QENDRA E ARSIMIMIT PROFESIONAL TË NËNOFICERËVE

ZALL-HERR TIRANË

Bashkëjetesa fetare në
Shqipëri
 Besimet fetare në Shqipëri
➢ Histori e shkurtër e popullit shqiptar
➢ Besimet pagane të paraardhësit e shqiptarëve-ilirët e pellazgët
➢ Krishtërimi në trojet iliro-shqiptare
➢ Krishtërimi gjatë perandorisë romake dhe asaj bizantine
➢ Shqiptarët midis Lindjes e Përëndimit
➢ Të krishterët unitë gjatë kohës së Skëndërbeut
➢ Krishtërimi shqiptar dhe piktura
➢ Pushtimi osman dhe islamizimi i shqiptarëve
➢ Format e islamizimit të shqiptarëve
➢ Myslimanët dhe sektet e tyre në Shqipëri
➢ Rrjedhojat e përhapjes së Islamit në Shqipëri
➢ Bektashizmi dhe Rilindja Kombëtare Shqiptare
➢ Solidariteti fetar ndër shqiptarët
➢ Besimet fetare te shqiptarët pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë
➢ Periudha 1912-1944
➢ Periudha 1944-1990 në Shqipëri dhe trojet shqiptare jashtë Shqipërisë
➢ Periudha e shtetit ateist 1967-1990
➢ Periudha pas 1990 në Shqipëri e jashtë saj
➢ " Invazioni " i feve të tjera në truallin shqiptar.
➢ Shqipëria, një " ishull islamik " në " detin e krishterë "
➢ Alternativat fetare sot në Shqipëri
➢ Politika e shtetit ndaj fesë
Objektet e kultit në Shqipëri
1. Tirana
2. Durrësi
3. Kruja
4. Lezha
5. Shkodra
6. Fieri
7. Vlora
8. Saranda
9. Gjirokastra
10. Berati
11. Elbasani
12. Korça
 BESIMET FETARE NË SHQIPËRI

1. Histori e shkurtër e Shqiptarëve

Shqiptarët bashkë me grekët janë populli më i vjetër në Gadishull e mbase në kontinent. Të parët
e tyre, pellazgët dhe ilirët kishin arritur një qytetërim relativisht të lartë dhe zotëronin Adriatikun,
BallkaninPërëndimor e më gjërë. Luftrat iliro-romake në shek II para Krishtit përfunduan me
nënshtrimin e ilirëve ndaj Perandorisë Romake. Më vonë Iliria pësoi sulmet e fiseve barbare
përfshi ato sllave, që u pasuan nga sulmet dhe pushtimet e osmanëve. Kështu rreth 2000 vjet
shqiptarët vuajtën nën zgjedhën e huaj për t’u bërë të pavarur në shtetin e krijuar më 1912.
Njëkohësiht, më tepër se gjysma e trojeve etnike dhe e popullit shqiptar mbeti nën sundimin e
shteteve të popujve sllavë dhe grek. Pas trazirash të mëdha politike më 1928 u themelua Mbretëria
Shqiptare ndërsa më 1946 Republika Popullore. Regjimi komunist ishte nga më të egrit në Lindje,
por edhe ai u shemb më 1990. Sot Shqipëria ështëRepublikë Parlamentareme regjim politik
pluralist.
2. Besimet pagane dhe fjalori fetar i shqipes
Nga të parët që janë marrë pak a shumë me këtë problem janë gjuhëtarët G. Majer, N. Jokl, H.
Pedersen, K. Trajmer, H. Bariq, Milan Budimir.
Ka një mendim që fjala Zo (forma e prapashtesuar Zot) të jetë një prapaformim i fjalës zonjë.
Dihet se te popujt Italikë me të cilët kultura shqiptare tregon disa përkime shumë të hershme, fjala
përëndi dhe përëndeshë është e lidhur ngushtë me fjalën ditë (lat. Dies). Kjo pse forma bazë e
krijimit të këtyre emrave është dyeu- ndrit me derivatet qiell, zot, kurse shkallët zero të kësaj baze
janë div dhe dyu-zot, fat (Ëatkins). Nga ana tjetër Avesta, kryehyjnia është Ahura Mazda, Zot i
dijës. Me një fjalë kryehyjnia e shqiptarëve është Dielli, dritë, dije, formë e prapashtesuar e foljes
di dhe, njëkohësisht, e emrit ditë. Për më tepër kjo fjalë ndeshet edhe te Avesta so den/din, fe,
besim, religjion. Se folja di ka një fushë shumë të gjërë kuptimore këtë e pohojnë edhe shprehjet "
e di Zotin " me kuptimin " e njoh, e pranoj, e besoj Zotin ". Por veç Diellit, sikurse latinishtja (deus,
hyjni dhe dea, hyjneshë) dhe Greqishtja (ho theos, hyjni dhe he thea, hyjneshë) zhvilloi pandanin
e saj, Diellë, nga u rrjedhua edhe forma diminutivale Dilë. Si në latinisht edhe në shqipen kjo rrënjë
ruajti kuptimin e fjalës fat, sikurse shihet në kompozitat ditëbardhë, sin. Fatbardhë dhe ditëzi, sin
fatzi, fatlum, ditëbardhë, siç tregon shumësi dit i fjalës ditë, ky emër qe në fillim me temë
konsonantike, si zot, mot, mendim ky i përkrahur edhe nga Çabej.
Edhe një krijim tjetër i shqipes dëshmon se fjala përëndi, Zot lidhet me dritën. Është kjo fjala " i
lumi " dhe shumësi " të lumët " që nuk mund të shkëputet as kuptimisht as fonologjikisht nga rrënja
indoevropiane. Kujto edhe vargjet:
" Lum për ty edhe për të lumin Zot/ Q’i s’jem kanë e Zoti na ka dhanë (falë) ".
Sipas Delamarre fjala përëndi e ka burimin te fjala perkëis, dru i shënjtë, zot i stuhisë, e cila e ka
kognatin e saj te lituanishtja Perkunas dhe te sllavishtja e vjetër Perunu.
Sipas albanologëve të ndryshëm fjala përëndi nuk mund të trajtohet ndaras nga fjala përëndoj. Për
derisa folja e krijuar nga kjo temë (perent) u ruajt si kuptimi " prij, kaloj " te fjala përëndi, mendohet
se ajo është në prapaformim nga kjo folje në kuptimin " ai që prin ". Si mbiemër të emërzuar e
gjejmë të antroponimi Prend, Perend si dhe te dita e javës Premte, peremte
Politeizmi te shqiptarët
Festat fetare në Shqipëri, qofshin të të krishterëve qofshin të myslimanëve ruajnë gjurmë të
periudhës politeiste mitologjike. Shqiptarët katolikë të viseve veriore ditën e Buzmit e kanë
pikërisht në ditën e Krishtlindjeve, por duke nënshtresuar në këtë festë edhe kultin e zjarrit. Shën
Mëria e myslimanëve përkon me ditën e zanës- Dianës te latinët- më 23 gusht. Bekstashinjtë kanë
kultin e Baba Tomorrit, që ngjason me kultin mitologjik të olimpit grek. Një poet i krishterë, Andon
Zako Çajupi, i vuri si titull librit të vet emrin e " Baba Tomorrit ". Kjo edhe të tjera tregojnë se
shqiptarët kanë kultin e natyrës, festojnë ditën e malit apo të bjeshkës, mbajnë edhe sot gjarpërin dhe
dhinë si totem ( hyjni mbrojtëse), kanë kult për zjarrin, për gurin, për ujin, për bukën, për udhën
dhe mysafirin, për tokën dhe qiellin.
3. Krishtërimi te shqiptarët
Feja ka luajtur një rol të dorës së parë në mbijetesën e kombit shqiptar në po atë shkallë si për disa
popujt të tjerë të lashtë, psh armenët dhe hebrenjtë. Ishte krishtërimi ai që i dha një identitet më të
fortë popullit shqiptar në kohën e dyndjeve barbare dhe osmane duke u kthyer në një vend të
shënjtë në kohën e Skëndërbeut pasi e mbrojti Krishtërimin në kohën (shek XV) kur papa dhe
patriku kacafyteshin. Ishte feja islame dhe bektashizmi që i diferencoi shqiptarët kur politika
sllavizuese dhe helenizuese e fqinjëve synonte asimilimin dhe përfitimin e territoreve shqiptare.
Flaka morale e përbashkët për klerin shqiptar të të gjitha besimeve ishte ajo e një zelli apostolik të
lashtë të gërshëtuar me një ndjenjë patriotike të zjarrtë.
Në Shqipëri krishtërimi është apostolik, dmth ai është përcjellë tek arbërit direkt nga goja e vetë
apostujve të Jezu Krishtit dhe filloi të përhapej në Iliri që në shek i pas Krishtit si fe ilegale.
Apostulli Pal rreth vitit 57 shkruan: Kështu prej Jeruzalemit e përqark e deri në Iliri kam kryer
shërbimin e ngjalljes së Krishtit, duke u përpjekur të ungjillizoj atje ku nuk ishte i njohur emri i
Krishtit.. Në vitin 58 sipas dokumentave, në Durrës ka pasur 60 familje të krishtera. Në vitin 70
nis veprimtarinë peshkopi Qesar në Durrës, në vitin 98 Shën Astini, i cili u dënua me vdekje më
116 nga perandori Trajan dhe sundimtari vendasAgrikoli, si ilegal.
Qëndra të para të krishtera përveç Durrësit shënohen Butrinti, Onhezmi, Jerikoja, Vlora, Apolonia,
Amantia, Bylisi, Antipatrea, Skampis, Scodra, Albanopolis, Lyhnidi etj. Perandori ilir Kostandini
e shpalli Krishtërimin fe zyrtare në shek IV dhe ndërtoi shumë bazilika. Shën Jeronimi ilir përktheu
biblën në latinisht (La Vulgatën) në mesin e shek IV. Konvertimi i plotë në krishtërim në trojet
ilire përfundoi në shek V-VI. Koncili i parë ekumenik i Nikesë në 325 ishte i pari që formuloi
parimin bazë të krishtërimit: Besoj në një Përëndi, Atin e gjithëfuqishëm, krijuesin e Qiellit e të
Dheut dhe të gjithë të dukurave e të padukurave.
Shën Niketa i Dardanisë (Remesianes) është krijuesi i kryelutjes së krishtërimit (Kryehimnores)
Te Deum Laudamus ( Ty Zot të lavdërojmë) që vazhdon të jetë kryelutje edhe sot pas 15 shekujsh.

