PRZEMIANY LIPIDÓW I

WĘGLOWODANÓW -
- ROLA W PATOGENEZIE CHORÓB
KARDIOMETABOLICZNYCH
LIPIDY cz. 3

materiały edukacyjne UMW

 OVERVIEW metabolizmu lipidów KRĄŻENIE
• lipidy energodajne występują w krążeniu jako:
1. „wolne” kwasy tłuszczowe (FFA; NEFA) – związane z albuminą; źródło: tkanka tłuszczowa
(głównie) i „przecieki” od lipazy lipoproteinowej (LPL) (znikomy)
2. zestryfikowane kwasy tłuszczowe (triacyloglicerole; TAG) – transport w lipoproteinach
- chylomikronach (z jelit)
- VLDL (z wątroby)
3. ciała ketonowe – syntetyzowane z acetylo-CoA w wątrobie
1. • FFA i ciała ketonowe są dla komórek dostępne bezpośrednio, a TAG muszą być najpierw
2. hydrolizowane do FFA i glicerolu przez LPL na śródbłonku naczyń
chylomikrony METABOLIZM LIPIDÓW
3.
KATABOLICZNE – LIPOLIZA – uwalnianie E: „THE principal metabolic process in the body”
1. hydroliza TAG (niektóre źródła: lipoliza) do FFA i glicerolu
VLDL 2. utlenianie FFA (α-, β-, ω-oksydacja; acetylo-CoA: 2C, propionylo-CoA: 3C) → ENERGIA
1 cząsteczka GTP w cyklu Krebsa (TCA)/acetylo-CoA + NADH i FADH2 w łańcuchu
oddechowym – ATP (NADH i FADH2 z utleniania FFA i z cyklu Krebsa)
3. losy glicerolu (głównie transportowany do wątroby celem utworzenia glukozy)
4. ketoliza – katabolizm ciał ketonowych → ENERGIA

NADH -NADPH ANABOLICZNE - LIPOGENEZA

FADH2 -ATP 1. synteza de novo FFA (z acetylo-CoA)
lipidy cholesterol
sygnałowe 2. synteza TAG (z FFA i glicerolu) (niektóre źródła: lipogeneza)
pochodne 3. synteza ciał ketonowych (z acetylo-CoA)- ketogeneza
NADH 4. synteza eikozanoidów (z PUFA)
FADH2 5. synteza cholesterolu (z acetylo-CoA)
GTP 6. synteza pochodnych cholesterolu (z cholesterolu)
ATP a. kwasy żółciowe
b. hormony sterydowe
c. witamina D
 • źródłem energii są TAG pokarmowe lub TAG wątrobowe; najbardziej skoncentrowane źródło: 9 kalorii/gram i
LIPOLIZA najmniej uwodnione
• TAG pokarmowe – rozkładane w jelicie, składane w enterocytach, dostarczane do tkanek z pomocą chylomikronów
(szlak egzogenny);
lipaza lipoproteinowa (LPL) na komórkach śródbłonka rozkłada TAG do FFA, translokowanych do komórki i tam
utlenianych (cel: energetyczny)

• wątroba syntetyzuje TAG de novo i wysyła do tkanek za pomocą VLDL (szlak endogenny);
LPL na komórkach śródbłonka rozkłada TAG do FFA, translokowanych do komórki i tam utlenianych (cel energetyczny)

• tkanka tłuszczowa odbiera FFA z lipoprotein dzięki LPL i magazynuje w postaci TAG (jedyny dedykowany organ
do przechowywania) → synteza TAG w okresie poposiłkowym

• niewielkie ilości TAG w wątrobie, trzustce, mięśniach szkieletowych i sercu → synteza TAG w okresie między
posiłkami (FFA pochodzą głównie z FFA+albumina uwalnianych z tkanki tłuszczowej – podaż przekracza utylizację)
• nadmiarowe gromadzenie w narządach innych niż tk. tłuszczowa → ektopowy rozkład tłuszczu → patologia

• uwalnianie energii ze zmagazynowanych TAG ma dwa etapy: hydroliza TAG i utlenianie kwasów tłuszczowych
HYDROLIZA TAG:
• w tkance tłuszczowej hydrolizę inicjuje lipaza triacylogliceroli tkanki tłuszczowej (ATGL) → sn1,2 lub
sn2,3-diacyloglicerol (DAG) i FFA
• DAG jest preferowanym substratem lipazy hormonozależnej (HSL) → monoacyloglicerol (MAG) i FFA
• MAG jest hydrolizowany przez lipazę monoacylogliceroli (MAG) → glicerol i FFA

• glicerol do wątroby, FFA do krążenia i transportowane w kompleksie z albuminą do innych tkanek

(częściowo resynteza TAG)

TAG+3H2O → glicerol+3FFA • hydroliza regulowana hormonami na poziomie ATGL i HSL, w mniejszym stopniu MAG
REGULACJA LIPOLIZY I: HYDROLIZA TAG
• fosforylacja perylipin przez PKG na szlaku peptydów
1. Lipaza triacylogliceroli tkanki tłuszczowej - ATGL (desnutryna; PNPLA2) natriuretycznych: przedsionkowego (ANP) i mózgowego
• odkryta dopiero w 2004r. (trzy grupy jednocześnie – trzy nazwy). (BNP), aktywujących receptor A peptydów
natriuretycznych → cyklaza guanylanowa → cGMP →
• katalizuje „committment step” w 90%, a HSL tylko w 10% PKG ilustracja
• ekspresjonowana powszechnie (mimo nazwy), ale najwięcej w tkance tłuszczowej
• stymulowana w obecności białka CGI-58 (ang. comparative gene identification-58; ABHD5) -
aktywator
• hamowana przez białko G0S2 (ang. G0/G1 switch protein 2)
• brak ATGL lub CGI-58 powoduje chorobę spichrzeniową lipidów neutralnych z miopatią
(NLSD-M; brak ATGL) lub z „rybią łuską” (NLSD-I; brak CGI-58/ABHD5 ), charakteryzują się
nadmiernym odkładaniem TAG w różnych tkankach
• w regulacji za pomocą CGI-58/ABHD5 pośredniczą perylipiny i odbywa się ona poprzez
odwracalną modyfikację kowalencyjną – fosforylację
• fosforylowane są perylipiny, CGI-58/ABHD5 i ATGL; fosforylację katalizują
(prawdopodobnie): PKA, AMPK, CaMKII i PKG (tylko perylipiny)
• AMPK (AMP- kinaza białek aktywowana AMP) - AMP to sygnał o zapotrzebowaniu na E;
AMPK ma stymulujący wpływ na ATGL (nasila hydrolizę TAG), ale hamujący na HSL
• hamowanie ATGL przez G0S2: ekspresja G0S2 ↑ przez insulinę, a ↓ przez • Atglistatin – inhibitor kompetycyjny ATGL (testowany)
katecholaminy i TNF−α (regulacja na poziomie transkrypcji) ilustracja
• ATGL ↓ przez długołańcuchowe kwasy tłuszczowe (LCFA) – inhibitor niekompetycyjny i
promotor kompleksu aktywatora CGI-58/ABHD5 z perylipinami (hamowanie aktywatora)
• aktywacja ATGL przez fosforylację przez katecholaminy (PKA), glukagon (CaMKII)
• ekspresja ATGL ↑ przez glukokortykoidy (kortyzol)
• ekspresja ATGL ↓ przez insulinę
 2. G0S2 jako „master regulator” hydrolizy TAG
w stanie bazowym i stresu metabolicznego (↑ zapotrzebowania na E, stan zapalny), w cyklu głodzenia-karmienia
• regulowany na poziomie ekspresji przez insulinę (↑) i katecholaminy (↓)
• gen docelowy czynnika transkrypcyjnego PPARγ
• odmiennie regulowany w wątrobie i tkance tłuszczowej
• w okresie głodzenia (stres metaboliczny, low-grade inflammation)
- ↓ekspresja G0S2 w tkance tłuszczowej – nie ma hamowania ATGL
↑hydrolizy TAG i ↑ stężenia FFA w krążeniu
- ↑ekspresja G0S2 w wątrobie rośnie
↓hydrolizy TAG, utleniania FFA, ketogenezy; ↑synteza TAG (stłuszczenie
wątroby),
ale też wpływ na metabolizm węglowodanów:
↑glukoneogenezę (synteza glukozy) i glikogenolizę (rozkład glikogenu)
• w okresie poposiłkowym (stan sytości)
- ↑ekspresja G0S2 w tkance tłuszczowej
↓lipolizy i ↓stężenia FFA w krążeniu
DOI: 10.2337/db13-1838
- ↓ekspresja G0S2 w wątrobie
↑hydroliza TAG, utlenianie FFA i ketogeneza; ↓synteza TAG
↓glukoneogenezę i glikogenolizę
GLITAZONY (rozyglitazon, pioglitazon)
• leki hipoglikemizujące
• wybiórczy agoniści PPAR-γ (jądrowy receptor aktywowanego przez proliferatory peroksysomów typu γ)
• ↓ insulinooporność w adipocytach, miocytach mięśni szkieletowych i hepatocytach
• ↓ insulinemię, zapotrzebowanie na insulinę endogenną, stężenie wolnych kwasów tłuszczowych (FFA) i glukozy we krwi
• stymuluje ekspresję G0S2 (spadek lipolizy i uwalniania FFA z tkanki tłuszczowej)
3. PERYLIPINY
• nie ma kropel tłuszczu w komórkach niepokrytych perylipinami – najpowszechniejsze
spośród 200 różnych białek związanych z kroplami tłuszczu
• 5 genów, 5perylipin: 1, 2, 3, 4, 5; dodatkowo warianty alternatywnego splicingu
• wszystkie tkanki – perylipina 2 i 3 na powierzchni; wyspecjalizowane tkanki – także 1, 4 i/lub 5
• perylipiny 1, 2 i 5 biorą udział w regulacji lipolizy
• perylipiny 1A, 2 i 5 mają preferencje wobec kropel tłuszczu bogatych w TAG;
perylipiny 1C i D oraz perylipina 4 wobec kropel wzbogaconych o estry cholesterolu
• perylipina 1 ekspresjonowana w tkance tłuszczowej białej (WAT) i brunatnej (BAT), w mniejszym stopniu w tk. steroidogennych (jądra, jajniki, nadnercza)
• perylipina 5 ekspresjonowana w tkankach, w których FFA ze zmagazynowanych TAG są utleniane w mitochondriach (BAT, mięśnie szkieletowe i serce,
w mniejszym stopniu wątroba)
• pokrycie perylipinami uniemożliwia dostęp lipazom i odpowiada za prezerwację TAG
ilustracja KONTROLA LIPOLIZY PRZEZ PERYLIPINĘ-1 W TK. TŁUSZCZOWEJ
▪ w stanie bazowym CGI-58/ABHD5 jest związane z nieufosforylowaną perylipiną 1
▪ katecholaminy powodują fosforylację perylipiny-1, aktywatora CGI-58/ABHD5 i ATGL
oraz HSL
▪ fosforylacja powoduje uwolnienie CGI-58/ABHD5, rekrutację ATGL i związanie jej z CGI-
58/ABHD5 i zapewnia dostęp kompleksu do kropli tłuszczu (lipazom)
▪ ufosforylowana perylipina 1 wiąże ufosforylowaną HSL i zapewnia jej dostęp do kropli tł.
▪ w warunkach bazowych, niewielka ilość ATGL kotwiczy na kropli i katalizuje rozkład TAG
do DAG, które jest najprawdopodobniej estryfikowane z powrotem do TAG (futile cycle)
▪ katecholaminy działają przez receptory β-adrenergiczne→Gαs→CA→cAMP→PKA;
AKAP kotwiczy PKA do perylipiny i kropli tłuszczu i kontroluje fosforylację
DOI: 10.1016/j.bbalip.2017.07.009

DOI: 10.1016/j.bbalip.2017.07.009
różnice w mechanizmie perylipiny-5 względem perylipiny-1:
1. perylipina-5 tworzy: (1) nieaktywny kompleks z HSL i aktywatorem
ATGL; (2) nieaktywny kompleks tylko z ATGL
2. zmiana konformacji indukowana fosforylacją uwalnia aktywator
z pierwszego typu kompleksu i aktywuje HSL zasocjowane z
perylipiną
3. fosforylacja drugiego kompleksu perylipiny z ATGL, aktywuje enzym
4. powstaje dodatkowy aktywny kompleks: aktywator z
zarekrutowanym ATGL
KONTROLA LIPOLIZY PRZEZ PERYLIPINĘ-5 W TKANKACH „utleniających”
▪ w tkankach „utleniających” (mięśnie szkieletowe, serce, BAT), lipoliza jest
koordynowana przez perilipinę 5
▪ w stanie bazowym nieufosforylowana perylipina-5 jest związana z CGI-
58/ABHD5 i HSL lub z ATGL
▪ miejsca wiązanie CGI-58/ABHD5 i ATGL w perylipinie-5 nachodzą na siebie,
więc ich wiązanie wzajemnie się wyklucza; miejsce wiązania HSL jest odrębne
▪ katecholaminy powodują fosforylację perylipiny-5, aktywatora CGI-
58/ABHD5, ATGL i HSL
▪ fosforylacja powoduje uwolnienie i związanie CGI-58/ABHD5 z
zarekrutowanym do kropli tłuszczu ATGL – hydroliza TAG do DAG
▪ fosforylacja aktywuje HSL związane z perylipiną-5 – hydroliza DAG do MAG
▪ w warunkach bazowych, niewielka ilość ATGL kotwiczy na kropli i katalizuje
rozkład TAG do DAG, które jest najprawdopodobniej estryfikowane z
powrotem do TAG (futile cycle)
▪ katecholaminy działają przez receptory β-adrenergiczne→Gαs→CA→cAMP
→PKA; AKAP kotwiczy PKA do perylipiny i kropli tłuszczu i kontroluje
fosforylację
▪ fosforylacja perylipiny-5 przyczynia się też do zbliżenia mitochondriów do
kropli tłuszczu, co ułatwia translokację uwalnianych FFA do mitochondriów
celem utlenienia (krople tłuszczu są w cytoplazmie)
▪ ufosforylowana perylipina-5 może translokować do jądra i tworzyć kompleksy
z koaktywatorem receptorów/czynników transkrypcyjnych PPAR → regulacja
ekspresji genów zależnych od PPAR
 4. lipaza hormonozależna/hormonowrażliwa (HSL)

• HSL ma szeroki zakres katalizowanych substratów: TAGs, DAGs, MAGs, estry retinolu, estry cholesterolu i
inne; DAG jest preferowany (10× bardziej niż TAG)
ilustracja
• powszechnie ekspresjonowana: w tkance tłuszczowej oraz sercu, mięśniach, trzustce nadnerczach, łożysku,
jajnikach, jądrach i wątrobie – kilka izoform enzymu, w steroidogennych tk. i wątrobie forma, która
działa na estry cholesterolu

• enzym aktywny w postaci ufosforylowanej – jest kilka miejsc fosforylacji dostępnych dla różnych kinaz:

