See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/333372639

Bilimsel Araştırma Tasarımı: Nicel, Nitel ve Karma Araştırma Yaklaşımları

Book · May 2019

CITATIONS READS

2 62,978

2 authors:

Beyhan Akarsu Akarsu Bayram

Erciyes Üniversitesi Kennesaw State University
3 PUBLICATIONS 7 CITATIONS 41 PUBLICATIONS 214 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Akarsu Bayram on 03 May 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 BİLİMSEL ARAŞTIRMA TASARIMI
Nicel, Nitel ve Karma Araştırma Yaklaşımları
Beyhan Akarsu
Dr. Bayram Akarsu
 CİNİUS YAYINLARI

Moda Caddesi Borucu Han No: 20 Daire: 504-505

Kadıköy 34710 İstanbul
Tel: (216) 5505078
http://www.ciniusyayinlari.com
iletisim@ciniusyayinlari.com

Beyhan Akarsu
Dr. Bayram Akarsu
BİLİMSEL ARAŞTIRMA TASARIMI
Nicel, Nitel ve Karma Araştırma Yaklaşımları

BİRİNCİ BASKI: Nisan, 2019

ISBN 978-605-7640-54-3

Baskı ve cilt:
Cinius Sosyal Matbaası
Çatalçeşme Sokak No:1/1
Eminönü, İstanbul
Tel: (212) 528 33 14

Sertifika No: 12640

© BEYHAN AKARSU
© Dr. BAYRAM AKARSU, 2019

© CİNİUS YAYINLARI, 2019

Tüm hakları saklıdır.

Bu yayının hiçbir bölümü yazarın yazılı ön izni olmaksızın,
herhangi bir şekilde yeniden üretilemez,
basılı ya da dijital yollarla çoğaltılamaz.
Kısa alıntılarda mutlaka kaynak belirtilmelidir.

Printed in Türkiye
 3
BİLİMSEL
ARAŞTIRMA
TASARIMI
Nicel, Nitel ve Kar ma
Ar aşt ır ma Ya k l aşı m l ar ı

Beyhan Akarsu
Dr. Bayram Akarsu
BİLİMSEL ARAŞTIRMA
TASARIMI
Nicel, Nitel ve Karma Araştırma
Yaklaşımları

BEYHAN AKARSU
DR. BAYRAM AKARSU
İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1. BİLİMSEL ARAŞTIRMAYA GİRİŞ 1

1.1. Bilimsel Araştırma
1.2. Eğitim Bilimlerinde Araştırma
1.3. Genel Araştırma Çeşitleri
1.4. Diğer Araştırma Yöntemleri
1.5. Nicel ve Nitel Araştırma Yaklaşım Farklılıkları

BÖLÜM 2. NİCEL ARAŞTIRMA YAKLAŞIMI 34

2.1. Nicel Araştırma Yöntemi
2.2. Betimsel Araştırma
2.3. Korelasyonel Araştırma
2.4. Deneysel Araştırma
2.5. Deneysel Olmayan Araştırma

BÖLÜM 3. NİTEL ARAŞTIRMA YAKLAŞIMI 59

3.1. Nitel Araştırma Yöntemi
3.2. Örnek Olay
3.3. Gömülü Teori
3.4. Fenomenoloji
3.5. Etnografi
3.6. Tarihsel Araştırma
3.7. Yorumbilim

II
3.8. Eleştirel Kuram
3.9. Anlatı (Narrative)

BÖLÜM 4. KARMA ARAŞTIRMA YAKLAŞIMI 81

4.1. Karma Araştırma Yöntemi
4.2. Karma Araştırma Süreci

BÖLÜM 5. BİLİMSEL ARAŞTIRMA TASARIMI 94

5.1. Kavramsal Çerçeve
5.2. Araştırma Sorusu
5.3. Literatür Tarama
5.3. Araştırma Raporu Hazırlama
5.4. Bilimsel Etik

BÖLÜM 6. BİLİMSEL ARAŞTIRMADA VERİLER 120

6.1. Ölçek Türleri
6.2. Veri Toplama
6.3. Örneklem/Örnekleme
6.4. Güvenilirlik
6.5. Geçerlilik
6.6. Geçerlik Kanıtları
6.7. Genelleme

III
BÖLÜM 7. VERİ ANALİZİ 175
7.1. Veri Analizi
7.2. Nicel Araştırmalarda Veri Analizi
7.3. Nitel Araştırmalarda Veri Analizi

BÖLÜM 8. ARAŞTIRMA RAPORU 224

8.1. Bilimsel Araştırma Basamakları
8.2. Araştırma Raporunun Temel Bölümleri
8.3. Nicel Araştırma Rapor Yazımı
8.4. Nitel Araştırma Rapor Yazımı
8.5. Karma Araştırma Rapor Yazımı

IV
ÖNSÖZ

Bu kitabın yazımındaki temel amaç; bilimsel araştırma süreci

becerilerini öğrenme, geliştirme ve bilimsel araştırmalarda
kullanma süreçlerini incelemektir. Bilim, olgu, bilgi, evrensel
bilgi, bilimsel araştırma ile ilgili temel bilgiler, bilimsel
araştırmanın yapısı, bilimsel yöntemler, araştırma önerisi,
araştırma modeli, evren ve örneklem, veri toplama, veri
analizi, yorumlanması ve rapor oluşturma gibi önemli başlıklar
kitapta anlatılan konulardan bazılarıdır.
Bilimsel araştırma yöntemleri, genellikle sosyal bilimler
müfredatında yer alan kuramsal ve anlaşılması karmaşık olan
bir konudur. Fakat, sadece sosyal bilimlerde değil, diğer
bütün araştırma disiplinlerinde kullanılmaktadır. Bu yüzden,
kitabın dili bütün bilimsel araştırmalar göz önünde
bulundurularak genel bir yapıda oluşturulmuştur. Kuramsal
zorluğun üstesinden gelebilmek için zengin örnekler
sunulmuştur. Ayrıca, dili sadece sosyal bilimlerde okumuş
üniversite öğrencileri için değil genel olarak herhangi bir
bölümde okuyan ve araştırma konusu ile ilgilenen öğrenciler
ile günlük yaşamında sosyal araştırma üzerine çalışan çeşitli
meslek gruplarına hitap edecek şekilde oluşturulmuştur.
Bilimsel araştırma, sanıldığının aksine üniversitelerde yer
alan her bölüm için gereklidir. Fen ve matematik ile tarih,
psikoloji ve sosyoloji gibi fen ve edebiyat bölümleri, makine
ve inşaat gibi mühendislik, öğretmen eğitimi bölümleri dahil
olmak üzere bütün bölümlerin genel müfredatında yer
almaktadır. Ancak, her nedense sadece eğitim fakülteleri gibi
bölümler için gerekli olduğu gibi bir kavram yanılgısı
bulunmaktadır. Bu, bazı kitapların okuyucularına sunduğu

V
yanlış bir algıdır. Bu yüzden, kitapta yer alan uygulama
örnekleri her alan için verilmesi hedeflenmiştir.
Bu kitabı önceki bilimsel araştırma kitaplarından ayıran
özellik, daha modern, uluslararası ve eleştirel perspektifte
oluşturulmuş olmasıdır. Çünkü, çoğu bilimsel araştırma
kitapları dar bakış açısı ile düşünme ve hayal gücüne ket
vurmaktadır. Ayrıca, araştırma süreci (yanlış bir yaklaşımla)
çok sıkıcı, aşırı zor/kolay ve imkânsıza ulaşma çabası olarak
gösterilmektedir. Bunun yerine, bilimsel araştırma sürecinin
amacı ve yapısını incelemek okuyucuların konuları anlaması
ve onları uygulamalarına olanak sunacaktır.
Bilimsel araştırma, aslında her bireyin hayatının
başlangıcından itibaren yaptığı ve uyguladığı önemli bir
eylemdir. Ancak, güvenilir sonuçlar alabilmek için doğru ve
uygun yönlendirmeler gereklidir. Bu kitap, tam olarak bu
amacı oluşturma ve ülkemizde yapılan bilimsel araştırmaları
daha zengin ve modern şekle dönüştürmek için yazılmıştır.
Kitabın yazımında öncelikle uzun yıllar yurt içi ve yurt dışı
üniversitelerde verilen derslere ait notlar, proje
(BAP/TÜBİTAK/AB) önerileri ve bizzat yazarın alanda
gerçekleştirdiği bilimsel makalelerden yararlanılmıştır. YÖK
tarafından üniversitelerde okutulan bilimsel araştırma dersleri
müfredatı göz önüne bulundurulmuş ve KPSS sınavında
sorulan sorular da dikkate alınmıştır.
Kitap, toplam sekiz bölümden oluşmaktadır. Birinci
bölümde bilimsel araştırmaya giriş ve temel bilgiler ile bilimsel
araştırma yöntemleri incelenmiştir. İkinci bölümde, bilimsel
araştırmalarda kullanılan yaklaşımlar ve yöntemler detaylıca
incelenmiştir. Üçüncü bölümde, bilimsel araştırma tasarımı ve
yapısı ile bilimsel araştırmanın nasıl başladığı, hipotez
oluşturma ve araştırma sürecinin tasarlanması detaylıca
incelenmiştir. Beşinci bölümde, bilimsel araştırmanın yapısı ile

VI
beraber araştırma sürecinde yer alan ölçekler, veri toplama,
geçerlik ve güvenirlik gibi temel parçalar sunulmuştur. Altıncı
bölümde, toplanan verilerin istatistiksel ve nitel olarak nasıl
analiz edilgine odaklanılmaktadır. Son bölümde ise, bir
araştırma raporunun nasıl yazılması gerektiğini örneklerle
açıklanmıştır. Bölümleri sırasıyla takip edilmesi, kitaptan
maksimum verimi elde etmek için gerekli olduğunu
bilinmelidir.