Përhapja e Krishtërimit në Shqipëri

Krishtërimi zuri fill me lindjen e Jezu Krishtit në Palestinën e pushtuar nga Roma. Ai e shpalli
veten si Shpëtimtari dhe Mesia i shumëpritur.
Shqipëria është përcaktuar si një nga vendet mesdhetare, ku krishtërimi depërtoi qysh në shekujt e
parë. Ai u ngrit në Shqipëri mbi baza apostolike. Ungjilli i krishterë u fut për herë të parë në Evropë
nga apostulli Pal në Filipe të Maqedonisë (viti 41). Pastaj duke udhëtuar drejt përëndimit, përmes
rrugës Egnatia, ai predikoi në Selanik, qyteti më i madh në atë rrugë. Më vonë, ai u bë qëndra nga
ku krishtërimi rrezatoi në Athinë e Korint, si dhe mbi provincën e Ilirikut. Është interesant fakti që
udhëtimet e Palit ndiqnin besnikërisht rrugën Egnatia, nga Selaniku drejt Përëndimit duke
depërtuar në zemrën e Shqipërisë rreth 270 km dhe ngrinin gjatë rrugës bashkësitëe e para të
krishtera.
Autori i shek VI, Kosmas, i përfshin iliro-shqiptarët në grupin e popujve që në kohën e tij kishin
përqafuar krishtërimin. Durrësi, Nikopoja ishin qëndrat kryesore bregdetare, nga ku feja e re u
përhap pastaj në thellësi të katër provincave ilire: të Prevalit, Dardanisë, Epirit të Ri dhe të Epirit
të Vjetër. Që në shekujt e parë të erës së re, në qëndrat urbane të këtyre trevave përmënden
bashkësitë e para të krishtera, si dhe ngrihen ndërtesat e para të kultit të ri. Përmëndëm psh se në
Durrës psh, sipas historianit romak Farlati, në vitin 58 kishte 60 familje të krishtera,. Një historian
tjetër, Lavardini, duke shkruar rreth lashtësisë së familjes Dukagjini, në malet e veriut, përmënd
se " në brëndësi të kësaj krahine mund të shihen monumente prej mermeri, mbi të cilat ende (viti
1576) lexohen emrat e shumë perandorëve romakë etj, midis tyre disa shprehje ose dëshmi, që
tregojnë qartë se apostulli Shën Pal ia predikoi popullit Ligjin e Birit të Përëndisë. (viti 45). Një
historian grek, Menalogu, përmënd martirizimin e Shën Astit nga Durrësi (viti 98-117 pas Krishtit)
dhe Florianit e Laurit nga Ulpiana pranë Prishtinës së sotme (vitet 117-138 pas Krishtit).
Elita e rojeve ilire mund ta ketë dëgjuar apostullin Pal gjatë mbrojtjes së tij të shkëlqyer kur e
arrestuan në Jeruzalem (viti 49) dhe gjatë burgosjes së tij të gjatë në " preatorium " në Çezare.
Ndonëse përkthimet e japin Palin të mbyllur në " oborrin e gjykimit " të Herodit apo në " pallatin
" e tij, teksti grek saktëson se ai mbahej në " preatoriumin e Herodit ". Më vonë, gjatë burgimit të
tij në Romë viti 64 apostulli shkruan se " vëllezërit e tij në Krisht ishin të pranishëm në të gjithë
pallatin " mirëpo teksti grek përsëri saktëson " në të gjithë preatoriumin ". Në letrën e Palit drejtuar
ndihmësit të tij, Titit, pas lirimit nga burgu i parë në Romë, ai porosit " eja te unë në Nikopojë
(Iliria e Jugut) sepse aty do ta kaloj dimrin ".
Të tilla ndërtesa, bazilika e pagëzimore (baptistere) të shek IV-VI ruhen edhe sot pjesërisht në
rrethet Durrës, Shkodër, Lezhë, Mat, Apolloni, Elbasan, Dibër, Ohër, Tiranë, Vlorë, Gjirokastër,
Sarandë, Butrint e akoma më në jug.
Hershmërinë e krishtërimit shqiptar e provojnë gjithashtu një sërë emrash vendesh që u referohen
martirëve të parë të Lindjes, kulti i të cilëve ka qënë përhapur në shek IV-VI. Të tilla janë toponimet
Shirgj (Shën Sergj), Shubak (Shën Baku), Shëndekla (Shën Tekla), Shën Vlashi, që ndeshen në
Shkodër, Durrës, Himarë e deri poshtë në Çamëri (Shën Vlash, Shën tekla). Të lidhur me kultin e
martirëve në fjalë si dhe me historinë e hershme të krishtërimit, janë toponime të tilla të huazuara
nga vendet e Lindjes, si Rozafë ( vend në Siri, ku u varros Shën Baku e Shën Sergji), Barbullush (
Barbalista, vend buzë Eufratit, ku u masakrua Shën Baku), Sebaste, Jeriko.
Persekutimet e mëdha kundër të krishterëve regjistruan edhe në Shqipëri martirë të shumtë, kulti i
të cilëve u ruajt në shekuj. Më të shquarit ndër këta martirë janë Shën Asti, peshkop i Durrësit,
Shën Terini nga Butrinti, Shën Donati, peshkop i Evrojës (Paramithi), Lauri dhe Flori nga
Dardania, etj. Po në këtë kohë, në toponomastikën e vendit futen emra të krishterë të tipit Shëngjin,
Shën Gjergj, Shupa ( Shën Pal), Shmil (Shën Mëhill), Shën Koll apo Shën Nik ( Shën Nikollë),
Shëmri ( Shën Mëri), Shëndëlli (Shën Ilia), Shën Gjergj, Shtish- Shën Matish ( Shën Matheu),
Shingjon, Shëgjun ( Shën Gjon), Shën Ndreu etj. Etj. Të gjithë këto emra bëjnë pjesë në fondin e
hershëm të toponomastikës së krishterë ( shek i-VII). Të tilla toponime, që në Ballkan në një masë
të tillë e në një shtrirje të tillë gjënden vetëm në trevat shqiptare, lidhen gjithësesi me periudhën
para vendosjes së sllavëve në shek VI-VII. Përhapja e tyre sa në viset bregdetare, aq edhe në viset
e thella malore larg bregdetit, është një e dhënë më shumë që provon se këto hapësira mbeten në
thelb të paprekura nga ngulimet e sllavëve paganë dhe se edhe pas dyndjeve sllave të shek VI-VII
popullsia vendase autoktone, u ruajt e paprekur në pjesën më të madhe të Ilirisë së Jugut.
Pavarësisht nga përpjekjet për mbytjen e fesë së re, krishtërimi u afirmua në Shqipëri në mënyrë
përfundimtare. Pas përndjekjeve të mëdha të shek IV burimet historike flasin për një strukturë
kishëtare mjaft të konsoliduar. Ajo ishte organizuar mbi bazën e provincave administrative të
epokës së Dioklecianit. Në qëndrën e çdo province ndodhej kisha mitropolitane dhe aty e kishte
selinë kryepeshkopi, Nën juridiksionin e këtij të fundit ndodheshin peshkopët e dioqezave vartëse
(sufragane). Kështu, në të katër qëndrat kryesore kishëtare në trevat shqipatre ishin
kryepeshkopatat e Shkodrës (Prevalit), Justiniana Prima ( Dardania), Durrësi ( Epiri i Ri), Nikopoja
( Epiri i Vjetër).
Me përhapjen e krishtërimit në viset e brëndëshme, numri i peshkopatavë sa vinte e rritej.
Në pikpamje të organizimit të përgjithshëm kishtar, kisha shqiptare ishte në varësi të Papës së
Romës, i cili e ushtronte autoritetin e vet nëpërmjet mëkëmbësit në Selanik. Gjatë ballafaqimit të
Romës dhe Kostandinopojës (484-519) peshkopët shqiptarë konfirmuan besnikërinë e tyre ndaj
Romës. ( veçanërisht kleri i provincave të Dardanisë, Prevalit dhe Epirit të Ri). Perandori Anastasi
i me origjinë nga Durrësi ndikoi për forcimin e lidhjeve të mitropolisë së Durrësit me Patriarkatin
e Kostandinopojës. Por perandori tjetër Justiniani, përsëri ilir, njohu juridiksionin e Romës.
Në përfundim të dyndjeve të popujve në shek VI-X një sërë qëndrash peshkopash nuk përmënden
më ( Onhezmi, Skampa, Amantia) dhe të tjera shfaqen ( Cerniku, Deja, Kruja, Himara, Devolli,
Kolonja, Dibra). Në kohën e sundimit bullgar selia mitropolitane e Nikopojës ( Epiri i Vjetër) u
zhvendos më në jug, në Naupakt, ajo e Dardanisë nga Shkupi në Ohër, kurse ajo e Prevalit nga
Shkodra në Tivar.
Por ngjarja më e madhe në kuadrin e organizimit kishtar të trevave shqiptare ishte vendimi i vitit
732 i perandorit bizantin ikonoklast Leoni III për t’i hequr peshkopatat shqiptare nga varësia e
Papës së Romës dhe për t’i kaluar ato nën juridiksionin e Patriarkut të Kostandinopojës.

3.1. Krishtërimi gjatë periudhës byzantine (mendim alternativ i Aristidh P. Kolës)

Në periudhën e të ashtuquajturës Perandori Bizantine, ilirët, por edhe grekët, gjënden përballë një
problemi, që e hasin për herë të parë. Përballojnë problemin e futjes së fesë së krishterë me të gjitha
mjetet, nga më të lehtat deri në më barbaret. Sepse këta dy popuj e kanë sistem adhurimi një
ideologji të caktuar, mijëravjeçare, që bie në kundërshtimin më të fuqishëm me fenë e re.
Kostandini i Madh që e imponoi këtë fe ka karakteristikat e një iliri të ashpër dhe tërësisht tolerant
ndaj besimeve të tjera. Është e qartë se ai nuk beson në asnjë fe as në krishtërim. Në çastet e fundit
të jetës së tij, kur nuk i kontrollonte më veprimet e tij, u pagëzua apo më mirë, e pagëzuan. Por ai
kishte një mendje politikani. Ishte perandor bashkë me tre të tjerë. Në fillim duhet t’i qëronte
hesapet me të tretin, bashkëperandor, Maksentin. Maksenti ishte në pozitë avantazhi. Zotëronte
Romën, kishte forca më të mëdha dhe të gjitha faktet tregonin se ai do të ishte perandori i vetëm i
ardhëshëm. PorKostandinizbuloi një aleat të pakrahasueshëm: të krishterët e perandorisë. i mori
ata me vete, që të luftonin, por të krishterët vetëm luftë nuk bënin. Dhe aq më tepër të derdhnin
gjakun e tyre për interesat e dy perandorëve, që nuk adhuronin vetëm një zot, por shumë të tillë.
Kështu u zbulua imazhi i Kryqit, me " ky fiton ". Them u zbulua, sepse nuk dua të fyej besimin
fetar të shumë grekëve, por besoj se, nëse mendohen mirë, Kostandini, në se do ta kishte parë me
të vërtetë imazhin, a nuk do të bëhej menjëherë i krishterë? Por ai nuk u bë kurrë, vetëm në shtrrtin
e vdekjes " e bënë " të tillë. Por ai ishte me të vërtetë tolerant ndaj feve të ndryshme. Si iliro-
arbëresh i ruajti bindjet e tij fetare dhe si politikan i mirë, titullin e kryepeshkopit të të krishterëve
si dhe titullin e Pontefiksit të adhurimit të Diellit.
Përpara këtyre e transferoi kryeqytetin e perandorisë në Bizant, që jovetëm sundon mbi Lindjen
dhe Përëndimin, por ka pranë dhe origjinat e aleatëve të tij, të krishterëve. Atje, pas vdekjes së
Kostandinit, mbizotëruan të krishterët dhe vendosën krishtërimin me mënyrën që shumë e dinë e
shumë jo. Dua të them që shumë grekë nuk i dinë kushtet, nën të cilat u imponua feja e krishterë
në Greqi që zhduku nga faqja e dheut çdo gjë që mund të kujtonte qytetërimin e papërsëritshëm të
lashtësisë klasike.
Perandorët e fanatizuar dhe turmat e sapokrijuara të murgjëve ishin të vendosur " ta shpëtojnë "
shpirtin e grekëve. Nisën me shëmbjen e altarëve dhe të tempujve, në mënyrë që të mos
zhvilloheshin ceremonitë e adhurimit të grekëve. Vazhdoi më pas pengimi i hyrjes së grekëve në
tempujt e tyre. Filluan përndjekjet e shkollave dhe akademive. Erdhi më pas dhe Teodosi i madh
dhe filluan ekzekutimet në grupe të të gjithë atyre, që nuk e pranonin krishtërimin. Në stadiumin
e Kavallës ai vrau 50 000 grekë dhe romakë. Ndaloi zhvillimin e Lojrave olimpike që deri atëhere
bëheshin me pretekstin se përforconin fenë e lashtë. Shëmbi tempujt më të bukur, kryevepra të
artit të papërsëritshëm të lashtë helen. Këta obskurantistë thyenin kokat e statujave dhe i hidhnin
në det. Dhe sot i shohim këto mbetje të këtij arti të pashoq, pa koka, pa këmbë e duar, që duken
kaq të bukura dhe kaq të gjalla. I shkrinë mermerët e bardhë të tempujve dhe të statujave dhe i
kthyen në gëlqere, për të ndërtuar kishëza ose i thyen për t’i përdorur si gurë të kishave dhe
manastireve anti-artistike. Shëmben tempujt dhe mbi gërmadhat e tyre mgritën kishat me një
mani hakëmarrëse. Dëshmitarë janë shtyllat dhe mermerët basoreliefe në kishat e vjetra krishtere
në të gjithë Greqinë. Në çdo kishë të krishterë që të shkosh do të shohësh copa mermerësh dhe kolona
të thyera. Do të shohësh trupa statujash, që lindorët e krishterë që erdhën në Greqi për t’ imponuar
popullit me këtë mënyrë fenë e re, i bënë gurë për të ndërtuar kishat e tyre.
Kjo vazhdoi tre shekuj. Pastaj kur gjuhën greke e bënë gjuhë zyrtare të Bizantit rinisi interesi për
kulturën helene, pati edhe perandorë grekë.
Askush nuk mund të thotë se Kostandini kishte qëllim diçka të tillë. Përkundrazi ai u përpoq të
vendosë shpirtin e tolerancës së feve dhe të mënjanojë fanatizmat dhe përleshjet fetare, me qëllim
që shteti i tij të mos pësonte plasaritje të një natyre të tillë. Prandaj kur filluan herezitë e para të të
krishterëve ai i ndaloi, duke ndërhyrë personalisht në çështjet e tyre.

3.2. Shqipëria midis Lindjes dhe Përëndimit.

I ndodhur midis dy gjigandëve rivalë, Romës dhe Kostandinopojës, Iliriku u bë një mollë sherri.
Vasaliteti i tij në njërën anë apo tjetrën, u bë shkas i një armiqësie të gjatë midis Kostandinopojës
dhe Romës, si viktima e intrigave të tyre të panumurta. Pjesërisht fajtor për këtë ishte marrëdhënie
sinfonike që krijoi Kostandini midis Kishës dhe Shtetit (ai njohu autonominë e Kishës, me
autoritetin e saj përfundimtar për çështjen e doktrinave, ndërsa shteti kishte për detyrë që ta
mbronte Kishën dhe ta ruante uniformitetin). Por e pavënd ishte edhe ndarja e papërshtatshme e
Ilirikut. Kështu provincat e Maqedonisë, Thesalisë, Epirit, Hellasit, Kretës dhe Prevalisë ( nga
Dalmacia në jug deri në Epir) përbënin dioqezën e Maqedonisë, e cila së bashku me dioqezën
verilindore të Dakisë, formonin prefekturën e Ilirikut. Provincat veripërëndimore midis Dalmacisë
dhe Danubit formonin dioqezën e Ilirikut nën prefekturën e Italisë. Kurse dioqeza ballkano-lindore
e Trakës, u vu nën prefekturën e Lindjes. Sipas këtij organizimi të pamatur, një pjesë e Ilirikut të
vjetër romak iu bashkangjit Romës, pjesa tjetër Kostandinopojës, kurse trevat në mes tyre mbeten
" pre e grabitqarëve ". Si për ta thelluar më shumë fatkeqësinë, marrëdhënia sinfonike e Kostandinit
midis Kishës dhe Shtetit përcaktoi organizimin kishtar në bazë të organizimit politik. Për rrjedhojë,
lëkundjet politike do të pasqyroheshin në organet kishtare. Dhe të tilla do të kishte me bollëk nga
të dy anët. Udhëheqësit fetarë në qëndrat e mëdha gëzonin autoritet kishtar mbi udhëheqësit fetarë
krahinorë, njësoj si autoritetet qytetare mbi zyrtarët krahinorë. Peshkopët e Kostandinopojës,
Romës, Antiokut, Jeruzalemit dhe Aleksandrisë haheshin midis tyre për supremaci, njësoj si
homologët e tyre politikë.
Gjatë periudhës me trazira, pas Kostandinit, Theodhosi i mbiquajtur " i Madh " u bë perandor i
prefekturës së Lindjes. Për arsye gjeografike dhe strategjike, të dy dioqezat më të mëdha, të
Maqedonisë dhe Dakisë, që përbënin prefekturën e Ilirikut, iu bashkangjitën përkohësisht
zotërimeve të perandorisë lindore. Pas vdekjes se Theodhosit, perandoria romake u nda
përfundimisht e formalisht midis dy bijve të tij Honorit dhe Arkadit, të cilët sunduan përkatësisht
në Perandorinë Përëndimore dhe në atë Lindore.