▪ PKA (cAMP); stymulowana przez katecholaminy i glukagon

▪ kinaza białek aktywowana AMP (AMPK) - sygnał o zapotrzebowaniu na E;

uniemożliwia fosforylację przez PKA – hamujący efekt na hydrolizę TAG

▪ kinaza ERK; współpracuje z hormonem wzrostu

▪ CaMKII (kinaza zależna od wapnia i kalmoduliny); glukagon

▪ PKG (cGMP); stymulowana przez peptydy natriuretyczne przedsionkowy (ANP) i mózgowy (BNP)

TIPS:
enzymy kataboliczne najczęściej są aktywne w formie ufosforylowanej
enzymy anaboliczne najczęściej są aktywne w formie nieufosforylowanej
HSL stymulują:

1. katecholaminy (efekt w ciągu minut, szybko przemija)

szlak: epinefryna → receptor β-adrenergiczny → białko Gαs → cyklaza adenylanowa (CA) → cAMP → PKA

2. glukagon w wątrobie (szybki); w adipocytach i mięśniach – kontrowersje w kwestii obecności receptorów

3. hormon adrenokortykotropowy (ACTH) – sygnalizuje w nadnerczach przez receptor dla ACTH

4. hormon wzrostu (GH; receptor GHR); z opóźnieniem ok. 2-3h, ale efekt dłuższy
GH może:
• stymulować: w stanie głodu, gdy sygnalizuje przez PKC/ERK
• hamować: w stanie sytości, gdy sygnalizuje przez JAK/STAT/Akt
• przełączenia na tryb hamowania dokonuje insulina i IGF-1 (insulinopodobny czynnik wzrostu)
5. peptydy natriuretyczne (receptor peptydów natriuretycznych → cyklaza guanylanowa → cGMP → PKG)

6. kortyzol - ...its complicated

HSL hamują:

1. insulina (szybki efekt) – hamuje HSL przez:

- indukcję fosfodiesterazy (PDE3B) rozkładającej cAMP (PDE hamowane przez kofeinę i teofilinę)
- aktywowanie fosfatazy białek-1, defosforylującej HSL (unieczynnienie enzymu)
- hamowanie za pośrednictwem AMPK
- przełączanie GH/GHR na ścieżkę lipogenną

2. propranolol – hamuje fosforylację HSL

3. wolne kwasy tłuszczowe (FFA) ≥ C12 – hamują HSL

 PODSUMOWANIE REGULACJI ATGL I HSL
ATGL HSL mechanizm
PKA + + fosforylacja: ATGL (kontrowersyjne), CGI-58/ABHD5, perylipin, HSL; katecholaminy
AMPK + - fosforylacja: ATGL, CGI-58/ABHD5, perylipin
CaMKII + + fosforylacja: ATGL, CGI-58/ABHD5, perylipin; glukagon
PKG + + fosforylacja: perylipin i HSL
G0S2 - interakcja białko-białko angażująca domenę, w której jest miejsce aktywne ATGL
CGI-58/ABHD5 + aktywator ATGL (~20×) – oddziaływanie białko-białko – umożliwia rekrutację i kotwiczenie na kropli tłuszczu
perylipiny +/- nieufosforylowane blokują dostęp i wiążą aktywator (CGI-58/ABHD5); ufosforylowane uwalniają aktywator,
odsłaniają dostęp do kropli tłuszczu i rekrutują ATGL i HSL do kropli tłuszczu
insulina - + ekspresja enzymu; ↑ekspresję G0S2; ↑ekspresję PDE; aktywowanie fosfatazy białek-1
katecholaminy + + ↑PKA; ↑G0S2
glukagon + + ↑CaMKII
kortyzol + + ekspresja białka; fosforylacja białek
hormon wzrostu (GH) +/- zależy: w sytości hamuje, w głodzie stymuluje
trójjodotyronina (T3) - hamuje wiązanie SREB-1c do promotora genu HSL (zmniejsza ekspresję)
hormon tyreotropowy + + fosforylacja perylipin i HSL
(TSH)
LCFA - - inhibitor niekompetycyjny; promuje asocjację aktywatora (CGI-58/ABHD5) z perylipinami
ANP, BNP + + fosforylacja perylipin i HSL →PKG
ACTH + receptor melanokortynowy 2 →Gas →cyklaza adenylanowa →cAMP→ ↑PKA
ilustracja

LOSY GLICEROLU

• glicerol nie jest metabolizowany w tkance tłuszczowej – wymaga to fosforylacji a brak tu

kinazy glicerolowej; wędruje z krwią do wątroby
• w uwalnianiu glicerolu z adipocytów i wychwytywaniu przez wątrobę uczestniczą akwaporyny
(białka błonowe tworzące pory)
• ekspresja AQP7 w adipocytach jest hamowana przez insulinę: ↓w stanie sytości, a ↑w stanie
głodzenia = ↑uwalniania glicerolu w stanie głodzenia
• niska ekspresja AQP7 towarzyszy otyłości
akwaporyny • ekspresja AQP9 w wątrobie jest hamowana przez insulinę: ↓w stanie sytości, a ↑w stanie
głodzenia = ↑wychwyt glicerolu w stanie głodzenia
• w wątrobie glicerol jest fosforylowany przez kinazę glicerolową do 3-fosfoglicerolu (G3P) –
w reakcji hydrolizowane jest ATP
• w kolejnym kroku powstaje fosfodihydroksyaceton (DHAP) i generowany jest równoważnik
redukcyjny NADH+H+ (w łańcuchu oddechowym jego utlenienie da 3 cząsteczki ATP)

doi.org/10.1530/JME-13-0268
ilustracja • teoretycznie G3P może w wątrobie:
- posłużyć do syntezy TAG (po estryfikacji FFA)
- być przekształconym przez dehydrogenazę 3-fosfoglicerolu (GPD1) do fosforanu
diahydroksyacetonu (DHAP)

• DHAP jest wspólnym substratem:

- glikolizy (utlenienie i pozyskanie E przez wątrobę)
- glukoneogenezy (wytworzenie glukozy, materiału energetycznego dla innych tkanek zależnych
od glukozy (erytrocyty, mózg)

• która z tych przemian ma największy sens? (w warunkach prawidłowych)

- lipoliza TAG tkanki tłuszczowej ma miejsce w sytuacji zapotrzebowania organizmu na E

→ resynteza TAG z glicerolu w wątrobie nie ma w takim momencie sensu, więc jest znikoma

- lipolizę kontrolują hormony: insulina hamuje a glukagon/epinefryna stymuluje;

jest to sytuacja, w której dominują glukagon i epinefryna;
glukagon stymuluje glukoneogenezę w wątrobie, a nie glikolizę, więc udział glikolizy jest znikomy

- wykorzystanie glicerolu na własne potrzeby energetyczne w sytuacji kryzysu E ustroju

doi.org/10.1530/JME-13-0268
nie miałoby sensu – wątroba pełni rolę usługową wobec pozostałych narządów
w szczególności erytrocyty i mózg nie mogą wykorzystać FFA jako źródła E – muszą dostać glukozę
(lub ciała ketonowe w przypadku mózgu) – stąd dominacja szlaku glukoneogenezy
(w przypadku glicerolu) i ketogenezy, a nie lipogenezy (w przypadku FFA; glukagon kieruje FFA na ox)
/of note: nasilona lipogeneza w wątrobie z FFA tkanki tłuszczowej ma miejsce w patologii: NAFLD/
inne byłyby losy glicerolu docierającego do wątroby w stanie sytości (z hydrolizy TAG chylomikronów)
→ wtedy odtwarzanie glukozy nie miałoby sensu
wysokie stężenie insuliny promuje glikolizę i lipogenezę, a insulina hamuje wydzielanie glukagonu
WSZYSTKO ZALEŻY OD KONTEKSTU METABOLICZNEGO
ilustracja
GLUKAGON A LIPOLIZA
▪ glukagon sygnalizuje przez receptor GPCR i białka G
▪ receptor dla glukagonu ekspresjonowany głównie w wątrobie
▪ obecny też w nerkach, sercu (kontrowersyjne), nadnerczach,
tkance tłuszczowej (kontrowersyjne), przewodzie pokarmowym i
trzustce
▪ aktywuje białko Gαs→CA → cAMP → PKA
▪ aktywuje białko Gαq→PLCβ→ IP3→receptor INSP3R1→CaMKII
▪ PKA fosforyluje (aktywuje) HSL → stymuluje hydrolizę TAG
doi: 10.1111/jdi.13315

ilustracja ▪ CaMKII fosforyluje (aktywuje) ATGL → stymuluje hydrolizę TAG

▪ stymuluje utlenianie uwalnianych FFA
▪ poprzez fosforylację CREB (cAMP response element-binding
protein) przez PKA reguluje ekspresją genów
▪ aktywuje CRTC2, koaktywator CREB, przez IP3 i Ca2+

wapń jako wtórny przekaźnik

• pod wpływem ligandu, stężenie Ca2+ wzrasta >10× w przeciągu sekund
• efekt Ca2+ na enzymy zazwyczaj nie jest bezpośredni – Ca2+ współpracuje z kalmoduliną
• kalmodulina wiąże odwracalnie 4 jony Ca2+
np. CaMKII • związanie Ca2+ zmienia konformację kalmoduliny, umożliwiając przyłączenie kinaz
lub innych białek → aktywacja
• jednym z enzymów aktywowanych przez kalmodulinę jest kinaza kalmoduliny II (CaMKII),
która fosforyluje bardzo podobne cele jak PKA (od cAMP)
• wygaszenie sygnału wynika ze spadku stężenia Ca2+ wewnątrz komórki, ich oddysocjowania
od kalmoduliny i rozpadu kompleksów z enzymami/białkami zależnymi od kalmoduliny
 Tyreotropina (TSH)

ilustracja

• pod wpływem TSH - aktywacja receptora TSHR (GPCR)

• białka Gαs i Gαq

• Gαs →cyklaza adenylanowa →cAMP→ kinaza białek A (PKA)

• PKA fosforyluje perylipiny i HSL i przyczynia się do wzrostu

FFA w krążeniu
• PKA fosforyluje CREB, co umożliwia jego związanie
z koaktywatorem i transkrypcję genów, m.in. związanych
z metabolizmem lipidów

DOI - 10.1007/978-3-030-44436-5_3
CREB → p-CREB
 KORTYZOL • receptory glukokortykoidów (GR; receptory kortykosteroidów typu 2) mają szeroką dystrybucję tkankową, m.in. w
wątrobie, tkance tłuszczowej
hormon stresu
redystrybucja paliw • analiza ekspresji genów po podaniu glukokortykoidów – równoczesna ekspresja genów lipolitycznych i lipogennych
w tkance tłuszczowej (model zwierzęcy) – częściowo efekt zależał od dawki i czasu stymulacji
zespół Cushinga • sygnalizacja zależy nie tylko od ilości liganda, ale regulowana jest dostępność liganda dla GR:
- hormon może być utleniony i zdezaktywowany (kortyzol→ kortyzon); dehydrogenaza 11β-hydroksysteroidowa
typu 2 (11β-HSD2) → osłabienie sygnału
- aktywacja puli wewnątrzkomórkowej inertnego kortyzonu do kortyzolu; dehydrogenaza 11β-hydroksysteroidowa
typu 1 (11β-HSD1), działająca jako ketoreduktaza → wzmocnienie sygnału
• efekt zależy od obecności innych hormonów, np.: pod nieobecność insuliny – stymuluje lipolizę, w obecności insuliny –
lipogenezę (ma sens-insulina po posiłku; problem hiperinsulinizm w preT2DM)
• efekt zależy od depozytu tkanki tłuszczowej:
▪ w podskórnej tk. tłuszczowej (SAT) – stymuluje lipolizę; ↓ekspresję i aktywność LPL → mniej FFA napływa;
stymuluje ATGL, HSL i lipazę MAG (działanie synergiczne z katecholaminami)
▪ w tk. tłuszczowej wisceralnej (VAT) – stymuluje lipogenezę; ↑ekspresję i aktywność LPL →więcej FFA
• hiperkortyzolemia (guz przysadki, guz
napływa (?); stymuluje bezpośrednio karboksylazę acylo-CoA (ACC), syntazę FA (FAS) i desaturazy (synteza
nadnercza; polekowe-steroidoterapia)
FFA de novo) i acylotransferazy GPAT i AGPAT oraz lipinę 1 (synteza TAG de novo) (działanie synergiczne z
• cechy charakterystyczne:
insuliną)
- otyłość brzuszna
- tłuszcz na karku (bawoli kark) ▪ hiperkortyzolemia 2-5× zwiększa odkładanie tłuszczu wisceralnego, a tkanka tłuszczowa podskórna zanika
- zanik tkanki tłuszczowej podskórnej (zespół Cushinga) REDYSTRYBUCJA PALIW
- osteoporoza • wspiera hydrolizę TAG też pośrednio: uwrażliwia na działanie katecholamin a hamuje dostępność glukozy do
- podatność na infekcje syntezy 3-fosforanu glicerolu i jego reestryfikacji kwasami tłuszczowymi (hamowanie lipogenezy)
- zanik mięśni
• uwrażliwianie polega na ↓ekspresji anty-lipolitycznych receptorów α2-adrenergicznych (wymusza sygnalizowanie
- nadmierny apetyt
przez pro-lipolityczne β-adrenergiczne) i, prawdopodobnie, ↑ekspresji receptorów β-adrenergicznych
- nadciśnienie
- hiperglikemia ZESPOŁ • zwiększa masę tkanki tłuszczowej przez stymulowanie adipogenezy (proliferacja i różnicowanie preadipocytów;
- dyslipidemia METABOLICZNY stymulacja czynnika transkrypcyjnego PPARγ)
 KORTYZOL

↑ LIPOLIZA ↑ GLUKONEOGENEZA ↑ PROTEOLIZA

↑ FFA+glicerol ↑ glukoza ↑ aminokwasy

MECHANIZM ODPOWIEDZI NA STRES („walcz lub uciekaj”)
EWOLUCYJNIE ZACHOWANY
CEL: JAK NAJSZYBSZE ZMOBILIZOWANIE ENERGII, SKĄD TYLKO SIĘ DA

PO BITWIE: GŁÓD – ZASPOKOJENIE – UZUPEŁNIENIE URUCHOMIONYCH ZAPASÓW

PRZYWRÓCENIE STANU RÓWNOWAGI

PRZYROST MASY CIAŁA

stres kiedyś...

generował rzeczywiste
zapotrzebowanie na energię
co było uwolnione, zostało zużyte

stres
gwałtowny
przejściowy
 stres dziś... WSPÓŁCZESNE STRESORY:
spadek aktywności fizycznej
brak snu
niezrównoważona ilość tłuszczy omega-6 > > omega-3
zanieczyszczenie powietrza, wody, żywności... nowotwory
chroniczny stres (emocjonalny) neurodegeneracyjne
sztuczne oświetlenie sercowo-naczyniowe
śmieciowe jedzenie mózgowo-naczyniowe
otyłość
metaboliczne: otyłość, cukrzyca, nadciśnienie,
palenie
niealkoholowe stłuszczenie wątroby, PCOS, bezdech senny
chemikalia
autoimmunologiczne (łuszczyca)
stres oksydacyjny, stres mitochondrialny, stres ER, stres genotoksyczny, stres karbonylowy, stres mechaniczny, stres metaboliczny, stan zapalny (low grade)