VII
BÖLÜM 1

BİLİMSEL ARAŞTIRMAYA GİRİŞ

1.1. Bilimsel Araştırma
1.1.1. Hipotez
1.1.2. Yaklaşım
1.1.3. Evren
1.1.4. Örneklem

1.2. Bilimsel Araştırmanın Kökenleri

1.3. Genel Araştırma Çeşitleri
1.4. Diğer Araştırma Yöntemleri
1.5. Nicel ve Nitel Yaklaşım Araştırma

1
 Araştırma fikri
Literatür
Sonuçlar
tarama

Önceki araştırmalar ile Araştırma problemi

karşılaştırma teorik formülasyonu

Deneysel araştırma
Teorik sonuçlar soruları

Araştırma
Deneysel araştırma
tasarımı
sonuçları

Veri
Veri analizi
toplama

Şekil 1.1. Bilimsel Araştırma Süreci

1.1. Bilimsel Araştırma

Bilimsel araştırma, modern anlamda insanoğlunun
sanayileşme süreci ile başlayan ‘istatistik’ yaklaşımı ile
başlamıştır. Ancak, 2500 yıl önce tarihin ilk bilim insanları olan
Thales, Aristo, Sokrates ve Plato gibi filozoflar tarafından
temellendirilmiştir. Örneğin, Sokrates, gençlere her zaman
sorgulamaları ve her şeye mantık süzgecinden geçirmeden
inanmamalarını canı pahasına tavsiye etmiştir. Thales, hayatı
boyunca doğa ile ilgili gerçek ve olguları aramıştır. Ancak, bu
parlak süreç orta çağ karanlığında yalnız ve korumasız kalmış
olmasına rağmen sürpriz şekilde Mendel, Bruno ve Aquinas
Thomas gibi din adamlarının da katkısı ile bilim tekrar kilise
bahçesinde için önceki aydınlık zamanlarına tekrar kavuşmuş
ve günümüzdeki şeklini almıştır.

2
 Bilimsel araştırma süreci ile ilgili günümüzde bilinen en
önemli yanlış onun sadece bilim insanları ile ilgili olduğudur.
Bu kavram yanılgısı bilimi bizim gibi toplumlardan
uzaklaştırmıştır. Sonuç olarak, bilim insanları bilime elbette
büyük katkılar bulunmaktadır ancak ‘toplum için bilim’
felsefesine göre ‘Vatandaş Bilimi’ trendi son yıllarda
yaygınlaşmış ve her bireyin bilime katkı yapabileceğine
inanılmaktadır. Bununla beraber, STEM ve sonrasında
STEAM gibi modern araştırma teknikleri ile bilimsel
araştırmanın sadece bazı grupların tekelinde olmadığı, aksine
gelişimine bütün insanlığın katkısı olduğuna inanılmaya
başlanmıştır. Kısaca, bilim, bilim insanlarının insanlığa katkıda
bulunmak için yaptıklarından ortaya çıkarılan bir ürün değil,
bütün insanlığın birlikte oluşturduğu ve geliştirdiği harika bir
insanlık yapısı ve başarısıdır.
Bilimsel araştırma sürecinde bulunan ve yararlanılan
bazı önemli kavramlar bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla: Bilim,
Hipotez, Paradigma, Yaklaşım/Yöntem, Evren, Örneklem,
Örnekleme, Değişken’ olarak bilinir. Bu kavramlardan bilim ile
ilgili en bilinen özellik onun yaklaşık 10bin yıl olduğu ve
insanlığın yerleşik hayata geçmesi ile beraber zeki insan ırkı
homo-sapiens’ lar tarafından başlamış olmasıdır. Bilimsel
bilginin oluşturulmasında en önemli iki devrimden ilkini onu
sistematiğe dönüştüren antik Yunanlı filozoflar tarafından
gerçekleştirilmiştir. İkinci devrim, Rönesans-Reform
hareketleri sırasında Galileo, Kepler, Newton ve Kopernik gibi
bilim insanının modern bilimin doğuşuna destek olarak
yaptıkları kolektif çalışmalardır. Bu iki süreç bize bugün
günlük hayatta kullandığımız bilimsel ürün olan teknolojileri
sağlamıştır.

3
 1.1.1. Hipotez
Hipotez, araştırmalarda denenmek üzere geliştirilen
ifade, varsayım, iddia ve yargılara verilen genel isimdir.
Çalışma yapılan alan ne olursa olsun gerçekleştirilen bilimsel
araştırmanın ilk basamağı daha önceki bilgilere ve gözlemlere
dayanan bir hipotez ortaya atmaktır. Paradigma kavramı
özgün biçim, desen veya model anlamında kullanılır.
Paradigma, kabul edilen örnek, inanç ve kavram olarak ta
tanımlanır. Bilimsel araştırmalarda paradigma değişimi
bilimsel devrimlerin gerçekleştiği dönemlerdir. Paradigma ile
ilgili ilk çalışma 20.yy’ın başlarında bilim filozofu Thomas Kuhn
tarafından yapılmıştır. Radikal teori değişimi olarak
isimlendirdiği ‘paradigma değişimi’ bilimsel kavramlarda ve
deneysel uygulamalarda meydana gelen kökten
değişimlerdir. Bilim tarihinde paradigma değişimine örnek
olarak verilen bilimsel teoriler ‘Evrim teorisi, Newton ve
Einstein kütle çekim teorileri’ dir.

1.1.2. Yaklaşım
Yaklaşım kavramı ile ilk akla gelen ‘Nicel ve Nitel’
araştırma yaklaşımlarıdır. Her iki yaklaşımın temel amacı doğa
olaylarını sebepleri ile beraber açıklama ve gerçekleri ortaya
çıkarma çabasıdır. Belirli zamanlarda birbirlerini rakip olarak
görülse de daha sonraları ortaya çıkan ‘Karma’ araştırma
yaklaşımı ile beraber kolektif çalışmaya başlamışlardır. İki
yaklaşımın güçlü veya eksik tarafları göz önünde
bulundurarak daha zengin araştırma sonuçları elde edilebilir.
Buna ilaveten, araştırma yaklaşımları saha uygulamaları için
çeşitli araştırma yöntemleri geliştirilmiştir.
Bilimsel çalışmalarda kullanılan kavramlardan birisi olan
değişken, değişebilen, yani en az iki değer alabilen her veri
olarak tanımlanır. Değişken, genellikle deneysel yöntemlerde

4
kullanılır ve belirli özelliklerin mantıksal seti olarak ta
tanımlanabilmektedir. Örneğin: ‘Özellik: Erkek veya kadın;
Değişken: Cinsiyet’. Değişkenlerin beş farklı şekilde
sınıflandırabiliriz: Süreksiz değişkenler (nitel değişkenler; belli
seçenekler, tam sayılarla ifade, “cinsiyet”) ve Sürekli
değişkenler (nicel değişkenler; “ağırlık”). Her değişken
süreksiz değişken gibi işlem görür. Bağımlı değişken,
açıklanan değişken, sonuç, araştırmacıyı rahatsız eden,
açıklanması istenen durum olarak tanımlanır. Ayrıca,
araştırmada açıklık getirilmesi gereken durumdur. Bağımsız
değişken ise açıklayan değişken veya ara değişkendir.
Araştırmacı tarafından değiştirilebilir ve neden? sorusuna
yanıt verir. Üçüncü bir değişken çeşidi olan kontrol değişkeni
evrene ait zekâ, yaş, cinsiyet ve deneyim gibi kavramları içerir.
Buna ek olarak, zaman araştırma sürecine ait, gürültü ve ışık
gibi dış kaynaklara ait değişkenleri içerir. Araştırmanın
geçerliği ve güvenilirliği adına kontrol değişkenleri sabit
tutulmalı, aksi halde bağımlı değişken üzerindeki etkinin
nereden kaynaklandığı bilinemez.