- Gjëndja kishtare në viset shqiptare

Ndryshe nga popujt e tjerë fqinjë ballkanikë, shqiptarët nuk kishin një kishë të vetme kombëtare.
Territori shqiptar u gjend në vijën kufitare midis dy kishave universale të kohës, asaj katolike
romake me seli në Vatikan dhe asaj ortodokse me seli në Kostandinopojë, Stamboll. Kjo vijë ishte
afërsisht vija Durrës-Elbasan-Dibër-Shkup. Të dy kishat universale ndodheshin në rivalitet të
përheshëm. Veçanërisht ngushtë u ndodhën katolikët me qënë se Papa i Romës ndihmonte
luftëtarët kundër Perandorisë Osmane. Arqipeshkëvia e Tivarit ishte kryeqëndra e krishtërimit
katolik shqiptar ( Tivar, Shkodër, Lezhë, Sapë apo Zadrimë, Pult, Prizeren-Shkup). Në jug ishte
arqipeshkëvia e Durrësit (Durrës, Krujë, Arbëri Elbasan, Tiranë), Lis (Mat), Bendë (Shëngjergj),
Kunavi (zona Durrës, Tiranë, Peqin, Kavajë).
Kisha katolike mori një sërë masash për të penguar dobësimin e ndikimit të saj në popullsinë
shqiptare, duke gjallëruar veprimtarinë e misionarëve të saj, duke rithemeluar misionet
françeskane, duke u përpjekur të përfshinte brënda rrezes së veprimit të saj edhe krahina me
popullsi ortodokse (siç ishte rasti i krahinës së Himarës, që kërkoi disa herë të ishte nën
juridiksionin e Romës). Kjo lëvizje uniate gjeti terren më shumë të arbëreshët e Italisë, që formuan
masën më të madhe të besimtarëve ortodoksë me prejardhje nga krahinat e Shqipërisë së Mesme,
asaj të Jugut, si dhe nga ngulimet arbërore të Greqisë, që u përfshinë nën qeverisjen shpirtërore të
Kishës Uniate, strukturë kjo e posaçme e Kishës Katolike Romake.
Pushtuesit osmanë shkatërruan një sërë kishash ose i shndërruan ato në xhami. Këtë fat pësoi edhe
katedralja e Shën Kollit, vendvarrimi i Skëndërbeut në Lezhë, arqipeshkëvia e Shën Gjergjit në
Tivar, selia e saj në Tivar, kisha e Shën Mërisë së Borës në Lezhë, kisha e Zonjës së ngritur në
qiell në Prizeren (bashkë me të u dogjën edhe mjaft libra të vjetër, si dhe një ikonë tepër e çmuar).
Shumë libra u dogjën edhe në kishën e Krujës. Për shkak të kryengritjeve antiosmane për t’i
shpëtuar raprezialjeve shumë klerikë katolikë arratiseshin. Frang Bardhi pat shtruar detyrën e
ngritjes së një kolegji fetar për të përgatitur prelatë vendas. Por në shekullin XVII shpresat e
ringjalljes së katolicizmit u mbështeten nga marrëveshjet që Franca e Austria nënshkruan me
osmanllinjtë për të qënë protektorë të kishës katolike në Shqipëri. Të drejtën e " Kultus-Protektorati
" Austria do ta shfrytëzonte sidomos gjatë shekullit XIX, kur nisi edhe acarimi i marrëdhënieve
osmane-ruse.
Ndryshe nga kisha katolike, veprimtaria e kishës ortodokse në viset shqiptare zhvillohej në kushte
më të favorëshme. Patrikana Ekumenike e Kostandinopojës siguroi marrëdhënie të mira me
sundimtarët osmanllinj dhe ruajti një status disi të privilegjuar brënda strukturave të asaj
perandorie. Sulltan Mehmeti e pat shpallur veten protektor të Kishës Ortodokse dhe emëroi kreun
e ri të Patrikanës Ekumenike, peshkopin Genadios ( i mbiquajtur Skolaris), një klerik i dalluar si
kundërshtar i bashkimit të Kishës lindore me atë Përëndimore. Dekreti sulltanor për emërimin e
patrikut të ri ekumenik i garantonte këtij të fundit dhe gjithë hierarkisë kishtare ortodokse në varësi
të tij, ruajtjen e privilegjeve që ata gëzonin në Perandorinë Bizantine. Patrikanës dhe strukturave
vartëse të saj u njihej e drejta e administrimit të plotë të jetës shpirtërore dhe kishtare të besimtarëve
ortodoksë. Për më tepër, Patrikana e Stambollit pajisej edhe me pushtet të gjërë civil. Ajo kishte
mjaft kompetenca gjyqësore për të trajtuar e vendosur për çështjet që lindnin midis shtetasve
ortodoksë të perandorisë. Gjykata kishtare ortodokse mund të vendoste gjoba, të burgoste fajtorët,
madje edhe të jepte dënime kapitale. Për këtë arsye Patrikanës i ishte rezervuar edhe një burg i
veçantë. Gjykatat kishtare, lokale dhe qëndrore, kishin gjithashtu atribute ekskluzive të shqyrtimit
dhe të vendosjes për çështje që lidheshin me të drejtën familjare ( martesat, divorcet etj).
Një aspekt tjetër ishin edhe privilegjet fiskale. Pushteti u njihte të drejtën autoriteteve kishtare të
posedonin pasuri, të mblidhnin taksa nga besimtarët. Në Ballkan kishte edhe dy organizata kishtare
ortodokse të fuqishme, ajo e Ohrit dhe e Pejës. Kështu popullsia shqiptare ishte e ndarë në trish.
Në këtë kohë kemi ngritjen e një sërë manastiresh si ai i Ardenicës në Myzeqe dhe një tjetër në
Apolloni, manastiri i Shën Kozmaitnë Halikondas ( Myzeqe) etj. Në shek XVIII sulltani i suprimoi
organizatat kishtare të Ohrit dhe Pejës i trëmbur nga ndikimi i Rusisë si protektore e besimtarëve
ortodoksë në Ballkan.

3.3. Kisha e Arbrit në shekullin XII-XIII. Skënderbeu -unit

Në jug të rrjedhës së lumit Drinfillonin kufijtë e Principatës së Arbrit. Ashtu si në trevat veriore
shqiptare, edhe në shtrirjen e Principatës së Arbrit, përhapja e ritit katolik u kushtëzua së tepërmi
nga rrethanat politike që u krijuan këtu pas mesit të shekullit XII e që lidhen me krizën e
përgjithëshme të Perandorisë Bizantine dhe tronditjen e pozitave të shtetit e të kishës bizantine në
Shqipëri. Nuk përjashtohen këtu ndikimet që vinin nga Durrësi. Prania e kolonive tregtare Italiane,
siç qe ajo e venecianëve dhe e amalfitanëve, nënkuptonte edhe praninë e kishave të posaçme, rreth
të cilave grumbulloheshin dhe organizoheshin këto komunitete të huaja. Të tilla kisha përmënden
që më 1081, si kisha e Shën Mërisë së Amalfitanëve dhe ajo e Shën Andresë, kjo e fundit ndërtuar
nga venecianët. Pas venecianëve dhe amalfitanëve, në Durrës nuk vonoi të shfaqej edhe një
komunitet katolik vendas. Por, nga ana tjetër, ndryshimi i orientimit fetar në këtë trevë ishte
shprehje e ndryshimit të orientimit politik të aristokracisë së Arbrit, që pas shek XII merr nuanca
të qarta propërëndimore.
Ndikimet e katolicizmit në trevën e Arbrit përcilleshin, pra nëpërmjet kishës së Dioklesë ( Gentës)
nga veriu dhe nëpërmjet kishës katolike të Durrësit nga përëndimi. Por në Arbër ekzistonin që prej
shumë kohësh të vjetra një numër abacish të urdhërit të Benediktit të themeluar nga misionarë
përëndimorë. Ndonëse nën hije këto vazhduan të funksionojnë edhe pas ndarjes së kishave, më
1054, duke mbajtur gjallë orinetimin roman (katolik) të tyre e duke shërbyer si pikëmbështetje e
Papatit në këto treva. Të tilla manastire qenë psh manastiri i Shën Lleshit në derdhjen e poshtëme
të Matit, i Shën Pavlit në Blinisht, i Shën Mërisë së Ndërfanit buzë Fanit të Madh, manastiri i Shën
Lleshit në Orosh, i Shën Kollit në Breg-Matë, i Shënëpremtes në Kurbin e së fundi, manastiri i
Shelbuemit në Rubik. Hershmërinë e tyre e dëshmojnë shtresat me mozaikë, afresket apo
mbishkrimet e mureve.
Është jashtë çdo dyshimi se lëvizjet e kishës së Arbrit përcaktoheshin në një masë të madhe nga
vullneti politik i krerëve të Arbrit. Orientimi i ri i kishës së Arbrit nga Roma katolike si dhe
organizimi i saj i pavarur nga qëndrat fqinje i përgjigjej drejtimit të ri propërëndimor e autonomist
të politikës së tyre.
Akti i fundit ishte edhe braktisja e ritit ortodoks dhe konvertimi në katolicizëm nga vetë kretët e
principatës së Arbrit. Kjo ndodhi në vitin 1208 nga princi Dhimitër. Me gjithëse këto tratativa me
Romën u ndërprenë nga ngjarje të tjera të kohës, prirjet prokatolike mbetën gjithmonë të fuqishme
si në Arbëri ashtu edhe në Durrës.
Edhe Skëndërbeu, marrim vesh ishte i krishterë unit, dmth i prirë për bashkimin e të dy kishave
bizantine dhe romake në një të vetme. Këtë gjë nuk ja falën kurrë atij patrikët e Kostandinopojës.
Kristalizimi i ordodoksisë në Shqipëri
Ndryshe nga viset e tjera shqiptare në veri të vijës Durrës-Ohër, në territoret në jug të saj kriza e
Perandorisë Bizantine në shek XII dhe shembja e saj më 1204 nga kryqtarët nuk i tronditi pozitat
e ortodoksisë bizantine. Për më se gjysëm shekulli pas rënies së Kostandinopojës, e gjithë shtrirja
prej Durrësit në Prevezë, u përfshi në kufijtë e Despotatit të Epirit, një formacion që në pikëpamje
shtetërore e kishëtare qe një imitim i Perandorisë Bizantine. Nën tutelën e despotëve të Epirit,
peshkopatat e Durrësit, Ohrit, Kaninës, Beratit, Devollit, Drinopojës, Himarës, Butrintit, Eurojës,
etj, njohën një periudhë lulëzimi të veçantë. Pas vitit 1260, pjesa më e madhe e këtyre trevave u
përfshi për gati një shekull tjetër ( deri më 1346) në kuadrin e Perandorisë së rindërtuar Bizantine,
gjë që ndikoi akoma më shumë më forcimin e karakterit ortodoks të besimit në to. Rrethanat
politike bënë shpesh që familjet fisnikë Matrënga, Muzaka, Zenebishi, Spata, Losha të kishin
marrëdhënie me fuqitë katolike si anzhuinët e Napolit ose Venedikun, madje edhe me vete Papatin.
Si rezultat ndodhi që në pikëpamje kishtare ndonjë pinjoll i tyre të kthehej në katolik. Një
dokument i vitit 1290 jep pikërisht emrat e një grupi " neofitësh " katolikë që u perkisnin familjeve
në fjalë. Pavarësisht nga episode të tilla, trevat jugore shqiptare dhe banorët e tyre qëndruan, në
përgjithësi, të lidhura me ritin ortodoks.
4.4 . Krishtërimi shqiptar dhe piktura
Sipas dijetarit Milan Shuflai, Durrësi dhe Salona kanë qënë dy çerdhet më të mëdha të krishtërimit
në GadishullinBallkanik. Gjatë ekspeditave në Karaburun arkeologët shqiptarë kanë gjetur disa
nga dëshmitë më të herëshme të krishtërimit të gdhëndura në gur. Njëra prej tyre është në formën
e një amfore, enë e madhe më dy vegje që është skalitur në një hapësirë të sheshtë dhe vertikale
prej guri në Gjirin e Gramatës në Jug të Karaburunit. Kjo amforë përfaqëson një motiv të ungjijve
të subjektit të Dasmës në Kanë, kur Krishti bëri ritin e mrekullueshëm të kthimit të ujit në verë.
Gjithashtu në anën lindore të Karaburunit, në një nga guroret e tij janë gjetur të skalitura dy fytyra
njerëzore të një burri dhe të një gruaje pranë njëra tjetrës. Këto përfaqësojnë ndoshta ikonografinë
më të herëshme të Krishtërimit në Evropë e konkretisht në figurën e burrit është fytyra e Krishtit,
kurse në atë të gruas është fytyra e Kishës, sipas konceptit teologjik të Martesës Mistike. Dëshmija
e amfores dhe ajo e ikonografisë mendohet se janë më të vjetrat e ikonografisë primitive të
krishterë në kontinentin evropian.
Më vonë, në zbulime të tjera shohim të shtjellohet ikonografia e krishterë nëpërmjet simbolizmit
të hyjnive pagane, konkretisht Krishti paraqitet në formën e hyjnisë Diell të Heliosit, ose dhe të
fytyrës së Orfeut. Të dy këto ravijëzime janë gjetur në qytetin e Durrësit. Krishti deri në shek V
është paraqitur edhe me figurën e Apolonit. Pas këtij caku kohor ikonografia e Krishtit merr tipare
klasike, jupiteriane të një burri të fuqishëm me mjekër. Dëshmitë e Karaburunit dhe Durrësit i
takojnë shekujve II –III pas Krishtit.
Mozaiku i gjetur në Arapaj, pranë Durrësit, mozaiku i Kapeles Bizantine në amfiteatrin e Durrësit,
mozaikët e Baptisterit të rrumbullaktë të Butrintit, ato të bazilikave të Bylisit si dhe të Linit,
përmbajnë skena kryesisht të mjediseve baritore të fesë së re dhe triumfuese të krishtërimit. Niveli
artistik i lartë i tyre përbën një nga thesaret më të mëdhenj kulturorë të krishtërimit shqiptar.
Në shek VI-XII zhvillohet arti i miniaturave të kodikëve si dhe arti i afreskave. Në shek XIV
dritëson ikonografia mesjetare e krishterë e stilit paleolog, sidomos në artin e afreskave të
trapezerisë se kishës së Shën Mërisë në Apolloni. Artisti apo çeta e artistëve që ka realizuar këto
afreska, janë karakterizuar nga një talent shumë i madh pikturik dhe me vizione të mëdha
humaniste për krishtërimin. Në shek XVI shkëlqen më i madhi ikonograf shqiptar i të gjitha
kohërave, Onufri, që krijoi një shkollë të mëvetëshme në historinë e artit botëror. Në shek XVIII
shkëlqejnë gjithashtu dy gjeni të mëdhenj të ikonografisë shqiptare, David Selenica nga Vlora dhe
Kostandin Shpataraku nga Elbasani.
Pos të tjerash duhet përmëndur edhe fusha e ilustrimit të librave me gravura. Psh janë 11 gërma
gravura te libri i Gjon Buzukut më 1555. Po ashtu me librat e Pjetër Budit, Pjetër Bogdanit dhe
Frang Bardhit. Subjeket e këtyre ilustrimeve janë kryesisht ikonografike, por kanë edhe motive
laike me rëndësi të madhe, madje edhe tema heraldike që lidhen me shqiptarët. Në Muzeun
Historik Kombëtar në Tiranë janë ekspozuar kodikë të shek XV që përmbajnë ungjillin e Shën
Markut dhe Shën Lukës. Ato kanë dy gravura që i tregojnë shkrimtarët ungjillorë, Lukën dhe
Markun, në formën e dijetarëve, të ulur në tavolinën e shkrimit dhe duke shkruar ungjijtë. Kështu
fjala vjen Luka është ulur dhe shkruan me dorën e djathtë, kurse me dorën e majtë mban veglat e
shkrimit të kohës. Para tij është muri dhe një dritare e hapur. Të dy këto gravura paraqiten në
mënyrë rilindase, shkrimatërt ungjillorë ngjajnë si dijetarë të tipit të Leonardo Da Vinçit.
Në një tjetër kodik që përmban ungjijt e Testamentit të Ri, që i takon viti 1857, janë edhe 4 gravura
mjeshtërore. Njëra paraqet Markun duke medituar, ulur në një fron para një tryeze të ulët me veglat
e shkrimit dhe tek këmbët e tij figura e një luani madhështor. Gravura që paraqet Mateun është
akoma më e bukur dhe më artistike. Mateu është duke shkruar ungjillin e tij, i ulur në fron, prapa
ka figurën e një ëngjëlli, kurse në sfond duket një dritare me dy shtylla dhe kapitele klasike ku
duket një pejsazh detar me një anie të lashtë me vela, një pejsazh arkitektonik si dhe mallet. Është
në të vërtetë një gravurë kryevepër. Gravura e Lukës paraqet shkrimtarin ungjillor në një pozë
meditimi, gjithashtu të ulur dhe që ka pranë vetes figurën e kaut totemistik, prapa tij është një
dritare e hapur, ku duket një pejsazh malor dhe struktura e një kështjelle dhe më tej deti. Gravura
e Gjonit është gjithashtu tepër interesante. Gjoni i ulur në fron me shpinë rrethore është përkulur
duke shkruar. Pra tij qëndron figura e një shqiponje dhe në mur duket një dritare gjysëm rrethore
nga ku duken retë e bardha në qiell. Këto gravura përfaqësojnë një mjeshtëri të lartë artistike.
Të dy kodikët që përmëndëm janë nga biblioteka e Manastirit të Shën Vladimirit në Elbasan.

