgi, aslında dinsel anlamda
vatan sevgisini, kahramanlık ve şövalye değerlerini Tanrı’ya ulaşma çabasından başka bir şey değildir.
aşılama amacı güderek, Kilise tarafından desteklen-
miş, yerine göre din adamları tarafından yazılmış Eleştiri Edebiyatı
anlatılardır. Manzum masallar, fabliolar, Chaucer ve
Biçem ve konuları birbiriyle sıkı sıkıya bağlan- Dante’nin eserleri bu kapsamda değerlendirilebilir.
tılıdır. Olup bitenin açıklandığı ayrıntılı betimle-
meler, altının, paranın, mermerin, kaliteli mefruşat Manzum Masallar/Fabliolar
ve taş süslemelerin olduğu muhteşem mekânlarda Orta Çağ edebiyatı yalnızca serüven ve olay-
geçen olayları ve aşkları anlatırlar. Konularını tam ların anlatımını içermez, aynı zamanda yergi de
olarak kimlerden aldıkları çok kesin biçimiyle bi- içerir. Özellikle kasabalarda “taşlama” ve “kaba
linmese de pek çoğunda birbiriyle paralel öykü ve güldürü”ler dönemin beğenilen türleridir. Bu tür-
serüvenlere yer verilir. ler içinde “fablio” (fr. fabliau) denen ve sokaklarda,
Orta Çağ roman(s)ları, antik roman(s), Brö- meydanlarda genellikle hayvan kılığı ya da davra-
ton roman(s)ı (Yuvarlak Masa Şövalyeleri ve Kral nışlarıyla, bir tiyatro oyunu gibi, oynanan “man-
Arthur’u anlatan roman(s)) ve doğu roman(s)ı şek- zum masal” türü en fazla rağbet gören yergisel tü-
rüdür. Gerçek ya da fantastik hayvanları simgesel
linde ortaya çıktıkları yer ve döneme göre sınıflan-
bir kimlik ya da nitelikle sergileyerek (örneğin, tek
dırılırlar. Roman(s)ların tanımında olağanüstülük-
boynuzlu at saflığı ve İsa’yı, eşek aptallığı simgeler),
lere yer verilmese de hemen hemen her roman(s)
yergisi yapılacak kişilerin davranışlarını abartarak
anlatısında belli ölçüde olağanüstü unsurların
canlandırmak yoluyla izleyicilere mesaj verilir.
varlığı görülür. Örneğin, Roland’ın Kahramanlık
Destanı, insan görünümünde canavarların Müs-
lüman ordunun sancaklarının ardından yürümesi,
Charlemagne’ın İspanya’yı fethettiğinde 200 yaşın-
da olması, Roland’ın yirmi bin kişilik gücüyle üç
yüz bin Müslümanı kılıçtan geçirmesi gibi fantas-
tik ve gerçekdışı öğelerin varlığı gözden kaçmaz.
75
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
76
Batı Edebiyatında Akımlar I
77
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Öğrenme Çıktısı
3 Orta Çağ’ın belirgin edebi türü olan roman(s)ın köken ve niteliklerini tanıyabilmek
Okuduğunuz, dinlediğiniz
ya da filmini izlediğiniz bir
Orta Çağ sanat ve edebi-
Orta Çağ efsanesi, romansı Kahramanlık destanları ile
yatında bilinçli bir şekilde
veya kahramanlık destanıy- roman(s)ları birbirinden
oluşturulmuş bir edebi ekol
la günümüzdeki biçimleri ayıran özellikleri paylaşın.
var mı?
arasındaki benzerlik düzeyi
nedir?
78
Batı Edebiyatında Akımlar I
ya çıkmasını sağlar ve yüzyılın ikinci yarısında zir- gösterir. Ticarete önem veren bu şehirler, Haçlı
veye ulaşır. XVI. yüzyıla girildiğinde, İspanya ve Seferleri’nin başından sonuna kadar çok önemli
Fransa’nın İtalya üzerinde hak talep etmesiyle baş- ve etkin insan ve mal taşımacılığı işlevini üstlenir-
layan savaşlar İtalya’nın zenginliğini, gücünü yitir- ler. Haçlı Seferleri neticesinde Doğuyla ticarette
mesine, bunalım ve çözülme dönemine girmesine yürütülen doğrudan ilişki hali ve bunun getirdi-
neden olur. İtalya parçalanma dönemine girerken, ği ekonomik getiri, siyasi ve entelektüel alandan
İtalyan mirasının yarattığı kültürel ürün ve üslup- başlayarak estetik alana uzanan bir dizi gelişme-
lar, taşınma ve taklit yoluyla Fransa’dan başlayarak nin ve atılımların kaynağını oluşturur. Bu ticaret
Batı’nın diğer ülkelerine yayılmaya başlar. XVI. imkânları sadece İtalya coğrafyasıyla sınırlı kalmaz,
yüzyılda, İtalya, Rönesans’la elde ettiği yenileşme giderek Avrupa’nın diğer bölgelerine de yayılır.
ve kültürel zenginliği bir süre daha sürdürse de eko-
nomik ve siyasi güçsüzlüğünden dolayı Rönesans’ta
Dini Mimarideki Görkem
çöküş dönemini yaşar. Buna karşılık Fransa’da Rö-
nesans yükseliş döneminin zirvesine ulaşır. Uzun savaş yılları ve toplumların belini büken
sefalet karşısında dünyaya bakış açılarındaki ge-
lişmeler sonucunda ülkeler ve coğrafyalar arasın-
Rönesans’ın Gelişmesinde Etkili da yapılan ticaret, ülkelerin ve özellikle canlanan
Unsurlar burjuva kesiminin zenginleşmesini sağlar. Zengin-
Rönesans’ın gelişmesinde aşağıdaki olay ve du- leşme de topluma refah, yenilenme ve ekonomik
rumlar etkili olmuştur: anlamda canlanma imkânı getirir. Bir anlamda,
Rönesans’la insanlar yılgınlığı, mutsuzluğu ve ka-
Haçlı Seferleri ranlığı arkalarında bırakarak refaha, huzura, esteti-
ğe ve yeni umutlara yönelmiş olur.
Kıtlık, salgın hastalık, iç ve dış savaşlara Endü-
lüs Müslümanlarına ve Kudüs’ün Müslümanların Haçlı Seferleri ve Doğuyla ticaretin getirisi, bir
hâkimiyetinden kurtarılmasına yönelik Haçlı Sa- yandan Avrupa genelinde dinsel büyük yapıların
vaşlarının eklenmesi, Avrupa halklarını iyiden iyiye inşası sonucunu doğurur ve XIII. yüzyıl katedraller
güç koşullar altında bırakır. Yoksulluk, kıtlık, Ku- yüzyılı olarak anılır, öte yandan özellikle İtalya’da
zey Avrupa topraklarının su baskınlarına uğraması Rönesans’ın gelişmesini hızlandırır. Eskinin küçük
nedeniyle bu bölgelerde tarımın yapılamaması gibi şapel ve kiliselerine karşılık, her türlü bezeklerle,
nedenler, bir kısım Avrupa halklarını göç etmeye değerli taş ve vitraylarla süslenmiş, “cenneti yeryü-
ya da ganimet elde etmeye zorlar. Bunun sonu- züne taşımak” gibi simgesel anlayışla yapılmış anıt-
cunda Avrupa halkları zenginlik elde etme isteğiyle sal nitelikli görkemli katedrallerin hızla çoğalması,
Katolik Kilisenin öncülük ettiği Haçlı Savaşlarına bir yandan dinin hala toplumun birinci önceliğini
katılır. İncil’de geçen, “altınla kaplı”, “sokaklarında oluşturduğunun göstergesi olurken, bir yandan da
süt ve bal akan” Doğu topraklarına yerleşme arzusu zenginleşmenin toplum yaşamına yansıması olarak
topraksız ve karın tokluğuna köle durumunda çalı- görülür.
şan köylüleri harekete geçiren hayal olur. Bu hayal- Bu dönemde kullanılan mimari üslup Antik
ler ve serüven istekleriyle oluşan Haçlı Ordularının Dönem mimarisinden esinlenir. Simetrik biçimler,
zengin İslam coğrafyasındaki ticaret merkezleriyle boyut ve oranlar arasındaki ilişkiler matematiksel bir
teması sonucunda Avrupa ülkelerine mal, altın ve kesinlikle belirlenir. Ortaya çıkan Rönesans mimari-
para akışının gerek ticaret gerekse el koyma yoluyla sinin kurucuları Brunelleschi ve Alberti olur. Roma
sağlanmasıyla, Avrupa’da başta ekonomik alanda, mimarisinde kullanılan orta avlu mimarisinden
ardından sanat ve mimaride bir canlanmanın ger- esinlenerek sarayların içlerinde bir avlu oluşturulur.
çekleştiği görülür. Heykel sanatında ortaya çıkan ürünler gerçekçi yön-
Haçlı seferlerinin en büyük ekonomik etkisi leriyle fark edilir. Masaccio, Piero della Francesca,
Venedik, Cenova, Pisa gibi şehir cumhuriyetleri- Botticelli gibi ressamların öne çıktığı resim sanatı,
nin zenginleşmeleri ve serpilmelerinde kendisini yeni bakış açısı, ışık ve model teknikleri kullanır.
79
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Resim 3.6 Rönesans ressamlarından Sandro Boticelli’nin Venüs’ün Doğuşu adlı tablosu
Kaynak: https://2renaissance.files.wordpress.com/2012/09/sandro_botticelli_0461.jpg
80
Batı Edebiyatında Akımlar I
Avrupa’nın kaderini tersine çeviren, ona bir atı- en önemlisi hümanist anlayışla Tanrı merkezli bir
lım imkânı sunan bilim ve sanat alanındaki geliş- dünya görüşünden uzaklaşılıp insan merkezli bir
me, başta İslam uygarlığı olmak üzere, Avrupa’nın dünya görüşüne yöneliş, Antik Dönem yazar ve sa-
dış dünyayla olan ilişkileri sayesinde gerçekleşir. natçılarına olan ilgiyi artırır. Unutulmaya yüz tut-
Kuşkusuz bu gelişmeyi sağlayan yalnızca ticaretin muş değerler yeniden gün yüzüne çıkar.
gelişmesi ya da başkalarının zenginliklerine el ko- Rönesans insanının anlayışı içe dönüşle de be-
nulması değildir. Özellikle etkilenme ve bilgilenme lirginleşir. Artık efendisinin etrafında dönmeden
gibi entelektüel yöntemler sanatın, edebiyatın ve yeni bir yaşam tarzı elde eden insan, kendi kişi-
mimarinin gelişmesinde vazgeçilmez unsur olur. liğini keşfeder. Dahası, kendini her şeye layık bir
Bu bilgilenme ve etkilenmeden dolayı, İtalyan sa- kişilik olarak görür. Bunun sonucunda, artık bilim
natı Bizans sanatının etkilerini gösterir. adamlarının düşüncelerinin merkezinde yer alan
Tanrı değil, insanın kendisidir. Artık insanın dün-
Rönesans’ın Yaygınlaşması yayla olan ilişkileri de yenidir, yeni bir yaşama iş-
tahı vardır, soyut ve kuramsal bir yaşamı reddeder,
1494 yılından itibaren Fransa kralları, İtalya’yla
deneyimlemeyi arzular. Matbaanın icadıyla insanı
yaptıkları savaşlarla Rönesans’ı ülkelerine taşırlar. I.
merkeze alan aydınların kayda geçirdiği düşünceler
François, Leonardo da Vinci’yle yakından ilgilenir.
daha büyük bir hızla yaygınlaşır, yeni düşünceleri
Sanata verdiği önem, hükümdarı daha da büyütür.
tetikleyerek çoğalmasını sağlarlar.