1.1.3. Evren
Evren, araştırma sonuçlarında genellemek istenilen
bütüne verilen isimdir. Evren, bütündeki belirli bir özelliği
içinde bulunduran tüm olgu, olay ya da kişileri ifade eder.
Araştırma sonuçlarının genellediği elemanlar bütünüdür.
Araştırma, sonuçlarının genellenebilirliğini arttıkça değer
kazanır; bu yüzden araştırma evreni olabildiğince geniş olarak
seçilmelidir. Ancak, burada akılda tutulması gereken nokta
evren büyüdükçe soyutlaşır ve ona ulaşma güçleşir. Evrenin
büyüklüğüne göre yaygın olan bir sınıflama yapılırsa ikiye
ayırabiliriz: Genel (Soyut) Evren ve Çalışma (Araştırma) Evreni.

5
 Genel evren, tanımlanması kolay, fakat ulaşılması güç ve
çoğu zaman imkânsız olan birimler bütünüdür. Çalışma
Evreni, araştırmacının doğrudan gözleyerek ya da ondan
alınmış bir örnek kümede yapılan gözlemlerden faydalanarak,
hakkında görüş bildireceği evrendir. Çalışma evreni,
ulaşılabilen evreni ve daha küçük gruplarda yürütülen
deneysel çalışmalarda kullanılır. Bu durumda ayrıca bir
örneklem oluşturulması gerekmez. Örneğin, bir araştırmada
evren, genel olarak “insanlar” olduğu halde, başka
araştırmalarda belirli yaştaki, belirli cinsiyetteki veya belirli
yerleşim merkezlerindeki insanlar olabilir.

1.1.4. Örneklem
Örneklem, çalışma evreninden, belirli kural ve kriterlere
göre seçilmiş ve seçildiği çalışma evrenini temsil ettiği kabul
edilen küçük kümedir. Bir evrenin tamamının ölçülemediği
durumlarda, evreni en iyi temsil edebileceğine inanılan yeterli
büyüklükteki kümedir. Evrenden belirli yöntemlerle seçilen bir
alt grup olup evreni temsil eder.
Örnekleme, çalışma evreninden belirli kural ve kriterlere
göre örneklemi (katılımcılar) belirli belirleme işlemidir. Bunu
yapmayı gerekli kılan sebepler arasında ‘maliyet, zaman ve
etik zorluklar ile doğru bilgi edinme ve pratik imkânsızlığı’
bulunmaktadır. Örneklem seçilirken, temsil yeteneği taşıması
ve yeterli büyüklükte olmasına dikkat edilir. Bu şekilde
araştırma zaman ve maliyet yönünden ekonomik olduğu gibi,
çoğu zaman da bütün evrenin incelenmesiyle elde edilen
sonuçlar kadar geçerli, sağlıklı ve güvenilirdir.
Deney grubu, deneysel araştırmalarda, işleme tabi
tutulan, üzerinde deneyin yapıldığı katılımcıların oluşturduğu
gruptur. Kontrol grubu, deneysel araştırmalarda, işleme tabi
tutulmayan deney grubundaki değişmeyi ortaya koymak

6
amacıyla karşılaştırma yapmaya yarayan katılımcıların
oluşturduğu gruptur. Sayıltı, araştırmalarda, doğru olarak
kabul edilen birtakım başlangıç noktaları bulunmaktadır ki
bunlar sayıltı olarak isimlendirilir.

1.2. Bilimsel Araştırmanın Kökenleri

ARAŞTIRMA
YÖNTEMLERİNİN
KÖKENLERİ

Pozitivizm Realizm

Nitel
Nicel

Deneysel Örnek olay

Çalışmalar
Araştırmacı Öğretmen
ve Örnek Olay Modeli Görüşme ve
Anket Gözlem

Şekil 1.2. Bilimsel Araştırma Yöntemlerinin Kökenleri

Bilimsel araştırma, genel olarak bilim bilgileri oluşturma

sürecinde yapılan aşamaları temsil etmektedir. Bunlar en
basit şekilde ‘bilimsel yöntem’ olarak bilinmektedir. Bilimsel
yöntem, 16.yy’da Galileo tarafından ortaya atılmış ve bilimin
sistematiğe edilmesinde ve bu sayede bilimsel devrimlerin
gerçekleşmesini sağlayan ilk adımdır. Bilimsel araştırma
basamakları aşağıdaki şekilde verildiği gibi sırasıyla: Problem,
Hipotez, Veri toplama, Veri analizi ve raporlandırma olarak
sıralanabilir. Bu basamakların oluşturduğu yapı bir döngüdür;
bunun sebebi ise sürecin sürekli tekrarlanması veya başlangıç

7
basamağının çok belirgin olmamasıdır. Buna rağmen bilimsel
araştırmaya yeni başlayanlar için ‘Problem’ basamağı
başlangıçtır.
Şekil 1.2’de görüldüğü gibi iki farklı araştırma
paradigması vardır. Bunlardan daha önce ortaya çıkan nicel
yaklaşım yöntemleri pozitivist yani nesnel temel üzerine
kurulmuştur. Genellikle, anket gibi veri toplama yöntemleri
kullanılmakla birlikte deneysel ve deneyimler ile
ilişkilendirilmiştir. Öte yandan, nitel yaklaşımlar rölativist,
göreceli veya öznel bakış açısı ile temellendirilmiştir. Bu
bağlamda, mülakat ve gözlem gibi veri toplama araçları ile
etnografi vb. çalışma alanları mevcuttur. Sonuç olarak, her iki
araştırma yaklaşımının ortak olarak buluştuğu nokta ise örnek
olay yaklaşımı ve öğreticinin araştırmacı olduğu modele sahip
olmalarıdır.
Eğitimde bilimsel araştırma fen eğitimi, teknoloji eğitimi
ve okul öncesi eğitim gibi pek çok disiplinden oluşan
paradigma, teknik ve yöntemlerden oluşur. Eğitimdeki
araştırmalar diğer bilimlerdeki (fizik vb.) araştırmalardan çok
uzun süre sonra ortaya çıkmıştır. Eğitimdeki araştırmalar
özellikle Avrupa`daki Rönesans sonrasında 18. ve 19.yy.
boyunca çok büyük aşamalar kaydetmiştir. Eğitim
araştırmalarının tarihi üç farklı döneme incelenebilir
(Calderhead, 1994):

– Eğitimim bir alanı olarak ortaya çıkması (1855-1895)

– Deneycilik Dönemi (1895-1938)
– Pragmatik yönelim varsayımı (1938- )

Birinci dönem, istatistiğin ortaya çıktığı 18.yy’da

başlamıştır. Galton ve Pearson gibi İngiliz eğitimcileri 1880’li

8
yıllarda eğitim araştırmalarında kullanılmak üzere istatistiksel
metotlar geliştirmeye çalışmışlardır. Fakat eğitimin
problemlerini çözmede asıl çalışmaların 20.yüzyılın başlarında
yapılmaya başladığı ileri sürülmektedir. Gerek öğretmenler ve
gerekse de öğrenciler üzerine sistematik bilimsel araştırmalar
yapılarak daha etkili ve objektif metotlar üretilmeye
çalışılmıştır. Özellikle bu yıllarda psikometri ölçümler eğitim
araştırmaların temelini oluşturmuştur. Francis Galton, Charles
Darwin’in kuzenidir. İstatistiksel korelasyon ve regresyon
analizlerini ilk defa eğitime uygulayan coğrafyacı, antropolog,
kâşif, meteorolojisi ve istatistikçidir. Frank Pearson ise
günümüzde klasik istatistik yöntemlerini geliştirmiştir. Bunlar
arasında en önemlileri ‘Doğrusal regresyon ve korelasyon,
dağılımların sınıflandırılması, ki-kare testi ve korelasyon
katsayısı’ olarak bilinir.
Aynı zamanda eğitsel psikolojinin kurucularından birisi
olan Thorndike eğitim araştırmalarına deneysel yöntemi ilk
entegre eden bilim insanlarının başında gelmektedir. En
önemli katkıları arasında kedilerin bulmaca kutularından
kaçmayı nasıl öğrendikleri ve ‘etki kanunu’ ile ilgili
formülasyonudur. Thorndike’a göre öğrenmeyi maksimum
seviyede gerçekleştirmek için üç koşul vardır: Etki yasasına
göre bir yanıtın yeniden oluşma olasılığı onun sonucuna veya
ödül ve ceza ile ilişkilidir; Yenilik yasasına göre tekrarlama
(nüksetme) en son yanıtı oluşturmaktadır; Egzersiz yasasına
göre uyarım tepkisi tekrarlama yoluyla güçlendirilir.
Deney tabanlı eğitim araştırmalarının yaygınlaşmasından
sonra hem istatistiksel (kuramsal) hem de deneysel
yöntemlerin bir arada kullanılması ile günümüzde de halen
uygulanmakta olan ‘pragmatik’ yöntemler temelli modern
eğitim araştırmaları ortaya çıkmıştır. II.Dünya savaşının
ardından ortaya çıkan bu donemde araştırmalar için yeni

