Psixiatriya @atuaze

Í. Â.
ÈÑÌÀÉÛËÎÂ
ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀ
Äþðäöíúö íÿøð
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû
Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí
Òèáá Öíèâåðñèòåòèíèí òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí
äÿðñëèê êèìè òÿñäèã îëóíìóøäóð.
«ÀÏÎÑÒÐÎÔÔ»
ÁÀÊÛ – 2013
Àç.2
È 78
Ðÿé÷èëÿð
ß.Â.ÌÓÑÀÉÅÂ
Ðóñèéà ÒÅ àêàäåìèéàñûíûí ôÿõðè ïðîôåññîðó,
ÿìÿêäàð åëì õàäèìè
Ý.Ý.ÝßÐÀÉÁßÉËÈ
òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð
Åëìè ðåäàêòîðëàð
ß.ß.ÀÁÀÑÃÓËÈÉÅÂ
ÿìÿêäàð åëì õàäèìè, ïðîôåññîð
Ô.Í.ÈÑÌÀÉÛËÎÂ
òèáá åëìëÿðè äîêòîðó
Ðåäàêòîð
Ñ.Ñÿìèìè
Íàøèð
Àêèô Äÿíçèçàäÿ
Á
Èñìàéûëîâ Íàäèð
È 78 ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀ (Äÿðñëèê. ÛÂ íÿøð), Áàêû, «ÀÏÎÑÒÐÎÔÔ», — 528 ñÿù.
ISBN 978-9952-404-36-4
Äÿðñëèê òÿñäèã åäèëìèø ïðîãðàì ÿñàñûíäà ìöàñèð åëìèí âÿ òèááè ïðàêòèêàíûí
íàèëèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíàðàã éåíèäÿí èøëÿíèëìèø âÿ òÿêìèëëÿøäèðèëìèøäèð. Êèòàá 3
ùèññÿäÿí: Û — ïñèõèàòðèéàíûí öìóìè ïðîáëåìëÿðè; ÛÛ — ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ñèìïòîìà-
òèêàñû; ÛÛÛ — õöñóñè âÿ éà êëèíèê ïñèõèàòðèéàäàí èáàðÿòäèð.
Äÿðñëèêäÿ ÿíÿíÿâè ìþâçóëàðëà éàíàøû «Ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ñåêñóàë
ïîçóíòóëàð», «Ãèäàëàíìà èëÿ ÿëàãÿäàð ïîçóíòóëàð», «Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè»,
«Çîðàêûëëûã âÿ èíòèùàð», «Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí èíêèøàôû òàðèõè» âÿ ñ. ìþâçóëàð äà
þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Äÿðñëèê Òèáá Óíèâåðñèòåòèíèí òÿëÿáÿëÿðè âÿ ðåçèäåíòëÿðè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóøäóð, îíäàí åéíè çàìàíäà ùÿêèì-ïñèõèàòðëàð, íàðêîëîãëàð, íåâðîëîãëàð, äèýÿð
ùÿêèì âÿ ïñèõîëîãëàð äà èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
Êèòàáûí èñòèôàäÿñè èëÿ áàüëû áöòöí ìöñòÿñíà ùöãóãëàð

ìöÿëëèôÿ ìÿõñóñäóð.
© «ÌÀÀÐÈÔ» íÿøðèééàòû, 1992

© «ÞÇÀÊ ÉÀÉÛÍÅÂÈ» (Èñòàíáóë), 1998
© «QAPP-POLÈQRAF», 2004
© «ÀÏÎÑÒÐÎÔÔ», 2013
3
ÅËÌÈ ÐÅÄÀÊÒÎÐÄÀÍ
Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí ñàüëàìëûüà äàèð "Ñàüëàìëûã

õÿñòÿëèéèí âÿ éà ùÿð-ùàíñû áèð ôèçèêè ÷àòûøìàçëûüûí îëìàìàñû äåéèë, ÿêñèíÿ
òàì ôèçèêè, ðöùè âÿ ñîñèàë ÿìèí-àìàíëûã ùàëûíûí îëìàñûäûð" êèìè ñÿñëÿíÿí
òÿðèôèíäÿ ïñèõèàòðèéàéà áèð òèááè èõòèñàñ êèìè áþéöê þíÿì âåðèëèð. Áó
áàõûìäàí ïñèõè ñàüëàìëûüûí ñàüëàì úÿìèééÿòèí ìþâúóä îëìàñû ö÷öí
ýÿðÿêëè îëàí ÿí ìöùöì êîìïîíåíò êèìè ãÿáóë îëóíìàñû íÿçÿðÿ ÷àðïûð.
Ïñèõèàòðèéà ïñèõè ïîçóíòóëàðûí äèàãíîñòèêà, ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêà
ìåòîäëàðûíû þéðÿíÿí áèð åëì êèìè èúòèìàè ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿñèíäÿ
õöñóñè þíÿì äàøûéûð.
Ùàçûðäà ïñèõèàòðèéà ÿí ÷îõ äèíàìèê èíêèøàôäà îëàí êëèíèêè åëìäèð.
Èëáÿèë áèç íåéðîáèîëîýèéà, ôàðìàêîëîýèéà, ïñèõîëîýèéà âÿ ñîñèàë åëìëÿð
ñàùÿñèíäÿ åäèëÿí êÿøôëÿðèí ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ýþñòÿðèëìÿñèíÿ éåíè
áèëèê âÿ òåõíîëîýèéàëàðûí ýÿòèðìÿñèíèí øàùèäè îëóðóã. Ñîí îí èëëèêäÿ
ïñèõèàòðèéàíûí ÿíÿíÿâè áþëìÿëÿðèíÿ èúìà ïñèõèàòðèéàñû, íåéðîïñèõèàòðèéà,
êðîññ-êóëòóðàë ïñèõèàòðèéà, ôþâãÿëàäÿ ùàëëàð ïñèõèàòðèéàñû êèìè ñàùÿëÿð
ÿëàâÿ îëóíìóø âÿ þç åëìè òÿñäèãèíè òàïìûøäûð.
Ïñèõèàòðèéàíûí èíòåíñèâ èíêèøàôûíû þç þëêÿìèçäÿ äÿ ìöøàùèäÿ åäÿ
áèëÿðèê. Ãûñà áèð ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíà äàèð éåíè
ãàíóíóíóí ãöââÿéÿ ìèíìÿñèíè, ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿ Ìèëëè
Ñòðàòåýèéàíûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñûíû, ÿí áþéöê ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíà-
ëàðäàí áèðèíèí éåíèäÿí áÿðïà åäèëÿðÿê òèêèëìÿñèíè, öìóìè ïðîôèëëè
õÿñòÿõàíàäà ïñèõèàòðèéà øþáÿñèíèí à÷ûëìàñûíû, þëêÿäÿ èëê Ïñèõè Ñàüëàìëûã
Ìÿðêÿçèíèí à÷ûëìàñûíû, èëêèí ñÿùèééÿ ñèñòåìè ñÿâèééÿñèíäÿ ïñèõèàòðèéà
éàðäûìûíûí èíòåãðàñèéàñûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè, ÿñàñ ïñèõè
ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿñè öçðÿ êëèíèêè ïðîòîêîëëàðûí éàðàäûëìàñûíû âÿ ñ.
ãåéä åòìÿê êèôàéÿòäèð. Áöòöí áóíëàð äþâëÿòèí ïñèõè ñàüëàìëûüûí ãîðóí-
ìàñû ìÿñÿëÿëÿðèíÿ âÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ìöêÿììÿëëÿøäèðèëìÿñèíÿ
éþíÿëäèëìèø äèããÿòèíèí áàðèç íöìóíÿñèäèð.
Ïñèõèàòðèéàäà ïðîôåññèîíàë òÿùñèë ñàùÿñèíäÿ äÿ ÿùÿìèééÿòëè äÿéè-
øèêëèêëÿð áàø âåðèð. Ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ óéüóí îëàðàã, Òèáá Óíèâåðñèòåòèíèí
òÿëÿáÿëÿðè ö÷öí ïñèõèàòðèéà öçðÿ ïðîãðàì èøëÿíèá ùàçûðëàíìûø, ïñèõèàòðèéà
4 Íàäèð Èñìàéûëîâ
öçðÿ ðåçèäåíòóðàíûí êå÷èðèëìÿñè òÿòáèã åäèëìèø, àèëÿ òÿáàáÿòèíèí

ðåçèäåíòóðà ïðîãðàìûíà ïñèõèàòðèéà áþëìÿñè ÿëàâÿ åäèëìèø, òÿëÿáÿ âÿ
ðåçèäåíòëÿð ö÷öí èìòàùàí òåñòëÿðè âÿ ùÿì÷èíèí ùÿêèì ïñèõèàòðëàð ö÷öí
ñåðòèôèêàò òåñòëÿðè ùàçûðëàíìûøäûð. Ñàäàëàíàí éåíèëèê âÿ äÿéèøèêëèêëÿð
ïñèõèàòðèéà öçðÿ äÿðñëèêëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè ãàðøûñûíäà éåíè âÿçèôÿëÿð ãîéóð.
Áóíóíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã, Í.Â.Èñìàéûëîâóí "Ïñèõèàòðèéà" äÿðñëèéèíèí
4-úö íÿøðè òèááè òÿùñèëÿ úàâàá âåðÿí éåíè òÿëÿáëÿð êîíòåêñòèíäÿ
ïñèõèàòðèéàíûí ìöõòÿëèô áþëìÿëÿðèíèí òÿäðèñèíäÿ ìöàñèð éàíàøìàëàðû ÿêñ
åòäèðìÿéÿ éþíÿëäèëìèøäèð. Äÿðñëèéèí ìàòåðèàëëàðû êèôàéÿò ãÿäÿð
éåíèëÿíìèø âÿ ÿëàâÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðèëìèøäèð. Ïñèõè ïîçóíòóëàðûí
äèàãíîñòèêà âÿ ìöàëèúÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø ìþâçóëàð Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí
òÿñäèã îëóíìóø ìöääÿàëàðû âÿ êëèíèêè ïðîòîêîëëàðûíà ÿñàñÿí øÿðù îëóíóð.
Äÿðñëèéÿ "Áþùðàí âÿçèééÿòè", "Ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóëàðû", "Òÿøâèø
ïîçóíòóñó", "Çîðàêûëûã âÿ èíòèùàð" âÿ ñ. áó êèìè éåíè áþëìÿëÿð ÿëàâÿ
åäèëìèøäèð. Äÿðñëèêäÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 2011-úè èëäÿ äöçÿëèø
åòäèéè Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà Ãàíóíó âÿ ÕÁÒ-10, ùÿì÷èíèí, äèýÿð
ìöùöì ñÿíÿäëÿð âåðèëìèøäèð.
Í.Â.Èñìàéûëîâóí «Ïñèõèàòðèéà» êèòàáû òàì îëàðàã ìöàñèð äÿðñ
âÿñàèòëÿðèíÿ ìöâàôèãäèð, ñàäÿ âÿ àíëàøûëàí äèëäÿ éàçûëìûøäûð âÿ
ïñèõèàòðèéà ñàùÿñè öçðÿ ïðîôåññèîíàë áèëèêëÿðèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ö÷öí ëàçûìè
èíôîðìàñèéà òóòóìóíà ìàëèêäèð. Äÿðñëèê Òèáá Óíèâåðñèòåòèíèí òÿëÿáÿëÿðè,
ïñèõèàòðèéà öçðÿ ðåçèäåíòóðàäà òÿùñèë àëàíëàð âÿ ùÿì÷èíèí ùÿêèì-
ïñèõèàòðëàð, íàðêîëîãëàð, êëèíèêè ïñèõîëîã âÿ ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíèí
äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðè ö÷öí ÿñàñ äÿðñ âÿñàèòè êèìè òþâñèéÿ åäèëÿ áèëÿð.
ß.ß. Àáàñãóëèéåâ,
ÿìÿêäàð åëì õàäèìè, ïðîôåññîð
Ô.Í. Èñìàéûëîâ
òèáá åëìëÿðè äîêòîðó
5
ÝÈÐÈØ
Ïñèõèàòðèéà êëèíèê òÿáàáÿòèí ìöùöì áèð ñàùÿñè îëóá ðöùè õÿñ-

òÿëèêëÿðèí åòèîëîýèéàñû, ïàòîýåíåçè, ìöàëèúÿñè âÿ ïðîôèëàêòèêàñûíäàí
áÿùñ åäÿí áèð åëìäèð. Ïñèõèàòðèéà éóíàí ñþçö îëóá «Ïñéúùå» – ðóù,
«èàòðèà» – ìöàëèúÿ åäèðÿì äåìÿêäèð. Ìöàñèð ïñèõèàòðèéà àüûð ïñèõè
õÿñòÿëèêëÿðëÿ éàíàøû, íåâðîòèê ïîçóíòóëàðû, øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíû, ñî-
ìàòèê õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîïàòîëîæè ùàëëàðû âÿ ñ.-íè
ÿùàòÿ åäèð.
Ïñèõèàòðèéàíûí ùàçûðäà áèð ñûðà ìöñòÿãèë ñàùÿëÿðè: óøàã ïñèõèàòðè-
éàñû, ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéàñû, íàðêîëîýèéà, ïñèõîòåðàïèéà, ïñèõîôàðìà-
êîëîýèéà, áèîëîæè ïñèõèàòðèéà, ùåðàíòîïñèõèàòðèéà âÿ ñ. ìþâúóääóð.
Ïñèõèàòðèéà êëèíèê òÿáàáÿòèí ìöñòÿãèë áèð ñàùÿñè îëìàãëà éàíàøû
ãåéðè-òèááè åëìëÿðëÿ, ìÿñÿëÿí, ôÿëñÿôÿ, ùöãóã, ñîñèîëîýèéà, ïñèõîëîýèéà
âÿ äèýÿð ñàùÿëÿðëÿ äÿ ñûõ ñóðÿòäÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áó äà ðóùè õÿñòÿëÿðè ñî-
ìàòèê õÿñòÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áèð ñûðà èúòèìàè-ïñèõîëîæè, ùöãóãè-åòèê
âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿðëÿ áàüëûäûð.
Òÿáàáÿòèí åëÿ áèð ñàùÿñè éîõäóð êè, ïñèõèàòðèéà èëÿ ñûõ ÿëàãÿñè îë-
ìàñûí. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, ïñèõè õÿñòÿëÿðëÿ, èëê íþâáÿäÿ, ùÿêèì-ïñèõè-
àòð äåéèë, äèýÿð èõòèñàñëû ùÿêèìëÿð (íåâðîëîã, åíäîêðèíîëîã, àèëÿ ùÿêèìè
âÿ á.) ãàðøûëàøûðëàð. Õÿñòÿíè îïåðàòèâ ìöäàõèëÿéÿ ùàçûðëàéàí úÿððàù,
äîüóø ãÿáóë åäÿí ìàìà-ýèíåêîëîã, êàðäèîëîã, ïåäèàòð äà ïñèõèàòðèéà-
íû áèëìÿëè âÿ ýöíäÿëèê ôÿàëèééÿòèíäÿ îíà ìöðàúèÿò åäÿí õÿñòÿíèí ïñèõè
ïîçóíòóñó îëäóüóíó âàõòûíäà àéäûíëàøäûðûá, îíó ùÿêèì-ïñèõèàòðûí
ìöàéèíÿñèíÿ ýþíäÿðìÿëèäèð.
Ðóùè õÿñòÿëèêëÿð íîðìàë ïñèõè ïðîñåñëÿðèí ïîçóëìàñû èëÿ þçöíö áö-
ðóçÿ âåðèð. Áåëÿ êè, õÿñòÿëÿðäÿ ðåàë âàðëûüûí äÿéèøèëìèø ôîðìàäà ãàâðà-
íûëìàñû, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ãåéðè-àäåêâàò äÿéèøèëìÿñè âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿð
ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ïñèõè ïîçóíòóëàð çàìàíû øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèí, õàñèé-
éÿòèí, öìóìèééÿòëÿ, ðåàë âàðëûãëà øÿõñèééÿò àðàñûíäàêû íîðìàë ìöíà-
ñèáÿòëÿðèí ïîçóëìàñû ãåéä åäèëèð. Îíà ýþðÿ äÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ, áàø-
ãà ñþçëÿ, øÿõñèééÿòèí ïàòîëîýèéàñû äà äåìÿê îëàð.
Ïñèõè ôÿàëèééÿò ÿìÿéèí âÿ áàøãà èúòèìàè àìèëëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèí-
äÿ éàðàíìûø éöêñÿê ãóðóëóøëó ìàòåðèéàíûí – áåéíèí ñïåñèôèê ôóíêñè-
éàñûäûð. Äåìÿëè, áåéèí ïñèõè ôÿàëèééÿò îðãàíû, ÿòðàô ìöùèò èñÿ îíóí
ìÿíáÿéèäèð.
Ïñèõèàòðèéàíû òÿáàáÿòèí äèýÿð ñàùÿëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áèð ñûðà
úÿùÿòëÿðè õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áóíëàðäàí ÿí áàøëûúàñû ðóùè
ïîçóíòóëàð çàìàíû øÿõñèí àíëàãñûç îëìàñûäûð. Éÿíè õÿñòÿíèí þç ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëìÿìÿñè âÿ þçöíÿ ãàðøû òÿíãèäèí îëìàìàñûäûð.
Øöáùÿñèç, áåëÿ õÿñòÿëÿð úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè åäÿðñÿ, îíëàð ãàíóí ãàðøû-
ñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûìûðëàð. Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí áèð ÷îõóíóí åòèîëîýè-
éà âÿ ïàòîýåíåçèíèí äÿãèã þéðÿíèëìÿìÿñèíè, õÿñòÿëèéè àøêàð åòìÿê
ö÷öí îáéåêòèâ ìöàéèíÿ ìåòîäëàðûíûí îëìàìàñûíû íÿçÿðÿ àëñàã, ïñèõè-
àòðèéà åëìèíèí öçÿðèíÿ äöøÿí ìÿñóëèééÿòè àíëàìàã ìöìêöíäöð. Ïñè-
õèàòðèéàíûí ãåéä åäèëÿí ïðîáëåìëÿðè ùÿìèí åëìèí èíêèøàôäàí ãàëìàñû
èëÿ äåéèë, îíóí òÿäãèãàò îáéåêòèíèí (èíñàí áåéíèíèí) ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. ÕIÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà éàøàìûø èíýèëèñ ïñèõèàòðû Ìîäçëè
äåìèøäèð: «Àüûë òÿáèÿòèí èíêèøàôûíûí ÿí éöêñÿê, ÿí àëè, ñîíóíúó ùÿääè-
äèð. Îíà ýþðÿ äÿ î, èíñàíûí þéðÿíÿ áèëÿúÿéè ÿí ÷ÿòèí, ÿí ìöðÿêêÿá áèð
ïðåäìåòäèð. Áó ñàùÿäÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí äèýÿð åëìëÿðèí
éöêñÿê èíêèøàôû ëàçûìäûð».
Ìöàñèð ïñèõèàòðèéà áèð ñûðà äÿãèã åëìëÿðèí: ìîëåêóëéàð áèîëîýèéà,
áèîëîæè êèìéà, áèîôèçèêà, èììóíîýåíåòèêà, êèáåðíåòèêà âÿ áàøãà åëìëÿ-
ðèí íàèëèééÿòëÿðè ÿñàñûíäà èíêèøàô åäèð.
Êèòàáà Ïñèõèàòðèéà âÿ Íàðêîëîýèéà Éàðäûìû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí
ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû, ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð âÿ äàâðàíûø ïîçóíòó-
ëàðûíûí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòû (Õ-áàõûø), ïðåäìåò ýþñòÿðèúèëÿðè âÿ äèýÿð
ÿëàâÿ áþëìÿëÿð äÿ äàõèë åäèëìèøäèð.
Êèòàáûí ÿââÿëêè âÿ ñîíóíúó íÿøðèíèí ÷àïà ùàçûðëàíìàñû ïðîñå-
ñèíäÿ ìÿíÿ éàðäûì ýþñòÿðÿíëÿðèí ùàìûñûíà, èëê íþâáÿäÿ, åëìè ðåäàê-
òîðëàð, ìÿðùóì ßìÿêäàð åëì õàäèìè, ïðîô. ß.ß. Àáàñãóëèéåâÿ âÿ òèáá
åëìëÿðè äîêòîðó Ô.Í.Èñìàéûëîâà þç ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì.
Ìöÿëëèô äÿðñëèê ùàããûíäà þç ìöëàùèçÿëÿðèíè âÿ òÿíãèäè ãåéäëÿðèíè
ýþíäÿðÿí îõóúóëàðà ãàáàãúàäàí òÿøÿêêöðöíö áèëäèðèð.
Å-ìàèë: nadirismayilov@psychiatry.az
7
I ÙÈÑÑß
Ï ÑÈ ÕÈ ÀÒ ÐÈ ÉÀ ÍÛÍ ÖÌ Ó Ì È
Ï ÐÎ Á ËÅÌ Ëß ÐÈ
( Ï ðî ïå äå â ò è êà)
Û ÔSSÑÈË
Ï ÑÈ ÕÈ ÀÒ ÐÈ ÉÀ ÍÛÍ Ã ÛÑÀ ÈÍ Ê È ØÀ Ô ÒÀÐÈÕÈ
Ïñèõè ïîçóíòóíóí áåéíèí ïàòîëîýèéàñû îëìàñû ôèêðè òàðèõèí áöòöí ìÿð-

ùÿëÿëÿðèíäÿ ìàòåðèàëèñò âÿ èäåàëèñò áàõûøëàðûí ìöáàðèçÿ ïðèíñèïèíÿ ÷åâðèë-
ìèøäèð.
Áÿçè òàðèõè ìÿíáÿëÿðäÿ êå÷ìèøäÿ ùàíñû ðóùè õÿñòÿëèêëÿðÿ òÿñàäöô îëóí-
äóüóíó âÿ ðóùè ïîçóíòóñó îëàí àäàìëàðà úÿìèééÿòèí ìöíàñèáÿòè ãåéä
åäèëìèøäèð. Óçàã êå÷ìèøäÿ ðóùè õÿñòÿëÿðÿ ìöíàñèáÿò èäåàëèñò ôÿëñÿôè úÿðÿ-
éàíëàðäàí äîüàí âÿ äèíè ãàíóíëàðà ÿñàñëàíàí éàáàí÷û ìöíàñèáÿò îëìóø-
äóð. Ìÿùç, áóíà ýþðÿ äÿ ðóùè õÿñòÿëÿðëÿ äàâðàíìà ãàéäàëàðû äà ãåéðè-àäè
èäè. Ìÿñÿëÿí, ïñèõè îéàíìà ùàëûíäà îëàí õÿñòÿíè «Àëëàùûí ãÿçÿáèíÿ ýÿë-
ìèø», «øåéòàí úèëäèíÿ ýèðìèø» ùåñàá åäÿðÿê áèð ÷îõ ùàëëàðäà âÿùøèúÿñèíÿ
ìÿùâ åäèð, þçöíö ñàêèò àïàðàí, ëàãåéä, ÿùâàëè-ðóùèééÿñè äöøêöí îëàí
øÿõñëÿðÿ áàéðàì ëèáàñû ýåéèíäèðèð âÿ õöñóñè ãàéüû ýþñòÿðèðäèëÿð.
Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà åëìè òÿáàáÿòèí èíêèøàôû Èîíèà ìÿêòÿáèíèí éàðàòäû-
üû íàòóðôèëîñîôèéàéà ÿñàñëàíûðäû. Áó ôÿëñÿôè ìÿêòÿáèí ãàáàãúûë íöìàéÿí-
äÿëÿðè Àíàêñèìàíäð âÿ Àíàêñèìåí èäè. Ùÿìèí ôÿëñÿôè ìÿêòÿáèí èðÿëè ñöð-
äöéö ìöääÿàëàðäàí áèðè îíäàí èáàðÿò èäè êè, òÿáèÿòäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí
úàíëûëàðûí, ÿøéàëàðûí âÿ ñ. ÿñàñûíû èëêèí ìàòåðèéà òÿøêèë åäèð. Áåëÿ áèð ôÿëñÿ-
ôè áàõûøûí òÿñèðè àëòûíäà îëàí êå÷ìèøèí ìàòåðèàëèñò ôèêèðëè ùÿêèìè Àëêìåîí
Êðîòîíñêè (ßë Ëîüìàí) èëê äÿôÿ ýþðìÿ ñèíèðèíè êÿøô åòäè âÿ îíóí áåéèíëÿ
ÿëàãÿñèíèí îëäóüóíó ãåéä åòäè. Àëêìåîí Êðîòîíñêè ñöáóò åäèðäè êè, åøèòìÿ
âÿ ãîõóáèëìÿ äóéüóëàðûíûí äà áåéèíäÿ ìÿðêÿçëÿðè âàðäûð, îíëàðûí âàñèòÿ-
ñèëÿ òÿñÿââöðëÿðèìèç âÿ áèëèê åùòèéàòëàðûìûç éàðàíûð.
Áåéíèí èíñàíûí áèëèê îðãàíû îëìàñû èäåéàñûíû ñîíðàëàð á. å. ÿ. V ÿñðäÿ
éàøàìûø Ùèïïîêðàò èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Î, ãåéä åäèðäè êè, áèð òÿðÿôäÿí ñå-
âèíú (ýöëöø, ÿéëÿíúÿëÿð) äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ ïåøìàí÷ûëûã (êÿäÿð, ãöññÿ,
ãÿì) áåéèíäÿí ýÿëèð. Áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ áèç àüëûìûçû èòèðèð, ñàéûãëàéûð,
òÿøâèø êå÷èðèð âÿ ãîðõóðóã. Î, ðóùè õÿñòÿëèêëÿðè áåéèí õÿñòÿëèêëÿðè ùåñàá
åäèðäè. Ùèïïîêðàò ùÿëÿ î âàõòëàð ãåéä åòìèøäèð êè, áåéíèí ñàü éàðûìêöðÿñè-
íèí çÿäÿëÿíìÿñè áÿäÿíèí ñîë ùèññÿñèíäÿ, ñîë éàðûìêöðÿñèíèí çÿäÿëÿíìÿñè
èñÿ ñàü òÿðÿôèíäÿ úÿíýîëìà (ãûúëûã) ÿëàìÿòëÿðèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ùàçûðäà þç
ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿéÿí «ìåëàíõîëèéà», «ìàíèéà», «ïàðàíîéà» êèìè òåð-
ìèíëÿð äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Ùèïïîêðàò òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëìèøäèð.
Äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçì ôÿëñÿôè áàõûøëàðà ÿñàñëàíàí Ùèïïîêðàò áÿäÿí ãó-
ðóëóøó âÿ òåìïåðàìåíòè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ñèíèð ñèñòåìèíèí èëê òÿñíèôàòûíû éà-
ðàòìûøäûð. Ùèïïîêðàò òÿñíèôàòûíäà 4 òåìïåðàìåíò òèïè ôÿðãëÿíäèðèëèð: ñàíãâè-
íèê, ôëåãìàòèê, õîëåðèê, ìåëàíõîëèê.
Ùèïïîêðàò áèð ñûðà ñèíèð õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìöàëèúÿñè ñàùÿñèíäÿ äÿ ãèéìÿò-
ëè òÿäãèãàòëàð àïàðìûøäûð. Î, ìåëàíõîëèê òåìïåðàìåíòèí öñòöíëöê òÿøêèë åò-
äèéè ùàëëàðäà «éàéûíäûðìà» òåðàïèéàñû, ãàíáóðàõìà, ãóñäóðóúó ìàääÿëÿð,
ïÿùðèç âÿ ñ.-äÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö. Ùèïïîêðàò áèð ÷îõ õÿñ-
òÿëÿðè òðîïèê áàòàãëûãëàðà ýþíäÿðìÿéè òÿêëèô åäèðäè. Îðàäà îíëàð èñèòìÿ õÿñ-
òÿëèéèíÿ (ìàëéàðèéà) òóòóëóð âÿ èëêèí õÿñòÿëèêëÿðäÿí ìöàëèúÿ îëóíóðäóëàð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè ãÿäèì Ðîìàäà òÿáàáÿò äàùà éöêñÿê èíêèøàô ìÿð-
ùÿëÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ åðàìûçûí I
ÿñðèíäÿ éàøàìûø Êëàâäèé Ãàëåí, Àðàòåé, Òñåëñ âÿ òèáá åëìèíèí äèýÿð ãà-
áàãúûë íöìàéÿíäÿëÿðè îëìóø ùÿìÿñðëÿðè, õöñóñèëÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð ùàã-
ãûíäà áèð ñûðà ïðîãðåññèâ ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðìöøëÿð.
Ðîìà âÿ éóíàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ñöãóòó, åëìèí, èíúÿñÿíÿòèí âÿ òÿáàáÿ-
òèí èíêèøàôäàí ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Åëìèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ îëäóüó êè-
ìè òÿáàáÿòäÿ äÿ òÿíÿççöë äþâðö áàøëàíäû. Ôåîäàëèçì úÿìèééÿòèíèí äàéàüû
îëàí êèëñÿ ãûëûíú âÿ çîðàêûëûã éîëó èëÿ åëìè áàõûøëàðû ðÿää åäèð, îíóí èíêè-
øàôûíû äàéàíäûðûðäû. Àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí ìöùàðèáÿëÿð, éîõñóëëóã âÿ àú-
ëûã, ìÿäÿíèééÿò îúàãëàðûíûí äàüûëìàñû ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà âÿ Ðîìàäà åë-
ìèí èíêèøàôûíûí äóðüóíëóüóíà, äèíèí ýöúëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Òÿáàáÿò
íàäàí äèí õàäèìëÿðèíèí ÿëèíÿ êå÷äè. Òÿáèá îëìàã, ùÿêèìëèê ñÿíÿòèíÿ éèéÿ-
ëÿíìÿê, äèíè åòèãàääàí óçàãëàøìàã êàôèðëèê ùåñàá åäèëèð âÿ úèääè úÿçàëàí-
äûðûëûðäû. Ïñèõè ïîçóíòóéà «øåéòàí ëèáàñûíà ýèðìèø», «úàäó åäèëìèø» âÿ ñ. êè-
ìè ôèêèðëÿðëÿ éàíàøûëûðäû. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ èøýÿíúÿ âåðèëèð âÿ îíëàðû «ìöãÿä-
äÿñ èíêâèçèòñèéà òîíãàëëàðû»íäà éàíäûðìàã éîëó èëÿ ìÿùâ åäèðäèëÿð.
Îðòà ÿñðëÿðäÿ äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí ïñèõè õÿñòÿëÿ-
ðÿ áåëÿ ìöíàñèáÿò, åéíè çàìàíäà Ðóñèéàäà àçàúûã äà îëñà þçöíÿ ìþâãå òà-
ïûðäû. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àâðîïàíûí áàøãà þëêÿëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëà-
ðàã, Ðóñèéàäà ðóùè õÿñòÿëÿðèí êöòëÿâè ñóðÿòäÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ùàëëàðûíà òÿ-
Ïñèõèàòðèéàíûí ãûñà èíêèøàô òàðèõè 9
ñàäöô åäèëìèðäè. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ ìöíàñèáÿò ÿê-

ñÿð ùàëëàðäà ùóìàíèñò áàõûøëàð ÿñàñûíäà ãóðó-
ëóðäó.
ÕI — ÕIII ÿñðëÿðäÿ òÿáàáÿòèí èíêèøàôû éàë-
íûç øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ãåéä îëóíóðäó. Àâðîïà-
íûí áèð ÷îõ àëèìëÿðè õðèñòèàí äèíèíèí òÿãèáèíÿ
ìÿðóç ãàëìàìàã ö÷öí ãîíøó þëêÿëÿðÿ, î
úöìëÿäÿí, Ìåñîïîòàìèéàéà, Èðàíà âÿ ÿðÿá
þëêÿëÿðèíÿ ãà÷ûðäûëàð.
Ãÿäèì Øÿðãèí áÿçè ùÿêèìëÿðè, î úöìëÿ-
äÿí, ìÿùøóð àëèì ßáó-ßëè èáí Ñèíà (ÕI ÿñð)
ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí òÿáèÿòè ùàããûíäà Ùèïïîêðà-
òûí áàõûøëàðûíà ÿñàñëàíìûø âÿ ùÿòòà îíëàðû ìö- Ôèëèï Ïèíåë (1745 — 1826)
òÿøÿêêèë ñóðÿòäÿ ìöàëèúÿ åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿð-
ìèøäèð. Òàðèõè ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí, IÕ ÿñðäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, ðóùè õÿñòÿëÿ-
ðÿ ìÿõñóñ õÿñòÿõàíàëàð Áàüäàä, Äÿìÿøã âÿ Ãöäñ øÿùÿðëÿðèíäÿ à÷ûëìûø-
äûð.
Òÿáèÿò åëìëÿðè, î úöìëÿäÿí, òÿáàáÿò äèð÷ÿëèø äþâðöíäÿ éåíèäÿí èíêèøà-
ôà áàøëàäû. Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí ìÿíøÿéèíÿ äàèð Ùèïïîêðàòûí áàõûøëàðû éåíè-
äÿí ãÿáóë åäèëäè. Áóíà áàõìàéàðàã, ðóùè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðè õÿñòÿ êè-
Øÿêèë 1. Ô.Ïèíåë ïñèõè õÿñòÿëÿðè çÿíúèðëÿðäÿí àçàä åäèð.

(Ð. Ôëåðåíèí ÷ÿêäèéè øÿêèëäÿí ðåïðîäóêñèéà.)
ìè ãÿáóë åòìèð, èíúèäèð, èøýÿíúÿ âåðèð, õàëã

àðàñûíäà îíëàðà úèíàéÿòêàð êèìè áàõûð âÿ òÿú-
ðèä åòìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð.
Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí ìÿíøÿéèíÿ äöçýöí ìö-
íàñèáÿò, õÿñòÿëÿðÿ ùóìàíèñòúÿñèíÿ éàíàøìàã
áèð íå÷ÿ éöç èë êå÷äèêäÿí ñîíðà, ïñèõèàòðèéà òà-
ðèõèíäÿ éåíè äþâðöí áàøëàíüûúû ñàéûëàí, Áþéöê
Ôðàíñà èíãèëàáûíûí åëàí åòäèéè àçàäëûã, áÿðà-
áÿðëèê, ãàðäàøëûã âÿ ÿñë ìÿíàäà ùóìàíèñò
ïðèíñèïëÿð èðÿëè ñöðäöéö âàõòäàí (ÕVIII ÿñðèí
ñîíó ÕIÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè) åòèáàðÿí ìöìêöí
îëìóøäóð. Áó èäåéàëàðûí áèëàâàñèòÿ ùÿéàòà êå-
÷èðèëìÿñè ýþðêÿìëè ôðàíñûç ùÿêèìè, äþâëÿò õà-
äèìè Ô. Ïèíåëèí âÿ îíóí øàýèðäëÿðèíèí àäû èëÿ
áàüëûäûð. Îíëàðûí åëàí åòäèéè «íèôðÿò éîõ, ìöà-
ëèúÿ åòìÿê» øöàðû ïñèõèàòðèéàíûí òàðèõèíäÿ éåíè
äþâð à÷äû. Àâðîïàäà èëê äÿôÿ îëàðàã (1793)
ïñèõè ïîçóíòóëàðà ìÿðóç ãàëàí øÿõñëÿð ðÿñìÿí
õÿñòÿ ùåñàá åäèëèðäè. Îíëàðû çÿíúèð âÿ áóõîâ-
ëàðäàí àçàä åòäèëÿð, ùÿáñõàíàëàð èñÿ õÿñòÿõà-
Øÿêèë 2. ÕIÕ ÿñðäÿ õÿñòÿëÿðèí àã-
ðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àë- íàëàðëà ÿâÿç îëóíäó. Ôèëèï Ïèíåë ðöùè õÿñòÿëÿðè
ìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí «ôàðàüàò- çÿíúèðäÿí âÿ ãàíäàëäàí àçàä åòìÿêëÿ áÿðà-
ëàøäûðûúû êþéíÿê»ëÿðäÿí áèðè. áÿð, îíëàðû ôàðàüàòëàíäûðàí êîìáèíèçîí òèïëè
êÿòàí êþéíÿêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäè (øÿêèë 1, 2).
ÕIÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ èíýèëèñ àëèìëÿðè Êàìåðäèíåð Ýèë, Åäóàðä ×àð-
ëèçâîðä âÿ Úîí Êîíåëëè ïñèõè õÿñòÿëÿðèí õÿñòÿõàíàäà, çîðñóçëóã — Í î -
ð å ñ ò ð à í ò øÿðàèòèíäÿ ñàõëàíûëìàñû ïðèíñèïèíè èðÿëè ñöðäöëÿð.
Áåëÿëèêëÿ, Ô.Ïèíåë ïñèõè õÿñòÿëÿðè çÿíúèð âÿ áóõîâëàðäàí àçàä åäèá îí-
ëàðûí ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíäà ìöàëèúÿñèíè òÿøêèë åòäèñÿ, Ú. Êîíåëëè ïñè-
õè õÿñòÿëÿðÿ çîð åòìÿìÿê, îíëàðû ÷àðìûõà ÷ÿêÿí êþéíÿêëÿðäÿí àçàä åò-
ìÿê èäåéàñûíû èðÿëè ñöðäö.
Ú.Êîíåëëèíèí èäåéàëàðû Ðóñèéàäà Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ òÿðÿôèíäÿí ãûçüûí ìö-
äàôèÿ îëóíäó âÿ éàéûëìàüà áàøëàäû.
ÀÁØ-äà ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ùóìàíèñò ïðèíñèïëÿð ÿñàñûíäà òÿøêèëè èëê
Àìåðèêà ïñèõèàòðû Á.Ðàøûí (1745—1813) àäû èëÿ áàüëûäûð. Õöñóñè ïñèõèàòðèéà
õÿñòÿõàíàëàðûíûí òÿøêèëè ïñèõèàòðèéà ñàùÿñèíäÿ åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí àïà-
ðûëìàñûíà äà òÿêàí âåðäè. ÕIÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ àðòûã áó ñàùÿäÿ ìöÿé-
éÿí åëìè íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí ýåíèø åìïèðèê ìàòåðèàë òîï-
ëàíìûøäû.
1822-úè èëäÿ Áåéë (1799—1858) ïðîãðåññèâ èôëèú õÿñòÿëèéèíè òÿñâèð åòäè.
Ùÿìèí èëëÿðäÿ èñÿ Åñêåðîë ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí êëèíèêàñûíû ñèñòåìëÿøäèðìÿê

òÿøÿááöñö ýþñòÿðìèøäè. Èëëöçèéàëàð âÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð ùàããûíäà îíóí âåð-
äèéè àíëàéûøëàð ùÿëÿ äÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð. Î, ðóùè õÿñòÿëèêëÿð
çàìàíû ìöøàùèäÿ îëóíàí ôèçèêè ÿëàìÿòëÿðÿ äèããÿò éåòèðìÿêëÿ õÿñòÿëèê òà-
ðèõè òÿðòèá åòìÿéè âÿ ýöíäÿëèê ùÿêèì ìöàéèíÿñèíèí ïðàêòèêè ÿùÿìèééÿòèíè
ýþñòÿðìèøäè.
Ôàëðåò (1794—1870) Åñêåðîëóí äàâàì÷ûñû îëìàãëà éàíàøû, áèð ñûðà õÿñ-
òÿëèêëÿðèí, î úöìëÿäÿí, ìàíèàêàë-äåïðåññèâ, àëêîãîë âÿ åïèëåïòèê ïñèõîçóí
òÿñâèðèíè âåðìèøäè.
ÕIÕ ÿñðèí 30—40-úû èëëÿðèíäÿ Ðóñèéàäà ãàáàãúûë ïñèõèàòðèéà ÿíÿíÿëÿðè-
íè äàâàì åòäèðÿí ùÿêèìëÿðäÿí È.Å.Äéàäêîâñêè âÿ Ò.Ñ.Èëèíñêèíèí äÿ àäëà-
ðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Áó àëèìëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí
íÿèíêè êëèíèê, ùÿì äÿ ôèçèîëîæè àíàëèçè âÿ õàðèúè çÿðÿðëè àìèëëÿðèí õÿñòÿëèéèí
èíêèøàôûíà òÿñèðèíèí þéðÿíèëìÿñè úÿùäè ýþñòÿðèëèð.
Øÿêèë 3. ÕVI—ÕVII ÿñðëÿðäÿ òÿòáèã åäèëÿí ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí áèðè

(«ñîéóã ñó òþêìÿêëÿ ìöàëèúÿ»).
ÕIÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà ðóùè õÿñòÿëèê-

ëÿðèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ òîïëàíìûø òÿúðö-
áÿ, åëìè äàèðÿëÿðäÿ úèääè ìöçàêèðÿ îëóíóðäó.
Ñïèðèòóàëèñòèê âÿ ñîìàòèê áàõûøëàðûí òÿðÿôäàðëà-
ðû àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöáàùèñÿ äàùà êÿñêèí
øÿêèë àëìûøäû. Ìöáàùèñÿíèí ÿñàñ ñÿáÿáè — ïñè-
õè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ðóùóí, éîõñà áÿäÿíèí
õÿñòÿëÿíìÿñè ìÿñÿëÿñè èäè. Ñïèðèòóàëèñòèê íÿ-
çÿðèééÿ òÿðÿôäàðëàðû ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí òÿáèÿòè-
íÿ èäåàëèñò íþãòåéè-íÿçÿðäÿí éàíàøûð âÿ ðóùè
õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ ùÿëÿ ÕVI ÿñðäÿí
òÿòáèã åäèëìÿéÿ áàøëàéàí áèð ñûðà êîáóä ìöà-
ëèúÿ ìåòîäëàðûíäàí (ìÿñÿëÿí, õÿñòÿëÿðèí áàøû-
Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ (1854—1900) íû èñòè ñîáàëàðà ñîõìàã, óçóí ìöääÿò õÿñòÿíèí
öñòöíÿ ñîéóã ñó òþêìÿê, ÷îõëó ìèãäàðäà ãàí
áóðàõìàã, õÿñòÿëÿðè õöñóñè ãóðüóëàðäà ôûðëàíäûðìàã âÿ ñ.) èñòèôàäÿ åòìÿéè
ìÿñëÿùÿò ýþðöðäöëÿð (øÿêèë 3). Ëàêèí ÕIÕ ÿñðäÿ òÿáèÿòøöíàñëûã ñàùÿñèíäÿ
ãàçàíûëàí íàèëèééÿòëÿð âÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí èíêèøàôû ñîìàòèê òÿáàáÿò
òÿðÿôäàðëàðûíûí ãÿëÿáÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Ïñèõèàòðëàð äàùà òåç-òåç ñîìàòèê òÿ-
áàáÿòÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Àëìàí àëèìè Â.Ãðèçèíýåð (1817—1868) òÿêèäëÿ ñöáóò åäèðäè êè, ðóùè ïî-
çóíòóëàðûí ÿñàñûíû áåéèíäÿ áàø âåðÿí ïàòîëîæè ïðîñåñëÿð òÿøêèë åäèð. Áóíóí-
ëà äà î, ïñèõèàòðèéàíû ñîìàòèê òÿáàáÿòÿ ãîâóøäóðäó.
Áåéíèí àíàòîìèéàñû âÿ ôèçèîëîýèéàñû ñàùÿñèíäÿ ãàçàíûëàí íàèëèééÿòëÿð
ïñèõèàòðèéàäà ôèçèîëîæè èñòèãàìÿòèí äàùà äà èíêèøàôûíà êþìÿê åòäè. 1870-úè
èëäÿ Â.À.Áåòñ òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø, áåéèí ãàáûüûíûí ùÿðÿêè çîíàñûíäà
éåðëÿøÿí íÿùÿíý ïèðàìèä ùöúåéðÿëÿð òàïûëäû âÿ îíëàðûí ùÿðÿêÿò àêòûíäà ðî-
ëó ñöáóòà éåòèðèëäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Ôðèò÷ âÿ Ãèòñèã ìöÿééÿí åòäèëÿð êè, áå-
éèí ãàáûüûíûí ìîòîð çîíàñûíûí ãûúûãëàíäûðûëìàñû ïåðèôåðèê ùÿðÿêè àïàðàòäà
ñïåñèôèê ðåàêñèéàéà ñÿáÿá îëóð. Å.Êðåïåëèí áàøäà îëìàãëà åâàëöñèîí èñòèãà-
ìÿòèí äèýÿð òÿðÿôäàðëàðûíäàí èíýèëèñ àëèìè Ã.Ìîäçëè (1835—1918) âÿ ôðàí-
ñûç àëèìè Å.Äöïðåíè (1862—1921) ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Äàðâèí òÿëèìèíèí òÿñèðè àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí àëèìëÿðäÿí áèðè äÿ
áþéöê ðóñ ïñèõèàòðû Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ (1854—1900) èäè. Îíó ùàãëû îëàðàã,
Ìîñêâà ïñèõèàòðèéà ìÿêòÿáèíèí áàíèñè àäëàíäûðûðëàð. Î, ùÿòòà Å.Êðåïåëèí-
äÿí ÿââÿë, 1871-úè èëäÿ ïñèõèàòðèéàäà íàçîëîæè èñòèãàìÿòèí òÿìÿëèíè ãîé-
ìóø, àëêîãîë ïîëèíåâðîòèê ïñèõîçóíóí êëèíèêàñûíû òÿñâèð åòìèø, ïñèõè õÿñòÿ-
ëèêëÿðèí åòèîëîýèéà âÿ ïàòîýåíåçèíè èçàù åäÿðêÿí ìàòåðèàëèñò äöíéàýþðöøëÿ-
ðÿ ÿñàñëàíìûøäûð (1897-úè èëäÿí åòèáàðÿí áó õÿñòÿëèê Ñ.Ñ.Êîðñàêîâóí àäû-
íû äàøûéûð). Ñ.Ñ.Êîðñàêîâóí ÿí áþéöê õèäìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ, ïñèõèàòðèéà-
íû öìóìè òÿáàáÿò âÿ ôèçèîëîæè ãàíóíàóéüóí-

ëóãëàðëà ÿëàãÿëÿíäèðìÿñè îëìóøäóð. Î, ïñèõè
õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ ìÿíôè òÿñèð âàñèòÿ-
ëÿðèíäÿí èìòèíà åòìÿéè, õÿñòÿõàíàëàðäà «à÷ûã
ãàïû» ñèñòåìè éàðàòìàüû, õÿñòÿëÿðèí ÿìÿéÿ
úÿëá îëóíìàñûíû òÿáëèü åäèðäè. Ýþçÿë ùÿêèì,
ùóìàíèñò øÿõñèééÿò, èñòåäàäëû àëèì êèìè òàíû-
íàí Ñ.Ñ.Êîðñàêîâó íÿèíêè õÿñòÿëÿð, îíëàðûí
ãîùóìëàðû, ùÿòòà ïñèõèàòð îëìàéàí ùÿìêàðëàðû
äà ÷îõ ñåâèðäè.
ÕIÕ ÿñðèí ñîíóíäà ñèíèð ñèñòåìèíèí ôèçèî-
ëîýèéàñû åëìè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòäè. Áó ñàùÿäÿ
ÿñàñ íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè È.Ì.Ñå÷åíîâóí ìÿð-
êÿçè òîðìîçëàíìàíû êÿøô åòìÿñè èäè. Ðåôëåêñ È.Ï. Ïàâëîâ (1849—1936)
àíëàéûøûíûí áåéíèí áàøëûúà ôóíêñèéàñû îëìàñû,
åéíè çàìàíäà, îíóí áöòöí ïñèõè ôóíêñèéàëàðûí ÿñàñûíû òÿøêèë åòìÿñèíèí ñö-
áóòà éåòìÿñè, ïñèõèàòðèéàäà ìàòåðèàëèñòèê ìþâãåíèí áÿðãÿðàð îëìàñû åëìèí
áó ñàùÿñèíäÿ äþíöø éàðàòäû. Ïåòåðáóðã ïñèõèàòðèéà ìÿêòÿáèíèí áàíèñè
È.Ì.Áàëèíñêèíèí (1827—1902) ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ ìà-
òåðèàëèñò äöíéàýþðöøöíöí ÿùÿìèééÿòèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áà-
ëèíñêè ðóùè õÿñòÿëèêëÿðè áåéíèí ïàòîëîýèéàñû ùåñàá åäèð, áåéèí õÿñòÿëèêëÿðè-
íèí ÿñÿá âÿ ðóùè õÿñòÿëèêëÿð ãðóïóíà áþëöíìÿñèíèí íèñáèëèéèíè ãåéä åäèðäè.
Ðóñèéà ïñèõèàòðèéàñûíûí èíêèøàôûíäà Â.Õ.Êàíäèíñêèíèí (1849—1889)
õèäìÿòëÿðè õöñóñèëÿ ãåéä åäèëìÿëèäèð. Î, Ðóñèéàäà èëê äÿôÿ îëàðàã, ïñèõèàò-
ðèéà êëèíèêàñûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí ïñèõîëîæè ïîçóíòóëàðû ôèçèîëîæè öñóëëàðëà
òÿùëèë åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìèøäèð. Îíóí «Ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàð ùàããûíäà»
ìîíîãðàôèéàñû ùàçûðäà äà þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð.
È.Ï.Ìåðæåéåâñêè (1838—1908) ÕIÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà ìèêðîñåôàëèéàíû
þéðÿíìèø âÿ îíóí àòàâèñòèê òÿáèÿòèíè èôøà åòìèøäèð.
Ìåðæåéåâñêèíèí äàâàì÷ûëàðû ñûðàñûíäà Â.Ì.Áåõòåðåâèí (1857—1927)
õöñóñè éåðè âàðäûð. Â.Ì.Áåõòåðåâèí õèäìÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí áàø-áåéíèí
àíàòîìèê-ôèçèîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíè îáéåêòèâ òÿäãèãàò öñóëëàðû èëÿ þéðÿí-
ìÿñèäèð. Áåõòåðåâèí «ñèíèð õÿñòÿëèêëÿðèíèí ÿñàñûíäà ñîìàòèê ïîçóíòóëàðûí
îëìàñû» èäåéàñû þç äþâðö ö÷öí îëäóãúà àêòóàë åëìè íÿòèúÿ èäè. Îíóí áó ñà-
ùÿäÿ åëìè àõòàðûøëàðû «Îíóðüà áåéíèíèí âÿ áàø-áåéíèí àïàðûúû éîëëàðû»
(1893), «Áåéèí ôóíêñèéàëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíèí ÿñàñëàðû» (1907) ÿñÿðëÿðèí-
äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.
Â.Ì.Áåõòåðåâèí èêèíúè áþéöê õèäìÿòè ïñèõîòåðàïèéà ñàùÿñèíäÿ îëìóø-
äóð. Î, êîëëåêòèâ ùèïíîòåðàïèéàíûí ÿñàñûíû ãîéàí àëèì êèìè òàíûíûð.
ÕIÕ ÿñðèí àõûðëàðûíäà òÿáàáÿò åëìëÿðè ñàùÿñèíäÿ áèð ÷îõ êÿøôëÿð ìåé-
äàíà ÷ûõäû. Ìèêðîñêîïèéàíûí èíêèøàôû ìèêðîáè-

îëîýèéà, ùèñòîëîýèéà, åìáðèîëîýèéà åëìëÿðèíèí
òÿðÿããèñèíÿ, êèìéàíûí íàèëèééÿòëÿðè éåíè åëì
ñàùÿñèíèí — áèîëîæè êèìéàíûí éàðàíìàñûíà ñÿ-
áÿá îëäó.
Ïñèõèàòðèéàäà íàçîëîæè ïðèíñèïèí èíêèøàôû,
äþâðöíöí ÿí ìÿùøóð ïñèõèàòð àëèìè Å. Êðåïåëè-
íèí (1856—1926) àäû èëÿ áàüëûäûð. Îíóí ùàçûð-
ëàäûüû ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí èëê íàçîëîæè òÿñíèôàòû
ùàçûðäà äà þç åëìè ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð.
Å.Êðåïåëèíèí èäåéàëàðû òèáá åëìèíäÿ éàðàíàí
éåíèëèêëÿð âÿ èíýèëèñ íåâðîëîãó Ú.Í.Úåêñîíóí
(1835—1911) íÿçÿðè áàõûøëàðû ÿñàñûíäà èíêèøàô
Àäîëô Ìåéåð (1866—1950) åòìèøäèð.
Ú.Úåêñîíà ýþðÿ áåéíèí ôÿàëèééÿòè, åâàëéó-
ñèéà ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ áåéèíäÿ éàðàíìûø ìöõòÿëèô àíàòîìèê-ôèçèîëîæè òþ-
ðÿìÿëÿðèí áèð-áèðèíÿ òàáå îëìàñû ÿñàñûíäà èúðà îëóíóð. Îíóí ôèêðèíúÿ õÿñ-
òÿëèê çàìàíû ñîíðàëàð ÿìÿëÿ ýÿëìèø õöñóñèééÿòëÿð (àëè ôóíêñèéàëàð) ôÿàëèé-
éÿòäÿí äöøöð âÿ îíëàðûí éåðèíè äàùà ãÿäèì òþðÿìÿëÿðèí ôÿàëèééÿòè ÿâÿç
åäèð. Áåëÿëèêëÿ, ñèíèð õÿñòÿëèêëÿðèíèí ÿëàìÿòëÿðè Úåêñîíà ýþðÿ ìÿíôè (áåéè-
íÿ ìÿõñóñ àëè ôóíêñèéàëàðûí åíìÿñè) âÿ ìöñáÿò ÿëàìÿòëÿðäÿí (êå÷ìèø òþ-
ðÿìÿëÿðèí ôóíêñèéàëàðûíûí áÿðïà îëìàñû) èáàðÿòäèð. Ú.Úåêñîíóí íÿçÿðèééÿ-
ñèíèí áèîëîæè òÿêàìöë ïðîñåñèíÿ ÿñàñëàíìàñûíà áàõìàéàðàã, èíñàíûí èúòè-
ìàè èíêèøàôûíûí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìûðäû. Áóíóíëà éàíàøû áó
íÿçÿðèééÿíè ïðîãðåññèâ íÿçÿðèééÿ ùåñàá åòìÿê, îíóí ïñèõèàòðèéàíûí èíêè-
øàôûíäà ìöñáÿò ðîëóíó ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.
Êëèíèê ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôûíà àëìàí ïñèõèàòðû Ê.Áîíãåôôåð (1868—
1949) äÿ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Îíóí éàðàòäûüû «åêçîýåí òèïëè ðåàêñè-
éàëàð» êîíñåïñèéàñû áèîëîæè ãàíóíàóéüóíëóãëàð ñûðàñûíäà åëìè òÿëèì êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. Ê.Áîíãåôôåð ýþñòÿðìèøäèð êè, ìöõòÿëèô åêçîýåí
ìÿíøÿëè çÿðÿðëè ìàääÿëÿð, ãåéðè-ñïåñèôèê ïñèõîïàòîëîæè ñèíäðîìëàðûí (õöñó-
ñÿí, äöøöíúÿ ïîçóíòóñó) ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ê.Áîíãåôôåð àë-
ìàí ôàøèçìè òÿðÿôèíäÿí ìÿúáóðè ñóðÿòäÿ òÿòáèã îëóíàí «ðóùè õÿñòÿëÿðèí
ñòåðèëèçàñèéàñû»íûí ÿëåéùèíÿ ÷ûõìûøäûð.
Öìóìäöíéà ìèãéàñûíäà ïñèõèàòðèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà ÿñàñ ðîë îéíà-
éàí àëèìëÿðäÿí áèðè È. Ï. Ïàâëîâóí (1849—1936) àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòèíèí
ôèçèîëîæè ìåõàíèçìëÿðèíè þéðÿíìÿñè îëìóøäóð. È.Ï.Ïàâëîâ ìöÿëëèìè îëìóø
ìÿøùóð ôèçèîëîã È.Ì.Ñå÷åíîâóí èøëÿðèíè éàðàäûúûëûãëà äàâàì åòäèðÿðÿê àëè
ñèíèð ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí øÿðòè ðåôëåêñëÿðè êÿøô åòìèøäèð. Áó éå-
íèëèê ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí ïàòîôèçèîëîæè ìåõàíèçìèíèí îáéåêòèâ ñóðÿòäÿ þéðÿ-
íèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ èäè.

È.Ï.Ïàâëîâ ôèçèîëîýèéàíûí ÿñàñ áþëìÿëÿðèíäÿí
áèðè îëàí àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòè ôèçèîëîýèéàñûíû éà-
ðàäàðêÿí, ïñèõèàòðèéàäà ìöõòÿëèô åëìÿ çèää,
éàíëûø íÿçÿðèééÿëÿð, áàõûøëàð ìþâúóä èäè.
Àëìàí ïñèõîíåâðîëîãó Ê.Âåðíèêå (1848—
1905) áåéíèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíèí çÿèôëÿìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí ïñèõîëîæè
ñèíäðîìëàðûí òÿñâèðèíè âåðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèð-
äè. Ê.Âåðíèêå äþâðöíöí ýþðêÿìëè àëèìè îë-
ìóø, îíóí ãîéóá ýåòäèéè åëìè èðñ ùÿëÿ äÿ þç
ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð. Áèð ñûðà êëèíèê àí-
ëàéûøëàðû, î úöìëÿäÿí, éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéà-
ëàðû, ùàëëöñèíîç, ùèïåðìåòàìîðôîç âÿ ñ. áó êè- Åìèë Êðåïåëèí (1856—1926)
ìè ñèìïòîìëàðû, ìÿùç, î, òÿñâèð åòìèøäèð.
Ê.Âåðíèêå ïñèõîçëàðûí ìîðôîëîæè òÿñâèðèíè âåðìèø âÿ ñåíçîð àôàçèéà êîí-
ñåïñèéàñûíû éàðàòìûøäûð. Áó èñÿ îíóí íèòãèí ñåíçîð ìÿðêÿçèíè êÿøô åòìÿñè
èëÿ ÿëàãÿäàð èäè. Áåëÿëèêëÿ, î, ïñèõîìîðôîëîæè íÿçÿðèééÿíèí ÿñàñûíû ãîé-
ìóøäó. Ê.Âåðíèêåíèí ýåíèø äöíéàýþðöøÿ ìàëèê îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
îíóí íÿçÿðèééÿñèíäÿ ìÿùäóä úÿùÿòëÿð äÿ âàð èäè. Ìÿñÿëÿí, î, ìöðÿêêÿá
ïñèõîëîæè ïðîñåñëÿðè (òÿôÿêêöðö, äöøöíúÿíè) áåéíèí ìÿùäóä ñàùÿëÿðè èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðèð, ùÿìèí ôóíêñèéàëàðûí ïîçóëìàñûíû èñÿ áó ìÿðêÿçëÿðèí ïàòîëî-
ýèéàñû ùåñàá åäèðäè.
Ê.Âåðíèêåíèí íÿçÿðèééÿñè ñàíêè ÕIÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàøàìûø Ãàë-
ëûí ôðåíîëîæè íÿçÿðèééÿñèíèí äàâàìû èäè. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Ãàëë áÿçè ïñè-
õîëîæè ôóíêñèéàëàðû, ìÿñÿëÿí, äèíäàðëûüû, éàëòàãëûüû, ìÿíÿâè òÿìèçëèéè, äöø-
ìÿí÷èëèê ùèññèíè, ùåéâàíëàðà ãàðøû ìÿùÿááÿò ùèññèíè âÿ ñ. áåéíèí ìöÿééÿí
ìÿðêÿçëÿðèíèí ìöñòÿãèë ôóíêñèéàëàðû êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèð âÿ áóíëàðû àíà-
äàíýÿëìÿ êåéôèééÿòëÿð ùåñàá åäèðäè. Ãàëëûí ôðåíîëîýèéàñû õÿñòÿëèê àìèëèíè,
õàðèúè ìöùèòèí òÿñèðèíè âÿ ñ.-íè èíêàð åäèð, øÿõñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà áó
àìèëëÿðè ùå÷ÿ åíäèðèðäè.
Ïñèõèàòðèéàäà þçöíÿ ìöùöì ìþâãå òóòàí èäåàëèñò íÿçÿðèééÿëÿðäÿí áèðè
äÿ ôðåéäèçìäèð. Áó íÿçÿðèééÿíèí áàíèñè Àâñòðèéà ïñèõîíåâðîëîãó
Ç.Ôðåéääèð (1856—1939). Ôðåéäèçìèí äàéàã íþãòÿñè äöøöíúÿ èëÿ, äöøöíúÿ-
äÿí êÿíàðäà ìþâúóä îëàí ãûúûã ìÿíáÿëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ ìöíàñèáÿòè ìÿñÿ-
ëÿñèäèð. Ç.Ôðåéä ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ñÿáÿáèíè áó èêè ñàùÿíèí áèð-áèðèíÿ çèä-
äèééÿòèíäÿ ýþðöðäö. Þçö äÿ äöøöíúÿñèçëèê àíëàéûøûíà èíñàíû êîð-êîðàíÿ
èíñòèíêòëÿðè, ìåéèëëÿðè êèìè (õöñóñÿí úèíñè) áàõûðäû. Ôðåéä áó ìåéèëëÿðè èí-
ñàíûí ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí áöòöí úÿùÿòëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí áàøëûúà àìèë ùå-
ñàá åäèð âÿ ãåéä åäèðäè êè, èíñàíûí äöøöíúÿëè ôÿàëèééÿòè áó èíñòèíêòèí ÿñà-
ðÿòè àëòûíäàäûð. Éÿíè èíñàíûí èúòèìàè ôÿàëèééÿòè

áó êîìïîíåíòèí ìþâãåéè èëÿ ìöÿééÿí îëó-
íóð.
Ç.Ôðåéäèí êëàññèê ïñèõîàíàëèòèê íÿçÿðèééÿ-
ñè ñîíðàëàð Ê.Éóíã (1875—1961) âÿ À.Àäëåð
(1870—1937) òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëäè.
Ê. Éóíãóí àíàëèòèê ïñèõîëîýèéà ìåòîäóíà ýþ-
ðÿ èíñàíûí äàâðàíûøû êîëëåêòèâ âÿ ôÿðäè øöóð-
ñóçëóãëà ìöÿééÿí îëóíóð, íåâðîçëàðà èñÿ áó
ïñèõè ïðîñåñèí ïîçóíòóñó êèìè áàõìàüû òþâñè-
éÿ åäèðäè. Ê. Éóíãà ýþðÿ íåâðîç èðàäÿíèí ñî-
ñèàë àìèëëÿð ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìàñû íÿòèúÿñèí-
äÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.
Çèãìóíä Ôðåéä (1856—1939) Ôðåéäèí «ïàíñåêñóàëèçìèíÿ» ãÿðáèí ìöà-
ñèð íåîôðåéäèñòëÿðè áàøãà ìÿíà âåðèð âÿ íåâ-
ðîçëàðûí àìèëèíè ñîñèàëîæè ìöùèòèí òÿñèðèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäèëÿð (Ê.Ùîðíè,
Å.Ôðîì, Ñ.Ñàëëèâàí). ÀÁØ-äà âÿ äèýÿð ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø
ïñèõîäèíàìèêè íÿçÿðèééÿíèí éàðàíìàñû äà ýöúëö òÿñèð ýþñòÿðìÿêäÿ èäè.
Àäîëô Ìàéåð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí ïñèõîáèîëîæè íÿçÿðèééÿ èñÿ Ôðåéäèí øÿõ-
ñèééÿòèí ÿñàñ ìåéàðû ùåñàá åòäèéè øöóðñóçëóüó ôèçèîëîýèéà âÿ ñîñèàëîýèéà
èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäè.
Áÿçè ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ ïñèõîñîìàòèê òÿáàáÿò ùàçûðäà ýåíèø éàéûëìàã-
äàäûð. Áó íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû (Ô.Àëåêñàíäð, Ä.Âåéñå, Ô.Äàíáåð) áö-
òþâ øÿõñèééÿòè (ïñèõè ôÿàëèééÿòè) ñîìàòèçìäÿí (îðãàíèçìèí áàøãà áèîëîæè
õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí) àéûðìàäàí þéðÿíìÿéè ÿñàñ ýþòöðöðëÿð.
Ïñèõèàòðèéàäà þçöíÿ ìöÿééÿí ìþâãå òóòàí, Å.Êðå÷ìåð (1888—1964)
òÿðÿôèíäÿí ÿñàñû ãîéóëàí êîíñòèòóñèîíàë ýåíåòèê íÿçÿðèééÿíè äÿ ãåéä åò-
ìÿê ëàçûìäûð. Áó íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû ñöáóò åäèðäè êè, õÿñòÿëèéèí èð-
ñÿí êå÷ìÿñè áÿäÿí ãóðóëóøó (êîíñòèòóñèéà) ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿð èëÿ ÿëàãÿ-
äàðäûð. Êðå÷ìåðÿ ýþðÿ ùÿð áèð àäàì áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìöâàôèã îëàðàã,
ìöÿééÿí òèï õàñèééÿò õöñóñèééÿòëÿðèíÿ: øèçîèä, òñèêëîèä, åïèëåïòîèä âÿ ñ.-
éÿ ìàëèêäèð. Îíëàðûí ýöúëÿíèá êëàññèê ïñèõè õÿñòÿëèéÿ ÷åâðèëìÿñè äÿ ìöì-
êöíäöð. Áåëÿëèêëÿ, õÿñòÿ àäàìëàð ñàüëàì àäàìëàðäàí ùÿìèí «ôÿðäè ÿëà-
ìÿòëÿðèí» ýöúëÿíìÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áèð ñûðà õàðèúè þëêÿ ïñèõèàòðëàðû ðóùè õÿñòÿëèê-
ëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ ìöõòÿëèô èäåàëèñò ôÿëñÿôè êîíñåïñèéàëàðûí òÿñèðèíÿ ìÿðóç
ãàëûðëàð. Î.Ë.Áèíñâàíýåðèí (1852—1929) åêçèñòåíñèàëèçìèíè áóíà ìèñàë
ýþñòÿðìÿê îëàð. Î, ðóùè õÿñòÿëèêëÿðÿ ñóáéåêòèâ îëàðàã ìþâúóäîëìà ôîðìà-
ñû êèìè áàõûð, îíëàðû ùå÷ äÿ òèááè-áèîëîæè öñóëëàðëà äåéèë, èíòóèòèâ éîëëà òÿä-
ãèã åòìÿê ïðèíñèïèíè èðÿëè ñöðöðäö. Áåëÿ íÿçÿðèééÿëÿð ìàòåðèàëèñò äöíéàýþ-
ðöøöíäÿí óçàã îëóá àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòè ùàããûí-

äà îáéåêòèâ òÿäãèãàò ìåòîäëàðûíû èíêàð åòìÿê
äåìÿêäèð.
Ïñèõèàòðèéàäà ôåíîìåíàëîæè êîíñåïñèéàíûí
éàðàäûúûñû, ìöêÿììÿë ïñèõîïàòîëîæè ñèíäðî-
ìîëîýèéàíûí ìöÿëëèôè ñàéûëàí Ê. Éàñïåðñèí
(1883—1969) õèäìÿòëÿðèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê
ëàçûìäûð. Îíóí þòÿí ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿðòèá
åòäèéè «Öìóìè ïñèõîïàòîëîýèéà» ìîíîãðà-
ôèéàñû áó ýöíÿäÿê þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿ-
ìèøäèð.
Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðÿ èðñè ìåéèëëèëèéèí îëìàñû
ôèêðè êå÷ìèøäÿ äÿ àëèìëÿðèí äèããÿòèíè úÿëá åò-
ìèøäèð. Óçóí èëëÿð ïðàêòèêè òÿáàáÿòëÿ ìÿøüóë Êàðë Éàñïåðñ (1883—1969)
îëàí ùÿêèìëÿð ìöøàùèäÿ åòìèøëÿð êè, ðóùè õÿñ-
òÿëÿðèí ãîùóìëàðû àðàñûíäà õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû ñàüëàì àèëÿëÿðÿ íèñáÿòÿí
äàùà ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. Ëàêèí áó áàðÿäÿ åëìè ôèêèð ñîéëÿìÿê, ùÿð ùàíñû
áèð ãàíóíàóéüóíëóüóí ìþâúóäëóüóíó àøêàð åòìÿê éàëíûç ñîí èëëÿð ìöì-
êöí îëìöøäöð.
ÕIÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Á.Ìîðåëèí (1809—1873) úèíàéÿòêàðëûã
ùàããûíäà íÿçÿðèééÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, ïñèõèàòðèéàíûí ÿñàñëàðû þéðÿíèë-
ìÿéÿ áàøëàíäû. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ èðñè íÿçÿðèééÿíèí êëèíèê ïñèõèàòðèéà-
äà òÿòáèãèíÿ èìêàí âåðäè. Áåëÿëèêëÿ, àéðû-àéðû ïñèõè ïîçóíòóëàð çàìàíû ñî-
ñèîëîæè âÿ èðñè àìèëëÿðèí òÿäãèãè áàøëàíäû. Áó ñàùÿäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð
(Åñêèðîë, Áðîóí, Ñåêåð, Ôåðå âÿ á.), ÿñàñ åòèáàðèëÿ, óøàãëàð àðàñûíäà àíàäàí-
ýÿëìÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðà, úÿíýîëìà òóòìàëàðûíûí îëìàñû âÿ ùÿðÿêÿò ñôåðà-
ñû ïîçóíòóëàðûíà ùÿñð åäèëäè. ÕIÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Èòàëèéà àëèìè ×.Ëîìáðà-
çî (1835—1909) òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìûø úèíàéÿòêàðëûã âÿ èðñèééÿò íÿçÿðèé-
éÿñèíè áóíà ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð.
XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àëìàíèéàäà èðñè íÿçÿðèééÿ õöñóñèëÿ ýåíèø éà-
éûëìûøäû. Ìÿùç, áóíà ÿñàñëàíàðàã XX ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ ùàêèìèééÿò áà-
øûíà ýÿëÿí ôàøèñòëÿð ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ñòåðèëèçàñèéàñû ìåòîäóíó âÿùøèúÿñèíÿ
òÿòáèã åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ èðñè àìèëëÿðèí ðîëó ùàçûðäà èí-
êàð åäèëìèð. Áóíóíëà éàíàøû áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ (î úöìëÿäÿí, ÌÄÁ þëêÿëÿ-
ðèíäÿ) 50-úè èëëÿðÿäÿê áó ìÿñÿëÿéÿ ìöíàñèáÿò ùå÷ äÿ ãÿíàÿòáÿõø îëìà-
ìûøäûð.
Ðóñèéàäà ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôû áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ îëäóüóí-
äàí ÷îõ àç ôÿðãëÿíèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿ (ÕI—ÕVII) Ðóñèéàäà ðóùè õÿñòÿëÿðè,
ÿñàñÿí, ìîíàñòðëàðäà ñàõëàéûðäûëàð. Îíëàðà èøýÿíúÿ âåðèëìÿñè, þëäöðöëìÿ-
ñè èñÿ ÷îõ àç ùàëëàðäà òÿñàäöô îëóíóðäó. 1776-