żaden z tych nowych stresów nie wymaga aż takiej mobilizacji paliw metabolicznych

redystrybuuje paliwa – niewykorzystane FFA, glukoza i aa są przekształcane w

TAG i odkładane w depozycie trzewnym (VAT)

KORTYZOL ODKŁADA TŁUSZCZ

zmusza organizm do uzupełnienia paliw, mimo że nie ma takiej potrzeby
pożądane są pokarmy bogatotłuszczowe i bogate w węglowodany („energy dense comfort food”)
jak? kortyzol jest oreksygenny, a dodatkowo stymuluje oreksygenne neuroprzekaźniki (NPY i AgRP)
i nasila ich ekspresję w hipokampie

neuroprzekaźniki oreksygenne (pobudzajace apetyt): neuropeptyd Y (NPY) i AgRP (agouti-related protein)

 FABP błonowe O biodostępności i losie FA w komórce
są translokazami dla LCFA decydują FABPs
i innych lipidów;
Utlenianie FA • białka wiążące kwasy tłuszczowe
I-FABP przerzuca 1 cz. LCFA,
- w mitochondriach:
L-FABP przerzuca na raz 2 cz. • wspierają wychwyt i kierują w komórce
β-oksydacja: FA → CO2 + H2O
FA do miejsc docelowych, w różny
FABP
sposób je utylizujących
- w peroksysomach:
- β-oksydacja: tylko skracają FA, Krople tłuszczu – magazyn; FA
do pełnego utlenienia muszą w formie TAG
przerzucić do mitochondriów
- α-oksydacja
- termogeneza
- w ER: ω-oksydacja

Element budulcowy błon

Czynniki transkrypcyjne PPAR ω-oksydacja

(peroxisome proliferator- activated receptor)
• receptory jądrowe
• regulują metabolizm lipidów Wydzielane pozakomórkowo
• ligandami są FA i inne hydrofobowe jako cząsteczki sygnałowe:
• 3 izoformy (α, δ, γ) autokrynnie, parakrynnie
• L-FABP i PPAR- α; E-FABP i PPAR- δ; doi:10.1038/nrd2589
A-FABP i PPAR- γ (FABPs jako
FA jako regulator aktywności enzymów
ko-aktywatory)
(ATGL i HSL hamowane przez LCFA)
 ilustracja

Białka wiążące tłuszcze/Fatty acid binding proteins (FABPs)

• Rodzina składająca się z co najmniej 9 białek o odmiennej ekspresji

tkankowej:
wątrobowe (L-FABP), jelitowe (I-FABP), sercowe (H-FABP), adipocytarne
(A-FABP), epidermalne (E-FABP), jelita krętego (Il-FABP), mózgowe
(B-FABP), mielinowe (M-FABP), jądrowe (T-FABP)
wbrew nazwie - w tkankach zazwyczaj wiele izoform

• Odwracalnie i z dużym powinowactwem wiążą hydrofobowe ligandy:

nasycone i nienasycone kwasy tłuszczowe (FA), eikozanoidy i inne lipidy
• Odpowiedzialne za import, przechowywanie i eksport FA
oraz metabolizm cholesterolu i fosfolipidów
• Wewnątrzcząsteczkowe czaperony dla lipidów
→ Sterują biodostępnością lipidów

• FA to nie tylko źródło energii, ale też cząsteczki regulujące szlaki metaboliczne (jako efektory enzymów i na poziomie transkrypcji) oraz
źródło biologicznie aktywnych lipidów (np. eikozanoidów oraz wtórnych przekaźników: IP3, DAG, ceramid)

• Sekwestracja i dystrybucja lipidów sygnałowych – szlaki przekazywania sygnałów i regulacja metabolizmu oraz odpowiedzi zapalnej i immunologicznej
• A-FABP i E-FABP są ekspresjonowane w adipocytach i makrofagach → uczestniczą w rozwoju chorób metabolicznych (otyłość, cukrzyca,
stłuszczenie wątroby) oraz astmy i miażdżycy

• ekspresja FABP zależy od:

- aktywności metabolicznej tkanki względem lipidów: więcej w wątrobie, adipocytach i kardiomiocytach → magazynowanie i/lub FA jako źródło E
- stężenia lipidów zewnątrzkomórkowych, np.: dieta bogatotłuszczowa, zaburzona gospodarka lipidowa → większa ekspresja FABPs
OKSYDACJA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
• FFA pochodzą z tkanki tłuszczowej (docierają do tkanek jako FFA-albumina),
z chylomikronów lub VLDL, lub z własnych zapasów TAG
• proces przebiegać może w każdej komórce, która ma mitochondria i enzymy
• preferowane źródło energii dla serca, mięśni szkieletowych, wątroby
• nie korzystają erytrocyty (brak mitochondriów), mózg – nie wiadomo dlaczego
• typy utleniania: α-oksydacja, β-oksydacja, ω-oksydacja
koenzym A (CoA)
przenośnik grup acylowych; pochodna witaminy B5 (kwas pantotenowy)
karnityna
• warunkowo niezbędna: syntezujemy z lizyny i metioniny,
ale za mało - 75% z diety (gł. produkty mięsne)
• synteza w mózgu, wątrobie i nerkach
• serce i mięśnie, które wykorzystują najbardziej – nie, stąd defekty transportu karnityny •
(transporter karnityny OCTN2) najbardziej dotykają serce i mięśnie
β-oksydacja w mitochondriach (też w peroksysomach, ale nieco inna)
• dotyczy FFA nierozgałęzionych, parzystych i nieparzystych
• przebiega w mitochondrium, a FFA są w cytoplazmie
AKTYWACJA
• wymaga zaktywowania FA przez przyłączenie CoA →
powstaje acylo-CoA
• aktywacja kosztem 2 wiązań wysokoenergetycznych
(ATP → AMP + PPi)
• reakcję katalizuje tiokinaza (syntetaza acylo-CoA; ACS) –
enzym błony zewnętrznej
CZÓŁENKO
• w przerzuceniu LCFA pomaga czółenko karnitynowe →
wewnętrzna błona mitochondrialna jest nieprzepuszczalna dla
CoA i jego pochodnych
• acyloCoA dyfunduje przez zewnętrzną błonę mitochondrialną
• palmitoilo-transferaza karnitynowa I (CPT I), znajdująca się
po zewnętrznej błonie, katalizuje przeniesienie reszty acylowej
na karnitynę i uwalnia CoA
• acylokarnityna jest translokowana przez wewnętrzną błonę
mitochondrialną przez translokazę acylokarnityna:karnityna
(CACT); antyport
od strony macierzy, na błonie wewnętrznej jest palmitoilo-
transferaza karnitynowa II (CPT II), która katalizuje
przeniesienie reszty acylowej z karnityny ponownie na CoA
Regulacja
• regulacja transportu LCFA to regulacja dostępności LCFA dla utleniania i pozyskiwania E; odbywa się głównie na poziomie CPT I (glukagon-ekspresja)
• na poziomie aktywności: malonylo-CoA, intermediat syntezy FFA, jest inhibitorem allosterycznym → gdy trwa synteza, nie ma potrzeby utleniania

Defekty genetyczne:
Leki
• defekty transportu karnityny – skutek: poważny niedobór karnityny
• jak na znaczenie procesu dla serca (FFA głównym paliwem; a serce
objawy: kardiomiopatia, słabość, nagła śmierć
jest niczym innym jak organem zamieniającym energię chemiczną na
niski poziom karnityny we krwi, wysoki w moczu
mechaniczną) – niewielkie zainteresowanie przemysłu
• niedobór CPT I, CACT i CPT II farmaceutycznego
▪ biochemicznie wykrywane przez ocenę acylokarnityn w surowicy: • nieliczne farmaceutyki hamują CPT I lub utlenianie FFA, celem
w CPT I - niski poziom przekierowania metabolizmu na glukozę - leki metaboliczne
w CACT i CPTII – wysoki
• dlaczego? z 1 mola FFA powstaje znacznie więcej ATP niż z 1 mola
▪ zalecenia: dieta uboga w LCFA – MCFA i SCFA nie potrzebują karnityny glukozy; jednak całkowite spalanie glukozy wymaga mniej tlenu (2.6
▪ objawy: hipoglikemia i dekompensacja metaboliczna noworodków ATP/O) niż spalanie FFA (2.3 ATP/O) – a tlen jest towarem
(zagrożenie życia) lub później: „nietolerancja” głodu, infekcji, zimna i deficytowym w niewydolnym mięśniu sercowym; glukoza od biedy
ćwiczeń (↑zapotrzebowania na E), rabdomioliza (rozpad mięśni prążk.) może być też utylizowana w glikolizie beztlenowej (mleczan;
zakwaszenie)
ilustracja
▪ etomoxir - inhibitor nieodwracalny CPT I
▪ oksfenicyna – blokuje wejście FFA do mitochondrium
▪ perheksylina – blokuje kanały wapniowe typu L, też CPT I
Trimetazydyna
▪ trimetazydyna - inhibitor tiolazy 3-keto-acylo-CoA (3-KAT),
ostatniego enzymu β-oksydacji; najlepiej udokumentowane
Oksfenicyna działanie kardioprotekcyjne i przeciwniedokrwienne; sprzęga też
glikolizę z jej dalszym utlenianiem (↓zakwaszenie)
▪ ranolazyna – też przekierowywuje, ale nie wiadomo jak
doi.org/10.3390/ijms17071061
 β-oksydacja parzystych i nieparzystych prostych nasyconych FFA
• proces polegający na cyklicznym odcinaniu od acylo-CoAn jednostek dwuwęglowych
• każdy cykl to 4 reakcje: utlenienie (dehydrogenacja), uwodnienie, utlenienie, tioliza
• produktem każdego obrotu jest acylo-CoA(n-2) i acetylo-CoA (2C) oraz 1 cząsteczka FADH2 i 1 cząsteczka NADH+H+
UTLENIENIE • acetylo-CoA wchodzi w cykl Krebsa, generując ATP i kolejne równoważniki redukcyjne
• w wątrobie, acetylo-CoA może zostać wykorzystany do produkcji ciał ketonowych
(alternatywne paliwo dla mózgu); z acetylo-CoA nie powstaje glukoza
• FADH2 i NADH+H+ są kierowane do łańcucha oddechowego, podczas ich utleniania
generowana jest energia ATP
• FADH2 jest regenerowany przez koenzym Q, a NADH+H+ przez kompleks I wit. B7
UWODNIENIE
• w ostatnim obrocie powstają 2 cząsteczki acetylo-CoA (jeśli FFA miał parzystą liczbę C)
lub acetylo-CoA i propionylo-CoA (jeśli FFA miał nieparzystą liczbę C)
• 3C propionylo-CoA nie jest dalej utleniany, bo powstałby trujący metan
• propionylo-CoA jest przekształcany w metabolit cyklu Krebsa – bursztynylo-CoA;
UTLENIENIE trzy reakcje wymagające witamin B7 i B12 oraz hydrolizy ATP (to zmniejsza zysk E)
• każdy cykl inicjuje dehydrogenaza (DH) acylo-CoA; są to cztery enzymy o swoistości wobec
acylo-CoA o różnej długości łańcuchów (VLCAD-bardzo długie, LCAD-długie, MCAD-średnie,
SCAD-krótkie)
• uwodnienie, utlenienie i tioliza są, w przypadku LCFA, katalizowane przez błonowy enzym
trójfunkcyjny – mitochondrialne białko trójfunkcyjne (TFP)
TIOLIZA
• TFP: 2 podjednostki α i 2 podjednostki β; podjednostki α mają aktywność hydratazy i DH,
a β – tiolazy; wewnątrz kanał umożliwiający sprawne przemieszczanie substratu między
poszczególnymi aktywnościami („metabolite chanelling”)
• dla MCFA i SCFA są oddzielne, rozpuszczalne enzymy
 zysk z cyklu Krebsa
BILANS ENERGETYCZNY UTLENIANIA FFA o C16 (palmitynian)

dla acetylo-CoA:
3 x NADH+H+ → 3 x 3ATP=9 ATP
1 x FADH2 → 1 x 2ATP=2 ATP
1 x GTP
razem: 12 ATP
dla propionylo-CoA:
1 x NADH+H+ → 1 x 3ATP=3 ATP
1 x FADH2 → 1 x 2ATP=2 ATP
1 x GTP
razem: 6 ATP
nieparzyste FFA:
mniej o 7 ATP niż parzysty FFA o 1C mniejszy
bilans uboższy o:
• 1 ATP – koszt przekształcenia propionylo-CoA
w metabolit cyklu Krebsa (bursztynylo-CoA)
• 6 ATP – późniejsze wejście w cykl Krebsa
zużyte na aktywację FFA (ATP → AMP+PPi) (już po syntezie 2 NADH+H+)

DOI: 10.1042/bsr20150240
konsekwencją FAOD jest też:
- nadmiar FFA i lipotoksyczność (ceramidy i inne mediatory
lipidowe rozregulowujące ścieżki sygnałowe)
-dysfunkcja mitochondriów (stres mitochondrialny), co m.in. wiąże
się ze stresem oksydacyjnym – ↑synteza ROS
FAOD – fatty acid oxidation disorders
• związane z karnityną i przerzutem acylo-CoA do mitochondrium
• wrodzony niedobór VLCAD (dehydrogenaza bardzo długich FA)
autosomalna recesywna
objawy: kardiomiopatia, arytmia, niewydolność wątroby
biochemia: hipoketotyczna (nie ma acetylo-CoA) hipoglikemia (↑uzależnienia
tkanek od glukozy), hiperamonemia (bo organizm spala białka),
kwasica mleczanowa (glikoliza beztlenowa), ↑transaminazy (uszkodzenie wątroby)
• wrodzony niedobór MCAD (dehydrogenaza średnich FA)
najczęstszy FAOD
autosomalna recesywna
objawy: nagła śmierć noworodkowa, hepatopatia jak w zespole Reye’a, letarg,
drgawki podczas wysiłku, infekcji lub głodzenia, męczliwość, bóle
mięśni, rabdomioliza
biochemia: hipoketotyczna hipoglikemia, hiperamonemia, kwasica mleczanowa
• wrodzony niedobór trójfunkcyjnego białka mitochondrialnego (TFP)
autosomalna recesywna
objawy: nagła śmierć noworodkowa, hepatopatia jak w zespole Reye’a,
rabdomioliza, kardiomiopatia, miopatia, rozedma płuc
biochemia: hipoketotyczna hipoglikemia, hiperamonemia, kwasica mleczanowa
• wrodzony niedobór DH długołancuchowych 3-hydroxylacyl-CoA (LCHAD)
objawy jak wyżej, częściej powikłania neurologiczne, opóźniony rozwój umysłowy,
retinopatia
 β-oksydacja nienasyconych FFA ilustracja