9
kavramlar, terimler ve düşünce akımları ortaya çıkmıştır.
‘Skinner, Tyler ve Piaget’ gibi eğitim psikologları dönemin
önde gelen eğitimcileriydi. Skinner’ın çalışmaları sınıf
ortamında gerçekleşir ve davranışçı varsayımlarına dayanan
çalışmaları pragmatiktir. Skinner, çalışmalarında daha çok aç
hayvanlar üzerinde yapmıştır. Programlanmış öğrenme ve
öğretme makinaları geliştirmiştir. Elde ettiği sonuçların
insanlara da uygulanabileceğini savunmuş ve böylece
‘Davranışçılık’ öğrenme kuramının öncülerinden birisi
olmuştur.
Tyler, modern eğitim araştırmaları ile ilgili program
araştırmaların eğitim sürecine olan katkılarının ve eğitimin
programlarla geliştirilmesi için bir akım başlatmıştır.
Geleneksel uygulamaların ortadan kaldırılmasında büyük rol
oynamıştır. Eğitim amaçlarının özel davranışlar ya da öğrenme
ürünleri olarak tanımlamıştır. Modelinin ismi “Mühendislik
Modeli” olarak bilinmektedir. Piaget ve Bruner, Lewin ve
Roger, özellikle eylem araştırmalarının temellerini teşkil eden
araştırma sürecinin başlatan eğitimcilerdir. Günümüzde
eğitim araştırmaları birçok disiplin ile beraber ilişkilendirilerek
çalışılmaktadır. Bunlardan en önemlileri arasında fen,
mühendislik, psikoloji ve sosyoloji gibi fen ve sosyal alanlar
bulunmaktadır.
Günümüz dünyasında eğitim alanındaki araştırmalarına
yön veren 3 büyük kurum vardır:

Avrupa Eğitim İngiliz Eğitim Amerikan Kanada Eğitim

Araştırmaları Araştırmaları Eğitim Araştırmaları
Birliği Birliği Araştırmaları Birliği
Birliği

Eğitimde bilimsel araştırma öğrencilerin davranış

kalıplarını, okullar ve diğer eğitim kurumlarında öğrenci,
öğretmen ve diğer katılımcıları araştırmak amacıyla

10
yürütülmektedir. Bu tür araştırmalar genellikle belgeler ve
standart test sonuçları gibi çalışma ürünleri incelenerek
yapılır. Diğer sosyal bilimlerde olduğu gibi, eğitim
araştırmacıları nitel, nicel ve karma araştırma yaklaşımları ve
yöntemlerini kullanılır. Bilimsel araştırma yapmayı öğrenmenin
en önemli amaçları arasında “Araştırma okur olmak;
araştırmacılar tarafından yönlendirilen bir toplumda yaşıyor
olmamız; eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek, araştırma
makalelerini okumayı ve eleştirel değerlendirmeyi öğrenmek
için; nasıl tasarım yapmayı ve kuralları araştırma halinde gerek
öğrenmek için” gibi sebepler bulunmaktadır. Eğitim araştırma
alanları arasında bulunan çalışma türleri:

– Yönetim/müfredat çalışması Danışmanlık/insan gelişimi

– Mesleki eğitim Tarih (yazma)
– Öğrenme ve öğretim Ölçme/araştırma metodolojisi
– Ortaöğretim sonrası Değerlendirme/program geliştirme
– Eğitimin toplumsal içeriği Öğretim ve öğretmen yetiştirme

Bilimsel araştırmanın birincil başlangıç noktası

problemdir. Bilimsel araştırmaların yapılmasındaki en önemli
etken olan problem veya sorun bütün çıplaklığı ile bilinmeli ve
düzgün olarak ifade edilmektedir. Problem, satış elemanı
olarak çalışan birinin satışlarını artırma veya öğretmenin sınıf
yönetiminde yaşadığı sorunlar gibi göreceli olarak daha basit
veya pankreas kanserine çözüm bulma veya Alzheimer ve
Parkinson gibi demans hastalığına tedavi yöntemleri bulma
gibi çok daha karmaşık süreçler içerebilir. Problem kavramı,
bilimsel araştırmalarda çoğu zaman ‘Amaç’ ve benzeri
kavramlar ile ifade edilmektedir. Araştırmanın amacı ile
kastedilen bahsi geçen araştırmanın yapılmasında onu

11
gerçekleştirenin neyi amaçladığı veya hangi probleme çözüm
üretmeyi amaçladığı hedefin ifade edilmesidir.

Problem

Raporlama Hipotez

Veri analizi Veri toplama

Şekil 1.3. Temel Araştırma Basamakları

1.3. Genel Araştırma Çeşitleri

Temel araştırma

Uygulamalı araştırma

Değerlendirme araştırması

Eylem araştırması

Yönelimsel araştırma

Şekil 1.4. Genel Araştırma Çeşitleri

Genel araştırma türleri bazen örtüşmelerine rağmen

aslında farklı gruplara hitap ederler. Yukarıdaki şekilde
belirtildiği gibi yaygın olarak kabul edilen 5 temel araştırma
çeşidi bulunmaktadır.

12
 1.3.1.Temel Araştırma
Temel ve uygulamalı araştırma, ortası diğer araştırma
çeşitleri olmak üzere iki uç noktaları olarak görülebilir ve
katkıda bulunabilecek araştırma uygulanabilir temsil ile
görüntülenebilir. Araştırma çalışmaları bir ucunda temel
araştırma ve diğer ucunda da uygulamalı araştırma olacak
şekilde bir süreç olarak kabul edilebilir. Ortasına ise karma
(temel uygulamalı) araştırma yerleştirilebilir.

Temel Karma Uygulamalı

Şekil 1.5. Temel, Karma ve Uygulamalı Araştırma Yaklaşımları

Arasındaki İlişki

Kavramsal, bilişsel veya herhangi bir sürecinin

incelenmesi temel araştırma için örnek olarak verilebilir.
Herhangi iki yaklaşımın veya çözüm yolunun uygulanarak
karşılaştırılması ise uygulamalı araştırmaya bir örnektir. Temel
ve uygulamalı araştırmalar genellikle üniversitelerde görev
yapan araştırmacılar tarafından yürütülür. Her iki araştırma
çeşidi de kamu kurumları, özel şirketler veya girişimciler
tarafından finansal olarak desteklenir. Araştırma sonuçları
çoğunlukla akademik ve mesleki bilimsel dergilerde makale
olarak yayımlanır.
Temel araştırma, temel bilgi ve temel insan ve diğer
doğal süreçler ile ilgili teorik anlayış oluşturmada
amaçlamaktadır. Temel araştırmaya örnek olarak ‘mantığın
eleştirel düşünmeye etkisi’ nin incelenmesi üzerine bir
araştırma verilebilir. Mantık, zihinde deneyim ve bilgiler
sonucunda oluşan ve bazı temel kriterlere sahip olmayı
sağlayan zihinsel bir olçum aracı olarak kabul edilir. Mantık,

13
hayatimiz boyunca elde ettiğimiz bilgiler ile şekillenir ve gelişir.
Eğer mantıksal olarak gelişmiş bir bireye herhangi bir durum
ile ilgili sorular sorarsanız size daha tutarlı argümantasyon
örnekleri verecek ve sorgulamayı en iyi şekilde yapabilecektir.
Ancak, mantıksal düşünme becerisi yeterince gelişmemiş
bireyler aynı durum ile ilgili size pekte ikna edici olmayan
şeyler söyleyecektir. Temel uygulamaların amacı güvenilir ve
bilimsel esasların ve teorilerin temel sağlam temellere
oturmasını sağlamaktır.

1.3.2.Uygulamalı Araştırma
Uygulamalı araştırma, temel araştırmalardan farklı olarak
günlük hayatta karşılaşılan problemlere yönelik acil çözümler
sunmak için pratik sorulara cevap aramaya odaklıdır.
Uygulamalı araştırma sorunları genelde eğitimdeki güncel
sorunlar veya politika yapıcıların ortaya koydukları
endişeleridir. Çoğunlukla temel araştırmalardan daha doğal,
gerçekçi veya gerçek dünya ortamında yani sahada yürütülür.
Örneğin, uygulamalı araştırma, orta okul öğrencilerinin
liseye geçiş sınavlarında elde edilen düşük ortalama ile ilgili
endişeleri inceleyebilir. Başarısızlığın sebepleri arasında
öğrencilerin seviyelerine uygun sınavların yapılamaması veya
öğretmenlerin öğrencilere uygun katkılar sağlayacak bilgiye
sahip olmamaları düşünülebilir. Bunların araştırılmasında
seçilecek örnekleme uygulanacak anketler, mülakatlar ve
gözlemler sonucunda bu başarısızlığın temel sebeplerinin
araştırılarak çözüm yollarına odaklanılır.
Uygulamalı araştırmalar müdahale veya programların
oluşturulmasına sebep olurlar. Örneğin, uzun yıllardır liseye ve
üniversiteye geçiş için uygulanan sınavlarda meydana gelen
değişiklikler bu çerçevede değerlendirilebilir.