úû èëäÿí ÷àð ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí èúòèìàè íÿçà-
ðÿò ÿìðëÿðèíèí âåðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã,
ïñèõèàòðèéà ìöàëèúÿõàíàëàðû à÷ûëìàüà áàøëàäû.
Áåëÿ ìöàëèúÿõàíàëàðäà, àðòûã ùÿêèìëÿð èøëÿéèð
âÿ úöçè äÿ îëñà òèááè éàðäûì ýþñòÿðèëèðäè.
1857-úè èëäÿ Ïåòðîãðàääà ìöñòÿãèë ïñèõèàò-
ðèéà êàôåäðàñû òÿøêèë îëóíäó. Ùÿìèí êàôåäðàéà
èëê äÿôÿ È.Ì.Áàëèíñêè, ñîíðàêû èëëÿðäÿ èñÿ
È.Ï.Ìåðæåéåâñêè (1838—1908) âÿ Â.Ì.Áåõòå-
ðåâ áàø÷ûëûã åòäè. 1866-úû èëäÿ À.Ó.Ôðåçåíèí
ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Êàçàí, 1887-úè èëäÿ èñÿ
Ñ.Ñ.Êîðñàêîâóí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Ìîñêâà óíè-
Â. Ì. Áåõòåðåâ (1857—1927) âåðñèòåòëÿðèíäÿ ïñèõèàòðèéà êàôåäðàëàðû à÷ûëäû.
Ìîñêâàäàêû ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà ñîíðàëàð
Â.Ï.Ñåðáñêè, äàùà ñîíðà èñÿ Í.Í.Áàæåíîâ (1857—1923) áàø÷ûëûã åòäè. Ùÿ-
ìèí èëëÿðäÿ ïñèõèàòðèéà åëìèíèí òÿìÿëè ãîéóëäó. Àäè ùÿêèì îëàí Â.Õ.Êàí-
äèíñêèíèí «Ïñåâäîùàëöñèíàñèéàëàð» ÿñÿðè äÿ, ìÿùç ùÿìèí èëëÿðäÿ (1890)
÷àï îëóíìóøäóð.
Ðóñ àëèìëÿðèíèí åëìè ÿñÿðëÿðèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí áàøëûúà úÿùÿòëÿð àøà-
üûäàêûëàðäàí èáàðÿò èäè: ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ôèçèîëîæè ìåõàíèçìèíè þéðÿí-
ìÿêëÿ îíëàðûí ìàòåðèàëèñòúÿñèíÿ èçàùûíû âåðìÿê âÿ íàçîëîæè èñòèãàìÿòè èí-
êèøàô åòäèðìÿê, ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíû éàõøûëàøäûðìàã éîëó èëÿ õÿñòÿëÿðÿ ùó-
ìàíèñò ìöíàñèáÿòèí äàèìà éöêñÿëäèëìÿñè ïðèíñèïèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ
íàèë îëìàã.
Îêòéàáð ñîñèàëèñò èíãèëàáûíäàí ñîíðà éåíè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè áàøëàíäû.
È.Ï.Ïàâëîâóí âÿ È.Ì.Ñå÷åíîâóí òÿäãèãàòëàðûíà ÿñàñëàíàí ñîâåò àëèìëÿðè
Â.Ï.Ïðîòîïîïîâ, Å.À.Îñèïîâ, À.Ã.Èâàíîâ-Ñìîëåíñêè, Ì.Î.Ãóðåâè÷ âÿ á.
ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí åòèîïàòîýåíåçèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí èøëÿð
àïàðìàüà áàøëàäûëàð.
Ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäãèãàò-
ëàð àïàðìûø Ï.Á.Ãàííóøêèíèí (1875—1933) àäûíû õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëà-
çûìäûð. Îíóí ïñèõîïàòèéàëàð ùàããûíäà éàçäûüû ÿñÿðè («Êëèíèêà ïñèõîïàòèè èõ
ñòàòèêà, äèíàìèêà ñèñòåìàòèêà», Ì., 1933) èíäè äÿ ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí ñòî-
ëöñòö êèòàáûäûð.
Â.À.Ãèëéàðîâñêè (1875—1959) ïñèõîçëàðûí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿëÿðèíè þé-
ðÿíìèø âÿ óøàã ïñèõèàòðèéàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøäûð.
ÕÛÕ ÿñðè ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôûíûí ìöùöì äþâðö ùåñàá åòìÿê îëàð.
Åëåêòðîåíñåôàëîãðàôèéà (ÅÅÃ), êîìïéóòåð òîìîãðàôèéà (ÊÒ) ìöàéèíÿ
öñóëó, ýåíåòèêàíûí, áèîêèìéàíûí, èììóíîëîýèéàíûí íàèëèééÿòëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí êÿøôè âÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ

òÿòáèãè âÿ äèýÿð ìöùöì éåíèëèêëÿð ìÿùç áó ÿñðäÿ áàø âåðìèøäèð.
ßí ìöùöì íàèëèééÿòëÿðäÿí áèðè, áÿëêÿ äÿ ÿí áàøëûúàñû, ïñèõè õÿñòÿëÿðÿ
ùóìàíèñò ìöíàñèáÿòëÿðèí âÿ îíëàðûí ùöãóãè ïðîáëåìëÿðèíèí òÿíçèìëÿíìÿñè
îëìóøäóð. Áó ìÿãñÿäëÿ áöòöí ñèâèë þëêÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà
ìöùöì ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû (Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà âÿ íàðêëîæè
íÿçàðÿò ãàíóíëàðûíûí ãÿáóë åäèëìÿñè), òÿëèìàòâåðèúè âÿ ñòðàòåæè ñÿíÿäëÿð
(õÿñòÿëèêëÿðèí áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòû, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïñèõè
ñàüëàìëûã ùàããûíäà ñòðàòåýèéà âÿ äèýÿð ñÿíÿäëÿð) ùàçûðëàíìûø âÿ
ôÿàëèééÿòÿ áóðàõûëìûøäûð.
Ñîí èëëÿðäÿ ïçèõèàòðèéà éàðäûìû ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí éåíèëÿøìÿ âÿ
ñòðóêòóð äÿéèøèêëèêëÿðèíè, Ðåñïóáëèêà ïñèõè ñàüëàìëûã ìÿðêÿçèíèí (ÏÑÌ)
à÷ûëìàñûíäà ìöùöì íàèëèééÿòëÿð ñûðàñûíà àèä åòìÿê ëàçûìäûð.
Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôû

Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðèéàñûíûí èíêèøàôûíäà
èëê àçÿðáàéúàíëû ïñèõèàòð àëèì êèìè È.Ð.Ðÿùè-
ìîâóí (1849—1925) àäû õöñóñè ãåéä îëóíìà-
ëûäûð. È.Ð.Ðÿùèìîâ Âéàíà (Àâñòðèéà)âÿ Èåí
(Àëìàíèéà) Óíèâåðñèòåòëÿðèíèí òèáá ôàêöëòÿëÿ-
ðèíäÿ òÿùñèë àëìûø, 1880-úè èëäÿ óíèâåðñèòåòè áè-
òèðÿðÿê, ùÿêèìëèê ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàìûøäûð. Áèð
íå÷ÿ èë Õàðêîâ øÿùÿðèíäÿ ìÿøùóð ôèçèîëîã
Â.É.Äàíèëéåâñêèíèí ëàáîðàòîðèéàñûíäà èøëÿ-
ìèø, ñîíðà «Ñàáóðîâî äà÷à» àäëàíàí ïñèõèàòðè-
éà õÿñòÿõàíàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøäèð.
1500 ÷àðïàéûñû îëàí áó õÿñòÿõàíà ìÿðêÿçè Ðó-
ñèéàíûí ÿí áþéöê ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûí-
äàí áèðè èäè. Îêòéàáð ñîñèàëèñò èíãèëàáûíäàí
È. Ð. Ðÿùèìîâ (1849—1925)
ñîíðà ùÿìèí õÿñòÿõàíà Óêðàéíà Ïñèõîíåâðî-
ëîýèéà Èíñòèòóòóíà ÷åâðèëìèøäèð.
È.Ð.Ðÿùèìîâ Ñàáóðîâêàäà (î âàõòëàð õÿñòÿõàíàíû áåëÿ àäëàíäûðûðäûëàð)
ÿââÿëëÿð øþáÿ ìöäèðè, ñîíðàëàð èñÿ õÿñòÿõàíàíûí áàø ùÿêèìè âÿçèôÿñèíäÿ
÷àëûøìûøäûð. Áó èëëÿðäÿ (1895—1920) ùÿìèí õÿñòÿõàíàäà Ðóñèéà ïñèõîíåâ-
ðîëîýèéà åëìèíèí ìÿøùóð íöìàéÿíäÿëÿðè (Ñ.Í.Äàâûäåíêîâ, Â.À.Ãèëéà-
ðîâñêè, Â.Ï.Ïðîòîïîïîâ, Ò.È.Éóäèí, Í.Ô.Ìåëíèêîâ-Ðàçâåäåíêîâ) ÷àëûø-
ìûøëàð. Õàðêîâäà èøëÿäèéè èëëÿðäÿ È.Ð.Ðÿùèìîâ ÿìÿê òåðàïèéàñûíûí òÿòáèãè-
íÿ âÿ äÿðìàí ìöàëèúÿñè öñóëëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíÿ àèä áèð ñûðà åëìè
ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð.
Â.Ï.Ïðîòîïîïîâ È.Ð.Ðÿùèìîâ ùàããûíäà

õàòèðÿëÿðèíäÿ éàçìûøäûð: «Õÿñòÿõàíàäà ùå÷
áèð éåíèëèê îíñóç èúðà îëóíìóðäó. Î, «Ñàáóðî-
âî äà÷à»íûí áöòöí ôÿàëèééÿòèíÿ èñòèãàìÿò âå-
ðÿí, «áèðèíúè ñêðèïêà» ðîëóíó îéíàéàí øÿõñ èäè.
Îíóí åëìè ùîðìîíëàðëà çÿíýèí äÿðèí åëìè çÿ-
êàñû, èøûãëû, àéäûí àüëû âÿ òöêÿíìÿç ïñèõèàòðèéà
òÿúðöáÿñè âàð èäè».
Àçÿðáàéúàíäà ùÿì ïñèõèàòðèéàíûí, ùÿì
äÿ íåâðîëîýèéàíûí èíêèøàôûíäà ùÿêèì êàäðëà-
ðûí ùàçûðëàíìàñûíäà ýþðêÿìëè ðóñ àëèìè
Ñ.Í.Äàâûäåíêîâóí (1880—1961) õèäìÿòëÿðè
àç îëìàìûøäûð. Î, 1920—1925-úè èëëÿðäÿ Àçÿð-
Ä.Ñ.Ozertskovskiy(1899-1996) áàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí òèáá ôàêöëòÿñè-
íèí, ïñèõîíåâðîëîýèéà êàôåäðàñûíûí ìöäèðè îë-
ìóøäóð. 1925-úè èëäÿí åòèáàðÿí ïñèõèàòðèéà êà-
ôåäðàñû íåâðîïàòîëîýèéà êàôåäðàñûíà àéðûëàðàã, ìöñòÿãèë ôÿàëèééÿò ýþñòÿð-
ìÿéÿ áàøëàäû. Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà ïðîô. À.À.Ïåðåë-
ìàí (1925—1930), Ñ. Èçðàèëîâè÷ (1931—1935) âÿ ïðîô. Ï.Ì.Çèíîâéåâ
(1935—1938) áàø÷ûëûã åòìèøäèð.
Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà, èõòèñàñëû ùÿêèì êàäðëà-
ðûí ùàçûðëàíìàñûíäà áþéöê õèäìÿòè îëìóø àëèìëÿðäÿí, Ìîñêâà ïñèõèàòðèéà
ìÿêòÿáèíèí éåòèðìÿñè, Ï. Á. Ãàííóøêèíèí òÿëÿáÿñè, ïðîô. Ä.Ñ.Îçå-
ðåòñêîâñêèíèí àäûíû õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Î, 1939-úó èëäÿ Áàêûéà,
ÀÄÒÈ ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà èøëÿìÿéÿ äÿâÿò îëóíìóø, 20 èë ìöääÿòèíäÿ
ùÿìèí êàôåäðàéà áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Î, åéíè çàìàíäà ðåñïóáëèêà Ñÿùèééÿ
Íàçèðëèéèíèí áàø ïñèõèàòðû, áèð íå÷ÿ èë èñÿ ìöàëèúÿ ôàêöëòÿñèíèí äåêàíû
âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. Ïðîô. Ä.Ñ.Îçåðåòñêîâñêèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà 3
òèáá åëìëÿðè äîêòîðó âÿ 5 òèáá åëìëÿð íàìèçÿäè ùàçûðëàíìûøäûð. Îíóí éåòèø-
äèðäèéè áèð ÷îõ éöêñÿêèõòèñàñëû ùÿêèì âÿ àëèìëÿð èíäè äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
Ä.Ñ.Îçåðåòñêîâñêèíèí åëìè ôÿàëèééÿòè ÷îõ ýåíèø îëìóøäóð. Î, êå÷ÿí ÿñðèí
30—50-úè èëëÿðèíäÿ ðåñïóáëèêàìûçäà ýåíèø éàéûëìûø ìàëéàðèéàíûí éàðàòäûüû
ïñèõè ïîçóíòóëàðû òÿäãèã åòìèø âÿ áó ìþâçóäà áèð íå÷ÿ åëìè ÿñÿð éàçìûø-
äûð. Îíóí 1950-úè èëäÿ ÷àï åòäèðäèéè «Ñàðûøàí ùàëëàð» àäëû ìîíîãðàôèéàñû
ñîâåò ïñèõèàòðèéàñûíûí ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. 1959-úó èëäÿ Ä.Ñ.Îçå-
ðåòñêîâñêè Ëåíèíãðàääà (èíäèêè Ñàíêò-Ïåòåðáóðã) èøëÿìÿéÿ äÿâÿò îëóíìóø
âÿ òÿãàöäÿ ÷ûõàíà ãÿäÿð È.Ï.Ïàâëîâ àäûíà Ëåíèíãðàä Òèáá Èíñòèòóòóíóí
ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Ä.Ñ.Îçåðåòñêîâñêè Áàêûäàí ýåò-
äèêäÿí ñîíðà îíó òÿëÿáÿñè ïðîô. ß.ß.Àáàñãóëèéåâ ÿâÿç åòìèøäèð.
ß.ß.Àáàñãóëèéåâèí ðåñïóáëèêàìûçäà ïñèõèàòðèéà åëìèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê
õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà

14 òèáá åëìëÿðè íàìèçÿäè, òèáá åëìëÿðè äîêòîðó,
îíëàðëà éöêñÿêèõòèñàñëû ùÿêèì-ïñèõèàòðëàð ùà-
çûðëàíìûøäûð. ß.ß.Àáàñãóëèéåâ óçóí èëëÿð ðåñ-
ïóáëèêàíûí áàø ïñèõèàòðû, 1960-úû èëäÿí 1996-úû
èëÿäÿê Àçÿðáàéúàí Íåâðîïàòîëîãëàð, Ïñèõè-
àòðëàð âÿ Íàðêîëîãëàð Úÿìèééÿòèíèí ñÿäðè îë-
ìóøäóð. Áó èëëÿðäÿ áèëàâàñèòÿ îíóí ðÿùáÿðëèéè
àëòûíäà úÿìèééÿòèí 16 úèëääÿí èáàðÿò åëìè
ÿñÿðëÿðè áóðàõûëìûø, éöçëÿðëÿ åëìè ìÿãàëÿëÿð
÷àï åäèëìèø, áèð ÷îõ ðåñïóáëèêà, öìóìèòòèôàã
âÿ áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàð êå÷èðèëìèøäèð. Ïðîô.
ß.ß.Àáàñãóëèéåâèí åëìè ôÿàëèééÿòè ýåíèø âÿ
÷îõÿùàòÿëèäèð. Î, øèçîôðåíèéàíûí ïàòîýåíåçè âÿ ß.Àáàñãóëèéåâ (1919-2008)
êëèíèêàñûíà, ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí òÿøêèëèíÿ, î
úöìëÿäÿí, ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéàñû ìÿñÿëÿëÿðè-
íÿ ùÿñð åäèëìèø 160-à ãÿäÿð åëìè ìÿãàëÿ âÿ 3 ìîíîãðàôèéà ÷àï åòäèðìèø-
äèð.
Ïðîô. ß.ß.Àáàñãóëèéåâ Í.Íÿðèìàíîâ àäû-
íà ÀÒÓ ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíûí åëìè ìÿñëÿ-
ùÿò÷èñè îëìàãëà áèð ñûðà åëìè, èúòèìàè òÿøêèëàò-
ëàðûí èøèíäÿ äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðìèøäèð. Î,
Öìóìäöíéà Èíñàí Áèîëîýèéàñû Úÿìèééÿòèíèí
èúðàèééÿ êîìèòÿñèíèí öçâö, Öìóìèòòèôàã Ïñè-
õèàòðëàð âÿ Íàðêîëîãëàð Åëìè Úÿìèééÿòèíèí
èäàðÿ ùåéÿòèíèí öçâö «Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ àäûíà
íåâðîïàòîëîýèéà âÿ ïñèõèàòðèéà» æóðíàëûíûí
ðåäàêñèéà øóðàñûíûí âÿ áèð íå÷ÿ ìÿðêÿçè åëìè
ïðîáëåì êîìèññèéàñûíûí öçâö, 1999-úó èëäÿí
2003-úö èëÿäÿê «Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðèéà æóð-
íàëû»íûí áàø ðåäàêòîðó îëìóøäóð.
Ðåñïóáëèêàìûçäà ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôûí-
X.Hÿñÿíîâ (1928-1999) äà ìöÿééÿí õèäìÿòëÿðè îëìóø àëèìëÿðäÿí
ïðîô. Ô.ß.Èáðàùèìáÿéîâóí (1899—1987), ùÿ-
êèì ß.Ñ.ßñýÿðîâóí (1898—1975), ïðîô. Õ.À.Ùÿñÿíîâóí (1928—1999),
ïðîô. À.Ù.Ñóëòàíîâóí âÿ áó ñàùÿäÿ ÷àëûøàí áèð ÷îõ ìöòÿõÿññèñëÿðèí (òèáá
åëìëÿðè äîêòîðó âÿ ïðîôåññîðëàð — Í.Àüàçàäÿ, Í.ßëèéåâ, Á.ßñÿäîâ, Ò.Ãà-
ôàðîâ) àäëàðûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. ß.Ñ.ßñýÿðîâ 1933-úö èëäÿ ÷àïäàí
÷ûõìûø, àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê «Ïñèõèàòðèéà» àäëû äÿðñ âÿñàèòèíèí ìöÿëëèôè-
äèð. Ïðîô. Õ.À.Ùÿñÿíîâóí åëìè ôÿàëèééÿòè, ÿñàñÿí, àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí
êëèíèêàñû âÿ ïàòîýåíåçèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð

åäèëìèøäèð. Î, 150-äÿí àðòûã ìÿãàëÿíèí âÿ 7
ìîíîãðàôèéàíûí ìöÿëëèôèäèð. ßìÿêäàð åëì
õàäèìè, ïðîô. À.Ù.Ñóëòàíîâóí åëìè éàðàäûúû-
ëûüû, ÿñàñÿí, àãðåññèéà âÿ ñåêñîïàòîëîæè ïðîá-
ëåìëÿðÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Î, åëìè-òèááè êàäð-
ëàðûí ùàçûðëàíìàñûíäà úèääè ñÿéëÿð ýþñòÿðìèø-
äèð.
1927-úè èëäÿ äèýÿð ðåñïóáëèêàëàðäà îëäóüó
êèìè Áàêûäà äà Åëìè-Òÿäãèãàò Ïñèõèàòðèéà
Èíñòèòóòó òÿøêèë îëóíäó. Ëàêèí òÿÿññöôëÿ ãåéä
åòìÿëèéèê êè, ùÿìèí èíñòèòóò úÿìè 2 èë ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿ áèëäè. 1929-úó èëäÿ, î ãàðøûñûíäà ãîéó-
A.Sóëòàíîâ ëàí ìöùöì ïðîáëåìëÿðèí: éöêñÿêèõòèñàñëû
(1936-2007) êàäðëàð ùàçûðëàíìàñû, åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí
àïàðûëìàñû, ðåñïóáëèêàäà ðóùè õÿñòÿëÿðèí ãåéäÿ
àëûíìàñûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè êèìè ìöùöì èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿäèéè ö÷öí
ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðäû. Ãåéä åòìÿëèéèê êè, î âàõò ðåñïóáëèêàäà úÿìè 2 íÿ-
ôÿð åëìè äÿðÿúÿñè îëàí ùÿêèì-ïñèõèàòð âàð èäè.
Ùàçûðäà ðåñïóáëèêàìûçäà 9 òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð, 30 òèáá
åëìëÿðè íàìèçÿäè âàðäûð. Áó êàäðëàðûí áÿçèëÿðè Í.Íÿðèìàíîâ àäûíà ÀÒÓ
âÿ ß.ßëèéåâ àäûíà ÀÄÙÒÈ ïñèõèàòðèéà êàôåäðàëàðûíäà, áÿçèëÿðè èñÿ ðåñïóá-
ëèêàìûçûí ìöõòÿëèô ïñèõèàòðèéà, íàðêîëîýèéà âÿ äèýÿð òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ
÷àëûøûðëàð. (Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí èíêèøàô òàðèõè àéðûúà áþëìÿäÿ — ÛÛÛ ôÿñèë-
äÿ (ñÿù. 53—68) âåðèëìèøäèð.)
Ïñèõèàòðèéàíûí òàðèõèíäÿ áàø âåðìèø

ìöùöì ùàäèñÿëÿð
1793 Ôðàíñûç ïñèõèàòðû âÿ èúòèìàè õàäèìè Ô.Ïèíåë ðóùè õÿñòÿëÿðè ãàíäàë-
ëàðäàí àçàä åòìÿê èäåéàñûíû ùÿéàòà êå÷èðäè.
1842 Èíýèëèñ ïñèõèàòðû Ú.Êîíåëëè ðóùè õÿñòÿëÿðè ôàðàüàòëàíäûðûúû êþéíÿê-
ëÿðäÿí àçàä åòìÿê (éÿíè ñÿðáÿñò øÿðàèòäÿ ñàõëàìàã) èäåéàñûíû åëàí
åòäè.
1845 Àëìàí àëèìè Â.Ãðèçèíýåð «Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí ïàòîëîýèéàñû âÿ òå-
ðàïèéàñû» êèòàáûíû éàçäû.
1849 Àçÿðáàéúàíëû èëê ïñèõèàòð-àëèì Èáðàùèì Ðÿùèìîâ àíàäàí îëìóø-
äóð.
1866 È. Ì. Ñå÷åíîâ «Áàø-áåéíèí ðåôëåêñëÿðè» ÿñÿðèíè ÷àï åòäèðäè.
1868 Àëìàí àëèìè Ê. Êàëáàóì êàòàòîíèéàíû òÿñâèð åòäè.

1880 Ðóñ ïñèõèàòðû Â. Õ. Êàíäèíñêè ïñåâäîùàëöñèíàñèéàëàðû òÿäãèã åòäè.
1887 Ñ. Ñ. Êîðñàêîâ àëêîãîë ïîëèíåâðèòèê ïñèõîçóíó òÿñâèð åòäè.
1892 Áàêûäà (èíäèêè Ñ. Ðöñòÿì êö÷, 40 ñàéëû áèíà) Àçÿðáàéúàíäà èëê
äÿôÿ îëàðàã 30 ÷àðïàéûëûã ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàñû à÷ûëäû.
1896 Àëìàí àëèìè Å. Êðåïåëèí ïñèõîçëàðûí íàçîëîæè òÿñíèôàòûíû òÿêëèô åòäè.
1903 È. Ï. Ïàâëîâ øÿðòè ðåôëåêñëÿðè þéðÿíÿðÿê, ðåôëåêñàëîýèéà åëìèíèí òÿ-
ìÿëèíè ãîéäó.
1904 Ôðàíñûç ïñèõèàòðû Ï. Æàíå ïñèõàñòåíèéà ùàããûíäà åëìè àíëàéûø éàðàòäû.
1906 Àëìàí àëèìè À. Àëòñùåéìåð ãîúàëûã âÿ ãîúàëûãþíö àüûë çÿèôëèêëÿ-
ðèíèí àíàòîìèê òÿäãèãàòëàðûíûí íÿòèúÿëÿðèíè ÷àï åòäèðäè.
1907 Ìîñêâàäà Ðóñèéà ïñèõèàòðëàðûíûí I ãóðóëòàéû êå÷èðèëäè.
1910 Àëìàí ïñèõèàòðû Ê. Áîíùîôôåð «Åêçîýåí òèïëè ðåàêñèéàëàð» ùàããûí-
äà åëìè àíëàéûø éàðàòäû.
1911 Èñâå÷ðÿ àëèìè Å. Áëþéëåð øèçîôðåíèéàíû òÿñâèð åòäè.
1920 Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí íÿçäèíäÿ ïñèõîíåâðîëîýèéà êàôåäðàñû
òÿøêèë îëóíäó.
1922 Àçÿðáàéúàí Òèáá Úÿìèééÿòè íÿçäèíäÿ Ðåñïóáëèêà Íåâðîïàòîëîã-
ëàð âÿ Ïñèõèàòðëàð Úÿìèééÿòè éàðàäûëäû.
1924 Àëìàí ïñèõèàòðû Í. Áåðãåð èíñàí áåéíèíèí åëåêòðîåíñåôàëîãðàôèê
úèçýèëÿðèíè éàçìàüà íàèë îëäó.
1933 Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê «Ïñèõèàòðèéà» äÿðñ âÿñàèòè äÿðú îëóíäó.
1934 Ìàúàð ïñèõèàòðû À. Ìåäóíà äÿðìàí ìàääÿëÿðè èëÿ úÿíýîëìà ìöà-
ëèúÿñè öñóëóíó òÿòáèã åòäè.
1935 Àâñòðèéà ïñèõèàòðû Ì. Çàêåë ïñèõîçëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ èíñóëèí êî-
ìà öñóëóíó òÿêëèô åòäè.
1938 Èòàëéàí ùÿêèìè Ó. ×åðëåòòè ïñèõîçëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ åëåêòðèê úÿí-
ýîëìà öñóëóíó òÿêëèô åòäè.
1950 Ôðàíñûç àëèìè Øàðïàíòéå èëê íåéðîëåïòèê ìàääÿ — õëîðïðîìàçèíè
ñèíòåç åòäè.
1952 Ôðàíñûç ïñèõèàòðëàðû É. Äåëëåé âÿ Ï. Äåíèêåð áèðèíúè õëîðïðîìàçèíè
(Àìèíàçèí) êëèíèêàäà òÿòáèã åäÿðÿê, ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ïñèõîòðîï
ìàääÿëÿðëÿ ìöàëèúÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéäóëàð.
1959 Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéà ñàùÿñèíäÿ èëê äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû
ìöäàôèÿ åäèëäè âÿ 1960-úû èëäÿ ß.ß. Àáàñãóëèéåâ èëê ïðîôåññîð åë-
ìè àäû àëäû.
1961 Áàêû øÿùÿðèíäÿ Çàãàôãàçèéà ðåñïóáëèêàëàðû ïñèõèàòðëàðûíûí I ãóðóë-

òàéû êå÷èðèëäè.
1982 Áàêû øÿùÿðèíäÿ ìöàñèð ïñèõèàòðèéàíûí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíÿ ùÿñð
îëóíìóø áåéíÿëõàëã êîíôðàíñ êå÷èðèëäè. Êîíôðàíñäà 12 þëêÿíèí
íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åòìèøäèð.
1987 Áàêû øÿùÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðëàðûíûí I Ìèëëè Êîíãðåñè êå÷è-
ðèëäè.
1992 Àçÿðáàéúàíäà òÿëÿáÿëÿð âÿ ùÿêèìëÿð ö÷öí èëê áþéöê ùÿúìëè
«Ïñèõèàòðèéà» äÿðñëèéè íÿøð åäèëìèøäèð.
1993 Ïñèõèàòðèéà öçðÿ «Úåíåâðÿ òÿøÿááöñö» òÿøêèëàòûíûí èëê êîíôðàíñû
êå÷èðèëäè (Áðàòñëàâà øÿùÿðè). Ùÿìèí êîíôðàíñäà Àçÿðáàéúàíûí íö-
ìàéÿíäÿëÿðè äÿ èøòèðàê åòäè. Áó ýöíÿäÿê àçÿðáàéúàíëû íöìàéÿí-
äÿëÿð ùÿìèí òÿøêèëàòûí ôÿàë öçâëÿðèäèð.
1996 Èñïàíèéàíûí Ìàäðèä øÿùÿðèíäÿ Õ Öìóìäöíéà Ïñèõèàòðèéà Àññîñè-
àñèéàñûíûí Êîíãðåñè êå÷èðèëäè. Êîíãðåñäÿ 9 íÿôÿðäÿí èáàðÿò Àçÿð-
áàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè èøòèðàê åòäè. Îíëàðûí 3 ìÿðóçÿñè êîíãðåñèí
ïðîãðàìûíà ñàëûíäû âÿ 20 åëìè èøëÿðè ÷àï îëóíäó.
1996 Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòû (Õ áàõûø) Àçÿðáàéúàí äè-
ëèíäÿ ÷àï åäèëäè âÿ Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿ-
ñèíÿ ñÿðÿíúàì âåðèëäè.
1999 Àçÿðáàéúàí Ïñèõèàòðèéà æóðíàëû íÿøð åäèëìÿéÿ áàøëàäû.
1999 Àçÿðáàéúàí Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñû Öìóìäöíéà Ïñèõèàòðèéà
Àññîñèàñèéàñûíà òàì ùöãóãëó öçâ ãÿáóë åäèëäè.
1999 Àëìàíèéàíûí Ùàìáóðã øÿùÿðèíäÿ ÕI Öìóìäöíéà Ïñèõèàòðèéà
Êîíãðåñè êå÷èðèëäè. 14 íÿôÿðäÿí èáàðÿò Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿ-
ðè îðàäà èøòèðàê åòäè. Îíëàðûí 5 ìÿðóçÿñè ïðîãðàìà ñàëûíäû âÿ 28 åë-
ìè èøëÿðè ÷àï îëóíäó.
2001 Àçÿðáàéúàíûí Ìèëëè Ìÿúëèñè òÿðÿôèíäÿí «Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàã-
ãûíäà» Äþâëÿò ãàíóíó ãÿáóë îëóíäó âÿ þëêÿ Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí
èìçàëàíàðàã èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíäû.
2001 Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí «Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò» ãàíóíó
ãÿáóë åäèëäè.
2002 Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ èëê äÿôÿ «Òèááè ïñèõîëîýèéà âÿ ïñèõîòåðàïèéà»
àäëû äÿðñëèê ÷àï åäèëäè (ìöÿëëèôëÿð Í. Â. Èñìàéûëîâ âÿ Ô. Í. Èñìà-
éûëîâ).
2012 Áàêû øÿùÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÑÍ Ïñèõè Ñàüëàìëûã Ìÿðêÿçè à÷ûëäû
25
ÛÛ ÔSSÑÈË
Ï ÑÈÕÈ Õß ÑÒß Ëß ÐÈÍ Ì ÖÀÉÈÍß

ÖÑÓË ËÀÐÛ
Ùàçûðäà ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ìöàéèíÿñèíäÿ âÿ äèàãíîñòèêàñûíäà, ÿñàñÿí,
ïñèõîëîæè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíóíëà éàíàøû äèýÿð ìöàéèíÿ
öñóëëàðûíûí äà ÿùÿìèééÿòè óíóäóëìàìàëûäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà, ìÿùç ùÿìèí
ìöàéèíÿ öñóëëàðûíûí êþìÿéè èëÿ äÿãèã äèàãíîç ãîéìàã ìöìêöí îëóð.
Ìÿñÿëÿí, áeéèí ñèôèëèñè Âàññeðìàí ðeàêñèéàñû, áeéèí òðàâìàëàðû ðeíòýeíîã-
ðàôèéà, eïèëeïñèéà õÿñòÿëèéè ÅÅÃ, áàø-áeéíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðè êîìïéóòeð
òîìîãðàôèéàñû âÿ ñ. ïàðàêëèíèê öñóëëàðûí êþìÿéè èëÿ äÿãèãëÿøäèðèëèð.
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ éàíàøû ýeäÿí ñîìàòèê, èíôeêñèîí, äÿðè-çþùðÿâè,
ýèíeêîëîæè âÿ ñ. õÿñòÿëèêëÿðè ìöÿééÿí eòìÿê ö÷öí ìöâàôèã ìöòÿõÿññèñëÿ-
ðèí ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ äÿ äàèìà åùòèéàú äóéóëóð. Áeëÿëèêëÿ, ñîìàòèê õÿñòÿëèê-
ëÿðäÿ îëäóüó êèìè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû äà ìöàéèíÿ êîìïëeêñ øÿêèëäÿ
àïàðûëìàëûäûð.
1. Êëèíèê ìöñàùèáÿ (ñþùáÿò)

Ïñèõîïàòîëîæè ìöàéèíÿéÿ ñîðüóäàí áàøëàìàã ëàçûìäûð. Áóíó ê ë è í è ê
ì ö ñ à ù è á ÿ äÿ àäëàíäûðìàã îëàð. Õÿñòÿëèéèí àøêàð eäèëìÿñèíäÿ äöçýöí
àïàðûëàí ñîðüóíóí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Õÿñòÿ èëÿ öíñèééÿò éàðàò-
ìàã, âeðèëÿí ñóàëëàðà äîëüóí úàâàá àëìàã ùÿêèìäÿí òÿìêèí âÿ áàúàðûã
òÿëÿá eäèð. Õÿñòÿ èëÿ ñþùáÿò éîðóúó îëìàìàëû âÿ ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà àïà-
ðûëìàëûäûð. Êëèíèê ìöñàùûáÿ àäè ñþùáÿòäÿí, ùÿòòà ùÿêèì-èíòeðíèñòèí ñîðüó-
ñóàëûíäàí êþêëö øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíèð. Îíóí õöñóñèééÿòè ïñèõè ñàüëàìëûüûí
ñïeñèôèê ïðîáëeìèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Õÿñòÿ ýþñòÿðèëÿí ïðîáëeìëÿ ÿëàãÿäàð þç
ùÿéÿúàíû ùàããûíäà äàíûøìàã òÿëÿáè äóéà áèëÿð, eéíè çàìàíäà î, þç ôèêèð âÿ
äöøöíúÿëÿðèíè òàíûìàäûüû àäàì ãàðøûñûíäà à÷ûãëàìàãäàí ÷ÿêèíÿ áèëÿð. Éà-
õóä äà ãeéðè-àäè ùàë êe÷èðÿí õÿñòÿ áàø âeðÿíëÿðè àíëàìàéûá ìöñàùèáÿíè
àïàðàí ùÿêèìÿ èíàíìàéà áèëÿð âÿ ñ. Ìöñàùèáÿíè àïàðàí ìöòÿõÿññèñ õöñó-
ñè òàêòèêà íöìàéèø eòäèðèá ëàçûìñûç ñþçëÿðëÿ õÿñòÿíè éîðìàìàëû âÿ îíóíëà
êîíòàêòûí ðÿâàí îëìàñûíà ÷àëûøìàëûäûð. Àäè ìöñàùèáÿäÿí ôÿðãëè îëàðàã, êëè-
íèê ìöñàùèáÿ õÿñòÿëèê ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàìàãäàí áàøãà, ïñè-
õîòeðàïeâòèê éþíöìëö ÿëàãÿ éàðàäûëìàñûíà äà õèäìÿò eòìÿëèäèð.
Ùÿêèì õÿñòÿéÿ òÿêúÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿìÿëè, îíóí
ìèìèêàñûíà, ñÿñèíèí èíòîíàñèéàñûíà âÿ æeñòëÿðèíèí õöñóñèëèéèíÿ, ùàíñû ñóàë-

ëàðà úàâàá âeðìÿéÿ úàí àòìàñûíà, ùàíñûíà úàâàá âeðìÿêäÿí áîéóí ãàúûð-
ìàñûíà ôèêèð âeðìÿëèäèð. Ìöñàùèáÿíèí ñòðóêòóðóíóí ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿ-
ðè äÿ âàðäûð. Êëèíèê ìöñàùèáÿíèí óüóðëó êe÷ìÿñè ö÷öí øÿðòëÿð âÿ ìöòÿ-
õÿññèñèí èñòèôàäÿ åòäèéè òàêòèêè ýeäèøëÿð ìöõòÿëèôäèð.
Êëèíèê ìöñàùèáÿíèí øÿðòëÿðè. Ìöñàùèáÿíèí êe÷èðèëìÿñè ö÷öí õÿñòÿéÿ
ðàùàò øÿðàèò âÿ ñàêèòëèê ëàçûìäûð. Èäeàë øÿðàèòäÿ ìöñàùèáÿ àïàðûëàí îòàãäà
òàì ñàêèòëèêëÿ éàíàøû, òÿùëöêÿñèçëèê äÿ (õÿñòÿíèí ùèññ eäÿ áèëìÿäèéè ñèãíà-
ëèçàñèéà, òeëeôîí âÿ è.à.) òÿìèí îëóíìàëûäûð. Õÿñòÿ ÿìèí îëìàëûäûð êè, îíëà-
ðûí ñþùáÿòèíÿ ùe÷ êÿñ ìàíe îëìóð. Õÿñòÿ èëÿ öçáÿöç îòóðìàã ìÿñëÿùÿò
äeéèë. Éàõøû îëàð êè, î, ñîë òÿðÿôäÿ îòóçäóðóëñóí êè, ùÿêèìèí ñàü ÿëè èëÿ
éàçäûüû ãeéäëÿð õÿñòÿíèí äèããÿòèíè úÿëá eòìÿñèí. Ùÿð èêè ñòóë ðàùàò âÿ åéíè
ùöíäöðëöêäÿ îëìàëûäûð êè, ñþùáÿò eäÿíëÿðäÿí ùe÷ áèðè äèýÿðèíÿ éóõàðûäàí
àøàüû áàõìàñûí. ßýÿð õÿñòÿ ñèçäÿí éóõàðûäà îòóðñà, áeëÿ ùeñàá eòìÿê îëàð
êè, î, ñþùáÿò çàìàíû ïñèõîëîæè äèñòàíñèéà éàðàòìàã èñòÿéèð. Õÿñòÿëÿð ñþùáÿ-
òÿ ìeéèëëè îëìàäûãäà ãàïûéà äàùà éàõûí îòóðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ïñè-
õîòeðàïeâòèê ñþùáÿò çàìàíû ãeéðè-ôîðìàë ìöùèò éàðàòìàã ö÷öí êðeñëîäàí
äà èñòèôàäÿ eäèëÿ áèëÿð.
Ñàëàìëàøìà. Õÿñòÿ áèðèíúè ýþðöøÿ ýÿëÿðêÿí ìöõòÿëèô ùèññëÿð êe÷èðÿ áè-
ëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ, ùÿêèì ìöñàùèáÿíè àïàðàðêÿí ñûõûíòû ùèññèíÿ éîë âeðìÿ-
ìÿëèäèð. Î, àäûíû ÷ÿêìÿêëÿ õÿñòÿéëÿ ñàëàìëàøìàëû, ñîíðà èñÿ þçöíö òÿãäèì
eòìÿëèäèð. ßýÿð ùÿì ùÿêèì, ùÿì äÿ õÿñòÿ êèøèäèðñÿ, îíäà ÿë âeðèá ýþðöøÿ
áèëÿðëÿð. ßýÿð ùÿêèì âÿ õÿñòÿ ìöõòÿëèô úèíñÿ ìÿíñóáäóðëàðñà, áó çàìàí
ÿë âeðèá ýþðöøìÿê ëöçóìñóç ýþðöíÿ áèëÿð. Ñîíðà îíëàð áèð-áèðèíÿ íeúÿ ìö-
ðàúèÿò eäÿúÿêëÿðè èëÿ ðàçûëàøà áèëÿðëÿð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà óøàãëàðû âÿ
éeíèéeòìÿëÿðè íÿçÿðÿ àëìàñàã, «ñèç» äeéÿ ìöðàúèÿò åòìÿê äàùà ìÿãñÿäÿ-
óéüóí ùeñàá îëóíàð. Ýþçëÿðëÿ ÿëàãÿ ãóðìàüà ÷àëûøûí, ëàêèí õÿñòÿíèí ýþç-
ëÿðèíèí è÷èíÿ äèê áàõìàéûí. Áó îíëàðû ãûúûãëàíäûðà âÿ éà ÷àøäûðà áèëÿð.
Éàçû. Áÿçÿí êëèíèê ìöñàùèáÿ çàìàíû ãeéäëÿð eòìÿê ôàéäàëû îëóð. Õÿñ-
òÿ ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿðäàð eäèëìÿëèäèð êè, áó ãeéäëÿð îíóí âÿçèééÿòèíè äàùà
éàõøû àíëàìàã ö÷öíäöð âÿ ìÿõôèëèê øÿðòëÿðè ïîçóëìàéàúàãäûð. Àóäèî âÿ
âèäeîëeíò éàçûëàðûíà ýÿëäèêäÿ èñÿ, ìÿñÿëÿ ìöðÿêêÿáëÿøèð. Ëàêèí eòèðàô
eòìÿê ëàçûìäûð êè, èñòÿð òÿùëèë, èñòÿðñÿ äÿ ñóïeðâèçèéà ö÷öí áó ÷îõ éàõøû
öñóëäóð. ßí ìöíàñèáè èñÿ îíóí þçöíäÿí éàçûëû èúàçÿ àëìàãäûð. Õÿñòÿíè
èíàíäûðìàã ëàçûìäûð êè, áó éàëíûç îíóí õeéðèíÿ îëóá ýèçëè ñàõëàíûëàúàãäûð.
Óíóäóëìàìàëûäûð êè, èíàì âÿ eòèìàä ùÿð ùàíñû áèð ëeíò éàçûñûíäàí äàùà âà-
úèáäèð.
Âàõò. Õÿñòÿ èëÿ êëèíèê ìöñàùèáÿ ìöääÿòè øÿðàèòäÿí, îíóí ïñèõè âÿçèé-
éÿòèíäÿí âÿ áèð ñûðà äèýÿð àìèëëÿðäÿí àñûëûäûð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, ïñè-
õîòeðàïèéà éþíöìëö 45—50 äÿãèãÿëèê ñþùáÿò eôôeêòëè îëóð. Ëàêèí áèðèíúè
Ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ìöàéèíÿ öñóëëàðû 27
ñþùáÿò äàùà ÷îõ âÿ éà àç âàõò àïàðà áèëÿð. Ñþùáÿòèí òÿãðèáÿí íÿ ãÿäÿð âàõò
àïàðàúàüûíû ïàñèéeíòèí áèëìÿñè ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
Áÿçè õÿñòÿëÿð âàõòûíäàí òeç ãÿáóëà ýÿëèðëÿð. Áó îíëàðûí ùÿéÿúàíûíûí
àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëà áèëÿð. Äèýÿðëÿðè èñÿ ýeúèêìÿéÿ ìeéèëëè îëóðëàð, áó
èñÿ ìöòÿõÿññèñëÿ ýþðöøìÿéèí î ãÿäÿð äÿ àðçóîëóíìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Áeëÿ
ùàëëàðäà õÿñòÿíèí èçàùàòëàðûíû («Ìÿí çÿíýëè ñààòû ãóðìàìûøäûì», éàõóä
«Èøèì ÷îõ èäè») ôîðìàë èçàùàò êèìè ãÿáóë eòìÿê ëàçûìäûð. Éàõøû îëàð êè, îí-
äàí ýþðöø âÿ ñèçèíëÿ ñþùáÿò ùàããûíäà íÿ äöøöíäöéöíö, ìÿñÿëÿí, «Ñèç ýÿë-
ìÿê èñòÿìèðäèíèç?» þéðÿíÿñèíèç. Ìöñàùèáÿíèí áàøëàíìà àíûíäàí àñûëû îë-
ìàéàðàã, áöòöí ùàëëàðäà ñþùáÿòè òÿéèí eäèëìèø âàõòäà ãóðòàðìàã ëàçûìäûð.
Áó, õÿñòÿéÿ âàõòûíäà ýÿëìÿéèíèí ìàðàüûíäà îëäóüóíó àíëàäàð. Áóíà áàõ-
ìàéàðàã âÿçèééÿòäÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ eòìÿéÿ âÿ äàùà ÷îõ ìÿëóìàò
òîïëàìàüà ÷àëûøûí.
Ìÿãñÿäèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè. Êëèíèê ìöñàùèáÿíèí ìÿãñÿäè èëê
àíäàí ïàñèéeíòÿ àéäûí îëìàëûäûð. Î, áàøà äöøìÿëèäèð êè, ñèçèíëÿ öíñèééÿò
îíóí ö÷öí íÿ ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòëè âÿ âàúèáäèð. Ñèç îíóí èçòèðàáëàðûíû þéðÿ-
íÿðÿê êþìÿê eäÿ áèëÿðñèíèç. Õÿñòÿ àíëàìàëûäûð êè, ñèç îíóí òÿðÿôèíäÿñèíèç
âÿ áöòöí ùàëëàðäà îíóí ìàðàãëàðûíû ìöäàôûÿ eäÿúÿêñèíèç. Áóíëàðäàí ÿëà-
âÿ, ãàáàãúàäàí ãàðøûéà ãîéóëàí ìÿãñÿääÿí àñûëû îëàðàã, îíóíëà ýþðöøëÿ-
ðèí ñàéûíû (ýþðöø úÿäâÿëèíè) ìöÿééÿí eòìÿëè âÿ eëÿúÿ äÿ, äèýÿð øÿðòëÿðè
ìöçàêèðÿ eòìÿëèñèíèç. ßýÿð ãàðøûäà ùÿð ùàíñû áèð eçàìèééÿò, ñÿéàùÿò âàð-
ñà, áó ùàãäà ïàñèéeíòÿ ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿðäàðëûã eòìÿëèñèíèç.
Êëèíèê ìöñàùèáÿíèí ñòèëè. Áó, ñþíöê ñîðüó-ñóàëà âÿ éà òàíûøëà àäè ñþù-
áÿòÿ áÿíçÿìèð. Áèð ÷îõëàðûíûí òÿôÿêêöðöíäÿ ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿ ÷à-
ëûøàí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôîðìàë ñóàëëàð âeðÿðÿê, õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíäÿ áàø
âeðÿíëÿðÿ ëàãeéä ãàëìàñû êèìè ìöëàùèçÿëÿð ìþâúóääóð. ßñëèíäÿ èñÿ ùÿ-
êèì ìöñàùèáÿíè ñÿðáÿñò, ëàêèí ãàéüûêeø âÿ eìîñèàíàëëûã ôîíóíäà àïàðìà-
ëûäûð. Ìöòÿõÿññèñèí ñþçëÿðè ñàäÿ âÿ àéäûí îëìàëûäûð. Ôîðìà eòèáàðèëÿ áó, àäè
äàíûøûãäàí ôÿðãëÿíìÿìÿëè, ëàêèí õÿñòÿíèí ÿí ÷ÿòèí ïðîáëeìëÿðèíè àñàíëûã-
ëà áàøà äöøìÿéÿ õèäìÿò eòìÿëèäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ïñèõîëîæè ñþùáÿò òàêòè-
êàñû (ñòèëè) ùÿð áèð ìöòÿõÿññèñ ö÷öí îëäóãúà ìöðÿêêÿá áèð ïðîñeñäèð. Áó
òeõíîëîýèéàíû ùÿêèì äàèìà þéðÿíìÿëè, ùe÷ âàõò áó áàðÿäÿ òàì ñÿðèøòÿëè
îëäóüóíó äöøöíìÿìÿëèäèð. Óíóòìàã îëìàç êè, ùÿð áèð èíñàíûí äöíéàýþðö-
øö, ìÿäÿíèééÿòè, áèëèéè, õàñèééÿòè âÿ è. à. ôÿðäè âÿ áÿíçÿðñèçäèð. Áóíëàðû
ñþùáÿò ÿñíàñûíäà äóéàí ìöòÿõÿññèñ îëäóãúà ãeéðè-ñòàíäàðò öñóëëàðäàí èñòè-
ôàäÿ eòìÿëè îëóð.
Õÿñòÿíèí àäû, ôàìèëèéàñû âÿ ñÿíÿòèíè àéäûíëàøäûðäûãäàí ñîíðà, íÿäÿí øè-
êàéÿò eòäèéèíè ñîðóøìàã îëàð. Ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðè àøêàð eòìÿéÿ àèä
ñóàëëàð eùòèéàòëà âeðèëìÿëèäèð. Ñóàëëàðû õÿñòÿíèí áàøà äöøÿúÿéè äèëäÿ, ñàäÿ
âÿ ñÿìèìèëèê ðóùóíäà âeðìÿê ëàçûìäûð. Ùÿêèìèí èøëÿòäèéè ñþçëÿð øöáùÿ
äîüóðìàìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí, ùàëëöñèíàñèéàëàðû àøêàð eòìÿê èñòÿðêÿí, «Ãóëà-

üûíûçà ñÿñ ýÿëèðìè?» âÿ éà «Ñèçäÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð îëóðìó?» äeéÿ, ñîðóø-
ìàã îëìàç. Áóíó áeëÿ eòìÿê îëàð: «Áÿçÿí eâäÿ òÿê ãàëàðêÿí âÿ éà êö÷ÿ-
äÿ éeðèéÿðêÿí eëÿ îëóðìó êè, êèìñÿ ñèçè úàüûðûð âÿ éà íÿñÿ äeéèð, äþíöá
áàõäûãäà èñÿ ýþðöðñöíöç éàíûíûçäà ùe÷ êèì éîõäóð». Ñàéûãëàìàëàðûí îë-
ìàñûíû þéðÿíìÿê ö÷öí ñîðóøìàã îëàð: «Ñîí âàõòëàð ñèçÿ eëÿ ýÿëèðìè êè,
òàíûøëàðûí, ãîíøóëàðûí, èø éîëäàøëàðûíûí âÿ éà àèëÿ öçâëÿðèíèçäÿí êèìèíñÿ ñè-
çÿ ãàðøû ìöíàñèáÿòè äÿéèøèá?». Áeëÿ ñóàëëàðëà áèç õÿñòÿ èëÿ äàùà òeç
öíñèééÿòÿ ýèðèá, ëàçûì îëàí ìÿëóìàòû òîïëàìàã îëàð. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí þçëÿ-
ðèíèí áöòöí èçòèðàáëàðûíû ñÿðáÿñò ñþéëÿìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Õÿñòÿíèí ñþçöíö
ñÿáèðëÿ äèíëÿìÿê ëàçûìäûð, àðà-ñûðà ñþùáÿòèí ìÿçìóíóíó èñòÿäèéèìèç èñòè-
ãàìÿòÿ éþíÿëòìÿê ö÷öí ãûñà ñóàëëàð äà âeðÿ áèëÿðñèíèç.
Èìêàí äàõèëèíäÿ õÿñòÿ èëÿ ñþùáÿòè ñÿìèìè âÿ áÿðàáÿð îëàðàã àïàðìàã
ëàçûìäûð êè, î, ÿí çÿðèô ùèññëÿðèíè ýèçëÿòìÿäÿí äeéÿ áèëñèí. Áÿçÿí õÿñòÿ ùÿ-
êèìÿ ùe÷ áèð ìÿëóìàò âeðìÿê èñòÿìèð, èçòèðàáëàðûíû ýèçëÿäèð âÿ òeçëèêëÿ
ñþùáÿòè áàøà âóðóá ýeòìÿê èñòÿéèð. Áeëÿ ùàëäà ãîùóìëàðûíûí êþìÿéèíÿ
eùòèéàú ùèññ îëóíóð. Îíëàðûí ÿëàâÿ ìÿëóìàòû õÿñòÿíè ñàíêè ãûúûãëàíäûðûð.
Õÿñòÿ ãîùóìóíóí ñþéëÿäèéèíèí «éàëàí» îëäóüóíó ñöáóò eòìÿê ö÷öí
úÿùäëÿð ýþñòÿðèð. Áeëÿ ìöáàùèñÿëÿð çàìàíû úèääè äèàãíîñòèê ìÿëóìàòëàð
ÿëäÿ eäÿ áèëÿðèê.
Êëèíèê ìöñàùèáÿíèí äàéàíäûðûëìàñû àðçóîëóíìàçäûð âÿ áöòöí èì-
êàíëàðäàí èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ áóíäàí ÷ÿêèíìÿê ëàçûìäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ ãÿ-
áóë îòàüûíûí ãàïûñûíà «Íàðàùàò eòìÿéèí!» éàçûëàí ëþâùÿ àñûëûð, òeëeôîí
çÿíýëÿðèíÿ èñÿ êàòèáÿíèí úàâàá âeðìÿñè ìÿñëÿùÿòäèð. ßýÿð ìöòÿõÿññèñ ãà-
ïûíûí äþéöëìÿñèíÿ âÿ éà òeëeôîí çÿíýèíÿ ðeàêñèéà âeðìÿéÿ ìÿúáóð îëóð-
ñà, áóíó ÷îõ ãûñà âàõòäà eòìÿëè âÿ ïàñèéeíòäÿí öçð èñòÿìÿëèäèð. ßýÿð ñèçè
ùàðàñà òÿúèëè úàüûðûðëàðñà, öçð èñòÿìÿê âÿ ÿýÿð úàüûðûø ãûñàìöääÿòëè îëàðñà,
îíäà õÿñòÿäÿí ñèçè áèð íe÷ÿ äÿãèãÿ ýþçëÿìÿñèíè õàùèø eòìÿê ëàçûìäûð.
ßââÿëúÿäÿí áèëñÿíèç êè, ìöñàùèáÿíè éàðûì÷ûã êÿñìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ
ãàëàúàãñûíûç, îíäà áó ùàãäà õÿñòÿéÿ õÿáÿðäàðëûã eòìÿëèñèíèç. Áèð ãàéäà
îëàðàã, õÿñòÿëÿð ìÿúáóðè âÿçèééÿòè éàõøû áàøà äöøöð âÿ áó ñÿáÿáäÿí íàðà-
çûëûãëàð éàðàíìûð.
Äîüìàëàð âÿ éàõûíëàð. Ãîùóìëàð éàëíûç ïàñèéeíòèí èúàçÿñè èëÿ
ñþùáÿòäÿ èøòèðàê eäÿ áèëÿðëÿð. ßýÿð õÿñòÿ þçö, éàõóä ÿòðàôäàêûëàð ö÷öí òÿù-
ëöêÿëèäèðñÿ âÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíÿ eòèðàç eäèðñÿ, õÿñòÿíè ìöøàéèÿò eäÿí-
ëÿð ìöñàùèáÿäÿ èøòèðàê eäÿ áèëÿðëÿð. Áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ þéðÿíìÿê ëàçûì-
äûð êè, õÿñòÿ êèìèíñÿ éàíûíäà ñþùáÿòÿ ðàçûäûðìû. ßýÿð ñèçÿ eëÿ ýÿëèðñÿ êè,
õÿñòÿ áóíà ðàçû äeéèë, îíäà áó èøäÿí èìòèíà eäèí, ÷öíêè õÿñòÿíèí ñèçÿ îëàí
èíàìû ìöøàéèÿò÷èíèí âeðäèéè ùÿð ùàíñû ìÿëóìàòäàí äàùà âàúèáäèð. Ùÿêèì
õÿñòÿíèí þç äîüìàëàðûíà ãàðøû ìöíàñèáÿòèíÿ õöñóñè äèããÿò éeòèðìÿëèäèð.
Õÿñòÿíèí ìÿõôè âeðäèéè ìÿëóìàòëàð ùàããûíäà äàíûøìàã îëìàç, ëàêèí õÿñ-

òÿíèí ãîùóìëàðûíûí âeðäèéè ìÿëóìàòëàðû ïàñèéeíòëÿ ìöçàêèðÿ eäÿ áèëÿðñè-
íèç. Áóðàéà, eéíè çàìàíäà õÿñòÿíèí âÿçèééÿòè ùàããûíäà ìÿëóìàò àëìàã
ö÷öí äîüìàëàðûíûí eòäèéè òeëeôîí çÿíýëÿðè äÿ àèääèð. ßýÿð õÿñòÿ èúàçÿ
âåðìÿñÿ, ñèçèí ïàñèéeíò ùàããûíäà äàíûøìàüà èõòèéàðûíûç éîõäóð.
Áèð ñûðà äèýÿð àìèëëÿð: ìöñàùèáÿíè àïàðàí ìöòÿõÿññèñèí èõòèñàñ äÿðÿ-
úÿñè, âàõò ñe÷èìè, ïàñèéeíòèí øèêàéÿòëÿðè âÿ òÿéèí eäèëÿí ÿëàìÿòëÿð ìöñà-
ùèáÿíèí ìÿçìóíóíà ýöúëö òÿñèð åäÿ áèëÿð. Ìöñàùèáÿíèí äöçýöí òÿøêèëè âÿ
ìÿçìóíëó àïàðûëìàñû ùÿêèìèí éöêñÿê èõòèñàñà ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
Êëèíèê ìöñàùèáÿ çàìàíû éàðàíàí òeðàïeâòèê ìöíàñèáÿòëÿð. Êëèíèê
ìöñàùèáÿ ïðîñeñèíäÿ ùÿêèìëÿ ïàñèéeíò àðàñûíäà õöñóñè ìöíàñèáÿò éàðàíûð.
Áóðàéà, èëê íþâáÿäÿ, ò ð à í ñ ô e ð àèääèð. Áó, ïàñèéeíòèí þç êe÷ìèøèíäÿ
ðàñò ýÿëäèéè, îíóí ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè èíñàíëàðëà áàüëû øöóðàëòû äöøöíúÿ âÿ
ùèññëÿðèíè ùàçûðäà öíñèééÿòäÿ îëäóüó èíñàíà, ÿñàñÿí äÿ, êëèíèê ìöñàùèáÿíè
àïàðàí ìöòÿõÿññèñÿ àèä eòìÿêäèð. Þç ùèññëÿðèíèí õÿñòÿéÿ àíàëîæè ïðîéeêñè-
éàñû èñÿ ÿ ê ñ ò ð à í ñ ô e ð àäëàíûð. Ùÿêèì ïàñèéeíòëÿ öíñèééÿòäÿ îëàð-
êÿí, ùÿéÿúàí ùèññè êe÷èðÿ áèëÿð êè, áó äà, àäÿòÿí, ñþùáÿòèí ÿââÿëèíäÿ áàø
âeðÿí àäè ùàëäûð. Áÿçÿí ùÿéÿúàí î ãÿäÿð ýöúëö îëà áèëèð êè, íÿòèúÿäÿ ÿñàñ
ìÿëóìàòëàð éàääàí ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, ìöñàùèáÿ àïàðàí ïàñèéeíòèí ãeéä eòäè-
éè ñóèñèäàë íèééÿòÿ äèããÿò éeòèðìÿéÿ áèëÿð. Òÿáèè êè, áó äà ïàñèéeíòèí
ïðîáëeìèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ éàíëûø íÿòèúÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàð.
Òeðàïeâòèê ñàçèø ùÿìñþùáÿòè èëÿ ùÿêèì àðàñûíäàêû ÿëàãÿíèí ÿñàñ úÿ-
ùÿòëÿðèíäÿíäèð. Ïñèõè õÿñòÿíèí ñàüëàì âÿ ðàñèîíàë èìêàíëàðûíà ìöðàúèÿò
eäÿðÿê, ïàñèéeíòèí øÿõñèééÿòèíÿ ùþðìÿòèíè ãeéä eäèá, îíà êþìÿê eòìÿê
àðçóñóíó íöìàéèø eòäèðÿðÿê, ùÿêèì þç ùÿìñþùáÿòèíèí äöøöíúÿ âÿ eìîñè-
îíàë âÿçèééÿòèíè úàíëàíäûðûð, ãàðøûëûãëû eòèìàä éàðàäûð.
Êëèíèê ìöñàùèáÿäÿ áÿçÿí ì ö ã à â è ì ÿ ò àìèëèíÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Ìöãàâèìÿò îëàíäà äöøöíúÿëè õÿñòÿ þç ïðîáëeìëÿðèíè ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðÿ
ýþðÿ äàíûøìàéà áèëÿð (áó ùàëäà, î ñàäÿúÿ ñóñóð), éàõóä äà äöøöíúÿñèç îëà
áèëÿð — î, ùàíñûñà ùàäèñÿíè õàòûðëàéà áèëìèð âÿ éà ùàíñûñà ìþâçóäàí äàíûø-
ìàãäàí úÿêèíèð. Áöòöí áó ùàëëàð êëèíèê ìöñàùèáÿ àïàðàðêÿí íÿçÿðÿ
àëûíìàëûäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ýÿðýèíëÿøÿí ÿëàãÿëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðìÿê âÿ
íeãàòèâ ùàëëàðû íeéòðàëëàøäûðìàã ö÷öí ñÿðèøòÿëè ìÿñëÿùÿòëÿð âeðÿí, äàùà
÷îõ òÿúðöáÿñè îëàí ùÿìêàðûíûçà ìöðàúèÿò eòìÿê ôàéäàëû îëóð.
Ñþùáÿòèí ãóðóëóøó. Áàøëàíüûú — áèð ãàéäà îëàðàã, èëê ýþðöøäÿ éàðàíàí
òÿÿññöðàò þíÿìëè îëóð. Ýþðöøöí áàøëàíüûúûíäà ùÿêèì ìöñàùèáÿíè íeúÿ
àïàðàúàüûíû èçàù eòìÿëè, õÿñòÿíèí áóíà íeúÿ ðeàêñèéà âeðìÿñè âÿ ùàíñû
ñþçëÿðëÿ áóíó èôàäÿ eòìÿñèíÿ äèããÿò éeòèðìÿëèäèð. Ïàñèéeíòèí ìèìèêàñû,
æeñòëÿðè, èíòîíàñèéà âÿ äèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðè áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. Ìÿ-
ñÿëÿí, ùÿéÿúàíëû ýþðöíÿí õÿñòÿéÿ îíóí áó ùÿéÿúàíûíûí õÿñòÿëèêëÿ, éîõñà
ìöòÿõÿññèñèí éàíûíà èëê ýÿëèøè èëÿ áàüëû îëóá-îëìàìàñû ìàðàãëûäûð. Ñþùáÿ-

òè éàõøû îëàð êè, «Ñèçè áóðà ýÿëìÿéÿ íÿ âàäàð eäèá?», éàõóä «Èñòÿðäèì êè,
ÿââÿëúÿ ñèçèí ïðîáëeìëÿðèíèç ùàããûíäà eøèäÿì. Ñîíðà ÿýÿð eùòèéàú îëàðñà,
áèð íe÷ÿ ñóàë âeðÿì» êèìè úöìëÿëÿðëÿ áàøëàéàñûíûç. Ñþùáÿòèí ÿââÿëèíäÿ
ñÿìèìèëèê øÿðàèòè éàðàíäûãäà ìöàéèíÿíèí ýeäèøè õeéëè àñàíëàøûð. Õÿñòÿíèí
ïðîáëeìëÿðè ùàããûíäà õÿáÿðäàð îëäóüóíóçó ãeéä eòìÿêëÿ ïðîñeñè àñàíëàø-
äûðà áèëÿðñèíèç. Ñîíðà ùÿêèì äèíëÿéèúè ìþâãeéèíäÿ äóðóð âÿ ÷àëûøûð êè, õÿñ-
òÿíèí ñþçöíö êÿñìÿñèí, éàëíûç ëàçûì ýÿëäèêäÿ îíó èñòèãàìÿòëÿíäèðñèí.
Õÿñòÿ ñþùáÿòèí ÿââÿëèíäÿ ñóñóðñà, áó çàìàí ùÿêèì «Áàø âeðÿíëÿð ùàããûí-
äà äàùà ÿòðàôëû äàíûøûí» äeéÿ áèëÿð. ßýÿð õÿñòÿ äàíûøàðêÿí, ëöçóìñóç
ôàêòëàðäàí õÿáÿð âeðèðñÿ, ùÿêèì îíäàí «Áóíóíëà áàüëû íÿ ùèññ eäèðñèíèç?»
ñóàëûíà úàâàá èñòÿéÿ áèëÿð. ßýÿð õÿñòÿ äàíûøàðêÿí, ýöúëö eìîñèàíàëëûã íö-
ìàéèø eòäèðèðñÿ, îíäàí ùàçûðäà íÿ ùèññ eòäèéèíè ñîðóøà áèëÿðñèíèç. Õÿñòÿíè
äàùà ÷îõ íÿ íàðàùàò eòäèéèíè àéäûíëàøäûðäûãäàí ñîíðà ùÿêèì ìöñàùèáÿíèí
èêèíúè ùèññÿñèíÿ êe÷ÿ áèëÿð.
Ìöñàùèáÿíèí îðòàñû. Ìöñàùèáÿíèí áó áþëìÿñèíäÿ ùÿêèì õÿñòÿíèí
øÿõñè õöñóñèééÿòëÿðèíè àíëàìàüà ÷àëûøûð. Ùÿð áèð øÿõñèí ùÿéàòûíäà òÿùëèëè òÿ-
ëÿá îëóíàí êèôàéÿò ãÿäÿð ôàêòëàð òàïìàã ìöìêöíäöð. Áóðàéà îíóí óøàã-
ëûã äþâðöíäÿêè âÿ ùàçûðêû èíêèøàôû, òÿùñèëè, àèëÿ ùÿéàòû âÿ ñ. àèääèð. Ùÿêèì
àäè ýöí ðeæèìèíè âÿ õÿñòÿëèêäÿí ñîíðà îíóí ùÿéàòûíäàêû äÿéèøèêëèêëÿðè ñî-
ðóøà áèëÿð. Àäÿòÿí, õÿñòÿëÿð áeëÿ ñóàëëàðà úàâàá âeðÿðêÿí ýÿðýèíëèê ùèññ
eòìèðëÿð. Ñîíðà ùÿêèì ñþùáÿòè õÿñòÿíèí íeãàòèâ eìîñèéàñû èëÿ áàüëû äàùà
ÿùÿìèééÿòëè ìþâçóëàðà, øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðÿ, áàø âeðìèø óé-
üóíñóçëóãëàðà âÿ è.à. èñòèãàìÿòëÿíäèðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿíèí ñeêñóàë
ùÿéàòû ùàããûíäà ñîðóøàðêÿí: «Ñèçèí ñeâäèéèíèç àäàì âàðìû? Îíóíëà ìöíà-
ñèáÿòëÿðèíèçèí õàðàêòeðè ùàããûíäà äàíûøûí» äeéÿ, ñîðóøà áèëÿðñèíèç. Áeëÿëèê-
ëÿ, ñèç õÿñòÿëèéÿ øÿðàèò éàðàäàí ÿí èíòèì ìÿñÿëÿëÿðè àðàøäûðà áèëÿðñèíèç.
Ìöñàùèáÿíèí ñîíó. Áó ùèññÿäÿ ùÿêèì àøàüûäà ãåéä îëóíàíëàðû íÿçÿðÿ
àëìàãëà ìöñàùèáÿíè ñîíà ÷àòäûðûð.
n Îíëàðûí íÿ ãÿäÿð âàõòûíûí ãàëäûüûíû ýþñòÿðèð
n Ùàíñû ìþâçóëàðûí äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëäûüûíû þéðÿíèð
n Ïàñèéåíòÿ ñóàë âåðìÿê èìêàíû éàðàäûð âÿ ùÿìèí ñóàëëàðà úàâàá
âåðèð
n Ñþùáÿòëÿ áàüëû òÿÿññöðàòëàðûíû áþëöøöð
n Þç òþâñèéÿëÿðèíè âåðèð, éàõóä éàðäûì ïðîãðàìûíû ùàçûðëàéûð
n Íþâáÿòè ýþðöø áàðÿäÿ âÿäÿëÿøèð
Ñþùáÿòèí ñîí ùèññÿñèíäÿ ïàñèéåíòèí ãåéäëÿðÿ ìöíàñèáÿòè èëÿ âÿ äèýÿð
øÿõñëÿðëÿ, ìÿñÿëÿí, ùÿêèì-ïñèõèàòð, éàõóä äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðëÿ ÿëàãÿëÿð
éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû ðàçûëûüûíû àëìàã ëàçûìäûð.
Õöñóñè eùòèéàò òÿäáèðëÿðè. Èáàðÿëè èôàäÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ eòìÿêäÿí ÷ÿêè-
íèí. Ýöíäÿëèê äàíûøûãäà «ïñèõîëîæè òeðìèíëÿðäÿí» èñòèôàäÿ eòìÿéèíèçÿ áàõ-

ìàéàðàã, êëèíèê ìöñàùèáÿäÿ ïåøÿêàð èôàäÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ ìÿãñÿäÿóéüóí
äeéèë. Õÿñòÿ áÿçÿí ùÿãèãè ùèññëÿðèíè ýèçëÿòìÿê öúöí èáàðÿëè èôàäÿëÿð
èøëÿòìÿéèíÿ áàõìàéàðàã — îíà òàíûø îëìàéàí ñþçëÿð åøèäÿðêÿí þçöíö
êèôàéÿò ãÿäÿð íàðàùàò ùèññ åäèð. Ìÿñÿëÿí, ñóèñèäàë úÿùäèí «ðeàêòèâ äeï-
ðeññèéà íÿòèúÿñèíäÿ ãûñàìöääÿòëè äeêîìïeíñàñèéà» îëäóüóíó èçàù eäÿð-
êÿí, î, ùÿéàòëà âèäàëàøìàã úÿùäèíÿ íÿéÿ ýþðÿ ÿë àòäûüû ùàããûíäà éà ùe÷
íÿ äeìèð, éà äà ìÿçìóíñóç èôàäÿëÿð ñþéëÿéèð. Áeëÿ ùàëäà éàõøû îëàð êè,
îíóí íÿ äeìÿê èñòÿäèéèíè ñîðóøàñûíûç, íÿ íèééÿòäÿ îëäóüóíó àéäûíëàøäû-
ðàñûíûç. Áÿçÿí ïàñèéeíòè îíóí àíëàéà áèëìÿäèéè òèááè òeðìèíëÿð äÿ ãîðõóäà
áèëÿð.
Ìöìêöí ãÿäÿð õÿñòÿíèí þç ñþçëÿðèíäÿí òeç-òeç èñòèôàäÿ eäèí. Áó
ñeêñóàë ìÿñÿëÿëÿðèí ìöçàêèðÿñèíäÿ äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. Ìÿñÿ-
ëÿí, ÿýÿð õÿñòÿ úèíñè àêòûí ôèíàë ìÿðùÿëÿñèíè òÿñâèð eäÿðÿê, «ãóðòàðìàã»
ñþçöíäÿí èñòèôàäÿ eäèðñÿ, îíäà éàõøû îëàð êè, ñèç äÿ «îðãàçì» ÿâÿçèíÿ áó
ñþçäÿí èñòèôàäÿ eäÿñèíèç. Òÿáèè êè, êîáóä âÿ ÿäÿáñèç ñþçëÿð äåéèë, äàùà
íeéòðàë èôàäÿëÿð èøëÿòìÿê ìÿñëÿùÿòäèð. Ñóàëëàðà «íÿ ö÷öí?» ñþçö èëÿ áàøëà-
ìàéûí. Èíñàíëàðûí ÷îõó ÿêñÿð ùàëëàðäà ùèññ âÿ ÿìÿëëÿðèíèí íèéÿ áeëÿ îëäó-
üóíó áèëìèðëÿð. Ïàñèéeíòèí ïðîáëeìëÿðèíèí ùÿëëèíÿ éþíÿëÿí èôàäÿëÿðÿ öñ-
òöíëöê âeðìÿê ëàçûìäûð. ßýÿð «íÿ ö÷öí?» ñîðóøìàã ëàçûìäûðñà, éàõøû îëàð
êè, áóíó «íÿ îëóá?», «áó íeúÿ áàø âeðäè?», «áó ùàãäà ñèç íÿ äöøöíöðñö-
íöç?» èôàäÿëÿðè èëÿ ÿâÿç åäÿñèíèç.
Èíñàíëàð þç ùèññëÿðèíè eìîñèéàëàðëà äÿéèøèê ñàëìàüà ìeéèëëèäèðëÿð âÿ
÷îõ âàõò îíëàð õîøàýÿëìÿç ùèññëÿðäÿí þçëÿðèíè ãîðóéàðàã, éàëíûç íÿ äö-
øöíäöêëÿðè ùàãäà äàíûøûðëàð. Åìîñèéàëàðà ãàðøû àêñeíò éàðàòìàã ö÷öí îí-
ëàðûí äöøöíúÿëÿðèíèí ùàíñû ùèññëÿðëÿ áàüëû îëäóüóíó ñîðóøóí. Äöøöíúÿëÿðÿ
äîüðó àêñeíò éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ èñÿ, îíëàðäàí þç ùèññëÿðè ùàããûíäà íÿ
äöøöíäöêëÿðèíè ñîðóøìàã ëàçûìäûð. Àäÿòÿí, òèïèê úàâàá «ìÿí áèëìèðÿì»
èôàäÿñè îëóð, áó ùàëäà éà ñóñà, éà äà «àüëûíûçà íÿ ýÿëèð?» ñóàëûíû âeðÿ áè-
ëÿðñèíèç.
Éóìîð ÷îõ âàõò òeðàïeâòèê ñàçèø éàðàòìàã ö÷öí éàõøû öñóë îëà áèëÿð.
Ëàêèí, ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ñþùáÿòèí ìÿçìóíóíó þðò-áàñäûð eäÿ áè-
ëÿð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà õÿñòÿëÿð þç ùÿãèãè ùÿéÿúàíëàðûíû ýèçëÿòìÿê ö÷öí áóí-
äàí èñòèôàäÿ eäèðëÿð. Îëà áèëÿð êè, õÿñòÿ éóìîðó äöçýöí àíëàìàñûí. Îíà ýþ-
ðÿ äÿ, éóìîðäàí èñòèôàäÿ eäÿðêÿí eùòèéàòëû îëìàã âàúèáäèð. Êëèíèê ìöñàùè-
áÿíè ùàçûðúàâàáëûã éàðûøûíà ÷eâèðìÿê ëàçûì äeéèë. Áèðáàøà ñóàëëàðäàí, ìÿ-
ñÿëÿí, «Ñèçèí ïèñ ÿùâàëè-ðóùèééÿíèç àðâàäûíûçëà îëàí ìöáàùèñÿ èëÿ áàüëû-
äûð?» êèìè èôàäÿëÿð âÿ eëÿúÿ äÿ, õÿñòÿíèí ýèçëè ñàõëàäûüû ôèêèðëÿðè òÿíãèäè
ìÿíàäà ñþéëÿìÿê («Áó ãÿäÿð àñàí ìÿñÿëÿíè íeúÿ îëóð êè, áàøà äöøìöð-
ñöíöç?»), éàõóä äà äèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðèíèçëÿ íÿäÿíñÿ íàðàçû îëäóüóíóçó
ýþñòÿðìÿê ìÿñëÿùÿò äeéèë. Áèð ìþâçóäàí äÿðùàë äèýÿð ìþâçóéà êe÷ìÿê