Böylece Orta Çağ görünümündeki Loire şatoları
özellikle yatay çizgilerindeki düzenlilikle, simet- İtalya ve Fransa’da geçmiş uygarlık değerlerini
risi, açık alanların ve dekorun önemiyle güçlü bir taklit etmek yerine, aydınlar arasında onlar gibi
İtalyan etkisine maruz kalır. Bahçelerle çevrilmiş olmak anlayışı gelişir ve bu anlayış doğrultusun-
şatolar, krallar için oldukça zengin süslemelerle be- da heykel, bahçe düzenlemeleri, müzeler ve eserler
zenmiş ikametgâhlar haline gelirler. oluştururlar. Bu eserleri oluştururken de eskinin
kaynaklarına yönelip onları en ince ayrıntılarına
Rönesans’ın etkileri, Fransa benzeri bir yaygın- varıncaya kadar değerlendirir ve yorumlarlar.
lıkla, İspanya, Hollanda, Almanya ve İngiltere’de
bilhassa sanat ve mimaride kendini gösterir. Röne- Yenilenen ve ekonomik olarak da güçlenen dev-
sans sanatından etkilenen sanatçılar, bu ülkelerde letler ve halklar, tarımsal yaşamın egemen olduğu,
Kilisenin kendi doğrultusunda şekillendirdiği ya-
de görkemli saray, şato ve katedrallere imza atarlar.
şam biçiminden uzaklaşıp daha özgür ve insanca
yaşama sahip olmak isterler. Bu isteklerini gerçek-
Rönesans’ın Temel Özellikleri leştirmek için yaşadıkları ortamlarda kendilerine
Rönesans deyince akla gelen en temel özellik, ait bir güç, bir nitelik peşinde koşarlar. Bunun için
Rönesans adının içeriğinde ifade edildiği gibi, An- de din dışı kaynaklardan beslenme gereksinimini
tik Dönem sanatının yeniden doğuşu ya da can- duyarak Antik Dönem değerlerine yönelirler.
landırılmasıdır. İkincisi ise, toplum ve devlet ya- Antik kültürün Yunan ayağı sanat ve mimaride
pılarında son derece etkin olan Kilise otoritesinin etkisini gösteremezken, edebiyat ve felsefede etkili
zayıflamasıdır. olur. Buna karşılık Latin ayağı resim, heykel ve mi-
maride ağırlığını ortaya koyar. Rönesans insanları
Antik Dönem Kaynaklarına Yöneliş tarihte ilk kez, kendilerini Orta Çağla ilişkilerini
koparmış, özel tarihsel bir döneme ait olduklarının
Uzun bir zamansal dilimini kapsayan Orta
bilincine varırlar. Bu bilinç, eski bilgilerin yeniden
Çağ’da, Kilise baskısı altında, laik biçimden uzak- keşfedilmesi ve onların yeni bilimsel icatlarla karşı-
laşan, sönükleşen ve gerileyen sanat ve edebiyat, laştırılması için yeni bir coşku doğurur. Yüzyıllar-
yine uzun bir dönem insanları felaketten felakete dan beri Avrupa düşüncesinin hâkimi olan Kilise
sürükleyen iç ve dış din savaşları, görünüşte olma- bile, Aristo’nun bilimsel kavramlarını kullanır hale
sa da düşünsel boyutta insanların dinden uzakla- gelir. Antik dönemi yücelten Rönesans, botanikten
şıp laik değerlere dönmelerinde etkili olur. Roma jeolojiye ve coğrafyaya kadar bilimsel izahat olarak
uygarlığının miras olarak bıraktığı sanat eserlerine ihtiyaç duyduğu her şeyi Aristo’nun çevirisi yapıl-
olan ilginin de her zaman varlığını koruması ve mış eserlerinde bulur.
81
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Kilisenin Önemini Kaybedip Gözden seylerinde yapılan reformlar çok sınırlı ve şekilsel
Düşmesi düzlemde kalması Kilisenin eski itibarını yeniden
Batı kimliğini tüm Orta Çağ boyunca Katolik kazanmasına yetmez.
bir düzleme oturtma çabası içindeki Kilise bun-
da büyük bir oranda başarılı olur. Bu doğrultuda Rönesans Sanatının Gerilemesi
yalnızca insanların dünya görüşlerini ve yaşam XIV. yüzyıldan itibaren gelişen Rönesans’ın
biçimlerini şekillendirmek için ideoloji üretmekle gerilemesini tarihlendirmek çok da kolay değildir.
kalmaz, aynı zamanda siyasal, toplumsal ve ekono- 1520’li yılları gerileme yılları olarak gösterenlerin
mik bir güç olarak Avrupa’da ağırlığını yoğun bir yanında, bu tarihin 1630’a kadar sürdüğünü de
şekilde hissettirir. Ülke ve imparatorlukların yöne- söyleyenler vardır. 1520’li tarihleri gerileme tarihi
timinden, toprakların işletilmesine, açlık ve sefalete olarak söyleyenlerin dayanağı özellikle İtalya’daki
karşı yardıma ve Hıristiyanlık dinine yönelen teh- kent cumhuriyetlerinin XVI. yüzyıl başından iti-
ditlere kadar her alanda etkin rol oynar. Ne var ki, baren çöküş sürecine girdiği aşamadır. Bu aşama da
onun bu rolü zaman zaman toplumların gelişmesi- İtalya yeniden feodal bir yapıya doğru sürüklenir.
ne ve yeniliklere engel oluşturur.
Bu süreci iki farklı gelişme tetikler: İlki, mev-
Rönesans dönemine gelindiğinde, siyasi ve sivil cut zenginliğin bir çekim alanı oluşturması ve buna
güçlerin giderek yeni ilişkilerin örgütlenmesinde bağlı olarak birbiri arkasından gelen İspanyol ve
daha etkin rol oynamaya başlaması, kilisenin dış- Fransız istila ve saldırılarının, yağma ve tahriple-
lanması ve ikinci plana itilmesine neden olur. Bu rin şehir devletlerinin çöküşüne neden olmasıdır.
dışlanmada Kilisenin kendini yenileyememesinin, İkincisi ise, Doğuyla yapılan ticarette İtalya’nın
iç çatışmalarının ve iç çürümesinin payı büyüktür. ağırlıklı rolünün kaybolmasıdır. Bu rol kaybına
Kilise artık yeni siyaset üretemediği gibi, yeni ih- Ümit Burnunun keşfiyle Hindistan’a uzanan yeni
tiyaçlar karşısında oluşturulan siyasetlere de engel ve daha güvenli yolun bulunması ve Amerika kıta-
oluşturması dolayısıyla eleştirilerle karşı karşıya ka- sının keşfiyle ticarette yaşanan eksen kayması ne-
lır. Bilimsel gelişmelere karşı olan direnci, halkların den olur. İspanya, Portekiz, Fransa ve İngiltere gibi
dinin daha anlaşılır olması için talep ettikleri re- diğer Avrupa ülkelerinin ticarete verdikleri önemin
forma karşı ortaya koyduğu sert tepki nedenleriyle, artması ve İtalya’nın yeni koşullara gereği gibi ayak
toplum nezdinde gittikçe itibar kaybına uğrar. uyduramaması çöküşü hızlandıran etkenler olur.
Dante’nin Cehennem’e, Araf ’a ve Cennet’e yap- Rönesans, aslında çöküş ve yayılma sürecini
tığı düşsel bir geziyi destanlaştırdığı, Vergilius’tan aynı anda yaşar. Bu yayılma bir güç merkezinin
esinlenerek mitoloji, tarih ve kutsal metinlerle des- etkinlik alanının genişlemesi ya da siyasal, ekono-
teklediği sıradışı bir aşkı gerçeküstücü biçimde an- mik ve kültürel alandaki yapılanma ve anlayışların
latan bir ağıt niteliğindeki İlahi Komedya’sında ve İtalya dışına yayılması değil, öncelikli olarak bel-
Boccaccio’nun yaşadığı dönemin toplumsal yapısı- li şehirlerde yoğunlaşmış zenginlik ve değerlerin
nı, değerlerini ve dinsel içerikli olmayan gelenek- İtalya’nın geneline doğru yaygınlaşmasıdır. Kuşku-
lerini aktaran yüz kadar öykü barındıran Decame- suz İtalya’da elde edilen değer ve anlayışların, üslup
ron adlı eserinde din adamlarının yozlaşmalarına, ve yöntemlerin ticaretle başlayan, seyahatlerle sü-
sahte dindarlıklarına ve dinin özüyle uyuşmayan ren ve istilalarla hız kazanan taşınması, Rönesans’ın
davranışlarına gösterdikleri tepki de bir anlam- ürünlerinin Batı’nın yükselen yeni merkezlerine
da toplumlarının Kiliseye bakışlarını yansıtır. Bu doğru yayılması sonucunu da doğurur.
bağlamda, kiliselerde yapılan dini ayinlerdeki aşı-
Rönesans coğrafyası, ürettiği entelektüel, este-
rı bağnazlık, batıl itikatlı sofuluk, halkın okuyup
tik, ekonomik, siyasal ve kurumsal uygulamalar-
anlamadığı dildeki İncil, kiliselerde Latince yapı-
la elde ettiği bütüncül bilgi gücüyle daha sonraki
lan ayinler ve Kilisenin öteki dünyada günahlardan
dönemlerin uygarlıklarının gelişmesine katkı verse
bağışlanmayı para karşılığında cemaatine satması
de bilimsel ve coğrafi gelişmelerin yaratılmasında
konularında Kilise yoğun baskı ve eleştirilerle kar-
etkin rol üstlenemez. Gerek İtalya coğrafyasına ge-
şılaşırken, her geçen gün biraz daha fazla insanın
rek bu coğrafyadan başlayarak bütün Batı adına,
dinden uzaklaşmasına neden olur. Baskılar sonu-
batının örgütlenmesine ve toplumlararası ilişkile-
cunda topladığı Konsil denen din adamları kon-
re ilişkin yeni bir siyaset üretememe beraberinde
82
Batı Edebiyatında Akımlar I
Rönesans’ın çöküşünü getirir. Sadece belli zenginliklere ulaşma, onun üzerine bir şeyler inşa etme ve ya-
kalama ile sınırlı siyasi çözümlerde kalma, bu noktayı aşamama İtalya’nın yakaladığı öncülük konumunu
sürdürmesini zorlaştırır. Bu nedenle, Rönesans bir başlangıç, Orta Çağ koşullarından çıkışa ilişkin bir kapı
aralanması, gelenek içinde yenilenme ile sınırlı kalır. Bütün büyüleyici görkem ve zarafetine, yarattığı zen-
ginlik ve cazibeye karşın Rönesans düşüşe geçer.