4. Pushtimi osman dhe islamizimi i shqiptarëve

Me pushtimin osman përkatësia e krishterë e shqiptarëve (pjesërisht në ritin ortodoks dhe pjesërisht
në atë katolik) filloi të cënohej në dobi të përhapjes së islamit, fe zyrtare e shtetit osman. Por
kontaktet e shqiptarëve me fenë islame janë më të hershme sesa pushtimi osman i tokave shqiptare,
për derisa në kohët paraosmane këto toka janë shkelur herë pas here nga tregtarë, forca ushtarake
apo përfaqësues të tjerë të botës orientale- islamike. Megjithatë, fillimet e islamizimit të popullsisë
shqiptare në trajtën e një procesi historik, njëkohësisht janë të lidhura me fillimet e vendosjes së
sundimit osman në Shqipëri.
E para që provoi dukurinë e kalimit në islamizëm ishte pjesë e sipërme e piramidës shoqërore,
fisnikëria shqiptare. Që nga gjysma e dytë e shek XIV kur inkursionet osmane drejt Ballkanit dhe
Shqipërisë sa vinin e dendesoheshin, princat shqiptarë u shtrënguan, kush më herët e kush me
vonë, të pranonin suzerenitetin e sulltanit dhe, si vasalë të tij, të dërgonin djemtë e vet si pengje
pranë oborrit osman. Këtu, pasi ktheheshin në myslimanë dhe merrnin edukatën përkatëse, ata
ngarkoheshin me shërbime të caktuara ushtarake dhe civile, duke arritur në shumë raste edhe në
funksione të larta, si sanxhakbejlerë, subashë etj. Ndër pinjollët e islamizuar të familjeve feudale
shqiptare të dërguar pranë oborrit të sulltanit si içoglanë ishin edhe Gjergj Kastrioti ( i islamizuar
me emrin Skënder), një nga djemtë e Gjon Kastriotit; Jakup beu, i biri i Teodor Muzakës (në fund
të viteve 30 të shek XIV qeveritar i Sanxhakut Shqiptar) ; i vëllai Kasem Pasha, një nga
komandantët më të shquar të Muratit II dhe të Mehmetit II; dy djemtë e Gjin Zenebishit ( njëri prej
tyre, i quajtur Hasan Beu, në vitin 1455 mbante funksionin e subashit të Tetovës), etj. Islamizimi
i një pjese të elitës feudale shqiptare që në dhjetëvjeçarët e parë të sundimit osman formoi kështu
kontigjentin fillestar të popullsisë së islamizuar shqiptare.
Dinamika e procesit të islamizimit në hapësirën shqiptare u përshpejtua me vendosjen pas viti
1402, të një detyrimi të veçantë të quajtur devshirme. Sipas këtij detyrimi, familjet e krishtera të
vendeve nën sundimin osman, periodikisht duhej të jepnin djem (devshirë) për të mbushur repartet
e jeniçereve (axhemiogllanë) ose për nevoja të tjera të pallatit sulltanor (içogllanë).
Shqipëria ishte një ndër vendet e pushtuara ku detyrimi i devshirmesë u zbatua me rreptësinë më
të madhe. Detyra e mbledhjes së djemve të krishterë dhe të dërgimit të tyre në Stamboll i ngarkohej
njërit prej funksionarëve të korpusit të jeniçerëve, i cili, i pajisur me ferman të sulltanit dhe i
shoqëruar edhe nga një sekretar, shkonte në të gjitha krahinat, të cilat fermani në fjalë i ngarkonte
me detyrimin e devshirmesë. Në bashkëpunim me kryepleqtë (koxhabashët) i dërguari i Stambollit
mblidhte kryefamiljarët e çdo fshati dhe u kërkonte të sillnin pranë tij të gjithë djemtë e moshës
12-15 vjeç. Mes këtyre djemve zgjidheshin më të mirët përsa i përket paraqitjes fizike dhe aftësisë
për të përballuar sakrificat. Zakonisht merrej një djalë për çdo familje të krishterë, qoftë kur
familjet kishin disa, qoftë kur ato kishin edhe një djalë të vetëm. Djemtë e përzgjedhur, pasi
visheshin me një livre cohe të gjatë deri në tokë dhe u vendosej një kësulë me pupël mbi kokë,
dërgoheshin në kryeqytetin e perandorisë. Ditën që arrinin aty, shpërndaheshin dy nga dy nëpër
familjet e atjeshme dhe pastaj, të prirë prej agait ( komandantit) të jeniçerëve, kalonin për shikim
përpara sulltanit, i cili më të përshtatshmit i mbante në sarajet e veta, ndërsa një pjesë tjetër ua
kalonte për stërvitje instruktorëve të posaçëm. Teprica u jipej familjeve osmane në Rumeli dhe
Anadoll, ku mësonin Turqishten, kryenin punë të ndryshme bujqësore etj. Edhe këta të fundit, sipas
nevojave të pallatit të sulltanit dhe të korpusit të jeniçerëve, nëse kishin mësuar mirë gjuhën, brënda
2-3 vjetësh mund të merreshin nga familjet për t’u përfshirë me shërbim pranë institucioneve të
mësipërme.
Një sasi jo e vogël djemsh nga familjet e krishtera, pasi ktheheshin në myslimanë, dërgoheshin me
shërbim edhe pranë pallateve të sanxhakbejlerëve ose bejlerbejlerëve. Këta të fundit quheshin
gulamë dhe shfaqen dëndur në defterët osmanë të shek XV si zotërues timaresh.
Praktika e devshirmesë që vazhdoi deri nga fundi i shek XVII luajti rolin kryesor në krijimin e
shtresës ushtarake shqiptare si pjesë përbërëse e klasës ushtarake osmane. Elementët e islamizuar
nga trevat shqiptare, të cilët u edukuan pranë palllatit sulltanor ose pranë sarajeve të qeveritarëve
osmanë të provincave, përgjithësisht ose mbushën korpusin e jeniçerëve (ushtrisë osmane), ose
formuan aparatin qeverisës të shtetit osman në Shqipëri. Dukë qënë të inkuadruar në hierarkinë
osmane, kjo pjesë e popullsisë shqiptare u bë zotëruese timaresh, zeametesh dhe hasesh dhe luajti
kështu një rol të madh në shtrirjen e islamizmit edhe në pjesën tjetër të popullsisë.
Depërtimi i fesë islame në shkallë të gjërë në rradhët e popullit shqiptar gjeti shprehje pikësëpari
në qytete. Me vendosjen e sundimit osman, qytetet shqiptare filluan të funksionojnë si qëndra
administrative, ekonomike e kulturore të sistemit të ri politik. Në përshtatje me rolin e tyre
ekonomik e shoqëror, në qytete u përqëndrua jo vetëm shumica e personelit adminstrativ e ushtarak
osman, por edhe kleri islamik bashkë me institucionet e kultit që u shumuan me shpejtësi.
Qytetet kryesore shqiptare si Elbasani, Prizereni, Shkodra, Vuçiterna ( sot Vushtria) etj u bënë seli
e dinjitarëve kryesorë të pushtetit provincial osman, si e sanxhakbejlerëve, allajbejlerëve,
kadilerëve, etj. Nga ana tjetër, degët kryesore të veprimtarisë ekonomike dhe shoqërore të qyteteve
shqiptare filluan të modelohen në përputhje me kërkesat e ushtrisë dhe të funksionarëve të pushtetit
osman në provinca dhe në qëndër.
Kishte megjithatë qytete si Gjirokastra, Vlora dhe Berati ku ende në fillim të shek XVI nuk kishte
asnjë shtëpi myslimane (përjashto klasën ushtarako-administrative dhe klerikët). Por qyteti i
Shkodrës më 1485 kishte 26 shtëpi myslimane, Peja 23. Në Vuçiternë më 1487 kishte 33 shtëpi
myslimane nga 107 shtëpi gjithsej.. Në Prishtinë kishte 51 shtëpi myslimane nga 2999 gjithsej,
ndërsa në Tetovë 41 nga 264 më 1468.
5. 2. Format dhe rrugët e islamizimit të shqiptarëve
Perandoria Osmane ishte një shtet islamik që pranonte ekzistencën e bashkësive fetare të tjera me
kusht që të pranonin pushtetin e sulltanit dhe të paguanin një taksë të caktuar, xhizjen si
kompensim për mbrojtjen që gëzonin nën hijen e sulltanit.
Selimi i dhe Murati IV, dy sulltanë u përpoqën për islamizimin me forcë por ndeshën në
kundërshtimin e drejtuesve të lartë të klerit mysliman.
Megjithatë, nuk përjashtohen edhe rastet e shumta të dhunës shtetërore për islamizimin me forcë
të shqiptarëve. Sistemi i robërve apo devshirmeja që përmëndëm, ishte një faktor i fuqishëm
islamizimi. Edhe klasa administrativo-ushtarake e përzgjedhur ndërmjet shqiptarëve etnikë, duke
zotëruar si pushtetin politik ashtu edhe atë ekonomik, e që shërbente në viset shqiptare, ishte një
faktor tjetër islamizimi, natyrisht.
Po ashtu qëndresa dhjetëravjeçare e shqiptarëve në luftëra të përgjakshme me osmanët (përmëndim
psh periudhën e Skëndërbeut) dhe dëmet e mëdha njerzore, materiale e kulturore që pësoi populli
në këto luftëra u bënë kushte lehtësuese për depërtimin e islamizmit. Shumë shqiptarë lanë qytetet
dhe mërguan jashtë atdheut. Prandaj vihet re psh në Shkodër që më 1585 që 48 % e popullsisë
ishte islamizuar. Në mjaft raste përqafimi i fesë islame nga shqiptarët bëhej për t’i shpëtuar
ndëshkimit të pushtetit osman për shkak të pjesëmarrjes në kryengritjet.
Pagesa nga popullsia e krishterë e taksës së xhizjes ishte një shtysë tjetër e fuqishme drejt
islamizimit. Shumë individë e pranuan islamin për të shpëtuar nga diskriminimi shoqëror dhe si
mjet për të siguruar përparësitë politike dhe ekonomike që ofronte shoqëria osmane e kohës.
Shumë shqiptarë kërkonin të përfitonin nga shërbimi në ushtri dhe për këtë kërkohej që ta të
përqafonin islamin. Praktika e ndërrimit të fesë për hir të pragmatizmit politik, ka qënë ndër
shqiptarët një traditë e herëshme.
- Rrugët e islamizimit
Islamizimi kryhej në dy rrugë: nëpërmjet kalimit vullnetar të popullsisë qytetare, nëpërmjet
lëvizjes mekanike të popullsisë fshatare të islamizuar më parë drejt qyteteve. Kështu në Berat më
1583 kishte 185 zejtarë të islamizuar ardhur nga fshati, ndërsa në Elbasan 39.
Feja e re kishte shënuar suksese të mëdha në fund të shek XVI në qytete të tilla si: Shkodra (100%),
Peja (90%), Vuçitërna ( 80%), Elbasani (79%), Tetova (71%), Kërçova (65. 5 %), Kruja (63 %),
Berati dhe Prishtina me nga 60 %, Prizereni ( 55. 9 %), Dibra (51%), Tepelena (50 %), Përmeti
(41 %), Novobërda (37 %), Struga ( 24 %), Vlora (23 %), Korça dhe Trepça (21%), Janieva (14
%), Delvina (4%) etj.
Dinamika e islamizimit vihet re më e madhe në qytetet e Kosovës. Kjo shpjegohet me rrethanat
politike te veçanta që ekzistonin në Kosovë në momentet e vendosjes së sundimit osman. Popullsia
shqiptare e Kosovës ndodhej kësaj kohe nën sundimin politik të shtetit serb, ndërsa pushtetin fetar
këtu e ushtronte kryesisht Patrikana Serbe e Pejës. Për rrjedhojë, likuidimi i sundimit serb dhe
dobësimi i pozitave të kishës serbe me vendosjen e sundimit osman, u dha rast banorëve të krahinës
që t’i shpëtonin ndikimit të kishës së lartpërmëndur, duke përqafuar fenë islame si një nga mjetet
e shprehjes së dallimit të tyre etnik nga serbët.
Në shekullin XVII nisi islamizimi masiv edhe i popullsisë fshatare. Kështu më 109 fshatra të
dioqezës së Shkodrës më 1703 ishin islamizuar 51 % e popullsisë; në 52 fshatra të Zadrimës
(Sapës) 20 %; në 69 fshatra të Lezhës 11 %; ndërsa në 114 fshatra të Durrësit 49 %. Në vitet 20 të
shek XVIII pothuaj e tërë popullsia e Shqipërisë së Mesme kishte përqafuar islamin, ndërsa në
Shqipërinë e Jugut diçka më vonë. Në vitet 1735-1740 pjesa dërrmuese e banorëve të Vlorës,
Beratit dhe krahinave të tjera përrreth e lëshoi fenë ortodokse dhe kaloi në fenë islame.
- Kriptokristianizmi
Vihet re një dukuri interesante, i ashtuquajturi kriptokristianizmi, dmth gjëndja e dybesimit në
shumë shtëpi shqiptare, si formë e qëndresës ndaj fesë së re. Individë të krishterë e përqafonin
islamin vetëm formalisht, me qëllim që të shmangnin pagesën e taksës së xhizjes (haraçit) dhe të
gëzonin barazinë me popullsinë myslimane në jetën shoqërore. Ndërsa në publik këta individë
paraqiteshin si myslimanë dhe mbanin emra të sferës islamike, shkonin në xhami etj., në familje
fshehtas, ata ushtronin ritin e krishterë.
Në shumë raste e pranonte fenë islame vetëm kryetari i familjes që kishte marrëdhënie me pushtetin
osman, ndërsa pjestarët e tjerë mbeteshin të krishterë. Krishterimi i fshehtë ishte dukuri e
përbashkët si e katolikëve, ashtu edhe e ortodoksëve. Veçanërisht katolikët e bënin këtë për t’i
shpëtuar raprezialjeve të pushtetit osman pas luftërave veneto-austro-osmane të viteve 1683-1690.
Numri i tyre u shtua pas luftës austro-osmane të vitit 1737-1739. Kjo gjëndje ra ndesh me Kishën
Katolike dhe Papatin që ushtronin presion mbi besimtarët kriptokristianë që të hiqnin dorë edhe
publikisht nga Islami. Por edhe vetë këta kriptokristianë shpesh ishin të detyruar të hiqnin dorë nga
Islami, siç ndodhi me banorët e Shpatit (të regjistruar myslimanë) kur më 1832 i thirrën nën armë.
Këta refuzuan duke u deklaruar të krishterë dhe dukë pranuar detyrimet ekonomike përkatëse.