ïàñèéeíòè ãîðõóäà áèëÿð. Ùÿð ùàíñû áèð èçàùàò îëìàäàí, âàõòûíäàí ÿââÿë
ìÿñëÿùÿòëÿð âeðèëìÿñè ïàññèâëèê âÿ èíàìñûçëûã éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðà
áèëÿð. Õÿñòÿíèí çèääèééÿòëè ñþçëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eòìÿê ëàçûì äeéèë. Î, áó
çàìàí íeãàòèâ ùèññëÿð êe÷èðÿ áèëÿð, ñàäÿúÿ þçöíöç ö÷öí áó ôàêòëàðû ãeéä
eòìÿê âÿ èìêàí äàõèëèíäÿ àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Íÿùàéÿò, «ùÿð øeé
éàõøû îëàúàã» êèìè ÿñàññûç âÿäëÿðäÿí äÿ ÷ÿêèíìÿê ëàçûìäûð.
Äèàãíîçó òÿéèí åòìÿê ö÷öí ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí áèðè äîëüóí à í à ì í e ç
òîïëàìàãäûð. Îáéeêòèâ àíàìíeñòèê ìÿëóìàòû ÿêñÿð ùàëëàðäà õÿñòÿíèí éà-
õûí àäàìëàðûíäàí àëìàã ìöìêöíäöð. Áÿçÿí ãîùóìëàðäàí àëäûüûìûç ìÿ-
ëóìàòû õÿñòÿíèí þçöíäÿí ñîðóøìàã âÿ ñîíðà íÿòèúÿ ÷ûõàðòìàã ôàéäàëû îëóð.
Êëèíèê ìöøàùèäÿíèí ÿñàñ úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ì ö ø à ù è ä ÿ öñó-
ëóäóð. Ìöøàùèäÿ ùÿì áèëàâàñèòÿ õÿñòÿ èëÿ ñþùáÿò çàìàíû, ùÿì äÿ õÿñòÿ øþ-
áÿäÿ îëäóüó çàìàí àïàðûëìàëûäûð. ßëáÿòòÿ, áeëÿ ìÿëóìàòëàðû áàøãàëàðûí-
äàí äà àëìàã ìöìêöíäöð. Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà ùÿêèìèí äèããÿòèíè úÿëá eäÿí
õÿñòÿíèí ìèìèêàñû, ñóàëëàðà ðeàêñèéàñû, eìîñèàíàë ùàëû, äàâðàíûøû âÿ ñ. îëà
áèëÿð. Õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ùÿääèíäÿí àðòûã äèããÿò éeòèðìÿê, ùÿð øeéäÿ
«ïàòîëîýèéà» àõòàðìàã äà äöçýöí äeéèë. Õàñèééÿòëÿ, éàøëà, èíòeëëeêòóàë âÿ
ìÿäÿíè èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð áÿçè õîøàýÿëìÿéÿí ùàëëàðû äöçýöí ãèéìÿòëÿí-
äèðìÿê ëàçûìäûð.
Ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ñîìàòèê âÿ íeâðîëîæè úÿùÿòäÿí ìöàéèíÿ eäèëìÿñè ùÿì
ñòàñèîíàð, ùÿì äÿ àìáóëàòîð øÿðàèòäÿ âàúèá ñàéûëàí ÿìÿëèééàòëàðäûð.
Óøàãëàðëà âÿ éeíèéeòìÿëÿðëÿ êëèíèê ìöñàùèáÿ

Óøàãëàð âÿ éeíèéeòìÿëÿðëÿ öíñèééÿòèí þç õöñóñèééÿòëÿðè âàðäûð. Áó,
éàøûíäàí àñûëû îëàðàã, îíóíëà àïàðûëàí êëèíèê ìöñàùèáÿ çàìàíû ìöõòÿëèô
òàêòèêè ýeäèøëÿðäÿí èñòèôàäÿ eòìÿéè òÿëÿá eäèð. Áþéöêëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã,
îíëàðëà àïàðûëàí ñþùáÿò çàìàíû àøàüûäàêû àìèëëÿðÿ äèããÿò éeòèðèëìÿëèäèð:
— Óøàüû, àäÿòÿí, ðàçûëûüû îëìàäàí ìöòÿõÿññèñèí éàíûíà ýÿòèðèð, ýÿëèøèí
ñÿáÿáèíè ùå÷ äÿ äöçýöí èçàù åòìèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ óøàãëàð ùÿìèøÿ
õÿñòÿõàíàäà ñàõëàíûëìàãäàí, éàõóä äà ùÿêèìèí èéíÿ âóðìàüûíäàí ãîð-
õóðëàð.
— ßêñÿð ùàëëàðäà óøàãëàðäàí ìÿëóìàò àëìàã ìöìêöí îëìóð.
— Óøàãëàð áèð ãàéäà îëàðàã, ñóàëëàðû äöçýöí áàøà äöøìöð âÿ öíñèééÿò
éàðàòìàüà úàí àòìûðëàð.
— Áèð ÷îõ óøàãëàð ö÷öí ôàñèëÿñèç äèããÿò òÿëÿá eäÿí ìöñàùèáÿ ÿëàâÿ ùÿ-
éÿúàíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
Óøàãëà öíñèééÿò éàðàòìàã ö÷öí, ùÿð øeéäÿí ÿââÿë, îíóíëà òàíûø îëìàã,
äîñòëóã ãàéüûñû ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Ñèçèí ýþçëÿðèíèç óøàüûí ýþçëÿðè èëÿ áèð
áÿðàáÿðëèêäÿ îëìàëûäûð, áóíóí ö÷öí éà àë÷àã îòóðàúàãäà, éà äà éeðäÿ îòóð-

ìàã ìÿñëÿùÿòäèð. Îòàãäà ìöñàùèáÿ çàìàíû éàëíûç ëàçûìè ÿøéàëàð îëìàëû-
äûð. Îéóíúàãëàðûí ìèãäàðû ìÿùäóä îëìàëû, áóíëàð ìöñàùèáÿ ìÿãñÿäèëÿ
ñe÷èëìÿëèäèð. Êè÷èê éàøëû óøàãëàðëà ìöñàùèáÿ çàìàíû ãeéðè-âeðáàë öíñèééÿò
áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. Ìöñàùèáÿ çàìàíû óøàüûí âÿ éàõóä âàëèäeéíèí
ùÿðÿêÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿêäÿí úÿêèíìÿê ëàçûìäûð. Áÿçÿí îíóí äàâðàíû-
øûíû ìöÿééÿí ÷ÿð÷èâÿéÿ ñàëìàã ö÷öí õÿáÿðäàðëûã eòìÿê ëàçûìäûð êè, þçö-
íö òÿðáèéÿëè àïàðñûí. Ìöñàùèáÿíè ñöêóò øÿðàèòèíäÿ, éàõóä äà óøàüû áeçäè-
ðÿí ìîíîòîí ñÿñëÿ àïàðìàã ëàçûì äeéèë. ßýÿð óøàã ÷ÿêäèéè øÿêèëëÿðè òÿã-
äèì eäèðñÿ, îíó ãÿáóë eäèí âÿ ñàõëàéûí, úöíêè ùÿð àí îíó òÿëÿá åäÿ áèëÿð.
Óøàãëàðà îòàãäà îëàí îéóíúàãëàðû ýþòöðìÿéÿ èúàçÿ âeðìÿéèí. Îíëàðà èçàù
eäèí êè, áó îéóíúàãëàð áóðà ýÿëÿí ùÿð áèð óøàüà àèääèð. Ýþðöøöí ñîíóíà áeø
äÿãèãÿ ãàëìûø îíëàðà áó ùàãäà õÿáÿðäàðëûã eäèí.
Éeíè èøëÿìÿéÿ áàøëàéàí ùÿêèìëÿð óøàãëàðëà öíñèééÿòäÿ áÿçÿí úîõëó
ñÿùâëÿðÿ éîë âeðèðëÿð. Áèðèíúè, îíëàð óøàãëàðûí õîøóíà ýÿëñèí äeéÿ «÷ÿòèí»
ìþâçóäàí ãà÷ûðëàð. Èêèíúè, îíëàð þç ñóàëëàðû èëÿ óøàãëàðû èñòÿäèêëÿðè, ëàêèí
äöçýöí îëìàéàí úàâàáëàð âeðìÿéÿ ñþâã eäèðëÿð. Ö÷öíúö èñÿ, îíëàð óøàüûí
áàøûíû éeëëÿìÿéèíÿ, éàõóä äà äèýÿð ðeàêñèéàëàðûíà ÿñàñëàíûá éàíëûø íÿòèúÿ-
éÿ ýÿëÿ áèëÿðëÿð.
Êè÷èê éàøëû — àëòû éàøûíà ãÿäÿð óøàãëàðëà ñþùáÿò çàìàíû ãîðõó, øöáùÿ
éàðàíìàñûí äeéÿ, îíëàðëà äàùà ñÿðáÿñò ðÿôòàð eòìÿê ëàçûìäûð. Éàõøû îëàð êè,
óøàüûí éàøûíäàí âÿ úèíñèíäÿí àñûëû îëàðàã, úèääè ñe÷èëìèø îéóíúàãëàð, ìà-
øûíëàð, ýÿëèíúèêëÿð, êóáèêëÿð, ôëàìàñòeðëÿð âÿ ñ. îëàí îòàüäà ñþùáÿòè àïàðà-
ñûíûç. Óøàüûí éàøûíà óéüóí îíóí áàøà äöøÿ áèëÿúÿéè ìþâçó ÿòðàôûíäà äà-
íûøàðêÿí, eìîñèîíàë ðeàêñèéàëàð úàíëàíûð, êîíòàêò éàðàíûð. ßí éàõøû îéóí
íþâëÿðèíäÿí áèðè — óøàãäàí åâëÿðèíèí âÿ îðàäà éàøàéàíëàðûí øÿêëèíè ÷ÿê-
ìÿê, ñîíðà èñÿ îíëàð ùàããûíäà äàíûøìàüû õàùèø eòìÿêäèð. Áàëàúà óøàãëàðû
áþéöêëÿðèí èøòèðàêû îëìàäàí ìöøàùèäÿ eòìÿê äàùà éàõøûäûð. ßââÿëúÿ óøà-
üûí àíàñû ñþùáÿòäÿ èøòèðàê eòìÿëè, ñîíðà èñÿ àñòàúà óøàüûí õÿáÿðè îëìàäàí
îòàüû òÿðê eòìÿëèäèð. Óøàãäàí ùàíñûñà ÷ÿòèí úàâàá ýþçëÿìÿê ëàçûì äeéèë,
ëàêèí áÿçÿí îíëàð þç ìàðàãëàðû áàðÿñèíäÿ ìÿçìóíëó äàíûøà áèëèðëÿð.
Àëòû éàøäàí áþéöê óøàãëàðà áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, ñèç îíëàðûí
ïðîáëeìëÿðèíÿ êþìÿê eäÿí ìöòÿõÿññèññèíèç, ìöÿëëèì äeéèëñèíèç. Àçéàøëû
ïàñèéeíòÿ ùÿãèãè ìàðàã âÿ ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí îíäàí áó éàõûíëàðäà
áàø âeðÿí ùàäèñÿëÿðè, ùÿðÿêÿòëÿðè, äÿðñëÿðè, îéóíëàðû âÿ ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûíû
ñîðóøìàã ëàçûìäûð. Úàíëû eìîñèéà íöìàéèø eòäèðìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéèí.
Åìîñèîíàë ìþâçóëàðû òÿäðèúÿí ýeíèøëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøûí. Óøàãëàðëà öíñèé-
éÿò çàìàíû áèð íe÷ÿ úàâàáû îëàí ñóàëëàðäàí èñòèôàäÿ eäèí. «Ìÿíèì òÿõìè-
íÿí ñÿí éàøäà îëàí îüëàí (ãûç) òàíûøûì âàð, ùàíñû êè,...» êèìè ñóàëëàðëà ìö-
ðàúèÿò eäÿ áèëÿðñèíèç. Ìöíàñèá ôîðìàäà îíóí þç éàøûäëàðû èëÿ ìöíàãèøÿ
(ìÿñÿëÿí, îíëàðëà äàâà-äàëàø eäèáìè âÿ áó íÿ äÿðÿúÿäÿ úèääè îëóá) âÿ âà-

ëèäeéíëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ, ãîðõóëàðû, êþìÿêñèçëèê ùèññè èëÿ ÿëàãÿäàð ùÿ-
éÿúàíû ùàããûíäà ñîðóøìàã îëàð. Áó êèìè ñóàëëàðäàí ñîíðà ôèêèð âeðèí êè,
óøàã áó ìþâçóëàðà éåíÿ äÿ ãàéûäûðìû?!
Éeíèéeòìÿëÿðëÿ êëèíèê ìöñàùèáÿ àïàðàðêÿí, áó éàø äþâðöíöí þçöíÿ-
ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðèíè (ìÿñÿëÿí, ýÿíúëèê ìàêñèìàëèçìè, þç ùöãóãó áà-
ðÿäÿ èìòèéàçëàð òÿëÿá eòìÿñè, ùÿëÿ òàì ôîðìàëàøìàéàí äöíéàýþðöøö,
ÿòðàôûíäà îëàí àäàìëàðëà êîíôðîíòàñèéà âÿ ñ.) íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð.
Èìêàíäàí èñòèôàäÿ eäÿðÿê, éeíèéeòìÿëÿð ùÿêèìèí ñèìàñûíäà þçëÿðèíÿ ùÿì-
ôèêèð, îíëàðûí èñòÿéèíè áàøà äöøÿí âÿ êþìÿê eäÿ áèëÿí øÿõñè òàïìàüà úàëû-
øûðëàð.
Âàëèäeéíëÿðèíèí âeðÿ áèëÿúÿêëÿðè ìÿëóìàòëàð éeíèéeòìÿëÿðè íàðàùàò
eäÿð, îíëàðäà èíàìñûçëûã éàðàíà áèëÿð. Ùÿêèì ïàñèéeíòèí òÿðÿôèíäÿ îëäóüó-
íó ýþñòÿðìÿëè, íeéòðàë êîíñòðóêòèâëèéè ãîðóìàëû âÿ îíà êþìÿê eòìÿéÿ ùà-
çûð îëäóüóíó áèëäèðìÿëèäèð. Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà îíóí âàëèäeéíëÿðè èëÿ ðàçûëû-
üà ýÿëèá-ýÿëìÿìÿñè ùàãäà ìàðàãëàíìàã îëàð. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð
êè, ÷îõ âàõò ùÿêèìèí âàëèäeéíëÿðèí éàðäûìûíà eùòèéàúû âàðäûð. ßýÿð
éeíèéeòìÿíè þçöíöí ðàçûëûüû îëìàäàí ìöàéèíÿéÿ ýÿòèðèáëÿðñÿ, áó çàìàí
îíóíëà òÿêëèêäÿ ñþùáÿò åòìÿê ëàçûìäûð. Äèýÿð ùàëëàðäà ñþùáÿò âàëèäeéíëÿ-
ðèíèí èøòèðàêû èëÿ îëà áèëÿð. Áþéöêëÿðèí èøòèðàêûíûí ìÿãáóë îëóá-îëìàìàñûíû
äà ñîðóøìàã ëàçûìäûð. Óøàãëàðëà âÿ éeíèéeòìÿëÿðëÿ èøëÿéÿí ìöòÿõÿññèñèí
áó éàøäà ùàíñû ìàðàãëàðûí öñòöíëöê òÿøêèë eòìÿñèíè áèëìÿñè âàúèáäèð.
Éeíèéeòìÿëÿð êîìïéóòeð îéóíëàðûíà, ýÿíú ìóñèãè èôà÷ûëàðûíà, êèíîôèëì
ãÿùðÿìàíëàðûíà, ìîäàéà âÿ áàøãà áó êèìè øeéëÿðÿ áþéöê ìàðàã ýþñòÿ-
ðèðëÿð. Óøàãëàðëà âÿ éeíèéeòìÿëÿðëÿ öíñèééÿòäÿ õeéèðõàùëûã, ñÿìèìèëèê, ùà-
çûðúàâàáëûã úîõ âàúèá êeéôèééÿòëÿð ùeñàá îëóíóð.
Ãîùóìëàðëà ñþùáÿò. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, õÿñòÿéÿ êþìÿê ýþñ-
òÿðìÿêäÿ ãîùóìëàð ÿñàñ ðîë îéíàéûðëàð. Åéíè çàìàíäà, îíëàð ïàñèéeíòèí
þçö ùàããûíäà áèëìÿäèéè, éàõóä äà äeìÿê èñòÿìÿäèéè ãèéìÿòëè ìÿëóìàò
ìÿíáÿéè îëà áëÿðëÿð. Éóõàðûäà ãeéä eäèëäèéè êèìè ùÿêèì éàëíûç ïà-
ñèéeíòäÿí èúàçÿ àëäûãäàí ñîíðà ãîùóìëàðû èëÿ ñþùáÿò eäÿ áèëÿð. Áeëÿ äàíû-
øûãëàðäà î, àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðèí ìÿçìóíó âÿ õÿñòÿíèí òÿëÿáëÿðè ùàã-
ãûíäà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ eäÿ áèëÿð. Åéíè çàìàíäà, õÿñòÿíèí ãî-
ùóìëàðû âÿ éàõûíëàðû ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ìöòÿõÿññèñÿ îëóíàí
ìöðàúèÿòÿ éàíëûø ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿ áèëÿðëÿð. Ìöòÿõÿññèñ ãîùóìëàðëà öí-
ñèééÿò çàìàíû òàì ìÿëóìàòûí ÿëäÿ îëóíìàñûíà ÷àëûøìàëû, eéíè çàìàíäà,
ìþâúóä îëàí ïðîáëeìëÿð âÿ éàðäûì ùàããûíäà ìÿëóìàò âeðìÿëèäèð. Òÿáèè
êè, õÿñòÿíèí òÿëÿáè îëàðñà, ãîùóìëàðûí âeðäèéè ùÿð áèð ìÿëóìàò îíà áèëäè-
ðèëìÿëèäèð. Áÿçÿí ãîùóìëàðûí þçëÿðèíè äÿ òèááè-ïñèõîëîæè éàðäûìà eùòèéàú
äóéóð, áeëÿ ùàëäà ìöòÿõÿññèñèí ìÿñëÿùÿòëÿðè ôàéäàëû îëà áèëÿð. Ãîùóìëàðà

âåðèëÿí òþâñèéÿëÿð àðàñûíäà àøàüûäàêûëàð õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð:
— ×àëûøûí êè, ïñèõè ñàüëàìëûã ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà äàùà ÷îõ ìÿëóìàò
ÿëäÿ eäÿñèíèç.
— Õÿñòÿíèçÿ ìöìêöí ãÿäÿð äÿñòÿê âeðèí.
— ßýÿð íÿ èñÿ ãûúûãëàíìà éàðàäûðñà, óíóòìàéûí êè, áó õÿñòÿíèí þçö èëÿ
éîõ, õÿñòÿëèéèí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ áàüëûäûð.
— Þç õÿñòÿëÿðèíÿ ãàðøû ãîùóìëàðûí ùþâñÿëÿëè âÿ äèããÿòëè îëìàëàðûíû
òþâñèéÿ eäèí.
— Õÿñòÿíèí þç ïðîáëeìëÿðè âÿ òÿëÿáëÿðè áàðÿäÿ äàíûøìàñûíà èìêàí éà-
ðàäûí.
— Îïòèìèñò îëóí. Ïñèõè ñàüëàìëûãëà áàüëû îëàí ïðîáëeìëÿðèí óüóðëà ùÿëë
îëóíà áèëÿúÿéèíÿ íèêáèíëèêëÿ éàíàøûí.
— Þçöíÿ âÿ áàøãàëàðûíà éàðäûì ãðóïëàðû âÿ òÿøêèëàòëàðû éàðàäûí.
Ìÿëóì âÿçèééÿòäÿ àèëÿäÿ ìöíàãèøÿ ìÿíáÿéè îëàðñà, ùÿêèì (ïñè-
õîòeðàïeâò) îíëàðû òÿíçèìëÿìÿê âÿ õÿñòÿéÿ ðeàë éàðäûì ýþñòÿðìÿê ö÷öí
ÿí ëàçûìëû àäàì îëà áèëÿð. Ãîùóìëàðëà öíñèééÿò âàñèòÿñèëÿ õÿñòÿéÿ òÿñèð
eòìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà ïñèõîòeðàïèéà ÿí ôàéäàëû öñóëäóð. Ìÿùç ïñè-
õîòeðàïèéà ÿòðàôäàêûëàðûí èøòèðàêû îëìàäàí ðeàë íÿòèúÿ âeðÿ áèëÿí ìöàëèúÿ
ôîðìàñûäûð.
Êëèíèê ìöñàùèáÿ çàìàíû ìeéäàíà úûõàí

õöñóñè âÿçèééÿò
Ñ à é û ã ë à é à í õ ÿ ñ ò ÿ . Áèëäèéèìèç êèìè ñàéûãëàìà ñÿùâ íÿòè-
úÿëÿð úûõàðìàãëà òÿçàùöð eäÿí òÿôÿêêöð ïîçóíòóñó îëóá, òÿíãèäè ìöíàñè-
áÿòëÿð áÿñëÿíèëìÿéÿí ôèêèðëÿðäèð. Ñîíóíúó âÿçèééÿò ÷îõ âàúèáäèð. Òÿúðö-
áÿñèç ìöòÿõÿññèñëÿð òeç-òeç õÿñòÿíè îíóí ýÿëäèéè éàíëûø íÿòèúÿëÿðäÿí éà-
éûíäûðìàüà úÿùä ýþñòÿðèð. Ùÿãèãè ñàéûãëàìà âàðñà áeëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿ èëÿ
íÿ ðàçûëàøìàëû, íÿ äÿ ìöáàùèñÿ eòìÿìÿëè, íeéòðàë ìþâãe òóòóëìàëûäûð.
Éàëíûç õÿñòÿ þç ñàéûãëàäûüû ôèêèðëÿðèí äöçýöí îëìàñûíà øöáùÿ eäÿðñÿ, î
çàìàí ùÿêèì îíó äÿñòÿêëÿéÿ áèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí õÿñòÿíèí êþìÿê àëìà-
üà ùàçûð îëäóüó áàøãà ÿëàìÿòëÿð öçÿðèíäÿ äÿ èøëÿíèëìÿëèäèð.
Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ñàéûãëàìà èäeéàëàðû âàúèá èíôîðìàñèéà ÿùÿìèééÿòè
êÿñá eäèð. Õÿñòÿíèí òÿùòÿëøöóðóíäà éeðëÿøÿí êîíôëèêòëÿðèí àðàøäûðûëìàñû,
ðeàë ùÿéàòà ìöíàñèáÿòèí ìàùèééÿòèíèí à÷ûëìàñûíà êþìÿê eäèð. Áèð ãàéäà
îëàðàã, õÿñòÿíèí ñàüàëìàñû ö÷öí îíó ñàéûãëàìà ùÿéÿúàíû ùàããûíäàêû õàòè-
ðÿëÿðäÿí óçàãëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Ñàéûãëàìàíûí áèð ÷îõ ôîðìàëàðûíäà
õÿñòÿ ÿòðàôûíäàêûëàðà ãàðøû äöøìÿí÷èëèê ùèññè áÿñëÿéÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëäà
îíóí òÿùãèðeäèúè èôàäÿëÿðèíÿ úàâàá âeðìÿê ëàçûì äeéèë, èìêàí äàõèëèíäÿ
éóìøàã âÿ éà ñöêóòëà ðeàêñèéà âeðìÿê ëàçûìäûð. ßýÿð ñàéûãëàéàí õÿñòÿ ñè-

çÿ òîõóíà áèëÿúÿê ùÿðÿêÿò âÿ ñþçëÿð èøëÿäèðñÿ, éàõøû îëàð êè, îíóí ôèêðèíè
ùÿð ùàíñû ñóàëëàðëà éàéûíäûðàñûíûç. Äèýÿð ùàëëàðäà ìöñàùèáÿíè êÿñìÿëè, éà-
õóä äà áàøãà àäàìëàðûí (òèáá èøúèëÿðè, ãîùóìëàð) èøòèðàêû èëÿ ñþùáÿò äàâàì
åòäèðèëìÿëèäèð. Áÿçÿí áeëÿ õÿñòÿëÿð ìöñàùèáÿíèí âàõòû ãóðòàðäûãäàí ñîíðà
äà ñþùáÿòè óçàòìàüà úàí àòûðëàð. Áeëÿ ùàëäà ñèç àéàüà ãàëõûá äeìÿëèñèíèç
êè, ýþðöø ñîíà éeòìèøäèð. ßýÿð õÿñòÿ ùÿëÿ äÿ îòóðóáñà, îíäà øÿõñèééÿòèí
ìöñáÿò êeéôèééÿòëÿðèíÿ, íÿçàêÿò ãàéäàëàðûíà ìóðàúèÿò îëóíìàëûäûð: «ßýÿð
ñèç ýeòìÿñÿíèç, îíäà äèýÿð õÿñòÿëÿð áèçè ýþçëÿìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëà-
úàãëàð» —äeéÿ ìöðàúèÿò eòìÿê îëàð. ßýÿð áó äà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìÿñÿ, îí-
äà õÿñòÿõàíà èøúèëÿðèíäÿí áèðè äÿâÿò îëóíóð âÿ õÿñòÿ îòàãäàí úûõàðûëûð. Áó
âàðèàíò îíó ðàçûëûüà ýÿòèðìÿê öúöí äàíûøûãëàðû äàâàì eòäèðìÿêäÿí âÿ ýöú
òÿòáèã eòìÿêäÿí äàùà ìÿãáóëäóð.
Å ð î ò è ê ÿ ë à ã ÿ é ÿ ú à í à ò à í õ ÿ ñ ò ÿ . Áèð ÷îõ õÿñòÿ-
ëÿðäÿ (ÿêñÿðÿí ÿêñ úèíñÿ ìÿíñóá îëàíëàð) ùÿêèìëÿ ñeêñóàë ÿëàãÿëÿð éàðàò-
ìàã ìeéèëè éàðàíà áèëÿð. Áó ùàëäà ñèç õÿñòÿéÿ àéäûí áàøà ñàëìàëûñûíûç êè,
áó ìöìêöí äeéèë, îíà ýþðÿ êè, áó òèááè eòèêàíûí úèääè ïîçóíòóñó äeìÿê-
äèð. Åéíè çàìàíäà, ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, ÿýÿð áó úÿùäÿ äÿðùàë ñîí ãî-
éóëìàçñà, îíäà ñèç òeðàïeâòèê ÿëàãÿëÿðè êÿñìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëà-
úàãñûíûç. ßýÿð õÿñòÿ éeíÿ äÿ þç ôèêðèíäÿí äàøûíìûðñà, îíäà ñèç îíóíëà áö-
òöí ÿëàãÿëÿðè êÿñèá, îíó äèýÿð ìöòÿõÿññèñÿ ýþíäÿðìÿëèñèíèç. Áó àíäàí eòè-
áàðÿí ùÿð ùàíñû èçëÿìÿ úÿùäè ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíà àèääèð. Ìöòÿ-
õÿññèñ õÿñòÿäÿ eðîòèê ôàíòàçèéàëàðà èìêàí âeðÿ áèëÿí þç ýeéèì òÿðçèíÿ òÿí-
ãèäè éàíàøìàëû, äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû âÿ äèýÿð àìèëëÿðè íÿçÿðäÿ ñàõëàìàëû-
äûð. Äàùà òÿúðöáÿëè ìöòÿõÿññèñëÿðèí ìÿñëÿùÿòëÿðè äÿ ôàéäàëû îëà áèëÿð.
À ã ð e ñ ñ è â ï à ñ è é e í ò . Ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí ýöíäÿëèê èø òÿú-
ðöáÿñèíäÿ áÿçÿí ÿäÿáñèç äàâðàíûø, à÷ûã ôèçèêè òÿùãèðëÿð âÿ ùÿòòà àãðeññèâ
òeíäeíñèéàëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Áó úöð äàâðàíûø ôîðìàëàðû î çàìàí áàø âeðèð êè,
õÿñòÿäÿ ýöúëö ãîðõó éàðàíûð âÿ õÿñòÿ âÿçèééÿòèí íÿçàðÿòäÿí ÷ûõäûüûíû ùèññ
eäèð. Áó êèìè ùÿðÿêÿòëÿð, ÿñàñÿí, àëêîãîë âÿ íàðêîòèê ìàääÿëÿð ãÿáóë
eäÿí øÿõñëÿðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ìöÿééÿí îëóíìóø òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèð-
ëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ áeëÿ ùàëëàðû, î úöìëÿäÿí, ýöú òÿòáèãè eùòèìàëûíû
ìèíèìóìà eíäèðìÿê îëàð. Èëê íþâáÿäÿ, õÿñòÿäÿ àãðeññèéà eïèçîäëàðà âÿ
éàõóä ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿéÿ äèããÿò éeòèðìÿê âàúèáäèð.
Ìöàéèíÿ àïàðûëàí îòàã òeõíèêè âàñèòÿëÿðëÿ òÿúùèç îëóíìàëû (ìÿñÿëÿí, ñèã-
íàëèçàñèéà) âÿ êÿíàð øÿõñëÿðèí, ùÿì÷èíèí êþìÿê ýþñòÿðìÿê ãàáèëèééÿòëè
àäàìëàðûí èñòÿíèëÿí àí äàõèë îëìàñûíà èìêàí éàðàäûëìàëûäûð. Ãàïû èúÿðèäÿí
âÿ úþëäÿí ðàùàò à÷ûëûá þðòöëìÿëèäèð. Õÿñòÿíèí ÷ûõûøà éàõûí îëìàñû ìÿñëÿùÿò
äeéèë. Áeëÿ õÿñòÿëÿðëÿ öíñèééÿò çàìàíû ìöÿééÿí ìÿñàôÿíèí ñàõëàíûëìàñû
âÿ ðÿñìè äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà ðèàéÿò îëóíìàñû âàúèáäèð. Õÿñòÿ èëÿ öíñèé-
éÿò úèääè âÿ ìeùðèáàí îëìàëûäûð. Ãÿòèééÿí áeëÿ õÿñòÿéÿ òîõóíìàã âÿ éà

ãàðøûñûíäà ÿéèëìÿê (áàøûàøàüû ÿéèëìÿê) îëìàç. Îíà eëÿ ýÿëìÿëèäèð êè, ñèç
îíóí âÿçèééÿòèíè áàøà äöøöðñöíöç âÿ î, ñèçäÿ ãîðõó ùèññè éàðàòìûð. ßýÿð
àãðeññèâëèê ýeò-ýeäÿ àðòûðñà, éàõøû îëàð êè, ñèç ñþùáÿòè äàéàíäûðûá, êþìÿê
÷àüûðìàã ö÷öí îòàüû òÿðê eäÿñèíèç. Áÿùàíÿ ö÷öí ìöäèðèééÿòèí ñèçè ÷à-
üûðäûüûíû äeéÿ áèëÿðñèíèç.
ßýÿð ñþùáÿò ÿñíàñûíäà ñèçÿ àéäûí îëóðñà êè, õÿñòÿäÿ ñèëàù âàð, ñþùáÿòè
ãóðòàðìàüà ÷àëûøûí âÿ áàøà ñàëûí êè, ñèç ñèëàùëû øÿõñÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìÿç-
ñèíèç. Àíúàã õÿñòÿ ñèëàùû ñàõëàìàüà âeðÿðñÿ, î ùàëäà ñþùáÿòè ñÿìÿðÿëè äà-
âàì eòäèðÿ áèëÿðñèíèç. Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà äÿðùàë îòàüû òÿðê eäèí. Õÿñòÿéÿ
÷àé âÿ éà êîôe è÷ìÿéè òÿêëèô eäÿ áèëÿðñèíèç. ßýÿð õÿñòÿ áóíó eòìÿéÿ èì-
êàí âeðìèðñÿ, ñèç òÿìêèíèíèçè ãîðóéàðàã, íeéòðàë áèð ìþâçó ùàããûíäà ñþù-
áÿò à÷ûí. Ìöìêöíñÿ, ýèçëè øÿêèëäÿ ñèãíàëèçàñèéàäàí èñòèôàäÿ eäèí, àíúàã
âÿçèééÿòè ýÿðýèíëÿøäèðìÿéÿ ðèñê eòìÿéèí. Åäÿ áèëÿúÿéèíèç ðèñêèí íÿòèúÿëÿ-
ðèíè éàõøûúà ýþòöð-ãîé eäèí, áöòöí èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ eäÿðÿê, âÿçèééÿòè
íeéòðàëëàøäûðìàüà ÷àëûøûí.
Àìáóëàòîð øÿðàèòèíäÿ ýþðöøäöéöíöç àãðeññèâ õÿñòÿëÿðè ñòàñèîíàðà
éeðëÿøäèðìÿéèí âàúèá îëìàñû ìÿñÿëÿñèíè ãàëäûðûí.
Ñ ó è ñ è ä à ë ï à ñ è é e í ò ë ÿ ð ë ÿ ì ö ñ à ù è á ÿ . Ñóèñèäàë (èí-
òèùàð) íèééÿòëè õÿñòÿëÿðëÿ êëèíèê ìöñàùèáÿ õöñóñè ñàéûãëûã òÿëÿá eäèð. Áeëÿ
õÿñòÿëÿðëÿ öíñèééÿò ÷îõ âàõò èíòèùàð úÿùäèíäÿí ñîíðà ìöìêöí îëóð. Áÿçÿí
èñÿ ìöàéèíÿ çàìàíû ñþùáÿò ÿñíàñûíäà øÿõñèí ñóèñèäàë íèééÿòëÿðè àøêàð eäè-
ëèð.
Ïàñèéeíòèí þç ïëàíûíû ìöõòÿëèô éîëëàðëà ýèçëÿòìÿéÿ úàëûøìàñû âÿ éà áó
ùàãäà ãeéðè-úèääè, çàðàôàòéàíà äàíûøìàñû ùÿêèìèí ñàéûãëûüûíû äàùà äà àð-
òûðìàëûäûð. Èíòèùàð ùàããûíäà äåéèëÿí ùÿð áèð èôàäÿéÿ îëäóãúà úèääè éàíàø-
ìàã ëàçûìäûð. Ïàñèéeíò îëà áèëÿð êè, èíòèùàð ùàããûíäà à÷ûã øÿêèëäÿ äeìÿñèí,
éàõóä «ùÿéàòäà ùe÷ íÿéÿ íàèë îëà áèëìèðÿì, ýÿëÿúÿêäÿí éàõøû ùe÷ íÿ ýþç-
ëÿìèðÿì» êèìè èôàäÿëÿðëÿ äîëàéû ìÿëóìàòëàð âeðñèí. Ùÿêèì ö÷öí áeëÿ èôà-
äÿëÿð úèääè ìÿíà êÿñá eäèð. Ñþùáÿò çàìàíû ïàñèéeíòèí þç ãèéìÿòëè ÿøéà-
ëàðûíû êèìÿñÿ áàüûøëàìàã àðçóñóíäà îëìàñû âÿ éà éàñ õÿðúëÿðè èëÿ ìàðàã-
ëàíìàñû úèääè õÿáÿðäàðëûã êèìè ãàðøûëàíìàëûäûð.
Ñóèñèäàë ôèêèðëè õÿñòÿëÿðëÿ ñþùáÿò ìàêñèìóì ñàêèò øÿðàèòäÿ âÿ òÿêáÿòÿê
àïàðûëìàëûäûð. Ïàñèéeíòÿ ñèçèí îíäàí øöáùÿëÿíäèéèíèçè áèëäèðìÿê âÿ éà ïðî-
ôèëàêòèê òþâñèéÿëÿð êèìè äÿáäÿáÿëè âÿäëÿð âeðìÿê, õÿñòÿëÿðè ñèçÿ ãàðøû ñÿ-
ìèìè îëìàãäàí ÷ÿêèíäèðÿ áèëÿð. Õÿñòÿíè èíàíäûðìàüà ÷àëûøìàã ëàçûìäûð
êè, ñèçèí ïàñèéeíòèí éàõûí àäàìëàðû èëÿ ýþðöøìÿéèíèç îíóí ö÷öí ÷îõ ôàéäà-
ëû îëà áèëÿð. Ñþùáÿòè åëÿ àïàðìàã ëàçûìäûð êè, éàðäûì ýþñòÿðìÿéÿ ìàíe÷è-
ëèê ýþñòÿðÿí ùe÷ áèð ñÿùâÿ éîë âeðèëìÿñèí. Ñþùáÿòèí áàøëàíüûúûíäà öìóìè
ñóàëëàðà äàùà ýeíèø éeð âeðìÿê («Þçöíöçö íeúÿ ùèññ eäèðñèíèç?», «Íeúÿ
éàøàéûðñûíûç?», «Íÿ êèìè úàòûøìàçëûãëàðûíûç âàð?» âÿ è.à.), ìöâàôèã eòèìàä

éàðàíäûãäàí ñîíðà õöñóñè ñóàëëàðà êe÷ìÿê ëàçûìäûð. Äàùà êîíêðeò ìÿëó-
ìàò àëìàã ö÷öí ñóàëëàð äà êîíêðeò, ëàêèí ñÿìèìè îëìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí, «Ùÿ-
éàòûíûçäàí íàðàçûñûíûçìû?», éàõóä «Éàòûá áèð äÿ äóðìàìàã ôèêðèíÿ ìöíà-
ñèáÿòèíèç íeúÿäèð?», «Þçöíöçÿ ÿë ãàëäûðìàüà ìöíàñèáÿòèíèç?», «Áóíó
íeúÿ eäÿðäèíèç?», «Áeëÿ ùÿðÿêÿòè ùàðàäà eòìÿê èñòÿðäèíèç?», «Ùàçûðäà ùÿ-
éàòûíûçû ñîíà éeòèðìÿê ùàããûíäà äöøöíöðñöíöçìö?», «Áó ùÿðÿêÿòäÿí ñèçè
ñàõëàéàí íÿäèð?». Áó ñóàëëàðà âeðèëÿí úàâàáëàðûí ùÿð áèðè ìöòÿõÿññèñÿ âÿ-
çèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âeðèð.
Èíòèùàð ùàããûíäà ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿ eäÿðêÿí, èíòèùàðûí ùàíñû öñóëëà
eäèëìÿñè âÿ îíóí ãàðøûñûíû àëìàã ôîðìàëàðû äà ìöçàêèðÿ eäèëìÿëèäèð. Ëö-
çóìëó âÿ ñÿìèìè ôîðìàäà âeðèëÿí ñóàëëàð õÿñòÿíèí ñóè-ãÿñä àðçóñóíó çÿ-
èôëÿäèð. Òeç-òeç ñóèñèäàë ôèêðèí ðÿää îëóíìàñû þçöíö äîüðóëäóð. Èíñàíëàð
ñóè-ãÿñä ôèêðèíÿ äöøÿ áèëÿðëÿð, ëàêèí îíëàðû áó ôèêèðäÿí óçàãëàøäûðàí àìèë-
ëÿð äÿ ìþâúóääóð. Àèëÿ ìåùðèáàí÷ûëûüû, äîñòëàðûí ãàéüûñû, èø éeðèíäÿ äÿñ-
òÿêëÿíìÿê âÿ è.à. ñóèñèäàë ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ãîðóéàí àìèëëÿðäèð. Áeëÿ eòèðàô
ìöâÿããÿòè äÿ îëñà ìöñáÿò ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Õÿñòÿíèí äàâðàíûøûíäà ìöøà-
ùèäÿ eäèëÿí ãeéðè-ñòðóêòèâ òeíäeíñèéàëàð ÷îõ âàõò íÿòèúÿéÿ óéüóí ýÿëìèð.
Øÿõñèí êe÷ìèøèíÿ, ÿëÿëõöñóñ äà èíòèùàð ìeéèëëÿðèíÿ õöñóñè äèããÿò éeòèðèë-
ìÿëèäèð. Þëöì ùàëëàðûíûí ÿí àç îëäóüó èíòèùàð ùÿðÿêÿòè — äÿðìàí ãÿáóëó
âÿ þçöíö ùÿð ùàíñû áèð ÿøéà èëÿ êÿñìÿêäèð. Äàùà ÷îõ þëöìÿ ñÿáÿá îëàí
þçöíöàñìà âÿ þçöíö ñóäà áàòûðìàãäûð. ßí òÿùëöêÿëèñè èñÿ þçöíö ùöíäöð-
ëöêäÿíàòìà âÿ îäëó ñèëàùäàí èñòèôàäÿ eòìÿêäèð. Ñóèñèäàë úÿùäÿ øÿðàèò éà-
ðàäàí ìþâçóëàð ÿòðàôûíäà ñóàëëàð âeðìÿêäÿ äàâàì eòìÿê ëàçûìäûð:
— Èíòèùàð úÿùäèíäÿí ñîíðà äöøöíúÿñè íÿ âÿçèééÿòäÿ îëìóøäóð?
— Ñàüëàìëûüà íÿ êèìè çÿðÿð äÿéèá?
— Íÿ ãÿäÿð âàõòäàí ñîíðà õÿñòÿ âÿçèééÿòäÿí úûõäû?
— Ùàíñû òèááè éàðäûì ýþñòÿðèëìèøäèð?
— Âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàã ö÷öí ùàíñû àìèëëÿðèí îëäóüóíó àéäûíëàøäûðìàã.
Ìÿñÿëÿí, úÿùä ùàðàäà eäèëèá?
— Êèì êþìÿê ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû?
— Õèëàñ îëìàüûí äÿðÿúÿñè.
— Øÿõñèí þçö õèëàñîëìàäà íeúÿ èøòèðàê eäèá?
— Íÿ ãÿäÿð âàõòäàí ñîíðà úÿùä àøêàð eäèëèá?
Ùÿì÷èíèí øÿõñè èíòèùàð eòìÿéÿ âàäàð eäÿí ñÿáÿáè àéäûíëàøäûðìàã ëà-
çûìäûð. Ñóèñèäàë ùÿðÿêÿòëÿðèí éeíèäÿí áàøâeðìÿ ðèñêèíè ìöÿééÿí eòìÿê
âàúèáäèð. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, ñóèñèä ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ ìöàëèúÿ
òÿëÿá eäÿí ùàëäûð (ùÿòòà áóíó øÿõñèí þçö èñòÿìÿñÿ äÿ áeëÿ).
Ò ÿ ê ð à ð ì ö ñ à ù è á ÿ ë ÿ ð . Èëêèí àïàðûëàí ìöñàùèáÿäÿí ñîíðà
òeç-òeç ýþðöø êe÷èðìÿê çÿðóðÿòè éàðàíûð. ßýÿð ïñèõîòeðàïeâòèê éàðäûì òÿ-
ëÿá îëóíàðñà, äàùà ýeíèø ñþùáÿòëÿð àïàðûëìàëûäûð. Áèðèíúè âÿ èêèíúè

ìöñàùèáÿ àðàñûíäàêû ìöääÿò áèð íe÷ÿ ýöí îëà áèëÿð. Áó äà õÿñòÿ ùàããûíäà
éeòÿðèíúÿ ìÿëóìàò òîïëàìàüà èìêàí éàðàäûð. Íþâáÿòè ýþðöø çàìàíû áèðèí-
úè ýþðöøäÿ òîõóíóëìàìûø ìÿñÿëÿëÿð âÿ áÿçè äèýÿð ïðîáëeìëÿðèí à÷ûëìàñû,
þéðÿíèëìÿñè âàúèáäèð. Îíóí ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò eòìÿñè, êèìèíëÿñÿ èçòèðàáëà-
ðûíû áþëöøäöðìÿñè áàðÿäÿ ôèêèðëÿðèíè ñîðóøìàã ôàéäàëûäûð. Àðàøäûðìà çàìà-
íû àéäûí îëñà êè, áèðèíúè ñþùáÿòëÿøìÿäÿí íÿñÿ àéäûíëàøìàéûá âÿ éà ãàðàí-
ëûã ìÿñÿëÿëÿð ãàëûá, ùÿêèì òÿðÿôèíäÿí íÿçÿðÿ àëûíìàéûá, áó ìÿñÿëÿëÿð ÿò-
ðàôûíäà ýeíèø ìöçàêèðÿ àïàðìàã îëàð. ßñàñ îäóð êè, èêèíúè ýþðöø õÿñòÿ èëÿ
ùÿêèì àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè éàõøûëàøäûðñûí. Òÿêðàð ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð
ö÷öí ñòàíäàðò ñõeì éîõäóð, àììà îíó íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, èêèíúè
ýþðöøäÿ õÿñòÿ, àäÿòÿí, õåéëè ñÿðáÿñò âÿ þç ùÿéàòûíûí ãàïàëû úÿùÿòëÿðèíè à÷-
ìàüà äàùà ÷îõ ùàçûð îëóð.
2. Åêñïeðèìeíòàë ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ

(ïñèõîäèàãíîñòèê ñûíàãëàð)
Ïñèõèàòðèéà ïðàêòèêàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ éeðè îëàí áó ìöàéèíÿ öñóëó
êëèíèê ïñèõîïàòîëîæè ìöàéèíÿíèí áèð íþâ äàâàìû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëè-
äèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà, ìÿñÿëÿí, ìöðÿêêÿá ïñèõîïàòîëîæè ñèíäðîìëàðûí
äèôeðeíñèàë äûàãíîñòèêàñûíäà àïàðûëàí ìöàëèúÿíûí ñÿìÿðÿñèíè ìöÿééÿí
åòìÿêäÿ, eêñïeðòèçà âÿ ÿìÿê ðeæèìèíè òÿéèí eòìÿêäÿ âÿ ñ. ùàëëàðäà
eêñïeðèìeíòàë-ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. Áÿçè ïñè-
õîëîæè ñûíàãëàðäàí êöòëÿâè ìöàéèíÿëÿð çàìàíû èñòèôàäÿ eäèëèð. Ùÿð áèð ùÿ-
êèì-ïñèõèàòðûí eêñïeðèìeíòàë-ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ ìeòîäëàðûíû áèëìÿñè âÿ
îíëàðäàí ýöíäÿëèê ïðàêòèêàäà èñòèôàäÿ eòìÿñè éàëíûç ôàéäà ýÿòèðÿ áèëÿð.
Êëèíèê-ïñèõîëîæè ìöàéèíÿíèí áàøëûúà âÿçèôÿñè ìöàéèíÿ eäèëÿíèí âÿçèé-
éÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê âÿ ïîçóíòóëàðûí äèôeðeíñèàë äèàãíîñòèêàñûäûð. Ýþñ-
òÿðèëÿíëÿðäÿí ÿëàâÿ, ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí òÿçàùöðeòìÿ äÿðÿúÿñè (àüûð-
ëûüû), ïàñèéeíòèí øÿõñè êeéôèééÿòëÿðèíèí òÿäãèãè âÿ äèýÿð ìÿñÿëÿëÿðè äÿ áó-
ðàéà àèä eòìÿê ëàçûìäûð.
Ïñèõîëîæè òÿäãèãàò ìeòîäëàðûíûí êþìÿéè èëÿ ùÿëëîëóíàí âÿçèôÿëÿðèí áÿ-
çèëÿðè öçÿðèíäÿ äàéàíàã. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí ÿçèééÿò
÷ÿêÿí õÿñòÿëÿð þç âÿçèééÿòèíè àéäûí øÿêèëäÿ èçàù eäÿ áèëìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí,
òÿøâèø êe÷èðÿí õÿñòÿëÿð þç øèêàéÿòëÿðèíè áÿçÿí õÿñòÿëèéè êèìè òÿãäèì eäèð
âÿ ïñèõè èçòèðàáûí ìöìêöíëöéö èëÿ ðàçûëàøìûðëàð. Áeëÿ ïàñèéeíòèí èôàäÿëÿðè
èëê äÿôÿ ìöðàúèÿò eòäèéè ùÿêèìäÿ (àäÿòÿí, òeðàïeâòäÿ) úàøãûíëûã éàðàäà áè-
ëÿð. Áeëÿ ùàëëàðäà ùÿéÿúàí úÿäâÿëèíèí (ÚÀÑ) òÿòáèã eäèëìÿñè õÿñòÿíèí âÿ-
çèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ âÿ îíó ìöòÿõÿññèñ éàíûíà ýþíäÿðìÿéÿ èì-
êàí âeðèð. Áèð ÷îõ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð öìóìè ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð
eäèð. Áeëÿ ùàëëàðà äeïðeññèéàëàðäà, øèçîàôôeêòèâ ïñèõîçëàðäà, òðàâìà èëÿ ÿëà-

ãÿäàð éàðàíàí ÿñÿá ïîçóíòóëàðûíäà ðàñò ýÿëèíÿ áèëÿð. Ýþñòÿðèëÿí áó ïîçóí-
òóëàðà äèôeðeíñèàë éàíàøìàã òÿëÿá îëóíóð.
Ïðàêòèêàäà òåç-òåç ïîçóíòóëàðûí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöà-
ëèúÿ àïàðìàã âÿ éà ÿëèëëèê äÿðÿúÿñèíè òÿéèí eòìÿê êèìè ùàëëàðëà ðàñòëàøûðûã.
ßëàìÿòëÿðèí òÿçàùöðöíöí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ ìeòîäëàðû
âàñèòÿñèëÿ äöçýöí ãÿðàð ãÿáóë îëóíìàñûíà èìêàí éàðàäûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà,
õöñóñèëÿ äÿ eêñïeðò ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë eäÿðêÿí ùÿêèìëÿð õÿñòÿëÿðèí äàâðà-
íûøûíäà àãðeññèâ âÿ èíòèùàð ìeéèëëÿðèíèí îëìàñû èëÿ ãàðøûëàøûðëàð. Áeëÿ ùàë-
ëàðäà ïñèõîëîæè öñóëëàðûí êþìÿéè èëÿ àïàðûëàí ìöàéèíÿ äöçýöí ìÿëóìàòëàð
ÿëäÿ eòìÿê ö÷öí, äeìÿê îëàð êè, éeýàíÿ óñóëäóð. Áóðàäà àéðû-àéðû ïñèõè
ôóíêñèéàëàðû âÿ õöñóñèééÿòëÿðè òÿäãèã eòìÿê äàùà âàúèáäèð. Áeëÿ êè, äèàã-
íîçóí òÿéèí eäèëìÿñè ïàñèéeíòèí äàâðàíûø ìeéèëëÿðèíèí áó âÿ éà äèýÿð âà-
ðèàíòëàðûíà ùÿëÿ úàâàá âeðìèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, õöñóñè îëàðàã ãeéä eòìÿê
ëàçûìäûð êè, ïñèõîëîæè òeñòëÿøäèðìÿ òeç-òeç ñàüëàì àäàìëà äà àïàðûëûð. Áó
ùàëäà ñþùáÿò òÿêúÿ ïñèõèàòðèê äèàãíîçäàí äeéèë, êîíêðeò øÿõñÿ, îíóí ôÿðäè
ïñèõè õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà éàíàøìàãäàí âÿ ïðîáëeìëÿðèíèí
ùÿëë eäèëìÿñèíäÿí ýeäèð.
Êëèíèê ïðàêòèêàäà êîíêðeò õÿñòÿéÿ öíâàíëàíàí ìöàëèúÿíèí âÿ øÿõñè
õöñóñèééÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà äöçýöí òeðàïeâòèê òÿäáèðëÿðèí ñe÷èëìÿñè äÿ
àç ÿùÿìèééÿò êÿñá eòìèð. Ïñèõîëîæè öñóëëàðû òÿòáèã eòìÿêëÿ êëèíèñèñòëÿð
ñòàíäàðò áàéàüû ñõåìëÿðè òÿéèí eòìÿêäÿí éàéûíà âÿ òeðàïeâòèê ïðîñeñèí
äöçýöí ìÿúðàéà éþíÿëìÿñèíÿ íàèë îëà áèëÿðëÿð. Óíóòìàã îëìàç êè, äöçýöí
ìöàëèúÿ òÿòáèã eòìÿê ö÷öí õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíäÿ áàø âeðÿí áöòöí äÿéè-
øèêëèêëÿðè äàèìà ìöøàùèäÿ eòìÿê ëàçûìäûð. Òeðàïèéàíûí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿ-
ëÿðèíäÿ êëèíèê úÿäâÿëëÿðäÿí ìöíòÿçÿì èñòèôàäÿ îëóíìàñû äèíàìèê ìöøàùè-
äÿíèí âÿ ìöàëèúÿíèí ìîíèòîðèíãèíèí ÿí éàõøû öñóëóäóð.
Íÿùàéÿò, ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ ÿìÿëèééàòû ïñèõîòeðàïeâòèê áàõûìäàí áþ-
éöê ÿùÿìèééÿò êÿñá eäèð. Õÿñòÿíèí ñûíàãäàí êe÷èðèëìÿñè îíóíëà ïñè-
õîòeðàïeâòèê öíñèééÿò éàðàòìàüà èìêàí âeðèð. Ñîðüó ïðîñeñè ïàñèéeíòÿ þç
âÿçèééÿòèíè áàøà äöøìÿéÿ øÿðàèò éàðàäûð. Ïàñèéåíòèí ìöàéèíÿíèí íÿòèúÿëÿ-
ðè èëÿ òàíûø îëìàñû, ÿëäÿ eäèëÿí ìÿëóìàòëàðûí áèðýÿ ìöçàêèðÿñè ïñè-
õîòeðàïeâòèí èøèíè õeéëè éöíýöëëÿøäèðèð.
Ïñèõîëîæè ìöàéèíÿíèí áöòöí öñóëëàðûíû øÿðòè îëàðàã 3 ãðóïà áþëöðëÿð:
1. Ñûíàãëàð (òeñòëÿð);
2. Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ úÿäâÿëëÿðè;
3. Ñîðüóëàð.
Äèããÿòèí, éàääàøûí, òÿôÿêêöðöí âÿ áèð ñûðà äèýÿð ïñèõè ôóíêñèéàëàðûí
ìöàéèíÿñèíäÿ òÿòáèã eäèëÿí ýeíèø éàéûëìûø ïñèõîëîæè öñóëëàðäàí àøàüûäàêû-
ëàðû ãeéä eòìÿê îëàð.
1. Ñûíàãëàð. P è ê t î ã r à ì ì à ñ û í à ü û éàääàø âÿ òÿôÿêêöð

ïðîñeñëÿðèíè ìöàéèíÿ eòìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí áó ñûíàã, ìÿøùóð ðóñ ïñèõîëî-
ãó À. Ð. Ëóðèée òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã eäèëìèøäèð. Õÿñòÿéÿ áèëäèðèëèð êè, î, èíäè
eøèäÿúÿéè 15—20 ñþçö âÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíè éàäûíäà ñàõëàìàüà ÷àëûøìàëû-
äûð. Áó ìÿãñÿäëÿ, î, ìöõòÿëèô èøàðÿëÿð, ðÿñìëÿð (ôèãóðëàð, øÿêèëëÿð âÿ ñ.) ÷ÿ-
êÿ áèëÿð. Òÿãðèáÿí áèð ñààòäàí ñîíðà ìöàéèíÿ îëóíàí øÿõñ ÷ÿêäèéè ðÿñìëÿ-
ðÿ áàõûá ñþçëÿðè éàäûíà ñàëìàëûäûð. Áó ñûíàãäà ÿñàñ ìÿñÿëÿ õÿñòÿíèí ñþç
âÿ ñþç áèðëÿøìÿëÿðèíÿ óéüóí ñèìâîëëàð ñe÷ìÿñèäèð.
Ïèêòîãðàììàäà èñòèôàäÿ îëóíàí ñþçëÿð (âàðèàíòëàðäàí áèðè):

1. Øÿí áàéðàì 11. Àéðûëûã
2. Àüûð èø 12. Àúû ñóàë
3. Äàäëû éeìÿê 13. ßäàëÿò
4. Âàð-äþâëÿò 14. Õîøáÿõòëèê
5. Äîñòëóã 15. Èñòè àõøàì
6. Õÿñòÿëèê 16. Êÿäÿð
7. Èíêèøàô 17. Öìèä
8. Úÿñàðÿòëè ùÿðÿêÿò 18. Àú óøàã
9. Øöáùÿ 19. Éàëàí
10. Ãàðàíëûã ýeúÿ 20. Àõñàã ìöÿëëèìÿ.
ßêñÿð ùàëëàðäà eïèëeïñèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí àäàì «èíêèøàô» ñþçöíö

áèð íe÷ÿ ñeðèéà øÿêèëëÿðëÿ òÿñâèð eäèð (àüàúûí ñóâàðûëìàñû, òóìóðúóãëàðûí,
éàðïàãëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ ñ.), øèçîôðeíèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòó-
ëàí øÿõñ «äîñòëóã» ñþçöíö èêè ïàðàëeë øàãóëè õÿòëÿ, «õÿñòÿëèê» ñþçöíö èñÿ
èêè öôöãè õÿòëÿ òÿñâèð eäèð. Àüûë çÿèôëèéè îëàí àäàìëàð ÿêñÿðÿí ìÿçìóíñóç
øÿêèëëÿð ÷ÿêèð, áÿçÿí èñÿ ùe÷ íÿ ÷ÿêÿ áèëìèðëÿð.
Ïèêòîãðàììà ñûíàüûíäàí èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ õÿñòÿíèí áÿñèò âÿ éà ìöúÿð-
ðÿä òÿôÿêêöðÿ ìàëèê îëìàñûíû, ìöôÿññÿë âÿ éà êîíêðeò äöøöíìÿ ãàáèëèééÿ-
òèíè, éàääàøûí èòè âÿ éà çÿèôëèéèíè òÿéèí eòìÿê ìöìêöíäöð.
Ê î ð ð e ê ò ó ð à ñ û í à ü û. Õÿñòÿéÿ áèð âÿðÿãäÿ ìÿòáÿÿ öñóëó èëÿ ÷àï
îëóíìóø ùÿð ùàíñû áèð ìþâçóíóí ìÿòíè âeðèëèð. Òÿëÿá îëóíóð êè, 3—5 âÿ éà
10 äÿãèãÿ ìöääÿòèíäÿ ñÿòèðáÿñÿòèð ìÿòíäÿ îëàí áöòöí «È» âÿ «Ì» ùÿðôëÿ-
ðèíèí öñòöíäÿí õÿòò ÷ÿêñèí. Õÿñòÿíèí ùàíñû ìöääÿòÿ âÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ ñÿëèñ
ýþñòÿðèëÿí ùÿðôëÿðè òàïûá ïîçìàñûíà ÿñàñÿí, äèããÿòèíÿ, èíòeëëeêòóàë ôÿàëèé-
éÿòèíÿ ãèéìÿò âeðèëèð. Ìàíèàêàë ñèíäðîìó îëàí õÿñòÿëÿð áó ÿìÿëèééàòû ÿí
ãûñà âàõòäà, ëàêèí ÷îõëó ñÿùâëÿð áóðàõìàãëà èúðà eäèðëÿð. Äeïðeññèéà âÿ-
çèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿð èñÿ ùÿìèí ÿìÿëèééàòû 3—4 äÿôÿ ýeú éeðèíÿ éeòèðèð-
ëÿð. Áeéèí äàìàðëàðûíûí àòeðîñêëeðîçó âÿ êÿëëÿ òðàâìàëàðûíûí ãàëûãëàðû îëàí
õÿñòÿëÿð áóíó îëäóãúà ëÿíý, ùÿì äÿ úîõëó ñÿùâëÿðëÿ éeðèíÿ éeòèðèðëÿð.
× û õ ì à ÿ ì ÿ ë è é é à ò û. Õÿñòÿéÿ «100» ðÿãÿìèíäÿí àðäûúûë îëàðàã

8, 14, 18 âÿ éà áàøãà ðÿãÿìëÿðè áèð íe÷ÿ äÿôÿ ÷ûõìàüû òÿêëèô eäèðëÿð.
Èíòeëëeêòèí çÿèôëÿìÿñè ùàëëàðû îëàðñà, øÿõñ áó ÿìÿëèééàòû äöçýöí àïàðà áèë-
ìèð.
10 ñ þ ç þ é ð ÿ í ì ÿ ê. Õÿñòÿéÿ àðäûúûë îëàðàã 10 ñþç äeéèëèð âÿ òÿ-
ëÿá îëóíóð êè, îíëàðû áèð-áèð òÿêðàð eòñèí. Áèð ñààò ôàñèëÿäÿí ñîíðà õÿñòÿ ùÿ-
ìèí ñþçëÿðè òÿêðàð eòìÿëèäèð. Äèããÿòèí âÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè çàìàíû ñþç-
ëÿðèí ùàìûñûíû éàäûíà ñàëà áèëìèð.
Ð ÿ ñ ì ÿ ñ ÿ ð è í è í ( ø ÿ ê ë è í ) ñ ó æ e ò è í è í ò ÿ ù ë è ë è. Áó
ìÿãñÿäëÿ èñòÿíèëÿí ðÿñì ÿñÿðëÿðèíäÿí, øÿêèëëÿðäÿí èñòèôàäÿ eòìÿê îëàð.
Õÿñòÿ îíà ýþñòÿðèëÿí øÿêèëÿ áàõäûãäàí ñîíðà îíóí ìÿçìóíóíó íÿãë eòìÿ-
ëèäèð. Êÿìàüûëëûã îëàðñà øÿõñ ÿñÿðèí ìÿçìóíóíó îëäóãúà áÿñèò, eïèëeïòèê-
ëÿð áèðòÿðÿôëè, ìöÿééÿí äeòàëëàðà ÿùÿìèééÿò âeðìÿêëÿ øèçîôðeíèéàëû õÿñòÿ-
ëÿð èñÿ úÿôÿíý âÿ éà ñàéûãëàìàãëà òÿùëèë eäèðëÿð.
Õÿñòÿëÿðèí àáñòðàêò äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòèíè éîõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ Ðîð-
øàõ ñûíàüûíäàí ýeíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Õÿñòÿéÿ ìöðÿêêÿá ëÿêÿñèíÿ áÿíçÿ-
éÿí øÿêèë âÿ éà øÿêèëëÿð ñèëñèëÿñè ýþñòÿðèëèð îðàäà íÿ ÿêñ îëóíäóüóíó ñîðó-
øóðëàð. Òÿôÿêêöð ïîçóíòóñó îëàí õÿñòÿëÿðäÿ (õöñóñÿí øèçîôðeíèéà õÿñòÿëè-
éèíäÿ) Ðîðøàõ ñûíàüû äàùà eôôeêòëè îëóð.
Ò ÿ ñ í è ô e ò ì ÿ. Öçÿðèíäÿ àäàìëàð, ìöõòÿëèô ùeéâàíëàð âÿ ÿøéàëàð
úÿêèëìèø 60—70 ÿäÿä øÿêëè ãðóïëàøäûðìàã òÿëÿá îëóíóð. Ïñèõè ñàüëàì
øÿõñëÿð øÿêèëëÿðè àøàüûäàêû ãðóïëàðà áþëöðëÿð: àäàìëàð, ùeéâàíëàð, ìeéâÿ-
òÿðÿâÿç, eâ ÿøéàëàðû, òèêèíòè ìàòeðèàëëàðû âÿ è. à. Ñîíðà ãðóïëàðûí ñàéûíû
àçàëòìàã, éÿíè áöòöí øÿêèëëÿðè 3 âÿ éà 4 ãðóïà àéûðìàã òÿëÿá eäèëèð. Íîð-
ìàäà 3 ãðóïà áþëöíÿí øÿêèëëÿð àøàüûäàêû ìÿçìóíäà îëìàëûäûð: 1) úàíëûëàð;
2) áèòêèëÿð; 3) úàíñûç ÿøéàëàð.
Áÿçè ðöùè õÿñòÿëèêëÿðäÿ êÿìàüûëëûã îëäóãäà, øÿêèëëÿðè ìÿãñÿäÿóéüóí
ôîðìàäà ãðóïëàðà àéûðìàã ÷ÿòèíëÿøèð âÿ éà ãàðìàãàðûøûã, ìÿçìóíñóç îëóð.
Ñè÷îâóëó âÿ êîòàíû áèð ãðóïà ñàëàí øèçîôðeíèéàëû õÿñòÿ, áóíó áeëÿ èçàù eäèð
êè, îíëàðûí ùÿð èêèñè éeð ãàçà áèëèð, éàõóä äà àò âÿ àëìà, ùÿð èêèñè «à» ùÿðôè
èëÿ áàøëàäûüû ö÷öí áóíëàðû áèð ãðóïà äàõèë eäèðëÿð.
ß ø é à ë à ð û è õ ò è ñ à ð e ò ì ÿ ê. Áó ñûíàã çàìàíû õÿñòÿéÿ 3—4 âÿ
äàùà ÷îõ ÿøéàíûí øÿêëè ýþñòÿðèëèð âÿ òÿëÿá îëóíóð êè, óéüóí ýÿëìÿéÿí ÿø-
éàíûí öñòöíäÿí õÿòò ÷ÿêñèí. Áó ñûíàã âàñèòÿñèëÿ õÿñòÿíèí òÿôÿêêöð ãàáèëèé-
éÿòèíè éîõëàìàã ìöìêöíäöð. Øèçîôðeíèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí øÿõñÿ íàüà-
ðà, ïàïàã âÿ ÷ÿòèð ÷ÿêèëìèø øÿêèëëÿðè ýþñòÿðÿðêÿí, õÿñòÿ ÷ÿòèðèí öñòöíäÿí
õÿòò ÷ÿêÿðÿê, áóíó áeëÿ èçàù eòìèøäèð: éàüûøäàí ãîðóíìàã ö÷öí ïëàø
ýeéèíìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
À í ë à é û ø ë à ð û (ÿ ø é à ë à ð û ) ô ÿ ð ã ë ÿ í ä è ð ì ÿ ê .
Õÿñòÿäÿí èêè ñþçöí (ÿøéàíûí) ôÿðãèíè ñþéëÿìÿñèíè ñîðóøóðëàð. Ìÿñÿëÿí,
ïÿíúÿðÿ èëÿ ãàïûíûí, ìàøûíëà àòûí, éàüûøëà ãàðûí âÿ ñ. Àüûë çÿèôëèéè îëàí
øÿõñëÿð áeëÿ ñóàëëàðà úàâàá âeðìÿêäÿ úÿòèíëèê úÿêèð, òÿôÿêêöð ãàáèëèééÿòè
ïîçóëìóø õÿñòÿëÿð èñÿ ìÿíòèãñèç âÿ ýöëöíú úàâàáëàð âeðèðëÿð.
Ñîí èëëÿðäÿ Ëéóøeðèí ìöíàñèáÿòëÿðèí ðÿíýëè òeñòè ýeíèø éàéûëìûøäûð.
Ìöàéèíÿ îëóíàíà 8 ðÿíýëè âÿðÿãÿ âeðèëèð. Øÿõñ öñòöí òóòäóüó ãàéäàäà îí-
ëàðû àðäûúûë äöçìÿëèäèð. Ñîíðà âÿðÿãëÿð ãàðûøäûðûëûð, ìöàéèíÿ îëóíàí áó,
éàõóä äèýÿð àíëàéûøà âÿ îáéeêòÿ óéüóí ýÿëÿí ðÿíýè ñe÷èð. Ñûíàã ìöÿééÿí
äÿãèãëèêëÿ, ïàñèéeíòèí ùàçûðêû åìîñèàíàë âÿçèééÿòè, àäàìëàðëà ìöíàñèáÿòè,
äàâðàíûøûíäàêû ìeéèëëÿðè áàðÿäÿ ìöùàêèìÿ éöðöòìÿéÿ èìêàí âeðèð.
2. Ãèéìÿòëÿíäèðìÿ úÿäâÿëëÿðè — ñòàíäàðòëàøäûðûëìûø âàñèòÿëÿð îëóá,
ìöøàùèäÿ÷èëÿðÿ: ùÿêèìëÿðÿ, òèááè ïñèõîëîãëàðà, ñîñèàë èø÷èëÿðÿ âÿ á.-íà ïà-
ñèéeíòèí âÿçèééÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âeðèð. Ô ó í ê ñ è î -
íàë óéüóíëàøìàíû ìöÿééÿí eäÿí ãëîáàë úÿä-
â ÿ ë (Ýëîáàë Àññeñìeíò îô Ôóíúòèîíèíý Ñúàëe) Àìeðèêà òÿñíèôàòûíäà
(ÄÑÌ III — R âÿ ÄÑÌ — ÛÂ) òÿòáèã îëóíàí ÿí ìÿøùóð ãèéìÿòëÿíäèðìÿ
úÿäâÿëèäèð. Úÿäâÿë ïàñèéeíòèí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëè ñîñèàë ôóíêñèéàëàðûíû 90-
äàí 1-äÿê àçàëìà ãàéäàñû èëÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âeðèð. Áó úÿäâÿëèí
êþìÿéè èëÿ ÿëäÿ îëóíàí ìÿëóìàòëàð õÿñòÿíèí éàøàéûøû áàðÿäÿ ìöùàêèìÿ
éöðöòìÿéÿ, ÿëèëëèéÿ äàèð ãÿðàð âeðìÿéÿ, ìöàëèúÿ âÿ ñàüëàìëûüûíû áÿðïà
eòìÿéÿ àèä ìÿñÿëÿëÿðè ìöçàêèðÿ eòìÿéÿ äÿ èìêàí éàðàäûð.
Äeïðeññèéàëàðû ìöÿééÿí eäÿí Ùàìèëòîí
ú ÿ ä â ÿ ë è äeïðeññèéàíûí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðûíû (àôôeêòèâ, âeýeòàòèâ, ïñè-
õîòèê, ñÿáÿáëè, êîãíèòèâ-äeïðeññèâ ÿëàìÿòëÿðè) ÿùàòÿ eäÿí 17, âÿ éà 24
áÿíääÿí èáàðÿòäèð. Îíëàðûí òÿçàùöð äÿðÿúÿñè 0-äàí 4 õàëà ãÿäÿð ãèéìÿò-
ëÿíäèðèëèð. Éeêóí ùeñàáëàìà äeïðeññèâ ÿëàìÿòëÿðèí òÿçàùöð äÿðÿúÿñè ùàãäà
äÿãèã ìÿëóìàòëàð âeðèð.
3. Êëèíèê ñîðüóëàð — òÿðêèáèíäÿ ìöÿééÿí ñóàëëàð âÿ úàâàá âàðèàíòëàðû
îëàí éàðûìñòðóêòóðëó ñòàíäàðòëàøäûðûëìûø öñóëëàð ñèñòeìèäèð. Ãèéìÿòëÿíäèð-
ìÿ úÿäâÿëëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã îíëàð ïàñèéeíòèí þçö òÿðÿôèíäÿí äîëäóðó-
ëóð, áóíà ýþðÿ äÿ î, úàâàá âeðÿíèí ñÿìèìèëèéèíè éîõëàéàí ñóàëëàðäàí èáà-
ðÿòäèð. 566 ñóàëäàí èáàðÿò îëàí âÿ ïàñèéeíòèí âÿçèééÿòèíè 13 ìöõòÿëèô ïà-
ðàìeòðëÿðëÿ (øÿõñèééÿò òèïè, òÿøâèø, äeïðeññèéà, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð âÿ ñ.)
ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âeðÿí ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò è í ÷ î õ ø à õ ÿ ë è
Ì è í e ñ î ò ñ î ð ü ó ñ ó ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë eäèëìèøäèð. Ñîðüóëàðûí
÷àòûøìàéàí úÿùÿòèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, ãeéä eòìÿê îëàð êè, áóðàäà ëàáöä
ñóáéeêòèâëèéÿ éîë âeðèëÿ áèëÿð. Áeëÿ êè, ïàñèéeíò þç øèêàéÿòëÿðèíè øèøèðäèëìèø
âÿ éà êè÷èëäèëìèø òÿðçäÿ ÷àòäûðà áèëÿð. Åéíè çàìàíäà, ïñèõîëîæè ñîðüóíóí
ìeòîäèêàñû õÿñòÿíèí âÿçèééÿòè áàðÿäÿ îëàí äöøöíúÿëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí
éàõøû èìêàí éàðàäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöõòÿëèô ïñèõîëîæè öñóëëàðûí êîìïëeêñ
øÿêèëäÿ òÿòáèã îëóíìàñû äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
1-úè úÿäâÿë
Ìöõòÿëèô ïñèõè ôóíêñèéàëàðûí òÿäãèãèíäÿ òÿòáèã
eäèëÿí ïñèõîëîæè âàñèòÿëÿð
Tÿdqiqat
Tÿtbiq edilÿn metodika Metodikanûn xösusiyyÿtlÿri
sahÿsi
Psixotik ÿlamÿtlÿr Psixotik pozuntulaðû qûsa 5 amil özrÿ 17 maddÿdÿn ibarÿt
qiymÿtlÿndirmÿ cÿdvÿli (BPRS). ÿlamÿtlÿrin tÿzahör dÿrÿcÿsini
qiymÿtlÿndirir.
Diaqnozlar öcön strukturlu klinik Vasitÿ DSM — ÛÛÛ — R diaqnozlarû

sorüu (SCÛD). öcön iølÿnilib hazûrlanmûødûr.
Hÿyÿcan ÿlamÿtlÿri Hÿyÿcanûí klinik cÿdvÿli (CAS) 6 maddÿdÿn ibarÿt olub 4 bal özrÿ
qiymÿtlÿndirilir.
Hÿyÿcan pozuntularûnû qey-
dÿalma sorüusu (ADIS) Diaqnozlaðûn DSM — ÛÛÛ — R özrÿ
klinik ÿsaslandûrûlmasû.
Depreñsiya Hamiltonun depressiyalarû Cÿdvÿldÿ 5 balla qiymÿtlÿndirilÿn 17—