14
 1.3.3.Değerlendirme Araştırması
Değerlendirme araştırması, günlük hayatta yaşanan
problemlere yönelik yapılan müdahalenin değer, liyakat ve
kalitesini belirler. Değerlendirme araştırması, herhangi bir olay
veya durumun değeri veya kalitesini belirlemek amacıyla
gerçekleştirilir. Değerlendirme geleneksel olarak amacına
göre sınıflandırılır: Formatif değerlendirme yöntemi,
uygulanan programı (TEOG) iyileştirme amacıyla kullanılır.
Örneğin, TEOG sınavında yer alan soru içerikleri veya soruma
şekilleri ile ilgili ölçme ve değerlendirme kurallarına daha
uygun şekilde tasarlanması. Özetleyici değerlendirme
uygulanan bir program hakkında kararlar almak, uygulamanın
devam etmesi veya durdurulması amacıyla kullanılır. Genelde
politika yapıcılar ve yöneticiler tarafından istenen raporlarda
bulunan değerlendirme şekilleridir.

1.3.4.Eylem Araştırması
Diğer ismi aksiyon araştırması olan eylem araştırması
özellikle öğretmenler (veya eğitim ortamındaki diğer kişiler)
tarafından gerçekleştirilen ve öğretim yöntemlerinin nasıl
işlediği, nasıl öğrettikleri ve öğrencilerinin nasıl öğrendiği
konularında araştırma ve geliştirmeyi amaçlayan sistematik
bir araştırmadır. Eylem araştırması öğrenmenin bireysel şekli
olup en basit tanımı itibariyle yaparak öğrenme anlamına gelir.
Yerel olarak gerçekleştirilen eylem araştırmaları, bireysel veya
takım kapsamlı araştırmadır. Öğretmenlerin gelişimi ve
öğrencilerin öğrenmesi odaklı olarak eylem planı uygulanır.
Öğretmen araştırmacı olarak görülür. Sosyal konular ve
bireysel yaşantılarla sınırlıdır. Eşit işbirlikçiliği vurgular, hayat
geliştiren değişikliklere odaklıdır. Eylem araştırmasının diğer
tanımları arasında en popüler olanlar şunlardır: “Eğitim-
öğretim sürecinin özel bir anında ortaya çıkan problemin

15
uygulamada çözülebilmesi için geliştirilen yöntemler” (Cohen
ve Manion); “Aksiyon araştırması, öğretmenlerin kendi
uygulamalarını, meslektaşlarının uygulamalarını ve
uygulamaların sonuçlandırıldığı durumları anlamalarını
geliştirmek için öğretmenler tarafından yapılan katılımcı
kendini yansıtan araştırma şekli” (Kemmis ve McTaggard).

Öğretmen ve okul araştırmaları

Ör: öğretmen tetiklemeli
2000… araştırmalar

1990’lar Öğretmenlerce yapılan

Okul merkezli okul Mesleki araştırmalar
konsülleri Ör: bireysel çalışma
1980’ler Ör: Okul komiteleri

1970’ler Hizmet-içi eğitim

Ör: öğretmen için hizmet-içi eğitim

Aksiyon araştırmaya yönelim

Şekil 1.6. Eğitim Araştırmalarının Tarihsel Gelişimi

Eylem araştırmasının tarihi yukarıdaki şekilde verilmiştir.

Görüldüğü gibi, 1960lı yıllarda başlayan eğitim alanındaki
radikal degisimler öncelikle öğretmenlerin mesleki gelişimleri
ile ilgili yapılan araştırmalar ile beraber bir araştırma şekli
olarak ortaya çıkmıştır. Sonrasında ise yerelde okullarda yer
alan özellikle okul-aile-birliği gibi okul komitelerinin aracılığıyla
okul sorunlarına odaklanılmıştır. Öğretmenlerin bilimsel
araştırma alanında bilgilenmesi neticesinde öğretim ile ilgili
becerilerini artırmak ve eğitim kalitesini yükseltmek için
kullanılmaya başlanmıştır.
Günümüzde, öğretmen uygulamaları ve okul ile ilgili
genel sorunların çözümüne odaklanılmaktadır. Eylem
araştırmasının temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

16
 1. Pratiğe dayalı odaklanma

2. Eğitimcinin – araştırmacının kendi denemeleri

3. İşbirlikçilik

4. Dinamik süreç
5. Aksiyon Planı
6. Araştırma paylaşımı

Eylem araştırması, yerel okullarda ve toplumlarda

karşılaşılan sorunların çözümü için gerçekleştirilir. Araştırma
yöntemlerini bilen gerekli kişiler tarafından yapılır ve genelde
zihinsel bir durum olarak başlatılır. Örneğin, araştırmayı
gerçekleştiren öğretmenler öğrencileri hakkında farklı
desenler ve modeller türetmek için sürekli gözlem yapar ve
öğretim materyalleri, yöntemleri, etkinlikleri ve sınıf yönetimi
gibi becerilerini (değişkenleri) geliştirme yolları hakkında
düşünür. Bir CEO’nun çalışanların verimini artırmak için onları
tatile göndermesi ve bunun sonucunda oluşan verim artışının
ölçülmesi ve değerlendirilmesi eylem araştırması için bir
başka örnek olarak verilebilir.
Kısacası, eylem araştırması uygulayıcıların yaşadıkları
problemlerine hızlı çözümler bulması için yapılan çok etkili bir
araştırma çeşididir. Eylem araştırması, yaygın olarak
aşağıdaki durumlarda kullanılır:
} Çözülecek eğitim problemi olduğunda,
} Eğitimcilerin deneyimlerini yansıtmak istediklerinde,
} Okul genelindeki problemler ifade edilmek istenildiğinde,
} Öğretmenler deneyimlerini artırmak istediğinde,
} Eğitimciler bir araştırma projesine katılmak istediğinde

17
 Araştırma ile uygulamayı bir araya getiren ve araştırma
sonuçlarının uygulamaya aktarılmasını kolaylaştıran bir
araştırma yaklaşımıdır. Eylem araştırması süreç odaklıdır.
Eğitimde yaygın olarak kullanılmaktadır. Eylem araştırmasının
felsefi temelini oluşturan ‘eleştirel kuram’, 1923 yılında kurulan
Frankfurt Okulu (Frankfurt Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü)
tarafından geliştirilip kullanılan ve genel yaklaşımı ifade eder.
Eleştirel kuram, sosyal bilimler ve ilgili disiplinlerden (dilbilim
gibi) elde edilen bilgilerle toplumun ve edebiyatın incelenmesi
ve eleştirilmesidir. Sadece toplumu anlamak ve açıklamak
amaçlı geleneksel kuramların tersine toplumu bir bütün olarak
eleştirmek ve değiştirmek amaçlı olarak ortaya çıkmış bir
sosyal kuramdır.
Eleştirel Kuram teriminin deki "eleştirel" ifadesi (18. yy’
da) Kant'ın Saf Aklın Eleştirisine (19. yy’ da) Marx’ ın,
“Ekonomi politiğin bir eleştirisi" amacıyla yazdığı ‘Das Kapital’
eserlerinde kullanılan eleştiri kelimesinden gelir. Kant'ın
transandantal idealizmi için onu, spesifik bilgi sisteminin
özellikle temel içerikleri tarafından dayatılan sınırlar açısından
geçerli olacak şekilde bilginin gücünün veya biçiminin
geçerlilik sınırlarını kontrol etmek ve oluşturmak anlamında,
kullanır. Eleştirel Kuram’ ın temel çalışma alanını güç ve adalet
konuları oluşturur. Kritik araştırmalar tasarlayan, çatışmalar ve
çağdaş toplumda çelişkiler üzerinde durarak yabancılaşma ve
egemenlik nedenlerini ortadan kaldırmaya yardımcı olmaya
çalışmaktadır.
Eleştirel Kuram toplumun bütün bireylerine eleştirel
düşünebilme becerisini kazandırabilecek farklılaştırılmış
(çeşitlendirilmiş) bir eğitim (diversified education) sunarak
toplumda bireysel ve sosyal değişimi sağlamayı amaç
edinmektedir. Yani eğitim sistemi içerisinde hiç kimsenin

18
ötekileştirilmediği herkesin eşit imkanlara sahip olabileceği bir
eğitim anlayışını esas alır.