5. 3. Sektet islamike
Islami u përhap në Shqipëri jo vetëm në variantin e vet kryesor, sunit, por edhe në formën e sekteve
(tarikateve) të ndryshme, siç ishin bektashizmi, halvetizmi, rufaizmi etj. Dëshmi për këtë janë
teqetë e ndërtuara në një numër vendbanimesh.
- Bektashizmi
Bektashijntë u shfaqën së pari në formën e një urdhëri dervishësh në pjesën aziatike të Perandorisë
Osmane (Anadoll). Themelues dhe mbrojtës i këtij urdhëri mistik ishte Haxhi Bektashi, i lindur në
Iran më 1249 dhe i vendosur në Turqi më 1284. Rol të veçantë në ngjizjen e ideve të Haxhi
Bektashit patën kontaktet e tij me besimet aziatike të budizmit dhe të hinduizmit gjatë udhëtimeve
që ai kreu në Indi, Tibet dhe Kinë.
Themeluesit e bektashizmit dolën që në fillim kundër rreptësisë doktrinare dhe dogmatizmit, duke
shpallur dashurinë për të gjithë, vëllazërinë dhe bashkimin. Ndryshe nga tradita islamike,
bektashinjtë e zhvilluan letërsinë e vet fetare kryesisht në gjuhën osmane dhe jo arabisht dhe
persisht. Një nga misionarët krysorë të Haxhi Bektashit, i cili u bë i famshëm për predikimin e
urdhërit bektashian në hapësirat ballkanike, ka qënë Sari Salltëku, për të cilin qarkullojnë mjaft
tregime dhe legjenda. Sari Salltëku, i cili u shndërrua në një nga personalitetet më të shquara të
bektashizmit, në fillim të shek XIV u dërgua nga Haxhi Bektashi në Ballkan e në Shqipëri dhe i
maskuar me veladonin e një murgu të krishterë, me durim e maturi të veçantë, punoi për të mbjellë
farën e besimit bektashian. Shkupi, Ohri, Kruja dhe Janina ishin nga qytetet kryesore, ku ndaloi
Sari Salltëku për të përmbushur misionin e lartëpërmëndur. Shënjtori bektashian ndihmohej në
punën e vet nga një numër dervishësh, të cilët i përhapnin parimet bektashiane duke u paraqitur
publikisht në emër të profetit Jezu Krisht dhe jo të Haxhi Bektashit. Madje Sari Salltëku dhe
bashkëpunëtorët e tij themeluan në Korfuz edhe një " institut ortodoks ", i cili në të vërtetë u përdor
për të përhapur në popull idetë e lirisë, dashurisë dhe të disiplinës bektashiane. Në fund të shek
XV, sulltani Balim do t’i jepte trajtën përfundimtare këtij urdhëri.
Që në fillim, bektashizmi u paraqit si një sekt islamik liberal, duke qënë shumë i afërt në shumë
aspekte edhe me krishtërimin. Ai mbështetej në: të vërtetën (hakikatin), diturinë (marifetin) dhe
ligjin (sheriatin). Këto konsiderohen shtylla të bektashizmit.
Ndryshe nga sunitët, bektashinjtë e pinin alkoolin dhe i lejon femrat me kokë zbuluar. Ata
respektonin ekzisencën dhe zhvillimin e lirë të kombeve dhe besimeve të ndryshme. Faleshin
vetëm dy herë në ditë, agjëronin vetëm dhjetë ditë. Bektashizmi ishte tërheqës veçanërisht në
Shqipëri ku feja e krishterë gërshetohej me elementë paganë. Evliha Çelebiu përmënd teqenë e
Haxhi Bektash Veliut në Kaninë ndërtuar nga Sinan Pasha si vepër bamirësie (shek XVII). Në
Vlorë ekzistonte edhe teqeja e Baba Sulltanit (Kuz Baba), në Gjirokastër shumica e popullsisë ulej
e ngrihej duke përmëndur Baba Aliun, festonin, krahas Bajramit edhe Shën Gjergjin, Nëvruzin,
Shën Mitrin, Sari Salltëkun duke pirë verë dhe raki. Po kështu në Pogradec, Mitrovicë, Kaçanik
etj. Kruja ishte bërë një qëndër e rëndësishme bektashiane. Gurët e disa varrëve aty datojnë 1717
dhe 1728. Krahas teqeve aty në Kreshtën e Malit ka ekzistuar vendi i shënjtë me emrin e Sari
Salltëkut, sot një qëndër e madhe peligrinazhi për çdo besimtar.. Ali Pashë Tepelena e ka
mbështetur këtë urdhër. Ai kishte lidhje të ngushta me Shën Memiun ( Shën Mimin) i cili ka një
teqe në Krujë që nga viti 1802. Ali Pasha i ndihmonte me para dhe përkrahje dervishët. Ai i
paguante 20 000 franga dhe një shtëpi të kushtueshme Sheh Bursaliut ardhur nga Preveza, po
kështu Seid Ahmed Efendiut ardhur nga Maroku, në qytetin e Pargës.. Toka të shumta Pashai i
Janinës i kishte dhuruar edhe Sheh Ahmetit ardhur nga Siria. Me qënë se bektashinjtë kishin lidhje
me korpusin e jeniçerëve, pas likuidimit të këtij korpusi nga Sulltani, ndaj tyre nisën përndjekjet.
Në Shqipëri Ali Pasha kishte rivalitet me bushatllinjtë e Shkodrës që ishin ithtarë të sektit sunit.
- Halvetizmi
Themelues është Omer el Halveti nga Tabrizi i Iranit (shek XIV). Është shquar Sejid Jahja Shirvani
nga Bakuja. Ky sekt kërkon që besimtari të tërhiqet në një dhomë të veçuar për " të kryer ritin e
zikrit " i cili lidhet me përmëndjen e Zotit me zë të lartë nën emra të ndryshëm të gjetur posaçërisht
për një gjë të tillë. Shehlerët dhe dervishët halvetinj kanë qënë aleatë të pushtetit osman në ruajtjen
e besimit sunit prandaj s’kanë gjetur shumë përhapje në Shqipëri. Delvina dhe Vlora ishin qëndrat
kryesore, por frymëzoheshin nga Janina ku më 1390 sulltan Bajaziti i pat
autorizuar Gazi Evrenozintë ndërtojë një teqe. Por teqe helvetiane u ngritën edhe në Berat, Korçë,
Elbasan në shek XV-XVI. Në shek XVIII ai përhapet edhe në Kosovë e Maqedoninë Përëndimore.
Kështu teqe të tilla gjen në Prizeren, Gjakovë, Manastir, Kërçovë etj. Në qëndër të Tiranës ndodhet
një qëndër helvetiane edhe sot.
Në kushtet e një shteti të pavarur shqiptar dhe të pasluftës së parë botërore myslimanët sunitë
riorganizohen më 1921 në një AleancëKombëtareMyslimane. Më 1923 bashkësia sunite do të
ndahet nga kalifati i Stambollit duke zgjedhur si kryetar Myftiun e Tiranës. Në këto vite në islamin
shqiptar shfaqet një dell reformator pasi ndalohet formalisht poligamia, dalin përkthime në shqip
të Kuranit dhe deputetët myslimanë kërkojnë që gratë të bëjnë jetë shoqërore si burrat, gjë që nis
të realizohet më ligjin e heqjes së perçes më 1937. Më 1923 del edhe revista " Zani i Naltë " me
ndjenja të theksuar patriotike dhe reformatore.
Më 1929 zhvillohet një kongres i myslimanëve sunitë ku u vendos përdorimi ekskluziv i shqipes
dhe reduktimi i numrit të xhamive, unifikimi i medreseve etj. Këtu ka gisht edhe Zogu me qëllim
për ta ta bashkuar vendin dhe për ta oksidentalizuar Shqipërinë duke ia hequr asaj vazhdimisht
imazhin e një vendi mysliman. Thuhej se edhe Ataturku, reformatori më i madh i kësaj kohe, bëhej
xheloz nga shpirti reformator i Zogut pasi nuk i pëlqente që ky i fundit t’ja kalonte atij në këtë
drejtim.
Bashkësia bektashianë në Shqipëri u shpall e pavarur në vitin 1921. Shumë teqe bektashinjsh u
bënë qëndra rezistence kundër Italianëve dhe gjermanëve si Baba Fejzo dhe Baba Faja duke
llogaritur që gjatë luftës kishte 6000 bektashinj të organizuar.

5. 4. Rrjedhojat e përhapjes së Islamit në Shqipëri

Ky është një proces me rrjedhoja të shumëanëshme për jetën ekonomike, shoqërore dhe kulturore
të popullit. Së pari u ndryshua struktura konfesionale, tani përfshihej në të edhe popullsia
myslimane. Kjo shfaqej në lagjet e shumta myslimane që u krijuan sidomos në qytete. Këto lagje
( mëhalla) emërtoheshin sipas emrave të njerëzve të shquar të krahinës, të krerëve të esnafëve apo
klerikëve myslimane, po ashtu sipas emrave të xhamive të ndryshme.. Ndryshoi edhe urbanistika
e arkitektura e vendbanimeve shqiptare. Shumë kisha u shndërruan në xhami, u ndërtuan shumë
objekte të kultit islamik (xhami, teqe, shkolla medrese, qëndra bamirëse imarete etj). Normat dhe
rregullat islamike u shtrinë edhe në fushën e organizimit të veprimtarisë ekonomike, veçanërisht
të zejtarisë në qytete.. Në doket, martesat dhe krijimtarinë artistike (gojore dhe të shkruar) u dukën
elementët e kulturës islamiko-orientale.
Martesat nisën të bëheshin brënda komunitetit fetar.
Ndryshoi edhe veshja, sidomos e grave myslimane. Një numër fjalësh turko-arabe dëpërtuan në
emërtesën e artikujve të përdorimit shtëpijak, të gjellëtarisë, etj.
5. 5. Kontributi i shqiptarëve në kulturën islame
Nga ana tjetër, shqiptarët kanë kontribuar ndjeshëm në kulturën islame. Në librin e tij me titull "
Kontributi i shqiptarëve në kulturën islame ", Hasan Kaleshi përvijon ndihmesat e shqiptarëve në
fusha të ndryshme të kulturës islame. Po veçojmë disa syresh.
Në fushën e poezisë ka qënë shquar Jahja bej Dukagjini. Ai na ka lënë një Divan të madh sigurisht
në Turqisht. Për të Gibb thotë se " nga të gjithë të huajt, dmth jo turq, qofshin aziatikë apo
evropianë, të cilët guxuan të shkruajnë poezi turke, vetëm ai zë një vend me vlerë të vërtetë.
Ekziston një thjeshtësi e përcaktuar, fuqi dhe origjinalitet në mënyrën e të shkruarit të tij që e ndan
rrënjësisht nga poetët më të mëdhenj të asaj kohe, Zati dhe Hajali. Kujtojmë se atëkohë sa më i
madh të ishte imitimi i poetëve klasikë persianë që frymëzoheshin nga motive islame, aq më shumë
vlerësohej edhe shkrimtari. Ndër veprat e tij shquhen " Jusufi dhe Zulejhaja ", " Libri i parimeve
", " Shahu dhe lypësi ". Një tjetër poet ka qënë Mesihi nga Prishtina., që mori famë botërore me
vjershën " Kënga e pranverës ". Ja disa vargje të saj:
Ndëgjo si këndon bylbyli; ja arriti pranvera.
Lulëzuan lulet në çdo bahçe, vallja, ja, po sillet,
Dhe prej drurit të bajamit vjen duke fluturuar behari
Pij e bëj qejf se shpejt do të kalojë edhe pranvera.