ÿlamÿtlÿri qiymÿtlÿndirmÿ cÿdvÿli (HDS). 24 bÿnd vardûr.
Depråssiyalar öcön Bek soðüusu. Sorüu koqnitiv ÿlamÿtlÿri

möÿyyÿn edir.
Obsessiv - kompulsiv Yel - Braun cÿdvÿli 10 bÿnddÿn ibarÿtdir, tÿzahör

ÿlamÿtlÿr (Y-BOS Scale). dÿrÿcÿsi 5 balla qiymÿtlÿndirilir.
Qorxu ÿlamÿtlÿri Qorxunu möÿyyÿnlÿødirÿn 17 bÿnddÿn ibarÿt olub, sÿciyyÿvi

sorüu (Fear Questionnare). qorxu hissinin (aqorafobiya, sosial
fobiya vÿ ñ.) diaqnostikasû öcöndör.
Tÿfÿkkör ôunksiyalarû Tÿfÿkkör pozuntularûíûn indeksi 22 mÿrhÿlÿ vÿ 4 aüûrlûq dÿrÿcÿsi

(TDl). özrÿ tÿhlil edilir.
Rorøaxûn lÿkÿlÿr testi (RlT) Planlaødûrûlmûø metodikadûr.
Yaddaø vÿ ÿqli Bþyöklÿrdÿ ÿqli qabiëiyyÿti 166 bÿndäÿn ibarÿtdir. Mÿktÿb vÿ
qabiliyyÿt möÿyyÿn etmÿk öcön Veksler mÿktÿbÿqÿdÿr óøaqlar öcön
funksiyalarû cÿdvÿli (WAÛS - R) variantlar mþvcuddur.
Øÿxsiyyÿtin tipi Minesotun coxøaxÿli øÿxsiyyÿt 13 parametr özrÿ 566 sualdan ibarÿtdir.
sorüusu (MMPÛ).
Tÿrkibindÿ ekstraversiya vÿ
Ayzenkin øÿxsi sorüusu (EPÛ). nevrotiêlÿømÿ öcön 57 sual vardûr.
Psixodinamik Löøerin rÿng testi. Mönasibÿtlÿrin planlaødûðûëmûø testi.

xösusiyyÿtlÿr
Ðîðøàù
ßlamÿtlÿr siyahûsû — 90 Sorüu ÿlamÿtlÿrin 9 qrópu özrÿ
(SCL-90). 90 sualdan ibarÿtdir.
1-úè úÿäâÿëèí àðäû
1 2 3
Sosial uyüunlaøma Uyüunlaømanûí ikili cÿdvÿli 4 þlcö özrÿ qiymÿtlÿndirilÿn 31 mad-
dÿrÿcÿsi (DAS). dÿdÿn ibarÿtdir.
Funksiyalarûn qiymÿtlÿndiril- DSM — ÛV — V ox özrÿ qiymÿtlÿndirmÿ

mÿsinin qlobal cÿdvÿli (GAF vasitÿsi.
Scale).
Aqressiv vÿ aótoaq- Bass — Darkûn döømÿncilik Aqressiyanûn möxtÿlif istiqamÿtlÿri

ressiv davranûø sorüusu (V-DHI). özrÿ 75 sualdan ibarÿtdir.
Autoaqressiv Potenñial ehtimal olunan intihar 5 balla qèymÿtlÿndirilÿn 50 bÿnddÿn

davranûø indeksi (IRS) ibàrÿtdir.
Ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ âàñèòÿëÿðèíÿ ãàðøû èðÿëè ñöðöëÿí òÿëÿáëÿð. Ñîí èëëÿð

ýeíèø éàéûëìûø íÿøðëÿðäÿ îõóúóëàðûí àñóäÿ âàõòûíû êe÷èðìÿê ö÷öí ìöõòÿ-
ëèô ÿéëÿíúÿëè ïñèõîëîæè ñûíàãëàð ÷àï îëóíóð. Áó ñûíàãëàðûí ÷îõó ïñèõè ñàü-
ëàìëûüà àèääèð. Áÿñ ãeéä îëóíàí öñóëëàð êëèíèê âàñèòÿëÿðäÿí íÿ èëÿ
ôÿðãëÿíèð? Ùàçûðêû ïñèõîëîæè öñóëëàðûí áàøëûúà ôÿðãè îíäàí èáàðÿòäèð êè, eëìè
ïñèõîäèàãíîñòèê êðèòeðèëÿð, îíëàðûí èøëÿíèá ùàçûðëàíìàñû ïðèíñèïëÿðèíÿ âÿ
ìeòîäëàðûíà äàõèë eäèëìèøäèð. Åëìè öñóëëàðûí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè —
òÿäãèãàò ñàùÿñèíÿ àèä îëìàéàí àìèëëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàéûíìàã ö÷öí çÿðóðè
øÿðò îëàí — îíëàðûí ñòàíäàðòëàøäûðûëìàñûäûð. Ñòàíäàðòëàøäûðûëìàíûí äÿðÿúÿñè
ìöâàôèã ìeòîäèêàäà áèðèíúèëèéèí êÿìèééÿò âÿ êeéôèééÿò éàíàøìàñûíà
âeðèëìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíÿ áèëÿð. Ñòàí-
äàðòëàøäûðûëìûø êÿìèééÿò öñóëëàðû äàùà ÷îõ ìöâàôèã ñàùÿäÿ, êèôàéÿò ãÿäÿð
éöêñÿê èõòèñàñû îëìàéàí øÿõñëÿðäÿí ãûñà ìöääÿòäÿ êîíêðeò úàâàá àëìàã
ö÷öí äàùà ñÿìÿðÿëèäèð.
3. Èíñòðóìeíòàë âÿ ðeíòýeíîëîæè
ìöàéèíÿ ìåòîäëàðû
Å ë e ê ò ð î e í ñ e ô à ë î ã ð à ô è é à (ÅÅÃ) áeéíèí àéðû-àéðû
ñàùÿëÿðèíèí eëeêòðèê ïîòeíñèàëûíû ãeéä åòìÿê âÿ îíóí òÿùëèëèíÿ ÿñàñÿí àïà-
ðûëàí äÿãèã ìöàéèíÿ öñóëëàðûíäàí áèðèäèð. Áeéèí ùöúeéðÿëÿðèíäÿ éàðàíàí
eëeêòðèê ïîòeíñèàëûíûí îëäóãúà àç îëìàñûíû (100—150 Ìêâ) íÿçÿðÿ àëàðàã,
ýöúëÿíäèðèúè ãóðüóëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìöàñèð ÅÅÃ úèùàçëàðû 4—24 êà-
íàëäàí èáàðÿòäèð êè, áó äà eéíè âàõòäà êàíàëëàðûí ñàéû ãÿäÿð íþãòÿëÿðäÿí
ãeéäèééàò àïàðìàüà èìêàí âeðèð. ÅÅÃ-íè îéàã ùàëäà, éàòìûø âÿçèééÿòäÿ,
èøýþðìÿ ïðîñeñèíäÿ àïàðìàã ìöìêöíäöð. Ãeéä îëóíàí ÿéðèëÿðè âèçóàë âÿ
éà ùeñàáëàìà ìàøûíûíûí êþìÿéè èëÿ òÿùëèë eòìÿê îëàð. Ùeñàáëàìà ìàøûíûí-

äàí èñòèôàäÿ eäÿðêÿí àëûíàí íÿòèúÿëÿð äàùà äÿãèã îëìàãëà éàíàøû, áèëàâàñè-
òÿ òÿäãèãàòûí ýeäèøè çàìàíû äà ìÿëóìàò ÿëäÿ eòìÿéÿ èìêàí âeðèð. ÅÅÃ
òÿäãèãàòû çàìàíû íÿçÿðÿ àëûíàí ýþñòÿðèúèëÿð áóíëàðäûð: ÿéðèëÿðèí òeçëèéè,
àìïëèòóäàñû, eëeêòðèê ïîòeíñèàëûíûí òèòðÿìÿ êîíôèãóðàñèéàñû, òèòðÿìÿíèí ðèò-
ìè âÿ îíëàðûí éàéûëìàñû.
Òeçëèê 1 ñàí. ìöääÿòèíäÿ òèòðÿìÿëÿðèí ñàéû èëÿ þë÷öëöð âÿ õàðàêòeðèíÿ
ýþðÿ àøàüûäàêû áèîðèòìëÿðäÿí èáàðÿòäèð: a-ðèòì — 8—12, b-ðèòì — 13—25, g-
ðèòì — 25—30 âÿ äàùà ÷îõ, d-ðèòì — 0,5—3, s-ðèòì — 4—7 òèòðÿìÿ.
Òeçëèê ðèòìè 8 — 30 àðàñûíäà îëàí äàëüàëàð èòè, 8-äÿí àç îëàíëàð èñÿ çÿèô
ñóðÿòëè àäëàíûð. ÅÅÃ-äà eëeêòðèê ïîòeíñèàëûí òèòðÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äàëüà-
ëàðûí ùöäóäëàðû àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ àìïëèòóäà àäëàíûð.
Äàëüàëàðûí ñöðÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã, îíëàðûí ãóðóëóøó äà ìöõòÿëèô îëóð.
a-äàëüàëàð ñèíóñîèäàë, b-âÿ g-äàëüàëàð öúáóúàãâàðû, äeëòà, òeòà-äàëüàëàð èñÿ
ùàëãàâàðû âÿ éà èòèáóúàãëû êîíôèãóðàñèéàéà ìàëèê îëóð.
ÅÅÃ ÿéðèëÿðè áeéíèí ìöõòÿëèô çîíàëàðûíäà áàøãà-áàøãà îëóð. Ìÿñÿëÿí,
d-ðèòì ÿíñÿ íàùèéÿñèíäÿ, äèýÿð ðèòìëÿð èñÿ áeéíèí þí ùèññÿñèíäÿ äàùà òeç-
òeç ðàñò ýÿëèíèð. Íîðìàäà ÅÅÃ ÿéðèëÿðè ñèììeòðèê âÿ eéíè òèïëè îëóð.
ÅÅÃ âàñèòÿñèëÿ áeéèíäÿ îëàí ïàòîëîæè îúàüûí ìÿíáÿéèíè, ëîêàëèçàñèéà-
ñûíû âÿ äÿðÿúÿñèíè ìöÿééÿí eòìÿê ìöìêöíäöð. ÌÑÑ-íèí öçâè õÿñòÿëèêëÿ-
ðèíäÿ, eïèëeïñèéà çàìàíû ÅÅÃ-äàí èñòèôàäÿ eòìÿê âàúèáäèð (øÿêèë 4).
Ð e î e í ñ e ô à ë î ã ð à ô è é à (ÐÅÃ). Áeéèí òîõóìàñûíûí eëeêòðèê
ìöãàâèìÿòèíèí þë÷öëìÿñèíÿ ÿñàñëàíàí áeéèí äàìàðëàðûíûí òîíóñóíó âÿ
ãàí äþâðàíûíû òÿéèí eòìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí ìeòîä ðeîåíñeôàëîãðàôèéà àäëà-
íûð. ÐÅÃ ãeéä eòìÿê ö÷öí áeéèí òîõóìàñûíà òeçëèéè 80—150 êù âÿ ýöúö 1—
Øÿêèë 4. Åëåêòðîåíñåôàëîãðàììà
10 ìÀ îëàí äÿéèøÿí úÿðÿéàí áóðàõûëûð. Ðeîãðàô ìÿëóìàòû ýöúëÿíäèðèúè

àïàðàò âàñèòÿñèëÿ eëeêòðîeíñeôàëîãðàôà âÿ éà eëeêòðîêàðäèîãðàôà áèðëÿøäèðè-
ëèð. Áeéèí äàìàðëàðûíûí ïàòîëîýèéàñûíäà îíëàðûí ôóíêñèîíàë âÿçèééÿòèíè,
ãàí äþâðàíûíû âÿ òîíóñóíó òÿéèí eòìÿêëÿ áèð ñûðà ìöùöì äèàãíîñòèê ìÿ-
ëóìàòëàð ÿëäÿ eòìÿê ìöìêöíäöð.
Å õ î e í ñ e ô à ë î ã ð à ô è é à (Åõî ÅÃ). Óëòðàñÿñ âàñèòÿñèëÿ áeéíèí
ìöàéèíÿñè eõîëîêàñèéà ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð. Åõîeíñeôàëîãðàôèéà âàñèòÿñèëÿ
ýèúýàù ñöìöêëÿðè àðàñûíäà éeðëÿøÿí áeéèí òîõóìàñû ñòðóêòóðóíó, îíóí
ïàòîëîýèéàñûíû (áeéíèí øèøëÿðè, àáñeññè âÿ ñ.) òÿéèí eòìÿê ìöìêöíäöð.
Ï í e â ì î e í ñ î ô à ë î ã ð à ô è é à (ÏÅÃ). Áó öñóë áeéèí ìÿäÿúèê-
ëÿðèíÿ âÿ ñóáàðàõíîèäàë áîøëóüà ùàâà âÿ éà îêñèýeí äîëäóðìàãëà îíëàðûí
ðeíòýeí øÿêëèíèí ÷ÿêèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Íîðìàäà áeéèí ìÿäÿúèêëÿðèíèí
ðeíòýeíîãðàììàñû êÿïÿíÿéÿ áÿíçÿéèð. ÏÅÃ âàñèòÿñèëÿ áeéíèí òðàâìàëàðû,
èëòèùàáè ïðîñeñëÿðè, øèøëÿðè âÿ àíàäàíýÿëìÿ àíîìàëèéàëàðû ùàããûíäà ìöùöì
äèàãíîñòèê ìÿëóìàòëàð àëìàã îëàð.
À í ý è î ã ð à ô è é à — áeéèí äàìàðëàðûíà ðàäèîàêòèâ âÿ éà êîíòðàñò
ìàääÿ éeðèòäèêäÿí ñîíðà àïàðûëàí ðeíòýeíîãðàôèéà öñóëóäóð. Áeéèí ãàí
äþâðàíûíûí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ïàòîëîýèéà çàìàíû òÿòáèã eäèëèð.
Ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí öñóëëàðäàí áèðè äÿ Ä î ï ë å ð î ñ -
ê î ï è é à ä û ð . Áó ìöàéèíÿíèí êþìÿêëèéè èëÿ áàø âÿ îíóðüà áåéíè
äàìàðëàðûíûí êå÷èðèúèëèê ãàáèëèééÿòèíè òÿéèí åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ê î ì ï é ó ò e ð ò î ì î ã ð à ô è é à ñ û (ÊÒ). Áeéíèí ãàò-ãàò
ðeíòýeíîëîæè ìöàéèíÿñèíäÿí âÿ àëûíàí ìÿëóìàòûí êîìïéóòeð àïàðàòûíäà
èøëÿíèëÿðÿê eêðàíäà ÿêñ eäèëìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí áó òÿäãèãàò öñóëó ñîí èë-
ëÿðäÿ êÿøô eäèëìèøäèð.
Ìöàéèíÿ çàìàíû õÿñòÿ àðõàñû öñòÿ, öôöãè âÿçèééÿòäÿ óçàíûð, ðeíòýeí
àïàðàòû àñòà-àñòà ùÿðÿêÿò eäÿðÿê, áeéíè ùèññÿ-ùèññÿ ìöàéèíÿ eäÿðÿê, àëûíàí
íÿòèúÿëÿðè eêðàíäà ÿêñ eòäèðèð. ÅÙÌ éàääàøûíà éàçûëàí ìÿëóìàòû èñòÿíèëÿí
âàõò eêðàíäà úàíëàíäûðìàã âÿ éà øÿêëèíè ÷ÿêìÿê ìöìêöíäöð. ÊÒ öñóëóí-
äàí áeéèí øèøëÿðèíèí, òðàâìàëàðûíûí âÿ äèýÿð ïàòîëîæè ïðîñeñëÿðèí äèàãíîñòè-
êàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Ãeéä eòìÿê ëàçûìäûð êè, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòeìèíèí
íÿçÿðÿ÷àðïàí àíàòîìèê äÿéèøèêëèêëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò eäèëìÿéÿí õÿñòÿëèê-
ëÿðèíäÿ (Øèçîôðeíèéà, Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð âÿ ñ.) áó öñóëäàí èñòèôàäÿ eòìÿê
ñÿìÿðÿëè îëìóð.
Ñîí èëëÿðäÿ êîìïéóòeð òîìîãðàôèéàñûíûí äàùà äÿãèã öñóëëàðû: íöâÿ-
ìàãíèò ðeçîíàíñû âÿ ïîçèòðîí-eìèññèîí òîìîãðàôèéàñûíäàí (ÏÅÒ) ýeíèø èñ-
òèôàäÿ eäèëèð. ÏÅÒ ðàäèîèçîòîïëàðûí ïàéëàíìàñû ïðèíñèïèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìöõ-
òÿëèô ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ, (ìÿñÿëÿí, ãëöêîçà, íeéðîìeäèàòîðëàð
âÿ è. à.) áeéèíäÿ ýeäÿí ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè ïîçóíòóëàðûíûí õàðàêòeðèíè,
ñàùÿñèíè òÿéèí eòìÿê ìöìêöíäöð.
4. Ëàáîðàòîð ìöàéèíÿ ìåòîäëàðû

Ïñèõèàòðèéà êëèíèêàñûíäà äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá eäÿí ëàáîðàòîð
ìöàéèíÿ ìåòîäëàðûíäàí ýeíèø èñòèôàäÿ îëóíìàëûäûð. Áÿçè ùàëëàðäà ïñèõîçà
ñÿáÿá îëàí àìèëëÿð (èíôeêñèéà, èíòîêñèêàñèéà, áèîêèìéÿâè, ùeìîòîëîæè âÿ
äèýÿð äÿéèøèêëèêëÿð), ìÿùç ëàáîðàòîð ìöàéèíÿ íÿòèúÿñèíäÿ àøêàð eäèëèð. Ìÿ-
ëóì îëäóüó êèìè ïñèõîç âÿçèééÿòèíäÿ îëàí õÿñòÿ ñîìàòèê øèêàéÿòëÿðèíè ùå÷
äÿ ùÿìèøÿ äåìèð, þçöíö ñàüëàì øÿõñ êèìè ýþñòÿðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèð. Îíà
ýþðÿ äÿ, áèð ãàéäà îëàðàã, ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðëàðûíà, äèñïàíñeðëÿðèíÿ âÿ
êàáèíeòëÿðèíÿ ìöðàúèÿò eäÿí áöòöí õÿñòÿëÿð ùÿðòÿðÿôëè ëàáîðàòîð ìöàéè-
íÿéÿ úÿëá eäèëìÿëèäèðëÿð.
Ñîìàòîýeí, èíôeêñèîí, èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàð çàìàíû ëeéêîñèòëÿðèí,
Å×Ñ-èí, ãàíûí ôîðìàëû eëeìeíòëÿðèíèí äÿéèøìÿñèíÿ òeç-òeç ðàñò ýÿëèíèð.
Áeéèí ñèôèëèñè âÿ ïðîãðeññèâ èôëèúèí äèàãíîñòèêàñû äà òàì ìÿíàñû èëÿ ëà-
áîðàòîð ìöàéèíÿëÿðèíèí íÿòèúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Øèçîôðeíèéà âÿ äèýÿð ïñèõîç-
ëàð çàìàíû, õöñóñÿí õÿñòÿëèéèí êÿñêèí äþâðöíäÿ ãàíûí ôîðìàëû eëeìeíòëÿ-
ðèíèí äÿéèøìÿñèíÿ, Å×Ñ-èí àðòìàñûíà òeç-òeç òÿñàäöô eäèëèð. Ôeáðèë êàòàòîíè-
éà çàìàíû ãàíäà âÿ ñèäèêäÿ áèð ñûðà äÿéèøèêëèêëÿð (Å×Ñ-èí àðòìàñû, ëeéêî-
ñèòîç, íeéòðîôèëèéà, ñèäèéèí ãàòûëàøìàñû âÿ ñ.) ìeéäàíà ÷ûõûð, ùÿðÿêÿò îéà-
íûãëûüû âÿçèééÿòèíäÿ îëàí õÿñòÿëÿðäÿ äèàãíîçóíäàí àñûëû îëìàéàðàã,
ùèïeðãëèêeìèéà ãeéä eäèëèð. Èíñóëèí ìöàëèúÿñè ãÿáóë eäÿí áöòöí õÿñòÿëÿðäÿ
ìöàëèúÿäÿí ÿââÿë âÿ ìöàëèúÿíèí ýeäèøèíäÿ ãàíäà øÿêÿðèí ìèãäàðû ùÿð 2—
3 ùÿôòÿäÿí áèð òÿéèí eäèëìÿëèäèð. Ñóëôàçèí, úÿíýîëìà âÿ ãàíêþ÷öðìÿ ìö-
àëèúÿñè àëàí õÿñòÿëÿðèí ãàíûíûí âÿ ñèäèéèíèí öìóìè ìöàéèíÿñè èëÿ éàíàøû,
áÿçè áèîêèìéÿâè ìöàéèíÿ öñóëëàðû äà (êîðòèêîñòeðîèäëÿð, áèëèðóáèí, ãàðàúè-
éÿð âÿ ìÿäÿàëòû âÿçèí ôóíêñèîíàë âÿçèééÿòèíè ìöÿééÿí eäÿí ñûíàãëàð)
àïàðûëìàëûäûð. Ëèòèîòeðàïèéà àëàí áöòöí õÿñòÿëÿðèí ãàíûíäà ëèòèíèí ìèãäàðû
òÿéèí eäèëìÿëèäèð. Îíóí ãàíäà ìèãäàðû 0,8—1,0 ììîë 1-äÿí ÷îõ îëàðñà,
ìöàëèúÿ ÿêñ-ýþñòÿðèøäèð. ÌÑÑ-íèí öçâè, èëòèùàáè õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû òîê-
ñîïëàçìîçà ãàðøû ìöàéèíÿ àïàðûëìàëûäûð. Ñîí èëëÿð áÿçè èììóíîëîæè (ãàí-
äà Ò âÿ Á-ëèìôîñèòëÿðèí, èììóíîãëîáóëèíëÿðèí ìèãäàðû âÿ ñ.), eíäîêðèíî-
ëîæè (òèìóñóí, áþéðÿêöñòö âÿçèí ùîðìîíëàðû) âÿ áèð ñûðà áèîêèìéÿâè öñóë-
ëàðäàí äà (ñeðàòîíèí, äîôàìèí âÿ äèýÿð áèîëîæè ôÿàë ìàääÿëÿðèí òÿéèíè) èñòè-
ôàäÿ eäèëèð.
Ù à ð à ì è ë è ê ì à é e ñ è í è í ì ö à é è í ÿ ñ è . ÌÑÑ-íèí
öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíÿ âÿ èíôeêñèéàëàðûíà øöáùÿ îëäóãäà ùàðàì èëèê ìàéeñè-
íèí ëàáîðàòîð ìöàéèíÿñèíÿ eùòèéàú äóéóëóð. Íîðìàäà èíñàíûí ùàðàì èëèê
ìàéeñèíèí ìèãäàðû 120—150 ìë, òÿçéèãè èñÿ îòóðàã âÿçèééÿòäÿ 300 ìì,
óçàíìûø ùàëäà èñÿ 100—200 ìì ñó ñöò-íà áÿðàáÿðäèð. Áèð ñûðà ïàòîëîæè ùàë-
ëàðäà (ìÿñÿëÿí, ùèäðîñeôàëèéà çàìàíû) ìàéeíèí ìèãäàðû áèð íe÷ÿ äÿôÿ àðòà
áèëèð. Òÿçéèãèí èñÿ àðòìàñû òeç-òeç ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Ùàðàì èëèê ìàéeñèíè III—IV âÿ éà V áeë ôÿãÿðÿëÿðè àðàñûíäàí, óçóíëó-
üó 10—12 ñì îëàí èéíÿëÿð âàñèòÿñèëÿ ýþòöðöðëÿð. Ìàéeíè àúãàðûíà (þéöìÿ-
ãóñìà îëìàñûí äeéÿ), îòóðàã âÿçèééÿòäÿ ýþòöðìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí-
äóð. Ïóíêñèéàäàí ñîíðà èéíÿ áàòûðûëàí éeðÿ ñòeðèë ñàðüû ãîéóëìàëû âÿ õÿñòÿ
áèð íe÷ÿ ñààò óçàíìûø âÿçèééÿòäÿ èñòèðàùÿò âeðèëìÿëèäèð. 2—3 ýöí ìöääÿòèí-
äÿ õÿñòÿ éàòàã ðeæèìèíäÿ îëìàëû, êÿñêèí ùÿðÿêÿòëÿð eòìÿìÿëèäèð (øÿêèë 5).
Íîðìàë ùàëäà ùàðàì èëèê ìàéeñè ðÿíýñèç-øÿôôàôäûð. Èéíÿ ùàðàì èëèê êà-
íàëûíà äöøÿí êèìè ìàée ñöðÿòëè äàìúûëàðëà îðàäàí àõìàüà áàøëàéûð.
Ìàéeíèí àðàìñûç, ñöðÿòëÿ àõìàñû òÿçéèãèí éöêñÿê îëìàñûíû ýþñòÿðèð.
Ìàéeíèí áîç-÷ÿùðàéû («ÿò-ñóéó» ðÿíýèíäÿ) îëìàñû îðàéà ãàíûí, áóëàíûã
îëìàñû èñÿ èðèí âÿ èëòèùàáû ïðîñeñèí äèýÿð eëeìeíòëÿðèíèí ãàðûøìàñûíû ýþñòÿ-
ðèð. Ìàéeíèí ãàðà ðÿíýäÿ îëìàñû ìeëàíîìà ö÷öí õàðàêòeðèêäèð.
Ñàüëàì àäàìëàðäà íîðìàë ùàðàì èëèê ìàéeñèíèí ëàáîðàòîð òÿäãèãàòûíûí
íÿòèúÿñè àøàüûäàêû ýþñòÿðèúèëÿðÿ óéüóí ýÿëìÿëèäèð: íèñáè þçöëöëöê — 1,005—
1,008; ïÙ — 7,4—7,8; ñèòîç (ýþðìÿ ñàùÿñèíäÿ) — 0,5; øÿêÿð — 2,22—3,33
ììîë ë; çöëàë — 0,16—0,32 ã\ë; àëáóìèí\ãëîáóëèí ÿìñàëû — 0,2:0,3, ðeàêñèéà-
ñû çÿèô ãÿëÿâè îëìàëûäûð. Àììîíè-
óì ñóëôàòëà àïàíëàí Íîííe — Àïeëò
ãëîáóëèí ÷þêìÿ ðeàêñèéàñû ìÿíôè,
êàðáîë òóðøóñó èëÿ àïàðûëàí çöëàëà
ùÿññàñëûüû ýþñòÿðÿí Ïàíäè ðeàêñèéà-
ñû ìÿíôè âÿ éà çÿèô ìöñáÿò, Ñöëeé-
ìà èëÿ àïàðûëàí Âeéõáðîä çöëàë
ðåàêñèéàñû ìÿíôè, Âàññeðìàí ðeàê-
ñèéàñû ìÿíôè îëóð.
Âàññeðìàí, Çàêñ — Âèòeáñê,
Êàí ðeàêñèéàëàðûíûí ìöñáÿò îëìàñû
ïðîãðeññèâ èôëèú ö÷öí õàðàêòeðèêäèð.
Âàññeðìàí ðeàêñèéàñû ïîëèìèeëèò,
ìàëéàðèéà âÿ äèýÿð õÿñòÿëèêëÿðäÿ
äÿ ìöñáÿò îëà áèëÿð. Øöáùÿëè ùàëëàð-
äà äàùà äÿãèã òÿäãèãàò ìeòîäëàðûí-
äàí èñòèôàäÿ eäèëèð. Îíëàðäàí èììó-
íîôëöðeññeíñèéà ðeàêñèéàñûíû (IÔÐ),
ñîëüóí òðeïîíeìèí èììîáèëèçàñèéà-
ñû ðeàêñèéàñûíû (ÑÒÈÐ) ýþñòÿðìÿê
Øÿêèë 5. Ëöìáàë ïóíêñèéàíûí òÿõìèíè ñõeìè:
1) âeðòeáðà ëóìáàëèñ IV; 2) êîíóñ ìeäóëëàðèñ;
3) Éàêîáè õÿòòè.
îëàð. Áó ðeàêñèéàëàðûí òÿòáèãè çàìàíû äèàãíîñòèê äÿãèãëèê ÿí àçû 95—98%-ÿ

áÿðàáÿðäèð.
Áeéèí ìàääÿñèíèí âÿ ãèøàëàðûíûí èëòèùàáû çàìàíû ñèòîç, ïîëèíöêëeàð
ùöúeéðÿëÿðèí ìèãäàðúà àðòìàñû ãeéä îëóíóð. Ùÿòòà áÿçè òþðÿäèúèëÿðèí þçëÿ-
ðèíè áeëÿ (ñòàôèëàêîêêëàðû, ñòðeïòàêîêêëàðû, ìeíèíãîêîêêëàðû, ïíeâìîêîêëà-
ðû, ñîëüóí ñïèðîõeòàëàðû âÿ ñ.) àøêàð eòìÿê ìöìêöíäöð. ÌÑÑ-èí áèð ñûðà
öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ: øèøëÿðèíäÿ, eíñeôàëèòëÿðäÿ, ìeíèíýèòëÿðäÿ, àðàõíîèäèò-
ëÿðäÿ — ãëîáóëèíëÿðèí, öìóìè çöëàëûí àðòìàñû ãeéä îëóíóð.
Ìöùöì äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿòè îëàí òÿäãèãàò öñóëëàðûíäàí áèðè äÿ
Ëàíãe ðeàêñèéàñûäûð. Áó ðeàêñèéàíû àïàðìàã ö÷öí 16 ñûíàã øöøÿñè ýþòöðö-
ëöð âÿ îíëàðà áÿðàáÿð ìèãäàðäà òþêöëìöø ùàðàì èëèê ìàéeñè 1:10, 1:20,
1:40, 1:80, 1:160 âÿ è. à. íèñáÿòäÿ äóðóëàøäûðûëûð. Ñîíðà îíëàðûí ùÿð áèðèíèí
öçÿðèíÿ 5 ìë êîëëîèäëè ãûçûë ìÿùëóëó ÿëàâÿ eäèëèð. Ðÿíýëÿðèí äÿéèøìÿñèíè
ðÿãÿìëÿðëÿ ãeéä eäèðëÿð: 1 — ãûðìûçû, 2 — ãûðìûçû-áÿíþâøÿéè, 3 — áÿíþâøÿ-
éè, 4 — ýþé-áÿíþâøÿéè, 5 — ýþé, 6 — ìàâè, 7 — ðÿíýñèç. Ëàíãe ðeàêñèéàñûíûí
íîðìàë ýþñòÿðèúèñè òÿãðèáÿí áó ðÿãÿìëÿðÿ: 1211111111111111, áeéèí ñèôè-
ëèñè çàìàíû èñÿ ðÿíýëÿðèí äÿéèøìÿñè 3355542211.... ðÿãÿìëÿðÿ óéüóí ýÿ-
ëèð. Àëûíìûø íÿòèúÿ ãðàôèê øÿêèëäÿ äÿ (ÿéðèëÿðëÿ) ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Êÿñêèí
ìeíèíýèò çàìàíû ðÿíýëÿðèí äÿéèøìÿñè 2—3-úö ñûíàã øöøÿñèíäÿí áàøëàéàðàã
6 —7-úè øöøÿéÿäÿê òÿäðèúÿí òöíäëÿøèð âÿ òeç äÿ áÿðïà îëóíóð.
5. Ïàòîëîæè-àíàòîìèê ìöàéèíÿ
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí áèð ÷îõó ïàòîëîæè ïðîñeñèí
ìÿíáÿéèíäÿ — áeéèí òîõóìàñûíäà íÿçÿðÿ÷àðïàí ìîðôîëîæè äÿéèøèêëèê
âeðìÿäÿí òÿçàùöð eäèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðè ôóíêñèîíàë âÿ
öçâè õÿñòÿëèêëÿð ãðóïóíà áþëìÿê ãÿáóë îëóíìóøäóð. Ôóíêñèîíàë ïñèõè õÿñ-
òÿëèêëÿðÿ íeâðîçëàðû, ðeàêòèâ ïñèõîçëàðû, àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðû, ïñèõîïàòèéà-
ëàðû âÿ ñ.-íè , öçâè ïñèõîçëàðà èñÿ ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéèíè, Ïèê âÿ Àëòñùeéìeð
õÿñòÿëèéèíè, áeéèí ñèôèëèñèíè, eíñeôàëèòëÿðè âÿ ñ.-íè ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. Áÿ-
çè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí, î úöìëÿäÿí, øèçîôðeíèéàíûí öçâè õÿñòÿëèêëÿðÿ àèä
eäèëìÿñè ìöáàùèñÿëèäèð. Ìîðôîëîæè òÿäãèãàò öñóëëàðûíûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè
âÿ éöêñÿê ùÿññàñëûüà ìàëèê éeíè àïàðàòëàðûí êÿøôè (eëeêòðîí ìèêðîñêîïó,
ìàãíèò íöâÿ ðeçîíàíñû êîìïéóòeð òîìîãðàôèéàñû âÿ ñ.) ÿââÿëëÿð ôóíêñèî-
íàë ùeñàá îëóíàí áÿçè õÿñòÿëèêëÿðèí ÿñàñûíäà, ÷îõ çÿèô íÿçÿðÿ÷àðïàí ïàòî-
ùèñòîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð àøêàð eòìÿê èìêàíû âeðìèøäèð.
Êëèíèê òÿäãèãàò öñóëëàðûíà ÿñàñëàíàí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí äèàãíîñòèêà-
ñûíäà äÿãèã öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ eòìÿéÿ îëàí åùòèéàúû ùÿð áèð ùÿêèì íÿçÿ-
ðÿ àëìàëû âÿ êëèíèê äèàãíîñòèêàíû ìÿçìóí eòèáàðèëÿ çÿíýèíëÿøäèðìÿéÿ ÷à-
ëûøìàëûäûð.
Ïàòîëîæè-àíàòîìèê òÿäãèãàò çàìàíû, èëê íþâáÿäÿ, áeéèí çàùèðÿí íÿçÿð-
äÿí êe÷èðèëìÿëèäèð. Îíóí þë÷öëÿðè, ÷ÿêèñè ãèøàëàðûí âÿ ãàðûøëàðûí âÿçèééÿòè,

áeéèí òîõóìàñûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí áöòöí äÿéèøèêëèêëÿð, î úöìëÿäÿí, eí
êÿñèéèíèí ãóðóëóøó âÿ ñ. ìöàéèíÿ îëóíìàëûäûð. Ñîíðàêû òÿäãèãàòëàð öúöí
áeéèí 5%-ëè ôîðìàëèí ìÿùëóëóíäà ôèêñÿ îëóíìàëû âÿ àéðû-àéðû íàùèéÿëÿðäÿí
ýþòöðöëìöø êè÷èê ùèññÿúèêëÿð ùèñòîëîæè òÿäãèãàò ö÷öí ðÿíýëÿíìÿëèäèð.
Ùèñòîëîæè ìöàéèíÿíèí íÿòèúÿëÿðè àðàøäûðûëäûãäàí ñîíðà ïàòîëîæè-àíàòîìèê
äèàãíîç òÿðòèá åäèëìÿëèäèð.
Ãeéä eäèëäèéè êèìè, áÿçè õÿñòÿëèêëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ïàòîëîæè-àíàòîìèê
äÿéèøèêëèêëÿð ö÷ ãðóïà áþëöíöð: 1) áeéíèí èíêèøàô àíîìàëèéàëàðû; 2) õÿñòÿ-
ëèéè ÿêñ eòäèðÿí äÿéèøèêëèêëÿð: èëòèùàáû, äèñòðîôèê âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿð; 3) öçâè ãà-
ëûã ÿëàìÿòëÿðèíè ÿêñ eòäèðÿí äÿéèøèêëèêëÿð (úàïûãëàð, òîõóìàäàêû ãöñóðëàð
âÿ ñ.). Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ïàòîëîæè-àíàòîìèê ìÿëóìàòëàð ïàòîëîæè ïðîñeñèí õà-
ðàêòeðèíè, ëîêàëèçàñèéàñûíû ÿêñ eòäèðìÿêëÿ õÿñòÿëèéèí ïàòîýeíeçèíè, áÿçÿí,
ùÿòòà ñÿáÿáèíè áeëÿ èçàù eòìÿéÿ èìêàí âeðèð. Ïàòîùèñòîëîæè ìöàéèíÿ çàìà-
íû ïðîãðeññèâ èôëèúèí àìèëè — ñîëüóí ñïèðîõeòàëàðû, âÿðÿì eòèîëîýèéàëû
ìeíèíýèòèí àìèëè — Êîõ ÷þïëÿðèíè âÿ ñ. àøêàð eòìÿê ìöìêöíäöð. Áeéèí
òðàâìàëàðû, àòeðîñêëeðîòèê ïîçóíòóëàð, àüûð èíòîêñèêàñèéàëàð çàìàíû áeéèíäÿ
ýeäÿí ìöâàôèã äÿéèøèêëèêëÿðè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ãîúàëûã àüûë çÿèôëéè,
ñeðeáðàë àòeðîñêëeðîç, Ïèê âÿ Àëòñùeéìeð õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû áeéèí ìàä-
äÿñèíèí (êöòëÿñèíèí) êè÷èëìÿñè, ãûðûøëàðûí íàçèëìÿñè äèããÿòè úÿëá eäèð.
Áeéíèí eí êÿñèéèíÿ äèããÿò éeòèðäèêäÿ áîç ìàääÿíèí õeéëè àçàëäûüûíû (ñàí-
êè ÿðèäèéèíè), ðÿíýèíèí àâàçûäûüûíû ýþðìÿê îëàð.
6. Ýeíeòèê (èðñè) òÿäãèãàòëàð

Ïàðàêëèíèê òÿäãèãàò ìeòîäëàðûíäàí èðñè úàòûøìàçëûãëàðûí âÿ ãöñóðëàðûí
àøêàð eäèëìÿñèíèí — ýeíeòèê ìöàéèíÿíèí ÿùÿìèééÿòè õöñóñèëÿ ãeéä eäèë-
ìÿëèäèð. Ùàçûðäà êëèíèèê ïðàêòèêàäà î ãÿäÿð äÿ ýeíèø éàéûëìàéàí áó öñóë-
ëàðûí ýeíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ áþéöê eùòèéàú âàðäûð. Ïñèõèàòðèéàäà òÿòáèã eäèëÿí
èðñè òÿäãèãàò ìåòîäëàðûíûí áÿçèëÿðè èëÿ òàíûø îëàã.
À) Ý e í è à ë î æ è ì e ò î ä. Áó ìeòîäóí êþìÿêëèéè èëÿ õÿñòÿëèéèí âÿ
éà îíóí àéðû-àéðû ÿëàìÿòëÿðèíèí èðñÿí âeðèëìÿñèíè, êëèíèê ðÿíýàðÿíýëèéèíèí
ìeõàíèçìèíè àéäûíëàøäûðìàã âÿ áóíóí ÿñàñûíäà ìóòîýeíeçè òÿùëèë eòìÿê,
òèááè-èðñè ìÿñëÿùÿòëÿðè òÿøêèë eòìÿê ìöìêöíäóð. Áó òÿäãèãàò ìåòîäóíóí
ÿñàñûíû ùÿð ùàíñû áèð èðñè õÿñòÿëèéÿ òóòóëàí àäàìûí íÿñëèíèí êëèíèê-ýeíeòèê
òÿùëèëè òÿøêèë eäèð. Áó öñóëó äÿãèã ëàáîðàòîð òÿäãèãàòëàðëà (áèîêèìéÿâè, èì-
ìóíîëîæè, áèîìîëeêóëéàð) çÿíýèíëÿøäèðìÿê ìöìêöíäöð.
Á) ß ê è ç ë ÿ ð ì e ò î ä ó. Òÿêéóìóðòàëû — ìîíîçèãîò âÿ
úöòéóìóðòàëû-äèçèãîò ÿêèçëÿðèí ìöÿééÿí õÿñòÿëèê ÿëàìÿòëÿðèíè ìöãàéèñÿëè
òÿùëèë eòìÿê ìeòîäóäóð. Áeëÿ òÿùëèë íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëèéèí ìeéäàíà ýÿë-
ìÿñèíäÿ ðîë îéíàéàí èðñè âÿ ãàçàíûëìà (eíäîãeí âÿ eãçîýeí) àìèëëÿðè àø-

êàð eòìÿê îëàð. Ýåí àïàðàòûíûí òÿøëèëè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàòëàð èëáÿèë
ýåíèøëÿíèð âÿ ýåí äèàãíîñòèêàñû ñàùÿñè éàðàíìàüà áàøëàéûð.
Ú) Ñ è ò î ý e í è ê ì e ò î ä. Õðîìîñîì àïàðàòûíäà ìþâúóä îëàí äÿ-
éèøèêëèêëÿðèí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñèíÿ âÿ òÿùëèëèíÿ ÿñàñëàíàí ìåòîääóð.
Áó ìeòîäóí êþìÿêëèéè èëÿ Äàóí õÿñòÿëèéè (õðîìîñîì òðàíñëîêàñèéàñû),
Åäâàðäñ (òðèñîìèéà Å1), Êëàéíôeëòeð (úèíñè õðîìîñîìëàðûí ñàéúà ïîçóëìà-
ñû — 47, ÕÕÂ), Øeðeøeâñêè — Òeðíeð (45-ÕÎ) ñèíäðîìëàðû àøêàð åäèëÿ áèëÿð.
Ýåí àïàðàòûíûí òÿùëèëè èëÿ ÿëàãÿäàð òÿäãèãàòëàð èëáÿèë ýåíèøëÿíèð âÿ ýåí
äèàãíîñòèêàñû ñàùÿñè éàðàíìàüà áàøëàéûð.
×) Á è î ê è ì é ÿ â è ì e ò î ä — èðñè àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìeéäàíà
÷ûõàí áèîêèìéÿâè ïîçóíòóëàðû þéðÿíèð. Ñîí èëëÿðäÿ ñïeêòðîôîòîìeòðèéà,
eëêeòðîôàðeç, õðîìàòîãðàôèéà òÿäãèãàò öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ eäÿðÿê, áÿçè
áèîëîæè ôÿàë ìàääÿëÿðèí, ôeðìeíòëÿðèí âÿ îíëàðûí ìeòàáîëèòëÿðèíèí òÿðêèáè
þéðÿíèëìèøäèð. Áó ìeòîä îëèãîôðeíèéàëàðûí eòèîëîýèéàñûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ
èñòèôàäÿ îëóíóð.
Ä) Ò è á á è ý e í e ò è ê ì ÿ ñ ë ÿ ù ÿ ò ë ÿ ð — êëèíèê âÿ ëàáîðàòîð
òÿäãèãàòëàðûíà ÿñàñëàíàí òèááè éàðäûì ôîðìàñû êèìè áþéöê ïðàêòèê ÿùÿìèé-
éÿòÿ ìàëèêäèð. Òèááè ýeíeòèê ìÿñëÿùÿò êàáèíeòëÿðè âÿ øþáÿëÿðè, ÿñàñÿí, àøà-
üûäàêû âÿçèôÿëÿðè èúðà eòìÿêëÿ ìÿøüóëäóð: 1) ýeíeòèê ÿñàñû îëàí õÿñòÿëèêëÿ-
ðÿ äöçýöí äèàãíîç ãîéìàã; 2) õÿñòÿíèí àèëÿ öçâëÿðèíèí âÿ éàõûí ãîùóì-
ëàðûíûí ýeíèîëîæè úÿäâÿëèíè òÿðòèá eäèá îíó ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíìÿêëÿ õÿñòÿëèéÿ
ìeéèëëè øÿõñëÿðè àøêàð åòìÿê; 3) èðñè õàðàêòeðëè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿ âÿ
ïðîôèëàêòèêàñûíû òÿøêèë åòìÿê.
7. Åïèäeìèîëîæè òÿäãèãàòëàð
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ õàñ îëàí öìóìè ãàíóíàóéüóíëóãëàðû þéðÿíìÿêëÿ
ìÿøüóë îëàí åïèäåìèîëîæè ìeòîä áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Èëê íþâ-
áÿäÿ, òÿäãèãàò ýeíèø ñàùÿíè — éàøàéûø éeðèíè, áþéöê ãðóï õÿñòÿëÿðè ÿùàòÿ
eòìÿëèäèð. Òÿäãèãàòà úÿëá eäèëÿí øÿõñëÿðèí áöòöí úÿùÿòëÿðè, éàøû, úèíñè,
èíòeëëeêòóàë ñÿâèééÿñè, éàøàéûø òÿðçè âÿ ñ. ïîïóëéàñèéàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ óé-
üóí îëìàëûäûð.
ßùàëè àðàñûíäà ïñèõè ñàüëàìëûüûí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿðè áóíëàðäûð: 1) õÿñòÿ-
ëÿíìÿ ùàëëàðû — ñîí áèð èëäÿ õÿñòÿëÿíÿíëÿðèí ñàéû; 2) ÿùàëèíèí ùÿð 1000,
10000, 100000 âÿ è. à. íÿôÿðèíÿ äöøÿí õÿñòÿëÿðèí ñàéû; 3) õÿñòÿëÿíìÿéÿ
ìeéèëëèê, áó âÿ éà äèýÿð îáéeêòèâ ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëÿíÿ áèëÿúÿê
àäàìëàðûí ñàéû.
Åïèäeìèîëîæè òÿäãèãàòëàð çàìàíû ìöùöì øÿðòëÿðäÿí áèðè — äèàãíîñòèêà-
íûí äöçýöíëöéöäöð. Ìöàñèð ïñèõèàòðèéàäà ìþâúóä îëàí ìöõòÿëèô áàõûøëàðûí
53
âÿ ìÿêòÿáëÿðèí îëìàñû, îáéeêòèâ òÿäãèãàò ìåòîäëàðûíûí àçëûüû âÿ äèýÿð

àìèëëÿð áó èøèí ÷ÿòèíëèéèíè ýþñòÿðÿí ñÿáÿáëÿðäÿíäèð.
ÛÛÛ ÔSSÑÈË
ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀ ÕÈÄÌßÒÈÍÈÍ ÒßØÊÈËÈ
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí èíêèøàô òàðèõè

Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû èëêèí îëàðàã ðóùè õÿñòÿëÿðÿ íÿçàðÿò åòìÿê âÿ îíëà-
ðûí òþðÿäÿ áèëÿúÿêëÿðè ùöãóãà çèää ÿìÿëëÿðäÿí úÿìèééÿòè ãîðóìàã ìÿã-
ñÿäèëÿ éàðàäûëìûø, éàëíûç ñîíðàëàð ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêà ôóíêñèéàëàðûíû äà
þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöøäöð. Ùÿð áèð õàëãûí, äþâëÿòèí ìèëëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí,
äèíè, ñîñèàë àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíäÿí, ìÿäÿíè èíêèøàô ñÿâèééÿñèíäÿí âÿ äèýÿð
àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã áó ïðîñåñ ìöõòÿëèô ñÿâèééÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ
áàøëàíìûøäûð.
Ïñèõè õÿñòÿëÿðëÿ ðÿôòàð åòìÿéèí åëåìåíòàð ãàéäà-ãàíóíëàðûíà àèä
òþâñèéÿëÿðÿ Ðîìà âÿ øÿðã õàëãëàðûíûí ìÿäÿíèééÿòèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöì-
êöíäöð.
XVIII ÿñðèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð ùÿð ùàíñû áèð õöñóñè ïñèõèàòðèéà õèäìÿòè
îëìàìûøäûð. Ðÿñìè ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòûíäà ýþñòÿðèëèð êè, èëê ïñèõèàòðèéà
õÿñòÿõàíàëàðû ÿðÿá þëêÿëÿðèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Àâðîïàäà èñÿ èëê ïñèõèàòðèéà
ùîñïèòàëû 1847-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ à÷ûëìûøäûð.
Áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, Ðóñèéàäà ïñèõè õÿñòÿëÿð ìîíàñòûðëàðäà,
òöðìÿëÿðäÿ ñàõëàíûëûð âÿ éà äèëÿí÷è êèìè êö÷ÿëÿðäÿ, áàçàðëàðäà äîëàøàðäû-
ëàð.
1744-úö èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ àüëûíû èòèðìèøëÿð, äèëÿí÷èëÿð âÿ àâàðàëàðû áèð-
áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿê ùàããûíäà ãàíóí ãÿáóë åäèëäè. 1762-úè èëäÿ èñÿ Ðó-
ñèéàäà I Ïéîòð òÿðÿôèíäÿí ðóùè õÿñòÿëÿð ö÷öí õöñóñè áèíàëàð — äîëãàóçëàð òè-
êèëìÿñè ùàããûíäà ôÿðìàí âåðèëäè. XVIII ÿñðèí ñîíðàêû èëëÿðèíäÿ Àâðîïàíûí
áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ ðóùè õÿñòÿëÿðèí ñàõëàíìàñû ìÿãñÿäèëÿ õöñóñè éåðëÿð
à÷ûëìàüà áàøëàäû. Áåëÿ éåðëÿðäÿ ñàõëàíìà ïóëëó èäè, ëàêèí õÿñòÿëÿðèí âÿ îí-
ëàðûí âàëèäåéíëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíèí áåëÿ èìêàíëàðû îëìàäûüû ö÷öí áó èøäÿ
îíëàðà êèëñÿëÿð éàðäûì ýþñòÿðèðäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ àüçûíà ãÿäÿð õÿñòÿëÿðëÿ
äîëìóø Áåäëàìëàðà àëòåðíàòèâ îëàðàã Òàé (1728) âÿ Ìöãÿääÿñ Ëóêè
(1751) õÿñòÿõàíàëàðû à÷ûëäû. Ðóñèéà ÿðàçèñèíäÿ ðóùè õÿñòÿëÿð ö÷öí «Ñàðû åâ-
ëÿð» òèêèëèð, àäè õÿñòÿõàíàëàðûí íÿçäèíäÿ ïñèõèàòðèéà øþáÿëÿðè òÿøêèë îëóíóð-

äó.
1804-úö èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Àëìàíèéàäà èúòèìàè òÿùëöêÿëè âÿ êèìñÿñèç
õÿñòÿëÿðè éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí õöñóñè ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðè à÷ûëäû. Áåëÿ õÿñ-
òÿõàíàëàðäà, åéíè çàìàíäà ïñèõîòåðàïåâòèê ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí äà èñòèôà-
äÿ åäèëèðäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ Ôðàíñàäà Åñêèðîë òÿðÿôèíäÿí êè÷èêùÿúìëè õöñóñè
õÿñòÿõàíà à÷ûëäû âÿ éàëíûç 1838-úè èëäÿ Ôèëèï Ïèíåëèí èäåéàëàðûíà úàâàá âå-
ðÿí ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿõàíàñû òÿøêèë îëóíäó. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àâðîïàäà ùþêì
ñöðìöø «èíêâàçèñèéà àëîâëàðû» (ðóùè õÿñòÿëÿðèí òîíãàëëàðäà éàíäûðûëìàñû),
ðóùè õÿñòÿëÿðÿ âåðèëÿí èøýÿíúÿëÿð àëèì âÿ èúòèìàè õàäèìëÿðè áèýàíÿ ãîéà
áèëìÿçäè. Ô.Ïèíåë, Æ.Åñêèðîë, Á.Ãéóê êèìè ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ðóùè õÿñòÿëÿðÿ
ùóìàíèñò ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿê ÷àüûðûøûíà ãîøóëàíëàðûí ñàéû èëáÿèë àðòûðäû.
Áó àëèìëÿðèí ÷àüûðûøûíà úàâàá îëàðàã Àâðîïàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ ðóùè
õÿñòÿëÿðèí ñàõëàíûëìàñû âÿ ìöàëèúÿñè ö÷öí ùÿð áèð øÿðàèòè îëàí òèáá ìöÿñ-
ñèñÿëÿðèíèí òÿøêèëè ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíèðäè. Ô.Ïèíåëèí ôèêðèíúÿ, ðóùè õÿñòÿëèê-
ëÿðèí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ö÷öí àáàä õÿñòÿõàíàëàðûí òèêèëìÿñè
èëÿ îðàäà ùóìàíèçì ïðèíñèïëÿðèíèí òÿòáèãè âàúèá èäè.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè 1793-úö èëäÿ Ô.Ïèíåë ðöùè õÿñòÿëÿðè çÿíúèðëÿðäÿí
àçàä åòìÿêëÿ îíëàðà ñÿðáÿñòëèê âåðèëìÿñèíè òÿìèí åòäè âÿ ïñèõè ïîçóíòóëà-
ðûí ìöàëèúÿ îëóíà áèëìÿñèíè ñöáóòà éåòèðäè. Ô.Ïèíåëèí áó ùÿðÿêÿòè ïñèõèàòðè-
éàäà èíãèëàá, ðóùè õÿñòÿëÿðÿ èíñàíè ìöíàñèáÿò áÿñëÿíèëìÿñèíèí äþíöø íþã-
òÿñè îëäó. Ìÿùç, ùÿìèí ùàäèñÿäÿí ñîíðà ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôû éåíè ìÿð-
ùÿëÿéÿ äàõèë îëäó.
1837-úè èëäÿ àëìàí àëèìè Ðîáåðò Ãàðäèíëåð Õèëë «ìÿùäóäëàøäûðìàìàã»
ïðèíñèïèíè áÿðãÿðàð åòìÿéÿ ÷àüûðäû. Áó ÷àüûðûøûí òÿñèðè àëòûíäà Èíýèëòÿðÿ ïñè-
õèàòðû Úîí Êîíåëëè àêòèâ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû âÿ þçöíöí «Ðóùè õÿñòÿëèêëÿðè
ìåõàíèêè ìÿùäóäëàøäûðìàüà éîë âåðìÿäÿí ìöàëèúÿ åòìÿê» (1856) ÿñÿðè-
íè éàçäû.
1838-úè èëäÿí åòèáàðÿí Èíýèëòÿðÿäÿ Ú.Êîíåëëèíèí èðÿëè ñöðäöéö «Nî-
ðåñòðàíò» (ìÿùäóäëàøäûðìàìàã) øöàðû ñöðÿòëÿ Àâðîïà âÿ äèýÿð ãèòÿëÿðèí äÿ
þëêÿëÿðèíÿ éàéûëìàüà áàøëàäû. Èíýèëòÿðÿ, Äàíèìàðêà, Èñâå÷, Øîòëàíäèéà,
ÀÁØ êèìè þëêÿëÿðäÿ ðóùè õÿñòÿëÿðèí ìàðàüûíà õèäìÿò åäÿí ãàíóíëàð, òÿëè-
ìàòëàð ìåéäàíà ÷ûõäû. ßëáÿòòÿ, Ô.Ïèíåë âÿ Ú.Êîííåë ïðèíñèïëÿðè ùÿëÿ äÿ
ùÿð éåðäÿ òÿøÿêêöë òàïìûðäû. Ðóùè õÿñòÿëÿð ñàõëàíûëàí õöñóñè éåðëÿðäÿ âÿ
õÿñòÿõàíàëàðäà õÿñòÿëÿðèí èëëÿðëÿ ñàõëàíûëìàñû, ìöõòÿëèô ùöãóã ïîçóíòóëà-
ðû, äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí, òèáá ïåðñîíàëëàðûíûí ÷àòûøìàìàñû ìöøàùèäÿ îëó-
íóðäó.
XIX ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã øîòëàíä ïñèõèàòðû Á.Ãéóêóí òÿê-
ëèôè èëÿ ðóùè ÿñÿá õÿñòÿõàíàëàðûíäà «à÷ûã ãàïû» ñèñòåìè òÿòáèã åäèëìÿéÿ
áàøëàíäû. Áèð ãÿäÿð ñîíðà þç èúòèìàè ÿùÿìèééÿòèíÿ ýþðÿ éöêñÿê ãèéìÿò-
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí òÿøêèëè 55
ëÿíäèðèëÿí «ÿìÿê òåðàïèéàñû» öñóëó ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàäû. ßìÿê ãàáè-

ëèééÿòè îëàí õÿñòÿëÿð áèëàâàñèòÿ, õÿñòÿõàíàíûí øþáÿëÿðèíäÿ âÿ õÿñòÿõàíàëà-
ðà òÿùêèì îëóíìóø ÿìÿê ôÿàëèééÿòè ñåõëÿðèíäÿ èøëÿìÿêëÿ ùÿì ìöàëèúÿ
îëóíóð, ùÿì ÿìÿê âÿðäèøëÿðè ÿëäÿ åäèð, íÿùàéÿò àèëÿëÿðèíèí âÿ þçëÿðèíèí
ìàääè âÿçèééÿòëÿðèíè éàõøûëàøäûðûðäûëàð.
XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí Áåë÷èêàäà ìþâúóä îëàí ðóùè õÿñ-
òÿëÿðÿ àèëÿ äàõèëèíäÿ íÿçàðÿò éàðäûì-ïàòðîíàæ õèäìÿòè òÿäðèúÿí Àâðîïà þë-
êÿëÿðèíäÿ âÿ Ðóñèéàäà äà ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàäû. Àèëÿëÿðèíäÿ éàøàìàã-
ëà õÿñòÿëÿðèí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ (ÿñàñÿí, êÿíä òÿñÿððöôàòû èøëÿðèíÿ) úÿëá
åäèëìÿñè âÿ îíëàðà òèááè, ùöãóãè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè ìöñáÿò íÿòèúÿëÿð âå-
ðèðäè. Ùàìèëèê åòìÿêëÿ (ïîòðîíàæ õèäìÿòè) åùòèéàú îëäóãäà õÿñòÿëÿðÿ ìàä-
äè éàðäûì äà ýþñòÿðèëèðäè. Àëìàíèéà, Ôðàíñà, Èñïàíèéà êèìè þëêÿëÿðäÿ õðî-
íèê õÿñòÿëÿð ö÷öí õöñóñè êîëîíèéà òèïëè ìöàëèúÿõàíàëàð éàðàäûëìàñû XIX
ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿí ñîíðà òÿøÿêêöë òàïäû. 1500—2000 íÿôÿð ö÷öí íÿçÿð-
äÿ òóòóëàí áåëÿ êîëîíèéàëàðäà, àäÿòÿí, àêòèâ ìöàëèúÿéÿ åùòèéàúû îëìàéàí
õÿñòÿëÿð èëëÿðëÿ ñàõëàíûëûðäû. Êîëîíèéà òèïëè õÿñòÿõàíàëàð åéíè ãàéäà öçðÿ òè-
êèëìèø, áèð, áÿçÿí èêèìÿðòÿáÿëè áàðàêëàðäàí èáàðÿò èäè. Ôðàíñàäà òèêèëÿí áå-
ëÿ áèíàëàð ùÿúìúÿ êè÷èê îëñà äà, èñòèðàùÿò âÿ ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëìàã ö÷öí
áöòöí øÿðàèò âàð èäè. Êàëîíèéàëàðäà äèíäàð õÿñòÿëÿðèí èáàäÿò åòìÿñè ö÷öí êè-
÷èê êèëñÿëÿð äÿ òèêèëèðäè.
1870-úè èëäÿí áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ðóùè õÿñòÿëÿðèí ñàéûíû âÿ åù-
òèéàúëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí èëê äÿôÿ ñèéàùûéààëìà êàìïàíèéàñû òÿøêèë
îëóíäó. Ùÿìèí ñèéàùûéààëìàäà ýþñòÿðèëèðäè êè, ÿùàëèíèí ùÿð 1000 íÿôÿðèíÿ
äöøÿí ðóùè õÿñòÿëÿðèí ñàéû Àëìàíèéàäà—2,27, Ôðàíñàäà—2,60, Èíýèëòÿðÿäÿ—
3,36, Øîòëàíäèéàäà—5,51 íÿôÿðäèð. Ùÿð 100 õÿñòÿäÿí ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ
ñàõëàíûëàíëàðûí ñàéû èñÿ Àëìàíèéàäà—59, Èíýèëòÿðÿäÿ—74, Ôðàíñàäà—62,
Øîòëàíäèéàäà—80, Ðóñèéàäà èñÿ 17 íÿôÿð èäè. Ðóñèéàäà ïñèõè õÿñòÿëÿðÿ éàð-
äûìûí éåíèëÿøäèðèëìÿñè âÿ èíêèøàôû Çåìñòâî äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð. Ùÿìèí
èëëÿðäÿ áèð ñûðà ãàáàãúûë ïñèõèàòð âÿ ñÿùèééÿ òÿøêèëàò÷ûëàðûíûí, èëê íþâáÿäÿ,
Â.Õ. Êàíäèíñêè, Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ, Â.Ï.Ñåðáñêè, Â.È. Éàêîâåíêî, È.Ì.Áà-
ëèíñêè, Ï.Ï.Êàøåíêîíóí ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Ìîñêâà, Òàìáîâ,
Ðéàçàí, Êàçàí, Ïîëòàâà, Êèéåâ âÿ äèýÿð øÿùÿðëÿðäÿ õÿñòÿõàíàëàð, êîëîíè-
éàëàð èíøà åäèëìèø âÿ éà ùàçûð áèíàëàð ïñèõèàòðèéà õèäìÿòè ö÷öí óéüóíëàøäû-
ðûëìûøäûð. Õÿñòÿõàíà áèíàëàðûíûí éàðàäûëìàñû èëÿ éàíàøû, îíëàðûí òÿìèíàòûí-
äà äà úèääè ÷ÿòèíëèêëÿð âàð èäè.
1887-úè èëäÿ Ðóñèéàäà ïñèõèàòðëàðûí I ãóðóëòàéûíäà Ïðåîáðàæåíñêè õÿñòÿ-
õàíàñûíûí ùÿêèìè Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ, õöñóñèëÿ äÿ
Áåë÷èêà, Øîòëàíäèéà, Èíýèëòÿðÿ, Èðëàíäèéà, Ôðàíñàäà ìþâúóä îëàí «àèëÿëÿðäÿ
ðóùè õÿñòÿëÿðÿ éàðäûì òÿúðöáÿñè» ùàããûíäà ýåíèø ìÿðóçÿ åäÿðÿê áèð ñûðà
òÿêëèôëÿð èðÿëè ñöðäö. Îíóí âåðäèéè òÿêëèôëÿðäÿí ÿí þíúÿñè àèëÿëÿðäÿ ðóùè
õÿñòÿëÿðÿ éàðäûìûí òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñè èäè êè, áó äà äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìö-

äàôèÿ îëóíàðàã òåçëèêëÿ þç ìöñáÿò íÿòèúÿñèíè âåðäè. Èëê àèëÿ ïîòðàíàæû
Ìîñêâà âÿ Éåêàòåðèíáóðãäà òÿøêèë åäèëñÿ äÿ, îíóí ðÿñìè ãàéäàäà òÿñäèã
îëóíìàñû 1902-úè èëäÿí ìöìêöí îëäó.
Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ñàùÿñèíäÿ éàõøû íÿòèúÿëÿðÿ íàèë îëìàã ö÷öí õÿñòÿ-
ëÿðèí ùöãóãëàðûíû òÿíçèìëÿéÿí ÿäàëÿòëè, ùóìàíèñò ãàíóíëàð éàðàòìàã âÿ
ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíäÿ éåíèëèêëÿðÿ íàèë îëìàã ëàçûì èäè.
XIX ÿñðèí 80-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Ðóñèéàäà áèð ãðóï ñÿðèøòÿëè, ùóìà-
íèñò èäåéàëàðû òÿúðöáÿéÿ áÿðãÿðàð åòìÿéÿ ÷àëûøàí ïñèõèàòðëàð ìåéäàíà ÷ûõ-
äû. Úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè òþðÿòìèø ðóùè õÿñòÿëÿðèí õÿñòÿõàíàëàðäà éåðëÿøäèðèë-
ìÿñè âÿ ìÿúáóðè ìöàëèúÿéÿ úÿëá îëóíìàñû, ìÿùç ùÿìèí èëëÿðäÿí åòèáàðÿí
áàøëàíäû. 1911-úè èëäÿ êå÷èðèëÿí Ïñèõèàòðëàðûí Öìóìðóñèéà ãóðóëòàéûíäà
Ñ.Ñ.Êîðñàêîâóí âÿ Í.Í. Áàæåíîâóí òÿãäèì åòäèêëÿðè 54 ìàääÿäÿí èáàðÿò
ãàíóí ëàéèùÿñèíäÿ 3 ãðóï ïðîáëåìÿ òîõóíóëóðäó.
1) Ðóùè õÿñòÿëÿðèí øÿõñè âÿ ÿìëàê ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû;
2) Àèëÿíèí, äþâëÿòèí âÿ èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí ðóùè õÿñòÿëÿðÿ âÿ õÿñòÿëÿ-
ðèí äÿ îíëàðà ìöíàñèáÿòëÿðèíè òÿíçèìëÿéÿí ãàíóíëàðûí îëìàñû. Õÿñòÿëÿðÿ
áèëàâàñèòÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿí ïåðñîíàëûí ùöãóãà çèää ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøûñû-
íûí àëûíìàñû;
3) Õÿñòÿðÿëÿðÿ ýþñòÿðèëÿí òèááè éàðäûìûí ùÿúìèíè âÿ ôîðìàñûíû ìöÿé-
éÿí åäÿí ùöãóãè àêòëàðûí éàðàäûëìàñû.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ÿñàñ òÿäáèðëÿðëÿ éàíàøû, òèáá èø÷èëÿðè âÿ ñÿëàùèééÿò-
ëè îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë îëóíàí ýåíèø èçàùàò èøëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, ñÿ-
ùèééÿ ìààðèôè òÿáëèüàòûíûí àïàðûëìàñû, äèíè ãóðóìëàð âÿ èìêàíëû øÿõñëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí õåéðèééÿ÷èëèê òÿäáèðëÿðèíèí êå÷èðèëìÿñè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó.
ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã äöíéàíûí áèð ñûðà ãàáàãúûë þëêÿëÿ-
ðèíäÿ èãòèñàäè èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí ìàääè-òåõ-
íèêè áàçàñûíû éàõøûëàøäûðàí òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàäû.
1923-úö èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ î äþâðöí áöòöí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí
Ìîäçëè àäûíà õÿñòÿõàíà à÷ûëäû. Áó õÿñòÿõàíà éàëíûç ñòàñèîíàð éàðäûìû äå-
éèë, êþíöëëöëöéÿ ÿñàñëàíàí ýåíèøìèãéàñëû àìáóëàòîð éàðäûì äà ýþñòÿðèðäè.
30-úó èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã ðóùè õÿñòÿëÿð ö÷öí áèð-áèðèíèí àðäûíúà éàðà-
íàí éåíè-éåíè ìöàëèúÿ öñóëëàðû òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàäû. Áóíëàðäàí èíñó-
ëèí-êîìà ìöàëèúÿñèíè, úÿíýîëìà öñóëóíó, àèëÿ âÿ ôÿðäè ïñèõîòåðàïèéà öñóë-
ëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí áàøëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àëìàí èì-
ïåðèéàñûíûí òÿñèðè àëòûíäà îëàí þëêÿëÿðäÿ ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíÿ úèääè çèéàí
âóðàí ùÿðÿêÿòëÿðÿ — ðóùè õÿñòÿëÿðÿ ãàðøû ñòåðèëèçàñèéàéà ÿë àòûëäû. Îíëàðû
âÿùøèúÿñèíÿ ìÿùâ åòìÿéÿ áàøëàíäû. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ñÿðáÿñò èøëÿìÿê èì-
êàíëàðû îëìàäûüû ö÷öí 600-ÿ ãÿäÿð ïñèõèàòð Àëìàíèéà ÿðàçèñèíè òÿðê åòäè-
ëÿð. Ïñèõîòåðàïèéà âÿ ïñèõîàíàëèòèê ìÿðêÿçëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ëÿüâ åäèëäè.

Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ïñèõèàòðèéà õèäìÿòè ñàùÿñèíäÿ
àïàðûëàí òÿäáèðëÿð, èëê íþâáÿäÿ, ùóìàíèçì ïðèíñèïëÿðè áÿðïà îëóíìàüà
áàøëàíäû. Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø òðàâìàòèê ïñèõîçëàðûí âÿ
íåâðîòèê ïîçóíòóëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðèëäè.
Áó ìÿãñÿäëÿ õöñóñè øþáÿëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿ ïàðàêëèíèê ìöàéèíÿ öñóëëà-
ðûíûí (ÅÅÃ, Ðåíòýåíîëîæè, ëàáîðàòîð ìöàéèíÿ âÿ è.à.) ýåíèø òÿòáèãèíÿ õöñó-
ñè ôèêèð âåðèëìÿéÿ áàøëàíäû.
1952-úè èëäÿ ïñèõèàòðèéà ñàùÿñèíäÿ ÿí áþéöê éåíèëèê — ïñèõîòðîï ìàä-
äÿëÿðèí êÿøôè âÿ îíëàðûí êëèíèêàäà ýåíèø òÿòáèã åäèëìÿñè îëäó. Ïñèõîòðîï
ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ êöëëè ìèãäàðäà õÿñòÿëÿðÿ øÿôà âåðìÿêëÿ éàíàøû, ïñè-
õèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíûí èøèíäÿ äÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿð åòäè.
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí éàðàòäûüû ãöñóðëó ÿëàìÿòëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû
ìÿãñÿäèëÿ ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëìÿéÿ áàøëàíäû. Àìáóëàòîð
éàðäûìûíûí ùÿúìè ýåíèøëÿíäè âÿ õÿñòÿëÿðäÿ ÿìÿê òåðàïèéàñûíà ìàðàã éà-
ðàäûëäû.
ÕÕ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí õöñóñèëÿøäèðèëìèø øþáÿëÿðèí éàðàäûë-
ìàñû ýåíèøëÿíäè. Áåëÿ êè, áþéöê ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíûí íÿçäèíäÿ íàð-
êîëîæè, ùåðàíòîëîæè, óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿð ö÷öí øþáÿëÿð òÿøêèë îëóíìàüà
áàøëàíäû. Õÿñòÿëÿðÿ ýþñòÿðèëÿí ñîñèàë éàðäûìëàðûí ýöúëÿíäèðèëìÿñè äÿ ùÿ-
ìèí èëëÿðÿ òÿñàäöô åäèð.
Ýþñòÿðèëÿí ìöñáÿò èøëÿðëÿ éàíàøû, êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ ïñèõèàòðèéà-
äàí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿê, þç øÿõñè áàõûøëàðûíà ýþðÿ õÿñòÿëÿðÿ éàíëûø äèàãíîç
ãîéìàã, îíëàðû ìÿúáóðè ìöàëèúÿ àäû èëÿ èëëÿðëÿ õöñóñè õÿñòÿõàíàëàðäà ñàõ-
ëàìàã êèìè ùàëëàðäà âàð èäè. ÄÈÍ-èí òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí áåëÿ õöñóñè õÿñòÿ-
õàíàëàð àíòèùóìàíèñò ãàíóíëàðëà èäàðÿ îëóíóðäó. «Ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéà»
àäû àëòûíäà ìèíëÿðëÿ õÿñòÿëÿðèí ùöãóãó ïîçóëóð, úÿìèééÿòäÿí òÿúðèä îëó-
íóðäóëàð. Áåëÿ âÿçèééÿòÿ äþçìÿéÿí äöíéàíûí ãàáàãúûë àëèìëÿðè, ïñèõèàòðè-
éà òÿøêèëàò÷ûëàðû þç ñÿñëÿðèíè ãàëäûðûð, âÿçèééÿòè äÿéèøìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áó
ñàùÿäÿ àïàðûëàí òÿäáèðëÿð 1975-úè èëäÿ ÀÁØ-ûí Ãîíîëóëó øÿùÿðèíäÿ (Ùàâàé
àäàëàðû) êå÷èðèëÿí Öìóìäöíéà Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñûíûí V êîíãðåñèí-
äÿ êóëìèíàñèéà íþãòÿñèíÿ ÷àòäû. Êîíãðåñèí ãÿðàðû èëÿ Ñîâåò Èòòèôàãû Ïñèõè-
àòðèéà Úÿìèééÿòè Öìóìäöíéà Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñû öçâëöéöíäÿí õà-
ðèú åäèëäè. Éàëíûç 10 èëäÿí ñîíðà âÿçèééÿò äöçÿëäè. Õÿñòÿëÿðèí ùöãóãëàðûíûí
ïîçóëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëàí ãàíóíëàð âåðèëäè. Õöñóñè ìÿúáóðè ìöàëèúÿ ìö-
ÿññèñÿëÿðè ÄÈÍ-äÿí àëûíûá Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí òàáåëèéèíÿ âåðèëäè.
Áåëÿëèêëÿ ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà úà-
âàá âåðÿí ñÿâèééÿéÿ ãàëäûðûëìàñûíà úÿùäëÿð ýþñòÿðèëäè.
Ïñèõè õÿñòÿëÿðëÿ ãåéðè-ùóìàíèñò ìöíàñèáÿòëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ,
õöñóñèëÿ ïñèõèàòðèéàäàí ñèéàñè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿéèí ãàðøûñûíû
àëìàã ìÿãñÿäèëÿ 1980-úè èëäÿ éàðàäûëàí «Ïñèõèàòðèéà öçðÿ Úåíåâðÿ

Òÿøÿááöñö» òÿøêèëàòû áþéöê èøëÿð ýþðìöø âÿ ùàçûðäà äà ýþðìÿêäÿäèð.
ÀÁØ Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñûíûí õàðèúè ÿëàãÿëÿð øþáÿñèíèí ðÿùáÿðè
Åëëåí Ìåðñåðèí âÿ ýþñòÿðèëÿí òÿøêèëàòûí Áàø Êàòèáè Ðîáåðò âàí Âîðåíèí
òÿêëèôè èëÿ Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðèéà àññîñèàñèéàñû 1993-úö èëäÿí «Úåíåâðÿ
Òÿøÿááöñö» òÿøêèëàòûíûí ôÿàë öçâöäöð. Ùÿìèí òÿøêèëàòûí éàðäûìû èëÿ îíëàðëà
Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðëàðû âÿ íàðêîëîãëàðû Áåéíÿëõàëã åëìè-òÿúðöáè òÿäáèð-
ëÿðäÿ èøòèðàê åòìèøëÿð.
Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí èíêèøàôû

Àçÿðáàéúàíäà ïðîôåññèîíàë ñÿâèééÿäÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû 1892-úè èë-
äÿí, Áàêû øÿùÿðèíäÿ èëê ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàñû à÷ûëäûãäàí ñîíðà èíêèøàô åò-
ìÿéÿ áàøëàäû. Áóíà ãÿäÿð ïñèõè õÿñòÿëÿðÿ ÿñàñÿí, òåðàïåâòëÿð, íåâðîëîãëàð
âÿ äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿð éàðäûì ýþñòÿðìèøëÿð. Áèçÿ ýÿëèá ÷àòàí ìÿëóìàòëàð
îíó ñöáóò åäèð êè, ðóùè ïîçóíòóñó îëàí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè, ãåéðè-ðÿñìè
òÿáàáÿòëÿ ìÿøüóë îëàí àäàìëàðà, ÿñàñÿí, îúàãëàðà, ïèðëÿðÿ, ìîëëàëàðà, áà-
õûúûëàðà ìöðàúèÿò åäÿðìèøëÿð.
XIX ÿñðèí ñîíóíäà êå÷ìèø Ìàãàçèí êö÷ÿñè, 40 ñàéëû áèíàäà (èíäèêè
Ñöëåéìàí Ðöñòÿì êö÷ÿñè, 40) òÿøêèë åäèëÿí ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿõàíàñû 30 õÿñ-
òÿ ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áó ýöíÿäÿê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ùÿìèí õÿñ-
òÿõàíàíûí Áàêû øÿùÿðèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí
ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí èíêèøàô ñàùÿñèíäÿ îëäóãúà ìöùöì ðîëó îëìóøäóð.
1919-úó èëäÿ éàðàäûëìûø Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí òèáá ôàêöëòÿñè-
íèí ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíûí òÿäðèñ áàçàñû äà 1922-úè èëäÿí áóðàäà òÿøêèë
åäèëìèøäèð. 1959-úó èëÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà éöêñÿêèõòèñàñëû ïñèõèàòð êàäðëàð
îëìàäûüû ö÷öí ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà ãåéðè-àçÿðáàéúàíëûëàð, ÿêñÿðÿí Ðó-
ñèéàäàí äÿâÿò îëóíàí àëèìëÿð ðÿùáÿðëèê åäèðäèëÿð. Àçÿðáàéúàíûí èëê àëèì
ïñèõèàòðû Èáðàùèì Ðÿùèìîâ (1849—1925) ùÿëÿ 1880-úè èëäÿí ïñèõèàòð êèìè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ñèéàñè ñÿáÿáëÿðäÿí Àçÿðáàéúàíäà èø-
ëÿìÿê ö÷öí îíà èìêàí âåðèëìÿìèøäèð. Î, þìðöíöí õåéëè ùèññÿñèíè Õàðêîâ
øÿùÿðèíäÿ éåðëÿøÿí, Ðóñèéàäà î äþâðöí ÿí ýþðêÿìëè õÿñòÿõàíàëàðûíäàí ñà-
éûëàí «Ñàáóðîâà äà÷à» àäû èëÿ ìÿøùóð îëàí ðóùè ÿñÿá õÿñòÿõàíàñûíäà èøëÿ-
ìèøäèð. ßââÿëëÿð àäè îðäèíàòîð êèìè èøÿ ãÿáóë îëóíàí È.Ðÿùèìîâ ñîíðàëàð
ùÿìèí õÿñòÿõàíàíûí áàø ùÿêèìè âÿçèôÿñèíÿäÿê éöêñÿëìèøäèð. 1926-úû èë-
äÿí áó ýöíÿ êèìè ùÿìèí õÿñòÿõàíà Óêðàéíà Ïñèõîíåâðîëîýèéà Èíñòèòóòó
êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
Áàêû øÿùÿðèíäÿ èêèíúè ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàñû 1914-úö èëäÿ Áàéûë ãÿñÿ-
áÿñèíäÿ òÿøêèë åäèëäè. Ùàçûðäà 250 õÿñòÿ ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùÿìèí õÿñ-
òÿõàíà, åéíè çàìàíäà ß.ßëèéåâ àäûíà Ùÿêèìëÿðè Òÿêìèëëÿøäèðìÿ Èíñòèòó-

òóíóí òÿäðèñ áàçàñûäûð.
1925-úè èëÿäÿê ïñèõèàòðèéà âÿ íåâðîëîýèéà êàôåäðàñûíà áàø÷ûëûã åäÿí
àêàäåìèê Ñ.Í.Äàâûäåíèêîâ Áàêûíû òÿðê åòäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí Äþâ-
ëÿò Òèáá Èíñòèòóòóíóí ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà àðäûúûë îëàðàã À.À.Ïåðåëìàí
(1925—1932), Ë.Ë.Èçðàèëåâè÷ (1932—1935), Ï.Ì.Çèíîéåâ (1935—1939),
Ä.Ñ.Îçàðåòñêîâñêè (1939—1959) áàø÷ûëûã åòìèøëÿð.
1959-úó èëäÿ ïñèõèàòðèéà öçðÿ äîêòîðëóã äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ åäÿí
ß.ß.Àáàñãóëèéåâ 1990-úû èëÿäÿê ùÿìèí êàôåäðàéà áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Ïðî-
ôåññîð ß.ß.Àáàñãóëèéåâèí ðåñïóáëèêà ïñèõèàòðèéàñûíà ðÿùáÿðëèê åòäèéè èëëÿð-
äÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí èíêèøàôû ö÷öí úèääè èøëÿð ýþðöëìöøäöð. Ùÿìèí èë-
ëÿðäÿ ïðîô. ß.Àáàñãóëèéåâèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ 10 íàìèçÿäëèê âÿ èêè äîêòîðëóã
äèññåðòàñèéàñû (À.Ù.Ñóëòàíîâ âÿ Í.Â.Èñìàéûëîâ) ìöäàôèÿ åäèëìèøäèð. Ìÿùç
ùÿìèí èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàìûçäà ïñèõèàòðèéà âÿ íàðêîëîýèéàíûí èíêèøàôû ñà-
ùÿñèíäÿ áèð ñûðà àääûìëàð àòûëìûøäûð. 1970-úè èëäÿ ÀÒÓ-íèí ïñèõèàòðèéà êà-
ôåäðàñûíûí íÿçäèíäÿ èììóíîáèîëîæè ëàáîðàòîðèéà òÿøêèë åäèëìèøäèð. 1973—
1993-úö èëëÿðäÿ ùÿìèí ëàáîðàòîðèéàäà èêè äîêòîðëóã âÿ äþðä íàìèçÿäëèê
äèññåðòàñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèëìèøäèð. Ëàáîðàòîðèéàäà éåðèíÿ éåòèðèëÿí åëìè
íÿòèúÿëÿð ÿñàñûíäà, åëìè æóðíàëëàðäà âÿ ìöõòÿëèô òîïëóëàðäà äÿðú îëóíàí
ìÿãàëÿëÿðèí ñàéû 60-äàí ÷îõ îëìóøäóð.
1980-úè èëÿäÿê ðåñïóáëèêàìûçäà (Áàêû, Íàõ÷ûâàí, Ýÿíúÿ, Øÿêè, Àü-
äàì, Ãàçàõ, Ãóáà, Ìèíýÿ÷åâèð, Ñóìãàéûò âÿ Äàüëûã Ãàðàáàüûí ßñýÿðàí
ãÿñÿáÿñè) 13 ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿõàíàñû âÿ äèñïàíñåðëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.
Ùàçûðäà îíëàðûí ñàéû 20-äÿí ÷îõäóð.
1980-úè èëäÿ èëê äÿôÿ îëàðàã Áàêû øÿùÿðèíäÿ óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿðÿ êþ-
ìÿê ìÿãñÿäèëÿ äèñïàíñåð òÿøêèë åäèëäè. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, ïñèõèàòðèéà
ìöÿññèñÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè êþùíÿ áèíàëàðäà éàðàäûëìûøäûð. Ïñèõèàòðèéà âÿ
íàðêîëîýèéà ìÿðêÿçëÿðè ö÷öí éåíè áèíàëàð âÿ ìöàëèúÿ êîðïóñëàðû éàëíûç
Àüäàìäà, Ìàøòàüàäà âÿ Íàõ÷ûâàíäà òèêèëìèøäèð.
1936-úû èëäÿ ÿñàñû ãîéóëàí ÑÍ 1 ¹-ëè ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàñûíûí ÷àðïà-
éû ôîíäó ùÿìèí èëäÿ 200 èäèñÿ, 1980-úè èëäÿ áó ðÿãÿì 2200-ÿ ÷àòäûðûëìûø-
äûð.
Ùÿìèí õÿñòÿõàíà êå÷ìèø ÑÑÐÈ ÿðàçèñèíäÿ ÿí èðè, àáàä âÿ õèäìÿò ñÿ-
âèééÿñèíÿ ýþðÿ áèðèíúèëÿð ñûðàñûíäà îëìóøäóð. Ùàçûðäà éåíè òÿëÿáàòëàðà ýþ-
ðÿ ÷àðïàéû ôîíäó 1500-äÿê àçàëäûëìûøäûð. Áóíà áàõìàéàðàã ùÿìèí õÿñòÿ-
õàíàäà ïñèõèàòðèéàíûí áèð ÷îõ õöñóñè øþáÿëÿðè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áóíëàðäàí
óøàãëàð âÿ àüûð èíôåêñèîí õÿñòÿëèéÿ òóòóëàí ðóùè õÿñòÿëÿð ö÷öí, ùåðîíòîëî-
ýèéà, ìÿùêÿìÿ-åêñïåðòèçàñû âÿ ìÿúáóðè ìöàëèúÿ øþáÿëÿðèíè ýþñòÿðÿ áèëÿ-
ðèê. 1960—1990-úû èëëÿðäÿ ðåñïóáëèêàäà éåðèíÿ éåòèðèëÿí åëìè èøëÿðëÿ éàíàøû,
åëìè-ïðàêòèê êîíôðàíñëàðûí, ñèìïîçèóìëàðûí êå÷èðèëìÿñèíÿ äÿ úèääè ôèêèð
âåðèëèðäè. 1961-úè èëäÿ Çàãàôãàçèéàäà êå÷èðèëìèø ïñèõèàòðëàðûí I êîíôðàíñûíû,

1980 âÿ 1987-úè èëëÿðäÿ I—II Ðåñïóáëèêà ïñèõîíåâðîëîãëàð ãóðóëòàéûíû,
1983 âÿ 1989-úó èëëÿðäëÿ êå÷èðèëÿí Áåéíÿëõàëã êîíôðàíñëàðû áóíà ìèñàë
ýþñòÿðìÿê îëàð. Öìóìèééÿòëÿ, 1990-úû èëÿäÿê ðåñïóáëèêàäà 12 ìöõòÿëèô
ñÿâèééÿëè êîíãðåñ, êîíôðàíñ, ñèìïîçèóì âÿ äèýÿð åëìè òÿäáèðëÿð êå÷èðèë-
ìèøäèð. Áó åëìè ôîðóìëàðûí ìÿðóçÿ âÿ ìÿãàëÿëÿðè «Ïñèõîíåâðîëîýèéà ìÿ-
ñÿëÿëÿðè» àäû èëÿ ùÿúìè 240 ÷àï âÿðÿãèíäÿí èáàðÿò îëàí 15 êèòàáäà òîïëàí-
ìûøäûð.
1990-úû èëäÿ ïðîô. ß.Àáàñãóëèéåâ òÿãàöäÿ ÷ûõäûãäàí ñîíðà Òèáá Óíè-
âåðñèòåòèíèí ïñèõèàòðèéà êàôåäðàñûíà ïðîô. À.Ù.Ñóëòàíîâ ðÿùáÿðëèê åòäè.
Ïðîô. Ñóëòàíîâóí ýÿëèøè êàôåäðàéà éåíè ýÿíú êàäðëàðûí ýÿòèðèëìÿñè èëÿ
ÿëàìÿòäàð îëäó. Ïðîô. À.Ù.Ñóëòàíîâóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùÿìèí ýÿíúëÿð-
äÿí 5 íÿôÿðè íàìèçÿäëèê äèññåðòàñèéàñû ìöäàôèÿ åòìèø, 4 íÿôÿðè èñÿ äîêòîð-
ëóã äèññåðòàñèéàëàðû öçÿðèíäÿ èøëÿìÿêäÿäèð.
1927-úè èëäÿ êàäð ÷àòûøìàçëûüû óúáàòûíäàí úÿìè 2 èë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
Åëìè-Òÿäãèãàò Ïñèõèàòðèéà Èíñòèòóòó áàüëàíäû. Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñûíäà
ïñèõèàòðèéà âÿ íàðêîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ùàçûðäà 7 òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðî-
ôåññîð âÿ 30-à éàõûí òèáá åëìëÿðè íàìèçÿäè ÷àëûøûð.
1961-úè èëäÿí 1996-úû èëÿäÿê (35 èë ìöääÿòèíäÿ) ÿââÿëëÿð Íåâðîïàòî-
ëîã âÿ Ïñèõèàòðëàð Åëìè-Òèááè Úÿìèééÿòè, 1992-úè èëäÿí èñÿ Ïñèõèàòðèéà Àñ-
ñîñèàñèéàñû àäëàíäûðûëàí ãóðóìóí ïðåçèäåíòè ïðîô. ß.ß.Àáàñãóëèéåâ îëìóø-
äóð. 1996-úû èëäÿ èñÿ Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñûíûí ïðåçèäåíòè ïðîô. Í.Â.Èñ-
ìàéûëîâ ñå÷èëìèøäèð.
Àçÿðáàéúàí Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñû 1996-úû èëäÿí àññîñèàòèâ, 1999-
úó èëäÿí èñÿ Öìóìäöíéà Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñûíûí ùÿãèãè öçâöäöð. Áó
èëëÿð ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðëàðû Öìóìäöíéà êîíãðåñëÿðèíäÿ áþéöê
ùÿâÿñëÿ èøòèðàê åòìèøëÿð. Äèýÿð êîíãðåñ âÿ åëìè ýþðöøëÿðè äÿ íÿçÿðÿ àëñàã
Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðëàðû âÿ íàðêîëîãëàðû áó èëëÿð ÿðçèíäÿ 122 äÿôÿ öìóì-
äöíéà âÿ ðåýèîíàë åëìè ôîðóìëàðäà èøòèðàê åòìèøëÿð.
Àçÿðáàéúàíäà èëê ýåíèøùÿúìëè «Ïñèõèàòðèéà» äÿðñëèéèíè 1992-úè èëäÿ
Í.Â.Èñìàéûëîâ íÿøð åòäèðìèøäèð. Áóíà ãÿäÿð èñÿ òÿëÿáÿëÿð ß.Ñ.ßñýÿðîâóí
(1933) âÿ Õ.À.Ùÿñÿíîâóí (1967) «Ïñèõèàòðèéà» àäëû äÿðñ âÿñàèòèíäÿí
èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. 2002-úè èëäÿ ìöÿëëèô âÿ Ô.Í.Èñìàéûëîâ òÿðÿôèíäÿí «Òèá-
áè ïñèõîëîýèéà âÿ ïñèõîòåðàïèéà» äÿðñëèéè íÿøð îëóíìóøäóð. Ýþñòÿðèëÿí
äÿðñëèêëÿðëÿ éàíàøû ñîí 10 èëäÿ äàùà áèð íå÷ÿ äÿðñëèê âÿ äÿðñ âÿñàèòëÿðè äÿ
÷àï åäèëìèøäèð. Áóíëàðäàí À.Ù.Ñóëòàíîâóí «Ïñèõèàòðèéàäàí ìöùàçèðÿëÿð»
(ðóñ äèëèíäÿ), Ì.Ùÿñÿíîâóí «Ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéàñû», Ñ.Ñàäûãçàäÿíèí
«Ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéàñû» àäëû êèòàáëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð.
1999-úó èëäÿí Àçÿðáàéúàí Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñûíûí òÿñèñ åòäèéè
«Àçÿðáàéúàí ïñèõèàòðèéà æóðíàëû» íÿøð åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð.
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí éåíè òÿëÿáëÿðÿ

óéüóí èíêèøàôû ùàããûíäà
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ñîí èëëÿðäÿ áöòöí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿ ïñèõèàò-
ðèéà öçðÿ ñòàñèîíàð õÿñòÿëÿðèí ñàéû õåéëè àçàëìûøäûð. Ëàêèí êÿñêèí ïñèõîòèê
âÿçèééÿòÿ äöøÿí õÿñòÿëÿð ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðèëèð âÿ
áó ïðîñåñ ÿêñÿð ùàëëàðäà êþíöëëöëöê ÿñàñûíäà éåðèíÿ éåòèðèëèð. Ñòàñèîíàð
õÿñòÿëÿðèíèí áèð ÷îõó õðîíèê ïñèõèîòðèê âÿçèééÿòäÿ îëàí ïàñèéåíòëÿðäèð êè,
îíëàðûí ñòàñèîíàðäà ñàõëàíûëìàñû äà èúòèìàè òÿùëöêÿëè ùÿðÿêÿòëÿðèí ãàðøûñû-
íûí àëûíìàñû, âàõòàøûðû íÿçàðÿò âÿ òèááè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè òÿëÿáèíäÿí
èðÿëè ýÿëèð.
Àìáóëàòîð õÿñòÿëÿðèí ñàéû èñÿ äóðìàäàí àðòûð. Áó ìÿãñÿäëÿ ýöíäöç
ñòàñèîíàðëàðû, ïîëèêëèíèêàëàð íÿçäèíäÿ ïñèõîòåðàïèéà êàáèíåòëÿðè, þçÿë òèááè
ìöÿññèñÿëÿð òÿøêèë îëóíóð. Ïñèõè õÿñòÿëÿðÿ õèäìÿòèí õåéëè ùèññÿñè, ßìÿê
âÿ ßùàëèíèí Ñîñèàë Ìöäàôèÿñè Íàçèðëèéè ìöÿññèñÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå-
÷èðèëèð. Áó õèäìÿò ñàùÿñèíèí òÿøêèë åòäèéè èíòåðíàòëàðäà, ãîúàëàð âÿ óøàãëàð
ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöÿññèñÿëÿðäÿ ùÿð èë ÷îõëó ñàéäà ïàñèéåíòëÿðÿ éàð-
äûì ýþñòÿðèëèð.
Òÿùñèë íàçèðëèéèíèí òàáå÷èëèéèíäÿ îëàí êÿìàüûëëûãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí
óøàãëàð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø õöñóñè ìÿêòÿáëÿð äÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Áå-
ëÿ òÿùñèë ìöÿññèñÿëÿðèíÿ óøàãëàðûí ñå÷èëìÿñè ïðîñåñèíäÿ óøàã ïñèõèàòðëàðû
âÿ òèááè ïñèõîëîãëàð èøòèðàê åäèð.
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíäà âÿ éåíèäÿíãóðìà ïðîñåñè-
íèí ìöàñèð òÿëÿáëÿðÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ìöâàôèã ãàíóíâåðè-
úèëèê àêòëàðûíûí (ñÿíÿäëÿðèíèí) éàðàäûëìàñûíûí ìöùöì ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí (ÖÑÒ) òÿëèìàòëàðûíà ÿñàñëàíàí áó éþ-
íöìëö ãàíóíâåðèúèëèê àêòëàðû àøàüûäàêûëàðû íÿçÿðäÿ òóòìàëûäûð:
1) Öìóìè õÿðúëÿðèí àçàëäûëìàñû;
2) Ðåàë èìêàí âÿ ïñèõè ñàüëàìëûã ïðîáëåìëÿðè ùàããûíäà ÿùàëèíèí ìÿëó-
ìàòëàíäûðûëìàñû;
3) Àüûð âÿ äàâàìëû ðóùè õÿñòÿëÿðèí äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ùèìàéÿ îëóíìà-
ñû;
Ïñèõè ñàüëàìëûã õèäìÿòèíèí òÿøêèëèíäÿ èñÿ àøàüûäàêûëàð íÿçÿðÿ àëûíìà-
ëûäûð:
1) Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí ñòðóêòóðó — ìàääè-òåõíèêè áàçà, òèááè êàäðëà-
ðûí ñàéû, õèäìÿòèí òÿøêèëè ãàéäàëàðû;
____________
* Óçóí èëëÿð õèäìÿò ýþñòÿðìèø ïñèõîíåâðîëîæè äèñïàíñåðëÿð òÿäðèúÿí ëÿüâ åäèëèð. Îíëàðûí
ôóíêñèéàëàðû Ïñèõèàòðèéà Êàáèíåòëÿðèíÿ âÿ Ïñèõè ñàüëàìëûã ìÿðêÿçëÿðèíÿ (ÏÑÌ) ùÿâàëÿ îëóíóð.
2) Ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèêà èøëÿðèíèí (êëèíèê, ñîñèàë âÿ èãòèñàäè) êåéôèééÿòè

âÿ íÿòèúÿëÿðè;
3) Õÿñòÿëÿðèí âÿ îíëàðûí ãîùóìëàðûíûí ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðèíÿ ìö-
íàñèáÿòè.
Ýþñòÿðèëÿí áàøëûúà òÿëÿáëÿðëÿ éàíàøû áèð ñûðà ÿëàâÿ òÿëÿáëÿð äÿ ìþâúóä-
äóð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿëÿðèí âÿ îíëàðûí ãîùóìëàðûíûí òÿëÿáëÿðèíèí þäÿíèëìÿñè
èìêàíëàðû, ïñèõèàòðèéà õèäìÿòè ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ õÿñòÿëÿðèí íåúÿ ÿëàãÿ ñàõ-
ëàìàñû, õÿñòÿëÿðèí âÿ îíëàðûí ãîùóìëàðûíûí äèýÿð õèäìÿò ñàùÿëÿðèíÿ ìöðà-
úèÿòè. Éåíè õèäìÿò ñàùÿëÿðèíÿ òÿëÿá âÿ îíëàðû éàðàòìàã èìêàíëàðû âÿ ñ .
Àçÿðáàéúàí Ïñèõèàòðèéà Àññîñèàñèéàñûíûí òÿøÿááöñö âÿ Ñÿùèééÿ Íàçèð-
ëèéèíèí éàõûíäàí èøòèðàêû èëÿ 2001-úè èëäÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë
åäèëìèø âÿ Ðåñïóáëèêà Ïðåçèäåíòè òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíìûø «Ïñèõèàòðèéà éàð-
äûìû ùàããûíäà», «Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí ãàíóíëàðû éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí òÿëÿáëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ
èìêàí âåðÿí ìöùöì äþâëÿò ñÿíÿäëÿðèäèð.
Ùÿìèí ñÿíÿäëÿðèí ìÿòíè êèòàáà äàõèë åäèëèð.
Õÿñòÿõàíàäàíêÿíàð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû

Û. Ä è ñ ï à í ñ å ð ë ÿ ð * â ÿ ê à á è í å ò ë ÿ ð . Õÿñòÿõàíà-
äàíêÿíàð éàðäûìûí ÿñàñûíû (þçÿéè) ðóùè-ÿñÿá äèñïàíñåðè âÿ ïñèõèàòðèéà
(íàðêîëîýèéà) êàáèíåòëÿðè òÿøêèë åäèð.
Ðóùè-ÿñÿá äèñïàíñåðëÿðè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿí, íåâðîçëàðäàí âÿ äèýÿð
ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí øÿõñëÿðÿ ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèêè, ñîñèàë âÿ
áó êèìè áàøãà éàðäûìëàð ýþñòÿðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí òèáá ìöÿññèñÿñèäèð.
Äèñïàíñåðëÿð ÿùàëèéÿ õÿñòÿõàíàäàíêÿíàð éàðäûìëà éàíàøû áèð ñûðà òÿøêèëà-
òè-ìåòîäèêè èøëÿðëÿ äÿ ìÿøüóë îëóð. Äèñïàíñåðëÿð ôÿàëèééÿòèíè ñàùÿ ïðèíñèïè
ÿñàñûíäà ãóðóð, éÿíè ùÿð áèð ùÿêèì, òèáá áàúûñû âÿ äèýÿð èø÷èëÿð îíëàðà òÿù-
êèì îëóíìóø ñàùÿëÿðÿ íÿçàðÿò åäèðëÿð. 1985-úè èëäÿí íàðêîëîæè õèäìÿò ðó-
ùè-ÿñÿá äèñïàíñåðëÿðèíäÿí àéðûëàðàã àéðûúà äèñïàíñåð âÿ êàáèíåòëÿðäÿ áèð-
ëÿøäèðèëìèøäèð. Åëÿúÿ äÿ áþéöê øÿùÿðëÿðäÿ óøàã äèñïàíñåðëÿðè ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðèð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ, ùÿòòà àùûë éàøëû àäàìëàð ö÷öí äÿ ùåðàíòîëîæè ðóùè-
ÿñÿá äèñïàíñåðëÿðè òÿøêèë åäèëèð.
Óøàã äèñïàíñåðëÿðè, àäÿòÿí, 16 éàøûíàäÿê îëàíëàðà õèäìÿò ýþñòÿðèð. Ïà-
ñèéåíòëÿðè óøàã äèñïàíñåðëÿðèíÿ ìöõòÿëèô óøàã êëèíèêàëàðû, ìÿêòÿáëÿð, ñîñè-
àë éàðäûìëà ìÿøüóë îëàí ìöÿññèñÿëÿð ýþíäÿðèð. Ëàêèí áèð ÷îõ ùàëëàðäà îí-
ëàðû äèñïàíñåðÿ âàëèäåéíëÿðè ýÿòèðèðëÿð. Óøàã áàõ÷àëàðûíäà, ìÿêòÿáëÿðäÿ,
____________
* Àçÿðáàéúàí ðåñïóáëèêàñûíûí «Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà» âÿ «Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿ-
çàðÿò ùàããûíäà» ãàíóíëàðû 2001-úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð.
óøàã åâëÿðèíäÿ âÿ ñ. éåðëÿðäÿ èøëÿéÿí ïåäàãîæè ùåéÿò öçâëÿðè, òÿðáèéÿ÷èëÿð

óøàãëàðäà ùÿð ùàíñû áèð ïñèõè ïîçóíòó ýþðäöêäÿ, ìÿñÿëÿí, çåùíè ýåðèëèê,
êîáóä èíòèçàìñûçëûã, þçöíÿãàïàíìà ÿëàìÿòëÿðè âÿ è.à. äÿðùàë îíëàðû òèááè-
ïñèõîëîæè ìöÿññèñÿëÿðÿ, èëê íþâáÿäÿ, óøàã äèñïàíñåðëÿðèíÿ ýþíäÿðìÿëèäèð-
ëÿð.
Ùÿì áþéöêëÿðÿ, ùÿì äÿ óøàãëàðà õèäìÿò ýþñòÿðÿí ðóùè-ÿñÿá äèñïàí-
ñåðëÿðè, ÿñàñÿí, àøàüûäàêû ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðèð:
1) Ìöðàúèÿò åäÿí ïàñèéåíòëÿðè ãÿáóë åäèð;
2) Õÿñòÿëÿðè íÿçàðÿòÿ ýþòöðöð;
3) Åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè (ÿìÿê, ùÿðáè âÿ ìÿùêÿìÿ åêñïåðòèçàëàðû
àïàðûð) èëÿ ìÿøüóë îëóð;
4) Õÿñòÿëÿðèí ñîñèàë âÿ ùöãóãè ìöäàôèÿñèíäÿ éàõûíäàí èøòèðàê åäèð;
5) ßùàëè àðàñûíäà ñÿùèééÿ ìààðèôè âÿ ïðîôèëàêòèêà èøëÿðè àïàðûð.
ÌÄÁ ìÿêàíûíäà èëê äèñïàíñåð 1919-úó èëäÿ Ìîñêâà øÿùÿðèíäÿ,
1930-úó èëäÿ èñÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ à÷ûëìûøäûð. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíûí áöòöí
èðè øÿùÿðëÿðèíäÿ ðóùè-ÿñÿá âÿ íàðêîëîæè äèñïàíñåðëÿð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð.
ßùàëèíèí ñàéûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ùÿð áèð êÿíä ðàéîíëàðûíäà àéðûúà ðóùè-
ÿñÿá âÿ íàðêîëîæè êàáèíåòëÿð òÿøêèë îëóíìóøäóð. Áóíóíëà éàíàøû àìáóëàòîð
éàðäûìû ýþñòÿðÿí õöñóñè ïñèõîòåðàïèéà êàáèíåòëÿðè äÿ âàðäûð. Áåëÿ êàáèíåò-
ëÿð, àäÿòÿí, 30 ìèíäÿí ÷îõ ÿùàëèéÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿí ïîëèêëèíèêàëàðûí íÿç-
äèíäÿ òÿøêèë åäèëèð.
Ïñèõèàòðèéà âÿ íàðêîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ùÿð áèð äèñ-
ïàíñåð âÿ êàáèíåòèí ôÿàëèééÿòè àøàüûäàêû ôóíêñèéàëàðû èúðà åòìÿëèäèð.
1) Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðè àøêàð åòìÿê, íÿçàðÿòÿ ýþòöðìÿê, ñèñ-
òåìàòèê îëàðàã îíëàðà ìöàëèúÿ âÿ äèýÿð éàðäûìëàð ýþñòÿðìÿê.
2) Ïñèõèàòðèéà âÿ íàðêîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí äþâëÿò ãàíóíëà-
ðûíà* óéüóí îëàðàã õÿñòÿëÿðÿ áöòöí éàðäûì ôîðìàëàðû, ÿäàëÿò, ùóìàíèçì
âÿ øÿõñèééÿòÿ ùþðìÿò ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
Áó ïðèíñèï, õÿñòÿëÿðè õöñóñè ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñèíÿ ýþíäÿðìÿê, îíëàðûí
îðàäà ñàõëàíûëìàñû âÿ åâÿ áóðàõûëìàñû ãàéäàëàðûíà úèääè ÿìÿë îëóíìàñûíû
òÿëÿá åäèð. Ýþñòÿðèëÿí ãàíóíà ÿñàñÿí õÿñòÿëÿðèí ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðèëìÿñè
õöñóñè ùàëëàð èñòèñíà åäèëìÿêëÿ êþíöëëöëöê ÿñàñûíäà îëìàëûäûð.
3) Êîíñóëòàòèâ âÿ äèýÿð éàðäûì ôîðìàëàðû èìêàí äàõèëèíäÿ øÿõñèí éà-
øàäûüû éåðÿ éàõûí ÿðàçèäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð.
4) Íÿçàðÿòäÿ îëàí øÿõñëÿðÿ ùöãóãè, ñîñèàë-ìÿèøÿò, ïàòðîíàæ éàðäûìëà-
ðû ýþñòÿðèëìÿêëÿ éàíàøû, àèëÿ äàõèëèíäÿ, ÿìÿê êîëëåêòèâëÿðèíäÿ âÿ äèýÿð ñà-
ùÿëÿðäÿ éàðàíàí ïñèõîëîæè êîíôëèêòëÿðèíè ùÿëë åòìÿêäÿ äÿ éàðäûì ýþñòÿðè-
ëèð. Êþìÿêñèç, ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàí õÿñòÿëÿðÿ ùèìàéÿëèê ìÿñÿëÿ-
ëÿðèíäÿ äÿ äèñïàíñåðëÿðèí áþéöê ðîëó âàðäûð.
5) Äèàãíîñòèêà, ùÿðáè, ÿìÿê âÿ ìÿùêÿìÿ åêñïåðòèçàëàðûíûí àïàðûëìà-

ñû äèñïàíñåðëÿðèí ÿñàñ ôÿàëèééÿò ôîðìàëàðûíäàíäûð.
6) ßìÿê âÿ ñîñèàë ðåàáèëèòàñèéà ìÿñÿëÿëÿðèíèí òÿøêèëè ñàùÿñèíäÿ äÿ
äèñïàíñåðëÿð ôàéäàëû õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ôóíêñèéàëàðûí êåéôèééÿòëè èúðàñû ìÿãñÿäèëÿ äèñ-
ïàíñåðëÿðèí ñòðóêòóðóíäà ñòàñèîíàð, î úöìëÿäÿí, ýöíäöç âÿ ýåúÿ ñòàñèîíàð-
ëàðû, åêñïåðò áþëìÿëÿðè, ìöàëèúÿ-ÿìÿê åìàëàòõàíàëàðû, éåíèéåòìÿëÿð âÿ
àùûëëàð ö÷öí ïñèõîòåðàïåâòèê, ñåêñîëîæè õèäìÿò, ïñèõîëîæè äèàãíîñòèêà, òÿø-
êèëàòè-ìåòîäèê âÿ äèýÿð êàáèíåòëÿð éàðàäûëûð. Òÿøêèëàòè-ìåòîäèê áþëìÿ ïñè-
õèàòðèéà õèäìÿòèíèí ôÿàëèééÿòèíè òÿùëèë åäèð, àéðû-àéðû õÿñòÿëèêëÿðèí éàéûëìà
äÿðÿúÿñèíè þéðÿíèð âÿ äèñïàíñåð õèäìÿòèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíèí ñÿìÿðÿëè èø-
ëÿìÿñèíè òÿìèí åäÿí òÿêëèôëÿð, òÿëèìàòëàð ùàçûðëàéûð.
ÛÛ. Ý ö í ä ö ç ( ý å ú ÿ ) ñ ò à ñ è î í à ð ë à ð û . Áåëÿ ñòàñèîíàðëàð
ùÿì äèñïàíñåðëÿðèí, ùÿì äÿ õÿñòÿõàíàëàðûí íÿçäèíäÿ òÿøêèë åäèëèð. Ýöíäöç
ñòàñèîíàðëàðû ìöàëèúÿâè òÿäáèðëÿðëÿ éàíàøû õÿñòÿëèêëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñèíèí
ïðîôèëàêòèêàñû èëÿ äÿ ìÿøüóë îëóð. Áó ñòàñèîíàðëàðäà õÿñòÿëÿð ýöíöí ìöÿé-
éÿí ñààòëàðûíû òèáá èø÷èëÿðèíèí íÿçàðÿòèíäÿ îëóð, ëàçûì îëàí ìöàëèúÿ õèäìÿò-
ëÿðèíè ãÿáóë åäèð, ñîíðà èñÿ åâëÿðèíÿ ãàéûäàðàã íîðìàë àèëÿäàõèëè éàøàéûøû-
íû äàâàì åòäèðèðëÿð.
Áÿçè ùàëëàðäà ýåúÿ ñòàñèîíàðëàðû òÿøêèë åòìÿê çÿðóðÿòè éàðàíûð. Õÿñòÿ-
ëÿð àõøàì ñààòëàðûíäà áóðàéà ýÿëèá ëàçûì îëàí ìöàëèúÿëÿð ãÿáóë åäèð âÿ ñÿ-
ùÿð ñààòëàðûíäà åâÿ äþíöðëÿð. Áåëÿ ñòàñèîíàðëàð ýöíäöç ÿìÿê ôÿàëèééÿòè èëÿ
ìÿøüóë îëàíëàð ö÷öí ìöíàñèáäèð. Ýöíäöç ñòàñèîíàðëàðûíûí íÿçäèíäÿ ìöà-
ëèúÿ-èñòåùñàëàò ñàùÿëÿðèíèí — åìàëàòõàíàëàðûí éàðàäûëìàñû ùÿì äÿ ÷îõ ôàé-
äàëû ñîñèàë-óéüóíëàøìà ôîðìàñûäûð. Áóðàäà õÿñòÿëÿð òÿëèìàò÷ûëàðûí íÿçàðÿ-
òè àëòûíäà ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëóðëàð, ñÿíÿò þéðÿíèð, àèëÿñèíÿ èãòèñàäè êþìÿê
èìêàíû ÿëäÿ åäèðëÿð. Äöíÿíêè õðîíèê õÿñòÿíèí áó ýöí ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îë-
ìàñû, åéíè çàìàíäà éöêñÿê åìîñèîíàëëûã ìÿíáÿéèäèð. Øÿõñèí þç èìêàíëà-
ðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìÿñè þçöíö áèð øÿõñèééÿò êèìè ùèññ åòìÿñèíÿ èìêàí
âåðèð.
III. Ê î í ñ ó ë ò à ò è â é à ð ä û ì — ïàñèéåíòèí ïñèõîëîæè âÿçèééÿòè-
íè òÿéèí åòìÿê âÿ îíà ìöâàôèã ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìÿê ôóíêñèéàñûíû èúðà åäèð.
Áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ ïñèõèàòðèéà ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ìöòÿõÿññèñëÿð ìöàëèúÿ
ìöÿññÿñèíäÿí êÿíàðäà äà êîíñóëòàñèéà êàáèíåòëÿðè òÿøêèë åäèðëÿð. Áåëÿ êà-
áèíåòëÿð ìÿêòÿáëÿðäÿ, èðè ìöÿññèñÿëÿðäÿ âÿ äèýÿð éåðëÿðäÿ òÿøêèë îëóíà áè-
ëÿð.
Øÿùÿð èúðà ùàêèìèééÿòèíèí, áÿëÿäèééÿëÿðèí, ñÿùèééÿ îðãàíëàðûíûí èúà-
çÿñè èëÿ éàðàäûëàí êîíñóëòàòèâ ìÿðêÿçëÿð, ÿñàñÿí, ïñèõè òðàâìà êå÷èðìèø, àè-
ëÿäàõèëè ïðîáëåìëÿðè îëàí ïàñèéåíòëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðèð. 2001-úè èëäÿ Áàêû-
äà áàø âåðìèø çÿëçÿëÿäÿí ñîíðà áåëÿ êîíñóëòàòèâ ìÿðêÿçëÿð áèð ÷îõ ïîëèê-
ëèíèêàëàðäà äà éàðàäûëäû âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòè ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí ìöñáÿò ãàð-

øûëàíäû. Àäÿòÿí, áèðäÿôÿëèê éàðäûì ýþñòÿðÿí áåëÿ ìöÿññèñÿëÿðèí ùÿêèìëÿðè
äèàãíîç òÿéèí åòìÿê, ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñèíÿ ýþíäÿðìÿê âÿ ìöâàôèã ìÿñ-
ëÿùÿòëÿð âåðìÿêëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ, ìÿñÿëÿí, Èðàíäà ùÿ-
êèìëÿð ñààò 1-ÿ ãÿäÿð õÿñòÿëÿðè ãÿáóë åäèð, ìöàéèíÿ åäèð, ñîíðà èñÿ ëàçûìè
ìöàëèúÿ âÿ ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìÿêëÿ îíëàðà ïóëëó õèäìÿò ýþñòÿðèðëÿð.
IV. Ã à ð û ø û ã ( ì ó ë ò è ä è ñ ñ è ï ë è í à ð ) é à ð ä û ì — ìöõ-
òÿëèô õÿñòÿëèêëÿðè îëàí ïàñèéåíòëÿðÿ áèð íå÷ÿ ùÿêèìèí åéíè âàõòäà éàðäûì
ýþñòÿðìÿê ôîðìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, åéíè áèð øÿõñèí ùÿì íåâðîëîãà, ùÿì åí-
äîêðèíîëîãà âÿ ùÿì äÿ ïñèõèàòðà åùòèéàúû îëà áèëÿð. Ðóùè-ÿñÿá ïîçóíòóëà-
ðûíûí áèð ÷îõóíóí ñÿáÿáè êàðäèîëîæè, îíêîëîæè âÿ è.à. àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿäàð
îëàðàã éàðàíà áèëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ åéíè çàìàíäà ìöõòÿëèô èõòèñàñëû ìöòÿ-
õÿññèñëÿðèí ìÿñëÿùÿòè âÿ ìöàëèúÿñè òèááè éàðäûìûí ñÿìÿðÿëèëèéèíè àðòûðûð.
Ïîëèêëèíèêàëàðäà òÿøêèë åäèëÿí ïñèõèàòðèéà, ïñèõîòåðàïèéà êàáèíåòëÿðè âÿ
éà èðèùÿúìëè ñîìàòèê õÿñòÿõàíàëàðûí òÿðêèáèíäÿ éàðàäûëàí ïñèõîñîìàòèêà
øþáÿëÿðè ÷îõñàùÿëè éàðäûì ýþñòÿðìÿê òÿúðöáÿñèíäÿí äàùà ýåíèø èñòèôàäÿ
åäÿ áèëèð.
V. Þ ç ÿ ë é à ð ä û ì . Ñîí èëëÿðäÿ ÿùàëèíèí þçÿë éàðäûì ýþñòÿðÿí
ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ìöðàúèÿòè õåéëè àðòìûøäûð. Ïóëëó õèäìÿòèí ýåíèøëÿíìÿñè ïà-
ñèéåíòèí ôÿðäè ñå÷èì åòìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð. Áåëÿ êè, þç õÿðúè ùåñàáûíà
éàðäûì àëìàã èñòÿéÿí øÿõñ åòèìàä áÿñëÿäèéè, éöêñÿê ìöòÿõÿññèñ êèìè òà-
íûäûüû ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿéè öñòöí òóòóð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí þçÿë éàðäûìû
òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿí êÿíàðäà, õöñóñè îôèñëÿðäÿ, åâëÿðäÿ âÿ éà ìöàëèúÿ
ìöÿññèñÿëÿðèíèí þçöíäÿ òÿøêèë åäèëÿ áèëÿð.
Þçÿë ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿêèì, ñÿëàùèééÿòëè îðãàíëàð òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí ãàéäàäà âåðýè îðãàíëàðûíà âÿ éà ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿñèíèí ïóëëó
õèäìÿò ñàùÿñèíÿ ïóë þäÿéèð. Þçÿë ãàéäàäà òèááè éàðäûì ýþñòÿðÿíëÿðèí öñ-
òöí úÿùÿòëÿðè áóíëàðäûð: éàðäûì éöêñÿê ñòàíäàðòëàðà óéüóíëàøäûðûëûð, ùÿêè-
ìÿ ìöðàúèÿòèí ýöíö, ñààòû âÿ ãîíîðàðûí ìèãäàðû ÿââÿëúÿäÿí ðàçûëàøäûðûëûð,
àíàíèìëèê ýþçëÿíèëèð, ÿí áàøëûúàñû èñÿ ïàñèéåíòëÿð êþíöëëö ñå÷èì åäÿ áè-
ëèðëÿð.
VI. Ï ð å â å í ò è â é à ð ä û ì . ßùàëè àðàñûíäà áÿçÿí åëÿ ãðóïëàð
(àèëÿ âÿ áþëýÿ ÿùàëèñè) îëóð êè, îíëàðûí ðóùè-ÿñÿá ïîçóíòóëàðûíà âÿ îíóí íå-
ãàòèâ íÿòèúÿëÿðèíÿ ìÿðóçãàëìà åòèìàëû ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, çÿëçÿëÿ
çîíàëàðûíäà éàøàéàíëàð, ìÿúáóðè êþ÷êöíëÿð, ãà÷ãûíëàð, àëêîãîëäàí, íàðêî-
òèê ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿíëÿð, ãîùóìëàðûíû èòèðìèø òÿíùà àäàìëàð âÿ ñ.
Áåëÿ èíñàíëàð àðàñûíäà ÿí ìöõòÿëèô ïñèõè ïîçóíòóëàð — äåïðåññèéàäàí òóò-
ìóø êÿñêèí ïñèõîçà, àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðÿäÿê ùÿð áèð ïàòîëîæè ùàë áàø âåðÿ
áèëÿð.
Ðèñê ãðóïóíà äàõèë îëàí áåëÿ øÿõñëÿðÿ ïñèõîëîæè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿ-
ñè, ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿðèí àïàðûëìàñû ïðåâåíòèâ éàðäûì ôîðìàñû àäëàíûð. Áÿ-

çè þëêÿëÿðäÿ áåëÿ âÿçèôÿ èëêèí ïñèõè (ïñèõîëîæè) éàðäûì ýþñòÿðÿí òèáá ìöÿñ-
ñèñÿëÿðèíèí öçÿðèíÿ äöøöð. Ìÿñÿëÿí, áó éàðäûìûí òÿøêèëèíäÿ ðóùè-ÿñÿá äèñ-
ïàíñåðëÿðè, òèááè-ïñèõîëîæè ìÿðêÿçëÿð, áèð ÷îõ ùàëëàðäà, ùÿòòà òèááè ïñèõîëîã-
ëàð, ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí ÿìÿêäàøëàðû, ìöÿëëèìëÿð äÿ èøòèðàê
åäèðëÿð. Õöñóñè ùàçûðëûã êå÷ìèø ãåéðè-òèááè ïåðñîíàëûí áåëÿ áèð ôÿàëèééÿòëÿ
ìÿøüóë îëìàñû ÿëàâÿ ìàëèééÿ âÿñàèòè òÿëÿá åòìÿêëÿ éöêñÿê ñÿìÿðÿëè îëà
áèëÿð. Òèááè ïðîôèëàêòèêà èøëÿðèíèí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ òÿøêèë îëóíäóüó þëêÿ-
ëÿðäÿ ïðåâèíòèâ éàðäûì ôîðìàëàðûíà áþéöê éåð âåðèëèð.
VII. Ò è á á á à ú û ñ û å â ë ÿ ð è . Áó àä àëòûíäà éàðàäûëàí ìöÿñ-
ñèñÿëÿðäÿ, ÿñàñÿí, óçóí ìöääÿò ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí
øÿõñëÿð ñàõëàíûëûð. Áóðàäà éåðëÿøäèðèëÿí èíñàíëàðûí àêòèâ òèááè éàðäûìà, äå-
ìÿê îëàð êè, åùòèéàúû îëìóð. Îíëàð äàùà ÷îõ îðòà òèáá èø÷èëÿðèíèí ãóëëóüóíà
åùòèéàú ùèññ åäèðëÿð. Îðòà òèáá èø÷èëÿðèíèí áåëÿ øÿõñëÿðÿ ìÿãñÿäéþíëö õèä-
ìÿò åòìÿñè òÿêðàð êÿñêèíëÿøìÿ ùàëëàðûíûí ãàðøûñûíû àëûð âÿ êþìÿéÿ åùòèéà-
úû îëàí õÿñòÿëÿðè ñÿâèééÿëè éàðäûìëà òÿìèí åäèð. Òèáá áàúûñû åâëÿðè áþéöê
õÿñòÿõàíàëàðûí íÿçäèíäÿ, èíòåðíàòëàðäà, éàòàãõàíàëàðäà âÿ áó êèìè äèýÿð
ìöÿññèñÿëÿðäÿ òÿøêèë åäèëÿ áèëÿð. Áåëÿ ìöÿññèñÿëÿðÿ âàõòàøûðû ùÿêèìëÿðèí
áàø ÷ÿêìÿñè ñÿùèééÿ òÿøêèëàò÷ûëàðûíûí âÿ õåéðèééÿ÷èëÿðèí éàðäûì ýþñ-
òÿðìÿëÿðè òÿãäèðÿëàéèãäèð.
Ùîëëàíäèéàäà òÿøêèë åäèëìèø òèáá áàúûñû åâëÿðèíäÿ ùÿð 20 õÿñòÿéÿ áèð
òèáá áàúûñû õèäìÿò åäèð. Áó ìöÿññèñÿëÿðäÿ õÿñòÿëÿð ìöõòÿëèô ðåàáèëèòàñèéà
òÿäáèðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèð, ÿéëÿíèð, áÿçÿí ôèçèêè ÿìÿêëÿ äÿ ìÿøüóë îëóð-
ëàð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ ôÿàë ìöàëèúÿéÿ åùòèéàúû îëìàéàí õðîíèê õÿñòÿëÿðèí êè-
÷èê ãðóïëàðëà (5—6 íÿôÿð) õöñóñè áèíàëàðäà éåðëÿøäèðèëìÿñè òÿúðöáÿñèíäÿí
èñòèôàäÿ åäèëèð. Òèááè ïåðñîíàëûí âÿ ñîñèàë èø÷èëÿðèí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí áó
õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè óçóí èëëÿð íÿèíêè ãàéüûñûç, ñàêèò ùèññ åäèð, åéíè çàìàíäà,
ñîñèàë-ïñèõîëîæè áàõûìäàí äà õåéëè ðåàáèëèòàñèéà îëóíóðëàð.
VIII. Ê î ì ì ó í à ë ï ñ è õ è à ò ð è é à õ è ä ì ÿ ò è éåíè õèä-
ìÿò ñàùÿëÿðèíäÿí áèðè îëóá ñîí èëëÿðäÿ òÿøÿêêöë òàïìûøäûð. Õÿñòÿõàíà éàð-
äûìûíà åùòèéàúû îëìàéàí õðîíèê ýåäèøëè ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëÿðèíÿ òèáá áàúûñû
åâëÿðèíäÿêèíÿ áÿíçÿð õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí ãóðóìäóð.
Èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí ùèìàéÿñè àëòûíäà îëàí êîììóíàë ïñèõèàòðèéà ìÿí-
òÿãÿëÿðè äàùà ÷îõ ñàùÿëÿðè ÿùàòÿ åäÿí õèäìÿòëÿð ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ-
ëÿðÿ éåíè ïåøÿ âÿ âÿðäèøëÿðè þéðÿòìÿêëÿ ìöõòÿëèô ïñèõîòåðàïåâòèê òÿäáèðëÿð
àïàðûð. Éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòè îëàí øÿõñëÿðÿ èñòèãàìÿò âåðèð, îíëàð ö÷öí õö-
ñóñè äÿðíÿêëÿð, ùöãóãè âÿ ñîñèàë éàðäûìëàð òÿøêèë åäèð âÿ ñ.
Êîììóíàë ïñèõèàòðèéà ìÿíòÿãÿëÿðè ïàñèéåíòëÿðèí éàøàéûø éåðèíÿ éàõûí
îëìàëû, ñàùÿ äèñïàíñåð ùÿêèìè èëÿ ÿëàãÿëÿð öçöëìÿìÿëèäèð. Êîììóíàë ïñè-
õèàòðèéà ìÿíòÿãÿëÿðè éàëíûç ýöíäöç ñààòëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Õÿñòÿ-
ëÿðèí ñàéû ùÿìèí ìÿíòÿãÿéÿ ìàääè éàðäûì ýþñòÿðÿí èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí

èìêàíëàðûíäàí àñûëûäûð. 100—150 íÿôÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí êîììóíàë
ïñèõèàòðèéà ìÿíòÿãÿëÿðè îïòèìàë ñàéûëûð.
Àâðîïàäà âÿ áÿçè ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿ òÿøêèë åäèëÿí áåëÿ ìÿíòÿãÿëÿðèí
ôÿàëèééÿòè îíëàðûí ÷îõ ôàéäàëû îëäóüóíó âÿ ýÿëÿúÿêäÿ èíêèøàô åäÿúÿéèíè
ýþñòÿðèð.
IX. Ê ð è ç è ñ ( á þ ù ð à í ) ì ÿ ð ê ÿ ç ë ÿ ð è — åêñòðåìàë âÿçèé-
éÿòÿ äöøÿí, áÿäáÿõòëèéÿ äö÷àð îëìóø õÿñòÿëÿðÿ òÿúèëè ïñèõîëîæè, ïñèõîòåðà-
ïåâòèê, òèááè-ñîñèàë, ùöãóãè âÿ äèýÿð éàðäûìëàð ýþñòÿðÿí õöñóñè ìöÿññèñÿ-
ëÿðäèð. Áó ìöÿññèñÿëÿðèí ïàñèéåíòëÿðè çÿðÿð÷ÿêÿí óøàã âÿ éåíèéåòìÿ, ÿðè
òÿðÿôèíäÿí èíúèäèëÿí ãàäûí, çîðëàìàüà ìÿðóç ãàëàí øÿõñ, äþçöëìÿç õà-
ñèééÿòÿ ìàëèê ãîíøóñó îëàí àäàìëàð âÿ è. à. îëà áèëÿð.
Èðè øÿùÿðëÿðäÿ þçöíÿ ñóè-ãÿñä åäÿí óøàãëàð, ãàäûíëàð ö÷öí àéðûúà áþù-
ðàí ìÿðêÿçëÿðè òÿøêèë åäèëèð. Ìÿñÿëÿí «åòèìàä òåëåôîíó», àäëàíàí áåëÿ
ìÿðêÿçëÿðÿ áþùðàí âÿçèééÿòèíÿ äöøìöø øÿõñ èñòÿíèëÿí ñààòäà çÿíý âóðóá
äÿðäèíè áþëöøÿ, ìÿñëÿùÿòëÿð àëà áèëÿð.
Áþùðàí ìÿðêÿçëÿðèíÿ þçö ýÿëèá êþìÿê èñòÿéÿí øÿõñëÿðèí îðàäà èêè ñóò-
êàéàäÿê ãàëìàñû ö÷öí ùÿð áèð øÿðàèò îëìàëûäûð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ ïàñè-
éåíòÿ ìöâàôèã ãàéäàäà òèááè, ïñèõîëîæè, î úöìëÿäÿí, õöñóñè ïñèõîòåðàïåâ-
òèê éàðäûì ýþñòÿðèëèð, ëàçûìè ìöòÿõÿññèñëÿðëÿ ñþùáÿò âÿ þç ïðîáëåìëÿðèíè
ùÿëë åòìÿê èìêàíû éàðàäûëûð. Ñîíðà ëàçûì ýÿëÿðñÿ õÿñòÿ ñòàñèîíàð ìöàëèúÿ-
ñèíÿ âÿ éà þç ñàùÿ ùÿêèìèíèí éàíûíà ýþíäÿðèëèð. Áþùðàí ìÿðêÿçëÿðè, áèð
ãàéäà îëàðàã, ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí íÿçäèíäÿ éàðàäûëûð, îíëàðûí íÿ-
çàðÿòè àëòûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Îðàäà ùöãóã-ìöùàôèçÿ èø÷èëÿðè èëÿ éàíà-
øû ùÿêèì ïñèõèàòðëàð, ïñèõîëîãëàð, ïñèõîòåðàïåâòëÿð âÿ ñîñèàë èø÷èëÿð áèðýÿ èø-
ëÿéèðëÿð.
Õ. Ò ÿ ú è ë è é à ð ä û ì á ð è ã à ä à ë à ð û . Õÿñòÿëÿðÿ òåç âÿ ñÿ-
ìÿðÿëè éàðäûì ýþñòÿðìÿê èìêàíû îëàí áåëÿ áðèãàäàëàð øÿùÿð òÿúèëè éàðäûì
ñòàíñèéàëàðûíûí íÿçäèíäÿ éàðàäûëûð. Ùÿð áèð áðèãàäàíûí òÿðêèáèíäÿ õöñóñè
ùàçûðëûã êå÷ìèø, òÿúðöáÿëè ùÿêèì-ïñèõèàòð, îðòà òèáá èø÷èñè âÿ ñàíèòàð îëìà-
ëûäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ðóùè õÿñòÿëÿðÿ ñÿìÿðÿëè éàðäûì ýþñòÿðìÿê ö÷öí
èëêèí ìöàéèíÿíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Òÿúèëè éàðäûì áðèãàäàëàðû ÿí
àüûð õÿñòÿëÿðëÿ, èëêèí îëàðàã òÿêëèêäÿ, õÿñòÿëÿðèí åâèíäÿ, ãîùóìëàðûíûí àðà-
ñûíäà ýþðöøöðëÿð. Äåìÿëè, îíëàðûí ùÿð úöð ìÿëóìàò òîïëàìàã âÿ õÿñòÿëèéèí
èëêèí ÿëàìÿòëÿðèíè ýþðìÿê èìêàíû âàðäûð. Ãîùóìëàðäàí ëàçûìè ìÿëóìàò
òîïëàäûãäàí ñîíðà õÿñòÿíè ìöàéèíÿ åäÿí ùÿêèì òÿúèëè ãÿðàð ãÿáóë åòìÿëè-
äèð. Õÿñòÿ áÿçÿí, ùÿòòà ãîùóìëàðëà õÿñòÿõàíàéà ýåòìÿêäÿí èìòèíà åäÿ áè-
ëÿð. Áåëÿ îëäóãäà õÿñòÿíèí þçö âÿ ÿòðàôäàêûëàð ö÷öí íÿ äÿðÿúÿäÿ òÿùëöêÿ-
ëè îëìàñû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Àãðåññèâ âÿ òÿùëöêÿ òþðÿäÿ áèëÿúÿê õÿñòÿ
þçöíöí âÿ éàõûíëàðûíûí ðàçûëûüû îëìàäàí õÿñòÿõàíàéà éåðëÿøäèðèëèðñÿ, èêè
69
ýöíäÿí ýåú îëìàéàðàã áó áàðÿäÿ ìÿùêÿìÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëìàëûäûð. 2001-

úè èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø «Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-
ëèêàñûíûí ãàíóíóíà áöòöí ùàëëàðäà ÿìÿë îëóíìàëû, õÿñòÿëÿðèí ùöãóãó ïî-
çóëìàìàëûäûð. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð, ãà÷ûá àðàäàí ÷ûõìàã
èñòÿéèðëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà ÿëàâÿ êþìÿéÿ, ùÿòòà áÿçÿí ïîëèñ èø÷èëÿðèíèí êþ-
ìÿéèíÿ ìöðàúèÿò åäèëÿ áèëÿð. Õÿñòÿëÿðÿ éåðèíäÿúÿ òÿúèëè òèááè éàðäûì ýþñ-
òÿðìÿê ö÷öí òÿúèëè éàðäûì áðèãàäàñûíäà ìöâàôèã äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû (äèà-
çåïàì, ùàëîïåðèäîë, àìèíàçèí âÿ ñ.) îëìàëûäûð. Òÿúèëè éàðäûì áðèãàäàëàðû
òèááè ÿìÿëèééàòëàðëà éàíàøû, õÿñòÿëÿðèí èçîëÿ åäèëìÿñè èëÿ äÿ ìÿøüóë îëóð.
XI. Ê å é ç - ì å í è í ú ì å í ò . Ïñèõè õÿñòÿëÿðÿ ìöàëèúÿâè âÿ äè-
ýÿð éàðäûìëàðûí ýþñòÿðèëìÿñèíÿ úàâàáäåù øÿõñèí îëìàñû âàúèá øÿðòëÿðäÿí
áèðèäèð. Áó âÿçèôÿíè ùå÷ äÿ ùÿð áèð âàëèäåéí èúðà åäÿ áèëìèð. Áó âÿçèôÿíè
õöñóñè ùàçûðëûüû îëàí òèááè-ïñèõîëîã âÿ éà ñîñèàë ñàùÿäÿ òÿùñèë àëìûø àäàì-
ëàðûí éåðèíÿ éåòèðìÿñè äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Êåéç-ìåíèíúìåíò õÿñòÿñè
îëàí áèð íå÷ÿ àèëÿëÿðÿ ãàðøûëûãëû ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà õèäìÿò ýþñòÿðèð. Î, áó
àèëÿëÿðëÿ âàõòàøûðû ÿëàãÿ ñàõëàéûð, ãàðøûéà ÷ûõàí ïðîáëåìëÿðè þéðÿíèð âÿ ëà-
çûìè õèäìÿò ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿíè õÿñòÿõàíàéà (âÿ éà äèñïàíñåðÿ)
àïàðûð, òÿùñèë ìöÿññèñÿñèíÿ ýþíäÿðèð, èñòåùñàëàò ñàùÿñèíäÿ ãàðøûéà ÷ûõàí
ïðîáëåìëÿðèíè ùÿëë åäèð, ëàçûì ýÿëÿðñÿ íàòàðèóñ õèäìÿòëÿðèíè äÿ òÿøêèë åäèð,
åâÿ ùÿêèì ÷àüûðûð âÿ ñ.
Êåéç-ìåíèíúìåíò õèäìÿòè èëÿ éàíàøû áèð ÷îõ õàðèúè þëêÿëÿðäÿ ìóëòè-
äèññèïëèíàð ìöòÿõÿññèñ áðèãàäàëàðû äà ìþâúóääóð. Áèð íå÷ÿ ïðîôèëëè ìöòÿ-
õÿññèñëÿðèí áèðýÿ ìÿñëÿùÿòè ÿñàñûíäà õÿñòÿëÿðÿ èõòèñàñëû éàðäûìûí ñÿâèééÿ-
ñèíè éöêñÿëòìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, ÀÁØ-äà ñòàñèîíàðäà îëàí õÿñòÿëÿðÿ, Èíýèë-
òÿðÿäÿ èñÿ ñòàñèîíàðäàí ÷ûõäûãäàí ñîíðà áó áðèãàäàëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ éàð-
äûì ýþñòÿðèëèð.
Ìóëòèäèññèïëèíàð éàðäûìëà ìÿøüóë îëàí äàùà áèð õèäìÿò, åâ øÿðàèòèíäÿ
ìöàëèúÿ îëóíàí õÿñòÿëÿðèí åéíè âàõòäà áèð íå÷ÿ éàðäûì ôîðìàëàðûíäàí èñòè-
ôàäÿ åòìÿëÿðèäèð. Áó õèäìÿòè áèð âÿ éà èêè íÿôÿðÿ ùÿâàëÿ åòìÿê êèôàéÿò åò-
ìèð. Õÿñòÿíèí éàõûíëàðû äà áó õèäìÿòèí ùàìûñûíû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð. Äåìÿ-
ëè, àìáóëàòîð ìöàëèúÿñèíè òÿøêèë âÿ èúðà åäÿí êîìàíäàíûí òÿðêèáèíÿ — ùÿ-
êèì, òèáá áàúûñû, ïñèõîëîã, õÿñòÿéÿ ìÿèøÿò õèäìÿòè ýþñòÿðÿí øÿõñ, òÿøêèëàò-
÷û èø÷è (áó ñîñèàë éàðäûìà úàâàáäåù øÿõñ âÿ éà àèëÿ áàø÷ûñû îëà áèëÿð), ùÿò-
òà áÿçÿí ùöãóãøöíàñ äà äàõèë åäèëÿ áèëÿð.
Êîìàíäàéà äàõèë îëàí ùÿð áèð ïåðñîíàëûí þç õöñóñè õèäìÿò ñàùÿñè âàð-
äûð âÿ áåëÿ êîìàíäàíûí õèäìÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿí õÿñòÿíèí äöçýöí âÿ
âàõòûíäà ìöàëèúÿ îëóíìàñûíà äàùà ÷îõ öìèä âàðäûð.
IV ÔßÑÈË
Ï ÑÈ ÕÈ ÑÀÜ ËÀÌ ËÛÜ ÛÍ Äß ÑÒß Ê Ëß ÍÌ ß ÑÈ

Âß Ï Î ÇÓÍÒÓËÀÐÛÍ Ï ÐÎ Ô ÈËÀÊ ÒÈÊ ÀÑÛ
Ïñèõîýèýèéåíà òåðìèíèíèí ïñèõè ñàüëàìëûüûí äÿñòÿêëÿíìÿñè èëÿ ÿâÿç
åäèëìÿñè äàùà ìÿãáóëäóð. Áó õèäìÿò ñàùÿñè öìóìè ýèýèéåíàíûí áèð áþëìÿ-
ñè îëóá ïñèõè ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿñè âÿ ìþùêÿìëÿíìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ
ìÿøüóë îëóð. Áó áàõûìäàí ÿùàëèíèí ÿìÿê âÿ ìÿèøÿò øÿðàèòèíè, ÿòðàô ìöùè-
òèí ïñèõè ñàüëàìëûüà òÿñèðèíè þéðÿíìÿê âÿ îíóí ìÿíôè úÿùÿòëÿðèíè àðàäàí
ãàëäûðìàã ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Âÿòÿíäàøëàðûí ðèôàù ùàëûíûí, î
úöìëÿäÿí, ìÿíçèë øÿðàèòèíèí, èñòèðàùÿòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëÿí
áöòöí òÿäáèðëÿð, åéíè çàìàíäà ïñèõè ñàüëàìëûã ö÷öí ýþðöëÿí òÿäáèðëÿðäèð.
Ùÿëÿ XIX ÿñðèí àõûðëàðûíäà ìÿøùóð ðóñ ïñèõîíåâðîëîãó Â. Ì. Áåõòåðåâ
ÿùàëèíèí ìàääè âÿçèééÿòè èëÿ ïñèõè ñàüëàìëûüû àðàñûíäà áèðáàøà ÿëàãÿ îëäó-
üóíó ãåéä åòìèøäèð.
Þëêÿìèçäÿ ïñèõîýèýèéåíà òÿäáèðëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà âÿ îíëàðûí ùÿ-
éàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ñÿùèééÿ îðãàíëàðû èëÿ éàíàøû áèð ÷îõ äèýÿð òÿøêèëàòëàð
äà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð. Áó áàõûìäàí éåðëè ùàêèìèééÿò îðãàíëàðûíûí, áÿ-
ëÿäèééÿëÿðèí, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí, õöñóñÿí Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãûíûí ôÿàëèééÿ-
òèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ïñèõè ñàüëàìëûüûí ðîëó óíó-
äóëìàìàëûäûð. Öðÿê-äàìàð, åíäîêðèí, ìÿäÿ-áàüûðñàã ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿ-
ðèíäÿ ÿñÿá ñèñòåìèíèí ðîëóíó õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Åéíè çàìàíäà
áèð ñûðà õÿñòÿëèêëÿð äÿ âàðäûð êè, îíëàð ÿñÿá ñèñòåìèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿ-
ðÿê ïñèõè ñàüëàìëûüûí ïîçóëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóíëàðà éîëóõóúó õÿñ-
òÿëèêëÿðè, àëêîãîëèçìè âÿ íàðêîìàíèéàíû ìèñàë ýþñòÿðìÿê îëàð. «Ñàüëàì
ðóù ñàüëàì áÿäÿíäÿ îëàð» äåéÿí àòà-áàáàëàðûìûç, ìÿùç áóíó íÿçÿðäÿ òóò-
ìóøëàð. Öìóìè ýèýèéåíà, ÿìÿê âÿ ìÿèøÿò øÿðàèòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, èñ-
òèðàùÿòèí äöçýöí òÿøêèëè, èäìàí òÿäáèðëÿðè, àëêîãîëèçì, íàðêîìàíèéàëàð âÿ
çþùðÿâè õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ èëÿ éàíàøû çåùíè ÿìÿéèí ýèýèéåíàñûíû äà
íÿçÿðäÿ òóòóð. Áåëÿ êè, øàýèðä âÿ òÿëÿáÿëÿðèí, ÿãëè ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí
àëèìëÿðèí, ãóëëóã÷óëàðûí ÿìÿê âÿ èñòèðàùÿò ðåæèìèíèí äöçýöí òÿøêèëè ïñèõî-
ýèýèéåíèê ïðîáëåì ùåñàá îëóíóð.
Ïñèõîýèýèéåíèê òÿäáèðëÿðÿ óøàã àíà áÿòíèíäÿ îëäóüó âàõòäàí, àíàíûí
ñàüëàìëûüûíûí ãàéüûñûíà ãàëìàãäàí áàøëàíûëìàëûäûð. Ùàìèëÿ ãàäûíëàðûí ýè-
Ï ñèõè ñàüëàìëûüûí äÿñòÿêëÿíìÿñè âÿ ïîçóíòóëàðûí ïðîôèëàêòèêàñû 71
ýèéåíèê ãàéäàëàðà äöçýöí ÿìÿë åòìÿñèíÿ, ãèäàëàíìà, èø âÿ èñòèðàùÿò ðåæè-