• w mitochondriach
• mniejszy zysk energetyczny – są mniej zredukowane, więc powstaje mniej równoważników redukcyjnych
• korzysta z tych samych enzymów, blokada przy dojściu do wiązania podwójnego – intermediat nie może
być substratem dla hydratazy
• potrzeba dodatkowych enzymów:
▪ jednego, gdy wiązanie podwójne jest przy nieparzystym atomie węgla, np.: kwas oleinowy 18:1(9)
izomeraza 2,3-enoilo-CoA przekształca wiązanie 3-cis do 2-trans, umożliwiając hydratazie katalizę
▪ dwóch, gdy wiązanie podwójne jest przy parzystym atomie węgla, np.: kwas linolowy 18:2(9,12)
reduktaza 2,4-dienoilo-CoA (wymaga NADH) i izomeraza 2,3-enoilo-CoA
ilustracja α-oksydacja
• w peroksysomach (w mitochondrium brak enzymów)
kwas
fitanowy syntaza acylo-CoA
• dotyczy rozgałęzionych FA i 2-hydroksy-FA → nie są substratem DH acylo-CoA

fitanoilo-CoA • pierwszy węgiel uwalniany jako CO2

• kwas fitanowy – produkt metabolizmu chlorofilu
α-hydroksylaza
fitanoilo-CoA • dodatkowe enzymy specyficzne dla peroksysomów: α-hydroksylaza
hydroksy-
fitanoilo-CoA
fitanoilo-CoA, liaza 2-hydroksy-acylo-CoA, dehydrogenaza aldehydowa
liaza 2-hydroksy- formylo-CoA tłuszczy
acylo-CoA
• kwas pristanowy i FA(n-1) podlegają następnie β-oksydacji
pristinal
dehydrogenaza
• wrodzony niedobór PhyH (α-hydroksylaza fitanoilo-CoA )– choroba Refsuma:
aldehydowa gromadzenie kwasu fitanowego w osoczu i tkankach, objawy neurologiczne
tłuszczy
możliwa jest też hydroksylacja przez oksygenazę o funkcji mieszanej
kwas pristanowy taka α–oksydacja zachodzi w mitochondriach i ER
 ω-oksydacja kwasów tłuszczowych
• w retikulum endoplazmatycznym (wątroba, nerki)
• alternatywny szlak – utlenianie przy węglu ω
• inny zestaw enzymów: oksydaza o mieszanej funkcji i DH alkoholowa i aldehydowa
• po 3 reakcjach utleniania powstają 2 cz. NADH+H+ i kwas tłuszczowy dikarboksylowy,
poddawany β-oksydacji
• produkty końcowe: kwas adypinowy i suberynowy są wydalane z moczem
• niewielkie znaczenie metaboliczne; szlak staje się ważny przy niedoborze MCAD
ilustracja • oksydaza o mieszanej funkcji wymaga cytochromu P450, O2 i NADPH

β-OKSYDACJA W PEROKSYSOMACH

PEROKSYSOMY MUSZĄ WSPÓŁPRACOWAĆ Z INNYMI ORGANELLAMI

(mitochondria są samowystarczalne)

• potrafią tylko skrócić łańcuch FA; MCFA do mitochondriów→β-oksydacja

• acetylo-CoA do mitochondriów → cykl Krebsa (do CO2 i H2O)

• NADH musi zostać zregenerowany, by móc kontynuować → przerzucany do

cytosolu i dalej do mitochondrium; po utlenieniu wraca do peroksysomów
 substraty: substraty:
Nasycone: bardzo długie, Nasycone i nienasycone długie, średnie, RÓŻNICE β-oksydacji
długie, rozgałęzione FA krótkie FA w peroksysomach i mitochondriach

• Preferencje substratowe
0 • Transport do organellum
AKTYWACJA - peroksysomy: transporterABC klasy D
ATP ATP
AMP+PPi AMP+PPi - mitochondria: czółenko karnitynowe

• Enzym pierwszej reakcji

- peroksysomy: oksydaza
- mitochondria: dehydrogenaza
gr. prostetyczna kofaktor
• Akceptor elektronów
UTLENIENIE - peroksysomy: tlen→H2O2 (reaktywna forma tlenu,
neutralizowany przez katalazę)
- mitochondria: FAD→FADH2 (regenerowany
katalaza w łańcuchu oddechowym)
UWODNIENIE
H2O+1/2O2 • FAD
- peroksysomy: jako grupa prostetyczna
- mitochondria: jako kofaktor
UTLENIENIE • Enzym 2 i 3 reakcji
subunit β
- peroksysomy: dwufunkcyjny
- mitochondria: trzyfunkcyjny
TIOLIZA

doi.org/10.1016/j.bbamcr.2014.10.005
 • tkanka tłuszczowa z FFA otrzymywanych z jelit (TAG w chylomikronach)
lub z wątroby (TAG w VLDL) głównie syntetyzuje TAG, a spala na własny
użytek niewiele
• mięśnie i serce głównie z otrzymywanych FFA pozyskują energię,
reestryfikują w TAG niewiele
ilustracja
• reestryfikacja FFA do TAG nie zawsze ma metaboliczny sens, ale
wynika z faktu, że zazwyczaj ilość uwalnianych FFA przekracza
zapotrzebowanie/możliwości utlenienia
remnanty • przechowywanie TAG w innych tkankach niż tłuszczowa
jest szkodliwe – lipotoksyczność; ektopowy rozkład tłuszczu
• po posiłku, gdy dużo chylomikronów, ekspresja LPL jest
zwiększana na śródbłonku naczyń tkanki tłuszczowej, a
hamowana na śródbłonku mięśni – w ten sposób gro tłuszczu
dociera do tkanki tłuszczowej na przechowanie
• w przeciwieństwie do rozkładu TAG, gdzie na 3 enzymy 2 są
DOI: 10.1677/JOE-08-0054 enzymami podlegającymi bardzo silnej regulacji, utlenianie FFA
NEFA – non-estrified fatty acids (wolne kwasy tłuszczowe; FFA) jest słabo regulowane – regulacja odbywa się na poziomie dostępności
FFA do utlenienia:
1. napływ FFA do komórki – regulacja lipazy lipoproteinowej (LPL)
slajdy o LPL z poprzednich wykładów + kolejne slajdy o białkach
angiopoetynopodobnych
2. napływ FFA do mitochondriów – regulacja CPT I
slajdy o czółenku karnitynowym
 REGULACJA LIPOLIZY II: KATBOLIZM FFA
1. BIAŁKA ANGIOPOETYNOPODOBNE (ANGPTL)
korzyści i wady:
o część mechanizmu adaptacyjnego na stres metaboliczny (+)
o antagonizują hydrolizę TAG – hipertriglicerydemia (-)
o przyczyniają się do insulinooporności (-)
o przyczyniają się do miażdżycy (-)
ilustracja
doi.org/10.1016/j.molmed.2019.05.010
MECHANIZM ADAPTACYJNY
• regulują stężenie TAG w krążeniu i dostępność FFA dla komórek przez
wpływ na aktywność LPL (ANGPLT3, 4 i 8) - inhibitory
• ekspresjonowane w różnych tkankach:
- ANGPTL4 najwięcej w tkance tłuszczowej i wątrobie
- ANGPTL3 i 8 – ekspresjonowane i wydzielane przez wątrobę, działają
głównie w mięśniach i sercu
• regulowane przez stres metaboliczny i stan odżywienia (mechanizm adaptacyjny)
• pod kontrolą czynników transkrypcyjnych, m.in.: PPAR, receptora
glukokortykoidów, HIF-1α, SREBP1c
• ANGPTL8 działa pośrednio - stymuluje ANGPTL3
• głodzenie:
- stymuluje ekspresję ANGPTL4 – w adipocytach ↓aktywność LPL i ↓dostępność
FFA do syntezy TAG w komórkach
- nie ma wpływu na ekspresję ANGPTL3
- hamuje ekspresję ANGPTL8 – w mięśniach i w sercu ↑aktywność LPL
i dostępność FFA – utlenienie i uzyskanie energii
- PRZEKIEROWANIE TAG NA UTLENIANIE CELEM UZYSKANIA ENERGII
• stan sytości:
- hamuje ekspresję ANGPTL4 – w adipocytach ↑aktywność LPL i ↑dostępność
FFA do syntezy TAG
- nie ma wpływu na ekspresję ANGPTL3
- stymuluje ekspresję ANGPTL8 – w mięśniach i w sercu ↓aktywność LPL
i dostępność FFA
- PROMOWANE MAGAZYNOWANIE TAG
ilustracja
• ekspozycja na zimno ↓ ekspresję ANGPTL4 w brunatnej tkance
tłuszczowej (BAT):
↑aktywności LPL, napływu FFA, utleniania FFA i termogenezy

• podczas długotrwałej ekspozycji na zimno, równocześnie ↑ekspresja

ANGPTL4 w białej tkance tłuszczowej (WAT):
↓aktywności LPL i napływu FFA

• PRZEKIEROWANIE FFA Z WAT DO BAT CELEM WYTWORZENIA CIEPŁA

ANGPTL4 A INSULINOOPORNOŚĆ
napływ
• ANGPTL4 pośredniczy w nasileniu syntezy ceramidów (mediatory lipidowe
związane z indukcją insulinooporności) oraz bezpośrednio aktywuje
efektory ceramidów: fosfatazę białek 2 (PP2A) i kinazę białek Cζ (PKCζ)

• ANGPTL4 hamuje LPL, więc powoduje hipertriglicerydemię

• hamowanie lipolizy (hydrolizy TAG i utleniania FFA) w adipocytach

doi.org/10.1016/j.molmed.2019.05.010 • ↑ekspresja syntazy kwasów tłuszczowych (FAS) w adipocytach
konsekwencje spadku ekspresji ANGPTL4 w różnych tkankach

POPRAWA INSULINOWRAŻLIWOŚCI
 ANGPTL4 POŚREDNICZY W INSULINOOPORNOŚCI (IR) INDUKOWANEJ PRZEZ GLUKOKORTYKOIDY via CERAMIDY
IR: insulinooporność • glukokortykoidy jako leki: w leczeniu stanów zapalnych i alergii GLUKOKORTYKOIDY
ilustracja • przewlekła ekspozycja przyczynia się do otyłości i insulinooporności
• mechanizm zależności złożony, m.in.: powodują ↑ekspresji ANGPTL4 w wątrobie i adipocytach
(ANGPTL4 ma w promotorze sekwencję GRE – glucocortycoid-response element)
• w konsekwencji:
▪ OTYŁOŚĆ: ANGPTL4↓hydrolizę TAG a ↑syntezę FFA de novo w WAT
▪ HIPERTRIGLICERYDEMIĘ : ANGPTL4 ↓aktywność LPL i lipazy śródbłonkowej na śródbłonku, a
↑napływu FFA do wątroby (ona nie zależy od LPL)
▪ INSULINOOPORNOŚĆ:
- ANGPTL4 stymuluje syntezę CERAMIDÓW w wątrobie z napływających FFA → ANGPTL4
wymagana do aktywacji ekspresji genów syntazy ceramidów (CERS)
CERAMIDY - bezpośrednio aktywuje efektory ceramidów: fosfatazę białek 2 (PP2A) i kinazę PKCζ

• nadmiar FFA jest odkładany w postaci ceramidów (m.in.)

• bioaktywne lipidy należące do sfingolipidów
na czerwono: geny i metabolity ↑przez glukokortykoidy
• element tratw lipidowych w błonach
na zielono: geny i metabolity ↓przez glukokortykoidy
•
szare: geny, na które glukokortykoidy nie mają wpływu lipidowe cząstki sygnałowe: wpływają na kinazy (PKCζ) i fosfatazy (PPA2) – modulują ścieżki sygnałowe
w efekcie powodują (m.in.): • wpływają bezpośrednio na niektóre czynniki transkrypcyjne
o beklometazon
o apoptozę, m.in. komórek β-trzustki (↓produkcji insuliny); ↑kaspazy i katepsynę D → hiperglikemia o betametazon
o ↓utleniania FFA, a ↑wychwyt ; w wątrobie → stłuszczenie wątroby o budezonid
o ↓wychwyt glukozy, uniemożliwiając aktywację Akt (PKB): ↓ekspresji i translokacji GLUT4 → insulinooporność o kortyzon
o ↓ eNOS/NO (fosforylacja Tyr a nie Ser):↓wazodylatację o deksametazon
nadciśnienie o hydrokortyzon
o ↑ syntazy NADPH (NOX): ↑ROS → stres oksydacyjny choroby o metyloprednizolon
o ↓wychwytu glukozy+ ↑wychwytu FFA+ ↓spalania FFA dysfunkcja sercowo-
śródbłonka o prednizolon
→ zaburzenia energetyki komórki, dysfunkcja mitochondriów, naczyniowe o prednizon
ektopowy rozkład tłuszczu miażdżyca o triamcinolon
 wpływ niejednoznaczny
ANGPTL4 A MIAŻDŻYCA • ANGPTL4 hamując LPL nasila HIPERTRIGLICERYDEMIĘ – czynnik ryzyka
ilustracja • ANGPTL4 hamuje lipolizę w adipocytach a nasila syntezę FFA de nowo –
rozrost tkanki tłuszczowej – OTYŁOŚĆ – czynnik ryzyka
• ANGPTL4 indukuje INSULINOOPORNOŚĆ (via ceramid) – czynnik ryzyka
• rozrośnięta i insulinooporona tkanka tłuszczowa jest źródłem „złych” adipokin oraz
prozapalnych cytokin i chemokin – stan zapalny (low-grade) i tkanki tłuszczowej i
śródbłonka naczyń (dysfunkcja śródbłonka)
• teoretycznie zablokowanie/zmniejszenie ekspresji ANGPTL4 powinno mieć własności
przeciwmiażdżycowe
• ma – w kontekście tkanki tłuszczowej: mniej prozapalnych mediatorów, mniej
lipoprotein bogatych w triglicerydy (TRLs) i nasilony ich katabolizm, mniej triglicerydów
i LDL-C w krążeniu
ale:
• ANGPTL4 ma własności przeciwmiażdżycowe w kontekście makrofagów
• spójnie z działaniem antylipolitycznym, hamuje wychwyt oxLDL przez scavengery –
mniej komórek piankowatych
• zmniejsza ilość monocytów przylegających do śródbłonka
doi.org/10.1016/j.molmed.2019.05.010
• brak ANGPTL4:
- ↑wychwyt oxLDL i powstawanie komórek piankowatych przez ↑ekspresji CD36
u zwierząt doświadczalnych, zablokowanie ANGPTL4 powodowało
- ↓odpływ cholesterolu przez ↓ekspresji transporterów ABCA1na powierzchni
skutki uboczne w postaci:
makrofagów
zapalenia otrzewnej, anoreksji, limfadenopatii krezkowej,
- promuje apoptozę naładowanych tłuszczem makrofagów
nagromadzenie komórek piankowatych w krezkowych węzłach
- zwiększa ilość leukocytów w krążeniu – otłuszczone progenitorowe komórki
chłonnych
mieloidalne proliferują i różnicują się w kierunku monocytów
ilustracja