Eylem Araştırması

Pratik Katılımcı

Şekil 1.7. Eylem Araştırması Tasarım Türleri

Pratik Eylem Araştırması, pratik uygulama olarak

kurumsallaştırılan eylem araştırmasını pratik bilgiyi üretme ya
da geliştirmenin bir yolu olarak tanımlanır. Araştırma
öğretmen ve öğrencilerin işbirlikçi olarak çalışmaları
sonucunda öğretme ve öğrenme ile ilgili yeni bilgiler
üretilebilir. Öğretmenlerin mesleki veya zanaat bilgisini artırır.

Odaklanma

Aksiyon Planı Veri Toplama

Veri Analizi

Şekil 1.8. Diyalektik Araştırma Spirali (Mills)

Eylem araştırması gerçekleştiren öğretmenler ayrıca

meslektaşlarının mesleki gelişimlerine de katkıda bulunurlar.
Katılımcı Eylem Araştırması, bireyler arasındaki ilişkilerin

19
keşifçi yaklaşımla üzerinde durulmasını içerir. Katılımcılar
üzerine araştırma inşa edilir. Yapılması nispeten kolay ve
işbirlikçi olarak uygulanabilir, serbest ve esnektir. Bireylerin
üzerindeki kısıtlamaları azaltır. Eğitim-öğretim toplulukları için
hızlı yarar sağlayacak bir yöntemdir. Araştırmacı öğretmenler,
eylem araştırması boyunca sırasıyla:
1. Uygulamalarında ortaya çıkan bir problemi tespit eder;
2. Onu çözmek için birlikte çalışır;

3. Problemin çözümüne yönelik strateji geliştirir ve uygular;

4. Onun başarılı olup-olmadığını değerlendirirler;
5. Mevcut durumu olumlu bulmazlarsa başka bir strateji
geliştirerek, uygularlar.

Şekil 1.9. Eylem Araştırması Etkileşim Sarmalı

Eylem araştırması, öğretmenlerin araştırmacı bir kişilik

geliştirmelerini teşvik etmektedir. Bireyler, bir girişimi
kendilerinin başlatmaları ve bu süreçte farklı kişilerle birlikte
çalışmaları durumunda daha iyi öğrenmekte ve öğrendiklerini
daha istekli olarak uygulamaktadırlar. Araştırma gerçek
uygulama ortamında başlatılıp yürütülerek gerçek problemleri
çözmeyi amaçlar. Öğretmenlerin yürüttüğü araştırmada
Örneklem grubunun küçük seçilmesinden dolayı, sonuçların
genellemesi değil, mevcut uygulamaların geliştirilmesi

20
amaçlanmaktadır. Bu yaklaşımda araştırmacı bir öğretmenin
çalışma sonuçları bir başka öğretmen için ancak kendi
sınıfında test edilebilecek bir hipotez olarak algılanmalıdır.

1.3.5.Yönelimsel Araştırma
Yönelimsel araştırma, ideolojik bir pozisyon amacıyla
gerçekleştirilir. Yaygın olarak eleştirel teori kavramı ile anılır,
çünkü sadece toplumda var olan sınıfsal, ekonomik ve
devrimsel eşitsizlikler ile ilgilenir. Bu kapsamda, araştırmacıya
toplumu bazı konularda geliştirebilme amacı ile belirli bir
ideolojik veya siyasi görüş veya yönelim oluşturması adına
veri toplanmasına yardım amacıyla gerçekleştirilir.
Toplumun bir parçası olmasına karşı dezavantajlı
olduklarından dolayı sesleri işitilmeyen azınlıkların sesinin
duyulması amaçlanır. Bu şekilde toplumsal eşitsizliklerin
azaltılması hedeflenir.
Yönelimsel araştırmacıların üzerinde çalıştıkları bazı
önemli konular: toplumsal eşitsizlik (toplumdaki ekonomik
sınıfından kaynaklanan eşitsizlik); cinsiyet ayrımı (cinsiyet
farklılığından kaynaklanan eşitsizlik); etnik ve ırk ayrımı (etnik
veya ırksal gruplandırma); cinsel yönelim ayrımı (cinsel
tercihlerine göre eşitsizlik ve ayrımcılık).

1.4. Diğer Araştırma Yöntemleri

Önceki bölümde anlatılan temel araştırma yöntemleri
haricinde birçok araştırma yöntemleri mevcuttur. Bu kısımda,
diğer araştırma yöntemlerinden olan tarama ve nedensel
araştırma türlerini kısaca inceleyeceğiz. Bu araştırma
modelleri çoğunlukla nicel araştırma paradigması kullanılsa
da ayrıca nitel yaklaşımlarda içerebilir. Bu sebepten dolayı bu
iki araştırmayı bu bölümde sunuyoruz.

21
 1.4.1. Tarama Araştırması
Tarama (Survey) araştırması, örnek olay ve ilişkisel
araştırma yöntemleri ile beraber betimsel araştırma grubunda
yer alır. Genellikle, geniş kitlelerin görüşleri ve özelliklerini
hedefler. Amacı; araştırma konusu ile ilgili var olan durumun
fotoğrafını çekerek betimleme yapmaktır.
Bir konu ya da olaya ilişkin katılımcı görüşlerini veya ilgi,
beceri, yetenek, tutum gibi özellikleri belirlenir ve diğer
araştırmalara göre daha fazla örneklem üzerinde yapılır.
Örneğin, eğitim fakültesi dekanı Hamdi bey, öğrencilerin
fakültedeki eğitim, öğretim ve diğer hizmetlerden memnunluk
seviyelerini araştırması. Tarama araştırmasının temel
aşamaları şunlardır:
1. Problemin belirlenmesi
2. Verilerin nasıl toplanacağının belirlenmesi
3. Örneklemin seçilmesi
4. Veri toplama aracının hazırlanması ve verilerin toplanması
5. Verilerin analizi ve sonuçların raporlaştırılması

Tarama araştırmalarında iç geçerliliği olumsuz etkileyen

bazı nedenler bulunmaktadır. Bunlar: “Katılımcı kaybı,
verilerin toplandığı ortam ve veri toplama aracının niteliğinin
yitirmesi” olarak listelenebilir.

Kesitsel
TARAMA
ARAŞTIRMA Boylamsal
TÜRLERİ
Geçmişe
dönük
Şekil 1.10. Tarama Araştırma Türleri

22
 Tarama araştırmasının yukarıdaki şekilde gösterildiği
gibi 3 farklı çeşidi bulunmaktadır: Kesitsel, Boylamsal ve
Geçmişe Dönük. Kesitsel tarama araştırması ile betimlenecek
değişkenler, gelişim özellikleri, okuduğunu anlama becerileri,
oy verme davranışları, tutum gibi özellikler tek bir seferde veri
toplanarak ölçülür. Genellikle, örneklemin büyük olduğu ve
birçok özelliğe sahip topluluğu kapsadığı araştırmadır.
Örneğin, yakında yapılacak seçimler nedeniyle A partisinin
başkanı Gül Hanım, B bölgesinde kesinlikle başarılı olmayı
hedefler ve bu yüzden anketler yaptırabilir.
Boylamsal tarama araştırması, eğilim belirleme, ortak
özelliği olan bir grubu inceleme ya da kişilerin zamana bağlı
değişimlerini ve eğilimlerini araştırma amacıyla yapılır.
Geçmişe dönük araştırmalarda ise, katılımcılara geçmişte
yaşadıkları olaylarla ilgili sorular sorulur.

1.4.2. Nedensel Araştırma

Nedensel veya açıklayıcı araştırma, karşılaştırma olarak
bilinen ve ortaya çıkmış veya var olan bir durumun (veya
olayın) nedenlerini, bunlara etki eden değişkenleri ve etkinin
sonuçlarını belirlemeye yönelik bir araştırma türüdür.
Gerçekleşmiş bir olayın arkasındaki gerekçeleri araştırır.
Ortaya çıkan bir durum veya olayın nedenlerini belirlemek için
bireyler üzerinde herhangi bir baskı veya müdahale yapılmaz.
Karar verme sürecinin son aşamalarında yürütülür. Örneğin,
“Tüketiciler kırmızı bir paket daha fazla ürün satın alacak mı?”
veya “İki reklam kampanyasından hangisi daha etkili olacak?”
Bilimsel araştırmalarda bağımsız değişkenlerin bağımlı
değişkenler üzerindeki etkileri, kontrollü bir ortamda deneysel
işlemler yapılarak belirlenmeye çalışılır. Ancak, bazı
süreçlerde beklenmedik durumlar ortaya çıkabilir ve bunların