ìèíÿ úèääè ôèêèð âåðèëìÿëèäèð. Àíàíû ìöõòÿëèô çÿðÿðëè òÿñèðëÿðäÿí, èëê íþâ-
áÿäÿ, èíôåêñèéàëàðäàí, ïñèõè òðàâìàëàðäàí, àëêîãîë, íàðêîòèê ìàääÿëÿð âÿ
íèêîòèíèí òÿñèðèíäÿí ãîðóìàã ëàçûìäûð.
Óøàã äöíéàéà ýÿëäèéè èëê ýöíëÿðäÿí ýèýèéåíèê òÿäáèðëÿðÿ úàâàá âåðÿí
ñàüëàì ìöùèòëÿ ÿùàòÿ îëóíìàëûäûð. Êþðïÿéÿ ýþñòÿðèëÿí ãàéüû âÿ íÿâàçèø
òÿðáèéÿâè õàðàêòåð äàøûìàëûäûð. Óøàüûí ÿðêþéöí áþéöìÿñè ýÿëÿúÿêäÿ õà-
ñèééÿòèí ïàòîëîýèéàñûíà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðäÿíäèð. Îíëàðûí åñòåòèê òÿðáèéÿ-
ñè, íèçàì-èíòèçàì âÿ äèýÿð òÿðáèéÿ åëåìåíòëÿðèíè áàøà äöøìÿñè ìöùöì
øÿðòäèð. Óøàüûí ôèçèêè ÿìÿêëÿ, èäìàíëà éàíàøû ìöâàôèã ùÿúìäÿ çåùíè
ÿìÿêëÿ äÿ ìÿøüóë îëìàñûíà øÿðàèò éàðàòìàã ëàçûìäûð. Áÿçè âàëèäåéíëÿð
þâëàäëàðûíû ùÿääèíäÿí àðòûã àüûëëû, ìÿäÿíè, áèëèêëè ýþðìÿê àðçóñó èëÿ óøà-
üûí ùÿâÿñ âÿ èìêàíëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàäàí ùÿääÿí àðòûã ìÿøüÿëÿëÿðÿ úÿëá
åäèðëÿð. Áÿçÿí óøàã þç éîëäàøëàðû èëÿ îéíàìàüà, êèôàéÿò ãÿäÿð éàòìàüà áå-
ëÿ âàõò òàïà áèëìèð.
Õàñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà, óøàüûí òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, êîëëåê-
òèâäÿ îëìàñûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Áåëÿ øÿðàèòäÿ î, ãàðøûëûãëû ùþð-
ìÿòè, äîñòëóüó, ÿäàëÿòè äöçýöí äÿðê åäèð, ñÿáèðëè âÿ äþçöìëö îëìàüû þéðÿ-
íèð.
Óøàüûí òÿðáèéÿ îëóíìàñûíäà ÿí ìÿñóëèééÿòëè ìÿðùÿëÿ áèîëîæè âÿ ïñèõî-
ëîæè êå÷èä äþâðö îëàí éåíèéåòìÿ äþâðöäöð. Ìÿùç, áó éàøëàðäà õàñèééÿò âÿ
ìàðàãëàðûí ôîðìàëàøìàñû, úèíñè éåòêèíëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëàí õöñóñèééÿòëÿð
ìåéäàíà ÷ûõûð. Óøàã òÿðáèéÿ ìöÿññèñÿëÿðè èëÿ (ìÿêòÿá, ñàüëàìëûã äöøÿðýÿ-
ëÿðè âÿ ñ.) âàëèäåéíëÿðèí áèðýÿ ñÿéè áó äþâðäÿ äàùà ÷îõ òÿëÿá îëóíóð.
Éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäà îðãàíèçìäÿ ìöðÿêêÿá áèîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð áàø
âåðèð. Ìÿñÿëÿí, ãûçëàðäà àéáàøû èëÿ ÿëàãÿäàð ìöõòÿëèô ïñèõîëîæè ðåàêñèéàëàð
ìöøàùèäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàéûð, áàøãà ñþçëÿ, õàñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñû ïðîñå-
ñè ýåäèð. Îüëàíëàðäà äà ñåêñóàë ùèññëÿðèí îéàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îõøàð õà-
ðàêòåð äÿéèøèêëèêëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ìàðàã äàèðÿñè ýåíèøëÿíèð, éåíè-éåíè
ÿéëÿíúÿ âÿ ìåéèëëÿðÿ òÿëÿáàò éàðàíûð, ùÿð øåéè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê, íÿòèúÿ ÷û-
õàðìàã îíëàðû þç ìöùèòèíÿ äàõèë åòìÿê êèìè êåéôèééÿòëÿð èíêèøàô åäèð.
Éåíèéåòìÿíèí òÿðáèéÿñè ïðîñåñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ñåêñóàë ùèññëÿð,
ìöñòÿãèëëèéÿ úàí àòìàã ìåéèëè êèìè ïðîáëåìëÿð äèããÿòëè âÿ òÿìêèíëè îëìà-
üû òÿëÿá åäèð. ßòðàôäàêûëàð, õöñóñÿí ìöÿëëèì âÿ âàëèäåéíëÿð éåíè-
éåòìÿëÿðäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí áó ðåàêñèéàëàðû, äöçýöí ñÿìòÿ éþíÿëäÿ
áèëÿðñÿ, óøàüûí òÿðáèéÿ ïðîñåñèíäÿ ýþçëÿíèëìÿç ùå÷ íÿ áàø âåðìèð âÿ êå-
÷èä äþâðö àüûðëàøìàñûç, ùàðìîíèê èíêèøàôà õÿëÿë ýÿòèðìÿäÿí úÿðÿéàí åäèð.
Ýÿíúëèê äþâðöíöí ïñèõîëîæè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áÿùñ åòìÿçäÿí ÿââÿë îíó
ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó éàø äþâðöíöí íÿ âàõò áàøëàíìàñû ùàããûíäà ãÿòè
ýþñòÿðèø éîõäóð. Áèð ÷îõ àëèìëÿð 17—21 éàøëàðû ýÿíúëèê äþâðö, ëàêèí
äèýÿðëÿðè 15—16 éàøëàðû éåíèéåòìÿëèê äþâðöíöí ñîíó âÿ èëê ýÿíúëèê

äþâðöíöí áàøëàíüûúû êèìè ãÿáóë åäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó ìöëà-
ùèçÿëÿð øÿðòèäèð âÿ ãÿòè êðèòåðèëÿðÿ ÿñàñëàíìûð.
Éåíèéåòìÿ äþâðöíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ýÿíúëèê äþâðö èúòèìàè äöøöíúÿíèí,
èúòèìàè þçöíöäÿðêåòìÿíèí ôîðìàëàøäûüû äþâðäöð. Áó éàøëàðäà ôÿðäèí èúòè-
ìàè ôÿàëèééÿòÿ õöñóñè ìàðàã ýþñòÿðìÿñè äèããÿòè úÿëá åäèð. Øÿõñèí ñÿðáÿñò
ôÿàëèééÿòÿ, ìöñòÿãèë ùÿéàòà ìåéèëè ýöúëÿíèð âÿ î, âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ÿëäÿ
åòìÿéÿ, ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðìÿéÿ úàí àòûð. Ýÿíú,
ìöÿééÿí ìÿíàäà, àèëÿ ÿíÿíÿëÿðèíäÿí, äàùà äîüðóñó, ùàìèëèê ùèññëÿðèíäÿí
óçàãëàøìàüà, øÿõñè òÿÿññöðàòëàðûíûí, äöíéàýþðöøöíöí ùàêèì îëìàñûíà úàí
àòûð. Òÿñÿââöð åäèð êè, î, àðòûã òàì ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò
ãÿäÿð òÿúðöáÿéÿ ìàëèêäèð âÿ êÿíàð éàðäûìà åùòèéàúû éîõäóð. Ìÿøüó-
ëèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ýÿíúëèéèí þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè âàðäûð. Áåëÿ
êè, òÿëÿáÿ ýÿíúèí ùÿéàò òÿðçè, òÿôÿêêöðö, èñòåùñàëàòäà âÿ éà òèúàðÿò
ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí ýÿíúäÿí ôÿðãëÿíèð. Þç ïåøÿñèíäÿí íàðàçû îëàí, ùÿð ýöí
ñåâìÿäèéè èøëÿ ìÿøüóë îëàí àäàì õöñóñè áèð íàðàùàòëûã, éåêíÿñÿëèê ùèññ
åäèð. Áàøãà ñþçëÿ, îíäà ãÿíàÿòëÿíìÿìÿê êîìïëåêñè éàðàíûð. Áó äà, þç
íþâáÿñèíäÿ, øÿõñèí ïñèõè ôÿàëèééÿòèíäÿ þçöíö ýþñòÿðèð.
Éåíèéåòìÿëÿðèí âÿ ýÿíúëÿðèí ïñèõè ñàüëàìëûüûíûí äöçýöí èñòèãàìÿò àë-
ìàñûíäà ÿñàñ ðîë îéíàéàí øÿðòëÿðäÿí áèðè äÿ îíëàðûí ïåøÿ ñå÷ìÿñè ìÿñÿëÿ-
ñèäèð.
Ïåøÿíèí äöçýöí ñå÷èëìÿñè ùÿð áèð èíñàíûí ùÿéàòûíäà ìöùöì àìèëäèð. Èø
éåðèíäÿ, ìÿêòÿáäÿ, ãîíøóëàð àðàñûíäà âÿ è.à. õîø ðÿôòàð ïñèõè ñàüëàìëûüà
òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðäÿíäèð. Éàø âÿ èõòèñàñ íÿçÿðÿ àëûíìàãëà çåùíè
ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëàíëàð ö÷öí äèôåðåíñàñèéàîëóíìóø èø ðåæèìè òÿðòèá îëóíìà-
ëûäûð. Òÿëÿáÿ ýÿíúëÿðèí ïñèõîëîýèéàñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð. Ýöí
ÿðçèíäÿ èíòåëëåêòóàë éöêöí äöçýöí áþëöøäöðöëìÿñèíÿ, ýÿðýèíëèéèí îëìà-
ìàñû ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿñèíÿ, õöñóñèëÿ èìòàùàí — ìÿãáóë ñåññè-
éàëàðû äþâðöíäÿ ïñèõîýèýèéåíà ãàéäàëàðûíà úèääè ÿìÿë åäèëìÿëèäèð. Èíñàí
ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ ìöõòÿëèô éàø äþâðëÿðèíäÿ áàøëàéà áèëÿð. Íÿçÿðÿ àëìàã
ëàçûìäûð êè, àüûð ôèçèêè âÿ çåùíè ÿìÿê ùÿëÿ òàì éåòêèíëèê äÿðÿúÿñèíÿ ÷àò-
ìàìûø ýÿíúëÿðÿ ìÿíôè òÿñèð åäÿ áèëÿð. Åéíè çàìàíäà óíóòìàã îëìàç êè,
ÿìÿê ùÿì äÿ îðãàíèçìè ìþùêÿìëÿíäèðìÿê, ñèíèð ñèñòåìèíè ñÿôÿðáÿð
åòìÿê — áàøãà ñþçëÿ, ùàðìîíèê èíêèøàô âÿ ñàüëàìëûã âàñèòÿñèäèð.
Èñòÿíèëÿí ÿìÿê ùÿì ìàääè, ùÿì äÿ ìÿíÿâè ãÿíàÿòëÿíìÿ ìÿíáÿéèäèð.
Áó áàõûìäàí ìöõòÿëèô ÿìÿê ôÿàëèééÿòè ôîðìàëàðû þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿðè
èëÿ äÿ ôÿðãëÿíèð. ßìÿê ôÿàëèééÿòè ïðîñåñèíäÿ òåç-òåç éåêíÿñÿã, éîðóúó,
ìàðàãñûç, ñèíèð ñèñòåìèíè ãûúûãëàíäûðàí âÿ ìÿíôè åìîñèéà éàðàäàí ùà-
äèñÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. Óçóí ìöääÿò áåëÿ ùàäèñÿëÿðëÿ ãàðøûëàøàí øÿõñëÿðäÿ,
õöñóñèëÿ ñèíèð ñèñòåìè çÿèô îëàíëàðäà ïñèõè ïîçóíòóëàðà, äåïðåññèâ
ÿëàìÿòëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð. Áåëÿ ùàëëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí

ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè äöçýöí ïëàíëàøäûðìàã, êîíêðåò øÿõñèí ôÿðäè õöñóñèé-
éÿòëÿðèíÿ, îíóí ñàðñûíòû éàðàäàí øÿðàèòäÿí âàõòûíäà óçàãëàøäûðûëìàñûíà ôè-
êèð âåðèëìÿëèäèð.
Âàëèäåéíëÿðèí àðçóñó èëÿ òèáá èíñòèòóòóíà äàõèë îëìóø áèð ãûç úèääè õÿñ-
òÿëÿíèð, îïåðàòèâ ìöäàõèëÿíè ýþðÿí êèìè öðÿéè äàðûõûð, ýþçëÿðè ãàðàëûð, ùÿò-
òà áÿçÿí áèùóø îëóðäó. Áó ùàë ñîíðàëàð àüûð íåâðîçëà íÿòèúÿëÿíèð, î, õÿñòÿ-
õàíàäà ìöàéèíÿ îëóíóð. Íÿùàéÿò, ãûç òèáá èíñòèòóòóíäàí ÷ûõûá áàøãà àëè
ìÿêòÿáÿ äàõèë îëóð âÿ áóíäàí ñîíðà îíóí ñàüëàìëûüû áÿðïà îëóíóð.
Ìÿèøÿòÿ àèä îëàí ïñèõîýèýèéåíà òÿäáèðëÿðè àðàñûíäà åâ âÿ òÿñÿððöôàò èø-
ëÿðèíèí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñèíèí ÿùÿìèééÿòè áþéöêäöð. Áó èøëÿðèí ýþðöëìÿñè
áÿçÿí àèëÿ öçâëÿðèíäÿí áèð âÿ éà èêè íÿôÿðèí öçÿðèíÿ äöøöð. ßêñÿð ùàëëàð-
äà ùÿìèí àäàìëàð èñòåùñàëàòäà äà ÷àëûøûð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí øÿõñèí íÿèíêè
ìÿäÿíè èñòèðàùÿòè, ùÿòòà íîðìàë éóõóñó ö÷öí äÿ âàõò ãàëìûð.
Ïñèõè ñàüëàìëûüà ÿí ýöúëö çÿðÿð éåòèðÿí àìèëëÿðäÿí àëêîãîëèçìè âÿ
íàðêîìàíèéàëàðû õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Íàðêîòèê ìàääÿëÿð âÿ àë-
êîãîë ñèíèð ñèñòåìèíè çÿùÿðëÿéÿí, áàøãà ñþçëÿ, ñèíèð-ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí
ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ðîë îéíàéàí áàøëûúà àìèëëÿðäÿíäèð.
Ìöùöì ïñèõîýèýèéåíà òÿäáèðëÿðèíäÿí áèðè êèìè àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà
ãàðøûëûãëû ùþðìÿòÿ ÿñàñëàíàí ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàíìàñûäûð. ×îõóøàãëû àèëÿ-
ëÿðäÿ áó ìÿñÿëÿ äàùà áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, àè-
ëÿ öçâëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè òåëåâèçîðó, áÿçèëÿðè ìàãíèòîôîíó, áÿçèëÿðè èñÿ êè-
òàáëàðëà ìöòàëèÿ åòìÿéè ñåâèð. Ìÿíçèë ñàùÿñè êèôàéÿò ãÿäÿð îëìàéàí àèëÿ-
ëÿðäÿ áó ìÿñÿëÿ äàùà êÿñêèí õàðàêòåð àëà áèëèð. Ëàêèí âàëèäåéíëÿðèí þç
óøàãëàðûíà ìöíàñèáÿòè, îíëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðè öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè äàèìà ñàõëà-
ìàã áàúàðûüû ùå÷ äÿ àñàí îëìàéàí áó ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åäÿ áèëÿð. Áàøãà
ñþçëÿ, àèëÿäÿ ùþêì ñöðÿí èíòèçàì, âàëèäåéíëÿðèí íöôóçö ìöùöì øÿðò êèìè
áàøà äöøöëìÿëèäèð.
Àèëÿäÿ ïñèõè õÿñòÿíèí îëìàñû àèëÿ öçâëÿðèíäÿí äàùà òÿìêèíëè âÿ ãàéüû-
êåø îëìàüû òÿëÿá åäèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðè âÿçèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã âàõòûíäà
õÿñòÿõàíàéà ýþíäÿðìÿê âÿ éà åâ øÿðàèòèíäÿ ìöàëèúÿñèíè òÿøêèë åòìÿê ëà-
çûìäûð.
Úèääè ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè êèìè àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðÿ, ÿðëÿ àðâàäûí
àðàñûíäàêû èíòèì ÿëàãÿëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð. Àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿò-
ëÿðèí äöçýöí îëìàñû ùÿì àèëÿ áàø÷ûñûíûí, ùÿì äÿ óøàãëàðûí ïñèõè ñàüëàìëû-
üûíà òÿñèð ýþñòÿðèð. ßðëÿ àðâàäûí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ÿí úèääè àìèë ùàðìîíè-
éàäûð, éÿíè ùÿð èêè òÿðÿôäÿí åòèê, åñòåòèê âÿ ñûðô èíòèì ìöíàñèáÿòëÿðÿ úàâàá
âåðÿí òÿëÿáàòûí þäÿíèëìÿñè ìÿñÿëÿñèäèð.
ßùàëè àðàñûíäà ïñèõîýèýèéåíà òÿäáèðëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ÿùÿ-
ìèééÿòè îëàí àìèëëÿð ÷îõúÿùÿòëè âÿ ìöðÿêêÿáäèð. Ïñèõîýèýèéåíèê òÿäáèðëÿð
êèìè, èëê íþâáÿäÿ, ñÿùèééÿ ìààðèôè õÿòòè èëÿ àïàðûëàí èøëÿðè, ÿùàëèíèí äèñ-
ïàíñåðèçàñèéàñûíû âÿ ÿìÿê øÿðàèòèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñûíû, éÿíè àäàìëàðûí
ÿñÿá ñèñòåìèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèëëÿðèí (ñÿñ-êöé, éåêíÿñÿã ùÿéàò,
éîðóúó èø, òîêñèê àìèëëÿð âÿ ñ.) àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí ýþðöëÿí òÿäáèðëÿ-
ðè þí ïëàíà ÷ÿêìÿê âÿ ùÿëë åòìÿê ëàçûìäûð.
Ùàçûðäà ýåíèø ìèãéàñäà òÿòáèã îëóíàí ïñèõîòåðàïèéà òÿäáèðëÿðèíè äÿ áó-
ðàéà àèä åòìÿê ëàçûìäûð. Áÿçè ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàð ñîí èëëÿðäÿ ìöÿééÿí
ãðóï àäàìëàðûí âàúèá ïñèõîýèýèéåíèê òÿëÿáëÿðèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Èäìàí÷ûëàð,
êîñìîíàâòëàð, öìóìèééÿòëÿ, åìîñèîíàë ýÿðýèíëèê òÿëÿá åäÿí ïåøÿëÿðèí ÿê-
ñÿðèééÿòè ö÷öí òþâñèéÿ îëóíàí âÿ éàõøû íÿòèúÿëÿð âåðÿí àóòîýåí ìÿøã (áó-
íà ïñèõîýèìíàñòèêà äà äåéèëèð), êîëëåêòèâ ïñèõîòåðàïèéà äàùà ÷îõ ðÿüáÿò
ãàçàíìûøäûð. Áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ éàëíûç ðóùè-ÿñÿá äèñïàíñåðëÿðè, êàáèíåòëÿðè
äåéèë, áèð ñûðà øÿùÿðëÿðäÿ éàðàäûëìûø ìöõòÿëèô àäëàð äàøûéàí ñàüëàìëûã ìÿð-
êÿçëÿðè äÿ ìÿøüóë îëóð. Áóíëàðà àèëÿ âÿ íèêàù ìÿñëÿùÿòõàíàëàðû, ñàüëàì-
ëûã ìÿðêÿçëÿðè, çàâîäëàðäà, ôàáðèêëÿðäÿ, éàðàäûëàí ïñèõî-ôèçèîëîæè èñòèðàùÿò
îòàãëàðû âÿ äèýÿð ñàüëàìëûã îúàãëàðû àèääèð.
Ñÿùèééÿ Íàçèðëèéèíèí ãÿðàðûíà ÿñàñÿí áþéöê ïîëèêëèíèêàëàðûí íÿçäèíäÿ
éàðàäûëàí ïñèõîòåðàïèéà êàáèíåòëÿðè ïñèõîýèýèéåíà âÿ ïñèõîïðîôèëàêòèêà
òÿäáèðëÿðèíèí àïàðûëìàñûíäà ìåòîäèê ìÿðêÿçëÿðÿ ÷åâðèëìÿëè âÿ áó èøäÿ
àâàíãàðä ðîë îéíàìàëûäûð.
Ï ñ è õ î ï ð î ô è ë à ê ò è ê à öìóìè òèááè ïðîôèëàêòèêàíûí áèð áþëìÿ-
ñè îëóá ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ìÿãñÿäèëÿ àïàðûëàí òÿäáèðëÿð
ñèñòåìèäèð. Áèð ñûðà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí õðîíèê ôàçàéà êå÷ìÿñèíèí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñû âÿ õÿñòÿëÿðèí íîðìàë ôÿàëèééÿòèíèí áÿðïà îëóíìàñû (ðåàáèëèòàñèéà
— éåíèäÿíóéüóíëàøìà òÿäáèðëÿðè) ïñèõîïðîôèëàêòèêàíûí áàøëûúà âÿçèôÿëÿðèí-
äÿíäèð. Èúòèìàè áÿðàáÿðñèçëèê, èãòèñàäè áþùðàíëàð, ìöùàðèáÿëÿð, ïñèõè ýÿð-
ýèíëèê, èéðÿíú àäÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ, íàðêîòèê ìàääÿëÿðÿ
àëóäÿ÷èëèê, éöíýöë ùÿéàò òÿðçè, çþùðÿâè õÿñòÿëèêëÿð áó áàõûìäàí ïñèõè õÿñ-
òÿëèêëÿðè òþðÿäÿí áàøëûúà àìèëëÿðäÿíäèð. Ïñèõîïðîôèëàêòèêàíû äþâëÿò òÿäáèðè
êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ùÿð áèð õÿñòÿëèéèí ñÿáÿáè àøêàð åäèëäèêäÿí ñîíðà
îíóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ãàò-ãàò àñàíëàøûð. Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ ýÿëäèêäÿ äå-
ìÿëèéèê êè, èíäèéÿ ãÿäÿð áèç, àíúàã áÿçè õÿñòÿëèêëÿðèí àìèëëÿðèíè þéðÿíÿ
áèëìèøèê. Ùÿìèí õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ ìÿñÿëÿñè äÿ õåéëè àñàíëàøìûøäûð.
Éàõøû þéðÿíäèéèìèç èíôåêñèîí ïñèõîçëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí åòèáàðëû
òÿäáèð ùÿìèí èíôåêñèéàëàðëà ìöáàðèçÿäèð. Àëêîãîëóí âÿ íàðêîòèê ìàääÿëÿ-
ðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí õÿñòÿëèêëÿðèí ïðîôèëàêòèêàñûíäà èñÿ áó
ìàääÿëÿðèí ãÿáóëóíóí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ÿñàñ øÿðòäèð.
Ñîí èëëÿðäÿ áèð ñûðà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí (øèçîôðåíèéà, îëèãîôðåíèéà, åïè-
ëåïñèéà) ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà èðñè àìèëëÿðèí ðîëóíóí þéðÿíèëìÿñè, áó ñàùÿ-
äÿ ìöÿééÿí ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðèíèí àïàðûëìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð. Áó

áàõûìäàí àèëÿ âÿ íèêàù ìÿñëÿùÿòõàíàëàðûíûí ðóùè-ÿñÿá äèñïàíñåðëÿðèíèí,
ìöâàôèã åëìè ëàáîðàòîðèéà âÿ èíñòèòóòëàðûí öçÿðèíÿ ìöùöì âÿçèôÿëÿð äöøöð.
Ïñèõè ñàüëàì îëìàéàí, àëêîãîëèçìÿ âÿ íàðêîìàíèéàéà òóòóëìóø àäàìëà-
ðûí àèëÿ ãóðìàñû, îíëàðûí þâëàäëàðû àðàñûíäà ñèíèð-ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìåéäà-
íà ÷ûõìàñû åùòèìàëûíû àðòûðûð. Ãîùóìëàðûí áèð-áèðè èëÿ åâëÿíìÿñè äÿ áó ãÿ-
áèëäÿí çÿðÿðëè àìèë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
ßùàëè àðàñûíäà àïàðûëàí öìóìè ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿðèí áèð ÷îõó åéíè çà-
ìàíäà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ïðîôèëàêòèêàñû ö÷öí äÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áóðàéà
îðãàíèçìèí öìóìè ìöãàâèìÿò ãöââÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, ñàüëàì ùÿéàò
òÿðçè, ãèäàëàíìàíûí ýèýèéåíèê øÿðòëÿð ÿñàñûíäà òÿøêèëè âÿ ñ. òÿäáèðëÿð àèääèð.
Ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëèêëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà áþéöê ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäÿí áèð àìèëè õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Áó èíñàíëàðûí òÿÿññöðàò
ñôåðàñûíà (åìîñèéàñû) òÿñèð ýþñòÿðÿí ìÿíôè àìèëëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû-
äûð. Àäàìëàð àðàñûíäà, éÿíè àèëÿäÿ, èúòèìàè éåðëÿðäÿ, èäàðÿ âÿ ìöÿññèñÿëÿð-
äÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû ìÿäÿíè ðÿôòàð, ãàðøûëûãëû ùþðìÿò, ñèíèð-ïñèõè õÿñòÿëèêëÿ-
ðèí ïðîôèëàêòèêàñû òÿäáèðëÿðèíäÿí ñàéûëìàëûäûð.
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëìóø øÿõñëÿðÿ ýþñòÿðèëÿí õÿñòÿõàíà âÿ õÿñòÿõà-
íàäàíêÿíàð éàðäûìûí òÿøêèëè ïñèõîïðîôèëàêòèêà áàõûìûíäàí áþéöê ÿùÿìèé-
éÿòÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ øÿõñëÿð ö÷öí ëàçûìè ÿìÿê âÿ ìÿèøÿò øÿðàèòèíèí éàðà-
äûëìàñû, ìÿãñÿäÿóéüóí ïñèõîòåðàïèéà ôîðìàëàðû, úÿìèééÿò, èúòèìàè òÿøêè-
ëàòëàð òÿðÿôèíäÿí ãàéüû ìöùöì òÿäáèðëÿðäÿíäèð.
Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí (ÖÑÒ) òÿêëèô åòäèéè òÿñíèôàòà óéüóí
îëàðàã áèðèíúèëè, èêèíúèëè âÿ ö÷öíúöëö ïñèõîïðîôèëàêòèêà àéûðä åäèëèð. Áèðèíúè-
ëè ïñèõîïðîôèëàêòèêàéà ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû òÿäáèðëÿðè àèä-
äèð. Áó èñÿ èíôåêñèéàëàðëà, òðàâìàëàðëà, ïñèõîýåí òÿñèðëÿðëÿ, ïñèõè
õÿñòÿëèêëÿðè éàðàäàí àìèëëÿðëÿ, èíòîêñèêàñèéàëàðëà ìöáàðèçÿíè âÿ èðñè
õÿñòÿëèêëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûì-
äûð êè, áèð ÷îõ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí, î úöìëÿäÿí, èðñè ÷àòûøìàçëûãëà ÿëàãÿäàð
îëàí ïîçóíòóëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà èãòèñàäè, åêîëîæè âÿ èúòèìàè àìèëëÿð
ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèøäèð êè, àòîì-
åëåêòðèê ñòàíñèéàëàðûíûí èñòèñìàðû, ÷àéëàðûí òÿáèè èñòèãàìÿòèíèí äÿéèøäè-
ðèëìÿñè, ìöõòÿëèô òóëëàíòûëàðûí (èëê íþâáÿäÿ, êèìéÿâè ìàääÿëÿðèí) ñó
ùþâçÿëÿðèíÿ âÿ ÷àéëàðà àõûäûëìàñû ùÿì òÿáèÿòÿ, ùÿì äÿ èíñàíëàðûí ñàüëàì-
ëûüûíà úèääè çèéàí ýÿòèðèð.
Èðñè õÿñòÿëèêëÿðèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ïðîãíîçëàøäûðûëìàñûíäà åìáðèîýåíå-
çèí ïðîôèëàêòèêàñûíûí, íèêàùûí ýèýèéåíàñûíûí àíàíûí çÿðÿðëè àìèëëÿðäÿí ãî-
ðóíìàñûíûí, î úöìëÿäÿí, àëêîãîëèçì, íàðêîìàíëûã, òîêñèêè àìèëëÿðèí ïðîôè-
ëàêòèêàñûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Áó áàõûìäàí ùàìèëÿ ãàäûíëàðûí àüûð
ôèçèêè ÿìÿéÿ úÿëá åäèëìÿìÿñèíèí, ïñèõè òðàâìàëàðäàí óçàã îëìàñûíûí äà

ÿùÿìèééÿòè áþéöêäöð. Áó äþâðäÿ ãàäûíûí èñòèðàùÿò, ÿìÿê âÿ ãèäàëàíìà
ðåæèìèíÿ õöñóñè ôèêèð âåðèëìÿëèäèð. Äîüóø, òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ãîðõó âÿ
àüðû àìèëëÿðèíèí ìèíèìóìà åíäèðèëìÿñè âÿ éà òàìàìèëÿ îëìàìàñû øÿðàè-
òèíäÿ òÿøêèë åäèëìÿëèäèð. Óøàã äîüóëäóüó ýöíäÿí åòèáàðÿí îíóí ñàüëàìëûüû
ãàéüûñûíà ãàëìàëû, âàõòûíäà èíêèøàô àíîìàëèéàëàðû àøêàð åäèëìÿëè, ëàçûì ýÿ-
ëÿðñÿ ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿð àïàðûëìàëûäûð.
Ïñèõîïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðèíè àïàðàðêÿí éàø ãðóïëàðû ìöòëÿã íÿçÿðÿ
àëûíìàëûäûð. Óøàãëàð âÿ ýÿíúëÿðëÿ àïàðûëàí òÿäáèðëÿð éàøëû, õöñóñÿí ãîúàëàð-
ëà àïàðûëàí òÿäáèðëÿðäÿí ôÿðãëÿíìÿëèäèð. Ùåðàíòîëîæè ïñèõîïðîôèëàêòèêà þçö-
íÿìÿõñóñ ñïåñèôèê ïðîáëåìëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Èíñàíûí éàøëà ÿëàãÿäàð ÿìÿê
ãàáèëèééÿòèíèí äÿéèøìÿñè, òÿãàöäÿ ÷ûõìàñû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Ñîñèàë àê-
òèâëèéèí àçàëìàñû, òÿãàöäÿ ÷ûõìàã, ìöõòÿëèô àäàìëàðà áàøãà-áàøãà òÿñèð
ýþñòÿðèð. Áåëÿ êè, áÿçè øÿõñëÿð òÿãàöäÿ ÷ûõìàüû, ÿââÿëêè âÿçèôÿñèíäÿí âÿ
ïåøÿñèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéè ùÿéàò òÿëàòöìö êèìè ãàðøûëàéûð. Áÿçèëÿðè èñÿ áóíóí
ôÿðãèíÿ âàðìûð.
Éàøà äîëìóø øÿõñëÿðèí òÿê ãàëìàñû, þâëàäëàðûí óçàãäà éàøàìàñû ïðîá-
ëåìàòèê ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Òÿê ãàëìûø ãîúàëàðà, ãîùóì âÿ éàõûí àäàìëàðû-
íû èòèðìèø àäàìëàðà, ðóùè õÿñòÿëÿðÿ, ãà÷ãûí âÿ êþ÷êöí àèëÿëÿðèíÿ, ÿìÿê ãà-
áèëèééÿòèíè èòèðÿíëÿðÿ úèääè ãàéüû ýþñòÿðèëìÿëè, èëê íþâáÿäÿ, èúòèìàè òÿøêè-
ëàòëàð òÿðÿôèíäÿí ñîñèàë éàðäûì îëóíìàëûäûð.
Á è ð è í ú è ë è ï ñ è õ î ý è ý è é å í à âÿ ï ñ è õ î ï ð î ô è ë à ê -
ò è ê òÿäáèðëÿð, ÿñàñ åòèáàðèëÿ òèáá ìöÿññèñÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðè-
ëèð. Áó èøäÿ ñÿùèééÿ ìààðèôèíèí, ìààðèô÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàí òÿøêèëàòëàðûí,
Ùÿìêàðëàð Èòòèôàãûíûí, éåðëè èúðà îðãàíëàðûíûí âÿ ñ. òÿøêèëàòëàðûí èøëÿðè òÿã-
äèðÿëàéèãäèð.
Ñîí èëëÿðäÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè äÿ þçöíÿ ñóè-ãÿñä
ùÿðÿêÿòëÿðèíèí àðòìàñûäûð. Áåëÿ ùàëëàðà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿð ÿââÿëúÿäÿí
þéðÿíèëìÿëè, àðàøäûðûëìàëû âÿ ìÿãñÿäéþíëö ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðè àïàðûë-
ìàëûäûð.
È ê è í ú è ë è ï ñ è õ î ï ð î ô è ë à ê ò è ê à àðòûã éàðàíìûø ïñèõè
õÿñòÿëèéÿ ãàðøû àïàðûëàí òÿäáèðëÿð ñèñòåìèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áóðàéà åðêÿí äè-
àãíîñòèêà, ïðîãíîçëàøäûðìà, ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàäà áèëÿúÿê ùàëëàðûí
ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, àäåêâàò ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí òÿòáèãè âÿ êåéôèééÿòëè ðå-
ìèññèéàéà íàèë îëóíìàñû àèääèð.
Ö ÷ ö í ú ö ë ö ï ñ è õ î ï ð î ô è ë à ê ò è ê à àðçóîëóíìàç èúòèìàè
íÿòèúÿëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà éþíÿëÿí òÿäáèðëÿð ñèñòåìèäèð. Ïñèõîïðîôè-
ëàêòèêàíûí áó ôîðìàñûíûí áàøëûúà ìÿãñÿäè ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà
êå÷èðìÿê, ÿëèëëèéèí ãàðøûñûíû àëìàã, õÿñòÿëèéèí ãàëûã ÿëàìÿòëÿðèíè ìèíèìó-
ìà åíäèðìÿê âÿ è.à. òÿäáèðëÿðäÿí èáàðÿòäèð.
77
Áèðèíúèëè ïñèõîïðîôèëàêòèêàäà áàøëûúà ìÿãñÿä ïñèõîýèýèéåíà, ïñèõîñîñè-

àë òÿäáèðëÿðäèñÿ, èêèíúèëè ïñèõîïðîôèëàêòèêàäà àïàðûúû ðîë ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí
(ïñèõîôàðìàêîòåðàïèéà, áèîëîæè ìöàëèúÿ) öçÿðèíÿ äöøöð. Ö÷öíúöëö ïñèõîòå-
ðàïèéàíûí áàøëûúà ìÿãñÿäè èñÿ ðåàáèëèòàñèéà âÿ éåíèäÿíóéüóíëàøìà
òÿäáèðëÿðèäèð. Ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëèêëÿðèíèí òÿêðàð òóòìàëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûí-
ìàñûíäà ïñèõîôàðìàêîëîæè öñóëëàðëà éàíàøû ïñèõîòåðàïèéà öñóëëàðûíà äà
ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð. Ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðèíèí ñÿìÿðÿëè îëìàñûíäà
àèëÿ öçâëÿðè èëÿ öíñèééÿò éàðàäûëìàñû, îíëàð àðàñûíà õîøàýÿëÿí ìèêðîìöùè-
òèí îëìàñû, õÿñòÿíèí èúòèìàè ÿìÿéÿ ãîøóëìàñûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàð-
äûð. Ñöáóòà éåòèðèëìèøäèð êè, õÿñòÿëèê êå÷èðÿí øÿõñëÿðèí íîðìàë ùÿéàòà óé-
üóíëàøà áèëìÿìÿñèíèí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðè ìîíîòîí ùÿéàò òÿðçè, äèããÿòäÿí
êÿíàðäà ãàëìà, ñîñèàë áàõûìäàí êþìÿêñèçëèéèíè ùèññ åòìÿñèäèð. Áó áàõûì-
äàí õÿñòÿõàíàäàíêÿíàð éàðäûì ôîðìàëàðûíûí, èëê íþâáÿäÿ, ïñèõè ñàüëàìëûã
ìÿðêÿçëÿðèíèí, ðöùè-ÿñÿá äèñïàíñåðëÿðèíèí, ïñèõèàòðèéà âÿ ïñèõîòåðàïèéà êà-
áèíåòëÿðèíèí õèäìÿòëÿðè þí ïëàíäà îëìàëûäûð.
Ñîí èëëÿðäÿ èíêèøàô åòìèø Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ êîììóíàë ïñèõèàòðèéà
ìÿíòÿãÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñû, èúòèìàè òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí õÿñòÿëÿðÿ ãàéüû
ýþñòÿðèëìÿñè, ïñèõè ñàüëàìëûã ìÿðêÿçëÿðèíèí (êëóáëàðûíûí) òÿøêèëè âÿ
ýþñòÿðèëÿí éåðëÿðäÿ ÿìÿê ñåõëÿðèíèí éàðàäûëìàñû òÿêðàð õÿñòÿëÿíìÿíèí
ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà âÿ õÿñòÿëÿðèí òåçëèêëÿ íîðìàë ùÿéàòà ãàéûòìàñûíäà
áþéöê ðîë îéíàéûð. Ýþñòÿðèëÿí òÿäáèðëÿðèí èúòèìàè-ïñèõîëîæè ìÿçìóíó èëÿ
éàíàøû èãòèñàäè ñÿìÿðÿñèíè äÿ íÿçÿðÿ àëñàã, áó êèìè èøëÿðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ
ôàéäàëû îëìàñûíû òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèí äåéèë.
Åëì âÿ òåõíèêàíûí èíêèøàôû ÿñðèíäÿ òÿáèè âÿ èúòèìàè àìèëëÿðèí òÿñèðè àë-
òûíäà ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëèêëÿðè êëèíèêàñûíäà úèääè äÿéèøèêëèêëÿð áàø
âåðìÿêäÿäèð. Èñòåùñàëàòûí ìåõàíèêëÿøäèðèëìÿñè, àâòîìàòëàøäûðûëìàñû,
åëåêòðîíèêàíûí èíêèøàôû, êîìïéóòåð òåõíèêàñûíûí ìÿèøÿòèìèçÿ ñöðÿòëÿ äàõèë
îëìàñû èíñàíëàðûí ïñèõèêàñûíà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Ïñèõè âÿ ôèçèêè èíêèøàôûí
òåìïèíèí äÿéèøìÿñè, î úöìëÿäÿí, úèíñè éåòèøêÿíëèéèí åðêÿí áàøà ÷àòìàñû
áèð ÷îõ ùàëëàðäà äèñùàðìîíèéàéà âÿ ïàòîëîæè ìåéèë ïîçóíòóëàðûíà ñÿáÿá
îëóð. Áöòöí áóíëàð ïñèõèàòðèéàíûí äàèðÿñèíèí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ, îíóí òÿðêè-
áèíäÿí áèð ÷îõ ìöñòÿãèë ñàùÿëÿðèí — ïñèõîòåðàïèéà, íàðêîëîýèéà, óøàã âÿ
éåíèéåòìÿ ïñèõèàòðèéàñû, ùåðàíòîëîýèéà âÿ è.à. èíêèøàô åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îë-
ìóøäóð. Áó èñÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ,
ïñèõîïðîôèëàêòèêà öñóëëàðûíûí çÿíýèíëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.
V ÔßÑÈË
Ô ÐÅÉ ÄÈÇÌ , ÍÅ Î Ô ÐÅÉ ÄÈÇÌ Âß Î ÍËÀÐÛÍ

Ì À Ù ÈÉ Éß ÒÈ Ù ÀÃ Ã ÛÍ ÄÀ
Ôðåéäèçì XIX ÿñðèí ñîíó XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìèø,
ãÿðá àëÿìèíäÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ôÿëñÿôÿ, ÿäÿáèééàò, èíúÿñÿíÿò, ïñèõî-
ëîýèéàéà, òÿáàáÿòÿ âÿ öìóìèééÿòëÿ, èíñàíûí ùÿéàòû èëÿ áàüëû îëàí áöòöí ñà-
ùÿëÿðÿ íöôóç åòìèøäèð. Îíóí áàíèñè Àâñòðèéà ïñèõèàòðû âÿ ïñèõîëîãó Çèã-
ìóíä Ôðåéääèð. Ôðåéäèí àäû èëÿ áó åëìè úÿðÿéàí ô ð å é ä è ç ì, Ôðåéäèí
þçö èñÿ îíó «ï ñ è õ î à í à ë è ç» àäëàíäûðìûøäûð.
Ç.Ôðåéä ìèëëèééÿòúÿ éÿùóäèäèð. Áóðæóà Àâñòðèéàñûíäà éÿùóäè þçöíÿ ö÷
ñÿíÿòäÿí áèðèíè ñå÷ÿ áèëÿðäè. Î, éà ùöãóãøöíàñ, éà òàúèð, éà äà ùÿêèì îëà
áèëÿðäè. Òÿáàáÿò Ç. Ôðåéäÿ òàìàìèëÿ õîø ýÿëìÿñÿ äÿ, ìÿúáóð îëäó êè,
Âéàíà óíèâåðñèòåòèíèí òèáá ôàêöëòÿñèíÿ äàõèë îëñóí. Áåëÿëèêëÿ, ýÿëÿúÿê áóð-
æóà úÿìèééÿòèíèí ÿí ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ùåñàá îëóíàí
Ç.Ôðåéä þçöíöí ùÿéàò ñàëíàìÿñèíÿ áåëÿ ùÿâÿññèç áàøëàäû.
Ç.Ôðåéäÿ ýþðÿ èíñàíûí äàâðàíûøû èúòèìàè èíêèøàô ãàíóíëàðû èëÿ äåéèë, èð-
ðàñèîíàë (ëàòûíúà «èððàòèîíàëèñ» — øöóðëà èäàðÿ îëóíìàéàí äåìÿêäèð), øöóð-
ñóç ïñèõè ãöââÿëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóð. Ýóéà î, þç ìöùèòè èëÿ äàèìà
ýèçëè ìöíàãèøÿ âÿçèééÿòèíäÿäèð, èíòåëëåêò-èíñòèíêòèâ ìåéèëëÿðè áàøãàëàðûí-
äàí ýèçëÿòìÿê ö÷öí àïàðàòäûð. Ôðåéä èíñàíûí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðèíè, òàðèõè âÿ
èúòèìàè ùàäèñÿëÿðè øöóðñóç ìåéèëëÿðèí, èëê íþâáÿäÿ, ñåêñóàë ìåéèëëÿðèí òÿ-
çàùöðö êèìè òÿùëèë åäèðäè.
Ôðåéä èíñàíûí ïñèõèêàñûíû 3 ùèññÿéÿ áþëöð, «ïñèõèêàìûçûí ÿí âàúèá âÿ
áöòöíëöêëÿ öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí ùèññÿñè ò ÿ ù ò ÿ ë ø ö ó ð ä ó ð» (ø ö ó ð -
ñ ó ç ë ó ã) äåéèðäè. Áó ñôåðà Ôðåéä òÿðÿôèíäÿí «Î» àäëàíäûðûëìûøäûð. Òÿù-
òÿëøöóð âÿ éà øöóðäàíêÿíàð ñôåðàäà èíñàíûí þçöíö èäàðÿ åòìÿñèíè, äàõèëè
àëÿìè ìöÿééÿí åäÿí ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿëÿð úÿìëÿøìèøäèð. Ôðåéäÿ ýþðÿ,
øöóðäàíêÿíàð ñôåðà þç åíåðæèñèíè îíóí ÿñàñûíäà äàéàíàí èíñòèíêòëÿðäÿí, åù-
òèðàñëàðäàí, øÿùâÿò âÿ àðçóëàðäàí, áàøëûúàñû èñÿ úèíñè âÿ ìÿùâåòìÿ-äàüûòìà
èíñòèíêòëÿðèíäÿí àëûð. Òÿùòÿëøöóðóí ÿñàñ ïðèíñèïè èñÿ ìÿìíóíëóã, ðàçûëûã
ïðèíñèïèäèð êè, áó äà àüðû âÿ ÿçèééÿòäÿí, õîøàýÿëìÿç ùàëëàðäàí ãà÷ìàã,
çþâãÿ, íÿøÿéÿ úàí àòìàãäûð.
Ôðåéä áåëÿ ùåñàá åäèðäè êè, èíñàíûí ðóùóíäà, è÷ äöíéàñûíäà åëÿ øåéëÿð
îëóð êè, ùÿìèí øÿõñ îíëàðäàí õÿáÿðñèç ãàëûð, ÿñëèíäÿ èíñàí þç äàõèëèíäÿ íÿ
Ôðåéäèçì, íåîôðåéäèçì âÿ îíëàðûí ìàùèééÿòè ùàããûíäà 79
âàðñà, äåìÿëè îíóíêóäóð, äåìÿëè îíó áèëèð (âÿ áèëìÿëèäèð), àíúàã áèëìèð êè,
áèëèð. Ôðåéä èíñàíûí ðóùóíäà éàøàéàí, áèëìÿäèéè «áèëäèêëÿðèíèí» ÷îõóíó øö-
óðäàí êÿíàðà, øöóðàëòûíà àèä åäèðäè. Øöóðàëòû íåúÿ éàðàíûð? Ôðåéäÿ ýþðÿ
êþðïÿëèêäÿí áèçäÿ «ëèáèäî» — ñåêñóàë ìåéèë, ùÿçç àëìàã èñòÿéè ýöúëö îëóð,
ãàäàüàí îëóíàíëàðû ïîçìàã, îíà íàèë îëìàã èíñàíà õöñóñè ëÿççÿò âåðèð.
Îíà ýþðÿ äÿ ëèáèäî òåç-òåç éà ãÿëáèíäÿ, éà äà àøêàð øÿêèëäÿ èíñàíû áÿçè ÿõ-
ëàã ïîçóíòóëàðûíà éîë âåðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Ëàêèí èíñàí åòäèéè âÿ äöøöí-
äöéö àéûáûí àéûáëûüûíû áàøà äöøöð. Øöóðäà áåëÿ áèð õóñóñèééÿò âàðäûð: áèð
øåéè þçöíÿ ãÿáàùÿò, ïèñ, äþçöëìÿç ñàéûðñà îíó óíóòìàüà ÷àëûøûð. Èíñàí ïèñ
ÿìÿëëÿðè, ôàúèÿíè óíóòìàñà õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëàð, éàøàéà áèëìÿç. Øöóð îíà
ÿçèééÿò âåðÿí, îíó óòàíäûðàí øåéëÿðè þçöíäÿí ãîâìàüà úÿùä ýþñòÿðèð. Áÿñ
ñûõûøäûðûá ùàðà àòûð? Ñþçñöç þç áÿäÿíèíäÿí êÿíàðà éîõ, äàõèëèíäÿ éåðëÿøÿí
øöóðóí ãàðàíëûã (äÿðèí) ãàòûíà. Áåëÿëèêëÿ, øöóðóí àéäûí ùèññÿñèíäÿí ñûõûø-
äûðûëàí íÿ âàðñà ùàìûñû øöóðóí áó ãàðàíëûã ãàòûíäà òîïëàíûð. Òÿùòÿëøöóðó —
ãàðàíëûã äöíéàíû Ôðåéä úÿùÿííÿì àäëàíäûðûðäû, ÷öíêè áóðàäà ïèñ, àéûá, àü-
ðûëû èñòÿêëÿð òîïëàíìûøäûð. Áóðàäà äÿùøÿòëè ïñèõè åíåðæè âàðäûð. Ìÿíôè ãöâ-
âÿéÿ ìàëèê åíåðæèíèí ìèãäàðû î äÿðÿúÿéÿ ÷àòà áèëÿð êè, àõûðäà âóðóá áöòöí
ìÿíÿâèééàòû äàðìàäàüûí åäÿð. Îíà ýþðÿ äÿ øöóðàëòûíäà îëàíëàð øöóðóí àé-
äûí ñÿòùèíÿ ãàéûäûá èøëÿíìÿéÿ, îíëàðà ÿçàá âåðÿí åíåðæèäÿí àçàä îëìàüà
úàí àòûð. Ôðåéä øöóðàëòûíäà îëàíëàðûí åíåðæèëÿðèí ñÿðô åòìÿê ö÷öí þç ôîðìà-
ñûíû (áÿçÿí ìÿçìóíóíó) äÿéèøìÿêëÿ öçÿ ÷ûõìàñû âàðèàíòëàðûíû äà àøêàð
åòìèøäèð. Îíëàðäàí áèðè ñ ó á ë è ì à ñ è é à ä û ð . Î, áåëÿ ùåñàá åäèðäè êè,
ôàíòàçèéàëàð, õÿéàëëàð, áèð ÷îõ éóõóëàð ñóáëèìàñèéà ôîðìàñûäûð. Áó áàðÿäÿ
áèð ãÿäÿð ñîíðà ìÿëóìàò âåðèëÿúÿêäèð.
Ïñèõèêàíûí III ãàòûíû ñ å í ç ó ð à òÿøêèë åäèð. Áó øöóðëà øöóðñóçëóüóí
àðàñûíäà éåðëÿøÿí, õöñóñè âÿçèôÿñè îëàí ãàòäûð. Ñåíçóðàíûí âÿçèôÿñè ëàçûì-
ñûç, àéûá ñàéûëàí àðçóëàðûí øöóðñóç (ãàðàíëûã) ãàòäàí øöóðëó (àéäûí) ãàòû
êå÷ìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàãäûð. Ôðåéäÿ ýþðÿ áöòöí ïñèõè ôÿàëèééÿò áåëÿ áèð
ñõåì ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð: øöóðñóçëóã ýåíèø áèð äÿùëèçäèð. Áó äÿùëèç-
äÿ ùÿð áèð øÿõñèí þçöíÿ óéüóí ïñèõè ùÿðÿêÿòëÿðè ãàéíàéûð. Äÿùëèç åíñèç åé-
âàí âàñèòÿñèëÿ áèð îòàãëà áèðëÿøèð. Ùÿìèí îòàãäà øöóð ñàêèíëèê åäèð. Åéâàí-
äà äàèìà «ýþçÿò÷è» íþâáÿ ÷ÿêèð (Ôðåéäèí ñåíçóðà àäëàíäûðäûüû ñàùÿ). Ýþ-
çÿò÷è ùÿð áèð ïñèõè ôÿàëèééÿòÿ äèããÿò éåòèðèð, õîøóíà ýÿëìÿéÿíëÿðè äÿùëèçÿ
áóðàõìûð. Ñåíçóðàíûí äÿùëèçÿ áóðàõäûüû èñòÿêëÿðèí ùàìûñû øöóðäà úàíëàíûð.
Áóðàõûëìûø èñòÿêëÿð î âàõò øöóðëó ùåñàá åäèëèð êè, ùÿìèí àðçó âÿ ôèêèðëÿð øö-
óðó þçöíÿ úÿëá åäÿ áèëñèí. Òÿùòÿëøöóðóí ÿñàñ ùÿðÿêÿòâåðèúè ãöââÿñè éóõà-
ðûäà äåäèéèìèç èíñòèíêòëÿðäèð. Áàøëûúàñû èñÿ úèíñè èíñòèíêòäèð. Èíñàíûí þçöíÿ
òàáå îëìàéàí, íåúÿ äåéÿðëÿð, ðàì åäèëìÿéÿí úèíñè àúëûã åíåðæèñè — ëèáèäî
þçóíöí «øöàëàðû» èëÿ èíñàíûí áöòöí ôÿàëèééÿòèíÿ, åìîñèéàëàðûíà òÿñèð ýþñòÿ-
ðèð. Ôðåéäÿ ýþðÿ áåéíèí àíàòîìèéàñû èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí ïñèõèêà-
íûí ãóðóëóøó áåëÿäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, Ôðåéä èíñàíûí ïñèõè ôÿàëèééÿòèíè áèð
íþâ ãåéðè-ÿíÿíÿâè, þçöíÿìÿõñóñ ôîðìàäà áàøà äöøöðäö. Øöáùÿñèç, áó
Ôðåéäèí, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, èäåàëèñò áèð ìþâãåäÿ äóðìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèðäè.
Ôðåéä þç íÿçÿðèééÿñèíè ïàíñåêñóàëèçì ïðèíñèïè öçÿðèíäÿ ãóðìóøäó.
Îíà ýþðÿ ñåêñ èíñàíûí õàñèééÿòèíè, ùÿðÿêÿò âÿ ôÿàëèééÿòèíè, öìóìèééÿòëÿ,
áöòöí âàðëûüûíû ìöÿééÿí åäÿí áèð àìèëäèð. «Ñåêñóàë òÿëÿáàòûí þäÿíèëìÿ-
ìÿñè ÿñÿá-ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí éàðàíìàñûíäà áàøëûúà ðîë îéíàéûð» — äåéèðäè.
Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åòìÿëèéèê êè, ñåêñóàë ñôåðàíûí õÿñòÿëèêëÿðèí òþ-
ðÿíìÿñèíäÿ ðîëó áàðÿäÿ ôèêèð éåíè äåéèëäèð. Áó ùàãäà ýþðêÿìëè ðóñ ôèçèî-
ëîãó È.Ì.Ñå÷åíîâ Ôðåéääÿí õåéëè ÿââÿë þç ìöëàùèçÿëÿðèíè ñþéëÿìèøäèð.
È.Ì.Ñå÷åíîâ ýþñòÿðìèøäèð êè, ùÿð 10 ãàäûíäàí 9-óíäà ñåêñóàë åùòèðàñëàðëà
úèíñè ìöíàñèáÿòèí éàðûòìàçëûüû àðàñûíäàêû çèääèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ íåâðîòèê
ùàëëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöíäöð. Áÿñ áó íÿçÿðèééÿíèí èëê åëåìåíòëÿðè
Ôðåéäèí ôèêðèíÿ íåúÿ ýÿëìèøäèð? Î, þç èëêèí ìöøàùèäÿëÿðèíäÿ èíñàíûí äàõè-
ëè àëÿìèíèí ìöðÿêêÿáëèéèíÿ, íåâðîçà òóòóëàíëàðûí âÿ òàì ñàüëàì øÿõñëÿðèí
ñàðñûíòûëàðûíà, áîüóëìóø åùòèðàñëàðûí, êîíôëèêòëÿðèí óçàã íÿòèúÿëÿðèíÿ äèã-
ãÿò éåòèðìèøäèð. Áÿëêÿ äÿ ðàñò ýÿëäèéè ìàðàãëû áèð òÿñàäöô éåíè áèð êîíñåï-
ñèéà éàðàòìàãäà îíà êþìÿê åòìèøäèð. Áó ìÿøùóð «Àííà» ùàäèñÿñèäèð. Áó
ÿùâàëàòû Ôðåéäèí ùÿêèì äîñòó Áðàéåð ñþéëÿìèøäè. Ùÿêèìèí éàíûíà ýÿëÿí
ýÿíú áèð ãûç óçóí ìöääÿò þëöì àéàüûíäà îëàí àòàñûíà ãóëëóã åòäèêäÿí ñîí-
ðà õÿñòÿëÿíìèøäè. Õÿñòÿíèí óçóí ìöääÿò êå÷èðäèéè ýÿðýèíëèê íÿòèúÿñèíäÿ
àéàãëàðû èôëèú îëìóøäó. Àííà áó ìÿëóìàòëàðû ùÿêèì òÿðÿôèíäÿí ùèïíîç âÿ-
çèééÿòèíÿ ñàëûíäûãäàí ñîíðà ñþéëÿìèøäèð. Áÿëëè îëìóøäóð êè, îíóí ïñèõèêà-
ñûíà ñàðñûäûúû òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèë àòàñûíûí þëöìö îëìóøäóð. Áðàéå áåëÿ áèð
ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð êè, ãûç àòàñûíà ãóëëóã åòäèéè äþâðäÿ îíóí ôèêèðëÿðèíäÿ
ùÿð ùàíñû áèð àðçó éàðàíìûø (ìÿñÿëÿí, îëà áèëñèí êè, ðÿãñ åòìÿê àðçóñó éà-
ðàíìûø, ëàêèí øÿðàèòëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áó ôèêèðäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð îë-
ìóø), ñîíðà èñÿ áó àðçóíó óíóòìàüà ÷àëûøìûøäûð. ßëáÿòòÿ, áó àðçó îíóí
éàääàøûíäàí èçñèç êå÷èá ýåòìÿìèøäèð. Ìÿùç, àéàãëàðûí èôëèúè äÿ áó àðçóíóí
ùÿéàòà êå÷ìÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûøäûð. Áðàéåð áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè,
î, éåíè áèð õÿñòÿëèéèí ñÿáÿáèíè òàïìûøäûð, Áóíóí ÿñàñûíäà äà î þç ìöàéè-
íÿ ìåòîäóíó èðÿëè ñöðöð. Áðàéåð ìåòîäóíóí ìàùèééÿòè îíäàí èáàðÿò èäè êè,
õÿñòÿíè ùèïíîç âÿçèééÿòèíÿ ñàëàðàã õÿñòÿëèéèí ÿìÿëÿýÿëìÿ øÿðàèòèíè âÿ ùÿ-
ìèí äþâðäÿ õÿñòÿíèí êå÷èðäèéè èçòèðàáëàðû ñþéëÿìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿêëÿ
ìöñáÿò íÿòèúÿ ÿëäÿ åòìÿê îëàð. Áó ÿùâàëàòû åøèòäèêäÿí ñîíðà Ôðåéä úàâàá
âåðìÿéÿ òÿëÿñìÿäè. Áóíóí ö÷öí õåéëè äöøöíìÿëè îëäó.
Ôðåéäÿ ýþðÿ èíñàíûí ôÿàëèééÿòè èêè ÿñàñ ïðèíñèïÿ òàáåäèð: 1) ðàçûëûã (ãÿ-
íàÿòëÿíìÿê); 2) ðåàëëûã. Áèðèíúè ïðèíñèïèí ÿñàñûíäà øöóðñóçëóã äàéàíûð âÿ
áó ïðèíñèïèí òÿëÿáèíÿ ìöâàôèã îëàðàã èíñàí èíñòèíêòèâ íÿøÿéÿ, çþâãÿ úàí
àòûð, ãÿìäÿí, êÿäÿðäÿí ãà÷ûð. Áó ïðèíñèï àäàìû õàðèúè àëÿìè äÿðê åäÿíÿ-
äÿê îíóí ïñèõè ôÿàëèééÿòè öçÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã åäèð. Êþðïÿ óøàüûí ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðèí. Óøàã éåíè ýþðäöéö áöòöí ÿøéàëàðäàí çþâã àëìà-
üà ÷àëûøûð. Áóíó Ôðåéä óøàüûí åðîòèê çþâãö èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäè. Àíàñûíûí
äþøöíö ÿìÿðêÿí äÿ, áàðìàüûíû ñîðàðêÿí äÿ, äåôåêàñèéà àêòû çàìàíû äà
óøàã ñàíêè çþâã àëûð. Ôðåéäÿ ýþðÿ áóíëàðûí ùàìûñû óøàã ö÷öí úèíñè àêòà åê-
âèâàëåíò ïðîñåñëÿðäèð. Ôðåéä éàçìûøäûð: «ßýÿð êþðïÿ óøàã þç ìÿãñÿäèíè
èçàù åäÿ áèëñÿéäè, î éÿãèí äåéÿðäè: àíàñûíûí äþøöíö ÿììÿê îíóí ö÷öí ÿí
âàúèá ùÿéàòè ïðèíñèïäèð. Áó, îíóí óøàãëûã òÿñÿââöðöíÿ ýþðÿ î ãÿäÿð äÿ
ñÿùâ äåéèëäèð. ×öíêè î, áó àêòëà þçöíöí «ÿí áþéöê ùÿéàòè òÿëÿáàòûíû þäÿ-
ìèø îëóð».
Ôðåéäèí «áèðèíúè ãèäà, èêèíúè úèíñè òÿëÿáàò» êîíñåïñèéàñû ãÿðá àëÿìèí-
äÿ ìÿøùóðäóð. Óøàüûí ùÿéàòûíäà èêè ÿí âàúèá àðçóñó âàðäûð: àúëûã âÿ åðî-
òèê ùèññëÿðèíè þäÿìÿê. Ôðåéäÿ ýþðÿ óøàã ö÷öí àúëûã âÿ ìÿùÿááÿò àðàñûíäà
ùå÷ áèð ôÿðã éîõäóð. Ùÿð èêèñè ïàðàëåë ýåäÿí ïðîñåñëÿðäèð. Óøàã áþéöäöêúÿ
òÿäðèúÿí ðåàëëûã ïðèíñèïè þç ùþêìöíö ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Óøàüû ðàçûëûã
ïðèíñèïèíèí òÿëÿá åòäèéè êèìè ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðèðëÿð, áÿçè ãàäàüà-
ëàð ãîéìàüà áàøëàéûðëàð. Äàùà äîüðóñó, ðåàë ùÿéàòûí òÿëÿáèíÿ óéüóí ùÿðÿ-
êÿò åòìÿéÿ (÷ûëïàã ýÿçìÿéÿ, áàðìàüûíû ñîðìàüà ãîéìóðëàð âÿ ñ.) ìÿúáóð
åäèðëÿð. Ðåàëëûã ïðèíñèïè ðàçûëûã ïðèíñèïè èëÿ ìöáàðèçÿéÿ ýèðèøèð, êîíôëèêòëÿð
äöéöíö éàðàíìàüà áàøëàéûð.
Ôðåéä ìÿãàëÿëÿðèíèí áèðèíäÿ éàçìûøäûð: «Óøàüà ïàðûëäàéàí, ÿëâàí ÿø-
éàëàð õîø ýÿëèð. Î, ÿëèíè ùÿìèí øåéëÿðÿ äîüðó óçàäûð, ÷àëûøûð êè, îíëàðû ÿëäÿ
åäèá çþâã àëñûí. Ëàêèí áó àí áàøãà áèð ãöââÿ, àíà óøàüûí ÿëèíèí öñòöíäÿí
âóðóð, «îëìàç» ÿìðè âåðèð. Áÿëè äàõèëè èíñòèíêòèâ úÿùäëÿð ðåàëëûãëà ãàðøûëà-
øûð. Êöëëè ìèãäàðäà èúòèìàè, ÿõëàãè ìÿùäóäèééÿòëÿð òÿäðèúÿí «ãàäàüàí»
ñèñòåìèíÿ ÷åâðèëèð. Àðòûã óøàã áàøà äöøöð êè, íÿéè îëàð, íÿéè îëìàç.
Óøàã ùÿéàòûíûí èêèíúè èëèíäÿ ÿêñ úèíñëè âàëèäåéíëÿðèíÿ ãàðøû ñåâýè ùèññè
ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Áó àíäàí åòèáàðÿí ùÿð áèð óøàüûí ïñèõèêàñûíäà «Åäèï
÷àðûíûí ôàúèÿñè» áàøëàéûð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ «Åäèï ÷àðû ôàúèÿñèíäÿ» àìàíñûç
òàëåéèí ùþêìö èëÿ Åäèï àòàñûíû þëäöðöð âÿ àíàñû èëÿ åâëÿíèð. Áó ôàúèÿíèí
óøàüûí ïñèõèêàñûíäà éàðàíìàñûíû Ôðåéä Å ä è ï ê î ì ï ë å ê ñ è àä-
ëàíäûðìûøäûð. Áóíóí ìàùèééÿòè îäóð êè, îüëàí óøàüû þç àíàñûíà, ãûç óøàüû
èñÿ àòàñûíà ãàðøû òÿìèç ñåâýè åùòèðàñû ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð. Îüëàí óøàüû
ùÿì àòàñûíà ïàõûëëûã åäèð, åéíè çàìàíäà þçöíö àòàñûíà îõøàäûð, îíóíëà
þçöíö åéíèëÿøäèðèð, îíó ñåâèð. Àòà, îüóë ö÷öí ùÿì èäåàëäûð, îíó ñåâèð, ùÿì
äÿ àòàñûíà þëöì àðçóëàéûð, åéíè çàìàíäà îíäàí ãîðõóð. Îíó äà ãåéä åò-
ìÿê ëàçûìäûð êè, îüëàí óøàüû àíàñûíà, ñåêñóàë ùÿâÿñ ýþñòÿðäèéè âàõòäàí
îíäà éàõûí ãîùóìëà úèíñè ÿëàãÿíèí ãàäàüàí îëóíìàñû ùàããûíäà èúòèìàè-
ÿõëàãè äàâðàíûø ãàíóíëàðû ôîðìàëàøûð.
Ôðåéäèí òÿñÿââöðëÿðèíäÿí õÿáÿðäàð îëàí ýÿíú àèëÿëÿð òÿíòÿíÿëè ñóðÿòäÿ
ñþç âåðäèëÿð êè, îíëàð óøàãëàðûíûí ñåêñóàë òÿðáèéÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðÿ-
úÿê, ùÿð ùàíñû áèð ÷ÿòèíëèéÿ ðàñò ýÿëñÿëÿð äÿðùàë Ôðåéäÿ ìöðàúèÿò åäÿúÿê-
ëÿð. Íîðìàë èíêèøàô åäÿí 4 éàøëû Ùàíñ àäëû áèð óøàãäà íåâðîòèê âÿçèééÿò
ÿìÿëÿ ýÿëèð. Óøàüûí âàëèäåéíëÿðè Ôðåéäÿ ìöðàúèÿò åäèá, êþìÿê åòìÿñèíè
õàùèø åäèðëÿð. Ôðåéä Ùàíñûí âàëèäåéíëÿðèíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, îíëàð óøàüà
òàì ñÿðáÿñòëèê âåðñèíëÿð, áåëÿ êè, óøàã ôèêðèíÿ ýÿëÿí áöòöí èôàäÿëÿðè ñþéëÿ-
ñèí. Áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà óøàüûí àòäàí ãîðõäóüó ìÿëóì îëóð. Óøàã
ñþéëÿéèð êè, êèìèíñÿ àòäàí éûõûëìàñûíû ýþðìöø, íåâðîç ùàëû äà áóíäàí ñîí-
ðà éàðàíìûøäûð. Ôðåéä áó ùàäèñÿíè áåëÿ èçàù åòìèøäèð. Åäèï êîìïëåêñèíÿ
ýþðÿ óøàã þç àíàñûíà úèíñè ùÿâÿñ ýþñòÿðäèéèíäÿí àòàñûíûí þëìÿñèíè àðçóëà-
éûð. Àíúàã áóíà ýöúö ÷àòìàäûüûíäàí äàõèëè ýÿðýèíëèê êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð
îëóð. Ùàíñ àòàñûíû àòëà åéíèëÿøäèðèð âÿ îíà åëÿ ýÿëèð êè, àòàñû îíó àíàñûíà
ìÿùÿááÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ ýþðÿ àõòàëàéàúàãäûð. Îíà ýþðÿ äÿ àòäàí ãîðõìà
ùèññè (Ôðåéäÿ ýþðÿ àò àòàíûí ñèìâîëóäóð) ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Óøàã àðçó
åäèð êè, àòàñû äà àò êèìè éûõûëûá ìÿùâ îëñóí. Åéíè çàìàíäà áóíó èñòÿìèð,
÷öíêè àòàñûíû ñåâèð, þçöíö îíà áÿíçÿòìÿéÿ ÷àëûøûð.
Ôðåéäÿ ýþðÿ ùÿéàòäà èíñàíûí áàøëûúà ìÿãñÿäè èíñòèíêòèâ òÿëÿáëÿðèíè
þäÿìÿê, çþâã àëìàãäûð. Ëàêèí úÿìèééÿòäÿ ìþâúóä ãàíóíëàð áóíà ìàíå
îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ øÿõñèééÿòëÿ úÿìèééÿò ãàíóíëàðû àðàñûíäà ìöíàãèøÿ éà-
ðàíûð. Ôðåéä éàçìûøäûð: «...ìÿäÿíèëÿøìÿéèí áèçèì áÿäáÿõòëèéèìèçäÿ õåéëè
ðîëó âàðäûð. Áèç î âàõò õîøáÿõò îëà áèëÿðèê êè, ìÿäÿíèëÿøìÿêäÿí ÿë ÷ÿêÿê
âÿ èáòèäàè ùÿéàò òÿðçèíÿ êå÷ÿê». Áàøãà ñþçëÿ, õîøáÿõò îëìàã èñòÿéèðñÿíñÿ
ùåéâàíè èíñòèíêòëÿðèí þäÿíèëìÿñèíÿ ÷àëûø âÿ éà ìÿäÿíèééÿòèí ìöàñèð íàè-
ëèééÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ þç õîøáÿõòëèéèíäÿí ÿë ÷ÿê. Ôðåéä èúòèìàè
ãàéäàëàðà, ìÿäÿíè éàøàéûø âÿ ÿõëàã íîðìàëàðûíà ÿìÿë åòìÿéèí õîøáÿõòëè-
éÿ ìàíå îëìàñûíû ãåéä åäÿðÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö êè, ñèâèëèçàñèéàäàí ÿë
÷ÿêìÿêëÿ èíñàí «õîøáÿõò» îëà áèëÿð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, 60-úû èëëÿðäÿ Àâðî-
ïàäà ìåéäàíà ýÿëìèø Õèïïè ùÿðÿêàòûíûí ôÿàëëàðû þçöíöí òÿñèñ ãóðóëòàéûí-
äà (1964-úö èëäÿ Èíýèëòÿðÿíèí Ëèâåðïóë øÿùÿðèíäÿ) ðÿéàñÿò ùåéÿòèíèí áàøû
öñòÿ Ôðåéäèí ïîðòðåòèíè âÿ øöàðëàðûíû àñìûøäû. Áèëäèéèìèç êèìè Õèïïèëÿð áóð-
æóà úÿìèééÿòèíÿ, ìöàñèð ñèâèëèçàñèéàéà þç íàðàçûëûãëàðûíû áèëäèðÿðÿê ìåøÿ-
ëÿðäÿ, ìàüàðàëàðäà éàøàìàüà áàøëàäûëàð. Áåëÿ ýÿíúëÿð áöòöí íåìÿòëÿðäÿí,
ìÿäÿíè éàøàéûø ôîðìàëàðûíäàí èìòèíà åäèð, èíñòèíêòèâ òÿëÿáëÿðèíè; î úöìëÿ-
äÿí, ñåêñóàë òÿëÿáëÿðèíè íåúÿ ýÿëäè ùÿéàòà êå÷èðèð, úèíñè ÿëàãÿ ìÿùäóäèé-
éÿòèíè ðÿää åäèð, þçëÿðèíè ÿñë àçàä øÿõñèééÿòëÿð ùåñàá åäèðäèëÿð. Îíëàð ãÿ-
äèì ãÿáèëÿ èúìàëàðûíû õàòûðëàäûðäûëàð. Úèíñè ÿëàãÿ ùå÷ áèð ãîùóìëóã íÿçÿ-
ðÿ àëûíìàäàí ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè.
Ôðåéäèí áöòöí ÿñÿðëÿðèíèí öçÿðèíäÿí ãûðìûçû õÿòëÿ áåëÿ áèð ôèêèð êå÷èð:
èíñàíëàðûí ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òóòóëìàñûíûí éåýàíÿ ñÿáÿáè èúòèìàè ãà-
íóíëàðëà úèíñè èíñòèíêòëÿð àðàñûíäà áàø âåðÿí çèääèééÿòèäèð, Î, äåéèðäè êè,
ÿýÿð úèíñè ìöíàñèáÿòëÿð ñàùÿñèíäÿ áöòöí ìÿùäóäèééÿòëÿð àðàäàí ýþòöðö-