Barok Sanat
Trento Konsilinde alınan reform kararları doğrultusunda Roma Kilisesi tarafından teşvik ve destek gören,
dinsel izleklere yer veren ve ayrıntılarıyla insanları büyüleyen sanat türüdür. Düzgün hatları olmayan ve
aşırı süslemelere yer veren bu sanatta, bol miktarda melek, şeytan gibi motiflerle azizlerin heykelcikleri
bezeme amacıyla kullanılır.
Öğrenme Çıktısı
83
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
84
Batı Edebiyatında Akımlar I
mektubu Martin Luther’e göndererek Kiliseye karşı yaptığı eleştirilere son vermesini ve hatalı davrandığını
beyan etmesini ister. Luther, Papanın isteklerini reddeder ve kendisine gönderilen belgeyi halkın gözü
önünde yakar. Bunun üzerine Kilise, Luther’i “aforoz” eder.
Katolik Kilisesiyle bağlarının kopması neticesinde Mar-
tin Luther yeni bir Kilise oluşturmaya çalışır. Yeni Kilise, Aforoz
Katolik Kilisesinin uyguladığı yedi kutsal ayinin yerine Hıristiyanlık dinine aykırı bir tutumu
yalnızca ikisi olan vaftiz ve kudas ayinlerinin yapılmasını karşısında, bir kimseye Katolik Kilisenin
benimser. Luther, din adamlarının da evlenmesi gerektiğini yetkili organlarınca verilen “din kardeşli-
vurgular ve kendisi de 1525 yılında evlenir. Dini soruların ğinden ve kiliseden çıkarma” cezası.
cevaplandırılmasında öncelikle kaynak olarak İncil’i işa-
ret eder. Merkezi bir yapıya sahip Katolik Kilisesinden farklı olarak Protestan Kilisesi, merkeziyetçilikten
uzaklaşır ve kısmen Alman hükümdarlarına bağlılığı olsa da hiyerarşik bir düzeni benimsemez.
1550 yılına doğru Luthercilik diye bilinen dindeki yenileşme hareketi ve hareketin doğurduğu Protes-
tan mezhep, hemen hemen tüm Kutsal Roma Alman İmparatorluğuna ve İskandinav ülkelerinin büyük
bir kısmına yayılır, ancak Lutherci yenileşme hareketleri Fransa’da görülmez.
Diğer Reformcular
Luther hayattayken, kendisi gibi başka yenileşme yanlıları da farklı coğrafyalarda benzer taleplerle yola
çıkar. Hepsi de Katolik Kilisesine karşı aynı tür bir tepki gösterse de kendi aralarında bazı konularda farklı
düşünce ve öğretilere sahiptirler. İsviçreli Ulrich Zwingli (1484-1531), Protestan ilahiyatını sistemli bir
biçimde açıklamak için ilk eseri kaleme alan kişidir. Fransız Jean Calvin (1509-1564), 1533 yılında Kato-
lik inançtan Protestan inanca geçer; Kalvinizm denilen dinsel öğretiyi ikamet ettiği Strasbourg’da hayata
geçirir. Daha sonra 1541 yılında Cenevre’ye yerleşir. Luther’den farklı olarak, ahiretteki kurtuluşun inançla
olmadığını, kader gereği kurtuluşun önceden Tanrı tarafından seçilmiş bir kısım insanlara verileceğini,
geri kalanlar için Tanrının merhameti için çaba sarf edilmesi gereğini savunur. Calvin’in ortaya koyduğu
dinsel öğreti daha katı kurallar içerir. Calvinciler 1549 yılında Zürih’teki Zwingli hareketiyle bir uzlaşma
sağlayarak, Poloya, Bohemya, Macaristan, Hollanda ve İskoçya’da Protestan inanç doğrultusunda birlikte-
lik oluştururlar.
Fransız Protestanları 1550 yılından sonra yaptırımlara, kovuşturmalara uğrar ve bunun sonucunda
Katolik ve Protestanlar arasında uzun ve kanlı geçen din savaşları patlak verir.
İngiltere’de kardinal Fischer ve başbakan Thomas More’un karşı çıkmalarına rağmen, 1534 ve 1559
yıllarında önce VIII. Henry, sonra da I. Elizabeth’in dinsel alanda da en üst otorite kendileri olduklarını,
Katolik Kilisesinin otoritesini tanımadıkları yönünde yaptıkları uygulamalar, öğreti olarak Protestanlığa
yakın, tören ve merasim uygulamalarıyla Katolikliğe yakın yeni bir din anlayışı olan Anglikanizm’i ortaya
çıkarır. VIII. Henry’nin Roma Kilisesinden kopuşunda kraliçe Aragon’lu Catherine’den boşanmak konu-
sunda Papanın gerekli izni vermemesinin rolü büyüktür.
85
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Kendileri de Hristiyan olmasına rağmen Pro- • Katolik Kilisesi, topladığı yüksek din adam-
testanlar, Papa’nın otoritesini tanımazlar. Katolik larının oluşturduğu Trento Konsili gibi
Kiliseden bağımsız olarak kendi kiliselerini oluş- danışma meclislerini toplayarak kendisini
tururlar ve onları “rahipler meclisi” denilen kurul yenilemek ve dinsel bazı uygulamalarda dü-
aracılığıyla yönetirler. Protestanlar, Meryem ve zenlemeler yapmak durumunda kalır.
azizlere verilen önemi yadsır ve dinsel merasimle- • Skolastik eğitim anlayışından uzaklaşılır,
rini artık Latince değil, içinde yaşadıkları ülkenin eğitim-öğretim faaliyetleri kiliseden alınarak
diliyle gerçekleştirirler. Papa’yı tamamen yok sayar- laik bir eğitim sistemi kurulmaya başlanır.
lar ve Papa’ya inanmayı bağnaz bir düşünce olarak
• Katolik Kilisesinden ayrılan ülkelerde kili-
görürler. Protestan inanca sahip kimse, Katolikli-
senin mallarına ve topraklarına el koyulur.
ğin aksine, diğer inançlardan kişilerle evlenebilir-
ler. Hatta din adamları da evlilik yapıp birer yuva • Papa ve Kilisenin Avrupa Ülkelerinin kral-
kurabilir. Her ne olursa olsun kin gütmezler ve ba- ları üzerindeki etkisi zayıflar ve Avrupa’da
ğışlamayı temel ilke olarak görürler. siyasal bölünmeler hızlanır. Orta Çağ’da,
Avrupa krallarına taç giydirme geleneği olan
Papa, artık taç giydirme törenlerini gerçek-
Reformun Sonuçları leştirmez, bunun sonucunda ülkeleri yeni
Gerçekleşen dinde yenileşme hareketi olan Re- Haçlı Seferleri için örgütleyemez hale gelir.
form, dinsel, siyasal, ekonomik alanda şu sonuçları • Katolik inanç bütünlüğünü sürdürmek is-
doğurur: teyen ülkelerde farklı inanç sahiplerini yar-
• Avrupa’da inanç birliği ikinci bir büyük gılayıp cezalandıracak Engizisyon Mahke-
bölünmeyle karşı karşıya kalır: Katolik ve meleri kurulur.
Ortodoks mezhepleri yanında Protestan- • Protestan ülkelerde din işleri ülkelerin kral
lık, Kalvenizm ve Anglikanizm mezhepleri ve prenslerinin sorumluluğu altına alınır.
ortaya çıkar. Genişleyen Protestan hareketi • Osmanlıya karşı yeni bir Haçlı seferi dü-
durdurmak isteyen Katolik Kilisenin baskı- zenleme çabası içindeki dönemin en güçlü
sıyla özellikle Fransa’da iç dinsel savaşlarla Avrupa kralı Charles Quint (Şarlken), din-
başlayan mezhepler savaşı ülkeler arası dü- sel ve siyasal bölünmeler yüzünden emelini
zeye taşınır. On yıllar boyu süren savaşlarda gerçekleştiremez.
çok sayıda insan öldürülür, sürgün edilir,
• Avrupa’da din ve mezhep savaşlarının sür-
zorla dininden vazgeçmeye zorlanır.
mesi, Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa
• Din adamları ve kilise, eski saygınlıklarını içlerine kadar ilerlemesini kolaylaştırır.
kaybeder.
Öğrenme Çıktısı
5 Reformu tanımlayabilmek
6 Dinde reformun bilim ve sanata katkısını kavrayabilmek
86
Batı Edebiyatında Akımlar I
87
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Papalığın merkezi Vatikan’nın İtalya’da bulun- da gerçekleşen kimi olayları ve onların failleriyle
masının da hümanist eylemlerin ilk olarak İtalya’da ilgili hususları Rönesans başlığı altında ele alırlar.
baş göstermesinde etkilidir. Sanatını İtalya’da icra Bu düşünce akımı için kesin sınırlar belirlemek
eden Botticelli, Raphaël, Michelangelo, Leonardo çok da kolay değildir. Ancak tarihsel başlangıç ve
da Vinci ve Titien gibi pek çok yazar ve sanatçı, bitiş olarak 1469 yılında Erasmus’un doğumu ve
dinsel bir yaptırımla karşılaşmamak ve birtakım kı- 1592 yılında Montaigne’in ölümü arasındaki süreç
sıtlamalara maruz kalmamak için Katolik kilisesi- hümanizmin sürdüğü dönem olarak kabul edilir.
nin birtakım reformları gerçekleştirmesi konusun- Başka bir saptamayla, 1492 yılında Amerika’nın
da görüş ileri sürerek, insan merkezli bir anlayışın Christophe Colomb tarafından keşfi ile başlar ve
yerleşmesine katkı verirler. Henri de Navarre (IV. Henri)’ın Fransa kralı olarak
Avrupa ölçeğinde Rönesans düşünürlerini hü- taç giymesine kadar sürer.