Suzi nga Prizereni pat botuar " Librin e pushtimeve të Mihaloglu Ali beut " me 1500 bejte
dyvargjëshe. Kjo vepër është më e mira në zhanrin e saj Ja disa vargje prej saj:

Ruaju, mos i kalo kufitë e tu, se fati

Do të të bëjë qesharak përpara banorëve të botës,
Vëlla, bëhu i matur, mos e ço lart qafën,
Qielli është gjakësor, çdo ditë pret krerë
Ec, por me kujdes, mos i zgjat shumë hapat,
Se në çdo hap ka mija pengesa e do të ngatërrohesh!
Mos ia hap botës kraharorin, si mburojë
Se do të bëhesh nishan i shigjetave qiellore,
Princ, mos mendo se për gjithmonë do të mbetet kolltuku
Sepse Husretit (mbretit persian) fati ia hoq
Kurorën nga koka!
Ka dhe shumë poetë të tjerë si vëllai i Suziut, Nehari, Saji, Shemi, Behari, Axhize Baba, Buhari,
Mehmet Aqifi, (emrin e të cilit ka një gjimnaz turk në Tiranë sot), Abdurrahim Efendi Prizerenasi
etj.
Shumë shqiptarë u shquan edhe në poezinë mistike që lidhet me përhapjen e tarikateve të
ndryshme. Kështu kemi poezinë e teqeve me Ahmet bej Dukagjinin, Dervish Suman, Sersem
AliDedein, Umi Sinaninetj.
Shqiptarët u shquan edhe si historianë. Lutfi Pasha është njëri prej tyre, në kohën e sulltan
Sulejmanit. Ai hartoi 12 vepra nga të cilat spikasin dy: Asafname dhe Historia e Perandorise
Osmane. Koçi beu konsiderohet si Monteskjeu i Turqisë nga që u shqua si teoricien dhe kritik i
madh i sistemit feudal turk. Nën ndikimin e Koçi beut sulltani ndërmori një sërë masash të rrepta:
ndaloi pijen dhe duhanin, dha urdhër që fizikisht të zhduken krerët e jeniçerëve dhe të spahive
turbullues, nëpunësit e koruptuar dhe përtacë, filloi t’i ndjekë e t’i dënojë, mori masa për
riorganizimin e sistemit të timareve dhe të zeameteve, nisi luftën kundër rryshfetit dhe
protekcionizmit. Në mes historianëve të tjerë është edhe Hajrudin Leskoviku i cili na ka lënë
veprat: Historia politike e luftës së Krimesë, Historia e udhëtimit të një ambasadori, Gjurmime
rreth dokumenteve historike dhe politike, Kritikë për Emil Zolën etj.
Myfid Libohova që ka qënë ministër i jashtëm në qeverinë e Turhan Pashës në kohën e Princ Vidit
është shquar gjithashtu si historian i Turqisë. Interes paraqet kontributi i tij si historian i Ali Pashë
Tepelenës. " Autorët e huaj, shkruan ai, sado që kanë shkruar shumë për Ali Pashën, në shumicën
e tyre u ngjajnë legjendave dhe miteve greke, janë plot gabime, falsifikime dhe shovinizënm e
urrejtje ndaj fesë islame, njësoj si në kohën e kryqëzatave në Mesjetë. "
Hoxha Tahsini është një tjetër figurë e shquar shqiptare e kulturës islame. Madje një rus turkolog
Smirnov e quante atë " Lomonosovin e Turqisë ". Ligjërata e tij hyrëse kur në vitin 1868 u çel në
Stamboll universiteti i parë turk me atë si rektor, nuk u pëlqeu qarqeve konservative, sidomos
Shejhul Islamit, sepse ai foli për arsyet e prapambetjes së botës islame dhe nevojën e studimit të
shkencave moderne evropiane. Sami Frashëri shkroi fjalorë dhe enciklopedi historike e
gjeografike; Mehdi Frashëri ka botuar një vepër juridike " Zbatimi i tanishëm i kapitulacioneve të
huaja " me vështrim kritik të gjëndjes së Turqisë; Besim Omer Pasha etj ishin mjekë të dëgjuar etj.
Naim Frashëri la gjurmë në gramatologji, Dervish Hima në publicistikë etj.

6. Solidariteti fetar te shqiptarët Ndarja e vendit sipas besimit fetar

Besimtarët shqiptarë i ndesh kudo në hapësirën që popullohet nga shqiptarë por dëndësia e
përfaqësuesve të një besimi të caktuar ndryshon sipas rajoneve të hapësirës shqiptare në Ballkan
dhe në botë. Kështu rajoni verilindor i vendit ( Tropojë, Has, Kukës, Dibër, Mat), Malësia e Tiranës
dhe e Krujës, Mallakastra, Malësia e Kërrabës, Kurveleshi dhe Skrapari, Kosova dhe pjesa
përëndimore e Maqedonisë janë ta banuar kryesisht nga popullsi e besimit mysliman.
Rajonet e Alpeve, Mirdita, Puka, malësia dhe Fusha e Lezhës pjesërsiht, Kurbini, Zona e Shkodrës
dhe arbëreshët e Italisë janë populluar kryesisht me banorë të besimit të krishterë katolik.
Rajonet e Fushës së Myzeqesë dhe zonës së Beratit, lugina e lumit Drino, Lunxhëria, Pogon-
Zagoria, bregdeti Jonian, Rrëza e Përmetit, pjesërisht rajoni juglindor dhe Fushëgropa e Delvinës
janë populluar me banorë të besimit të krishterë ortodoks.
Nëpër qytet i has të gjitha besimet, ndërsa në disa qytete si Tiranë, Elbasan, Vlorë, Korçë, Durrës
has kryesisht banorë të njërit besim më shumë.
Veçanti dhe rigjinalitet paraqesin Shkodra, Tirana, Gjirokastra, Elbasani, Vlora, Korça, Durrësi ku
kanë depërtuar edhe besime të reja pas 1990, si protestanë, bahai etj.

6. 1. Solidariteti dhe bashkepunimi ndërfetar

Përkundër Vijës së Theodhosit që ndante të dy perandoritë romake e që kalon diku midis
Shkumbinit dhe Matit, shqiptarët kanë qënë tolerantë në fe dhe kurrë nuk kanë derdhur gjak për
çështje fetare. Mark Milani ish kryeministër i Malit të Zi pohonte se " sa herë që ne përpiqeshim
të ndërsenim në Shkodër katolikët kundër myslimanëve apo anasjellas betejën e kishim të humbur
sepse shqiptarët e kishin ndjenjën kombëtare shumë më të fortë ".
Ekzistencën e tolerancës fetare e vunë re edhe fashistët Italianë të cilët hartuan një strategji për ta
ruajtur këtë ekuilibër sa që katolikët u ndjenë të lënë pas dore.
Prej fundit të Mesjetës e këtej hapësira shqiptare ishte zonë ekuilibri ndërmejt dy perandorive më
të fuqishme të kohës, asaj Osmane dhe asaj Austro-hungareze. Të dyja perandoritë nënshkruanin
kapitulacione që rregullonin barazinë e ndikimeve, duke i njohur Përëndimit të drejtën e kujdesit
për faltoret e të krishterëve, përmes doktrinës " cultus protectorati ".
Në Shqipëri mund të gjesh shpesh dy fe ( të krishterë e mysliman ) në të njëtën familje ose në të
njëjtin fis ( Lurë ) ose dy fe te i njëjti njeri ( Shpat) i cili mban dy emra, një të krishterë e një
mysliman dhe bën ritet e festat fetare të të dy besimeve. Heroi kombëtar Gjergj Kastrioti lindi në
një familje ortodokse, u bë mysliman në oborrin e Sulltanit, u bë bektashi ( ky ishte kusht për t’u
bërë jeniçer) u kthye në Shqipëri dhe mori fenë e babait (ortodoks) dhe kur vdiq la amanet që të
varrosej në manastriret e Athosit, një prej vendeve të shënjta të ortodoksisë.
Në Shqipëri nuk njihen konfliktet fetare, as në formë episodike. Është krejt normale që një shqiptar,
në se nuk i pëlqen prifti, predikimi apo lutjet e tij, ta braktisë kishën dhe të kërkojë lidhjen me
Zotin në një xhami. Në veprën " Çeta e Profetëve " Pjetër Bogdani citon krahas njëri-tjetrit
Kalvinin dhe Avicenën. Përkthyesi i parë i librit të myslimanëve, Kuranit të shënjtë, është një i
krishterë, Ilo Mitkë Qafëzezi.
Muslimanët shqiptarë festojnë Shën Gjergjin e Shën Mërinë, një pjesë tjetër Shën Nikollën e
Krishtlindjet, kurse të krishterët u bëjnë vizita miqësore myslimanëve për festat e tyre
karakteristike, Kurban Bajramin.
Ka shumë raste të treguara dhe të jetuara kur priftit i është dashur të këndojë versetet e Kuranit për
të nderuar një mysliman të vdekur pasi hoxha dhe xhamia ishin larg prej dëborës dhe motit të keq.
Në një qytet si Shkodra ku popullsia myslimane është e përzier me të krishterë katolikë e ortodoksë,
në ditët e Ramazanit edhe tregtarët e krishterë e ndalojnë shitjen e mishit të derrit në dyqanet e
tyre. Po në Shkodër kanë qënë familjet bujare shkodrane myslimane që mbrojtën ndërtimin e
kishës katolike kur disa fanatikë filluan shkatërrinmin e themeleve gjatë natës. " Mos i prekni se
këto janë themelet tona " thanë ata.
6. 2. Pse feja nuk fut sherr te shqiptarët
Me gjithëse futja e islamizmit në trojet shqiptare e thelloi diversitetin fetar në vend, kjo nuk u
shoqërua me përçarjen dhe shpërbërjen e kombit shqiptar. Ashtu si krishtërimi, islamizmi u bë një
fe popullore larg intolerancës dhe fanatizmit fetar. Të dyja fetë ishin mbivendosur mbi një shtrat
të fuqishëm të përforcuar në rrjedhën e historisë nga veprimi i faktorëve të konvergjencës, siç ishin
tiparet etno-psikologjike, gjuha dhe kultura e përbashkët etj.. Për më tepër, përhapja në viset
shqiptare e sekteve (tarikateve) të ndryshme islamike krahas islamizmit (sunit) e zbuti mjaft klimën
e marrëdhënieve ndërfetare në trevat shqiptare. Një rol të veçantë në këtë drejtim luajti urdhëri
bektashian, i cili duke qënë i afërt me të dy besimet kryesore, duke predikuar tolerancën dhe
mirëkuptimin e popullsisë kontribuoi në frenimin e prirjeve ndarëse në gjirin e popullsisë dhe në
fuqizimin e lidhëzave të unitetit mbi baza etnike e kombëtare.
Misionari katolik Pjetër Mazrekunë një raport të tij dërguar Selisë së Shënjtë të Romës më 1633
jo pa habi theksonte: më qënë se rrinë vazhdimisht bashkë shumë sende nxënë të krishterët nga të
pafetë ( myslimanët) si psh me kremtue ditën e premte që është festa kryesore e tyrqëve
(myslimanëve) dhe bestytni të pafund. Turqit (myslimanët) si të rrjedhun nga të krishterët, ruajnë
shumë zakone të të krishterëve; për sa u përket festave ftojnë njëri –tjetrin ndër morte, ndër
kremtime dhe kur bajnë dasma. Shumë nga këta të krishterë tue marrë e dhanë me ta, besojnë se
edhe ata shelbohen ( shëndetsohen) në qoftë se kryejnë disa të këqia.
Në mjaft raste ndryshimet në përkatësinë fetare u shpërfillën në rastin e martesave. Vajza të
krishtera martoheshin me djem myslimanë. Fëmijët i pagëzonin në kishë. Fan Noli shkruante se
fshatarët shqiptarë në rast nevoje, pa dallim feje, trokasin me rradhë në derën e priftit, të hoxhës e
të Babait. Në fshat shumë kohë gratë nuk e mbulonin fytyrën me perçe.