EWINAKUMAB
• przeciwciało przeciwko ANGPTL3

• aktywuje LPL i lipazę śródbłonkową przez wiązanie ich inhibitora

• pośrednio:
▪ ↓wydzielanie VLDL

▪ ↑ usuwanie lipoprotein bogatych w TAG (remnantów VLDL, IDL, LDL)

▪ ↓ LDL-C we krwi

• działa z pominięciem receptora LDLR – wskazanie: pacjenci z rodzinną

homozygotyczną hipercholesterolemią
ilustracja
 ilustracja • PPAR - receptory jądrowe/czynniki transkrypcyjne (klasa NR1C rec. jądrowych)
• 3 izotypy PPAR (kodowane przez różne geny): α, β/δ, γ; +różne formy powstałe w wyniku alternatywnego splicingu
• PPAR są aktywowane przez FA (głównie PUFA) i eikozanoidy (PGJ2, leukotrieny)
• syntetyczne ligandy to fibraty i glitazony (tiazolidynodiony; TZD), ale i niektóre niesteroidowe leki przeciwzapalne
• aktywacja powoduje dimeryzację z innym receptorem jądrowym (LXR, RXR) i odłączenie korepresorów a
przyłączenie koaktywatorów
• koaktywatory albo posiadają aktywność lub rekrutują białka z aktywnością acylotransferazy histonów (HAT), która,
poprzez remodeling chromatyny, umożliwia przyłączenie kompleksu polimerazy II RNA i inicjację transkrypcji genów
• PPAR wiążą się z sekwencją DNA nazywaną PPRE (peroxisome proliferator response element)
***
• PPARγ najsilniej ekspresjonowany w tk. tłuszczowej (WAT, BAT); reguluje procesy fizjologiczne: metabolizm lipidów i
węglowodanów, adipogeneza (proliferacja, różnicowanie); deregulacja lub polimorfizmy: otyłość, insulinooporność,
geny docelowe PPARγ:
nadciśnienie, dyslipidemia, T2DM, miażdżyca, policystyczne jajniki, stłuszczenie wątroby, stan zapalny, nowotwory
kodowane białko
ACAT (Acylotransferaza acylo-CoA:cholesterol • koaktywatorami PPARγ są (m.in): PU.1, C/EBPβ, p300/CBP, PGC-1 (koaktywator-1 PPARγ), PBP (białko wiążące
fosfolipazy A (PLA)
adipokiny
PPARγ), PRIP (białko oddziałujące z PPARγ) – zależy od tkanki i determinuje efekt
G0S2 (np. PU.1 w makrofagach a C/EBPβ w adipocytach)
syntaza HMG-CoA
lipaza lipoproteinowa (LPL)
• korepresorami PPARγ są (m.in): SMRT i N-Cor, które rekrutują deacylazy histonowe (HDAC) oraz metylotransferazy
dehydrogenaza SCFA-CoA histonowe (HMT)
dehydrogenaza MCFA-CoA
dehydrogenaza LCFA-CoA • PPARγ ma działanie przeciwzapalne: interferuje z inicjacją transkrypcji przez NF-κB, AP-1 i STAT-1 (transrepresja)
dehydrogenaza VLCFA-CoA
palmitoilo-transferaza II karnityny (CPT II)
• agonistami PPARγ są glitazony ilustracja
translokaza acylokarnityna:karnityna (CACT)
E-FABP i A-FABP
syntetaza LCFA-CoA
dehydrogenaza 3-hydroksyacylo-CoA • białka związane z metabolizmem lipidów:
liaza HMG-CoA enzymy, modulatory, transportery
receptor CD36
ANGPTL4 • adipokiny
ilustracja
PPARβ/δ stymuluje utlenianie FA w tkance tłuszczowej i mięśniach szkieletowych, reguluje
wątrobową syntezę VLDL oraz ich katabolizm

PPARα
• główny regulator metabolizmu FA w wątrobie i również pewnych szlaków metabolizmu
węglowodanów
• hamuje stan zapalny w wątrobie
• może być modulowany nie tylko ligandem, ale i przez fosforylację 2 miejsc MAP-
kinazowych, indukowaną przez hormony (np. insulinę)
• agoniści receptora: fibraty – leki ↓TAG a ↑HDL-C w surowicy

EFEKT AGONISTÓW PPARα – FIBRATÓW - NA METABOLIZM LIPOPROTEIN

• przekierowują metabolizm TAG i FA z syntezy na degradację – ↓syntezy VLDL
doi:10.1023/b:pham.0000041444.06122.8d • ↑ekspresję i aktywność LPL (↑aktywności przez ↓apo C-III – inhibitora LPL)
• efektem ↓syntezy VLDL jest ↑rozmiaru LDL – mniej aterogenny podtyp
białka/enzymy ↑ przez PPARα:
• FATP – translokaza VLCFA i LCFA • ↑syntezę apo A-I i apo A-II dla HDL
• FABP – białka wiążące FA • ↑syntezę i aktywność PLTP (białko transportujące fosfolipidy), co przyspiesza
• ACS – tiokinaza (czółenko karnitynowe) dojrzewanie HDL
• CPT I – transferaza palmitoilokwarnitynowa
(czółenko karnitynowe) • ↑ ekspresję ABCA1 na makrofagach, co zwiększa wypływ cholesterolu z makrofagów
• MCAD – dehydrogenaza
średniołańcuchowych acylo-CoA białka związane z metabolizmem lipidów
• ACO – oksydaza acylo-CoA
• tiolaza białka/enzymy ↓ przez PPARα:
• P450 cytochrom; ω-hydroksylaza FA • ACC – karboksylaza acetylo-CoA
• LPL – lipaza lipoproteinowa • FAS – syntaza kwasów tłuszczowych
CIAŁA KETONOWE (KB) transport i wydalanie
ilustracja

• źródło energii
wykorzystanie
• syntetyzowane w wątrobie (mitochondria) - ketogeneza: • mózg (przekraczają barierę krew-mózg)
acetooctan, aceton, β-hydroksymaślan • nerki
• pośrednie produkty katabolizmu FA • mięśnie szkieletowe
• mimo ogólnej nazwy, ketonem nie jest β-hydroksymaślan • mięsień sercowy
wątroba nie wykorzystuje – nie ma transferazy β-ketokwasowej
• powstaje ~2% acetonu, 20-25% acetooctanu i 75-80%
β-hydroksymaślanu
• katabolizm w tkankach obwodowych (mitochondria) – ketoliza wydalanie
• produkt ketolizy- acetylo-CoA - jest metabolizowany w cyklu • nerki, z moczem
Krebsa • płuca - aceton
 KETOGENEZA KETOLIZA

2 acetylo-CoA

tiolaza β-hydroksymaślan

dehydrogenaza
β-hydroksymaślanowa

acetoacetylo-CoA

syntaza HMG-
CoA acetooctan

bursztynylo-CoA
transferaza
β-ketokwasowa
bursztynian
HMG-CoA
3-hydroksy-3-metylo-CoA

liaza
HMG-CoA
acetoacetylo-CoA

acetooctan
dehydrogenaza tiolaza
β-hydroksymaślanowa
spontaniczna

β-hydroksymaślan aceton 2 acetylo-CoA

cukrzyca typu 2 cukrzyca typu 1

ilustracja

Zespół hiperglikemiczno Cukrzycowa

- hiperosmolarny kwasica ketonowa
SYNTEZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH

FA
synteza FFA to również cyklicznie powtarzane 4 reakcje, w wyniku których łańcuch
FFA wydłuża się o jednostki 2-węglowe

• SLC25A1 – SoLute Carrier family 25, member 1
przenośnik kwasów trójkarboksylowych, cytrynianu
transport z matrix mitochondrialnej do cytosolu
• SLC16A1 - SoLute Carrier family 16, member 1 (MCT1)
przenośnik kwasów monokarboksylowych, pirogronianu
transport z cytosolu do matrix mitochondrialnej
MOSTEK CYTRYNIANOWY
• CPC – citrate-pyruvate shuttle
• inicjowany syntezą cytrynianu przez syntazę cytrynianową z acetylo-CoA i
szczawiooctanu w mitochondrium (acetylo-CoA z pirogronianu – produktu
katabolizmu glukozy, a szczawiooctan – intermediat cyklu Krebsa)
• przerzucenie cytrynianu przez błonę mitochondrialną: wewnętrzną - dzięki
transporterowi SLC25A, zewnętrzną - dyfuzja
• rozpad cytrynianu do acetylo-CoA i szczawiooctanu dzięki liazie ATP-cytrynianowej
(ACLY) - hydroliza wiązania fosfodiestrowego
• szczawiooctan nie jest transportowany przez błony, wraca jako pirogronian
• szczawiooctan jest redukowany do jabłczanu przez dehydrogenazę jabłczanową;
donorem protonów jest NADH
• jabłczan jest przekształcany w pirogronian z uwolnieniem CO2 przez enzym
jabłczanowy (dehydrogenaza jabłczanowa dekarboksylująca); akceptorem
protonów jest NADP
WAŻNE: alternatywna dla cyklu pentozofosforanowego droga syntezy NADPH
• pirogronian przerzucany przez błonę mitochondrialną zewnętrzną – dyfuzja,
wewnętrzną – transporter SLC16A1 (MCT1)
• w reakcji katalizowanej przez karboksylazę pirogronianową powstaje
szczawiooctan, kosztem ATP
 SYNTEZA MALONYLO-CoA z ACETYLO-CoA

• reakcja nieodwracalna, katalizowana przez karboksylazę acetylo-CoA (ACC;

ligaza)
• „commitment step” – główny punkt kontroli syntezy FA

• ACC – główny enzym regulatorowy syntezy FA

• ACC współpracuje z biotyną (pochodna witaminy B7)

ilustracja • ACC to kompleks wieloenzymatyczny – zmienna liczba podjednostek

• każda podjednostka ma 3 domeny: (1) karboksylaza biotyny – BC, (2) białko

nośnikowe biotyny – BCCP, (3) transkarboksylaza (CT)
• BCCP wiąże biotynę przez grupę ε-aminową lizyny (Lys) enzymu

• BC karboksyluje biotynę kosztem energii z ATP, powstaje kompleks enzym-

karboksybiotyna

• CT przenosi grupę –COOH z karboksybiotyny na acetylo-CoA, z utworzeniem

malonylo-CoA
 SYNTAZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH (FAS-białko; FASN-gen) • aktywna jako homodimer, ułożony „głowa-do-ogona”
• każdy monomer (1 łańcuch polipeptydowy) ma 3 domeny
ilustracja o jednej lub wielu aktywnościach

CE/KS • domena 1 wiąże substrat i przeprowadza kondensację

ma trzy aktywności: AT, MT, CE
• domena 2 jest domeną redukującą
AT i MT ma trzy aktywności: DH, ER, KR i wiąże ACP (białko przenoszące
grupy acylowe)

DH • domena 3 uwalniająca palmitynian; ma jedną aktywność: TE

ACP ilustracja
składa się z:
ER 1. łańcucha polipeptydowego (77 aa)
2. fosfopantoteiny
FOSFOPANTETEINA (Pan-SH)
KR pochodna wit. B5 – kw. pantotenowego
obecna w ACP i koenzymie A:
TE w ACP i syntezie FA wiąże się z seryną peptydu, a resztę
acylową przyłącza do grupy tiolowiej (-SH) cysteaminy
w CoA i β–oksydacji FA lub syntezie TAG wiąże się z AMP,
• ekspresjonowana głównie w wątrobie i tk. tłuszczowej, w gruczole a resztę acylową przyłącza do grupy tiolowiej (-SH)
AT – acetylotransferaza
MT – malonylotransferaza
piersiowym w czasie laktacji, w pozostałych tk. w niewielkim stopniu cysteaminy ilustracja
CE/KS–enzym kondensujący • enzym odpowiedzialny za konwersję węglowodanów
(syntaza β-ketoacylowa) pokarmowych w tłuszcz
DH – dehydrataza
β-hydroksyacylo-ACP • przy prawidłowej diecie, aktywność FAS i synteza FA de novo jest
ER – reduktaza enoilowa niewielka; FA pochodzą głównie z diety!
KR–reduktaza β-ketoacylowa
• badana pod kątem bycia onkogenem – zauważono wzrost ekspresji
TE - tioesteraza
i aktywności w niektórych nowotworach = złe rokowanie
 2. redukcja: 3. odwodnienie:
• etapy syntezy palmitynianu (C16): 4. redukcja:
1. kondensacja:

0. powstanie startera:

6. odłączenie palmitynianu

5. translokacja
i wydłużanie

3-punktowa regulacja syntezy kwasów tłuszczowych
1. na poziomie dostępności acetylo-CoA do syntezy
(mostek cytrynianowy: liaza ATP-cytrynianowa; ACLY)
2. na poziomie karboksylazy acetylo-CoA (ACC)
3. na poziomie syntazy kwasów tłuszczowych (FAS)
„zielona część” regulacji związana ze stanem sytości,
„czerwona” – bardziej aktywna w stanie głodzenia,
czy zwiększonego wysiłku i zapotrzebowania na E
(np. sytuacje „walcz lub wiej”)
Liaza ATP-cytrynianowa (ACLY)
• jest indukowana przez insulinę, której poziom rośnie
w stanie sytości
• indukowana insulino-niezależnie – przez czynnik transkrypcyjny
ChREBP regulowany poziomem glukozy
• regulacja na poziomie transkrypcji
Regulacja ACC (krótkoterminowa i długofalowa) :
• allosterycznie: cytrynian (+), regulacja typu wyprzedzającego („feed-forward”);
malonylo-CoA i acylo-CoA z C16-C18 (-)
cytrynian aktywuje polimeryzację (+), a malonylo i acylo-CoA hamują
polimeryzację i indukują , depolimeryzację (-); aktywny polimer ma 6-8 tys.
kDa;, nieaktywny monomer ma 260 kDa; (polimeryzacja-modyfikacja
kowalencyjna)
• hormonalnie przez fosforylację/defosforylację (aktywny enzym jest
NIEufosforylowany): insulina (aktywator - defosforyluje), katecholaminy i glukagon
(inhibitor - fosforylują)
fosforylacja za pośrednictwem cAMP i PKA lub AMP i AMPK (kinaza białek
aktywowana AMP); deforforylacja promowana przez insulinę via aktywację PDE
(fosfodiesterazy rozkładającej cAMP)
• hormonalnie przez kontrolę ekspresji genu: glukagon (-), insulina (+)
• dietą przez kontrolę ekspresji genu:
- dieta bogatowęglowodanowa lub beztłuszczowa (+)
- dieta ubogowęglowodanowa lub bogatotłuszczowa (-),
- dieta bogata w wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA) (-)
- głodzenie (-)
regulacja za pośrednictwem czynnika transkrypcyjnego ChREBP (carbohydrate-
response element binding protein)
• regulacja syntezy FA innych niż palmitynian:
- wysoki stosunek metylomalonylo-CoA/malonylo-CoA: ↑syntezy metylowanych FA
- kofaktor tioesterazy indukuje zakończenie syntezy i powstanie krótszych FA
ilustracja Regulacja na poziomie FAS
za pośrednictwem cz. transkrypcyjnego SREBP-1c