23
nedenleri araştırılmalıdır. Bazı durumlarda ise etik nedenler ya
da katılımcılara zarar verme olasılığı nedeniyle deneysel
araştırma yapılamaz. Yalnızca, doğal durumlarda araştırılmak
istenilen, kendiliğinden açığa çıkar.
Nedensel araştırma, var olan durumun nedenlerini ya da
onu etkileyebilecek değişkenlerin etkilerini belirleme
açısından doktorlar, dedektifler, emniyet yetkililer veya
komisyonunda görevli müfettişlerin yürüttükleri
soruşturmalara benzer. Ayrıca, iki değişken arasındaki
ilişkinin araştırılması yönünden korelasyonel araştırmalara
benzer. Yalnızca, korelasyonel araştırmalarda iki değişkenin
birlikte değişimleri belirlenebilirken, hangi değişkenin sebep
ve hangi değişkenin sonuç olduğu belirlenemez. Nedensel
karşılaştırma araştırmalarında ise sonuçla ilgili değişkeni
etkileyen nedensel değişkeni belirlenmeye çalışılır.
Nedensel karşılaştırma araştırmaları, neden-sonuç
ilişkisinin belirlenmeye çalışılması açısından deneysel
araştırmalara benzer fakat deneysel araştırmalarda neden-
sonuç ilişkisinin belirlenmesi için araştırmacı tarafından
kurgulanmış koşullar oluşturulur ve değişkenler manipüle
edilmeye, dışarıdan müdahaleyle etkilemeye çalışılır.
Araştırmacının karşısında doğal olarak ortaya çıkmış bir
durum, onun sebepleri ve etkileri belirlenmeye çalışılır.
Araştırmacı, bağımsız değişkeni manipüle edemez.
Çalışmanın hedef kitlesini araştırılan durumun içinde yer alan
kişiler oluşturur. Belirlenen hipotezler esnek ama açıkça ifade
edilir. Çok sayıda hipotez kurularak doğruluğu sınanır.
Nedenlerin belirlenmesi için araştırma sorularının daha esnek
olması önerilir. Katılımcılar, bir araştırma durumunda
karşılaştırma yapılmak üzere durumdan/olaydan etkilenenler

24
ve etkilenmeyenler olarak ayrılacaksa bu ayrım,
durumun/olayın doğal gelişimi içinde kendi kendine oluşur.
Nedensel karşılaştırma araştırması yapılarak bağımlı
değişken üzerinde etkisi olduğu belirlenen bir faktör,
araştırılan bağlamın koşulları değiştiğinde aynı değişken
üzerinde etkili olmayabilir. Bu durum araştırmaların
genellemesinde dikkate alınmalıdır. Herhangi bir
durumda/olayda neden-sonuç ilişkisinin doğru kurulmasına
dikkat edilmelidir. Bazen neden-sonuç ilişkisi yanlış
kurulabilir. Örneğin, katılımcılarda sık görülen stresin nedeni
olarak uykusuzluk durumu incelenmek istenebilir; ancak,
uykusuzluğun nedenlerinden biri de stres olabilir.
Nedensel araştırmalar durum öncesi ve sonrası
belirlenen değişkenler arası ilişkilerin belirlenmesi amacıyla
yapılır. Ölçüt gruplu karşılaştırma olarak da adlandırılabilir.
Araştırmada aynı duruma maruz kalan ve farklı düzeyde
etkilenen gruplar arasında karşılaştırma yapılır.
Nedenlerin belirlenmesi ile ilgili nedensel araştırmalarda
araştırma bağlamı önemlidir. Örneğin, “Bazı öğrencilerin
çetelere katılması” bağlamında yapılacak araştırmada ortaya
atılabilecek hipotez: “Çetelere katılan ortaöğretim öğrencileri
katılmayanlara göre daha saldırgandır” şeklinde olabilir.

Nedenlerin belirlenmesi
Araştırma
Nedensel

Türleri

Etkilerin belirlenmesi

Sonuçların belirlenmesi

Şekil 1.11. Konularına ve Hipotezlerine Göre Bazı Nedensel

Araştırma Türleri

25
 Nedensel araştırmaların ikinci çeşidi, etkilerin
belirlenmesi, genel sorun veya iddialar ile ilgili olabilir.
Örneğin, “Kız öğrenciler İngilizce dersinde daha başarılıdır”
iddiası ile ilgili yapılacak bir araştırmada örnek hipotez
“Kızların dil becerisi erkeklere göre daha gelişmiştir” olabilir.
Son nedensel araştırma çeşidi, sonuçların belirlenmesi,
Araştırma bağlamı “Bazı öğrenciler kanun dışı örgütlerin
kışkırtmalarına kapılmaktadır” şeklinde ifade edilebilir. Bu
durumda ortaya sunulacak örnek hipotez şöyle olabilir:
“Sosyo-ekonomik düzeyi düşük öğrencilerin geçim giderlerini
karşılayamamaları suç işlemelerine neden olmaktadır”.

1.5. Nicel ve Nitel Araştırma Yaklaşım Farklılıkları

Bu kısımda genel araştırma yaklaşımları nicel ve nitel
araştırmalar arasındaki belirgin farklılıkları kısaca
inceleyeceğiz. Her iki araştırma yaklaşımı ikinci ve üçüncü
bölümde detaylıca işleyeceğiz.
Bu kapsamda ilk göz atmamız gereken nicel ve nitel
araştırmalar arasındaki temel ilişki listesidir. Aşağıda tabloda
iki temel yaklaşım arasındaki temel farklılıklar sunulmuştur.

Tablo 1.1. Nicel ve Nitel Araştırma Paradigmaları

NİCEL NİTEL
Amaç Bilimsel yasaları Doğal ortamda
onaylama, ilişkileri inceleme, fikir üretme,
araştırma, sebep-sonuç, tümevarımsal
tümdengelimsel
Varsayım Nesnel, yöntem odaklı Öznel, gerçeklik odaklı

26
 Hipotez Geniş, belirli Dar, belirsiz

Tanım Büyük resim Odaklı

Tasarım Çalışma öncesinde Esnek, evrimleşen

Örneklem Büyük örneklem Küçük örneklem

Veri Toplama Anket, soru listesi, Mülakat, gözlem, saha

ölçüm araçları, hazır notları, odak grupları,
araçlar kayıtlar, araştırmacı
Analiz istatistiksel analiz Desen, motif ve holistik
Sonuçlar Genelleme Özel bulgular, ifadeler
Araştırma İstatistiksel rapor Alıntı ve hikayelendirme
Raporu

Tabloda görüldüğü üzere nicel ve nicel araştırmalar

arasındaki ilk fark araştırma hedefi ve amaçlardır. Nicel
araştırma, “Ne kadar? Ne miktarda? Ne kadar sık? Ne kadar
yaygın?” sorularına yanıt ararken; nitel araştırma ise “Niçin?
Nasıl? Ne şekilde?” gibi sorulara odaklanır. Diğer bir ifade ile
nicel araştırma araştırılan konuda nicelleştirme veya
sayısallaştırma amacına sahip geniş kitleleri incelemeyi seçer.
Nitel araştırma, farklı bir bakış açısı ile bir olay veya durumun
sebeplerini ve nasıl gerçekleştiklerini inceler.
Nicel araştırma, dedektiflerin soruşturmada yaptıkları
gibi teori ve denence ile başlar (tümdengelimsel). Nitel
araştırma ise, araştırma sonunda kavram ve teoriler oluşturur
(tümevarımsal). Bu sebepten dolayı, nicel araştırma hipotezi
geniş ve belirgin olurken, nitelde dar ve belirsizdir.
Nicel ve nitel araştırmaların varsayımları (felsefi yaklaşım)
farklıdır. Nicelde gerçeklik nesnel ve asıl odak yöntem iken,
nitel öznel ve gerçeklik konusuna odaklanır. Nicelde

27
değişkenler kesin sınırlarla saptanır ve aralarındaki ilişkiler
ölçüler bilirken nitelde veriler karmaşık ve iç içe geçtiklerinden
dolayı aralarındaki ilişkileri ölçmek zordur. Nicelde araştırmacı
olay ve olgulara dışarıdan nesnel olarak bakarken nitelde
onları yakında izler hatta katılımcı bir tavır geliştirebilir.
Yaklaşım açısından nicel araştırma bir teori veya hipotez ile
başlayarak deney ve manipülasyon ile kontrol edilirken, nitel
araştırma ise kendi bütünlüğü incede ve doğal şekilde bir teori
ve hipotez ile son bulur. Nicel araştırmalarda standart veri
toplama araçları kullanılırken, nitel araştırmalarda
araştırmacının kendisi veri toplama aracıdır.
Nicel araştırma, durumu bağlantıları içinde bütünsel
(holistik) bakış açısı kullanarak inceler. Olayı etkileyen
değişkenler araştırmada ortaya çıkarır. Nicel araştırma
tasarımı, çalışmadan önce belirlenir ve basamaklar şeklinde
gerçekleştirilir. Nitel araştırma farklıdır. Nitel araştırma,
tasarım konusunda daha esnek ve araştırma boyunca farklı
tasarımlar sunar. Örneklem açısından nicel araştırmada
istatistiksel durumdan dolayı yüksek sayıda örneklem ile
çalışılırken nitelde ise genel örneklem yapısı daha küçüktür.
Nicel araştırmada veri toplama süresi daha kısadır, çünkü
veriler topluca anket ve soru listesi gibi hazır veri toplama
araçları ile toplanır. Öte yandan, nitel araştırmada veriler,
gözlem ve mülakat gibi zaman alıcı yöntemler ile toplanır.
Nicel araştırma verileri, SPSS vb. istatistiksel veri analizi
programları ile incelenip yorumlanırken; nitel araştırmada
desen, motif ve holistik özelliklere odaklanılır. Bu sebepten
dolayı, nicel araştırma sonuçları genellenebilirken, nitel
araştırmada böyle bir amaç bulunmaz. Nitel araştırma, olayı
doğal ortamı içinde tasvir eder ve bireylerin kanaat, tecrübe,
algı ve duygular gibi öznel veriyle meşgul olur.