6. 3. Islamizimi - faktor i ruajtjes së etnisë shqiptare

Islamizimi masiv i popullsisë nuk e e cënoi aspak karakterin etnik të popullit shqiptar. Në viset
shqiptare pranë vijës së kufirit me etni të huaja procesi i islamizimit ishte një nga faktorët që
ndikuan në përveçimin etnik të popullsisë shqiptare dhe të trojeve të saj nga popujt fqinjë.
Një gjë e tillë mund të thuhet sidomos për brezin kufitar etnik që fillon nga trevat shqiptare veriore
( sot brënda Malit të Zi) dhe vazhdon në ato verilidnore (Kosova) dhe lindore ( viset shqiptare
brënda kufijve politikë të Maqedonisë së sotme)
7. Besimet shqiptare pas shpalljes së pavarësisë
7. 1. Kisha Autoqefale Shqiptare
Në fund të shek XIX dhe fillimin e shek XX patriotët shqiptarë në mërgim, kryesisht ortodoksë e
kuptuan herët se për të kundërshtuar politikën dhe praktikën helenizuese të Greqisë duhej të kishte
një KishëAutoqefaleShqiptare. Tentativat e para u bënë nga Nikolla Naço në Bukuresht. E drejta
ligjore për autoqefali i lindi Kishës Ortodokse të Shqipërisë qysh më 28 nëntor 1912. Me shpalljen
e Pavarësisë nga Turqia, Kisha Ortodokse e Shqipërisë nuk mund të mbrohej më juridikisht nga
Patrikana, e cila ishte nën juridiksionin e shtetit turk. Kjo kish ndodhur edhe me popullsistë e tjera
të Ballkanit të pushtuara më parë nga Turqia ( greke, rumune, bullgare dhe serbe). Në Amerikë kjo
përpjekje nisi që në maj 1907. Shqiptarët krijuan një shoqëri fetare " Nderi Shqiptar " Thirrën një
prift nga Shqipëria, Fan Nolin në vitin 1908 që u shugurua prift nga tre peshkopë, një rus, një
ukrainas dhe një rumun.. Ai drejtoi meshën e parë në gjuhën shqipe më 22 mars 1908.. Në South
Bridge u ndërtua kisha e Shën Kollit, më vonë në Filadelfia kisha e Shën Palit dhe e Shën Pjetrit.
Noli përktheu të gjitha librat e nevojshme fetare. Më 16 mars 1919 u mbajt Kuvendi për formimin
e peshkopatës shqiptare të Amerikës. Kështu më 30 korrik 1919 u shpall Kisha Autoqefale
Shqiptare në Boston. Më 21 nëntor 1923 u mbajt Sinodi i parë në Berat me Nolin si kryepeshkop.
Nën formulën " Kishë e lirë në shtet të lirë " u mbajt kongresi II gjithëortodoks në Korçë më 16
qershor 1929.
Mbreti Zog ndoqi një politikë neutrale ndaj fesë. Madje më 12 prill 1937 Kishës Ortodokse
Shqiptare iu njoh zyrtarisht varësia direkte nga Patrikana dhe ajo u shpall autoqefale.

7.2. Besimet fetare në periudhën 1944-1990

Pushteti komunist në vitin 1945 e kryqëzoi së pari Kishën Katolike të Shqipërisë, duke e
konsideruar atë si " çerdhe " të agjentëve të huaj në Shqipëri. Asaj iu kërkua të shpallte autoqefalinë
e saj. Por ky do ishte një sakrilegj kanonik prandaj peshkopët Gaspër Thaçi dhe
VinçencPrendushinuk pranuan. Të dy u burgosën, i pari u dënua me pushkatim ndërsa i dyti me
20 vjet burg, i cili vdiq më pas në burg. U arrestuan 30 françeskanë, 15 jezuitë dhe mjaft
seminaristë. Disa prej tyre u pushkatuan ( Dom Ndre Zadeja, Frano Gjini, Gj. Volaj, At Ciprian
Nika, Nikoll Gazulli, me fjalët e fundit " Rroftë Krishti mbret, rroftë Shqipëria edhe pa ne! " ), të
tjerët përfunduan në kampe përqëndrimi ose punë të detyruar.
Më 1967 u pushkatua Zef Bici se gjoja kishte kundërshtuar aksionin e rinisë për prishjen e kishave
e xhamive. Ernest Çoba, arqipeshk ishte dënuar që më 1964 me 25 vjet burg. Atëhere u burgus
edhe Mikel Koliqi, kardinali i parë shqiptar.
Ç’është e vërteta, bashkësia katolike nuk e ka ndërmarrë nismën e autoqefalisë si ortodoksët, por
de facto ajo e ka realizuar atë, sepse kleri i kishës françeskane ka mbajtur lidhje kryesisht me
Austrinë, ndryshe prej jezuitëve dhe domenikanëve që i ruajtën lidhjet me Vatikanin.
Sinodi III Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë qëndroi deri më 1949 kur kryepeshkopi
Kristofor Kisi dha dorëheqjen.
Sinodi IV me kryepeshkop Paisi Vodicënu ngrit në gusht 1949. Për arsye politike Paisi Vodica e
lidhi Kishën Ortodokse Shqiptare me Patrikanën e Rusisë komuniste.

7. 2. 1. Feja gjate periudhës së shtetit ateist 1967-1990

Më 1967 besimet fetare dhe institucionet e tyre u ndërprenë me dhunë nga shteti komunist. Kjo
lëvizje u quajt kinse lëvizje e rinisë ateiste. Shumë kisha u kthyen në salla publike, stalla ose u
rrënuan plotësisht. U prishën 2169 objekte kulti si kisha, xhami e teqe. U burgosën 217 klerikë për
terror e disa prej tyre vdiqën nëpër burgje ose u pushkatuan.. Kodi penal më 1977 dënonte
propagandën fetare si dhe përhapjen e liturgjisë. Sipas këtij kodi u dënuan shumë ish klerikë por
edhe laikë.
Kisha katolike e Shqipërisë që i kishte dhënë vendit dhjetëra intelektualë, studjues me emër, poetë
e shkrimtarë si at Shtjefën Gjeçovin, Preng Doçin, at Gjergj Fishtën, Dom Ndre Mjedën, at Donat
Kurtin etj kishte pësuar një nga goditjet e saj më të mëdha gjatë gjithë historisë së saj në Shqipëri.
Shpallja e Shqipërisë ( e tokës ku predikuan së pari apostujt e Krishtit si Pali; e tokës së
Skëndërbeut që u fut në historinë e kishës si mbrojtësi i saj më besnik) si i vetmi shtet atesit në të
gjithë globin tokësor, kishte habitur tërë botën. Diktatori Enver Hoxha ishte bërë më i egër se
perandori Trajan. Pavarësisht nga kjo, shqiptarët nuk linin festë fetare pa e festuar fshehurazi, në
kushtet e një fukarrallëku të tmershëm dhe furnizmi me tallona deri më 1990. Në këtë ilegalitet të
përgjithshëm dhe frikë u forcua ndjenja e tolerancës fetare.
Ndërkohë veprimtaria e Nënë Terezës jashtë Shqipërisë ndikonte mjaft. Pas përmbysjes së sistemit
ateist më 1990, më 4 nëntor 1990 patër Simon Jubani që kish qëndruar 26 vjet në burg dhe Karlo
A. Sevilla, dëbuar nga Shqipëria më 1946, dhanë një meshë për të gjallët e për të vdekurit në
kapellën e vogël të varrezave të Shkodrës, e cila shërbeu si altar. Pjesëmarrja në meshë ishte e
jashtëzakonshme. Më 16 nëntor në faljen e namazit të xhumasë në Xhaminë e Plumbit në Shkodër
nga myslimanët morën pjesë 50-60 000 njerëz! Hytben e këndoi Hafiz Sabri Koçi ( jo më pak i
persekutuar se pater Simon Jubani). Të dy tubimet patën vlera të mëdha ndër të tjera sepse afirmuan
lirinë e besimit. Nisi sërisht ngritja e kishave, e xhamive dhe e teqeve.

7.2.2 Besimet fetare pas 1990

Pas vitit 1990 u kthyen në Shqipëri emisarët e Kishës Katolike të Shqipërisë, misionarët dhe të
dërguarit apostolikë të Selisë së Shënjtë, midis tyre dhe klerikë katolikë shqiptarë që kishin dalë
gjallë nga burgjet, si imzot Mikel Koliqi, Frano Ilia, Imzot F. Mirdita, i ardhur nga jashtë etj.
Klerikët ortodoksë që kishin mbetur gjallë filluan të aktivizohen pranë kishave që kishin mbetur
më këmbë dhe t’i përtrijnë ato. Nga PatrikanaEkumenikeu dërgua peshkopi misionar
AnastasiosJanullatos dhe nisa puna për rindërtimin e kishave dhe kthimin e pronave të tyre.
Për t’u shënuar është vizita e Papës Gjon Pali II më 25 prill 1993 dhe e patrikut
EkumenikBartholomeu i më 2-9 nëntor 1999.
U përtrit edhe Kisha Ungjillore e Shqipërisë përmes misonarëve dhe bashkësive të krishtera
ungjillore në të gjithë vendin sidomos në qytete edhe në Kosovë. Kjo kishë ndjek traditat
evropiane, duke e shtrirë veprimtarinë në përhapjen e lajmit të mirë, sidomos në shkolla, ku jep
një ndihmë të çmuar.
Sekte të krishtera si Baha’ullah, Dëshmitarët e Jehovajit etj kanë një shtrirje gjithnjë e më të gjërë
tani edhe në Shqipëri.

7.2.3. Invazioni i feve të huaja në Shqipëri

Lëvizjet jo biblike në Shqipëri
Në ditët e sotme, në Shqipëri veprojnë edhe të ashtuquajtura " lëvizje jo biblike ". Këto e kanë
marrë këtë emër nga që marrin nga Bibla një pjesë të saj dhe e shndërrojnë atë në bazë
përfundimtare të besimit të tyre. Kështu këto lëvizje mund të konsiderohen si kulte, apo sekte të
krishtere. Ndër to janë:
1. Dëshmitarët e Jehovait
2. Mormonët
3. Bahai

Psh organizata e Dëshmitarëve të Jehovait që njihet edhe si Bibla e Kullës së Rojës dhe Shoqëria
e pamfletëve e vënë theksin tek profecitë e kohëve të fundit dhe kanë parashikuar por pa sukses
fundin e botës. Dëshmitarët e Jehovait kufizohen në jetën sociale duke mos marrë pjesë, si rregull,
në veprimtari të tilla, si transfuzion gjaku, festim ditëlindjesh ose festash ( përfshi festat kombëtare,
Krishtlindjet, Pashkët, Ditën e Nënës), votime, betimi pra flamurit dhe shërbimi ushtarak.. Kështu
ato vendosin një mur ndëmjet vetes dhe pjesës tjetër të shoqërisë.
Ithtarët e Bahait pretendojnë se përfaqësojnë kulmin e të gjitha feve të botës. Ata nuk besojnë se
Jezusi është Mesia i vetëm, i vërtetë, mësimet e të cilit vlejnë përgjithmonë. Ata e zbresin rëndësinë
e Jezusit në një epokë të kaluar dhe lënë të kuptohet se e ka zëvëndësuar mesia e tyre, Bah’ullahu.
Ndjekësit e kësaj lëvizje pohojnë se " me Baha’ullahun ka lindur epoka e re e pjekurisë dhe ne
duhet t’i dëgjojmë fjalët e tij.. ato quhen pushteti i fundit në të gjitha punët e fesë ".
Bahai pretendon të jetë një fe universale, dhe në se njerëzit do të besonin sipas këtij drejtimi do të
kish paqe universale.
Mormonët janë gjithashtu një grup njerëzish që e quajnë veten " Kisha e Jezu Krishtit dhe
Shënjtorët e Ditëve të mëvonshme ". Ata thonë se " përëndia vetë ka qënë një herë ashtu si jemi
ne tani dhe ai është një njeri i lartësuar ", " Krishti nuk ka lindur përmes Frymës së Shënjtë.., por..
në të njëjtën mënyrë sipas mishit dhe karakterit të njëjtë si ndodhi në kopshtin e Edenit.. ", " se
ekzistojnë mëkate të tmerrëshme që njeriu mund t’i bëjë dhe këto do ta vendosin mëkatarin larg
fuqisë shpenguese të Krishtit. Në se këto mëkate bëhen atëhere gjaku i Krishtit nuk do t’i pastrojë
ata nga këto mëkate edhe në se ata pendohen. Prandaj e vetmja shpresë e tyre është të derdhin
gjakun e tyre për shpengim, aq sa është e mundëshme, për veten e tyre. "
Kisha Ungjillore Protestane
Kisha Ungjillore Protestane në Shqipëri zë fill më 18 tetor 1873, kur Berd, Xheni dhe zoti Marsh
vendosen si misionarë në qytetin e Manastirit. Aty ata krijuan bashkësinë e parë ungjillore, ku
bënin pjesë Gjerasim Qiriazi, i cili ishte njëkohësisht edhe atdhetar i madh. Gjerasimi dhe e motra,
Sevastia çelën në Korçë të parën shkollë të vashave më 23 tetor 1891. Më 14 nëntor u krijua
bashkësia " Vëllazëria Ungjillore " ku bënin pjesë Gjerasimi, Gjergj Qiriazi, Sevastia, Grigor
Cilka, Herakli Bogdani, V. Pasko nga Pogradeci, Fanka Fthimi dhe ndoshta P. N. Luarasi.