• FAS jest regulowana głównie na poziomie transkrypcji

- dieta bogatowęglowodanowa = ↑syntezy FAS
- dieta beztłuszczowa = ↑syntezy FAS
- insulina = ↑syntezy FAS
- T3 = ↑syntezy FAS
- dieta bogatotłuszczowa = ↓syntezy FAS
- PUFA = ↓syntezy FAS
- głodzenie = ↓syntezy FAS
- glukagon = ↓syntezy FAS
- glukokortykosteroidy = ↓syntezy FAS
• regulacja dietą, m.in. przez czynnik transkrypcyjny ChREBP
ilustracja • FAS jest allosterycznie aktywowana przez ufosforylowane cukry (np. fosforany glukozy, fruktozy)
• FAS może być fosforylowana i acetylowana (odwracalne modyfikacja kowalencyjne) – ale
znaczenie na razie nieznane
• w sekwencji promotorowej FAS są miejsca wiążące dla różnych czynników transkrypcyjnych
- SRE (sterol-regulatory element; dla SREB1c w odpowiedzi m.in. na insulinę i karmienie)
- IRE (insulin-response element; insulina)
- TRE (T3-response element; trójjodotyronina – hormon tarczycy)
- CRE (carbohydrate-response element; dla ChREBP – regulacja dietą)
- element GC dla czynnika Sp1(białko specyficzności 1); wiązanie do DNA stumulowane insuliną
- element CAAT dla czynnika NF-Y (jądrowy czynnik transkrypcyjny Y); też insulina
• SREBP1c jest aktywowany przez czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, m.in. przez insulinę; w FAS
są 2 miejsca SRE
 czynnik transkrypcyjny ChREBP • wysokie stężenie węglowodanów sygnalizuje niezależnie od insuliny przez cz. transkrypcyjny ChREBP
(carbohydrate-response element binding • ChREBP w kompleksie z białkiem MLX wiąże się z sekwencjami odpowiedzi na węglowodany (ChoRE)
protein) w regulacji lipogenezy
• okres półtrwania 30 minut, potem ubikwitynylacja i degradacja w proteasomie
• dwie izoformy: α - w cytoplazmie, o mniejszej aktywności transkrypcyjnej i β – w jądrze, o 20x większej
aktywności transkrypcyjnej
• geny docelowe ChREBP to (w kontekście lipogenezy):
- geny enzymów związanych z cyklem pentozofosforanowym (generuje NADPH do syntezy FA)
- enzymy lipogenne: ACLY, ACC, FAS, desaturaza steroilo-CoA
• ChREBP ekspresjonowany głównie w tkankach aktywnych lipogenicznie (wątroba, tk. tłuszczowa)
• glukoza stymuluje translokację ChREBPα do jądra, gdzie aktywuje ekspresję ChREBPβ
• ChREBPβ może zahamować ekspresję ChREBPα (ujemne sprzężenie zwrotne)
• ChREBP są aktywowane w formie nieufosforylowanej, a dezaktywowane przez fosforylację
• kilka miejsc fosforylacji:
- PKA (cAMP) fosforyluje Ser 196, uniemożliwiając translokację do jądra
- PKA (cAMP) fosforyluje Thr 666, uniemożliwiając wiązanie z DNA
- AMPK fosforyluje Ser 568, uniemożliwiając wiązanie z DNA
• w stanie głodu (niski poziom insuliny) rośnie stężenie AMP i ciał ketonowych
- AMP aktywuje kinazę AMPK (patrz wyżej)
- AMP przyłącza się do ChREBP i promuje powstanie kompleksu z białkiem 14-3-3, co hamuje
translokację do jądra
- β-hydroksymaślan i acetylooctan aktywują i stabilizują kompleks ChREBP z białkami 14-3-3
• glukoza promuje/aktywuje: 1. ekspresję ChREBP, 2. fosfatazę białek 2A (PP2A), która defosforyluje i
uaktywnia ChREBP, 3. translokację do jądra, 4. wzmacnia wiązanie do promotorów genów docelowych
• inne modyfikacje kowalencyjne:
- O-Glc-N-acetylacja stabilizuje, wzmacnia aktywność transkrypcyjną i wiązanie się ChREBP do ChoRE
- acetylacja wzmacnia aktywność transkrypcyjną i wiązanie się ChREBP do ChoRE
 czynnikiem integrującym różne sygnały ze środowiska i pośredniczącym między insuliną i innymi stymulatorami a SREB-1c jest atypowa
kinaza serynowo-treoninowa mTOR w wątrobie
• insulina aktywuje kinazę Akt (PKB), która bezpośrednio fosforyluje (i hamuje) TSC1/2 i PRAS40,
ilustracja działające hamująco na mTOR (aktywacja mTOR przez inhibicję inhibitorów)
• wysokie stężenie aminokwasów aktywuje GTP-azę Rag (małe białka G), która aktywuje
Raptor - białko regulatorowe mTOR (aktywacja mTOR)
• hipoksja, niedobory energetyczne aktywują kinazę AMPK, fosforylującą (aktywacja) TSC1/2
(inne miejsce fosforylacji niż Akt – inny efekt) (inhibicja mTOR przez aktywację inhibitora)
• aktywny kompleks mTORC1 stymuluje aktywację SREBP-1c
(podobny mechanizm aktywacji przez translokację z ER do aparatu Golgiego i proteolizę
do SREBP-2, tylko induktorem jest nie sterol a insulina)
• SREB-1c kontroluje ekspresję genów dla FAS, ale też innych enzymów zaangażowanych
w lipogenezę: ACC, ACLY - liazy ATP-cytrynianowej (mostek cytrynianowy), desaturazy
steroilo-CoA (desaturacja syntetyzowanych FA), 1-O-acylotransferazy
sn-glicerolo-3-fosforanu (GPAT; synteza TAG), kinazy glicerolowej
• aktywacja mTOR niezależna od insuliny, tylko wynikająca z nadmiaru środków odżywczych
(sygnalizowana przez wysokie stężenie aminokwasów-aa) odpowiada za nasilenie
lipogenezy u osób otyłych i z insulinoopornością (czyli niewrażliwością komórek na insulinę)
• hiperaktywność kompleksu mTORC1 przyczynia się do rozwoju/nasilania insulinooporności
przez fosforylację substratu receptora insulinowego 1 (IRS1) w niewłaściwym miejscu lub
jego degradację (upośledzenie sygnalizowania przez insulinę = insulinooporoność)
• hiperaktywność kompleksu mTORC1 = nadmierna synteza lipidów de novo w wątrobie →
prowadzi do niealkoholowego stłuszczenia wątroby (NAFLD)
– uważanego za wątrobową manifestację zespołu metabolicznego i ściśle związanego
z występowaniem insulinooporności, otyłości, dyslipidemii (czynniki ryzyka cukrzycy typu 2
i chorób sercowo-naczyniowych)
 NAFL: stłuszczenie
ilustracja • „pierwsze uderzenie” – indukowane nadmierną podażą środków
odżywczych, w szczególności dietą bogatowęglowodanową
• to zaburzenie metabolizmu, charakteryzujące się:
- nasiloną lipogenezą de novo
- brakiem równowagi między lipogenezą a wysyłaniem zsyntetyzowanych
TAG na obwód (jako VLDL)
- insulinoopornością w wątrobie
NASH: stłuszczenie + zapalenie wątroby
• „uderzenia wtórne”:
- dysfunkcja mitochondriów (stres mitochondrialny → nadprodukcja
reaktywnych form tlenu → stres oksydacyjny)
- aktywacja makrofagów i produkcja cytokin/chemokin prozapalnych
- dysfunkcja mitochondriów + stres oksydacyjny → inicjacja apoptozy
hepatocytów
doi:10.1186/s12944-020-01210-0
- dysbioza i uwalnianie endotoksyn bakteryjnych – aktywacja komórek
układu immunologicznego
ilustracja marskość wątroby
• nasilenie syntezy macierzy komórkowej – włóknienie
• tworzenie blizn, które częściowo blokują przepływ krwi przez wątrobę
• aktywacja hematopoetycznych komórek macierzystych
rak wątroby (HCC)
• inaktywacja genów supresorowych, aktywacja protoonkogenów
• utrata kontroli nad cyklem komórkowym – nadmierna proliferacja
https://www.kauveryhospital.com/news-events/november-nafld
 regulacja lipogenezy (i adipogenezy) przez mTORC1 w innych lipogennych tkankach (np. tkance tłuszczowej)
ilustracja
• inhibitory pompy protonowej – inhibitory
aktywności tioesterazowej FAS
• metformina – lek hipoglikemizujący:
(następny slajd)
• aktywowany przez insulinę i aa kompleks mTORC1 aktywuje lipinę 1 (fosforylacja), która jest:
- enzymem szlaku syntezy TAG
- koaktywatorem PPARγ, kontrolującego ekspresję genów enzymów lipogenezy oraz adipogenezy
• aktywny kompleks mTORC1 aktywuje translację czynników transkrypcyjnych C/EBPδ
(CCAAT/enhancer binding protein), poprzez hamowanie 4E-BP, inhibitora eIF4E);
C/EBPδ aktywuje ekspresję C/EBPα i PPARγ, dwóch głównych czynników transkrypcyjnych
zaangażowanych w różnicowanie adipocytów
• aktywny kompleks mTORC1 inicjuje proteolizę i aktywację SREB-1c i ekspresję genów enzymów
lipogennych znajdujących się pod kontrolą tego czynnika transkrypcyjnego
Naturalne i farmakologiczne inhibitory lipogenezy ilustracja
• betulina (w korze brzozy) – inhibitor SREBP
• Nelfinawir (lek anty-HIV) – hamuje też aktywność
proteaz S2P aktywujących SREBP
• orlistat – inhibitor nieodwracalny (tworzy addukty)
aktywności tioesterazowej FAS (efekt uboczny
tego leku na otyłość)
• triklosan – antybiotyk – nieodwracalny inhibitor aktywności reduktazy enoilowej FAS
• cerulenin i syntetyczna pochodna C75 – środek przeciwgrzybiczy – nieodwracalny inhibitor aktywności
syntazy β-ketoacylowa FAS; C75 także częściowo aktywność tioesterazową i reduktazy enoilowej
• polifenol EGCG – konkuruje z NADPH o enzym, a nieodwracalnie hamuje aktywność syntazy
β-ketoacylowej FAS
• flawonoidy (kwercetyna, luteolina) – hamują ekspresję i aktywność FAS: jako inhibitor kompetycyjny
aktywności acetylotransferazy FAS, a jako inhibitor niekompetycyjny aktywności malonylotransferazy FAS
• resweratrol (polifenol) - hamuje aktywność reduktazy β-ketoacylowej FAS
• platensimycyna – naturalny antybiotyk – inhibitor aktywności syntazy β-ketoacylowej FAS
 METFORMINA a metabolizm lipidów

• zwiększa wychwyt FFA przez stymulację ekspresji CD36/FAT

ilustracja
• stymuluje utlenianie FFA przez:
- aktywuje kinazę AMPK, która fosforyluje (i unieczynnia ACC); spadek
aktywności ACC zmniejsza stężenie malonylo-CoA, inhibitora
allosterycznego CPT I (więc aktywacja CPT I i utleniania FA)
- zwiększa ekspresję dehydrogenazy acylo-CoA (enzym β-oksydacji)
• hamuje akumulację TAG w wątrobie przez hamowanie ekspresji apo A-V,
w czym pośredniczy AMPK (stymulowane przez metforminę)
• aktywuje kinazę AMPK, co hamuje ChREBP (↓synteza FA indukowana glukozą)
• aktywuje kinazę AMPK i hamuje syntezę desaturazy steroilo-CoA (SCD1)
przez fosforylację (zahamowanie) receptora jądrowego TR4 (kluczowy
enzym syntezy mononienasyconych FA)
• hamuje ekspresję SREBP-1c, translokację i aktywację przez proteolizę
• przez SREBP-1c hamuje ekspresję ACLY, ACC i FAS, redukując syntezę FFA
• hamuje ekspresję SREBP-2
• przez SREBP2 hamuje ekspresję reduktazy HMG-CoA (HMGCR) i ACAT,
redukując syntezę cholesterolu i jego estryfikację
DOI: 10.5772/57432
 ilustracja

ilustracja

KT – kwasy tłuszczowe
 Desaturacja
• tworzenie wiązań podwójnych • enzymy transmembranowe, w błonie ER
• katalizowana przez desaturazy kwasów tłuszczowych • współpracują z cytochromem b5, reduktazą NAD(P)H:cytochrom b5 i NAD(P)H
• desaturazy sa klasyfikowane na podstawie węgla, • elektrony z NAD(P)H są przenoszone na reduktazę cyt b5 (redukuje się FAD),
przy którym powstaje wiązanie podwójne: potem na cytochrom b5 (redukuje się atom żelaza)
• ostatecznym akceptorem elektronów jest cząsteczka tlenu, powstaje
„aktywny tlen”, który utlenia FA
• desaturazy to oksydazy o funkcji mieszanej, bo utleniają dwa substrat
jednocześnie: NAD(P)H i kwas tłuszczowy
ilustracja
***
Δ9-desaturaza
• desaturaza steroilo-CoA (SCD1)
• syntetyzuje kwasy mononienasycone
ilustracja • substratem FA egzogenne (dieta) lub endogenne (synteza FA de novo)
• z palmitynianu powstaje kwas palmitooleinowy; ze stearynianu – kw. oleinowy
***

lub
Δ4-desaturaza, Δ5-desaturaza i Δ6-desaturaza
NADPH+H+ • wprowadzają dodatkowe wiązanie podwójne – synteza wielonienasyconych FA
***
lub u człowieka nie ma desaturaz Δ≥10, stąd PUFA serii ω3 i ω6 są syntezowane przez
NAD+ kombinację desaturacji i elongacji z niezbędnych FA: kwasu linolenowego (ω3)
i kwasu linolowego (ω6)
 GPAT: acylotransferaza 3-fosfoglicerolu
AGPAT: acylotransferaza 1-acylo-3-fosfoglicerolu
PAP: fosfataza fosfatydowa
DGAT: acylotransferaza diacyloglicerolu

MGAT: acylotransferaza monoacyloglicerolu

DGAT: acylotransferaza diacyloglicerolu

ilustracja

ilustracja

kwas lizofosfatydowy

kwas fosfatydowy

(omówiony przy okazji wchłaniania tłuszczów)