manist akımın gerekleri doğrultusunda sürekli bir
temas ve iletişim halinde olurlar. Bilim adamları Hümanistlere Göre İnsan
ve düşünürle sürekli bir hareket içinde görülür:
Rönesans döneminin en belirgin düşünce hare-
Rabelais, Yunanlılar üzerine çalışmalarıyla tanınan
keti olarak hümanizm, insanın yaratıcı gücünün,
Guillaume Budé ile mektuplaşma yoluyla haberle-
düşünce ve hareket özgürlüğünü de içeren yeni
şir; Montaigne, İtalya’ya seyahatler gerçekleştirir;
insan görüntüsü olarak da tanımlanır. Hümanizm,
Joachim Du Bellay, Roma’yı ziyaret eder; Erasmus
aynı zamanda Avrupa uygarlığının Grek ve Latin
hem Hollanda’da, hem de Fransa’da, İngiltere’de,
kaynaklarını keşfederek, Orta Çağ’ın kurum ve
İtalya’da ve İsviçre’de yaşar; Calvin, Fransa’da,
geleneklerini eleştirmek yoluyla, bilgi ve görgü bi-
Noyon’da, düşüncelerini anlatmaya çalışırken,
çimlerini değiştirerek yeni bir dünya görüşünün
Martin Luther Almanya’da Reformu başlatır, son-
ortaya çıkmasını sağlayan akımdır.
ra Cenevre’ye geçip oraya yerleşir. Leonardo da
Vinci, kendi ülkesi İtalya’dan ayrılıp, Fransa’ya, İnsan, dünya ve Tanrı’yla ilgili kavramlarla şe-
Amboise’a yerleşir. killenen, Orta Çağa özgü genel dünya görüşü “din
ve ilahiyat merkezli”dir. Bu dünya görüşünün ge-
Seyahatler, Montaigne’in tüm Fransa’yı atla
nel ilkelerini şu şekilde özetlemek mümkündür:
dolaşıp, bilmediği yöreleri keşfetmesi türündeki
Yaratıcı Tanrı her şeyin, her tür yaratının kökenin-
mekân değişimlerine; karşılıklı mektuplaşmalar,
dedir; her yaratık az ya da çok kutsal mükemmel-
dönemin entelektüel ve sanatsal bir etkinliğine
liğe yakın bir tezahürdür ve her varlık yaratılmada
tanıklık eder. Orta Çağ’ın kitaba bağlı ve kutsal
değişmez bir yer işgal eder; insan, Tanrı’ya karşı
bilgilerinden uzaklaşılıp, görgül deneyimlerle dün-
şükrünü yerine getirmesi için O’nun yarattığı var-
yanın algılanmaya başlaması, Rönesans’ın sanatçı
lıkların sıralamasında en üstte yer alır; Tanrı, tüm
ve düşünürlerini entelektüel bağlamda da harekete
yaratılanların ortak paydasıdır ve var olan her şey
geçirir. Rabelais’nin Gargantua’sında olduğu gibi,
zorunlu olarak Tanrı’ya yakın olmak amacını taşır;
kimi aydınlar Orta Çağ’ın eğitim sistemine ağır
bu düzenle yaratılmış ve hiyerarşik bir düzenin bu-
eleştiriler getirirler. Rönesans döneminin düşü-
lunduğu dünya değişmez ve kalıcıdır.
nürleri Orta Çağ’la bağlantılarını kesmek yoluyla
karanlık dönemlere karşı bir anlayış olan hüma- Hümanist insan anlayışıyla din merkezli anla-
nizm çevresinde aynı yaşam duygusunu paylaşırlar. yışı ilişkilendirme konusunda “bilginlerin prensi”
Böyle olunca da dinsel ve ahlâksal ilkelerde, eği- diye adlandırılan simge durumundaki yazar Pico
tim yöntemlerinde, ülkeyi yönetenlerin işlevinde, della Mirandola (1463-1494) öne çıkar. İnsanın
oluşturulan şehir devletlerinin yapısında insan ve Onuru Hakkında (1486) adlı eserinde yazdığı,
onun önemi etrafında bir sorgulama dönemi baş- Yunan mitolojisinde yer alan Prometeus mitine
lar. Dünya artık eskisi gibi algılanmaz, insana bakış benzeyen, fablında mükemmel bir işçi rolünde-
açısı değişir. Tümüyle her şeyde bir altüst oluş var- ki Tanrı’nın, ortaya koyduğu eserde insanın ve
dır, ancak bazen bu altüst oluşu kabullenmek her onun rolünün ne olacağının tanımlamasını yapar.
zaman kolay olmaz. Pico della Mirandola’e göre insan, kendi yazgısı-
nı oluşturmaya ve yönetmeye ehildir, bu da onun
Hümanizm akımının adı akımın başladığı dö-
liyakatini ortaya çıkarır. Özgür iradesiyle yalnızca
nemde değil de ancak XIX. yüzyılda konabilmiştir.
hayvan düzeyinde kalmayı ya da kendini eğiterek
Bu nedenle çok sayıda eleştirmen, 1500’lü yıllar-
88
Batı Edebiyatında Akımlar I
Tanrı düzeyine kadar çıkmayı başarabilir. Pico del- şı karşıya oluşunun önemini kavrar. Bu arada Batı
la Mirandola’un ortaya koyduğu “insan merkez- Avrupa ve Asya’ya uzanan Rusya coğrafyasında III.
li anlayış”ı şu iki ilkeyle özetlemek mümkündür: İvan güçlü bir devlet kurar, “çar” unvanını alır ve
İlk olarak, dünyanın merkezine bırakılmış varlık Moskova’yı üçüncü bir Roma ilan ederek, Orto-
olarak, evrenin merkezinde insan yer alır. İnsan, doks Bizans’ın mirasçısı olduğunu iddia eder.
akıl ve zekâyla donatılmış ayrıcalıklı bir yaratıktır Roma Kilisesinin desteği ve yönlendirmesiyle
ve diğer yaratıklar karşısında kendi üstünlüğünün bir ortaklık, bir birliktelik görünümündeki Orta
bilincindedir. İkinci olarak, insan kendini biçim- Avrupa’daki Kutsal Roma Germen İmparatorluğu,
lendirmek ve eylemlerini şekillendirmek açısından irili ufaklı 350 devletten oluşsa da, başındaki impa-
yazgısının efendisi ve yapıcısıdır. ratorun gerçek anlamda gücü yoktur. Bu nedenle
İnsanın layık olduğu değer, yeni anlayışla bi- Polonya bu birliktelikten ayrılıp kendi devletini
çimlenir. İnsan artık hiyerarşik bir düzene bağlı oluşturarak İmparatorluğu tehdit eder. Benzer şe-
değildir, o bu düzenin dışında yer alır. Onun liya- kilde İtalya on kadar şehir devletine bölünür.
katini güvence altına alan şey de bu düzen değildir, Batıda yeni monarşi devletleri oluşur. Yüzyıl
o ancak kendi özgürlüğünün alıştırmalarını yapar. Savaşlarından sonra kral XI. Louis, Fransa’da yeni
Kendine özgü bir doğası yoktur ve istemesi halinde bir yönetim oluşturarak, sürekli vergi ve düzenli
her tür doğayı edinebilir. Bu durumda insan ken- ordu sistemini oluşturur. Bourgogne dükü Char-
dinin yaratıcısıdır. Bundan böyle dünya, yaşamı les le Téméraire’i yendikten sonra bir kısım Bo-
değişmiş, kendi gerekliliklerinin dünyasına uyum urgogne topraklarını Fransa topraklarına katar.
sağlamış bir insanın varlığını gerektirir. İnsan do- İngiltere’de kral VII. Henry, 1455-1485 yılları
ğayı insana uygun hale getirmek durumundadır. arasındaki Çifte Gül sivil savaşının ardından kra-
Bunlara ek olarak, insana saygı her şeyden önce liyet otoritesini yeniden oluşturmakla meşguldür
gelir; ona iyilik, nezaket, inayet ve merhametle ve İrlanda üzerinde hâkimiyet kurar. İspanya’da
davranmak gerekir. Bu yeni insan anlayışı yetenekli Kastilya Krallığından Isabelle ile Aragon Krallı-
varlıkları diğerlerinden ayrıcalıklı kılar ve insan dü- ğından Ferdinand evlenerek, toprakları birleştir-
şüncesine ve bedenine hak ettiği değeri verir. mek yoluyla İspanya krallığını kurar ve yarımada-
Pico della Mirandola’nın ortaya koyduğu bu yı Müslümanlardan temizlerler.
insan anlayışı diğer hümanistler tarafından da be-
nimsenir, ancak tek bir hümanist anlayışın oldu-
ğunu, hümanist görüşlerin tümüyle bir tutarlılık
Çifte Gül Savaşı, yüzyıl savaşlarından ye-
içinde olduklarını söylemek de zordur. Hümanist
nik çıkan İngiltere’de hanedanlar arasında
çizgide ifade edilen düşünce ve görüşler ortalama
çıkan iç çatışmadır. Yüzyıl Savaşları’ndan
görüşlerdir. Belki de, insan ve doğaya ilişkin bir
hemen sonra İngiltere’de Çifte Gül Sa-
düşünce birliği olduğunu vurgulamak daha doğru
vaşları diye bilinen ve otuz yıl süren iç
olur. Her şeye rağmen tüm hümanistlerin, “İn-
savaşlar yaşanmıştır (1453 -1481). Kral
san için ne büyük mutluluk! Sahip olduğumuz şu
VI. Henry, yenilgiden sorumlu tutulmuş
bukalemun doğasına kim hayranlık duymaz ki!”
ve böylece ülkede iç savaş başlamıştır. Kral
(İnsan Onuru Hakkında, 1486), diyen Pico della
yanlılarının (Lancester soyu) arması kır-
Mirandola’nın sözlerinin içeriğiyle hemfikir olduk-
mızı gül, karşıtlarının (York soyu) arması
ları bir gerçektir.
ise beyaz gül olduğu için bu savaşlara “çif-
te gül” veya “iki gül savaşı” denmiştir. )
Dönüşümler ve Yeni Avrupa
Dengeleri
Avrupa’nın içlerine doğru doğudan ilerlemeyi Yeni ekonomik bir büyümeye tanık olunur.