28
 Nicel, nitel ve karma araştırma paradigmaları araştırma
sonunda oluşturulan raporlandırma basamağında da
farklılıklar gösterir. Nicel rapor, yaklaşık 5-15 sayfa
arasındadır. Çoğunlukla, istatistiksel önem testleri, grafikler
ve sayısal sonuçları yansıtır. Nitel rapor, daha uzun ve en az
20-25 sayfa olarak yayımlanır. Veriler, katılımcı görüşleri,
kategoriler, ifadeler ve bulguları açıklayan anlatım ile sunulur.
Daha çok yorumlama içeren ifadeler ile veriler anlamlandırılır.
Raporlar, makale yerine kitap/monografik şekilde basılabilir.
Yukarıdaki farklılıklara ek olarak, aşağıdaki şekilde
belirtildiği gibi, nicel araştırma nesnel iken; nitel araştırıma
öznel, aktarilabilirlik ve kredibiliteye odaklanır. Geçerlilik ve
güvenilirlik noktalarında farklılıklar bulunur. Ayrıca, araştırmacı
Rolü, her iki araştırma paradigmasında farklıdır. Araştırmacı,
nicelde olaylara karışmazken, nitelde olayların içinde yer alır.
Örneğin, nicel araştırmalarda, olay ve olguların dışında, yansız
ve nesnel, ancak nitel araştırmalarda olay ve olgulara dahil ve
empatiye sahip olması gerekir.

NICEL NITEL

Nesnellik Doğrulanabilirdi
k
Güvenirlik Güvenilirlik
Dışsal Geçerlik Aktarılabilirlik

İçsel Geçerlik Kredibilite

Şekil 1.12. Nicel ve Nitel Araştırmaları için Kalite ve Doğrulama

Standartları

29
 Nicel ve nitel araştırmalar arasındaki farkı bir örnekle
açıklayarak bu kısmı sonlandıralım. Örnekte, Kıbrıslı Türk
gençlerinin kimlikleri ile ilgili bir araştırma incelenecektir.

Örnek
Nicel Araştırma
Hipotez: Kıbrıslı Türk gençler Kıbrıs Türk’ü kimliğinin
oluşturucu parçaları, bileşenleri üzerinde ortak görüşlere
sahiptirler. Bu hipotezin sınanması için Ankara’da Okuyan Kıbrıslı
üniversite öğrencileriyle, Kıbrıs Türk’ü kimliğinin oluşturucu
parçaları ve bileşenlerini soruşturan Yapılandırılmış bir soru formu
kullanılarak görüşme yapılacaktır. Bu araştırmada evreni Ankara’da
okumakta olan Kıbrıslı üniversite öğrencileri oluşturmaktadır.
Örneklemi ise kartopu örneklemesi yoluyla seçilmiştir. 30 kişiyle
görüşme yapılmış, örneklem grubundaki cinsiyet dağılımının eşit
olmasına özen gösterilmiş ve 2001 ocak ayında yapılmıştır.
Sonuç: Ankara’da okuyan 30 Kıbrıslı üniversite öğrencisi ile
yapılan görüşmeler sonucunda elde edilen veriler, bu gençlerin
Kıbrıs Türk kimliğine ilişkin olarak ortak görüşler sunduklarını
göstermiş, bu bağlamda hipotez gerçekleşmiştir Kıbrıslı Türk
kimliği, gençler açısından esas olarak Kıbrıslı olmanın öne çıktığını
göstermektedir.

Nitel Araştırma
Hipotez: Kıbrıslı gençler kimliklerini inşa süreci içinde
belirginleştireceklerdir. İnşa süreci odak grup görüşmesi yoluyla
tespit edilmeye çalışılmıştır. Görüşme sırasında önceden
hazırlanmış soru formu kullanılmayacak, araştırmacının tartışmayı
yürütmek üzere hazırladığı açık uçlu sorular sorulacaktır. Araştırma
2001 Şubat ayı içinde nicel görüşmeden daha sonra
gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmanın katılımcılarının bir önceki
gruptan farklı kişilerden oluşmasına dikkat edilmiştir.

30
 Sonuç: Odak grup görüşmesine katılan 6 katılımcı yöneltilen
açık uçlu sorular temelinde kendi düşüncelerini diğer katılımcılarla
girdikleri etkileşim aracılığıyla ortaya koymuşlardır. Burada elde
edilen veriler tek bir Kıbrıslı Türk genci profili ya da ideal tipi
çizebilmemize imkân verdiğinden hipotez gerçeklemiştir.
Yukarıdaki örnekte yer alan iki araştırma tamamen farklı
yaklaşımlarda tasarlanıp yürütülmüş olmasına rağmen, bu kimliğin
neleri içerip neleri dışladığı konusunda aynı bulguları sunmuştur.

31
Bölüm Sonu Soruları
1. Bilimsel araştırma süreci, araştırma boyunca yapılacak
basamakları açıklar. Araştırma döngüsünü ana hatlarıyla
açıklayınız.
2. Bilimsel araştırma tarihini kısaca tartışınız.
3. Genel araştırma çeşitleri nelerdir? Kısaca açıklayınız.
4. Eylem araştırmasının felsefi temelleri nelerdir?
5. Genel Araştırma Çeşitleri nelerdir?
6. Gözlem Nedir? Çeşitleri nelerdir?
7. Hipotez nedir? İyi bir hipotezin özellikleri nelerdir?
8. Değişken nedir? Çeşitleri nelerdir?
9. Nitel ve Nicel Araştırmalar Arasında Farklar nelerdir?
10. Aslıhan, hafta sonu yayımlanmaya başlayan yeni
animasyon filmini izledikten sonra insanların nasıl
hissettiklerini incelemek istiyor. Sinemadan çıkan her
kişiden 1-3 arasında seçenek içeren maddeler içeren
duygu değerlendirme anketini doldurmalarını istiyor.
Aslıhan, hangi tür araştırma yürütmektedir?

Kaynaklar
Anzul, M., Ely, M., Freidman, T., Garner, D., & McCormack-
Steinmetz, A. (2003). Doing qualitative research: Circles
within circles. Routledge.
Bagley, C., Mallick, K., Verma, G., Bolitho, F., Bertrand, L.,
Madrid, S., & Tse, J. (1999). Adjustment, stress and
family life in adolescents in Canada, Britain, Hong Kong,

32
 India, Pakistan and the Philippines. International Journal
of adolescence and Youth, 7(4), 263-278.
Creswell, J. W. (2002). Educational research: Planning,
conducting, and evaluating quantitative (pp. 146-166).
Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
Day, R. A. (1996). Çevirmen: Altay, G.A. Bilimsel Bir Makale
Nasıl Yazılır ve Yayımlanır. TÜBITAK Yayınları.
Ekiz, D. (2003). Eğitimde araştırma yöntem ve metotlarına
giriş: Nitel, nicel ve eleştirel kuram metodolojileri. Anı
Yayıncılık.
Ezgin Rehber, H. (2009). Sınıf öğretmenlerinin öğretmen
yeterlikleri açısından müfettişlerden rehberlik beklentileri.
(Yüksek lisans tezi). Abant İzzet Baysal Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu.
Fraenkel, J. R., Wallen, N. E., & Hyun, H. H. (2011). How to
design and evaluate research in education. New York:
McGraw-Hill Humanities/Social Sciences/Languages.
National Research Council. (2002). Scientific research in
education. National Academies Press.
Stringer, E. T. (1999). Action research. London: SAGE
Publications.
Şavran, T. G. (2010). Bilimsel Araştırmalarda Amaç, Problem
ve Sınırlılıklar. Sosyolojide Araştırma Yöntem ve
Teknikleri. Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
Üstdal, M., Gülbahar, K. (1997). Bilimsel Araştırma Nasıl
Yapılır Nasıl Yazılır. Beta Yayınları.

33

View publication stats