• substratem dla syntezy TAG jest 3-fosforan glicerolu
• w wątrobie pochodzi on z glicerolu, fosforylowanego przez kinazę
glicerolową lub
z fosfodihydroksyacetonu (DHAP) redukowanego przez dehydrogenazę
DHAP
• w tkance tłuszczowej, mięśniach i gruczole piersiowym z
fosfodihydroksyacetonu (DHAP) redukowanego przez dehydrogenazę DHAP

kw. fosfatydowy
3-fosfoglicerol kwas lizofosfatydowy
(fosforan DAG)

acylotransferaza 3-fosfolicerolu
acylotransferaza acyloglicerolo-3-fosforanu
fosfataza fosfadynowa (lipina 1)
acylotransferaza DAG DAG
FA przyłączony do cysteaminy
fosfopanteteiny

BIOSYNTEZA TRIACYLGLICEROLI
(szlak Kennediego)
TAG
 EZETYMIB – selektywny inhibitor wchłaniania cholesterolu
CHOLESTEROL
ilustracja
• niezbędny do życia: składnik błon, prekursor kwasów żołciowych, hormonów
steroidowych, witaminy D mechanizm kompensacyjny

• metabolizm cholesterolu podlega ścisłej regulacji: główna rola wątroby i jelita, tk.
tłuszczowa jako główny magazyn
• dostarczany z dietą (cholesterol egzogenny) i syntetyzowany przez większość
komórek (endogenny)
• zdolność do syntezy własnej odpowiada za umiarkowany wpływ diety ubogiej w
cholesterol na jego stężenie w osoczu
• hipercholesterolemia przyczyną akumulowania cholesterolu w ścianach naczyń DOI: 10.1007/978-1-60761-424-1_28

krwionośnych – miażdżyca
• cholesterol nie jest katabolizowany na wzór kwasów tłuszczowych, czy glukozy;
jedyny szlak „kataboliczny” to synteza kwasów żółciowych (bo są częściowo
wydalane)
• ze względu na toksyczność cholesterolu (komórki piankowate z makrofagów;
kryształy cholesterolu jako DAMPsy) – niezwykle istotny jest odwrotny transport
cholesterolu (RCT)
• Dwie drogi RCT i eliminacji cholesterolu z kałem: (1) wątrobowo-żółciowa jako
kwasy/sole kwasów żółciowych; (2) transjelitowe wydalanie cholesterolu (TICE)
?
TRANSJELITOWE WYDALANIE CHOLESTEROLU (TICE)
• alternatywny sposób eliminacji cholesterolu z ustroju
• w warunkach fizjologicznych – małe znaczenie; nabiera
znaczenia w warunkach patologicznych
• na TICE składają się 4 typy „przepływów” (fluxes) cholesterolu:
o wydalanie cholesterolu do światła jelita – transportery ABCG5 i
ABCG8 (tworzą funkcjonalny heterodimer) i ABCB1a/b w błonie
apikalnej
o absorbcja cholesterolu przez enterocyty ze światła jelita
(NPC1L1)
o wychwyt lipoprotein przez enterocyty od strony bazolatelarnej (z
VLDL, LDL, HDL via LDLR i ?)
o wydzielanie cholesterolu (z TAG) z enterocytów do limfy w
postaci chylomikronów
SYNTEZA CHOLESTEROLU STATYNY
• inhibitory kompetycyjne reduktazy HMG-CoA ilustracja
• hamują syntezę cholesterolu
• szereg działań dodatkowych, część może wynikać
z ↓prenylacji białek sygnałowych, część z faktu, że
cholesterol moduluje ekspresję genów wiążąc się z SRE
• typu I: mewastatyna, lowastatyna, prawastatyna
występują naturalnie w grzybach pleśniowych
• typu II: simwastatyna, fluwastatyna, atorwastatyna,
piwastatyna, rosuwastatyna
Prenylacja białek
• modyfikacja posttranslacyjna: -SH cysteiny
• przyłączenie jednostek prenylowych:
farnezylu lub geranogeranylu (intermediaty)
też w ketogenezie, • katalizują transferazy prenylowe:
ale tam izoenzym transferaza farnezylowa (FTaza) lub
mitochondrialny!
transferaza geranylogeranylowa (GGTaza)
• efekt zależy od prenylowanego białka:
ilustracja

(-) statyny
 ilustracja ilustracja

ilustracja

jednostki izoprenowe: 5 C ilość atomów węgla

Co umieć z reakcji syntezy cholesterolu:
• szczegółowo do mewalonianu
• synteza jednostek izoprenowych:
o tylko wymienić z nazwy
o że są 5 C
o synteza wymaga 3 ATP
• kolejne etapy-łączenie j. izoprenowych + utlenienie (lanosterol)+demetylacje (cholesterol):
o nazwy intermediatów 10 C, 15 C, 30 C
o że zużycie NADPH: pirofosforan farnezylu w skwalen + skwalen w lanosterol
ilustracja ilustracja

Δ7-reduktaza (DHCR7): 7-dehydrocholesterol→ cholesterol

ilustracja Δ24-reduktaza (DHCR24): desmosterol→ cholesterol
defekty:
• desmosteroloza (DHCR24)
- rzadka mutacja autosomalna, recesywna, na 1 chromosomie
- w osoczu - ↑desmosterol, ↓cholesterol
- ciężka niewydolność, mikrocefalia, mikrognacja, spastyczność – wiele wad
powodujących śmierć płodu lub noworodka
• SLOS (DHCR7) (Smith-Lemli-Opitz Syndrome)
- mutacja autosomalna, recesywna, na 11 chromosomie (Europa Śr: 1:10 000)
- ↑7-dehydrocholesterol, ↓cholesterol
- opóźnienie psychoruchowe, dysmorfia twarzoczaszki, wrodzone wady serca,
polidaktylia, syndaktylia (zrost II i III palców stóp), przerostowe zwężenie
odźwiernika, w ciężkich przypadkach śmierć w pierwszych tygodniach życia
 • z intermediatów syntezy cholesterolu powstają też:
hem A, dolichol i ubichinon
• oprócz statyn, syntezę cholesterolu hamują bisfosfoniany

ilustracja

BISFOSFONIANY
• grupa leków z charakterystycznym szkieletem fosfor-węgiel-fosfor
• dwie grupy fosfonianowe przypominaja pirofosforan, więc mogą
hamować enzymy wykorzystujące pirofosforan
• R1 – najczęściej –OH, może być –H lub –Cl
• R2 – może być długi łańcuch; determinuje własności chemiczne,
mechanizm i siłę leku
• dwie klasy: bisfosfoniany z lub bez atomu azotu (*) w podstawniku R2 – inne
mechanizmy działania
• bisfosfoniany preferencyjnie wiążą się z hydroksyapatytami kości –
stąd są wykorzystywane w leczeniu chorób kości: głównie w osteoporozie
• bisfosfoniany: alendronian, etydronian*, klodronian*, ibandronian,
zoledronian, pamidronian, ryzedronian
• zapobiegają też prenylacji białek i deregulacji szlaków sygnałowych
• hamują syntazę farnezylową (klasa bisfosfonianów z atomem azotu)
• wypierają końcowy pirosfosforan z ATP, tworząc niefunkcjonalną cząsteczkę
konkurującą z ATP i zaburzającą przemiany wymagające nakładu energii
(klasa bisfosfonianów bez atomu azotu)
 BIOSYNTEZA KWASÓW ŻÓŁCIOWYCH i ich soli (BA, BS)
• prekursorem jest cholesterol
BA HAMUJĄ SWOJĄ WŁASNĄ SYNTEZĘ
• wątrobowa synteza BA to główny szlak metaboliczny cholesterolu
• dziennie ~500 mg cholesterolu → BA
ilustracja
• tylko wątroba ma komplet enzymów do syntezy BA (przede wszystkim 7α-hydrksylazy)
• rodzaj syntetyzowanych BA jest gatunkowo swoisty
u człowieka najwięcej kwasu cholowego i chenodeoksycholowego (I-rzędowe)
• w jelicie, pod wpływem bakterii, powstają II i III-rzędowe BA
u człowieka głównymi II-rzędowymi są kwas deoksycholowy i litocholowy
F
• I-rzędowe BA mogą ulec koniugacji z tauryną i glicyną, tworząc sole sodowe (BS)
• w syntezie I-rzędowych BA uczestniczy 17 enzymów
zlokalizowanych w mitochondriach, retikulum endopl., cytosolu i peroksysomach
• są rozpuszczalne w wodzie dzięki kilku gr. –OH i gr. COOH
• BA ↓swoją własną syntezę (przez receptory jądrowe: FXR, PXR, VDR; błonowe: TGR5),
a ↑ekspresję białek transportowych i wydalanie BA do żółci
• jako cząsteczki sygnałowe wpływają też na przemiany glukozy,
syntezę lipoprotein osocza i metabolizm TAG, metabolizm i transport
ksenobiotyków DOI:10.21608/jram.2021.80110.1121

• resorbowane ok. 90% BA/BS
• 4-ETAPOWY PROCES:
- inicjacja
- modyfikacja pierścieni
- utlenianie i skracanie ł. bocznego
- koniugacja z tauryną lub glicyną
FXR – receptor farnezoidowy X
PXR - receptor X pregnanu
VDR – receptor witaminy D
TGR5 – receptor GPCR dla BA
• BA w enterocytach są ligandem receptora FXR (farnesyl X receptor)
• BA/FXR stymuluje wydzielanie FGF15/19 (czynnik wzrostu fibroblastów)
• FGF15/19 jest ligandem receptora wątrobowego FGFR4
• związanie aktywuje receptor - dimeryzacja z βKlotho
• efektem hamowanie aktywności i ekspresji CYP7A1 (7-OH) i CYP8B1 (12-OH)
• podobny efekt ma bezpośrednie związanie BA z FXR wątrobowym (mniejsze
znaczenie w regulacji)

INICJACJA (ETAP I)
synteza w wątrobie - dwie drogi:
cholesterol + O2 + NADPH+H+
OH-cholesterol + H2O + NADP+
▪ droga klasyczna (CYP7A1, 7α-hydroksylacja [-aza cholesterolowa]; wątroba)
→ 75-90% całkowitej syntezy BA u człowieka
▪ droga alternatywna (CYP27A1, 27-hydroksylacja [-aza sterolowa]; wątroba i inne tkanki)
ilustracja
→ by-pass (wrodzony niedobór) i sposób na usunięcie cholesterolu z innych tkanek (10-25%)
▪ 7α-hydroksylaza cholesterolowa ogranicza syntezę BA („rate-limiting enzyme”)
▪ 7α-hydroksylaza cholesterolowa determinuje wielkość puli kwasów żółciowych
▪ ekspresja i aktywność CYP7A1 ściśle regulowana
(BA; hormony, np.: glukokortykosteroidy, glukagon, insulina; cykl dobowy; cholesterol
(oksysterole); cytokiny)
▪ dzięki alternatywie, niedobór CYP7A1 nie jest letalny, choć skutkuje zahamowaniem
syntezy BA, akumulacją cholesterolu w wątrobie i ↑LDL-cholesterolu w osoczu
▪ 27-hydroksycholesterol musi być przetransportowany do wątroby, gdzie
7α –hydroksylaza oksysterolowa (CYP7B1) hydroksyluje go w pozycji 7α
▪ aktywność CYP27A1 jest regulowana przez BA, cholesterol i hormony (glukokortyko-
steroidy, hormony tarczycy, insulinę)
▪ CYP27A1 występuje w śródbłonku naczyń krwionośnych, makrofagach, nerkach, płucach,
mózgu, skórze, prostacie i jelicie
▪ dla CYP7B1 dodatkowymi substratami są steroidy: gł. DHEA, także pregnenolon, 17α-
estradiol, testosteron; CYP7B1obecny gł. w wątrobie, ale także w: nerkach, śródbłonku
naczyń, j. cienkim, jądrach, jajnikach, prostacie
▪ hydroksylazy w reakcji zużywają tlen cząsteczkowy (O2), a uwalniają wodę – ryzyko
redukcji jednoelektronowej → powstawanie anionorodnika ponadtlenkowego (O2•-) → stres
oksydacyjny
▪ hydroksylazy w reakcji zużywają NADPH+H+, a uwalniają NADP+ (cykl
pentozofosforanowy głównym źródłem NADPH) (synteza redukująca)
 • INICJACJA (ETAP I) _ cd

ilustracja ▪ w innych tkankach możliwa jest hydroksylacja cholesterolu w pozycjach:

24 → CYP46A1; 24-hydroksylaza cholesterolowa
25 → CH25H; 25-hydroksylaza cholesterolowa
▪ jest to sposób na zapobieganie akumulacji cholesterolu w tkankach (nie chodzi o syntezę BA)
▪ 24-hydroksylaza jest enzymem mikrosomalnym; obecna przede wszystkim w mózgu
(neurony); ważna w transporcie cholesterolu z mózgu do wątroby
▪ w wątrobie 24-hydroksycholesterol:
- wykorzystywany jest w syntezie BA (CYP7A1 lub CYP39A1 hydroksylują w pozycji 7α)
- alternatywnie jest sprzęgany z kw. glukuronowym lub siarczanem i wydalany
▪ z chorobą Alzheimera wiąże się:
- ekspresja 24-hydroksylazy cholesterolowej również w komórkach glejowych
- określone SNP w CYP46A1
▪ 25-hydroksylaza cholesterolowa (CH25H) jest enzymem mikrosomalnym, ale nie należy
do rodziny cytochromu P-450 jak wszystkie pozostałe hydroksylazy
▪ w wątrobie 25-hydroksycholesterol jest hydroksylowany w pozycji 7α przez CYP7B1
• MODYFIKACJA PIERŚCIENI (ETAP II)

▪ mikrosomalna oksydoreduktaza
(oksydoreduktaza 3β-hydroksy-∆5 -C27
steroidowa; HSD3B7) ilustracja

▪ HSD3B7 jest specyficzna wobec steroli z gr-

OH w poz. 7α
▪ brak aktywności HSD3B7 hamuje syntezą BA
▪ produktem są związki 3-okso

▪ produkty HSD3B7 mogą następnie ulec:

o 12α-hydroksylacji (CYP8B1, e. mikrosomalny),
a następnie dwóm redukcjom (reduktaza AKR1D1 i dehydrogenaza AKR1C4);
końcowym produktem całego szlaku jest kwas cholowy
o bezpośrednio dwóm redukcjom (reduktaza AKR1D1 i dehydrogenaza
AKR1C4); końcowym produktem jest kwas chenodeoksycholowy
▪ Aktywność 12a-hydroksylazy determinuje procentową zawartość poszczególnych
I-rzędowych BA (stosunek kwas cholowy/kwas chenodeoksycholowy)
▪ brak 12α-hydroksylazy (brak kwasu cholowego):
- upośledza regulację procesu (kw. cholowy to inhibitor syntezy BA)
- powoduje kamicę cholesterolową (kw. cholowy ↑rozpuszczalność CHOL w żółci)
▪ 5β-reduktaza-∆4-3-oksosteroidowa (AKR1D1) – e. cytosolowy (konieczny transport)
▪ dehydrogenaza 3 α –hydroksysteroidowa (AKR1C4) – e. cytosolowy (transport)
 • UTLENIANIE ŁAŃCUCHA BOCZNEGO (ETAP III)