sürdüren Türkler, 1453 yılında İstanbul’u kuşatır Tarımsal ürünler ihtiyaç fazlasıyla üretilmeye
ve ele geçirirler, yeni bir çağa geçişe neden olurlar. başlanır ve bilhassa Doğuyla ticarette bir değişim
Bizans tehdidini ortadan kaldırmalarının ardından ürünü olarak pazarlara çıkarlar. Keten ve koyun
Avrupa içlerine yönelmeleri sonucunda, Roma gibi yeni bitkisel ve hayvansal türler devreye gi-
Hıristiyanlığı, Türk ve Müslüman tehdidiyle kar- rer, ürünlerde çeşitlenmeler olur. Tekstile dayalı
89
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
zanaatkârlıktaki gelişme gibi, madencilik ve meta- işlerde ilahiyatçılar ve Yunan kültürüyle uğraşan
lürjide yeni araçlardan yararlanılır ve yüksek ısılı bilim adamlarına danışır. Hümanist Guillaume
fırınlarda eritilen demirle yeni silahlar elde edilir. Budé’nin tavsiyesi üzerine, eğitim amaçlı gelecekte
Ticarette bir artış ve gelişme yaşanır. Güçlü aile- Fransa Koleji diye adlandırılacak olan okulu kurar
ler kendi finans şirketlerini kurarak zenginleşirler. ve I. François, dil ve edebiyata verdiği önemden
Ticarette İtalyan şehirleri Akdeniz’e, Kuzey Deni- ötürü “Edebiyatın Babası” olarak adlandırılır.
zi ve Baltık Denizi limanlarındaki ticarete hâkim XVI. yüzyılda Fransız hümanizmi, Yunan ve
olurlar. Rhin nehri hayati bir iletişim ekseni olur. Latin şiiri tutkunu Ronsard’dan esinlenir. Buna
Zenginlikleriyle refah ve gücü elde eden yeni bir rağmen, Fransızcanın resmi yazışmalarda kulla-
burjuva sınıfı ortaya çıkar.
nılmasını emreden 1539 tarihli Villers-Cotterêts
fermanından sonra hümanizm Fransız tarzında
Hümanizmin Kökenleri kalmaya devam eder. Joachim du Bellay, Fransız
Zengin, Yunan ve Latin kültürüyle dolu İtal- Dilinin Savunulması ve Tanıtılması (1549) adlı ese-
ya, entelektüel hümanist anlayışın canlanması için rini yayınlar. Aralarında Ronsard’ın da bulunduğu
uygun bir yerdir. Bilginler ve bilim adamları geç- başka şairlerle birlikte, amaçları Fransız dilini ve şi-
mişin el yazmalarının peşine düşer ve Eflatun’un irini ıslah etmek olan Pléiade grubunu kurar. Daha
kitabı gibi, bir yerlerde unutulmuş metinleri keş- sonra Montaigne, Denemeler adlı eserini kaleme
federler.1453 sonrası İtalya’ya sığınan Bizanslı bil- alır, hoşgörüyü öne çıkarır. Rabelais’nin yaptığı
gin ve sanatçılar Yunan kültürünün bu ülkedeki gibi, eğitimle ilgilenir.
gelişmesine katkı verirler. Lorenzo della Valle, filo-
lojiyle ilgili temel sorunları ortaya koyar ve antik Hümanizmin Yayılmasında Matbaanın
eserlerin çevirilerini ustalıkla gerçekleştirir. Sanat- İşlevi
çılara maddi destek sağlayan Floransa’daki Medici
Ailesinden Lorenzo gibi hamiler, hümanist bilgin- Hümanist anlayışın yaygınlaşmasında en etkin
leri himayelerine alırlar. Papa, 1450 yılına doğru, araçlardan biri, 1450 yılında Jean Gutenberg’in
elyazması ve basılmış eserleri topladığı Vatikan icat ettiği matbaadır. Metal, hareketli ve defalarca
Kütüphanesini kurar. kullanılabilir yazı karakterlerinin kelime ve cümle-
nin içerdiği harf karakterlerinin yan yana dizilmesi
Kuzey Avrupa’da önemli sanatsal gelişmeler
yoluyla elde edilen sayfa yapısının mürekkebe dal-
olur. Sanatçılar, eserlerinde, savaşlar, salgın hasta-
dırılması ve kâğıt üzerine basılmasıyla elde edilen
lıklar, kıtlıklar, iklimsel soğuma gibi çok sayıda fe-
basılmış sayfa, istenilen sayıda çoğaltılabilir hale
laketin olduğu Orta Çağ’ın sonundaki karakteris-
gelir. Bu tarih itibarıyla yazılan kitapların yüzlerce
tik ölüm korkusunu dillendirirler. Krallar, prensler,
burjuvalar ve sanatçıları himayelerine alan zengin örneği basılmaya başlanır. Böylece matbaa kültü-
aristokrat kişiler kiliseler ve yaşam alanlarını güzel- rel bir devrimin gerçekleşmesini sağlar; matbaay-
leştirecek eserler inşa ettirirler. Jan Van Eyck, Pieter la birlikte bu devrim Avrupa’da hızla yaygınlaşır.
Brueghel, Bosch gibi Belçika ve Hollandalı res- Yazarlar, etkilerinin arttığını görür ve hümanizm
samlar yağlıboya resimleri yaparlar ve eserleri tüm İspanya ve İngiltere’de de yaygınlaşır. Kitap mali-
Avrupa’ya yayılır. Alman Dürer, gravürde usta bir yetlerinin düşmesiyle kitap okuyanların sayısı artar.
sanatçı olur. Üniversitelerde verilen eğitim yalnızca Kilisenin
önerdiği eğitim biçiminden uzaklaşır, daha seküler
Hümanistlerin insana olan güvenleri her geçen
(dünyevi) bir yapı kazanır, üniversitelerin önemi
gün gelişme gösterir. Onun büyüklüğünü ve özgür-
lüğünü yüceltirler, insanın kendine yetebileceğini gittikçe artar.
ve kendi başına hareket edebileceğini ileri sürerler. Üç etkenin bir araya gelmesiyle hümanizmin
İnsan yaratının merkezine yerleştirilirler. İnsan öz- yayılması hızlı bir şekilde gerçekleşir:
gürlüğüyle Hıristiyanlığın ilkelerini uzlaştırmak 1. Büyük keşifler yeni ufuklar açar ve insanla-
istedikleri gibi, Eflatun benzeri antik filozofların il- rın hayal gücü sınırlarını zorlamaya başlar.
kelerini de Kilisenin ilkeleriyle uzlaştırmak isterler. Yeni düşünceler, Mercator’un kozmograf-
Fransa’da hümanizm, kral I. François döne- yası gibi yeni disiplinlerin doğmasına neden
minde en görkemli dönemini yaşar. Kral, yapacağı olur.
90
Batı Edebiyatında Akımlar I
2. Fransa’da kral I. François; Floransa’da Medici lais, Montaigne gibi yazarlar kitaplarıyla, Bruegel
Ailesinde Cosme ve Lorenzo; Macaristan’da çizdiği karikatürlerle Orta Çağ eğitim sistemine
Mathias Corbin; İspanya’da kardinal Cis- şiddetle saldırırlar. Şekilcilikten, Orta Çağ okulları-
neros gibi aydın hükümdarların, yazar ve na egemen olan kısır dogmatizm gerekliliklerinden
sanatçıları himayelerine almaları ve birer öteye gidemeyen üniversitelerdeki kemikleşmiş
kültür tutkunu olan prenslerin ülke yöne- eğitim sistemi karşısında hümanistler, çocuğun ki-
timlerinin başında bulunmaları, yeni anla- şiliğine saygı duyan, öğreticinin çocuğun öğrenme
yışı ve sanatın yeni finansman biçimlerini çabası ile oyun isteği arasında dengeyi kurabildi-
teşvik eder. Sanatta üretim çoğalır. ği, Antik Dönem yazar, sanatçı ve düşünürlerinin
3. Son olarak, kitap basımındaki gelişim, öğretildiği, öğretmenle öğrencinin arasında verimli
Avrupa’nın en donanımlı, kültürel değişim diyalogların gerçekleştiği serbest bir eğitim sistemi-
açısından en zengin şehirleriyle, Hollanda ni yerleştirmeye çalışırlar.
gibi matbaacılık ve kitapların ilk genişleme Hümanist hareketin çabası sonucunda, Paris’te-
alanında yaşayan Erasmus’un ve Eskilere ki Sorbonne Üniversitesi gibi, eski Orta Çağ üni-
ait eserlerin çevirilerinin çoğalmasını ko- versiteleri yerlerini, en önemlileri Fransa’daki Kra-
laylaştırır. liyet Okurları Koleji (daha sonra adı Fransa Koleji
XVI. yüzyılda hümanizm oldukça gelişir, olmuştur); İngiltere’de Saint Paul Koleji ve Corpus
yeni düşüncenin ve Avrupalı duyarlılığı olan Christi (Oxford Koleji); Hollanda’da Latince, İb-
Rönesans’ın simgesel akımı haline gelir. Bel- ranice ve Yunanca eğitim veren Louvain Koleji ve
li başlı hümanist simalar arasından Vinci, Dürer, İspanya’da Alcalá de Henares Koleji gibi yeni hü-
Metsys, Holbein Ailesinden Hans, Sigmund ve manist eğitim kurumlarına bırakırlar.
D’Ambrosius gibi ressamları; Bacon, Vives, Tho-
mas More gibi düşünürleri; Montaigne, Rabelais, Din
Erasmus gibi ahlâkçıları; Guillaume Budé gibi filo-
Antik Yunan ve Latin edebiyatının kütüphane
logları; Etienne Dolet gibi etkin ve hatırlı matbaa-
raflarına hapsedilmiş ahlâki değerlerinin yeniden
cılar ile hekimleri, uzay bilimcilerini, heykeltıraşlar
keşfedilişi, akıl ve düşünceden hareketle kabul edi-
ve mimarları sıralamak mümkündür.
len insan özgürlüğü, çoğu zaman Kilise ile onun
Ne var ki, hızla genişleyen hümanizm bazı di- gelenek ve ritüellerine bağlı inanma biçimleriy-
renişlerle de karşılaşır. Bunlar, genelde toplum ku- le çatışmalara neden olur. Oysa hümanist bilim
rumlarına egemen olan ve kısa sürede değiştirilmesi adamının yapmak istediği şey, Kilise tarafından
çok da mümkün olmayan, eğitim, din ve siyaset çok kısa sürede “bozguncu” diye nitelenen özgür
alanlarında karşılaşılan dirençlerdir. düşünceyi ve ibadetlerin özgürce yapılmasını anla-
yışını yerleştirmektir. Ancak bu uğurda kurbanlar
Hümanizmin Üç Alandaki Mücadelesi vermek durumunda kalınır. Bu kurbanlardan biri
olan Fransız matbaacı Etienne Dolet, Kilisenin yer-
Avrupa’da gelişen ve genişleyen hümanizm, bir
leşik inanç ve ibadet anlayışını değiştirmek istediği
taraftan geliştirmek istediği, öte taraftan dirençle-
ve Hıristiyan cemaat arasında bozgunculuğa neden
riyle karşılaştığı üç alanda en önemli mücadelesi-
olduğu gerekçesiyle, sapkın ve dinsiz gibi suçlama-
ni verir. Bu alanlarda kurulmuş eski çatıları yıkıp,
lara maruz kalarak, 1546 yılında Sorbonne İlahiyat
yerine yenilerini yerleştirmek önemli ölçüde çaba
Fakültesinin verdiği hüküm üzerine Paris’te yakıla-
gerektirir.
rak öldürülür.