7.2.5. Alternativat fetare sot në Shqipëri

Në shtypin shqiptar prej shumë vjetësh diskutohet shumë në se është e udhës që shqiptarët në
shumicë të mbeten myslimanë. Madje shkrimtari i madh i sotëm, Ismail Kadare disa herë është
shprehur që ne duhet të kthehemi në fenë e vjetër të krishterë. Sepse kështu do të mbetemi pjesë e
Evropës.
Të tjerë intelektualë janë të mendimit se rikonvertimi fetar nuk është kusht për t’u pranuar nga
Evropa dhe as mund të bëhet vullnetarisht, nga që përkatësia fetare është një dukuri e rrënjosur tek
populli ndonëse jo me fanatizëm.
Sidoqoftë mbetet për të parë se si do evoluojë gjëndja e besimeve fetare.
Nga njëra anë të rinjtë të edukuar në shkolla laike janë relativisht të lirë dhe jo shumë të prirë të
frekuentojnë institucionet fetare, pa bërë fjalë këtu për t’i përkitur atij besimi që kanë prindërit të
paraardhësit e tyre.
Nga ana tjetër, në sajë të propagandës së fuqishme fetare, shumë të rinj të tjerë frekuentojnë
rregullisht kishat dhe xhamitë, madje shumë myslimanë shkojnë edhe në peligrinazh në Mekë,
mbajnë mjekër të gjatë etj.
Disa të tjerë kanë përqafuar sektet e reja fetare të krishtere dhe jo biblike, kryesisht për qëllime
pragmatike (ashtu sikurse edhe historikisht kanë vepruar shqiptarët), për të siguruar një vizë për
në Përëndimi, për të gjetur një punë apo një bursë studimi atje, një bashkëshort etj.
Dukë i hedhur një vështrim retrospektiv të kaluarës fetare të shqiptarëve, shqetësimet për lindjen
e konflikteve fetare brënda vendit apo për ndarjen fetare të shqiptarëve nuk kanë gjasë të
realizohen.
7.2.6. Politika aktuale e shtetit ndaj fesë
Shteti pluralist aktual mban një qëndrim neutral ndaj institucioneve fetare në vend. Kushtetuta
thotë se shteti shqiptar është laik, në kuptimin që nuk favorizon asnjërën nga katër bashkësistë
fetare në vend që janë muslimanët, ortodoksët katolikët dhe bektashinjtë. Përkundrazi ai ndihmon
në ngritjen e shkollave të ndryshme fetare. Në Konferencën Kombëtare që u mbajt në Tiranë nga
14-15 nëntor 2003 me tem " Fetë dhe qytetërimet në mijëvjeçarin e ri-rasti i Shqipërisë " u trajtua
më gjërë politika e shtetit ndaj fesë. Problemi kryesor ishte plotësimi i legjislacionit lidhur me
mbarëvajtjen e veprimtarive fetare. U theksua se pasuria shqiptare, që është solidariteti tradicional
ndërfetar duhet të ruhet e forcohet më tej. Ka një Komitet Shtetëror për çështjet e fesë në varësi të
Ministrisë së Kulturës, që ndihmon në mbarëvajtjen e veprimtarive të institucioneve fetare.
Qeveritarët marrin pjesë njësoj në kremtimet zyrtare të festave të mëdha fetare si Bajrami,
Krishtlindjet, Nëvruzi etj, ose në solemenitete e konferenca të organizuara nga vetë institucionet
fetare, por jo në bazë të përkatësisë fetare të vetë qeveritarëve. Kështu kryeministri, presidenti,
kryetari i parlamentit, kryetarët e partive politike shkojnë për urime si në Komunitetin Mysliman
Shqiptar, ashtu dhe në atë të Kishës autoqefale shqiptare apo të kryegjyshatës botërore. Në vend
botohen lirisht organe të shtypit fetar dhe jepen emisione të rregullta në media. Bashkitë mbajnë
qëndrim të njëjtë si për lejimin e ndërtimit të xhamive, ashtu dhe për kishat, teqetë etj. Qeveria
lejon hyrjen pa pengesë të përfaqësuesve të komuniteteve të ndryshme fetare në botë, të cilët
organizojnë propagandën dhe përhapjen e besimit të tyre nëpërmjet shkollave dhe mjeteve të
ndryshme.
Lidhur me luftën kundër terrorizmit pati një valë arrestimesh të disa elementëve islamikë të
dyshuar si fundamentalistë ose nuk u lejuan të hyjnë në Shqipëri disa të tjerë. Por në përgjithësi
kjo nuk shkaktoi ndonjë ndjenjë pakënaqësie apo zhgënjimi në masën e besimtarëve myslimanë.
Gjithashtu kushtetuta u ka dhënë të drejtën e rikthimit të pronave institucioneve fetare, si fjala vjen
Manastiri i Ardenicës pranë Fierit, etj tani administrohet nga kisha dhe institucionet e tjera
përkatëse fetare.

8. Objektet e kultit në disa qytete kryesore

Objektet e kultit në Shqiupëri janë të lashta dhe të shumta, ndonëse shumica e tyre kanë qënë
dëmtuar ose rrënuar gjatë shekujve nga pushtuesit apo dhe nga vetë popullsia që i përdorte
materialet e tyre të ndërtimit për të bërë shtëpi e objekte të tjera utilitare për vete. Gjatë periudhës
1967-1990, siç dihet shteti ateist shqiptar jo vetëm që i shkatërroi me qindra objekte kulti por edhe
një pjesë të madhe të tyre e shndërroi në magazina, depo ushtarake, kinema apo shtëpi kulture.
Kështu ka ndodhur psh me Kishën e Madhe në Shkodër që u shndërrua në pallat sporti, ose me
xhaminë e madhe në Durrës që u shndërrua në kafene dhe pastiçeri,. ose me Kishën e Shën Gjergjit
në Korçë. Megjithatë për nevoja të historisë kombëtare dhe nën presionin e opinionit
ndërkombëtar, shteti ruajti me vendim të posaçëm disa objekte kulti të një vlerë të madhe sikurse
xhamia e Et-hem beut në sheshin Skëndërbej, xhamia Muradie në Vlorë, etj duke i shpallur
‘monumente kulture’.
Pas vitit 1990, nisi një periudhë rigjallërimi jo vetëm e besimit fetar por edhe e veprimtarive
ndërtuese të objekteve të kultit. Vetë populli, me ndihmën edhe të fondacioneve të huaja bamirëse
e fetare, riparoi, ringriti dhe ndërtoi shumë xhami, kisha, teqe e të tjera objekte kulti.
Aktualissht në të gjitha qytetet shqiptare ka objekte kulti të vizitueshme me interes turistik.

8.1. Tirana
Xhamia e Et-hem Beut e ngritur në vitin 1793. Ajo është tepër tërheqëse sidomos për pikturat
murale të saj ende në gjëndje të mirë. Në këtë xhami çdo vit falet Bajrami dhe
çdo të premte mblidhen shumë besimtarë. Pranë xhamisë është Kulla e Sahatit, të dy këto objekte
janë nga më të hershmit të qytetit të Tiranës.

Xhamia e Et-hem Beut ne qender te Tiranes

Xhamia e Et-hem Beut ne qender te Tiranes ….Në anë të lumit të Lanës, pranë Qëndrës kulturore
të fëmijëve, është ngritur Katedralja katolike, një vepër artistikisht dhe arqitektonisht tepër
imponuese. Një kishë tjetër katolike e vjetër ndodhet në rrugën e Kavajës. Po në këtë rrugë ndodhet
edhe kisha ortodokse, e ngritur gjatë regjimit monist në zëvëndësim të kishës së vjetër ortodokse
në rrënojat e të cilës u ndërtua Hotel Tirana International.
Në kodrat në lindje të qytetit ndodhet kompleksi i kryegjyshatës botërore të sektit bektashi.

8.2. Durrësi
Në Durrës mund të vizitohet Xhamia e Sulltan Fatihutndërtuar në vitin 1502
Gjithashtu mund të vizitohet një kishë e vogël bizantine që nga shekulli X, që ndodhet pranë
amfiteatrit në qëndër të qytetit.

Xhamia e sulltan Fatihut Durres

8.3. Kruja
Pranë kështjellës së famshme ndodhet Teqja e Dollmes apo Teqja bektashiane, ndërtuar në vitin
1772, një vend lutjesh për besimtarët e sektit bektashi. Në pjesën e sipërme të kështjellës ngrihet
një kullë sahati 16 m e lartë, ndërtuar në shek XI si kullë e këmbanave të një kishe në rrethinat e
një rezidence të një familje feudale. Kisha muret e të cilës kanë qënë pikturuar u shkatërrua nga
Turqit kur ata e pushtuan përfundimisht Krujën.
8.4.Lezha
Këtu është për t’u vizituar Kisha Françeskane e Shën Nikollës. Në të mund të gjeni riprodhime të
helmetës dhe shpatës së tij dhe në muret pranë janë gdhëndur 25 emra të betejave që ai ka kryer
kundër turqëve.
8.5. Shkodra
Si qyteti më i rëndësishëm me popullsi katolike, padyshim Shkdra të rezervon kënaqësinë të
njihesh me objektet e kultit katolik, në rradhë të parë. Kemi në të një katedrale të madhe jezuite
dhe manastire, seminare dhe biblioteka françeskane. Kisha françeskane në rrugën Ndre Mjeda ka
qënë përdorur si sallë leskionesh e pallatit të kulturës Vasil Shanto por tani ajo është përsëri kishë.
Brënda saj do shikoni një ekspozitë fotografike me priftërinjtë e Shkodrës që kanë vdekur gjatë
regjimit komunist. Njëri syresh është poeti GjergjFishta (1871-1940) kockat e të cilit pushteti
komunist ia hodhi në lumin Drin për të zhdukur çdo gjurmë të kujtimit të tij. Disa blloqe banesash
më në jug ndodhet katedralja katolike (e ndërtuar në vitin 1857) që ishte shndërruar gjatë pushtetit
komunist në pallat sporti.
Gjatë vizitës së Papës në vitin 1993 aty u mbajt një solemnitet i veçantë.
Pranë kështjellës së Rozafës ndodhet xhamia e Plumbit, që nga viti 1774 e vetmja që i shpëtoi
shkatërrimit të revolucionit kulturor komunist në vitin 1967.
Në qëndër të qytetit tani ngrihet xhamia më e madhe e venduit, me dy minare dhuratë e një
fondacioni arab
8.6. Fier
Në Pojanin antik, qëndër shumë e rëndësishme arkeologjike e vendit, ka një numër të madh
rrënimesh të objekteve të kultit. Përmëndim për shëmbull Manastirin e Shën Marisë dhe Kishën e
Shën Marisë (përkatësisht shek XIII dhe XIV) të rindërtuara pjesërisht dhe të shndërruara në
muzeum arkeologjik.
Apollonia, një tjetër qëndër e madhe arkeologjike, ofron të vizitosh Manastirin Ortodoks e Shën
Marisë të shek XIII, ku ikonat e shumta murale dhe vizatime të tjera murale paraqesin një interes
të veçantë.
Manastiri tani shërben si muzeum arkeologjik me një koleksion të madh qeramikash dhe statujash.
Pa dyshim tepër tërheqës është Manastiri mbi kodrën e Ardenicës, i cili ka qënë shndërruar për
shumë vjet në një hotel turistik.
8.7. Vlora
Në këtë qytet përveç teqes në majë të një kodre që zbret thikë menjëherë në qytet, e quajtur Kuz
Baba ndodhet një teqe bektashiane.
Poshtë në rrugë kryesore ndodhet xhamia Muradie, ndërtuar në vitin 1542.

Xhamia Muradie
8.8. Saranda
Vetë emri i qytetit ka një prejardhje fetare: qyteti i dyzetë shënjtorëve.
Thellë në pyllin e Butrintit është një mur i mbushur me mbishkrime në Greqisht dhe një pallat i
shek VI, një pagëzimore (baptister) e krishterë e zbukuruar me mozaikë shumëngjyrësh me motive
kafshësh dhe zogjsh, mbuluar me rërë mbrojtëse.
Prapa një bazilike të shekullit VI qëndron një mur i stërmadh masiv Ciklopik që nga shekulli IV.
Në njërën portë është një relief i shkëlqyer i një luani duke vrarë një dem, simbol ky i një force
mbrojtëse ndaj sulmuesve.

8.9. Gjirokastra
Për t’u vizituar është së pari Xhamia e Pazarit, e vitit 1757 në qëndër të qytetit. Një xhami tjetër,
xhamia e Mekatës është vetëm si rrënojë ende, pranë banjove publike që datojnë në shekulin XVII.

8.10. Berati
Xhamia e Mbretit, daton më 1512 e ndodhet pranë pazarit. Dikur ka qënë muze arkeologjik. Brënda
saj ka një galeri me shumë objekte adhurimi femërorë dhe përtej mureve të oborrit ndodhet Teqja
Halvetiane (1790), një bazë e rëndësishme dikur e sektit islamik në fjalë.
Përgjatë lumit ngrhet xhamia tjetër e Bakallëve (1827), tani muzeum i artit popullor.
Përballë urës së gurtë të Goricës ndërtuar në vitin 1780 ngrihet kisha e shek XIV e Shën Mihalit
mu në majë të një shkëmbi, poshtë kështjellës. Brënda kalasë ndodhen të paktën 40 kishëza të
vogla ortodokse, në njërën nga të cilat është muzeu i famshëm i Onufrit.. Ky muzeum dhe
katedralja ortodokse e Zonjës Sonë ( e vitit 1797) janë të dyja brënda mureve të manastirit.
Ikonostaset prej druri dhe objektet e tjera të ekspozuara aty janë të mahnitshme.. Kishat e tjerë
brënda kështjellës përfshijnë kishën e shek XIV të Trinitisë së Shënjtë (Shën Triadha në Shqipëri),
në pjesën përëndimore pranë mureve. Kisha evangjeliste e shek XVI gjëndet më lehtë duke ndjekur
anën lindore të mureve

8.11. Elbasan
Në këtë qytet ia vlen të vizitohet Xhamia e Mbretit dhe Kisha Ortodokse eShën Marisë ndërtuar
me gurë të latuzar dhe pajisur me ikona shumë të bukura.
8.12. Korça
Një tërmet i fuqishëm i vitit 1931 dhe më 1960 pat shëmbur shumë objekte kulti, midis tyre edhe
minare dhe kisha. Bie në sy xhamia e Minahorit (viti 1485), më e vjetra e këtij lloji në tërë
Shqipërinë.
Tani ngrihet madhështore Metropolia ( kryekisha ortodokse) mbi rrënojat e Kishës së
Shën Gjergjit
 Literatura

1. Edwin Jacques, Shqiptaret, historia e popullit shqiptar nga lashtesia deri ne ditet e sotme, Tiranë
2003
2. Robert d’Angely, Enigma, Tiranë 1998.
3. Aristidh P. Kola, Arvanitasit dhe prejardhja e grekeve, Tiranë 2003
4. Historia e Popullit shqiptar, tekst mesimor, Peje 2000
5. Shqiptaret dhe çeshtja fetare, Studime Orientalenr 1 2001 f 119-124
6. Diversitetet fetare dhe uniteti kombetar te shqiptaret, Studime historike nr 1-2 2001, f 25-41
7. Ç’ fe kane shqiptaret, Ballkan nr 12, 3 tetor 2001, f 14-15
8. Feja dhe shqiptaret, Shekulli, 21 tetor 2001, f 14-16
9. Shqiptaret myslimane te Ballkanit, " 55 ", 24-25 mars 1999, f 13
10. Aspekte te qendrimit te klerit katolik shqiptar, Phoenix, nr 13-14 1999 f 406-427
11. Pse feja s’fut ne sherr shqiptaret, Gazeta Shqiptare, 21 tetor 1998, f 12- 13
12. Islamizimi te shqiptaret, Kultura Popullore, 1995, nr 1-2 f 159-172
13. Shtjefen Gjeçovi, Besimet te pellazget, me te cilat deshmohet vjetersia e kombit shqiptar,
(liber)
14. Feja, kultura dhe tradita islame te shqiptaret, Prishtine, 1995, simpozium
15. Roberto Maroco dela Roco, Kombesia dhe feja ne Shqiperi 1920-1944, Tiranë 1994
16. Hasan Kaleshi, Kontributi i shqiptarëve në diturinë islame, 1992

Tiranë 2020