▪ utlenianie i skracanie łańcucha bocznego hydroksylowanych pochodnych cholesterolu

ilustracja
▪ pierwsze reakcje to przyłączenie –OH w poz.27
i utlenianie tej grupy do aldehydu,
a potem do gr. karboksylowej
enzym ze ścieżki alternatywnej: CYP27A1, czyli
27-hydroksylaza sterolowa
▪ syntetaza przyłącza CoA (aktywacja)
(ATP → AMP + PPi)
▪ kolejne reakcje to skracanie ł. bocznego
▪ produkty:
- kwas 3α,7α-dihydroksycholanowy – (diol)
kwas chenodeoksycholowy (CDCA)
- kwas 3α,7α,12α -trihydroksycholanowy – (triol)
kwas cholowy (CA)

przemiany kwasu cholowego (CA)

kwas chenodeoksycholowy (CDCA) ulega analogicznym przemianom

 • KONIUGACJA (ETAP IV)
▪ przyłączenie aa (zwykle glicyna lub tauryna) wiązaniem amidowym ▪ bakterie jelitowe mogą rozprzegać skoniugowane BA/BS
do węgla C24 BA
▪ zachodzi w wątrobie, dotyczy ~98% BA
▪ katalizowana przez N-acylotransferazę
kwas żółciowy-CoA (zaktywowany):aminokwas
▪ konkurencyjny enzym: tioesteraza 2- CoA hydrolizuje tioestry
BA-CoA do wolnych BA i CoA
▪ od ilości obu enzymów zależy stosunek ilości wolnych BA
do skoniungowanych BA
▪ koniugacja zwiększa amfipatyczność (silniejsze detergenty)
▪ zjonizowane (-SO3- lub -COO-) tworzą sole z Na+ (BS)
ilustracja
II-RZĘDOWE BA
▪ mogą dehydroksylować przy C7
▪ powstaje kwas deoksycholowy z CA i kwas litocholowy z CDCA
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
• kamica pęcherzyka żółciowego (kamienie cholesterolowe) →
gdy ilość cholesterolu w wątrobie przekracza rozpuszczalność:
- za mało BA/BS (np. niedobór 7α-hydroksylazy cholesterolowej)
- za dużo cholesterolu (np. po leczeniu fibratami)
• FIBRATY
leki hipolipemizujące, m.in. ↑ HDL-cholesterol („dobry”),
ale skutkiem ubocznym może być „overload” wątroby cholesterolem
np.: fenofibrat, gemfibrozil, bezafibrat i ciprofibrat
• kwas chenodeoksycholowy jako lek (doustny) – bardzo powolne
rozpuszczanie kamieni cholesterolowych
• cholestyramina, kolestypol – leki wiążące kwasy żółciowe
↓cholesterol we krwi przez ↑wydalania BA/BS z kałem
• cholestaza wewnątrzwątrobowa ciężarnych
↓koniugacji = ↑stężenia BA w wątrobie
(przyczyny: ? złożone – siarczki progesteronu)
najczęstsze schorzenie wątroby związane z
ciążą; druga po WZW przyczyna żółtaczki
u ciężarnych;
ryzyko: niedotlenienia płodu, zgonu
wewnątrzmacicznego, porodu przedwczesnego,
krwotoku poporodowego
 ilustracja

DYSLIPIDEMIE
zaburzenia metabolizmu lipidów

rodzinna hipercholesterolemia: homozygotyczna i heterozygotyczna

przyczyną są mutacje w genach:
- LDLR
- APOB100
- PCSK9 (mutacja typu „gain-of-function”)
- LDLRAP (białko adaptorowe receptora LDL)
Hipertriglicerydemia

• ↑stężenie triglicerydów (TG) na czczo ≥1,7 mmol/L

(150 mg/dl) i nie na czczo ≥2 mmol/L (175 mg/dl)
• pierwotna i wtórna
slajd ilustracyjny

A-najwyższy, C-najniższy poziom wiarygodności danych

ilustracja Leki obniżające stężenie cholesterolu
• hamowanie syntezy – statyny
• hamowanie sekrecji VLDL – wtórnie ↓LDL
(niacyna, lomitapid, mipomersen)
• hamowanie wchłaniania cholesterolu – ezetymib
inhibitory PCSK9 • hamowanie wychwytu zwrotnego kwasów żółciowych – rezyny
statyny (żywice anionowymienne: cholestyramina, kolestipol, kolesewelam)
• stymulowanie wychwytu cholesterolu z LDL i remnantów
inhibitory PCSK9: ewolokumab i alirokumab
LDLR • inklisiran – inhibitor syntezy PCSK9, stymuluje degradację mRNA dla PCSK9
• kwas bempediowy – inhibitor liazy ATP-cytrynianowej (ACLY) - ↓LDL, ↓TAG)
• Nie leki: fitosterole i stanole - konkurują z cholesterolem o absorbcję w przewodzie
pokarmowym (redukują cholesterol o ~15%)
Leki obniżające stężenie TAG
• agoniści receptora PPAR: fibraty, glitazony (↓TAG, ↓ LDL, ↑HDL)
• niacyna- witamina B3 (↓TAG, ↓ VLDL ,↓ LDL, ↑HDL)
• kwasy ω-3
• aktywacja LPL – wolanesorsen
• ewinakumab – Ab przeciwko ANGPTL3
lomitapid • wolanesorsen – hamuje apo C-III →↑aktywność LPL i ↓wydzielanie VLDL
mipomersen Leki zwiększające stężenie HDL
• niacyna
• fibraty
• inhibitory CETP
• apabetalon - ↑HDL i ↑apo A-I
ilustracja
EZETYMIB – selektywny inhibitor wchłaniania cholesterolu slajd ilustracyjny
mechanizm kompensacyjny
LOMITAPID
inhibitor białka MTP
i formowania VLDL

~o 50%
DOI: 10.1007/978-1-60761-424-1_28
MIPOMERSEN
antysensowne mRNA dla apoB

doi: 10.1111/bcp.12612

formowanie i wydzielanie VLDL

leki RNA (ASO)

AntySensowne Oligonukleotydy

• apo C-III jest inhibitorem LPL

i wątrobowej lipazy (↑TAG w osoczu)
rybonukleaza H1
• apo C-III stymuluje formowanie
i wydzielanie VLDL (↑TAG w osoczu) 20 nukleotydów
 ilustracja NIACYNA wolne kwasy tł.

DOI:https://doi.org/10.1194/jlr.R040592 ilustracja

• witamina B3 - prekursor NAD+/NADH i NADP+/NADPH • w kontekście obniżania HDL: niacyna działa jak inhibitor CETP
• wykorzystywana w leczeniu dyslipidemii od ponad 50 lat
• adipocyty - receptor niacyny: GPR109A (HM74A)→ Gαi→ acipimox
↓ cAMP → ↓PKA → nieaktywna lipaza hormonozależna (HSL) analog niacyny – mniej skutków ubocznych
→ ↓lipoliza: TAG do FFA
• wątroba – niezależne od GPR109A: ↓syntezy i wydzielania VLDL
1. ↓dostępności FFA do syntezy TAG; 2. ↓ekspresję PPARγ;
3. ↓DGAT2
• wątroba – niezależnie od GPR109A: ↓ekspresję apo C-III (inhibitor
LPL) → ↑wychwyt lipoprotein bogatych w TAG
• obserwowany ↓LDL może być konsekwencją ↓syntezy VLDL
 slajd ilustracyjny

doi.org/10.1007/s11010-020-03965-7
ilustracja BŁONNIK POKARMOWY (DF)
• chemicznie zróżnicowana grupa związków nieulegających strawieniu przez ludzkie enzymy
(głównie pochodzenia roślinnego, ale też grzyby, bezkręgowce)
• głównie polisacharydy (β-glukany0, galakto- i gluko-mannany0, arabinoksylany0, chitozan+,
pektyny, celuloza, alginian, fukoidany–, karageny–, inuliny, hemicelulozy); ligniny i kutyny
• w jelicie grubym częściowo lub całkowicie fermentowane przez mikrobiotę = powstają
SCFA (octan, propionian, maślan), wpływające na metabolizm lipidów
• ↓ wchłanianie lipidów i stężenie TAG we krwi
• ↑wydzielanie żółci a ↓ reabsorbcję soli kw. żółciowych (BS) = ↑ wydalania cholesterolu (z
diety, bo nie trawiony, a własny kierowany do syntezy BS i nieodzyskiwany) = ↓stężenia
cholesterolu we krwi (LDL-cholesterol)
• efekt hipolipemizujący zależy od:
- ilości DF
- rozpuszczalności DF: rozpuszczalny efektywniej hipolipemizuje niż nierozpuszczalny)
- masy cząsteczkowej (wielkości): o średniej i dużej masie cząsteczkowej efektywniejsze
• ↑spożycia BP o 10g/dzień = ↓ incydentów wieńcowych o 14%, a ↓ ryzyka zgonu
wieńcowego o 27% (mniej skutków ubocznych niż statyny)
Mechanizm hipolipemizującego działania BP:
▪ sekwestracja soli kw. żółciowych (oddziaływania hydrofobowe i elektrostatyczne) =
↓ zdolności emulsyfikacyjne
▪ pułapkowanie miceli
doi.org/10.3390/molecules26154559
▪ uszczelnianie sobą śluzówki jelita (fizyczna bariera = ↓ wchłaniania)

sposób sekwestracji BS zależy od charakteru DF (neutralne0, naładowane dodatnio+, naładowane ujemnie–):

dodatnio – o. elektrostatyczne, bo BS są ujemnie naładowane w jelicie; neutralne i ujemnie – o. hydrofobowe; zestryfikowane pektyny: mało „-” a dużo
motywów hydrofobowych (o. hydrofobowe); arabinoksylany raczej działają przez ograniczenie ruchliwości miceli (efekt żelujący)
 ilustracja
LOSY SCFA (SHORT-CHAIN FATTY ACIDS) POWSTAŁYCH W WYNIKU FERMENTACJI DF
niespożytkowane
dyfuzja SCFA do krążenia
• octan (C2), propionian (C3) i maślan (C4); obecne w j. grubym i kale w stosunku 60:20:20
bierna wrotnego
• kolonocyty absorbują 95% produkowanych SCFA, a 5% wydalane z kałem nieznany
antyport
• dzienna produkcja SCFA przy standardowej diecie odpowiada ~10% zapotrzebowania na E
• absorbcja w kolonocytach:
-dyfuzja ułatwiona (niezdysocjowane SCFA); w pH jelit (~6) niewielka część pozostaje w tej formie znane
-symport z H+ lub Na+ lub wymiana z HCO3- (zdysocjowane SCFA); główny mechanizm symporty

• SCFA obecne w krążeniu wrotnym, krążeniu obwodowym; pobierane przez hepatocyty i inne tkanki
• SCFA zapobiegają/wspierają leczenie zespołu metabolicznego, zaburzeń funkcjonowania
jelit (IBD, biegunka po leczeniu antybiotykami), niektórych nowotworów
• maślan stanowi źródło energii dla kolonocytów; utleniany do ciał ketonowych i CO2; zaspokaja 60-70% ich zapotrzebowania na E
• octan również może być wykorzystany jako źródło E przez kolonocyty
• 70% krążącego octanu jest pobierane przez wątrobę (E, synteza cholesterolu i LCFA, kosubstrat w syntezie glutaminy i kwasu glutaminowego),
reszta metabolizowana przez kardiomiocyty i adipocyty oraz przez mięśnie szkieletowe i nerki
• propionian (30-50%) wychwytywany przez hapatocyty i użytkowany jako prekursor w glukoneogenezie
• SCFA to ligandy dla receptorów GPCR 41 (FFAR2; powinowactwo octan = propionian > maślan) i 43 (FFAR3; maślan = propionian > octan)
• SCFA/FFAR zaangażowane w metabolizm lipidów i węglowodanów
 WPŁYW SCFA/FFAR NA METABOLIZM LIPIDÓW • FFAR2 z Gαi i Gαq; najsilniej ekspresjonowany na kom. ukł. immunologicznego,
ilustracja sporo w białej i brązowej tk. tłuszczowej, trzustce, j. grubym, śledzionie →
metabolizm lipidów i metabolizm glukozy
• SCFA wpływa na:
- balans lipoliza ↔ lipogeneza (TAG; w WAT)
- balans β-oksydacja ↔ synteza FA (wątroba i mięśnie)
- ↓ FFA w osoczu (↓lipolizę w WAT a ↑wychwyt przez wątrobę i mięśnie)
• w WAT (biała tkanka tłuszczowa):
- ↓cyklazę adenylanową i cAMP → ↓PKA → ↓HSL → ↓lipolizę
- ↑leptyny
- ↓zależnej od insuliny aktywacji Akt (pAkt) → ↓lipogeneza (TAG)
• w BAT (brązowa tkanka tłuszczowa):
- ↑termogenezy przez ↑syntezy UPC-1 (termogenina; rozprzęga fosf-ox)
- ↑PGC-1α → ↑β-oksydację FA
• w wątrobie:
↑stosunek AMP/ATP → ↑fosforylację AMPK (sensor stanu energetycznego kom)
* AMPK aktywowana stresem metabolicznym (zagrożona synteza ATP - hipoksja,
niedokrwienie, brak glukozy - lub nadmierne zużycie ATP; zamyka procesy anaboliczne a
uruchamia kataboliczne aby przywrócić równowagę energetyczną)
doi: 10.1194/jlr.R036012
*AMPK działa autonomicznie na poziomie komórki lub jest regulowana hormonalnie (leptyna,
AC – cyklaza adenylanowa
PKA – kinaza białek A grelina, adiponektyna, kanabinoidy, hormony tarczycy); na AMPK działa metformina
HSL – lipaza hormonozależna ▪ ↑PGC-1α → ↑wychwyt FFA i ↑β-oksydację FA, a ↓syntezę FA (↓ACC)
PGC-1α – koaktywator czynników transkrypcyjnych: PPARγ, LXR, FXR
(regulacja metabolizmu cholesterolu, lipidów i glukozy) ▪ ↓endogenną syntezę cholesterolu (↓reduktaza HMG-CoA)
AMPK - kinaza białkowa aktywowana przez AMP (p-fosforylacja) ▪ ↓ekspresję SREBP-1 (cz.transkrypcyjny związany z IR, dyslipidemią i T2DM)
UCP-1 – białko rozprzęgające fosforylację oksydacyjną (termogenina) • w mięśniach:
ACC – karboksylaza acetylo-CoA (synteza malonylo-CoA z acetylo-CoA; synteza FA)
IR – insulinooporność - ↑stosunek AMP/ATP → ↑p-AMPK → ↑wychwyt FFA i ↑β-oksydację
T2DM – cukrzyca typu 2 - ↑insulinowrażliwość (↑p-AMPK → ↓malonylo-CoA i acylo-CoA-induktory IR)