Eğitim
Siyaset
Bir “model insan” gerçekleştirme isteğinde olan
Halkın sevgisiyle nitelenmiş evrensel düşünce
hümanist, çocuğun eğitimi konusunda, özel bir
ve güçler arasında denge oluşturan barışseverlik ile
endişe ve hassasiyet taşır. Öyle ki, Vives, Erasmus,
hümanist düşünce aynı anda siyasi kararlar üze-
Murmellius gibi aydınlar, model insanın eğitimi-
rinde de etkili olurlar. Sınırları olmayan “edebiyat
nin nasıl olması gerektiği hususunda yazdıkları ki-
ve bilim dünyası”na ait oldukları düşüncesiyle en
taplarda görüşlerini açıklarlar. Bir yandan da Rabe-
tanınmış hümanistler, siyasi çıkar ve gereklilikler-
91
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
den çok, ahlâki gerekliliklerin olması gerektiğini [...] Senden dilleri mükemmel bir biçimde öğ-
aşılarlar. Bu yöndeki bir çaba, Erasmus’un Charles renmeni istiyorum. Quintilien’nin istediği gibi,
Quint nezdinde, Guillaume Budé’nin I. François öncelikle Yunanca, ikinci olarak Latince ve sonra
da kutsal metinleri okumak için İbranice, Kelda-
nezdinde, Thomas More’un VIII. Henry nezdin-
nice ve bunlara paralel olarak Arapça öğrenmeni
deki çalışmalarının temelini oluşturur. Erasmus, istiyorum; ayrıca Yunancada Eflatun’u, Latincede
Avrupa’da bir savaşın önüne geçmek için, 1522- Cicéron’u taklit ederek kendi üslubunu oluştur-
1523 yılları arasında kaleme aldığı İncil Hakkın- manı istiyorum. Geriye bir de aklında tutman
da Dört Geniş İzahat adlı eseriyle Kutsal Roma gereken tarih kalıyor [...].
Germen İmparatoru Charles Quint, Fransa kralı Güzel sanatlar, geometri, aritmetik ve müzik ko-
I. François, İngiltere kralı VIII. Henry ve Habsbo- nusunda sen küçükken, beş ya da altı yaşlarında,
urg Hanedanlığından kral Ferdinand’a seslenerek, az da olsa sende bir istek uyandırdım. Geri ka-
sınırları olmayan hümanist anlayışın simgesel en lanları da takip et, en azından belli başlı şahsi-
önemli hareketini ortaya koyar. yetleri tanı [...].
Medeni hukuk konusunda güzel metinleri ezbere
bil ve felsefeyle bana onların karşılaştırmasını yap.
Hümanist Eğitim ve Montaigne’in Doğa olaylarını öğrenmeye gelince, kendini on-
Eğitim Anlayışı lara büyük bir merakla vermelisin: Bilmediğin
“İnsan, insan olarak doğmaz, insan haline gelir” ne deniz, ne ırmak, ne de çeşme kalsın; öyle ki
(Çocukların Eğitimi Hakkında, 1512) diyen Eras- balıklara, havadaki kuşlara, ağaçlara, ağaççık-
lara, ormandaki çalılıklara, yerdeki otlara, ye-
mus, bireyin insan niteliğini ancak eğitimi ve gra-
rin altında saklı madenlere, Doğunun ve Güne-
mer, belagat, ahlâk, felsefe, şiir gibi insani bilimleri yin değerli taşlarına varıncaya kadar bilmediğin
öğrenmesiyle kazanabileceğine vurgu yapar. bir şey olmasın (François Rabelais, Pantagruel,
XVI. yüzyılın ortalarından itibaren kendi kolej- Bölüm VIII).
lerinde Erasmus’un önerdiği yeni hümanist eğitim
sistemini uygulamaya sokan ve Katolik dinde yapı- Ne var ki, Gargantua’nın, “bilmedik bir şey kal-
lan reformlarda etkin işleve sahip Cizvitler, eğitim masın” ifadesinin içeriğinde anlatılmak istendiği
konusunda, Antik Dönem yazarların bilinmesi ve gibi, tüm disiplinleri ve bilgileri kapsayan böylesi
eserlerinin öğrenilmesi; çocuğun kişiliğine saygı bir eğitim düşünceyi ve entelektüel zekâyı bir kar-
gösterilmesi; öğretmen ve öğrenci arasında sürekli maşaya sürükler, bilgiler birbirine girer. Kuşkusuz
bir diyalogun olması; öğretmen ve öğrenci arasın- hümanizm farklı disiplinlere ait bilgilerin birleşti-
da sürekli bir diyalogun olması; öğrenciler arasında rilmesiyle de ilgilenir, ancak Rabelais’den farklı ola-
bir rekabet anlayışının geliştirilmesi; öğrenme ça- rak Marsilio Ficino, Erasmus ve Pico della Miran-
basıyla beden eğitimi arasındaki bir dengenin ku- dola, Orta Çağ’dan kalan bilgilerin pek çoğunun
rulması; Dünyaya açık birey olmanın gerekliliklere gereksiz ve boş olduğunu ve yenilenmeye ihtiyaçla-
inanır ve onları uygulamaya çalışırlar. rı olduklarını savunurlar.
Hümanist eğitim programında dillerin öğrenil-
mesine öncelik verilir, çünkü diller Antik metinlere
Cizvitler (fr. jésuites) doğrudan ulaşmaya olanak verirler. Bu nedenle hü-
“İsa’nın askerleri” olarak bilinen, 1534 yı- manist kültür üç dillidir: Yunanca, Latince ve İbra-
lında kurulmuş, Katolik dinin yaygınlaş- nice. Filolog ve filozof Lorenzo della Valle (1407-
masında misyonerlik faaliyetleri yapan, bu 1457), Latince konusunda: “Tüm halklara güzel
amaçla eğitim ve okullaşmada aktif rol oy- sanatları öğreten Roma dili oldu. Onlara her türlü
nayan Katolik Cizvit Tarikatının üyeleri.) bilginin yolunu açan kanunların doğrusunu da bu
dil öğretti. Onları barbarlıktan kurtardı. Aziz, son
derece aziz olan Latin dili büyük ve kutsal gücü
Rabelais (1494-1553), Pantagruel adlı eserinde, olan bir dildir [...]”, der (Bérenger, 1998, s. 13).
Gargantua’nın, oğlu Pantagruel’e yazdığı bir mek-
Ancak hümanistler hiçbir zaman kendi ana dilleri-
tuptan hareketle, hümanist bir eğitim programında
ni önemsiz kabul etmezler.
olması gereken şeylerle ilgili örnekler verir:
92
Batı Edebiyatında Akımlar I
Dil ve kutsal metinler konusunda filolojik ve Eskinin yazarlarıyla temas, Nicolas de Cues
tarihsel eleştiri öğrenmek yoluyla, hümanistler İb- (1401-1464), Pico della Mirandola ve Marsilio
ranice aslından Latinceye çevrilmiş ve Trento Kon- Ficino (1433-1499)’ne Platon’u tanıma, onun ve
sili tarafından geçerliliği kabul edilen İncil’deki ve Plotin ile Proclus gibi yeni Platoncuların eserlerini
diğer kutsal kitaplardaki dil yanlışlıklarını düzelt- tercüme etme imkânı verir. Eflatun’un keşfi, sanat
meyi teklif ederler. ve düşünce dünyasına hâkim olan Aristocularla
başlangıçta büyük tartışmalara neden olsa da so-
nunda bir uzlaşma sağlanır.
Rönesans hümanistleri arasında “yeni insan”
Trente/Trento Konsili
İtalya’nın Trento şehrinde Papa III.
anlayışına karşı en kuşkucu yaklaşımı sergileyen
Paul’ün çağrısı üzerine Martin Luther’in Montaigne (1533-1592)’dir. Babasının, Protestan-
dillendirdiği reform taleplerine karşılık ların büyük bir kıyıma uğradığı Saint-Barthélémy
toplanan, çalışmaları 1545 yılından 1563 Katliamında ölmesi, ona ıstırap çektiren hastalık,
yılının sonuna kadar süren yüksek din toplumda egemen olan hoşgörüsüzlük, dönemin-
adamları konseyinin adı.) deki hurafeler ve fanatizm, Montaigne’de bir yan-
dan hümanizmin iyimser bir dünya görüşü olarak
oluşmasına, öte yandan döneminde aşılmaz gibi
Hümanistler, Batı medeniyetindeki her alanın görülen bu sorunların hümanist yaklaşımlarla çö-
temelinde Yunan ve Latin kültürlerinin yer aldığını zülmeleri konusunda kuşkuların doğmasına neden
göz önünde bulundurarak, bu kültürlerin yaşatıl- olur. 1572 yılında Denemeler’i bu doğrultuda kale-
masını isterler. Bu nedenle, zamansal olarak eskiye me alır. Eserinin başında, eserini okuyacak okura
yönelme, Antik Yunanlıların ve Romalıları basit seslenerek şöyle der:
bir şekilde taklit etmek anlamı taşımaz. Eskilerin
yapmış oldukları deney ve gözlemlerden hareket- Sevgili okur, işte sana iyi niyetle yazılmış bir ki-
le insan düşüncesi ve eylemlerini Rönesans’ın her tap. Daha girişte seni uyarıyorum ki, bu kitabı
alanındaki sorunların çözümünde kullanmak is- senli benli ve kişisel bir niyetle yazdım. Ne senin
terler. Nicolas Machiavelli, 1513 yılında François yararını, ne de kendi şanımı gözetmeyi düşünme-
Vettori’ye yazdığı mektubunda Eskiler ve Rönesans dim. Böyle bir tasarı, zaten benim gücümü aşar
sanatçıları arasında sıcak bir temasın varlığını ve [...]Bu kitabı yakınlarım için bir kolaylık olsun
Yunanca ile Latince gibi antik uygarlıkların dilleri- diye yazdım. İstedim ki beni kaybedecekleri za-
ne olan saygılarını şöyle seslendirir: man (ki pek yakındır) hakkımda bildikleri, daha
ayrıntılı ve daha anlaşılır olsun. Kendimi herkese
[...] Akşam olunca, evime dönüyor ve kütüpha- beğendirmek niyetinde olsaydım, özenir, bezenir,
neme giriyorum. Her günkü kirli paslı giysilerimi en gösterişli halimle ortaya çıkardım. Kitabımda
kapının eşiğine bırakıyor, saraylarda, kralların sade, doğal ve her günkü halimle, özentisiz be-
karşısındaymış gibi giyiniyorum. Uygun bir tarz- zentisiz görünmek isterim, çünkü ben kendimi
da giyinmiş halde, geçmişin insanlarının antik olduğum gibi anlatıyorum. Burada kusurlarım,
saraylarından içeri giriyorum. Beni dostça huzur- nasıl bir adam olduğum, edebin, terbiyenin izin
larına kabul ediyorlar. Bana uygun olan ve onun verdiği ölçüde, açık olarak görülecektir. Hala ilk
için dünyaya geldiğim tek besinden besleniyorum. doğa kanunlarının rahat serbestliği içinde yaşa-
Hiç çekinmeden başlıyorum ve onlara yaptıkları dıkları söylenen insanlar arasında olsaydım, emin
işlerin, eylemlerin nedenlerini soruyorum. İnsan-
ol ki kendimi tastamam ve çırılçıplak da gösterir-
lıkları öylesine yüce ki, dört uzun saat boyunca
dim. Kısacası, okuyucu, kitabımım özü benim:
sorularımı cevaplandırıyorlar, artık hiçbir sıkıntı
duymuyorum. Her türlü sefaleti unutuyor, yok- Boş zamanlarını bu kadar sudan ve anlamsız bir
sulluktan çekinmiyor, ölümden korkmuyorum konuya harcaman akıl karı olmaz. Haydi, hoşça
[...] (Nicolas Machiavelli, François Vettori’ye kal! (Denemeler, I. Kitap, “ Okura “, 1580.)