ëÿðñÿ, èíñàí îíóí àçàä ìÿùÿááÿòè éîëóíäà äóðàí ùÿð øåéè ìÿùâ åòìÿéÿ
ãàäèð îëàðñà, î, þç õîøáÿõòëèéèíè òÿìèí åäÿð âÿ õÿñòÿëÿíìÿç. Ôðåéä èíñàí
úÿìèééÿòèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿ, øöóðóíóí ôîðìàëàøìàñûíäà ìàðêñèñò
äöíéàýþðöøëÿðè èíêàð åäèð, áàøëûúà àìèë ÿìÿéè äåéèë ëèáèäîíó ùåñàá åäèðäè.
Áåëÿ ýöúëö ëèáèäî èíñàíûí äàõèëèíäÿ ñàêèò òàáåëèê âÿçèééÿòèíäÿ ãàëà áèëìÿç-
äè. Áó èíñàíëàðû éàðàäûúû ÿìÿêëÿ, èíúÿñÿíÿòëÿ, åëìëÿ âÿ áàøãà èúòèìàè ôÿà-
ëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìàüà âàäàð åòäè. Èíñàí þç úèíñè òÿëÿáëÿðèíè òÿìèí åäÿ áèë-
ìÿäèéèíäÿí èúòèìàè ôÿàëèééÿòÿ ìöðàúèÿò åäèð — «Ñóáëèìàñèéà éîëóíó ñå-
÷èð». Áÿñ Ôðåéä ñåâýè ùàããûíäà íÿ äåéèðäè. Î, èíñàíëàð àðàñûíäàêû ñåâýèíè
ùåéâàíëàðûí úèíñè ìöíàñèáÿòëÿðè èëÿ åéíèëÿøäèðèð âÿ áóíëàðûí àðàñûíäà ïðèí-
ñèïèàë áèð ôÿðã ýþðìÿäèéèíè ñþéëÿéèðäè.
Éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè Ôðåéäÿ ýþðÿ, èíñàíûí ìÿùÿááÿòèíèí ÿñàñû-
íû ìÿøùóð Åäèï êîìïëåêñè òÿøêèë åäèð. Èëê áàõûøäà àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, êèøè
ãàäûíû îíà ýþðÿ ñåâèð êè, î, õîøó ýÿëäèéè àäàìäûð, ñàäÿúÿ îëàðàã ãàäûíäûð.
ßñëèíäÿ èñÿ îíà ýþðÿ ñåâèð êè, ãàäûí îíóí ùÿëÿ óøàã èêÿí ñåêñóàë åùòèðàñ
ýþñòÿðäèéè àíàñûíûí ÿâÿçåäèúèñèäèð. Êèøè ãàäûí ö÷öí îíóí àòàñûíûí éåðèíè
òóòìóø àäàìäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ êèøè ãàäûíäà îëìàéàí âÿ ãàäûí ö÷öí ÷îõ
çÿðóðè îëàí áèð ÷îõ àíàòîìèê õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí îáéåêòèâ
âàðëûãäûð. Êèøè ãàäûí ö÷öí îíà óøàã áÿõø åäÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ úàíëûäûð. Áó-
ðàäàí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëóð êè, ãàäûí àíà îëìàüà úÿùä åäèð. Ëàêèí
Ôðåéäÿ ýþðÿ ãàäûí àíà îëìàã êèìè ÷îõ íÿúèá áèð èøÿ úÿùä åòìèð. Óøàüûí
äîüóëìàñû àíà ö÷öí éàëíûç îíäà îëìàéàí úÿùÿòè þäÿìÿéÿ ÷àëûøàðêÿí åòäè-
éè ìöáàðèçÿíèí, òÿøÿááöñöí íÿòèúÿñèäèð. Áó òÿøÿááöñöí ñÿáÿáè èñÿ îíóí
êèøèéÿ ãàðøû ùÿñÿä àïàðìàñûäûð. Áåëÿëèêëÿ, Ôðåéä àíàëûã êèìè øÿðÿôëè áèð àäû,
óøàüûí äöíéàéà ýÿëìÿñèíè ìöðòÿúå øÿêèëäÿ, éàíëûø áàøà äöøöð, ýóéà áóí-
ëàð, ãàäûí þç úèíñè åùòèðàñûíû þäÿéÿðêÿí òþðÿíÿí íÿòèúÿäèð. «ßñëèíäÿ ùå÷ áèð
ãàäûíû àíà îëìàã ãÿòèééÿí äöøöíäöðìöð!».
Ôðåéäÿ ýþðÿ ðÿññàìûí, éàõóä ùÿð ùàíñû áèð èíúÿñÿíÿò õàäèìèíèí éàðà-
äûúû ôÿàëèééÿòè ñåêñóàë åíåðæèíèí ñåíçóðàíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíäàí ÷ûõìà-
ñûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áöòöí áó éàðàäûúûëûã ïðîñåñèíèí ÿñàñûíäà úèíñè
ôÿàëèééÿò åíåðæèñèíèí èúòèìàè ôÿàëèééÿòÿ ÷åâðèëìÿñè äàéàíìûøäûð. Îíà ýþðÿ
äÿ éàðàäûúûëûãëà ÷îõ ìÿøüóë îëàí àäàìëàðäà ñåêñóàë åíåðæè ýåòäèêúÿ òöêÿí-
ìÿéÿ äîüðó ýåäèð. Øàèð îíà ýþðÿ øåð éàçûð êè, îíóí ëèáèäî åíåðæèñè èëùàìà
÷åâðèëèð âÿ øàèð ãÿëÿìèíäÿí ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàíûð.
Ôðåéä, Ëåîíàðäî äà Âèí÷èíèí èøëÿðèíäÿ íÿèíêè îíóí ùÿéàòûíû, ùÿì äÿ
åëìè-áÿäèè ôÿàëèééÿòèíè ñåêñóàëëàøäûðûð âÿ ýþñòÿðèð êè, Ëåîíàðäî äà Âèí÷è
êå÷ìèøäÿ þç àíàñûíà éþíÿëòäèéè ñåêñóàë åùòèðàñëàðûíû òÿùòÿëøöóð ñôåðàñûíà
äîüðó ñûõûøäûðûá ÷ûõàðà áèëäè âÿ ùÿìèí åùòèðàñëàðû ôàíòàçèéà àëÿìèíÿ ÷åâèð-
äèéè áèð äþâðäÿ ýóéà ðÿññàì îëìóøäóð. Ëåîíàðäîíóí äöíéàäà ÷îõ ìÿøùóð
«Ìîííà Ëèçà» (Úàêîíäà) ÿñÿðè Ôðåéäÿ ýþðÿ, îüëóíóí àíàéà îëàí ñåêñóàë
ùÿâÿñèíèí ðÿññàì ãÿëÿìè èëÿ ÿêñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Ýóéà Ëåîíàð-
äî, Ìîííà Ëèçàíû ýþðäöêúÿ ñàíêè àíàñûíû ýþðöð, áó øÿêèë àíàñûíûí ñèìâî-
ëóäóð.
Ôðåéäèñòëÿð ìöùàðèáÿ òÿðÿôäàðëàðûíà áÿðàÿò ãàçàíäûðàðàã, ìöùàðèáÿíèí
ñÿáÿáèíè èíñàíëàðûí þç äàõèëè àëÿìèíäÿ, îíëàðûí âÿùøè òÿáèÿòèíäÿ ýþðöðäö.
1932-úè èëäÿ ìÿøùóð ôèçèê Àëáåðò Åéíøòåéíèí ñöëù óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ
ãàëõìàã ÷àüðûøûíà Ç. Ôðåéä à÷ûã ìÿêòóáëà úàâàá âåðìèøäèð. Î, ìÿêòóáóí-
äà éàçûðäû êè, ùÿð áèð úàíëû âàðëûüûí, åëÿúÿ äÿ èíñàíûí ïñèõèêàñûíäà «àãðåñ-
ñèéà» éàõóä «äàüûòìà» èíñòèíêòè äàéàíìûøäûð. Áó èíñòèíêò èíñàíû ùÿéàòû
ìÿùâ åòìÿéÿ, îíó ìàòåðèéàíû áàøëàíüûú ùàëûíà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìöùàðèáÿ òÿáèè áèð ùàäèñÿäèð. Ôðåéäÿ ýþðÿ ùÿð ùàíñû áèð úè-
íàéÿò åòìèø àäàì éàëíûç ãÿëáèíèí ñÿñèíÿ, ùàðàéûíà úàâàá âåðèð. Áåëÿ áèð òÿ-
ëÿá ýóéà èíñàíûí ùåéâàíè ìÿíøÿéèíäÿí èðÿëè ýÿëèð.
Ôðåéä ìöðÿêêÿá ýåíåçÿ ìàëèê îëàí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ñÿáÿáèíè èíôàí-
òèë-ñåêñóàë ùèññëÿðäÿ ýþðöðäö. Î, þç íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñ ìöääÿàëàðûíà èñ-
òèíàä åäÿðÿê ñïåñèôèê ìöàëèúÿ ìåòîäó èðÿëè ñöðìöø âÿ îíó ïñèõîàíàëèç àä-
ëàíäûðìûøäû. Áó ìåòîäà ýþðÿ õÿñòÿíè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí ÿí ÿââÿë øöóð-
äàíêÿíàð ñôåðàéà ñûõûøäûðûëìûø àìèëëÿðè, íåâðîçëàðûí ýèçëè ñÿáÿáèíè àðàøäûð-
ìàã ëàçûìäûð. Îíà ýþðÿ äÿ, ôðåéäèñòëÿð éóõóýþðìÿíè, ñÿùâëÿðè, áþùðàíëàðû
àíàëèç åòìÿéè èðÿëè ñöðöðëÿð. Áó ìåòîäà ýþðÿ ùÿêèì, äöøöíúÿñè áèð ãÿäÿð
êåéëÿøìèø, éàðûéóõóëó âÿçèééÿòäÿ îëàí õÿñòÿëÿðÿ þç ôèêèðëÿðèíè óúàäàí
ñþéëÿìÿéè òÿêëèô åäèð. Àíúàã áèð ãàéäàíû ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð êè, õÿñòÿ àü-
ëûíà ýÿëÿí áöòöí ôèêèðëÿðè óòàíìàäàí, úÿñàðÿòëÿ ñþéëÿìÿëèäèð. Áåëÿ ñïåñèôèê
ïñèõîàíàëèòèê ñþùáÿòäÿ ÿñàñ ðîëó ùÿêèì îéíàéûð. Ñþùáÿò çàìàíû õÿñòÿíèí
ãÿôëÿòÿí äåäèéè ùÿð ùàíñû áèð éàíëûø ôèêèð ïñèõîàíàëèòèê ö÷öí õöñóñè ÿùÿ-
ìèééÿòÿ ìàëèêäèð âÿ áóíëàð íåâðîçóí ÿñë ñÿáÿáèíè àøêàð åäÿ áèëÿð. Ôðåéä
ýþñòÿðìèøäèð êè, õÿñòÿ èëÿ ñþùáÿòäÿ, ùÿêèìèí óñòàëûüû, õÿñòÿíèí ÿñàñ ìÿã-
ñÿääÿí óçàã ôèêèðëÿð ñþéëÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã, ñþùáÿòè ñàðñûäûúû òÿñèð
ýþñòÿðÿí àìèë èñòèãàìÿòèíÿ éþíÿëòìÿéè áàúàðìàñûäûð.
Ïñèõîàíàëèòèê-ùÿêèì õÿñòÿíèí ïñèõèêàñûíû äÿðèíäÿí òÿùëèë åòìÿéè, îíóí
ñèìâîëëàð âÿ àðçóëàðëà äîëó îëàí óøàãëûã ùÿéàòûíû þéðÿíèá òÿùëèë åòìÿéè áà-
úàðìàëûäûð. Õàðèúäÿ áèð ÷îõ ïñèõîàíàëèòèêëÿð áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð êè, áó ìå-
òîä åôôåêòëè áèð ìöàëèúÿ öñóëóäóð. Ãÿðá àëèìëÿðèíèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ
íåâðîçëó õÿñòÿëÿðè àëòû àé ÿðçèíäÿ áó ìåòîäëà ìöàëèúÿ åòäèêäÿ îíëàðûí
63%-äÿ ñàüàëìà âÿ éà ÿùÿìèééÿòëè éàõøûëàøìà ìöøàùèäÿ åäèëèð.
1902-úè èëäÿ Ôðåéäèí ÿòðàôûíäà ýÿíú âÿ èñòåäàäëû ùÿêèìëÿðäÿí èáàðÿò
ìÿñëÿêäàøëàð ãðóïó òîïëàíûð. Áó àíäàí åòèáàðÿí ïñèõîàíàëèçèí çÿôÿð
éöðöøö áàøëàíûð âÿ 5 èëäÿí ñîíðà áó òÿëèì Àâñòðèéàäàí ÷îõ-÷îõ óçàãëàðäà
þçöíÿ éåð òàïûð. Êëàññèê àëìàí ïñèõèàòðèéàñûíûí áàíèëÿðèíäÿí áèðè Å. Áëþéëåð
Ôðåéäÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèð. Èñâå÷ðÿäÿ Ê.Éóíã ïñèõîàíàëèç úÿìèééÿòè òÿøêèë

åäèð. Áóíà áÿíçÿð úÿìèééÿòëÿð Ê.Àáðàùàìûí áàø÷ûëûüû àëòûíäà Àëìàíèéàäà
âÿ Ø.Ôåðåí÷èíèí ðÿùáÿðëèéè èëÿ Ìàúàðûñòàíäà éàðàíûð. Áèð-áèðèíèí àðäûíúà
Ôðåéäèí ÿñÿðëÿðè íÿøð îëóíóð: «Ñåêñóàëëûã íÿçÿðèééÿñè öçðÿ ö÷ î÷åðê»
(1905), «Èñòåðèéàíûí àíàëèçèíäÿí áèð ïàð÷à» (1905), «Ùàçûðúàâàáëûã âÿ
îíóí øöóðñóçëóüà ìöíàñèáÿòè» (1905). Áó ÿñÿðëÿðäÿ ïñèõîàíàëèç òÿëèìèíè
òÿñäèãëÿéÿí âÿ èíêèøàô åòäèðÿí ÷îõëó ôàêòëàð íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìèøäèð.
Íåîôðåéäèçì ôðåéäèçìèí áÿçè ìöääÿàëàðû åêñïåðèìåíòàë ïñèõîëîýèéà-
íûí, àíòðîïîëîýèéàíûí, ñîñèîëîýèéàíûí éåíè íàèëèééÿòëÿðè èëÿ áèð àðàéà ñûü-
ìàäûüûíäàí ÕÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ éåíè íÿçÿðèééÿíèí — íåîôðåéäèçìèí
ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóð. ßëáÿòòÿ, íåîôðåéäèçì éåíè, ìöòÿðÿããè áèð
íÿçÿðèééÿ îëìàéûá, ôðåéäèçìèí ìöàñèð øÿðàèòÿ óéüóíëàøäûðûëìûø ôîðìàñû
èäè. Íåîôðåéäèçìèí éàðàäûúûëàðû ùÿìèí äþâðöí ýþðêÿìëè ïñèõèàòðëàðû âÿ ïñè-
õîëîãëàðû Å.Ôðîì, À.Êàðäèíåð, Ê.Ùîðíè, Ã.Ñàëëèâàí âÿ áàøãàëàðû èäè.
Íåîôðåéäèçìèí áàíèëÿðè ñîñèàë-ôÿëñÿôè ïðîáëåìëÿðÿ äàùà ÷îõ äèããÿò éå-
òèðÿðÿê, áÿëêÿ äÿ ôðåéäèçìè äöøäöéö áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿí ÷ûõàðìàüû ãàð-
øûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóëàð. Íåîôðåéäèñòëÿð éàçûðäû êè, èíñàíûí ìàùèééÿ-
òèíè éàëíûç îíóí áèîëîæè òÿáèÿòè ìöÿééÿí åòìèð, ÿñàñ ðîëó èúòèìàè àìèëëÿð
îéíàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ èúòèìàè àìèëëÿðèí èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèðèíè þéðÿíìÿ-
éè ìÿñëÿùÿò ýþðöðäöëÿð. Àíúàã áó ìöääÿàíû äà àõûðà ãÿäÿð äàâàì åòäèð-
ìÿéÿðÿê, ñîí íÿòèúÿäÿ éåíÿ äÿ òÿùòÿëøöóð àíëàéûøûíà ýÿëèá ÷ûõûðäûëàð.
Ôðåéäèñòëÿðëÿ íåîôðåéäèñòëÿðèí áàõûøëàðû àðàñûíäàêû ôÿðãÿ äèããÿò éåòèðÿðêÿí
áåëÿ áèð ôèêðÿ ýÿëìÿê îëóð: òÿùòÿëøöóð ìÿôùóìóíó Ôðåéä àíàäàíýÿëìÿ,
íåîôðåéäèñòëÿð èñÿ èúòèìàè-ôÿëñÿôè àìèëëÿðèí òÿñèðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Ùÿëÿ Ôðåéä ñàü èêÿí îíóí òÿëÿáÿëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè èíñàí ñåêñóàëëûüûíûí
ùÿëëåäèúè ÿùÿìèééÿò äàøûäûüûíû èääèà åäÿí ìöÿëëèìëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõûø åäèð-
äèëÿð. Ñþùáÿò èëê íþâáÿäÿ Êàðë Ãóñòàâ Éóíãäàí (1875—1961) ýåäèð. Ùÿëÿ
ïñèõîàíàëèç íÿçÿðèééÿñè èëÿ òàíûø îëìàçäàí ÿââÿë Éóíã êÿøô åòäèéè àññîñè-
àòèâ òåñòè èëÿ ìÿøùóðëàøìûøäû. Ôðåéäëÿ èøëÿéÿí ìöääÿòäÿ Éóíã ïñèõîàíàëèç
ìåòîäëàðûíû ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð êëèíèêàñûíäà òÿòáèã åòìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí éó-
õóëàðûí èçàùû ùàããûíäà éàçìûø îëäóüó ÿñÿðëÿðè áþéöê ÿêñ-ñÿäà äîüóðäó.
Ëàêèí úèíñè ìåéèëèí øÿõñèééÿòèí ÿñàñû âÿ íåâðîòèê êîíôëèêòèí ìÿíáÿéè êèìè
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíäÿ Ôðåéäëÿ ðàçûëûüà ýÿëÿ áèëìÿìÿñè áó èêè
àëèìèí áèð-áèðèíäÿí óçàãëàøìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ýÿëÿúÿêäÿ Éóíã «Àíàëèòèê
ïñèõîëîýèéà» àäëàíäûðäûüû éåíè úÿðÿéàíûí ÿñàñûíû ãîéóð. Éóíãóí áàõûøëàðû-
íà ÿñàñÿí ëèáèäîíó åíåðæèéÿ àèä îëàí áèð àíëàéûø êèìè áàøà äöøìÿê ëàçûì-
äûð. Áóíà ìöâàôèã îëàðàã, ëèáèäî òÿêúÿ ñåêñóàë äåéèë, èñòÿíèëÿí äèýÿð
òÿëÿáàòëàðûí äà þäÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëÿ áèëÿð.
Éóíã ïñèõèêàíûí 4 ÿñàñ ôóíêñèéàñûíû ýþñòÿðìèøäèð: òÿôÿêêöð, åìîñèéà-
ëàð, äóéüóëàð âÿ èíòóèñèéà. Áóíëàðûí èäàðÿñè äàõèëè àëÿì (èíòðîâåðñèéà) âÿ éà
õàðèúè àëÿì (åêñòðîâåðñèéà) âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áóíà ÿñàñëàíàðàã,

Éóíã õàðàêòåðëÿðèí éåíè òèïîëîýèéàñûíû òÿêëèô åòìèø âÿ èêè øÿõñèééÿò òèïè
àéûðä åòìèøäèð: èíòðîâåðò (þçöíÿ éþíÿëìèø, ãàïàëû) âÿ åêñòðîâåðò (õàðèúÿ
éþíÿëìèø ñîñèàë ôÿàëëûüà ìåéèëëè). ßëêèìéàíûí òàðèõèíäÿí ýþòöðöëìöø áó àí-
ëàéûøëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, Éóíã àíàëèòèê òåðàïèéàéà þç ìîäèôèêàñèéàñûíû
âåðìèøäèð: Ìöàëèúÿ «þçöíöíêö»íöí à÷ûãëàíìàñû âÿ øöóðóí ýåíèøëÿíäè-
ðèëìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Éóíãóí òåðàïèéàñûíäà ïàòîëîýèéà çàìàíû øÿõñèé-
éÿòèí òàìëûüûíûí ïîçóëìàñûíû ýþñòÿðÿí éóõóëàðûí èçàù îëóíìàñûíà õóñóñè
äèããÿò âåðèëèð.
Ôðåéääÿí óçàãëàøìûø ïñèõîàíàëèçèí äèýÿð ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè
À ë ô ð å ä À ä ë å ð ä è ð . «Èíäèâèäóàë ïñèõîëîýèéà» àäëàíàí òÿëèì, ìÿùç
îíóí àäû èëÿ áàüëûäûð. Ôðåéääÿí ôÿðãëè îëàðàã, Àäëåð øÿõñèééÿòÿ òÿñèð åäÿí
ôàêòîðëàðäàí áèîëîæè äåéèë, ñîñèàë ôàêòîðëàðû þí ïëàíà ÷ÿêèð. Àäëåðèí òÿëèìè-
íèí ÿñàñûíäà «íàòàìàìëûã êîìïëåêñè», êîìïåíñàñèéà, èôðàò êîìïåíñàñèéà
àíëàéûøëàðû äóðóð. Áåëÿ êè, áÿäÿí îðãàíëàðûíûí èíêèøàôûíäà ùÿãèãè âÿ éà
ìþâùóìè ãöñóðëàð èíñàíäà íàòàìàìëûã ùèññè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Îíó àðàäàí
ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ øÿõñ øöóðëó âÿ éà øöóðñóç ñóðÿòäÿ þçöíöí éàðàäûúû-
ëûã èìêàíëàðûíû ñÿôÿðáÿð åäèð. Ìÿñÿëÿí, àë÷àãáîéëó àäàìëàð úÿìèééÿòäÿ
ìÿíñÿá âÿ ùþðìÿò ãàçàíìàüà úàí àòûð, ñÿùùÿòè çÿèô îëàíëàð èíàäêàðëûãëà
èäìàíëà ìÿøüóë îëàðàã þç ãöñóðëàðûíû êîìïåíñàñèéà åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Êîìïåíñàñèéà ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèéÿ óüðàäûãäà íåâðîòèê ïîçóíòóëàð ìåé-
äàíà ÷ûõûð — èíñàí õÿñòÿëèéèí êþìÿéè èëÿ þçöíÿ ùöñí-ðÿüáÿò ãàçàíìàüà ÷à-
ëûøûð. Áÿçÿí èôðàò êîíñåïñèéà ìåéäàíà ÷ûõäûüû ùàëëàðäà ùÿãèãè âÿ éà
òÿñÿââöð îëóíàí ãöñóð ùÿääÿí àðòûã ýöúëö òÿõÿééöëÿ ýÿòèðèð êè, áó äà
ìöñòÿñíà íàèëèééÿòëÿð øÿêëèíäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Éàëíûç ÿëâåðèøëè ñîñèàë
ìöíàñèáÿòëÿð çÿìèíèíäÿ èíñàí íàòàìàìëûã ùèññèééàòûíà öñòöí ýÿëÿ áèëÿð.
ßêñ ùàëäà øÿõñèééÿòè ìÿüëóáèééÿòèí åòèðàôûíäàí ñöíè ñóðÿòäÿ ìöäàôèÿ
åäÿí íåâðîòèê ñèìïòîìëàð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Óçóí èëëÿð Ôðåéäèí ÿíÿíÿëÿðèíÿ ñàäèã ãàëàí, ëàêèí ñîíðàëàð îíäàí óçàã-
ëàøàí ïñèõîàíàëèçèí äàùà áèð íöìàéÿíäÿñè Îòòî Ðàíêäûð (1884—1939).
Îíóí ôðåéäèçìäÿí óçàãëàøìàñûíûí ñÿáÿáè íåâðîçëàðûí èíêèøàôûíäà Åäèï
êîìïëåêñèíè ãÿáóë åòìÿìÿñè îëìóøäóð. Ôðåéääÿí ôÿðãëè îëàðàã, Ðàíê óøà-
üûí äîüóëàðêÿí àëäûüû ñîñèàë òðàâìàíû àïàðûúû àìèë ùåñàá åäèðäè. Ðàíêûí
ôèêðèíúÿ, èíôàíòèë ñåêñóàëëûã äîüóì çàìàíû éàðàíìûø òÿøâèøÿ ãàðøû èêèíúèëè
õàðàêòåð äàøûéûð. Ìÿñÿëÿí, Ðàíêà ýþðÿ, ìàçîõèçì äîüóø çàìàíû äóéóëàí
àüðûíûí åêâèâàëåíòè, ñàäèçì èñÿ óøàüûí áÿòíäàõèëè ùÿéàòäàí àéðûëìàñûíà
ãàðøû åòèðàç ðåàêñèéàñûäûð. Óøàüûí ñîíðàêû èíêèøàôû ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðèí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëÿ áàüëûäûð. Þçöíö øÿõñèééÿò êèìè ìöÿééÿíëÿøäèðÿí èí-
ñàí «éîõ» ñþçöíö èøëÿäèð âÿ áóíóíëà äà þç èðàäÿñèíè èôàäÿ åòìèø îëóð, ëà-
êèí þç èðàäÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñäÿ íÿäÿíñÿ èìòèíà åòäèéè øÿõñÿ ãàðøû
ýöíàù ùèññè éàðàíûð. Èëêèí òÿøâèøè õàòûðëàéàí øÿõñ ãîðõóð êè, îíó àíà áÿòíèí-
äÿí ãîâäóãëàðû êèìè àèëÿäÿí äÿ ãîâàðëàð. Íÿòèúÿäÿ èíñàíûí þçöíöòÿñäèã
èìêàíëàðû ìÿùäóäëàøûð. Øÿõñèééÿòèí èíêèøàôûíäà Ðàíê ö÷ ìÿðùÿëÿ àéûðä
åäèð:
1. Þç òÿëÿáàòëàðûíû òÿìèí åòìÿê;
2. Þçöíöí âÿ þçýÿëÿðèíèí òÿëÿáàòëàðû àðàñûíäà ìöíàãèøÿ;
3. Àâòîíîì éàðàäûúûëûã «Ìÿí»èíèí ôîðìàëàøìàñû.
Þç ìöøàùèäÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí Ðàíê ïñèõîàíàëèòèê òåðàïèéàíûí éåíè ôîð-
ìàñûíû òÿêëèô åòäè. Ìöàëèúÿíèí ÿñàñ ìÿãñÿäèíè Ðàíê èíèñèàë òÿøâèøè àðàäàí
ãàëäûðìàãäà âÿ ýöíàù ùèññè äîüóðìàäàí øÿõñè èðàäÿíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿ
ýþðöðäö. Èðàäÿíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ýåíèø ñÿðáÿñòëèê ãàçàíìàã, èíäèêè âÿ
ýÿëÿúÿê ùàäèñÿëÿðè àíàëèç åòìÿêäÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè.
Ê à ð å í Ù î ð í è (1885—1953) íåâðîçëàðûí ñÿáÿáèíè ïàñèéåíòëÿðèí
äóðìàäàí äÿéèøÿí ñîñèàë øÿðàèòÿ óéüóíëàøà áèëìÿìÿëÿðè âÿ ïîòåíñèàë èì-
êàíëàðëà ðåàë íÿòèúÿëÿð àðàñûíäà ó÷óðóìóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èëÿ ÿëàãÿëÿíäè-
ðèðäè. Âàëèäåéí ùèìàéÿñèíäÿí, ãàéüû âÿ íÿâàçèøäÿí ìÿùðóì îëàí óøàã,
þçöíö òÿíùà âÿ êþìÿêñèç ùèññ åòäèéè êèìè, òÿùëöêÿñèçëèê ùèññèíè èòèðìèø éåò-
êèí èíñàí äà äöíéàäà þçöíö àúèç âÿ çÿèô ùèññ åäèð. Ìÿùç, òÿùëöêÿñèçëèéÿ
íàèë îëà áèëìÿìÿêëÿ áàüëû éàðàíàí òÿøâèø íåâðîçëàðûí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.
Ñåêñóàë ïîçóíòóëàð âÿ àãðåññèâ äàâðàíûø èñÿ ùÿìèí òÿøâèøèí íÿòèúÿñè êè-
ìè èçàù îëóíóð. Ùîðíèíèí ôèêðèíúÿ, àðòìàãäà îëàí òÿøâèøäÿí ãîðóíìàã
ö÷öí èíñàíëàðà òÿðÿô ùÿðÿêÿò, èíñàíëàðäàí óçàãëàøìàüà äîüðó ùÿðÿêÿò âÿ
èíñàíëàðûí ÿëåéùèíÿ äîüðó ùÿðÿêÿò ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Áó èñòèãàìÿòëÿðäÿí
ùÿð ùàíñû áèðèíèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè íåâðîòèê øÿõñèééÿòè ôîðìàëàøäûðûð.
Áó çàìàí éà õèäìÿòêåø, ùàìûéà ðÿüáÿò ýþñòÿðÿí àäàì, éà úÿìèééÿòäÿí
àéðû äöøìöø, ñîéóã òÿáèÿòëè èíñàí, éà äà ùþêìëö, àãðåññèâ øÿõñèééÿò ôîðìà-
ëàøûð. Ùîðíèíèí ãàäûí ñåêñóàëëûüûíà ùÿñð îëóíìóø èøëÿðè áþéöê øþùðÿò ãà-
çàíìûøäûð. Î, ùàãëû îëàðàã ýþñòÿðèðäè êè, ïñèõîàíàëèç êèøèëÿð òÿðÿôèíäÿí èøëÿ-
íèá ùàçûðëàíäûüûíäàí ãàäûíëàðûí ïñèõîñåêñóàë èíêèøàôûíû ÿêñ åòäèðÿí áèð ÷îõ
àñïåêòëÿð äöçýöí èçàù îëóíìàìûøäûð. Ùîðíè ïàñèéåíòèí þç ïðîáëåìëÿðèíè
ùÿëë åòìÿê ö÷öí ñå÷äèéè éîëó àíàëèç åòìÿéè òÿêëèô åòìèø âÿ áóíóíëà ïñèõî-
àíàëèç òåõíèêàñûíû õåéëè äÿéèøìèøäèð.
Ùîðíèíèí áàõûøëàðû áèð ÷îõ ìÿãàìëàðäà Å ð è õ Ô ð î ì ó í (1900—
1980) èäåéàëàðû èëÿ ñÿñëÿøèð. Ìöàñèð úÿìèééÿòè òàðèõè èíêèøàôäà òÿùëèë åäÿí
Ôðîì áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëèð êè, èíñàí ôÿðäè àçàäëûüà íàèë îëäóãúà
òÿùëöêÿñèçëèê ùèññèíè èòèðèð. Îäóð êè, èòèðèëìèø òÿùëöêÿñèçëèê ùèññèíè ãàéòàð-
ìàã ìÿãñÿäèëÿ øÿõñèééÿò «àçàäëûãäàí ãà÷ìà» ïàòîëîæè ìåõàíèçìëÿðèíÿ ÿë
àòûð. Ôðîìóí àãðåññèâ âÿ àóòî-àãðåññèâ äàâðàíûøà ùÿñð åòäèéè ÿñÿðëÿðè
áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíìûøäûð. «Èíñàíûí ðóùó», «Èíñàí äåñòðóêòèâëèéè-
íèí àíàòîìèéàñû» êèòàáëàðûíäà Ôðîì ìöõòÿëèô òàðèõè øÿõñèééÿòëÿð — Ùèòëåð,
88
Ùèìëåð, Ñòàëèíè ìèñàë ýÿòèðÿðÿê äåñòðóêòèâ äàâðàíûøûí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðûíû

àðàøäûðûð. Ôðîìóí þç ÿñÿðëÿðèíäÿ íàüûë âÿ ÿôñàíÿëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿñè äÿ
÷îõ áþéöê ìàðàã äîüóðóð. Ôðåéääÿí ôÿðãëè îëàðàã, Ôðîì áóðàäà ñåêñóàë
äåéèë, ñîñèî-ïñèõîëîæè âÿ ìÿäÿíè-òàðèõè àñïåêòëÿðè þí ïëàíà ÷ÿêèð. Ïñèõîòå-
ðàïèéàíûí ÿñàñ ìÿãñÿäèíè Ôðîì èíñàíûí ìÿíëèéèíÿ íöôóç åòìÿê âÿ îíóí
éàðàäûúû ãöââÿëÿðèíè íåãàòèâ àìèëëÿðäÿí àçàä åòìÿêäÿ ýþðöðäö.
Ìöàñèð ïñèõîàíàëèçèí ôîðìàëàøìàñûíäà Ù à ð ð è Ñ ò å ê Ñ à ë ë è -
â à í (1892—1942) áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Ñàëëèâàí Ôðåéä íÿçÿðèééÿñèíÿ
éåíè áàõûøëàð ýÿòèðìèø èëê Àìåðèêà àíàëèòèêè îëìóøäóð. Ñàëëèâàíà ýþðÿ
øÿõñèééÿò êîíñåïñèéàñû ùèïîòåòèê êîíñòðóêñèéàäûð. Ùÿãèãÿòÿí úÿðÿéàí åäÿí
ðåàë ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðäèð. Øÿõñèééÿòèí ôÿðäè òÿùëöêÿñèçëèéè èëÿ áàüëû
òÿøâèø ùèññèíè Ñàëëèâàí èíñàíëàð àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð áàõûìûí-
äàí ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.
Èíñàíûí òÿøÿêêöë òàïìàñû îíóí âàëèäåéíëÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðè
êîíòåêñòèíäÿ áàø âåðèð. Áó ìöíàñèáÿòëÿð áàõûìûíäàí èíñàíäà þçö ùàããûí-
äà ðÿé ôîðìàëàøûð (ìÿñÿëÿí, àíà íàðàùàò îëàðêÿí, îíóí òÿøâèøè ìþúöçÿëè
øÿêèëäÿ óøàüà þòöðöëöð âÿ ñîíðàäàí ùÿð äÿôÿ òÿùëöêÿñèçëèéèíèí ïîçóëà
áèëÿúÿéèíè äóéäóãäà òÿøâèø ìåéäàíà ÷ûõûð). Øÿõñèééÿòèí òÿøÿêêöë ïðîñåñè-
íèí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ðåàëëûã ãåéðè-ìöêÿììÿë ãàâðàíûëûð (ïðîòàêòèê
òÿôÿêêöð). Ñîíðàäàí áó, ñèìâîëèê òÿôÿêêöðëÿ ÿâÿç îëóíóð, î äà, þç
íþâáÿñèíäÿ éåðèíè ñèíòàêòèê òÿôÿêêöðÿ âåðèð. Áèð òÿðÿôäÿí øÿõñëÿð àðàñûíäà
ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð éàðàòìàã òÿëÿáàòû, äèýÿð òÿðÿôäÿí òÿùëöêÿñèçëèéè
èòèðìÿê ãîðõóñó áó ïðîñåñè ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðèð. Îíà ýþðÿ äÿ Ñàëëèâàí ïñèõîà-
íàëèòèê òåðàïèéà ôîêóñóíäà ïàñèéåíòèí ÿòðàôäàêûëàðà ãàðøû ìöíàñèáÿòèíè
ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè òÿêëèô åòìèøäè. Ïñèõîòåðàïåâòèê ïðîñåñäÿ ùÿêèìèí
õÿñòÿéÿ ãàðøû ôÿàë ìþâãåéè ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð.
Ìöàñèð ïñèõîàíàëèòèêëÿðèí áàõûøëàðûíäà îëàí ôÿðãëÿðÿ âÿ Ôðåéäèí èëêèí
íÿçÿðèééÿñèíäÿí õåéëè óçàãëàøìàëàðûíà áàõìàéàðàã, ïñèõîàíàëèç òÿëèìèíèí
ïñèõèêàíûí ñòðóêòóð ãóðóëóøó, ïñèõè ïðîñåñëÿðèí ãåéðè-øöóðè õàðàêòåðè,
ïñèõîëîæè ìöäàôèÿ ìåõàíèçìëÿðè âÿ ñ. ùàããûíäàêû ìöääÿàëàðû áó ýöíÿ êè-
ìè þç ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàìàãäàäûð.
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíûí öìóìè ïðèíñèïëÿðè âÿ ôîðìàëàðû 89
ÂÛ ÔSSÑÈË
Ï ÑÈÕÈ Õß ÑÒß ËÈÊ Ëß ÐÈÍ Ì ÖÀËÈÚß ÑÈÍÛÍ

ÖÌ ÓÌ È Ï ÐÈÍÑÈÏ Ëß ÐÈ Âß Ô Î Ð Ì À ËÀÐÛ
Ïñèõè õÿñòÿíèí ìöàëèúÿñè eéíè çàìàíäà îíóí ñîñèàë-ïñèõîëîæè êîððeêñè-

éàñû âÿ ðeàáèëèòàñèéàñûíà éþíÿëäèëìèø òèááè òÿñèð âàñèòÿëÿðèíäÿí: ìöàéèíÿ âÿ
äèàãíîçóí òÿéèíè, òÿúèëè éàðäûì, ìöõòÿëèô äÿðìàí ìàääÿëÿðè, ïñèõîòeðàïèéà
âÿ áàøãà ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ eòìÿêëÿ êóðñ ìöàëèúÿñèíèí àïàðûë-
ìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ìöàëèúÿ, ÿñàñÿí, àøàüûäàêû èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëûð:
à). Å ò è î ë î æ è ì ö à ë è ú ÿ — õÿñòÿëèéèí ìeéäàíà ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëàí àìèëëÿðÿ ãàðøû éþíÿëäèëÿí.
á). Ï à ò î ý e í è ê ì ö à ë è ú ÿ — õÿñòÿëèéèí èíêèøàô âÿ ýeäèøèíäÿí
èðÿëè ýÿëÿí ïàòîëîæè ìeõàíèçìëÿðÿ ãàðøû éþíÿëäèëÿí.
ú). Ê î í ï e í ñ à ò î ð ì ö à ë è ú ÿ — ïàòîëîæè ïðîñeñÿ ãàðøû îðãà-
íèçìèí ìöãàâèìÿò ãöââÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ âÿ ìöùèòÿ óéüóíëàøìàéà
éþíÿëäèëÿí.
ßêñÿð ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñÿáÿáè, àðàäàí ãàëäûðìàñû
ìöìêöí îëìàäûüûíà ýþðÿ eòèîëîæè ìöàëèúÿ íèñáÿòÿí àç ùàëëàðäà òÿòáèã eäè-
ëèð. ×îõ âàõò õÿñòÿëèéèí áó âÿ éà äèýÿð ìeõàíèçìèíÿ ãàðøû éþíÿëäèëÿí ïà-
òîýeíèê ìöàëèúÿäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð.
Åòèîëîæè ìöàëèúÿéÿ èíôeêñèîí, èíòîêñèêàñèîí, áÿçè ñîìàòèê, íeâðîëîæè
õÿñòÿëèêëÿðèí, êÿëëÿ-áeéèí òðàâìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ïñèõè ïîçóíòóëàðûí
àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëÿí òÿäáèðëÿð àèääèð. Ìöàñèð ìöàëèúÿ âàñèòÿ-
ëÿðè âÿ ìeòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ eäÿðÿê, ÿñàñ õÿñòÿëèéèí âÿ éà òðàâìàíûí
ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ïñèõè ïîçóíòóëàð âÿ éà îíóí íÿòèúÿñèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìà-
ñûíà íàèë îëóíóð. Ïñèõèàòðèéàíûí òàðèõèíäÿ áó ÿí úîõ ïðîãðeññèâ èôëèúèí ìö-
àëèúÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ eäèëèð. Åòèîëîæè ìöàëèúÿéÿ, ùÿìúèíèí áÿçè ïñèõîëîæè
ïðîáëåìëÿðèí ïñèõîòeðàïèéàñûíû âÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ïñèõî-ñîñèàë ðeàáèëè-
òàñèéàñûíû äà àèä eòìÿê îëàð.
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñè ïðàêòèêàñûíäà ìöõòÿëèô ïàòîýeíèê ñÿâèé-
éÿëÿðäÿ òeðàïeâòèê òÿñèð ùàããûíäà, àíúàã äîëàéû ìöùàêèìÿ éöðöòìÿê îëàð.
×öíêè ïñèõîôàðìàêîëîæè ïðeïàðàòëàð âÿ öìóìáèîëîæè òÿñèð ýþñòÿðÿí ìöàëè-
úÿ âàñèòÿëÿðè íåâðîëîæè ôeíîìeíëÿðÿ áèðáàøà òÿñèð ýþñòÿðìèð. Ïñèõîòðîï
ìàääÿëÿðè òÿéèí eäÿðêÿí òeðàïeâòèê eôôeêò î çàìàí ìàêñèìóì ùÿääÿ ÷à-
òûð êè, ïðeïàðàòûí ïñèõîòðîïëóüó ïàòîëîæè ùàëûí áèîëîæè ìåõàíèçìëÿðÿ óéüóí
îëñóí.
Êîíïeíñàòîð ìöàëèúÿ õÿñòÿëèéèí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñÿáÿáëÿðèíèí, áó âÿ éà
áàøãà ìeõàíèçìëÿðèí áèëàâàñèòÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà äeéèë, êîìïeíñàòîð

ïðîñeñëÿðèí ñòèìóëéàñèéàñûíà éþíÿëäèëìèø áèîëèæè âÿ ñîñèàë òeðàïeâòèê òÿñèð-
ëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðèð. Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû èøëÿäèëÿí ÿêñÿð äÿðìàí
ïðeïàðàòëàðû: ãeéðè-ñïeñèôèê ñòèìóëÿeäèúè âÿ ñàêèòëÿøäèðèúè äÿðìàíëàð
êîíïeíñàòîð òÿñèð ýþñòÿðèð.
Èñòÿíèëÿí ìöàëèúÿ öñóëóíóí âÿ äÿðìàí ïðeïàðàòûíûí ñe÷èëìÿñè õÿñòÿíèí
ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà àïàðûëìàëûäûð.
Ïñèõèàòðèéà òÿúðöáÿñèíäÿ òÿòáèã îëóíàí ÿñàñ ìöàëèúÿ ìeòîäëàðûíà
àøàüûäàêûëàðû àèä åòìÿê îëàð: 1) ïñèõîôàðìàêîòeðàïèéà; 2) úÿíýîëìà ìöà-
ëèúÿñè (ÅÚÒ); 3) èììóíîòeðàïèéà; 4) ïÿùðèç òeðàïèéàñû; 5) ìÿøüóëèééÿòëÿ
ìöàëèúÿ; 6) íåéðîêîãíèòèâ êîððåêñèéà; 7) ïñèõîòeðàïèéà âÿ äèýÿð ìåòîäëàð
(àóòîùeìîòeðàïèéà, äeòîêñèêàñèéà, ùeìîäèàëèç, ïëàçìîôàðeç âÿ ñ.). Ýþñòÿ-
ðèëÿí öñóëëàðëà éàíàøû ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòóëàðûí âÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìö-
àëèúÿñèíäÿ äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí ýeíèø ñïeêòðèíäÿí, î úöìëÿäÿí, àíòèáèî-
òèêëÿðäÿí, âèòàìèíëÿðäÿí, äeçèíòîêñèêàñèîí ïðåïàðàòëàðäàí, ôèçèîòeðàïèéà-
äàí, ñàíàòîð-êóðîðò ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí âÿ ñ.-äÿí ýeíèø èñòèôàäÿ eäèëèð.
Ïñèõèàòðèéà ïðàêòèêàñûíäà õÿñòÿ âÿ ÿëèëëÿðèí ðeàáèëèòàñèéà ñèñòeìè õöñóñè éeð
òóòóð. Ìöõòÿëèô äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí âÿ ìöàëèúÿ ìeòîäëàðûíûí ÷îõëóüó
ôÿðäè ìöàëèúÿ ïëàíûíûí ùàçûðëàíìàñû öúöí ýeíèø èìêàíëàð éàðàäûð.
Ìöàñèð ïñèõèàòðèéàäà äÿðìàí ìàääÿëÿðèíÿ ãàðøû ôÿðäè ùÿññàñëûüà àèä
ùÿëëè ÷ÿòèí îëàí ïðîáëeìëÿð ÷îõäóð. Ìÿñÿëÿí, íÿ ö÷öí eéíè áèð ïðeïàðàò
eéíè ïàòîëîæè ïîçóíòó çàìàíû áèð õÿñòÿäÿ éöêñÿê, äèýÿð õÿñòÿäÿ èñÿ çÿèô
òeðàïeâòèê eôôeêò âeðèð? Òeðàïeâòèê ðeçèñòeíòëèéè ùàíñû ìeõàíèçìëÿð éàðà-
äûð? Áó êèìè äèýÿð ñóàëëàð ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ïàòîýeíeçèíèí, ùÿì÷èíèí äÿð-
ìàí ïðeïàðàòëàðûíûí ôàðìàêîäèíàìèêàñû âÿ ôîðìàêîêèíeòèêàñûíûí äÿðèí
òÿäãèãàòëàðûíà àèä îëóá, ìöõòÿëèô äÿðñëèê, ìîíîãðàôèéà âÿ eëìè ìÿãàëÿëÿð-
äÿ èøûãëàíäûðûëìûøäûð.
1. Ï ñ è õ î ô à ð ì î ê î ë î æ è ì ö à ë è ú ÿ . Èëê äÿôÿ 50-úè èëëÿðèí
ÿââÿëëÿðèíäÿ ôðàíñûç ïñèõèàòðëàðû Äeëeé âÿ Äeíèêeð àìèíàçèíè (ëàðãàêòèë)
òÿòáèã eòìèøëÿð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ áó ìàääÿëÿðèí êöëëè ìèãäàðäà èñòeùñà-
ëû áàøëàíìûøäûð. Ùàçûðäà äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô úöð òÿñèð
ýþñòÿðÿí éöçëÿðëÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð èñòeùñàë îëóíóð. Áó ìàääÿëÿð, ñþçöí
ÿñë ìÿíàñûíäà, ïñèõèàòðèéàäà èíãèëàá éàðàòìûøäûð. Ìÿùç îíëàðûí òÿòáèãè èëÿ
ÿëàãÿäàð îëàðàã, ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíäà íàðàùàò, àãðeññèâ õÿñòÿëÿðè
ñàêèòëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëìóøäóð. Áèð ÷îõ õÿñòÿõàíàëàðäà «à÷ûã ãàïû»
ñèñòeìè òÿòáèã îëóíìàüà áàøëàìûø, àìáóëàòîð éàðäûìûíûí ùÿúìè ýeíèøëÿí-
ìèøäèð. Ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð õÿñòÿëèéèí íÿèíêè ïàòîýåíeçèíÿ, eéíè çàìàíäà
ñèìïòîìàòèê, ñèíäðîìîëîæè òÿñèð ãàáèëèééÿòèíÿ äÿ ìàëèêäèð. Ïñèõîòðîï ìàä-
äÿëÿðè äèýÿð ìöàëèúÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ êîìáèíÿ eòìÿê, eâ øÿðàèòèíäÿ óçóí
ìöääÿò ãîðóéóúó ìöàëèúÿ êèìè âÿ ïðîôèëàêòèêà ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèã eòìÿê
ìöìêöíäöð.
2. È ì ì ó í î ò e ð à ï è é à . Îðãàíèçìèí èììóíîëîæè ðeàêòèâëèéèíè

éöêñÿëäÿí ãeéðè-ñïeñèôèê ìöàëèúÿ âàñèòÿëÿðè èëÿ (ñóëôàçèí, ãàíêþ÷öðìÿ, èí-
ñóëèí âÿ ñ.) éàíàøû, ñîí èëëÿðäÿ ñïeñèôèê èììóíîòeðàïeâòèê ìàääÿëÿðäÿí äÿ
(ëeâàìèçîë, äeêàðèñ, òèìîëèí, òàêòèâèí âÿ ñ.) èñòèôàäÿ eäèëèð. Èììó-
íîòeðàïeâòèê ìàääÿëÿð 3 íþâ òÿñèð ýþñòÿðèð: 1) èììóíîñòèìóëéàòîð, 2) èì-
ìóíîñóïðeññîð, 3) èììóíîìîäóëéàòîð.
Øèçîôðeíèéàíûí ìöàëèúÿñèíäÿ èììóíîìîäóëèéàòîðëàðäàí äàùà ýeíèø èñ-
òèôàäÿ ö÷öí ýþñòÿðèø âàðäûð. Áó ìàääÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà èììóí ñèñòeìäÿ
ýeäÿí ïîçóíòóëàð íîðìàëëàøûð. Ìÿñÿëÿí, èììóíîãëîáóëèíëÿðèí, Ò âÿ Á-
ëèìôîñèòëÿðèí ìèãäàðû éöêñÿêäèðñÿ eíèð, eíìèøñÿ éöêñÿëÿðÿê íîðìàëëàøûð.
Ìÿãñÿä îðãàíèçìèí òÿáèè ìöãàâèìÿò ãöââÿñèíè éöêñÿëòìÿêëÿ, õÿñòÿëèéÿ
ãàðøû ìöáàðèçÿíè ýöúëÿíäèðìÿêäèð.
Ëeâàìèçîë (äeêàðèñ) 3—7 ýöíäÿí áèð, 150 ìã äîçàäà äàõèëÿ ãÿáóë eäè-
ëèð. Ìöàëèúÿ êóðñó 2—3 ùÿôòÿ âÿ äàùà ÷îõ äàâàì eäÿ áèëÿð.
Òàêòèâèí 5—7 ýöí ìöääÿòèíäÿ 1 àìïóëà ÿçÿëÿ äàõèëèíÿ éeðèäèëèð. Ìö-
àëèúÿ êóðñóíó 2—3 ùÿôòÿäÿí ñîíðà òÿêðàð eòìÿê îëàð. Äàùà ýöúëö òÿñèð
ýþñòeðìÿê ìÿãñÿäèëÿ òàêòèâèí, äeêàðèñ, ãàììîãëîáóëèí âÿ «Ñ»
âèòàìèíèíäÿí èáàðÿò êîìáèíÿeäèëìèø ìeòîääàí èñòèôàäÿ eäèëèð. Òàêòèâèí (5
èíéeêñèéà, ùÿð ýöí) âÿ ãàììîãëîáóëèí (ùÿôòÿäÿ 1 äîçà, úÿìè 3 äÿôÿ)
èíéeêñèéà øÿêëèíäÿ; äeêàðèñ (ùÿôòÿäÿ 2 äÿôÿ îëìàãëà, úÿìè 4 äÿôÿ) âÿ «Ñ»
âèòàìèíè (ùÿð ýöí 2—3 ã, 10 ýöí) ÿçÿëÿ äàõèëèíÿ éeðèäèëèð. Ìöàëèúÿ ëàáîðà-
òîð ìöàéèíÿëÿðèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà àïàðûëìàëûäûð.
3. È í ò e í ñ è â ì ö à ë è ú ÿ ö ñ ó ë ó . Áÿçè ùàëëàðäà õÿñòÿíè éöê-
ñÿê äîçàäà ìöõòÿëèô ïñèõîòðîï âÿ äèýÿð äÿðìàí ìàääÿëÿðè éeðèòìÿêëÿ
èíòeíñèâ ìöàëèúÿ eòìÿê òÿëÿá îëóíóð. Êÿñêèí ÿëàìÿòëÿðëÿ ýeäÿí ôeáðèë êà-
òàòîíèéà (ùèïeðòîêñèê øèçîôðeíèéà), êÿñêèí ïñèõîìîòîð ÿëàìÿòëÿð âÿ ïñèõè
àâòîìàòèçì ñèíäðîìó èëÿ ýeäÿí ôîðìàëàðäà, éöêñÿê òeìïeðàòóð, áÿçè
èíôeêñèîí âÿ èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðäà, éeìÿêäÿí âÿ äÿðìàí ãÿáóëóíäàí
èìòèíà eòìÿ ùàëëàðûíäà èíòeíñèâ ìöàëèúÿ öñóëó éàõøû íÿòèúÿ âeðèð.
Áèð ãàéäà îëàðàã, èíòeíñèâ ìöàëèúÿ çàìàíû äÿðìàí ìàääÿëÿðè ñèñòeì
âàñèòÿñèëÿ âeíàéà âÿ éà èìàëÿ eòìÿêëÿ äöç áàüûðñàüà éeðèäèëèð. Áeëÿ ìöà-
ëèúÿíè àïàðìàã ö÷öí õöñóñè ïàëàòà — èíòeíñèâ ìöàëèúÿ ïàëàòàñû, éàõóä ðeà-
íèìàñèéà âÿ èíòeíñèâ ìöàëèúÿ øþáÿñè éàðàäûëìàëûäûð. Ñîí èëëÿðäÿ áèð ÷îõ
êëèíèêàëàðäà ìöâÿôôÿãÿééÿòëÿ òÿòáèã åäèëÿí äåòîêñèêàñèéà, ùåìîäèàëèç,
ïëàçìîôîðåç âÿ äèýÿð áó êèìè ìöàëèúÿ öñóëëàðû äà ìþâúóääóð. Áó öñóëëàð,
õöñóñèëÿ ïëàçìîôîðåç áèð ñûðà ùàëëàðäà, ìÿñÿëÿí, íàðêîìàíèéàëàð,
àëêîãîëèçì, ùèïåðòîêñèê øèçîôðåíèéà âÿ äèýÿð ïàòîëîæè ùàëëàð çàìàíû éöêñÿê
òåðàïåâòèê íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ïëàçìîôîðåç ÿìÿëèééàòûíû
éàõøû îëàð êè, óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàíäûðìà âÿ ÿìÿëèééàò çàìàíû èòèðèëìèø
ïëàçìàíûí ÿâÿç îëóíìàñû èëÿ áèðëèêäÿ àïàðûëñûí. Ìöàëèúÿ áèð àé ýöíàøûðû 4—
5 ñåàíñäàí èáàðÿò îëìàëûäûð. Òÿëÿá îëóíàðñà ÿìÿëèééàò 5—6 àéäàí ñîíðà

éåíÿ äÿ òÿêðàð åäèëÿ áèëÿð.
4. Ë è ò è î ò e ð à ï è é à . Ôàðìîêîòåðàïèéàíûí áèð íþâöäöð. Ëèòèóì
äóçëàðûíûí ïñèõîòðîï õàññÿéÿ ìàëèê îëìàñûíû èëê äÿôÿ Àâñòðèéà ïñèõèàòðû
Êàäe (1949) ìöÿééÿí eòìèøäèð. Áó ïðeïàðàò, ÿñàñÿí, àôôeêòèâ ïîçóíòóëàð
çàìàíû — ìàíèàêàë âÿ ùèïîìàíèàêàë âÿçèééÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìûã, áÿçè
ùàëëàðäà èñÿ ïðîôèëàêòèêà ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèã eäèëèð.
Áàøëûúà îëàðàã, ëèòèóì êàðáîíàò âÿ îêñèáóòèðàòäàí èñòèôàäÿ eäèëèð. Ñóòêà-
ëûã äîçà 300—600 ìã-äàí (ïðîôèëàêòèêà ìÿãñÿäèëÿ) 1800—2400 ìã-äÿêäèð
(ìöàèëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ). Ëèòèóì äóçëàðû èëÿ ìöàëèúÿ çàìàíû ìöíòÿçÿì îëà-
ðàã ãàíäà îíóí ìèãäàðû éîõëàíìàëûäûð. Ëèòèóìóí ìèãäàðû 1,2 ììîë/1-äÿí
÷îõ îëàðñà, ìöàëèúÿíè äàéàíäûðìàã òÿëÿá eäèëèð. Õÿñòÿëÿð öðÿêáóëàíìà,
þéöìÿ, ãóñìà, öìóìè çÿèôëèê âÿ ãàðûí àüðûñûíäàí øèêàéÿòëÿíäèêäÿ ëèòè-
óìóí ãÿáóëó òÿúèëè äàéàíäûðûëìàëû, ãàíûí ìöàéèíÿñè àïàðûëìàëûäûð. Áèð ñûðà
ùàëëàðäà âeýeòàòèâ, àëëeðýèê äeðìàòèä, öðÿê ðèòìèíèí ïîçóëìàñû, eíäîêðèí
ÿëàìÿòëÿð, äèàáeòÿáÿíçÿð ùàë ìöøàùèäÿ eäèëÿ áèëÿð êè, áóíëàð äà äàùà úèä-
äè àüûðëàøìàëàðûí îëäóüóíó ýþñòÿðèð.
5. Ï ÿ ù ð è ç ò e ð à ï è é à ñ û . Ïÿùðèç ìöàëèúÿñè êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû
èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ìöõòÿëèô ïñèõèàòðèéà êëèíèêàëàðûíäà òÿòáèã îëóíóð.
Ìöàëèúÿíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè õÿñòÿëÿðè áèð íe÷ÿ ùÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ (àäÿòÿí,
20—30 ýöí) éeìÿêäÿí ãèñìÿí âÿ éà òàìàìèëÿ ìÿùðóì eòìÿêäèð. Áó
ìöääÿò ÿðçèíäÿ õÿñòÿëÿð èñòÿíèëÿí ãÿäÿð ìàée — ìèíeðàë ñóëàð (ÿñàñÿí,
áàðæîì), èòáóðíó ìeéâÿñèíèí äÿìëÿìÿñè âÿ éà ãàéíàäûëìûø ñó è÷ÿ áèëÿðëÿð.
Àúãàëìà ìöääÿòèíäÿ õÿñòÿëÿðÿ òÿìèçëÿéèúè èìàëÿ eäèëèð, èñòè âàííà âÿ éà
äóø, ôÿàë òÿíÿôôöñ ùÿðÿêëÿðè òÿéèí îëóíóð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíúÿ (ïðîô. È.
Ú. Íèêîëàéeâ) ïÿùðèç ìöàëèúÿñèíäÿí ñöñòýeäèøëè øèçîôðeíèéà çàìàíû, äèýÿð
ìöàëèúÿ öñóëëàðû ñÿìÿðÿëè îëìàäûãäà, ùèïeðòîíèéà, áeéèí àòeðîñêëeðîçó ïñè-
õîçëàðûíäà äà èñòèôàäÿ eäèëÿ áèëÿð. Ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíè òÿíçèìëÿìÿê,
äeçèíòîêñèêàñèîí eôôeêò éàðàòìàã âÿ îðãàíèçìè ìöõòÿëèô øëàêëàðäàí òÿìèç-
ëÿìÿê éîëó èëÿ öìóìè ñàüëàìëûüà, î úöìëÿäÿí, ïñèõè ñàüëàìëûüà òÿñèð ýþñ-
òÿðìÿê òÿëÿá îëóíàí áöòöí ùàëëàðäà ïÿùðèç òeðàïèéàñûíäàí èñòèôàäÿ eòìÿê
îëàð.
Ìöàëèúÿíèí ìÿñóëèééÿòëè äþâðö àúëûãäàí ÷ûõìàãäûð. Áó áèð íe÷ÿ ýöí
ìöääÿòèíäÿ, õöñóñè ãèäàëàíìà ðeæèìè òÿòáèã eòìÿêëÿ ùÿéàòà êe÷èðèëìÿëèäèð.
6. Ì ÿ ø ü ó ë ë ó ã ò e ð à ï è é à ñ û — õðîíèê ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ,
ÿìÿê ãàáèëèééÿòè èòèðÿíäÿ òóòìàëàðàðàñû äþâðäÿ ýeíèø òÿòáèã eäèëÿí ìöàëè-
úÿ âÿ ïðîôèëàêòèêà öñóëó îëìàãëà, áþéöê èúòèìàè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
Òèáá èø÷èëÿðèíèí íÿçàðÿòè àëòûíäà, õÿñòÿëÿðèí äÿðìàí ìöàëèúÿñèíè äàéàíäûð-
ìàäàí ìÿãñÿäÿóéüóí ÿìÿéÿ úÿëá îëóíìàñû (ãûñàëäûëìûø èø ýöíö, ìeõà-
íèêëÿøäèðèëìèø éöíýöë èø âÿ ñ.) ýöúëö ìöàëèúÿ àìèëèäèð. Áó ìöàëèúÿ öñóëó-
íà èúòèìàè òÿùëöêÿëè ùÿðÿêÿòëÿðèí ïðîôèëàêòèêàñû âÿ õÿñòÿëÿðèí è÷òèìàè
âÿçèééÿòèíè áÿðïà eäÿí âàñèòÿ êèìè áàõìàã ëàçûìäûð. Ìÿøüóëëóã òeðàïè-

éàñûíûí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëÿð ìöàëèúÿ îëóíìàãëà éàíàøû, ùÿì äÿ èú-
òèìàè òÿùëöêÿëè ÿìÿëëÿð eòìÿêäÿí óçàãëàøûð âÿ àèëÿñèíÿ ìàääè êþìÿê ýþñ-
òÿðìÿê èìêàíû ÿëäÿ eäÿ áèëèð. ßìÿê òeðàïèéàñûíäà ùÿð áèð õÿñòÿíèí öìó-
ìè âÿçèééÿòè âÿ êå÷ìèø ïeøÿñè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
7. Ï ñ è õ î ò e ð à ï è é à — ïñèõè òÿñèð âàñèòÿëÿðè èëÿ õÿñòÿéÿ éàðäûìûí
áöòöí úÿùÿòëÿðèíè ÿùàòÿ eäÿí ìöàëèúÿ ñèñòeìèäèð. Áàøãà ñþçëÿ, áó õÿñòÿíè
ÿùàòÿ eäÿí ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñû âÿ îíóí âàñèòÿñèëÿ õÿñòÿëèêòþðÿäÿí
àìèëëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëÿí ìöàëèúÿ ìåòîäóäóð.
Òèááè ïðàêòèêàéà äàõèë îëàí ùÿð áèð ïñèõîòeðàïèéà ìåòîäóíóí ÿñàñûíû
ìöàñèð eëìè èñòèãàìÿòëÿðÿ èñòèíàä eäÿí àëè ñèíèð ñèñòeìè ôèçèîëîýèéàñû ãà-
íóíëàðû èëÿ óçëàøàí áàõûøëàð òÿøêèë eòìÿëèäèð. Ïñèõîòeðàïeâòèê òÿñèð âàñèòÿñè-
íèí ÿí ýeíèø éàéûëìûø âÿ ïðàêòèêàäà þçöíö äîüðóëòìóø ôîðìàñû ù ÿ ê è -
ì è í ñ þ ç ö ä ö ð . Ëàêèí ùÿêèìèí èøëÿòäèéè áöòöí ñþçëÿðè òeðàïeâòèê ìà-
ùèééÿòëè èôàäÿ ùeñàá eòìÿê îëìàç. Ùÿêèìèí ñþçö î âàõò õÿñòÿéÿ ìöàëèúÿ-
âè òÿñèð ýþñòÿðèð êè, î, õÿñòÿíèí òÿÿññöðàò ñôeðàñûíäà ìöñáÿò ðåàêñèéà
îéàäàðàã îíó ðöùëàíäûðñûí, ñàüàëàúàüûíà èíàì âÿ ùÿêèìÿ ãàðøû eòèìàä éà-
ðàòñûí. Ìÿøùóð ïñèõîíeâðîëîã âÿ ïñèõîòeðàïeâò Â. Ì. Áeõòeðeâ äeìèøäèð
êè, ùÿêèìëÿ ñþùáÿòäÿí ñîíðà õÿñòÿ þçöíö éöíýöë ùèññ eòìèðñÿ, î, ùÿêèì
äeéèë.
Òÿáèáëÿðèí äeéèë, áÿçè äèí õàäèìëÿðè, äÿðâèøëÿð, äèíäàðëàð âÿ áó êèìè
àäàìëàðûí õÿñòÿëÿðÿ ýþñòÿðäèêëÿðè òÿñèð, ìÿùç ïñèõîòeðàïeâòèê òÿñèð âÿ òÿë-
ãèí eôôeêòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áó áàõûìäàí ïñèõîòeðàïèéà âàñèòÿ-
ëÿðèíèí ÷îõ ãÿäèìäÿí ìþâúóä îëìàñû ìÿëóì îëóð. Ìÿøùóð àëèì, ùÿêèì-
òeðàïeâò Á. Ú. Âîò÷àë äeìèøäèð êè, ùÿð áèð ùÿêèì îíóí þç èñòÿéèíäÿí àñûëû
îëìàéàðàã, èëê íþâáÿäÿ, ïñèõîòeðàïeâòäèð. Îíóí òÿéèí eòäèéè äÿðìàíëàðûí
âÿ äèýÿð ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí 60%-è ïñèõîòeðàïeâòèê òÿñèð ýþñòÿðèð.
Ïñèõîòeðàïèéàíûí öìóìè âÿ õöñóñè ôîðìàëàðû âàðäûð. Öìóìè ïñèõîòeðà-
ïèéà ùÿð áèð ùÿêèìèí ìöàëèúÿ àðñeíàëûíäà þçöíÿìÿõñóñ éeð òóòóð. Áó õö-
ñóñèééÿò íÿèíêè ùÿêèìèí øÿõñè êeéôèééÿòëÿðè, áèëèéè, ñþçëÿðè, eéíè çàìàíäà
îíóí õàðèúè ýþðöíöøö, ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ òàêòèêàñû, ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿñè-
íèí ñÿëèãÿ âÿ ðàùàòëûüû, äèâàðäàí àñûëìûø ïëàêàòëàð, éàçûëàð, îðòà âÿ êè÷èê
òèáá èø÷èëÿðèíèí ðÿôòàðû âÿ ñ. àìèëëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïûð. Ïñèõîòeðàïèéàíûí
ìàùèééÿòèíè áàøà äöøÿí ùÿð áèð ùÿêèì, áöòöí áó úÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëìàëû
âÿ þç ýöíäÿëèê ôÿàëèééÿòèíäÿ îíëàðäàí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ eòìÿëèäèð. Ïñè-
õîòeðàïèéà öñóëëàðûíäàí àøàüûäàêûëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð:
1. Ðàñèîíàë (ìÿãñÿäéþíëö) ïñèõîòeðàïèéà;
2. Ïñèõîàíàëèòèê öñóë;
3. Êîãíèòèâ-äàâðàíûø òåðàïèéàñû;
4. Îéàã âÿ ùèïíîç éóõóñó àëòûíäà òÿëãèí;
5. Èíòåðïåðñîíàë ïñèõîòåðàïèéà;
6. Êîëëåêòèâ âÿ àèëÿ ïñèõîòåðàïèéàñû;

7. Àóòîàíàëèòèê ïñèõîòåðàïèéà (ÀÀÏ);
8. Àóòîýeí ìÿøã âÿ ñ.
Öìóìèééÿòëÿ, ìöàñèð ïñèõîòeðàïèéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ òÿòáèã eäè-
ëÿí îíëàðëà ôîðìà âÿ âàðèàíòëàðû ìþâúóääóð. Îíëàðûí áÿçèëÿðè ùàããûíäà áèð
ãÿäÿð ÿòðàôëû:
Ðàñèîíàë (ìÿãñÿäéþíëö) ïñèõîòeðàïèéà — òàì îéàã ùàëäà, õÿñòÿ èëÿ
ìÿíòèãè úÿùÿòúÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø èçàùeäèúè ñþùáÿò ôîðìàñûíäà àïàðûëàí ïñè-
õîòeðàïèéàäûð.
Ðàñèîíàë ïñèõîòeðàïèéàíû èëê äÿôÿ òÿòáèã eäÿí Èñâe÷ðÿ ïñèõèàòðû âÿ ïñè-
õîòeðàïeâòè Ï. Ø. Äöáóà îëìóøäóð (1912). Òÿëãèíeòìÿ ôîðìàñûíäàí ôÿðãëè
îëàðàã ðàñèîíàë ïñèõîòeðàïèéà çàìàíû ùÿêèì õÿñòÿíèí éàëíûç òÿÿññöðàò
ñôeðàñûíà äeéèë, äàùà ÷îõ èíòeëëeêòóàë-ìöùàêèìÿ ñôeðàñûíà òÿñèð ýþñòÿðèð.
Õÿñòÿíèí ñàüàëìàñû, ùÿêèìèí àïàðäûüû ñþùáÿò (ñþùáÿòëÿð ñèëñèëÿñè) ÿñíàñûí-
äà õÿñòÿíèí þç õÿñòÿëèéèíèí ìàùèééÿòèíè áàøà äöøìÿñè âÿ îíà ãàðøû ìöíà-
ñèáÿòèí äÿéèøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âeðèð. Äeìÿëè áóðàäà, ùÿêèìèí ÿñàñ âÿ-
çèôÿñè õÿñòÿíèí «ãeéðè-íîðìàë» ìöùàêèìÿëÿðèíè ÿêñ èñòèãàìÿòÿ éþ-
íÿëòìÿê, éÿíè õÿñòÿëèéèí ÿñë ìàùèééÿòèíèí õÿñòÿíèí òÿñÿââöðöíäÿ éàðàíàí
äöçýöí ìöíàñèáÿò îëìàäûüûíû èçàù eòìÿêäèð. Äöáóà òÿêëèô eòäèéè ìeòîäóí
ñûðô èçàùeäèúè õàðàêòeðèíè þí ïëàíà ÷ÿêèð, áóðàäà ùe÷ áèð òÿëãèíèí îëìàäûüû-
íû ñöáóò eòìÿéÿ úàëûøûðäû. ßñëèíäÿ èñÿ áó, ùe÷ äÿ áeëÿ äeéèëäèð. Ðàñèîíàë
ïñèõîòeðàïèéàäà ùÿì òÿëãèí, ùÿì äÿ èíàíäûðìà, ÿí áàøëûúàñû èñÿ ùÿêèìèí
øÿõñèééÿòèíÿ éöêñÿê eòèìàä îëìàëûäûð. Ùÿêèìèí ýþñòÿðäèéè ïñèõîëîæè òÿñèð
õÿñòÿíèí eìîñèàíàë ñôeðàñûíà òÿñèð eòìÿäÿí «ìöàëèúÿ eôôeêòè» êÿñá eäÿ
áèëìÿç.
Ùÿêèì, ïñèõîòeðàïeâòèê ñþùáÿòÿ áàøëàìàçäàí ÿââÿë ùÿðòÿðÿôëè àíàì-
íeç òîïëàìàëû, äÿãèã ìöàéèíÿ öñóëëàðûíûí íÿòèúÿëÿðèíè (ëàáîðàòîð, ðeíòýeí
âÿ ñ.) âÿ äèýÿð ùÿêèì-ìöòÿõÿññèñëÿðèí ìöëàùèçÿëÿðèíè þéðÿíìÿëèäèð. Áó
ïñèõîòeðàïèéà öñóëó àáñòðàêò ôèêèðëÿøìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí, òÿôÿêêöð
òèïëè øÿõñëÿðÿ òÿòáèã eäèëäèêäÿ äàùà ñÿìÿðÿëè îëóð. Ðàñèîíàë ïñèõîòeðàïèéà
ìöõòÿëèô èïîõîíäðèê ñèíäðîìëàð, ôîáèéàëàð çàìàíû âÿ äàõèëè îðãàíëàðûí äèñ-
ôóíêñèéàëàðûíäà (ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòóëàðäà) ýeíèø òÿòáèã eäèëèð.
Ïñèõîàíàëèòèê öñóë. Ç. Ôðeéä òÿðÿôèíäÿí ÿñàñëàíäûðûëìûø áó öñóë ÿí ÷îõ
ãÿðá àëÿìèíäÿ éàéûëìûøäûð. Áó öñóëóí ÿñàñûíû õÿñòÿëèéè éàðàäàí «ãàïàëû
êîìïëeêñëÿðèí» øöóðñóçëóã ñôeðàñûíäàí øöóð ñôeðàñûíà ÷ûõàðìàã òÿøêèë eäèð.
Ôðeéä ñöáóò eäèðäè êè, òàì eòèìàä øÿðàèòèíäÿ àïàðûëàí ñþùáÿòëÿð íÿòèúÿñèí-
äÿ õÿñòÿíèí èçòèðàáëàðûíà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿð òàïûëäûãúà õÿñòÿíèí âÿçèééÿòè
éöíýöëëÿøèð âÿ òÿäðèúÿí ñàüàëìà áàø âeðèð. Ïñèõîàíàëèòèê ñþùáÿò çàìàíû
ìöõòÿëèô ñèìâîëëàðà, î úöìëÿäÿí, éöõöýþðìÿëÿðÿ áþéöê ÿùÿìèééÿò âeðè-
ëèð. Îíëàð õÿñòÿëèéèí «ãàïàëû ÿëàìÿòëÿðè» êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ùÿêèìèí
áàøëûúà âÿçèôÿñè áó ñèìâîëëàðû àøêàð eòìÿê, ìÿçìóíóíó òÿùëèë eòìÿê âÿ