Mektup, 1513).
93
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
94
Batı Edebiyatında Akımlar I
Malraux’nun hümanizmi gibi düşünce akım ve 1498: Portekizli Vasco de Gama, deniz yoluy-
anlayışlarını etkilemeye devam eder. Günümüzde la Hindistan’a gitmeyi başarır.
bile benzer doğrultuda insan eksenli birçok öğre- 1500: Portekizli Pedro Alvarez Cabral,
tide varlığını sürdürür. Brezilya’yı keşfeder.
1519-1522: İspanyol Fernand Magellan, ken-
Rönesans ve Hümanist Akımın di adıyla anılan boğazı keşfeder, ancak Filipinler’de
Getirdiği Büyük Değişimler ölümüyle yerini alan Juan Sebastian Del Cano,
Bilim ve sanatta kaydedilen gelişmelere ek ola- dünyanın yuvarlak olduğunu kanıtlayan ilk dünya
rak, insan eğitimine ve eğitim için bilime verilen turunu tamamlar.
önem ve destek sayesinde coğrafya, haritacılık ve 1534-1536: Fransız Jacques Cartier, Kanada’ya
denizcilik gibi birçok alandaki ilerlemeyle yeni ayak basar ve Saint Laurent’ı ele geçirir.
ufukların ve değişimlerin önü açılır. 1577-1580: İngiliz Francis Drake, ikinci dün-
ya turunu tamamlar ve Kaliforniya’yı keşfeder.
Büyük Keşifler
Christophe Colomb’un, Vasco de Gama’nın, Savaşlar
Meksika’yı keşfeden Magellan ve Cortez’in seya-
hatleri, o güne kadar bilinmeyen yeni ufukların XVI. yüzyıla devletler savaşları ve sivil savaşlar
keşfedilmesini sağlar. Amerika ve Brezilya’nın keş- damgasını vurur. 1527 yılında Charles Quint’in
fi gibi büyük keşifler ticari değişimler için olum- Roma’yı kuşatması, yüzünü geleceğe dönmüş olan
lu olurken, siyasal düzenin altüst olmasına neden Roma şehri için barbar bir müdahalenin sembolü
olurlar. Ülkeler arasında bir yandan siyasal ittifak- olur. Hümanistler, halklar arasında evrensel bir
lar oluşurken, öte yandan İspanyollar, Portekizler, uyumla oluşacak barışı düşlerken, ne yazık ki hü-
Fransızlar ve İtalyanlar arasında olduğu gibi ticari manist ütopya çalkantılı dönemin olumsuzlukla-
rekabetler ortaya çıkar. rından etkilenir.
Keşfedilen Yeni Dünyada karşılaşılan “Yerliler”e 1495’te başlayıp, 1559’a kadar süren İtalya sa-
karşı yapılan kıyımlar, aydın çevrelerinde sorgula- vaşları, Fransa ve İtalya arasındaki kalıcı düşmanlı-
nır hale gelir. Entelektüeller, insanı daha iyi tanı- ğın yerleşmesine neden olur.
yabilmeleri ve sorgulayabilmeleri için kendilerini Fransa’da yaşanan Placards Olayı, dinsel düş-
katledilenlerin yerine koyarak yanlışlıkları eleşti- manlığı körükler ve kral I. François’yı Evanjelist-
rirler. Örnek olarak, insanlık hatalarından ders al- ler üzerindeki baskıyı artırmaya sürükler. Clément
mamışçasına davranarak, Yüzyıl Savaşları çerçeve- Marot, oruç döneminde domuz yağı yediği için,
sinde yer alan La Rochelle Savaşında (1627-1628), sürgüne gitmek istemez, hapsedilir. Arkadaşı Rabe-
Katolik hükümet güçlerinin bir yıldan fazla süren lais yaşamının önemli bir bölümünü yazdığı kitap-
kuşatmaları sırasında açlıktan ölümle karşı karşıya lardaki eleştirilerden dolayı karşılaşacağı misilleme-
kalan Protestanların birbirinin cesedini yamyamlar lerden kaçarak geçirir.
gibi nasıl yedikleri Théodore de Bry ve Jean de Léry
tarafından betimlenir.
Hümanist dönem içinde gerçekleştirilen Büyük
Placards Olayı/Afişler Olayı
Keşifler şu şekilde sıralanabilir:
18 Ekim 1534 günün gecesinde, Amboise’da,
1488: Portekizli Bartolomé Diaz, Afrika’nın ülkenin her yerinde ayinler yapılmasına kar-
en güneyinde yer alan Ümit ve Agulhas Burunla- şı olduklarını bildiren Protestan afişlerinin
rını dolaşır. kralın ikametgâhının kapısına varıncaya ka-
1492: İspanya’nın hizmetindeki Cenovalı dar yapıştırılmasıyla Katolik-Protestan çatış-
Christophe Colomb, 12 Ekim günü Bahamalar- malarına neden olan olayın adıdır.)
daki San Salvador’a ulaşır. Hindistan’a vardığını
zanneder. Daha sonra Yeni Dünyaya doğru dört
seyahat daha gerçekleştirir. Katolik ve Protestanlar arasındaki sivil savaşlar
1497: İngiliz John Cabot, Kuzey Amerika’da Fransa’da birbirini izler ve 1562 yılından 1593 yı-
karaya çıkar. lına kadar olan dönemde sekiz sivil savaş gerçekle-
95
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
şir. 24 Ağustos 1572 tarihinde gerçekleşen Saint- matematiği, insan anatomisini, astronomiyi ve
Barthélémy katliamında on binlerce varan insan haritacılığı ilerletir. Vésale, Kilisenin yasaklama-
ölür, tüm Avrupa bu kanlı savaş karşısında çalka- sına kadar, insan bedeni üzerinde inceleme ve
lanır, toplum derin bir karmaşa yaşar. İnsandaki deneyler yapar. Ambroise Paré, atardamarların
inanç zayıflar, ancak her şeye rağmen hümanistler bağlantı sistemini çözer. Copernic, güneşin geze-
ideallerini yaymaya devam ederler. genlerin ortasında yer aldığı ve gezegenlerin onun
etrafında döndüğünü içeren kuramını ortaya atar
ve Belçikalı Mercator, dünyanın yuvarlak oldu-
Bilimsel Gelişmeler
ğunu ortaya koyan ve denizcilerin işini oldukça
Bilimsel alanda, Aristo ve gökbilimci kolaylaştıran haritasını yayınlamakla (1569) coğ-
Ptolemaios’un düşündüğü gibi, sonsuz, kapalı ol- rafyada devrim yapar. Bunlara rağmen dinsel tu-
mayan ve düzenli bir dünyanın varlığından söz tuculuk, batıl inançlar, şarlatanlıklar bilginin ve
eden Alman filozof Nicolas Cues, XV. yüzyılın bilimin gelişme hızını azaltır.
ortalarında bir tartışma başlatır. Daha sonra Co-
Sonuç olarak, denizciler ve yeni coğrafyala-
pernic (1473-1543), güneşin gezegenlerin hareket
rı keşfetme peşinde olan kâşifler bilgi dünyasının
ekseni ortasında yer aldığını söylemekle tartışmayı
yaygınlaştırılmasını sağlarlar ve Büyük Keşifler sı-
ilerletir. Galileo Galilei (1564-1642), karşılaştığı
rasında Aztekler, İnkalar gibi yeni medeniyetlerin
sert tepkilere rağmen, dünyanın güneşin etrafında
keşfini gerçekleştirerek bu dünyaya katkı sağlarlar.
döndüğünü dile getirir. Yeni bilimsel gerçeklikler
ortaya çıktıkça eski inanışlar sorgulanmaya başlar,
kesin bilgi diye öğretilen birtakım şeyler çöker, ye- Dile Verilen Önem
rine deneye ve gözleme dayalı bilgiler gelir. Dil üzerinde çalışma, hümanist akımın özellik-
Tanrı’nın yarattığı dünya artık evrenin merke- lerinden biridir. Dilin incelenmesi olarak bilinen
zi olmaktan çıkar. Dünya üzerinde yapılan büyük filoloji, hümanizm çerçevesinde gelişir ve orijinal
keşifler, Tanrı’nın elinden çıkmış, o ana kadar bi- dillerinde yeniden keşfedilmiş olan antik metinler
linmeyen toprakları insanların hizmetine sunar. üzerine yönelim artar. Orijinal metinlere ve eski dil-
Kilise, saygınlığının kaybolmasına neden olan bu lere yönelimdeki amaç, başlangıçta orijinal dilden
keşifleri engellemek için boş bir çaba içine girer, Avrupa dillerine aktarılmış metinler ve kitaplardaki
ancak başarılı olamaz, artık yeni bir dünya devreye kusur ve eksiklikleri gidererek asıl metne uydur-
girmiştir. mak, anlaşılmaz biçimde oluşturulmuş yorumları-
Bilimlerin, özellikle de matematiğin önemi, nı anlaşılır hale getirmektir. Aynı zamanda adaletle,
insanın mevcut dünyayla olan ilişkisiyle bağlan- tıpla, edebiyat ve dinle ilgili konularda eski kaynak-
tılı olarak açıklanır. İnsan geniş evrende gelişir ve lara yönelmek, model alınan eski bilim adamları-
dünya görünümünde kendine ait küçük bir evren nın mesajlarını daha iyi anlamayı da sağlar. Eskileri
yaratır. Bu evrende yeni bir onur, bir saygınlık elde yorumlamak, taklit etmek, onlardan alıntı yapmak
eder. Fen bilimleri, tıp, edebiyat ve güzel sanatlar, bilgilerin ve bilim adamlarının kölesi olmak anla-
insan bedeninin iç işlevlerinin çalışmasıyla, oranla- mında değil, eleştirel aklın kullandığı bir özüm-
rı, görünüşüyle insan ve dünya arasındaki ilişkiyi seme yöntemi olarak kullanılması anlamına gelir.
ortaya koyarlar. Leonardo da Vinci doğaya eğilir, Dil konusundaki bu inanç, mitsel bir ifade olan
gözlem yapar, işleyiş kurallarını öğrenmek ve ben- “başlangıçta yalnızca söz vardı” anlayışına dayanır.
zerlikleri görmek için kadavraları kesip biçer. Artık Dil ve söylem, Tanrı’nın insana verdiği temel bir
insana yönelik yeni bir bakış ortaya konur, insan özellik olarak görülür. Erasmus, İbraniceden hare-
artık Tanrı’nın yarattığı dünyanın ve kendi eylem- ketle İncili, Kilisenin geçmiş büyük şahsiyetlerini
lerinin merkezinde yer alır. ve Antik Dönem filozoflarını bu anlayışla yorum-
lar. Erasmus, “İncilciler”in deyimiyle, kemikleşmiş
Bilimsel düşüncenin ortaya çıkışı deneylerin
Katolik öğretiyi sorgulama konusu yapar.
de gerçekleşmesine vesile olur. Yapılan keşifler
96
Batı Edebiyatında Akımlar I
97
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
98
Batı Edebiyatında Akımlar I
Gargantua:
Gargantua’nın bebeklik dönemi Chinon’da, kırsal yörelerin gelenek ve göreneklerinin olduğu bir
köy ortamında geçer. İlahiyatçıların kuralları çerçevesinde Orta Çağ eğitimi alır. İlk öğretmeni Thubal
Holopherne’dir. Kitabın XX ve XXI. Bölümlerde Rabelais, olumsuz sonuçlarına tanık olduğu bu eğiti-
min yerine, Gargantua’ya çalışkanlığın simgesi durumundaki öğretmen Ponocrates’ın verdiği hümanist
eğitimi verdirir. Ruhu ve bedeni bir arada olan öğrenci, bilgiye, öğrenmeye, uygulamaya, yaratmaya ve
inanmaya karşı sonsuz bir açlık duyar. Gargantua tümüyle simgesel olan ölçüsünü elde etmek için, folk-
lorunu yansıttığı halka ait özellik ve görünümlerini yitirir. Artık Rönesans’ın her türlü sanatı, fiziksel ve
entelektüel etkinliklerini yapan yeni insan modeli olur.
Eserde Jean Kardeş için inşa edilmiş olan Thélème manastırı, “özgür isteği” simgeler. Manastırın ne
dış duvarları, ne de saati vardır, farklı sanatları, dilleri öğrenmiş her iki cinsten gençleri kabul eder ve
gençler orada onur, hoşgörü ve nezaket gibi hümanizmin değerlerine uygun eğitim alırlar.
99
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
Öğrenme Çıktısı
7 Hümanizmin ortaya çıkış nedenlerini açıklayabilmek.
8 Hümanizmin insana ve bireye verdiği önemle gelinen aşamaları değerlendirebilmek
100
Batı Edebiyatında Akımlar I
3
Orta Çağ’ın belirgin edebi türü
olan roman(s)ın köken ve
niteliklerini tanıyabilmek
4
Rönesans’ın ortaya çıkış
gerekçelerini ve temel niteliklerini
sıralayabilmek
101
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
5 Reformu tanımlayabilmek
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
102
Batı Edebiyatında Akımlar I
neler öğrendik?
nin etkisi yoktur?
A. La Fontaine’in Fablları A. Niccolo Machiavelli B. Martin Luther
B. Ezop Masalları C. Jean Calvin D. Ulrich Zwingli
C. Andersen Masalları E. VIII. Henry
D. Tilkinin Romanı
E. Floire ve Blanchefleur 7 Aşağıdakilerden hangisi Anglikan Kilisenin
özelliklerinden biri değildir?
2 Hangisi skolastik düşüncenin temel özellikle- A. XVI. Yüzyılda İngiltere’de kurulmuş bir kilisedir.
rinden biridir?
B. İngiliz kral ve kraliçenin Anglikan kilise üzerin-
A. Eğitimde uygulamaya önem vermesi de etkisi var.
B. Dini konuları ikinci plana itmesi C. Anglikan Kilise Roma’daki papalığa bağlı değildir
C. Aklı inancın hizmetine sunması D. Protestan ve Katolik anlayış arasında bir çizgide
D. Eflatun’un düşüncelerini reddetmesi bulunur.
E. Aklı inançtan uzak tutması E. John Wyclif ’in İncil’i İngilizceye çevrilmesiyle
kuruldu.
3 Aşağıdaki seçeneklerin hangisi skolastik anla-
yışın özelliklerinden biri değildir? 8 Aşağıdakilerden hangisi hümanizmin tanımı
A. Akıl ve dini uzlaştırmaya çalışır olabilir?
B. 800’lü yıllar sonrasında gelişir A. İnsanın merkezde olduğu ve kendini eğitebile-
C. Geç dönemde din felsefeye üstün gelir ceğini benimseyen anlayıştır.
D. Akla önem verdiği için dinsel özgürlüğe de B. Tanrı’nın her şeyin merkezinde olduğu, her şe-
önem verir. yin onun iznine bağlı olduğu anlayışıdır.
E. “Anlamak için inanıyorum” ifadesini ilke edinir C. Bilimsel yenileşmelere rağmen batıl inançların
egemen olduğu anlayıştır.
4 Aşağıdakilerden hangisi bir Rönesans sanatçı- D. En iyi eğitimin Orta Çağ skolastik eğitimle ve-
rilebileceğini benimseyen anlayıştır.
sı, mimar ya da yazarı değildir?
E. Antik Dönemi bırakıp, yeni kaynakların kulla-
A. Leonardo da Vinci B. Raphaël nılmasına yönelmeyi öneren anlayıştır.
C. Lorenzo de Medici D. Michelangelo
E. Donatello 9 Hümanist düşüncelerin yaygınlaşmasında en
etkin rolü aşağıdakilerden hangisi oynamıştır?
5 Rönesans’ın ekonomik değişim ve gelişmeye A. Büyük Keşif seyahatleri
katkısı hangi şekilde olmuştur?
B. Matbaanın yaygınlaşması
A. Papa insanların sorunları yerine Kilisenin mal C. Bilimsel bilginin artması
varlığıyla ilgilenir hale gelir. D. Ülkeler arasındaki savaşlar
B. Coğrafi bilgilerin gelişmesiyle denizcilik de ge- E. Ticaretin gelişmesi
lişir, yeni ülke ve zenginlikler keşfedilir.
C. IV. Henri, Nantes Fermanıyla dini çatışmaları
sonlandırır, ekonomide canlanma olur. 10 Aşağıdakilerden hangisi Rönesans dönemi
hümanistlerinden biri değildir?
D. Galileo’nun bilimsel keşifleri ekonomiye reh-
berlik eder. A. Lefèvre d’ Etaples B. Pico della Mirandola
E. Derebeyleri ellerindeki toprakları köylülere C. Marsilio Ficino D. Montesquieu
dağıtır. E. Montaigne
103
Orta Çağ, Rönesans, Reform, Hümanizm
1. D Yanıtınız yanlış ise “Eleştiri Edebiyatı” konu- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Reform” konusunu yeni-
sunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
2. C Yanıtınız yanlış ise “Skolastik Felsefe ve Eği- 7. E Yanıtınız yanlış ise “Reform” konusunu yeni-
tim” konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
3. D Yanıtınız yanlış ise “Skolastik Eğitim ve Fel- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Hümanizm” konusunu
sefe” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
4. C Yanıtınız yanlış ise “Rönesans” konusunu ye- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Hümanizm” konusunu
niden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
5. B Yanıtınız yanlış ise “Rönesans” konusunu ye- 10. D Yanıtınız yanlış ise “Hümanizm” konusunu
niden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
Araştır Yanıt
3 Anahtarı
Orta Çağ sanat ve edebiyatında aynı anlayışı ve ilkeleri benimseyerek bir araya
gelen ve bu ilkeler doğrultusunda oluşturulan bir ekol yoktur. Pléiade gibi şiir
Araştır 2 ve dil bağlamında oluşturulan böyle bir ekolün ilk örneklerine ancak XVI.
yüzyıl ve sonrasında rastlanmaktadır.
104
Batı Edebiyatında Akımlar I
Araştır Yanıt
3 Anahtarı
Kaynakça
Agibalova, Y. & Donskoy, G. (2017), Orta Çağ Tarihi, Heidegger, M. (2013). Hümanizm Üzerine, Çev.:
Çev.: Çağdaş Sümer, Yordam Kitap. İstanbul. Yusuf Örnek, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara.
Bauer, S.W. (2014). Orta Çağ Dünyası, Çev.: Mehmet İnalcık, H. (2015). Rönesans Avrupası, İş Bankası
Moralı, Alfa Yayıncılık, İstanbul. Kültür Yayınları, İstanbul.
Bénévent, C. (2007). L’humanisme, Gallimard, Paris. Montaigne, M. (2010). Denemeler, Çev.: Temel
Keşoğlu, Doruk Yayınları, İstanbul.
Bérenger, J. (1998). L’Autriche-Hongrie, 1815-1918,
Arman Colin, Paris. Nauert, Ch. G. (2011). Avrupa’da Hümanizm ve
Rönesans Kültürü, Çev.: Bahar Tırnakcı, Türkiye
Coşkun İ. (2003). “Modernliğin Kaynakları: Rönesans
İş Bankası Yayınları, İstanbul.
Üzerine Bir Değerlendirme”, Sosyoloji Dergisi
(İstanbul Üniversitesi), cilt.3, ss.45-69. Said, E. W. (2005). Hümanizm ve Demokratik Eleştiri,
Çev.: Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, İstanbul.
Davies T. (2010). Hümanizm, Çev.: Emin Bozkırlı,
Sitare Yayınları, İstanbul. Sezen, Y. (2005). Hümanizm ve Türkiye, İz Yayıncılık,
İstanbul.
Demirkent, I. (1997). Haçlı Seferleri, Dünya
Yayıncılık, İstanbul. Trotot, C. (2009). L’humanisme et la Renaissance:
Anthologie, Flammarion, Paris.
105