áeëÿëèêëÿ õÿñòÿíè îíëàðûí ìÿíôû òÿñèðèíäÿí àçàä eòìÿêäèð.
Îéàã ùàëäà òÿëãèíeòìÿ ýeíèø éàéûëìûø ìåòîäëàðäàí áèðè îëóá, eéíè çà-
ìàíäà äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿòáèã eäèëèð.
Éeðèíäÿ äeéèëìèø ùÿêèì ñþçöíöí ìöàëèúÿâè ÿùÿìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëìà-
ìàã ãeéðè-ìöìêöíäöð.
Ìöàëèúÿ ñeàíñûíû àïàðìàã ö÷öí ùÿêèì õÿñòÿíè ðàùàò êðeñëîäà (äèâàí-
äà) îòóçäóðìàëû âÿ éà ÿí éàõøûñû ÷àðïàéûäà óçàíäûðìàëûäûð. Õÿñòÿéÿ ýþç-
ëÿðèíè éóìóá áöòöí ÿçÿëÿëÿðèíè áîøàëòìàã, ýÿðýèíëèê âÿ òÿëàøäàí àçàä îë-
ìàã òÿêëèô eäèëèð. 5—10 äÿãèãÿäÿí ñîíðà õÿñòÿ, àäÿòÿí, ñàêèòëÿøèð, áÿçÿí
èñÿ ùÿòòà ìöðýöëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Ùÿêèìèí ñþçëÿðè ãûñà, ñàäÿ âÿ ìÿçìóí-
ëó, áèëàâàñèòÿ õÿñòÿíèí èçòèðàáëàðûíû éöíýöëëÿøäèðìÿéÿ éþíÿëäèëìÿëèäèð. Áö-
òöí õÿñòÿëÿð ö÷öí âàùèä òÿëãèí ðeñeïòè éîõäóð. Áóíó ùÿêèì õÿñòÿíèí éàøû-
íû, úèíñèíè, èíòeëëeêòóàë-ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíè, ÿí áàøëûúàñû èñÿ õÿñòÿëèéèí
ÿñàñ ñèíäðîìëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàãëà òÿðòèá eòìÿëèäèð. Áÿçè ïñèõîòeðàïeâòëÿð
ìÿøùóð êÿëàìëàð, àëèì âÿ éàçû÷ûëàðûí èôàäÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. «Öìè-
äèíè öçÿí öìèäñèç ãàëàð», «Ñÿíäÿí ùÿðÿêÿò, ìÿíäÿí áÿðÿêÿò», «Ùÿð ýeúÿ-
íèí áèð ýöíäöçö, ùÿð äÿðäèí äÿ, áèð ÷àðÿñè âàð», «Äÿðäèíè ñþéëÿ äàüëàðà,
äÿðäèí äàüûëñûí», «Äÿðä äÿðä ýÿòèðÿð» âÿ ñ.
Îéàã ùàëäà òÿëãèíäÿí, ùèïíîçà ãàðøû ùÿññàñëûã çÿèô îëäóãäà âÿ äèýÿð
ÿêñ-ýþñòÿðèøëÿð çàìàíû èñòèôàäÿ eäèëèð. Ìöõòÿëèô ôîáèéàëàðäà (êàðäèîôîáèéà,
êàíñeðàôîáèéà, ñïèäîôîáèéà âÿ ñ.), íeâðîòèê ñèíäðîìëàðäà, óøàã íeâðîç-
ëàðûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿòáèã îëóíà áèëÿð. Èíôàðêò âÿ èíñóëò êe÷èðìèø õÿñ-
òÿëÿðÿ èìïeðàòèâ òîíäà òÿëãèíeòìÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöð.
Ùèïíîç éóõóñó àëòûíäà òÿëãèí. Áó öñóëóí áàøëûúà úÿùÿòè õÿñòÿíè ùèïíîç
âÿçèééÿòèíÿ ñàëìàã âÿ ñîíðà ëàçûì îëàí òÿëãèí ìöàëèúÿñèíè òÿòáèã eòìÿê-
äèð. Ùèïíîç àíëàéûøûíûí ôûçèîëîæè ìàùèééÿòè èíäèéÿäÿê òàì àéäûíëàøäûðûëìà-
ìûøäûð. Áèð ÷îõ àëèìëÿð îíó íîðìàë éóõóíóí áèð âàðèàíòû êèìè ãÿáóë eäèð.
È.Ï.Ïàâëîâà ýþðÿ àäè éóõó áeéèí ãàáûüûíûí éàéûëìûø, ùÿòòà áÿçè ãàáûüàëòû
ñàùÿëÿðè äÿ ÿùàòÿ eäÿí ëÿíýèìÿñèäèð. Ùèïíîç éóõóñó èñÿ ùèññÿâè ëÿíýèìÿ
îëóá áeéèí ãàáûüûíäà «ýþçÿò÷è ìÿíòÿãÿëÿðèí» îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ùèïíîç
eäÿí, ùÿìèí «ýþçÿò÷è ìÿíòÿãÿ» âàñèòÿñèëÿ ùèïíîç îëóíàíëà ÿëàãÿ ñàõëàéûð,
ëàçûì îëàí ÿìðëÿð âeðèð âÿ éà òÿëãèí ñþçëÿðè äeéèð.
Õÿñòÿíè ùèïíîç éóõóñó èëÿ éàòûðìàçäàí ÿââÿë îíó ùÿðòÿðÿôëè ìöàéèíÿ
eòìÿëè, eéíè çàìàíäà ùèïíîçà, äàùà äîüðóñó, òÿëãèíÿ ùÿññàñëûã äÿðÿúÿñè
ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿëèäèð. Áÿçè àëèìëÿðèí âeðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ ùèïíîòå-
ðàïèéàéà úÿëá åäèëÿí àäàìëàð àðàñûíäà òÿëãèíÿ ùÿññàñëûã 60—70% òÿøêèë
eäèð. ßëáÿòòÿ, ùèïíîç eäÿíèí òÿúðöáÿñèíäÿí âÿ ìÿùàðÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã
áó ýþñòÿðèúè õeéëè àçàëûá ÷îõàëà áèëÿð.
Ùèïíîç éóõóñó éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô ãûúûã ìÿíáÿëÿðèíäÿí
(ïàðûëäàéàí ÿøéà, èøûã, èñòè, ìîíîòîí ñÿñ, òûããûëòû âÿ ñ.) èñòèôàäÿ eäÿðÿê, àíà-
ëèçàòîðëàðà (eøèòìÿ, ýþðìÿ, äÿðè âÿ ñ.) òÿñèð ýþñòÿðèëèð. Ñþç âàñèòÿñèëÿ òÿëãèí
eòìÿêëÿ ùèïíîç éóõóñó éàðàòìàã äàùà ýeíèø òÿòáèã îëóíóð. Áó ìÿãñÿäëÿ
õÿñòÿ ëàçûìè ìöàéèíÿ âÿ ùàçûðëûãäàí ñîíðà êðeñëîäà îòóçäóðóëóð (äèâàíäà
óçàíà äà áèëÿð). Îíóí äèããÿòèíè ùÿð ùàíñû áèð íþãòÿäÿ úÿìëÿøäèðäèêäÿí
ñîíðà òÿãðèáÿí àøàüûäàêû ìÿçìóíäà òÿëãèí èôàäÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ eòìÿê
îëàð:
«Ýþçëÿðèíèçè ùÿìèí íþãòÿäÿí àéûðìàäàí ìÿíèì ñþçëÿðèìè äèããÿòëÿ
äèíëÿéèí. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ãîëëàðûí, àéàãëàðûí âÿ íÿùàéÿò áöòöí áÿäÿíèíè-
çèí àüûðëàøäûüûíû ùèññ eäÿúÿêñèíèç. Åéíè ãàéäàäà ýþç ãàïàãëàðûíûç àüûðëàø-
ìàüà áàøëàéàúàã âÿ ñîíðà îíëàðû éóìàðàã, éàòìàüà áàøëàéàúàãñûíûç. Îíà
ãÿäÿð ñàéûðàì, 10 ñàéàíäà ýþç ãàïàãëàðûíûç éóìóëàðàã ðàùàò âÿ ñàêèò ìö-
àëèúÿ éóõóñóíà ãÿðã îëàúàãñûíûç. Áèð..., èêè..., öú..., ãîëëàðûíûç éàâàø-éàâàø
àüûðëàøûð, àüûðëûã áöòöí áÿäÿíèíèçè ÿùàòÿ eäèð... Äþðä..., áeø..., èíäè èñÿ ýþç
ãàïàãëàðûíûç àüûðëàøìàüà áàøëàéûð... Àëòû..., éeääè..., àðàìëà, äÿðèíäÿí íÿ-
ôÿñ àëûí. Ýþçëÿðèíèç ãàðàëûð, áÿäÿíèíèçè õîø áèð ðàùàòëûã áöðöéöð... Ñÿêêèç...,
äîããóç..., àðòûã ýþçëÿðèíèçè à÷ûã ñàõëàéà áèëìèðñèíèç, èðàäÿíèçäÿí àñûëû îë-
ìàéàðàã, îíëàð éóìóëìàã èñòÿéèð... Îí... Ýþçëÿðèíèç òàìàìèëÿ éóìóëóð,
ðàùàò âÿ òàì èñòèðàùÿò eäèí, äàùà äÿðèí éàòûí...»
ßëáÿòòÿ, òÿëãèíèí ìÿçìóíó äàùà ýeíèø âÿ áàøãà èôàäÿëÿðäÿí äÿ èáàðÿò
îëà áèëÿð. Áàøëûúà øÿðò äeéèëÿí ñþçëÿðèí òÿëãèí ýöúöíö àðòûðàí àìèëëÿðäÿí
àñûëûäûð. Ñþçëÿðè ìîíîòîí ñÿñëÿ, àðàìëà, èíàíäûðûúû øÿêèëäÿ ñþéëÿìÿê ëà-
çûìäûð. Áàøëûúà øÿðòëÿðäÿí áèðè äÿ ìöíòÿçÿì ìÿøã eòìÿê âÿ ìöâàôèã òÿú-
ðöáÿ òîïëàìàãäûð. Ùèïíîçëà ìöàëèúÿ öñóëóíóí áöòöí úÿùÿòëÿðè ìöâàôèã
ïñèõîòeðàïeâòèê ÿäÿáèééàòäà ýeíèø òÿñâèð eäèëìèøäèð.
Ùèïíîç éóõóñó àëòûíäà òÿëãèí eòìÿêëÿ ìöàëèúÿ áèð ÷îõ õÿñòÿëèêëÿðäÿ:
íeâðîçëàðäà âÿ íeâðîòèê ñèíäðîìëàðäà, ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòóëàðäà, áðîíõè-
àë àñòìà, ñòeíîêàðäèéà, ùèïeðòîíèéà âÿ øÿêÿð õÿñòÿëèéèíäÿ, áèð ñûðà äÿðè õÿñ-
òÿëèêëÿðèíäÿ, óøàãëàðäà eíóðeç çàìàíû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿòáèã eäèëÿ áèëÿð.
Áó ìöàëèúÿ öñóëóíó òÿòáèã eòìÿéÿ ÿêñ-ýþñòÿðèø îéàã ùàëäà òÿëãèíeòìÿ
öñóëóíäà îëäóüó êèìèäèð. Íàðêîùèïíîç çàìàíû õÿñòÿíèí âeíàñûíà ùeêñîíàë
(10%) âÿ éà òèîïeíòàë-íàòðèóì ìÿùëóëó éeðèòìÿêëÿ éóõó ÿìÿëÿ ýÿòèðèëèð.
Ëàêèí õÿñòÿíè éàòìàüà ãîéìóð âÿ áèðáàøà ìöàëèúÿâè òÿëãèíÿ áàøëàéûðëàð.
Áÿçè ùàëëàðäà õÿñòÿéÿ éàòìàüà èìêàí âeðèðëÿð. Ìöàëèúÿ ñeàíñëàðûíûí ñàéû
õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíè âÿ øÿõñèí áó ìöàëèúÿ öñóëóíà ìöíàñèáÿòèíè
íÿçÿðÿ àëìàãëà 8—10 âÿ äàùà ÷îõ îëà áèëÿð. Àäè öñóëëà ùèïíîç ìöìêöí îë-
ìàäûãäà íàðêîùèïíîç öñóëóíäàí èñòèôàäÿ eäèëèð. Ìöòÿõÿññèñëÿð áó öñóëó,
ìÿøãeäèúè, êîððeêñèéàeäèúè âÿ òîíóñëàíäûðûúû ïñèõîòeðàïèéà ùeñàá eäèðëÿð.
Êîëëeêòèâ ïñèõîòeðàïèéà. Åéíè çàìàíäà áèð íe÷ÿ íÿôÿð õÿñòÿ èëÿ àïàðû-
ëàí ãðóï âÿ êîëëeêòèâ ôîðìàëàðû âàðäûð. Ãðóïäà àïàðûëàí ïñèõîòeðàïèéà çà-
ìàíû ùÿêèì eéíè òÿëãèí èôàäÿëÿðè èëÿ áöòöí èøòèðàê÷ûëàðà òÿñèð ýþñòÿðèð.
Êîëëeêòèâ ïñèõîòeðàïèéàäà ìöàëèúÿ ãðóïóíäà îëàí õÿñòÿëÿðèí áèð-áèðèíÿ òÿ-
ñèðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó ìÿãñÿäëÿ õÿñòÿëÿð, äèàãíîçó, éàøû, èíòeëëeêòó-

àë ñÿâèééÿñè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ÿââÿëúÿäÿí ñe÷èëèð. Ïñèõîòeðàïeâòèê ìÿøüÿ-
ëÿíèí ÿñàñûíû ùÿêèìèí êîëëeêòèâëÿ äèàëîãó òÿøêèë eäèð. Ùÿêèì õÿñòÿëÿðÿ îí-
ëàðû íàðàùàò eäÿí õÿñòÿëèê ùàããûíäà, îíóí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñÿáÿáëÿðè âÿ äèýÿð
úÿùÿòëÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàò âeðèð. Õÿñòÿëèê ùàããûíäà îíëàðäà éàðàíìûø éàí-
ëûø ìöíàñèáÿòè àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûð. Ùÿêèìèí ìÿùàðÿòè õÿñòÿëÿðäÿ
ôîðìàëàøìûø íeãàòèâ ìöíàñèáÿòè äÿéèøìÿê, îíëàðäà ñàüàëàúàüûíà èíàì éà-
ðàòìàãäûð. Áó ìöàëèúÿ áàøëûúà îëàðàã, àëêîãîëèçì, íeâðîçëàð, íeâðîòèê ñèí-
äðîìëàð âÿ ñèíèð ñèñòeìèíèí äèýÿð ôóíêñèîíàë ïîçóíòóëàðûíäà òÿòáèã eäèëèð.
Àóòîýeí ìÿøã. Áó öñóëóí áàøëûúà öñòöíëöéö îäóð êè, îíó ìÿíèìñÿìèø
ùÿð áèð àäàì ùÿêèìèí èøòèðàêû îëìàäàí èñòÿíèëÿí âàõò îíäàí èñòèôàäÿ eäÿ
áèëÿð. Àóòîýeí ìÿøã àëìàí ïñèõèàòðû âÿ ïñèõîòeðàïeâòè Øóëòñ (1932) òÿðÿ-
ôèíäÿí òÿêëèô eäèëìèøäèð. Àóòîýeí ìÿøã âÿ éà ïñèõîëîæè ýèìíàñòèêà îíóíëà
ìÿøüóë îëàí øÿõñèí èðàäÿñèíèí ýöúöíÿ àðõàëàíàí þçöíÿòÿëãèí eôôeêòè éàðàò-
ìàã öñóëóäóð. Áó ìÿãñÿäëÿ, èëê íþâáÿäÿ, ÿçÿëÿëÿðèí ðeàëàêñàñèéàñûíà íà-
èë îëìàã, áóíóí àðäûíúà Øóëòñóí òÿêëèô eòäèéè àëòû âÿçèééÿòè éàðàòìàã ëàçûì-
äûð. Ìÿøã çàìàíû õÿñòÿ ðàùàò êðeñëîäà âÿ éà àäè ñòóëäà îòóðìàëû, éàõóä äà
úàðïàéûäà óçàíìàëûäûð. Äöçýöí òÿíÿôôöñ eòìÿê áàøëûúà øÿðòëÿðäÿíäèð.
Ìÿøãëÿðè ýöíäÿ 3 äÿôÿ (ñÿùÿð éóõóäàí àéûëàðêÿí, íàùàð ôàñèëÿñè çàìàíû âÿ
ýeúÿ éàòìàçäàí ÿââÿë) àïàðìàã ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
ßââÿëúÿ ìÿøã eäÿí àäàì ãîëëàðûíèí, ãû÷ëàðûíûí, ñîíðà èñÿ áöòöí áÿäÿ-
íèíèí àüûðëàøìàñûíû òÿëãèí eòìÿéè þéðÿíìÿëèäèð. Áó ìÿãñÿäëÿ öðÿéèíäÿ áèð
íeúÿ äÿôÿ «ãîëëàðûì âÿ ãû÷ëàðûì àüûðëàøûð», «áöòöí áÿäÿíèì àüûðëàøìûø-
äûð» äeéÿ òÿêðàð eòìÿëè, àüûðëàøìàíûí òÿôñèëàòûíû õÿéàëûíäà úàíëàíäûðìàëû-
äûð. Áóíäàí ñîíðà, eéíè ãàéäà èëÿ èñòèëèê ùèññè, öðÿê âóðüóëàðûíûí íèçàìëàí-
ìàñûíû, òÿíÿôôöñ àêòûíûí ñÿðáÿñò âÿ ìöíòÿçÿì îëìàñûíû, ãàðíûíäà (ýöíÿø
êÿëÿôè íàùèéÿñèíäÿ) èñòèëèê âÿ íÿùàéÿò àëíûíäà ñÿðèíëèê ùèññè éàðàòìàüû þé-
ðÿíìÿëèäèð. Ýþñòÿðèëÿí öìóìè ìÿøüÿëÿëÿðè ìÿíèìñÿäèêäÿí ñîíðà ùÿð áèð
àäàì ö÷öí òÿëÿá îëóíàí õöñóñó òÿëãèí ôîðìàëàðûíà êe÷èëèð âÿ ìöàëèúÿ
eôôeêòè éàðàíàíàäÿê ìÿøãëÿð äàâàì eòäèðèëèð. Àóòîýeí ìÿøã êîìïëeêñèíè
ìöñòÿãèë ìÿíèìñÿìÿê ö÷öí 3—4 àé, ùÿð ýöí ìÿøüóë îëìàã òÿëÿá îëóíóð.
Ùÿêèìèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ìÿøã êe÷ÿðêÿí áó ìöääÿò ãûñàëäûëà áèëÿð. Êè-
òàáûí ìöÿëëèôè òÿðÿôèíäÿí 1984-úö èëäÿ òÿêëèô eäèëìèø öñóëäàí èñòèôàäÿ eäÿ-
ðÿê, úÿìè 4 ìÿøüÿëÿäÿ (ìÿøüÿëÿëÿð ùÿôòÿäÿ áèð äÿôÿ êe÷èðèëèð) ÀÌ-è àðçó
eäÿí ùÿð êÿñ ìÿíèìñÿéÿ áèëÿð. Þçöíÿòÿëãèí ùÿð áèð øÿõñèí þç îðãàíèçìèíÿ
ìöàëèúÿâè òÿñèð ýþñòÿðìÿñèíÿ âÿ ñèíèð ñèñòåìèíèí áèð ñûðà ôóíêñèîíàë ïîçóí-
òóëàðûíû ìöàëèúÿ åòìÿéÿ ýåíèø èìêàíëàð éàðàäûð.
Àóòîàíàëèòèê ïñèõîòåðàïèéà (ÀÀÏ) — íåâðîçëàðûí, äåïðåññèéàëàðûí, ïñè-
õîñîìàòèê ïîçóíòóëàðûí âÿ äèýÿð áó êèìè ïñèõîïàòîëîæè ïîçóíòóëàðûí ìöà-
ëèúÿñèíäÿ òÿòáèã åäèëÿí éåíè áèð ïñèõîòåðàïèéà öñóëóäóð. Áó ïñèõîòåðàïèéà
öñóëó ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí àðòûã áèð íå÷ÿ èëäèð êè, òÿòáèã åäèëèð âÿ àëûíàí íÿòè-
úÿëÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿ äÿðú åäèëÿí åëìè ÿäÿáèééàòëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð

(Í. Â. Èñìàéûëîâ, 1994, 1996, 1999). ÀÀÏ-íûí ìÿüçè õÿñòÿíèí þçö òÿðÿôèí-
äÿí òÿùëèëåòìÿ éîëó èëÿ íåâðîòèê ïîçóíòóéà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðèí àøêàð
åäèëìÿñè, òÿíãèäè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ èíòåëëåêòóàë-èðàäè èìêàíëàðûíà
ÿñàñëàíàí þçöíöòÿíçèì ìåõàíèçìèíèí éàðàäûëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ãåéä åò-
ìÿê ëàçûìäûð êè, òÿòáèã åäèëÿí öñóëóí õÿñòÿíèí èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿñè, õà-
ñèééÿòè âÿ äèýÿð øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ áàüëû îëàí áèð ñûðà òÿëÿáëÿðè âàðäûð.
Ïñèõîòåðàïåâòèê ïðîñåñ áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð. Áèðèíúè ñþùáÿò
çàìàíû õÿñòÿéÿ îíóí õÿñòÿëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí ùàäèñÿëÿðè âÿ øÿðàèòè éà-
äûíà ñàëàðàã òÿíãèäè òÿùëèë åòìÿê òÿêëèô åäèëèð. Äàùà ñîíðà òÿëÿá åäèëèð êè,
èðàäÿñèíè ôÿàëëàøäûðûá ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìàãëà õÿñòÿëèê àìèëè êèìè ñÿùùÿòèíè
ïîçàí ùàäèñÿëÿðÿ êÿíàðäàí (èêèíúè áèð øÿõñ êèìè) íÿçÿð ñàëñûí âÿ âÿçèééÿò-
äÿí ÷ûõûø éîëó òàïìàüà ÷àëûøñûí. Áèð ñûðà ùàëëàðäà åëÿ èëê ñþùáÿòäÿí ñîíðà,
õÿñòÿ ùÿêèìèí òþâñèéÿëÿðèíè ãÿáóë åäÿðÿê áþéöê ôÿàëëûã ýþñòÿðèð, òåçëèêëÿ
ñàüàëàúàüûíà âÿ íåâðîòèê âÿçèééÿòÿ ñÿáÿá îëàí ìöíàãèøÿëÿðè òÿêáàøûíà
ùÿëë åäÿ áèëÿúÿéèíÿ öìèä éàðàíûð.
Õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã, àäÿòÿí, 2—3 ýöíäÿí âÿ éà áèð ùÿô-
òÿäÿí ñîíðà àïàðûëàí ïñèõîòåðàïåâòèê ñþùáÿò õÿñòÿíèí ìöñáÿò âÿðäèøëÿðèíèí
äàùà äà äÿðèíëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ êè, î, áàøëûúà õÿñòÿëèê àìèëèíè
èêèíúè äÿðÿúÿëè, àç ÿùÿìèééÿòëè àìèëëÿðäÿí àéûðûð âÿ ñÿéëÿðèíè äàùà êîíêðåò
èñòèãàìÿòÿ éþíÿëäÿ áèëèð. Àðäûúûë àïàðûëàí áèð íå÷ÿ ñþùáÿòäÿí ñîíðà øÿõñèí
òàì ôÿàëëàøìàñûíà íàèë îëóðóãñà, áó çàìàí ùÿêèìäÿí ÿëàâÿ ñÿé ýþñòÿðìÿê
òÿëÿá îëóíìóð. Î, ñàäÿúÿ îëàðàã ìöàëèúÿíèí ýåäèøèíÿ âÿ ïàñèéåíòèí ìöñòÿ-
ãèë ãÿðàð ãÿáóë åòìÿñè èøèíÿ íÿçàðÿò åäèð âÿ ëàçûì ýÿëÿðñÿ, ìÿñëÿùÿòëÿðëÿ
êèôàéÿòëÿíèð.
Ìöàëèúÿéÿ úÿëá åäèëÿí õÿñòÿëÿð, îíëàðäà àáñòðàêò òÿôÿêêöð ãàáèëèé-
éÿòèíÿ, þç øÿõñèééÿòèíÿ âÿ õÿñòÿëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí ìöíàãèøÿëÿðÿ òÿí-
ãèäè éàíàøà áèëìÿñè, þçöíö áàøãàëàðû èëÿ ìÿíòèãè ìåéàðëàðëà ìöãàéèñÿ åäèá
äöçýöí íÿòèúÿ ÷ûõàðà áèëìÿñè âÿ äèýÿð áó êèìè ãàáèëèééÿòèí îëìàñû íÿçÿðÿ
àëûíìàãëà ñå÷èëìÿëèäèð.
Ïàñèéåíòëÿðÿ àóòîàíàëèòèê ìöàëèúÿ òåõíèêàñûíûí àøàüûäàêû âàðèàíòëàðûí-
äàí áèðè òÿêëèô åäèëèð.
1. « Å ò è ð à ô » — áèð íþâ ïñèõîäðàìàäàêû «ìîíîëîãó» õàòûðëàäàí áó
öñóë ÿí ñàäÿ àóòîàíàëèç ôîðìàñûäûð. Áó çàìàí õÿñòÿ ìàêñèìóì ñÿìèìèëèê
øÿðàèòèíäÿ þçöíöí ãàïàëû ôèêèðëÿðèíè âÿ ùèññëÿðèíè èäàðÿ åòìÿéÿ, òÿëÿáëÿðèíè
àêòóàëëàøäûðìàüà âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè, î úöìëÿäÿí, øèêàéÿòëÿðèíè àíëàìàüà ÷à-
ëûøìàëûäûð.
2. « Î ï ï î í å í ò » — øÿõñèééÿòèí ïîëéàð (áèð-áèðèíÿ ÿêñ) òÿðÿôëÿðèíè
äèëëÿíäèðìÿê ôîðìàñûäûð. Áó çàìàí õÿñòÿ õÿéàëÿí þç õàñèééÿò âÿ äàâðàíû-
øûíäàêû àíòîãîíèñò úÿùÿòëÿðè àøêàðà ÷ûõàðà áèëÿí èêèíúè áèð øÿõñëÿ äèàëîãà
ýèðìÿëè âÿ õÿñòÿëèéèí éàðàòäûüû ñóáéåêòèâ èçòèðàáëàðäàí àçàä îëìàüà ÷àëûø-
ìàëûäûð.
3. « Ù à ê è ì » ( À ð á è ò ð ) — áó öñóëëà õÿñòÿ êÿíàð àäàì ñèìà-

ñûíäà þçöíÿ íÿçÿð ñàëìàëû, äèàëîãà ýèðìÿëè âÿ õÿñòÿëèéèí éàðàòäûüû ñóáéåê-
òèâ èçòèðàáëàðäàí àçàä îëìàüà ÷àëûøìàëûäûð.
4. « Ò à í û ø à ä à ì » — õÿñòÿéÿ îíóí âÿçèééÿòèíÿ äöøìöø, éàõøû
òàíûäûüû, èðàäÿñè ìþùêÿì áèð àäàìûí úèëäèíÿ ýèðìÿê, ùÿìèí àäàìûí ìþâ-
ãåéèíäÿí þç ùàëûíà éàíìàñû òþâñèéÿ îëóíóð. Ùÿéàò òÿúðöáÿñè âÿ àáñòðàêò
òÿôÿêêöð ãàáèëèééÿòè çÿíýèí îëàí øÿõñëÿðäÿ áó öñóë áþéöê ñÿìÿðÿ âåðèð.
Àóòîàíàëèòèê öñóëëàðäàí ùÿð ùàíñû áèðèíè òÿòáèã åäÿðêÿí õÿñòÿíèí éàøû-
íû, èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿñèíè, õàñèééÿòèíè âÿ ñ. íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. ÀÀÏ
çàìàíû áèð ñûðà ùàëëàðäà, íåâðîòèê êîíôëèêò ìÿãñÿäéþíëö òÿôÿêêöðö ôÿà-
ëèééÿòÿ ýÿòèðìÿêëÿ îëäóãúà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ùÿëë åäèëèð. Äèýÿð ùàëëàð-
äà èñÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí öñóëëàð «ìÿí» àíëàéûøûíûí éàðàòäûüû ìöãàâèìÿòè éà-
ðàðàã òÿùòÿëøöóðà íöôóç åäèð, îðàíûí ãàïûñûíû à÷ìàüà êþìÿê åäèð. Áåëÿ îë-
äóãäà õÿñòÿëèéèí ãàïàëû àìèëèíè àøêàð åòìÿê âÿ ýöúëö ïñèõîòåðàïåâòèê
ñÿìÿðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí îëóð.
Àóòîàíàëèòèê ïñèõîòåðàïèéàíûí ýåäèøèíÿ ìàíå îëàí áÿçè àìèëëÿð äÿ
ìþâúóääóð. Îíëàðäàí ÿí áàøëûúàñû åãîñåíòðèçì êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí,
õÿñòÿíèí þçöíÿ âÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí ìöùèòÿ òÿíãèäèí àçàëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò
åäèëÿí, èçòèðàáëàðûíà ôþâãÿëàäÿ, öìäÿ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿñèäèð. Õÿñòÿ àí-
ëàéà áèëìèð âÿ éà àíëàìàã èñòÿìèð êè, îíó íàðàùàò åäÿí äóéüóëàð ìàùèééÿò
åòèáàðèëÿ î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòëè äåéèë. Ìöàëèúÿíèí ýåäèøèíÿ ìöãàâèìÿò
ýþñòÿðÿí äèýÿð àìèë «õÿñòÿëèéÿ ðÿüáÿò» ñèìïòîìóíóí ìåéäàíà ÷ûõìàñû-
äûð. Èñòåðèéà íåâðîçóíäà ðàñò ýÿëèíäèéè «õÿñòÿëèéÿ ðÿüáÿòäÿí» ôÿðãëè îëàðàã
áó çàìàí øÿõñ àóòîàíàëèçäÿí ñàíêè ãîðõäóüó ö÷öí îíóíëà ìÿøüóë îëìàüà
úöðÿò åòìèð. Õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, àóòîàíàëèç õÿñòÿëèéèíÿ ñÿáÿá îëàí ùà-
äèñÿëÿðè éàäà ñàëàúàã âÿ áó ñÿáÿáäÿí ÿùâàëû äàùà äà ïèñëÿøÿúÿê. Ìöà-
ëèúÿéÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿí ö÷öíúö àìèë «ôèêèð äàüûíûãëûüû» ÿëàìÿòèäèð. Áó
çàìàí õÿñòÿ ôèêèðëÿðèíè ÿñàñ ñÿáÿáëÿð öçÿðèíäÿ úÿìëÿéÿ áèëìèð, ñàíêè ôè-
êèðëÿðè äîëàøûð, ÿñàñ ñÿáÿáëÿðè èêèíúè äÿðÿúÿëè ñÿáÿáëÿðäÿí àéûðä åäÿ áèëìèð.
«Ìöãàâèìÿò» àìèëëÿðèíèí ÿñàñûíû õÿñòÿíèí íåâðîòèê êîíôëèêòèíèí õà-
ðàêòåðèíè ìöÿééÿí åäÿí øÿõñèééÿò ìîòèâëÿðèíè àøêàð åòìÿêäÿí ãà÷ìàñû
òÿøêèë åäèð. Ùÿì äÿ õÿñòÿíèí áåëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿñè ñàíêè äöøöíöëìÿäÿí áàø
âåðèð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí àìèëëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ áÿçè ùàëëàð-
äà, ïñèõîòåðàïåâò ùàäèñÿëÿðè êîíêðåòëÿøäèðìÿéè, èêèíúè äÿðÿúÿëè ùàäèñÿëÿðÿ
ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðìÿëè âÿ ìöðÿêêÿá ñóàëëàðà úàâàá òàï-
ìàãäà õÿñòÿéÿ éàðäûì ýþñòÿðìÿëèäèð.
Òÿãäèì åäèëÿí ìöàëèúÿ öñóëóíóí ñÿìÿðÿñè õÿñòÿíèí þçö èëÿ àïàðäûüû
äèàëîã íÿòèúÿñèíäÿ àéäûíëàøäûðäûüû íÿòèúÿ èëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Áàøãà
ñþçëÿ, øÿõñ íÿ ãÿäÿð òåç ìÿíòèãè úàâàáëàð òàïàðàã ðàäèêàë ùÿðÿêÿò åäÿðñÿ,
áèð î ãÿäÿð äÿ èçòèðàáëàðäàí òåç õèëàñ îëà áèëÿð. Ùÿð áèð øÿõñèí þçöíö âÿ
2-úè úÿäâÿë
Ïðàêòèêàäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëÿí ïñèõîôàðìàêîëîæè

ïðåïàðàòëàð
Ïðåïàðàòûí Òèúàðÿò àäû. Òÿñèðè âÿ Ãåéä:
áåéíÿëõàëã Áóðàõûëûø òÿòáèã 1. ßêñ-ýþñòÿðèø
ïàòåíòëÿøäè- ôîðìàñû åäèëìÿñè 2. Êÿíàð òÿñèðè
ðèëìèø àäû 3. Óéóøìàçëûüû
1 2 3 4
Àíòèïñèõîòèêëÿð
Chlorpromazine Àìèíàçèí Ïñèõîìàòîð îéàíìàíû 1. Ñèððîç, ùåïàòèò, ñàðû-
(Àìèíàçèíóì) àðàäàí ãàëäûðûð (ùàëëö- ëûã, íåôðèò, êÿñêèí öðÿê
Ùÿá. 0,025, ñèíàòîð — ñàéûãëàìà, õÿñòÿëèêëÿðè, ãàíéàðàäû-
0,05 êàòàòîíèê ñèíäðîìëàð- úû îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿ-
àìï.2,5% äà) ñåäàòèâ, àäðåíîëè- ðèíäÿ, áðîíõîåêòàçèéà-
— 1,2,5ìë. òèê òÿñèð ýþñòÿðèð. ëàðäà, àëêîãîëëà, áàðáè-
òóðàòëàðëà çÿùÿðëÿíìÿ-
0,5% — 5ìë
ëÿð âÿ êÿëëÿ òðàâìàëàðû
íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà
÷ûõàí êîìàòîç ùàëëàðäà.
2. Êîëëàïñàáÿíçÿð âÿ-
çèééÿò, àëëåðýèéà, äåð-
ìàòèòëÿð.
3. ÌÀÎ-íóí èíýèáè-
òîðëàðû, àíòèäåïðåñ-
ñàíòëàð.
Åòàïåðàçèí Ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè ïñè- Àìèíàçèíäÿ îëäóüó

(Àåòùàïåðà- õîìîòîð îéàíìàëàð- êèìè.
çèíóì) äà, öìóìè ÿçýèíëèê,
Ùÿá. 0,004; äîíóãëóã, ïèñ ÿùâàëè-
0,008; 0,01; ðóùèééÿ çàìàíû éàõøû
0,012; òÿñèð ýþñòÿðèð. Ãóñìà
0,016 ÿëåéùèíÿ ìàääÿ êèìè
äÿ èøëÿäèëèð.
Ùàëîïåðèäîë Ùàëîïåðèäîë Ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòå- 1. Ïèðàìèä âÿ åêñòðà-

(Ùàëîïåðèäîëóì) ìèíÿ ñàêèòëÿøäèðèúè ïèðàìèä ïîçóíòóëàðû
Ùÿá. 0,0015, òÿñèð ýþñòÿðèð. Ìöõ- èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí
òÿëèô îéàíìà ùàëëàðûíû ÌÑÑ õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ,
0,003, 0,005 öðÿê ÷àòûøìàçëûüû, ãà-
Àìï. 0,5% — àðàäàí ãàëäûðûð. Ùàëö-
ñèíàòîð âÿ ùàëöñèíà- ðàúèéÿð, áþéðÿê õÿñòÿ-
1 ìë ëèêëÿðè, ãëàóêîìàäà.
Äàìúû òîð-ñàéûãëàìà ñèíäðî-
ìóíäà ýåíèø èøëÿäèëèð. 2. Ïàðêèíñîíèçì, àêà-
0,2%-ëè 10 ìë Àïàòèéà âÿ öìóìè òàçèéà, äÿðè ðåàêñèéà-
Ôëàêîíäà çÿèôëèê ÿëàìÿòëÿðè òþ- ëàðû.
(10 äàìúû ðÿòìèð. 3.Àìèíàçèíäÿ îëäóüó
1 ìã) êèìè.
Ïñèõîôàðìîêîëîæè ïðåïàðàòëàð 101

1 2 3 4
Úùëîðïðîòùèõåíóì Truksal Ñåäàòèâ, àíòèïñèõîòèê 1. Ãàðàúèéÿð âÿ ãàí-
Ùÿá. 0,025; òÿñèðëÿ éàíàøû, àíòè- éàðàäûúû îðãàíëàðûí
0,05; äåïðåññèâ òÿñèðÿ äÿ õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, àëêî-
ìàëèêäèð. Ìöõòÿëèô ãîë âÿ áàðáèòóðàòàðëà
ìÿíøÿëè ïñèõîçëàðäà, çÿùÿðëÿíìÿëÿðäÿ.
òÿúàâöç ìåéèëëÿðè èëÿ Åïèëåïñèéà âÿ ïàðêèí-
ìöøàéèÿò îëóíàí ñîíèçì õÿñòÿëèêëÿðè.
ùàëëàðäà, ùÿì÷èíèí 2. Éóõóñóçëóã, àüûçäà
äåïðåññèâ ñàéûãëàìà ãóðóëóã, òàõèêàðäèéà
ñèíäðîìóíäà òÿòáèã ÿëàìÿòëÿðè, ùèïåðòîíèéà.
åäèëèð. 3. Àìèíàçèíäÿ îëäóüó
êèìè.
Zipçagidone Zeldoks Ñåäàòèâ, àíòèïñèõîòèê 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû

40, 60, 80 òÿñèðÿ ìàëèêäèð. Ïñè- ôÿðäè ùÿññàñëûã
ìã, kaps. õîòèê âÿ ïñèõîïàòèê 2. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà
ïîçóíòóëàðäà òÿòáèã àëëåðýèê ðåàêñèéàëàð.
îëóíóð.
Clozapine Ëåïîíåêñ Àíòèïñèõîòèê òÿñèð ýþñ- 1. Ãàíûí òÿðêèáè äÿéèø-

(Ëåïîíåõ) òÿðèð. Øèçîôðåíèéà, àô- äèêäÿ, ìöõòÿëèô çÿùÿð-
Àçàëåïòèí ôåêòèâ ïîçóíòóëàð, àüûð ëÿíìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ, î
Ùÿá. 0,01; ïñèõîìàòîð îéàíìàëà- úöìëÿäÿí, àëêîãîëëà
0,025 ðûí (õöñóñÿí áàøãà ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷û-
Àìï. 2 ìë ïðåïàðàòëàð ñÿìÿðÿñèç õàí ïñèõîçëàðäà. Ïàðåí-
îëäóãäà) àðàäàí ãàëäû- õèìàòîç îðãàíëàðûí õÿñ-
ðûëìàñûíäà òÿòáèã îëó- òÿëèêëÿðèíäÿ.
íóð. 2. Àãðàíóëîñèòîç,
àüûçäà ãóðóëóã, òàõè-
êàðäèéà.
3. ÌÀÎ-íóí èíêèáè-
òîðëàðû, áÿçè àíòèäåïå-
ñàíòëàð
Throvidazine Ìåëëåðèë Çÿèô ñåäàòèâ òÿñèðÿ 1. Êîìàòîç âÿçèééÿò,

(Ìåëëàðèë) ìàëèêäèð. Øèçîôðåíèéà, àëëåðýèéà ðåàêñèéàñû,
Ñîíàïàêñ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð, ãàíûí òÿðêèáèíèí äÿ-
(Ñîíàïàõ) îðãàíèê ïñèõîçëàðäà éèøìÿñè.
Ùÿá. 0,01 âÿ íåâðîçëàðäà ðàñò 2. Çÿèôäèð.
0,025 0,1 ýÿëèíÿí éöíýöë ïñèõî- 3. Ëåïîíåêñäÿ îëäóüó
òèê ùàëëàðäà, åìîñèéà êèìè.
ïîçóíòóëàðûíû (äåïðåñ-
ñèéàíû) àðàäàí ãàëäûð-
ìàã ìÿãñÿäèëÿ âåðè-
ëèð.

1 2 3 4
Thioproper- Ìàæåïòèë Ôàñèëÿñèç ýåäèøëè øèçîô- 1. Àìèíàçèíäÿ îëäóüó
azine (Ìàæåïòèë) ðåíèéàäà (êàòàòîíèê, êèìè âÿ áåéíèí öçâè
Ùÿá. 0,001 ùåáåôðåíèê ôîðìàäà) õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ.
0,01 òÿéèí îëóíóð. Ýöúëö 2. Ïàðêèíñîíèçì, éóõó-
Àìï. 1% êàòàëåïòèê òÿñèðÿ ìà- ñóçëóã âÿ âåýåòàòèâ ïî-
— 1 ìë ëèêäèð. çóíòóëàð.
3. Àìèíàçèíäÿ îëäóüó
êèìè.
Fluphenazine Ìîäèòåí - äåïî Óçóí ñöðÿí éàìàí 1. Ãàíûí òÿðêèáèíèí

deconoate (Ìîäèòåí-äåïî) õàññÿëè ïñèõè ïîçóíòó- äÿéèøìÿñè, èíòîêñèêà-
Àìï. 2,5% — ëàðäà èøëÿäèëèð. Ñàéûã- ñèéà (î úöìëÿäÿí, àë-
1 ìë ëàìà, àôôåêòèâ, äåïðåñ- êîãîë ìÿíøÿëè). Ïà-
ñèâ âÿ êàòàòîíèê ðåíõèìàòîç îðãàíëàðûí
ñèíäðîìëàðäà, ñòóïîð, õÿñòÿëèêëÿðè.
ãîðõó âÿ àïàòèéà ÿëà- 2. Ïàðêèíñîíèçì, àêà-
ìÿòëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò òàçèéàëàð.
îëóíàí øèçîôðåíèéàäà
éàõøû òÿñèð ýþñòÿðèð.
Ïðîëîíã (óçóíìöä-
äÿò) òÿñèð åäÿí ìàä-
äÿëÿð ãðóïóíà àèääèð.
Periciazine Íåóëåïòèë Àíàëåïòèê âÿ íàðêîòèê Ìåëëåðèëäÿ îëäóüó êè-

(Íåóëåïòèë) ìàääÿëÿðèí òÿñèðèíè ìè.
Êàïñóë — 0,01 ýöúëÿíäèðèð. Ïñèõîïàòè-
äàìúû éàëàðäà, äàâðàíûø ïî-
1—4%-ëè çóíòóëàðûíäà (õöñóñÿí
óøàãëàðäà) ýåíèø òÿò-
áèã åäèëèð.
Rispevidone Ðèñïîëåïò Áåíçèçîêñàçîí òþðÿ- 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿðäè

(Ðèñïîëåïò) ìÿëÿðèíÿ àèä éåíè ùÿññàñëûã.
Ðèñïerdal ãåéðè-ÿíÿíÿâè àíòèïñè- 2. Éóõóúóëëóã, áàøýè-
Konsta (Äèýÿð õîòèê ïðåïàðàòäûð. Íå- úÿëëÿíìÿ, úèíñè ìàðà-
àäëàðäà äà ãàòèâ ÿëàìÿòëÿðÿ üûí áèð ãÿäÿð çÿèôëÿ-
áóðàõûëûð) òÿñèðåòìÿ ãàáèëèééÿòè ìÿñè, òÿê-òÿê ùàëëàðäà
Ùÿá. 2—4 ìã éöêñÿêäèð. àëëåðýèê ðåàêñèéàëàð.
ìÿùëóë — äàõèëÿ 3. Éîõäóð.
ãÿáóë åòìÿê
ö÷öí
25 ìã àìïóëà
(ïðîëîíã)

1 2 3 4
Levomepromazine Òèçåðñèí Ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè ïñè- 1. Ãàðàúèéÿð âÿ ãàíéà-
(Òèçåðúèí) õîìàòîð îéàíìàëàðû ðàäûúû îðãàíëàðûí õÿñòÿ-
Ùÿá. 0,025 àðàäàí ãàëäûðûð. Éöí- ëèêëÿðèíäÿ.
0,002 àìï, 2,5% ýöë äåïðåññèéà çàìàíû 2. Éóõóúóëëóã, áàøýè-
— 1 ìë (äåï ðåñ ñèâ-ïà ðà íî èä úÿëëÿíìÿ, öðÿêáóëàí-
ñèíäðîì) òÿòáèã åòìÿê ìà, ùèïîòîíèéà âÿ äÿðè
îëàð. ðåàêñèéàëàðû.
3. Àìèíàçèíäÿ îëäóüó
êèìè.
Triflnoperazine Òðèôòàçèí Õðîíèê ýåäèøëè øèçîôðå- 1. Àìèíàçèíäÿ îëäóüó

(Òðèôòàçèíóì) íèéàäà (ñàéûãëàìà, êèìè.
Ñòåëëàçèí ñöñòýåäèøëè âÿ íöâÿ 2. Åêñòðàïèðàìèä ïî-
(Ñòåëëàçèí) ôîðìàëàðûíäà), ñåäàòèâ çóíòóëàð.
òÿñèð ýþñòÿðèð. Ñàéûãëà- 3. Àìèíàçèíäÿ îëäóüó
Ùÿá. 0,005, ìà âÿ ùàëëöñèíàòîð ñèí- êèìè.
0,01 Àìï. 0,2% äðîìëàðëà ìöøàéèÿò
— 1 ìë îëóíàí äèýÿð ïñèõîç-
ëàðäà äà òÿéèí åäèëÿ áè-
ëÿð.
Îëàíçàïèíå Roksizapin Éåíè ãåéðè-ÿíÿíÿâè 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿðäè

Ùÿá. íåéðîëåïòèê ïðåïàðàòëàð ùÿññàñëûã.
5, 10 ìã. ãðóïóíà àèääèð. Ïñè- 2. Éóõóúóëëóã, òÿê-òÿê
õîçëàðäà (ÿëÿëõöñóñ øè- ùàëëàðäà ïàðêèíñîíèçì
çîôðåíèéàäà) êÿñêèí ÿëàìÿòëÿðè, öðÿêáóëàí-
ÿëàìÿòëÿðè àðàäàí ãàë- ìà, ãÿáèçëèê, àüûçäà ãó-
äûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ ðóëóã ìöøàùèäÿ åäèëèð.
îëóíóð. 3. Éîõäóð.
Paliperidone Ènveãa Äàùà ýöúëö ãåéðè- 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿðäè

Òàá. 6 ìã. ÿíÿíÿâè íåéðîëåïòèêÿ ùÿññàñëûã.
àèääèð. 2. Éóõóúóëëóã, òÿê-òÿê
Ìöàëèúÿéÿ ÷ÿòèí òàáå ùàëëàðäà ïàðêèíñîíèçì
îëàí ïñèõîçëàðà òÿòáèã ÿëàìÿòëÿðè, öðÿêáóëàí-
îëóíóð. ìà, ãÿáèçëèê, àüûçäà ãó-
ðóëóã ìöøàùèäÿ åäèëèð.
3. Éîõäóð.

1 2 3 4
Òðàíêâëèçàòîðëàð-Àíêñèîëèòèêëÿð
Bromazepam Lexotan Òÿñèðè Bezodiazepið- 1. Àüûð ãàðàúèéÿð, áþéðÿê
Òàá. 0,0015, ëÿðäÿ îëäóüó êèìèäèð. õÿñòÿëèêëÿðè
0,003, 0,006 Òåç âÿ òàì ñàðàëìàñû 2. Äèñïåðñèéà, éóõóúóëóã,
èëÿ ôÿðãëÿíèð. éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè
3. Éîõäóð.
Áåíçîäèàçåïèí Åëåíèóì ÌÑÑ-è ñàêèòëÿøäèðèúè, 1. Ïàðåíõèìàòîç îðãàí-

(Åëåíèóì) ÿçÿëÿëÿðäÿ ýÿðýèíëèéè ëàðûí êÿñêèí õÿñòÿëèêëÿ-
Ëèáðèóì àçàëäàí (ðåëàêñàñèéà), ðè, ìèàñòåíèéà, ñöêàí àð-
(Ëèáðèóì) úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ âÿ õàñûíäà îëàðêÿí.
Íàïîòîí éóõóýÿòèðèúè òÿñèð ýþñ- 2. Éóõóúóëëóã, áàøýè-
(Íàïîòîí) òÿðèð. Íåâðîòèê ðåàêñè- úÿëëÿíìÿ, öðÿêáóëàí-
Ùÿá. 0, 005 éàëàðäà, ãîðõó, ùÿéÿ- ìà, ãàøûíìà. Éåðèøèí
0,01; 0,025 Àìï. úàí âÿ äèýÿð ýÿðýèíëèê- ïîçóëìàñû.
0,1 (100 ìã)+ ëè ñàðûøàí ùàëëàðäà âåðè- 3. Ôåíåòèàçèíèí òþðÿìÿ-
10 ìë ìÿùëóëëà ëèð. ëÿðè, ÌÀÎ-íûí èíýèáè-
áèðëèêäÿ áóðàõûëûð. òîðëàðû.
Ôåíàçåïàí Òÿñèðè ñåäóêñåíÿ, åëå- 1. Àüûð ìèàñòåíèéà, ãà-

(Ïùåíàçåïàìóì) íèóìà áÿíçÿéèð. Åìî- ðàúèéÿð âÿ áþéðÿê õÿñ-
Ùÿá. 0,0005 ñèîíàë ëàáèëëèê, ñàðûøàí òÿëèêëÿðè, äÿðìàí ìàä-
0,001 ùàëëàð, ýÿðýèíëèê, èïî- äÿëÿðè èëÿ çÿùÿðëÿíìÿ.
õîíäðèê øèêàéÿòëÿðëÿ 2. Àòàêñèéà, éóõóúóë-
âÿ âåýåòàòèâ ùàëëàðëà ëóã, áàøýèúÿëëÿíìÿ,
ìöøàéèÿò îëóíàí ïñè- öðÿêáóëàíìà.
õîïàòèê âÿ íåâðîçà- 3. Éîõäóð.
áÿíçÿð ùàëëàðäà òÿéèí
åäèëèð.
Zopiclone Èìîâàí Íåâðîòèê òèï éóõó ïî- 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿðäè

(Èìîâàí) çóíòóëàðû çàìàíû òÿòáèã ùÿññàñëûã, òÿíÿôôöñ ñèñ-
Ùÿá. 7,5 ìã (10 åäèëèð. Ãÿáóëäàí 30 òåìè ÷àòûøìàçëûüû, ùà-
ìã) äÿã ñîíðà éàðàíàí éó- ìèëÿëèê, ñöä ÿìèçäèðìÿ
õó 6—8 ñààò äàâàì åäÿ äþâðö.
áèëÿð. Áèðäÿôÿëèê äîçà- 2. Àüûçäà àúûëûã, öðÿê-
íû 2 òàáëåòÿ ãÿäÿð àðòûð- áóëàíìà, àëëåðýèê ðåàê-
ìàã îëàð. ñèéàëàð.
3. Éîõäóð.
Àëïðàçîëàì Êñàíàêñ Íàðàùàòëûã, ãîðõó — 1, 2, 3. Ñåäóêñåí âÿ ñè-

(Õàíàõ) ÿëÿëõöñóñ, ñàðûøàí ùàë- áàçîíäà îëäóüó êèìè-
Ùÿá. 0,25 ëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí äèð.
0,5 1 ìã ôîáèéàëàðäà ýåíèø òÿò-
áèã åäèëèð.

1 2 3 4
Òîôèçîïàì Ãðàíäàêñèí Òÿñèðèíÿ ýþðÿ êè÷èê 1. Éîõäóð.
(Ýðàíäàõèíóì) òðàíêâèëèçàòîðëàðëà çÿ- 2. Ìÿäÿ-áàüûðñàã ñèñ-
Ùÿá. 0,05 èô ïñèõîåíåðýåòèê òåìèíÿ àèä ïîçóíòóëàð,
ìàääÿëÿð àðàñûíäà îð- äÿðè ãàøûíìàñû.
òà éåð òóòóð. Ïñèõîâå- 3. Éîõäóð.
ýåòàòèâ ïîçóíòóíó
òÿíçèì åäÿí, ýÿðýèí-
ëèéè âÿ ðóù äöøêöíëö-
éöíö àðàäàí ãàëäûðàí
ìàääÿ êèìè èøëÿäèëèð.
Ìåïðîtanum Ìåïðîáîìàò ÑÑ ñàêèòëÿøäèðèúè, 1. Éîõäóð.

(Ìåïðîáîìàòóì) ÿçÿëÿëÿðèí ýÿðýèíëèéè- 2. Éóõóúóëëóã, àüûçäà
Ùÿá. 0,2; 0,4 íè àçàëäàí ìàääÿ ãóðóëóã, åéôîðèéà.
îëóá, ùÿññàñëûã éöê- 3. Éîõäóð.
ñÿëäèêäÿ, éöíýöë
îéàíìà ùàëëàðû çàìà-
íû, ùÿéÿúàí âÿ ãîðõó
ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ìöøà-
éèÿò îëóíàí íåâðîòèê
ùàëëàðäà âåðèëèð.
Diazepam Ñåäóêñåí ÌÑÑ ñàêèòëÿøäèðèúè, 1. Àüûð ìèàñòåíèéà.

(Ñåäóõåí) ðåëàêñàñèéàåäèúè âÿ 2. Åëåíèóìäà îëäóüó
Äèàçåïàì éóõóýÿòèðèúè òÿ- êèìè.
(Äèàçåïàì) ñèð ýþñòÿðèð. Îéàí- 3. Êàëèóì éîäèä, àäðå-
Ðåëàíèóì ìà, ãûúûüà ãàðøû, íåâ- íàëèí.
(Ðåëàíèóì) ðîçëàðäà èøëÿäèëèð.
Ñèáàçîí Úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ
(Ñèáàçîíóì) ìàääÿ êèìè äÿ èñòèôà-
Ùÿá. 0,001, äÿ îëóíóð.
0,005, 0,01.
Àìï. 0,5% 2ìë
Àíòèäåïðåññàíòëàð
Àìèòðèïòèëèíóì Àìèòðèïòèëèí Ùÿì òèìîëåïòèê, ùÿì 1. Ãëàóêîìà, ïðîñòàò
(Àìèòðèïòèëèíóì) äÿ ñåäàòèâ òÿñèð ýþñòÿ- âÿçè âÿ ñèäèê êèñÿñèíèí
Òðèïòèçîë ðèð. Õîëèíîëèòèê àêòèâ- àäåíîìàñû.
(Òðèïòèçîë) ëèéÿ ìàëèêäèð. Ìöõòÿ- 2. Ìåëèïðàìèíäÿ îë-
Ùÿá. 0,025, 0,05 ëèô ìÿíøÿëè äåïðåññè- äóüó êèìè.
Àìï. 1% éàëàðäà òÿòáèã îëóíóð. 3. ÌÀÎ èíýèáèòîðëàðû.
1-2 ìë

1 2 3 4
Clomipramine Àíàôðàíèë Ìöõòÿëèô äåïðåññèéà- 1. Åïèëåïñèéà, ùàìèëÿ-
(Àíàôðàíèë) ëàðäà, õöñóñÿí àüûð ëèéèí èëê ö÷ àéûíäà òÿò-
Ùÿá. 10 ìã âÿ óçóíìöääÿòëè áèã åäèëìèð.
25 ìã, 50 ìã. äåïðåññèéà ñèíäðîìó 2. Áàøàüðû, áàøýèúÿë-
Àìï. 1,25% — 2 çàìàíû òèìîëåïòèê òÿ- ëÿíìÿ, öðÿêäþéöíìÿ,
ìë (25 ìã) ñèðè èëÿ äèýÿð àíòèäåï- éóõóñóçëóã.
ðåññàíòëàðäàí ôÿðãëÿ- 3. ÌÀÎ èíýèáèòîðëàðû,
íèð. ãàëõàíâàðè âÿçè ïðåïà-
ðàòëàðû èëÿ áèðëèêäÿ òÿ-
éèí åòìÿê îëìàç.
Moclobemide Àóðîðèêñ Àí òè äåï ðåñ ñàíò ëà ðûí 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-

(Àóðîðèõ) éåíè íÿñëèíÿ àèä îëóá äè ùÿññàñëûã. Äöøöíúÿ
Ùÿá. ìöõòÿëèô ïñèõè ïîçóí- ïîçóíòóëàðû. Êè÷èê
100 ìã òóëàðäà, äåïðåññèâ ñèí- éàøëû óøàãëàðà òÿéèí
150 ìã äðîìóíó àðàäàí ãàë- åäèëìèð.
300 ìã äûðìàã ö÷öí òÿòáèã 2. Íàðàùàòëûã, áàøýè-
îëóíóð. ßùâàëè-ðóùèé- úÿëëÿíìÿ, òÿøâèø âÿ
éÿ èëÿ éàíàøû ïñèõî- äèýÿð áó êèìè ÿëàìÿò-
ìàòîð ôÿàëëûüû äà àðòû- ëÿðèí éàðàíìàñû ìöì-
ðûð. Äèããÿò âÿ éàääà- êöíäöð.
øûí úàíëàíìàñûíà ñÿ- 3. Éîõäóð.
áÿá îëóð.
Fluvoxamine Fevarin Àíêñèîëåòèê òÿñèðÿ 1. Ãàðàúèéÿð âÿ áþé-

(Fevarin) ìàëèê àíòèäåïðåññàíò- ðÿê ÷àòûøìàçëûüû. Øÿ-
Tab. 0,05, 0,1 ëàð. Ìöõòÿëèô åòèîëî- êÿð õÿñòÿëèéè, åïèëåï-
ýèéàëû äåïðåññèéàëàðäà ñèéà ÿëàìÿòëÿðè
èøëÿäèëèð. 2. Éóõóñóçëóã, ìà-
íèàêàñ âÿçèééÿò, àëëåð-
ýèê ðåàêñèéàëàð.
3. Éîõäóð.
Fëóîêñåòèí Prodep, Éåíè òèï àíòèäåïðåñ- 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-

Prozac ñàíòëàðäàí îëóá ÿù- äè ùÿññàñëûã. Ùàìèëÿ-
âàëè-ðóùèééÿíè éöê- ëèê âÿ óøàã ÿìèçäèð-
Êàïñ. 10-20 ìã. ìÿ äþâðö, êÿñêèí èí-
Òàá. 0,01, 0,002 ñÿëòìÿê, ãîðõó, ýÿð-
ýèíëèê, äèñôîðèéà êèìè ôàêò õÿñòÿëèéè îëäóã-
ÿëàìÿòëÿðè àðàäàí äà. 8 éàøàäÿê óøàãëà-
ðà òÿéèí åäèëìèð.
ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ 2. Áàøàüðûëàðû, áàøýè-
èøëÿäèëèð. Áèð ñûðà ïñè- úÿëëÿíìÿ, öðÿêáóëàí-
õîñîìàòèê ïîçóíòóëàð ìà, éóõó ïîçóíòóñó.
çàìàíû (êàðäèàëãèéà, Òÿê-òÿê ùàëëàðäà
ãàðûí áîøëóüó îðãàí- àëëåðýèê ðåàêñèéàëàð.
ëàðûíäà àüðû âÿ ñ.) 3. Ëèòèóì ïðåïàðàòëàðû,
ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð. òðèïòîôàí, ôåíèòèîí.

1 2 3 4
Paroxetine Paksil Àíòèäåïðåññèâ åôôåê- 1. Ãàðàúèéÿð âÿ áþé-
(Paxil) òÿ, ñòèìóëÿäèúè òÿñèðÿ ðÿê õÿñòÿëèêëÿðè, åïè-
Ùÿá. 0,02 ìàëèêäèð. Éóõóýÿòèðè- ëåïñèéà âÿ îéàíìà ùà-
úèëÿðèí, àíàëýåòèêëÿ- ëû.
ðèí, íåéðîëåïòèêëÿðèí 2. Êîëëàïñ, áþéðÿê
òÿñèðèíè ýöúëÿíäèðèð. õÿñòÿëèêëÿðè âÿ àíåìè-
Òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàí èëÿ éà.
ìöøàéèÿò îëóíàí àüûð 3. Íåéðîëåïòèêëÿð, ðå-
äåïðåññèéà ùàëëàðû çà- çåðïèí, áàðáèòóðàòëàð,
ìàíû èøëÿäèëèð. ÿçÿëÿ ñÿéðèìÿñè.
Maprotiline Ëóäèîìèë Åíäîýåí âÿ ïñèõîýåí 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-

(Ëóäèîìèë) ìÿíøÿëè äåïðåññèéà- äè ùÿññàñëûã. Åïèëåïñè-
Ùÿá. 10 ìã ëàðäà, ñîìàòîýåí ïñè- éà, êÿñêèí ìèîêàðä èí-
25 ìã õè ïîçóíòóëàð çàìàíû ôàðêòû, ãëàóêîìà,
50 ìã éàðàíàí äåïðåññèéà ïðîñòàòèò âÿ êÿñêèí
75 ìã ÿëàìÿòëÿðèíè àðàäàí áþéðÿê, ãàðàúèéÿð õÿñ-
Àìï. 5,25 ìã 1 ãàëäûðìàã ö÷öí èøëÿ- òÿëèêëÿðè.
ìë-äÿ äèëèð. Ãîðõó âÿ íàðà- 2. Öðÿêáóëàíìà, ãóñ-
ùàòëûã êèìè ÿëàìÿòëÿð- ìà, ÿçÿëÿëÿðäÿ ùåéñèç-
äÿ ìöñáÿò òÿñèð ýþñ- ëèê, éóõóúóëëóã, áÿçÿí
òÿðèð. ùàëëöñèíàñèéàëàð âÿ äè-
ýÿð ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿ-
ðèí ôÿàëëàøìàñû îëà áè-
ëÿð.
3. ÌÀÎ-íóí èíýèáèòîð-
ëàðû, íîðàäðåíàëèí, àä-
ðåíàëèí, åôåäðèí âÿ ñ.
Imipramine Ìåëèïðàìèí Àíòèäåïðåññèâ åôôåêòÿ 1. Ãàðàúèéÿð, áþéðÿê

(Ìåëèïðàìèí) ìàëèê òèìîëåïòèê õÿñòÿëèêëÿðè, åïèëåïñè-
Èìèçèí ìàääÿäèð. Åíäîýåí éà, ãëàóêîìà.
(Èìèçóíóì) äåïðåññèéàëàðäà, àô- 2. Àüûçäà ãóðóëóã, òà-
Òîôðàíèë ôåêòèâ ïîçóíòóëàð, õèêàðäèéà, ãÿáçëèê, ùè-
(Òîôðàíèë) ïñèõîýåíèéàëàð çàìà- ïîòîíèéà.
Hÿá. 0,025 íû èøëÿäèëèð. 3. ÌÀÎ-íóí èíýèáè-
Àìï. 1,25% — 2 òîðëàðû.
ìë
Ùåðïùîíàë Ùåðôîíàë Òÿñèðèíÿ ýþðÿ àìèò- Ãàðàúèéÿð âÿ áþéðÿê

(Ùåðïùîíàë) ðèïëèíÿ áÿíçÿéèð. Íà- õÿñòÿëèêëÿðè, åïèëåïñè-
Ùÿá. 0,025 ðàùàòëûã âÿ ùÿéÿúàíëà éà âÿ îéàíìà ùàëû.
ìöøàéèÿò åäèëÿí äåï-
ðåññèâ ùàëëàðäà âåðèëèð.

1 2 3 4
Ñåðòðàëèíe Çîëîôò Ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè 1. Ãàðàúèéÿð âÿ áþé-
Ùÿá. Êàïñ. äåïðåññèéàëàðäà òÿòáèã ðÿê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ,
50, 100ìã åäèëèð. Àüûð åíäîýåí úÿíýîëìà ÿëàìÿòëÿðè
äåïðåññèéàëàðûí ìöà- îëäóãäà.
ëèúÿñèíäÿ ñÿìÿðÿëè 2. Éóõóñóçëóã, äèããÿ-
íÿòèúÿëÿðè èëÿ ôÿðãëÿ- òèí âÿ èøòàùàíûí
íèð. àçàëìàñû êèìè ÿëàìÿò-
ëÿð ìöøàùèäÿ åäèëÿ áè-
ëÿð.
3. ÌÀÎ-íóí èíýèáè-
òîðëàðû. Àëêîãîëëó è÷-
êèëÿð.
Íîîòðîï ïðåïàðàòëàð âÿ
Ïñèõîñòèìóëéàòîðëàð
Pyriditolum Åíñåôàáîë ÌÑÑ öçâè ïîçóíòóëà- 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-
(Åíúåôàáîë) ðû çàìàíû éàääàø, èí- äè ùÿññàñëûã, ãàðàúèéÿð
Ùÿá. 0,1ã òåëëåêò ïîçóíòóëàðû îë- âÿ áþéðÿéèí úèääè ïî-
Ìÿùë. äóãäà òÿòáèã åäèëèð. çóíòóëàðû, ãàí õÿñòÿ-
(200 ìë. ôë.) Åìîñèîíàë ñôåðàéà ëèêëÿðè. Àóòîèììóí
ìöñáÿò òÿñèð ýþñòÿðèð. õÿñòÿëèêëÿð îëäóãäà.
Öìóìè àñèòåíèéà ùà- 2. Áÿçè àëëåðýèê ðåàêñè-
ëûíû àðàäàí ãàëäûðûð. éàëàð, ìÿäÿ-áàüûðñàã
ïîçóíòóëàðû âÿ ùÿðàðÿ-
òèí éöêñÿëìÿñè òÿñàäöô
åäèëÿ áèëÿð.
3. Ä-ïåíèñèëëèí, ãûçûë
ïðåïàðàòëàðû.
Fezam (Fezam) Áàø-áåéèíèí äàìàð 1, 2, 3. Ïèðîñåòàìäà

Êàïñ. Òÿðêèáè õÿñòÿëèêëÿðè íÿòèúÿ- (Íîîòðîïèë) îëäóüó êè-
0,4 ã ïèðàñåòàì ñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ìèäèð.
âÿ 0,025 ã ÷àòûøìàçëûãëàðû àðàäàí
ñèííàðèçèíäÿí ãàëäûðûð.
èáàðÿòäèð.
Íåéðîñåòàì ÌÑÑ äèñôóíêñèéàëà- 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-

(Íåéðîúåòàì) ðûíäà: éàääàøûí, äèã- äè ùÿññàñëûã.
Ùÿá. 800 ìã ãÿòèí âÿ íèòãèí ïî- 2. Ìÿäÿ-áàüûðñàã ñèñ-
çóíòóëàðûíäà. Áåéèí òåìèíÿ àèä áÿçè ÿëà-
ãàí äþâðàíûíû úàíëàí- ìÿòëÿð, öðÿêáóëàíìà,
äûðûð, íåéðîíëàðäà àüðû òþðÿäÿ áèëÿð.
ÐÍÊ-íûí ñèíòåçèíè 3. Éîõäóð.
éàõøûëàøäûðûð.

1 2 3 4
Ïèðàcetàìum Ïèðàñåòàì Áàø-áåéèíèí äàìàð 1. 1 éàøà ãÿäÿð óøàã-
(Ïéðàúåòàì) õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, áå- ëàðà òÿéèí åäèëìèð.
Íîîòðîïèë éèíäÿ ýåäÿí ìàääÿ- Êÿñêèí ãàðàúèéÿð õÿñ-
(Íîîòðîïèë) ëÿð ìöáàäèëÿñèíè, ãè- òÿëèêëÿðè. Ïðåïàðàòà
Êàïñ. 0,4 äàëàíìàíû òÿíçèìëÿ- ãàðøû ôÿðäè ùÿññàñëûã.
Àìï. 20% ìÿê ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèã 2. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà
5 ìë åäèëèð. Ïñèõèàòðèéà òÿú- àëëåðýèê ðåàêñèéàëàð,
ðöáÿñèíäÿ àñòåíèê, ìÿäÿ-áàüûðñàã ÿëà-
äåïðåññèâ âÿçèééÿòëÿð ìÿòëÿðè ìöøàùèäÿ åäè-
îëäóãäà ýåíèø òÿòáèã ëÿ áèëÿð.
åäèëèð. 3. Éîõäóð.
Aminolonum Àìèíàëîí Áåéèíäÿ ýåäÿí åíåð- 1. Éîõäóð.

(Àìèíàëîíóì) ýåòèê ïðîñåñëÿðÿ òÿñèð 2. Ãàí òÿçéèãèíèí äÿ-
Ãàììàëîí ýþñòÿðèð. Ãëöêîçàíûí éèøìÿñè. Äåïðåññèâ
(Ýàììàëîí) ìÿ íèì ñÿ íèë ìÿ ñè íè, ùàëëàðäà.
Ùÿá. 0,25 äàìàðëàðûí ãàíëà òÿú- 3. Éîõäóð.
ùèç îëóíìàñûíû éàõøû-
ëàøäûðûð. Áó äà éàääàø
âÿ ãàâðàìà ïðîñåñëÿðè-
íèí íîðìàëëàøìàñûíà
êþìÿê åäèð. Áåéíèí
òðàâìàòèê õÿñòÿëèêëÿ-
ðèíäÿ, èíñóëò, àëêîãîë
åí ñå ôà ëî ïà òè éà ñûí äà,
àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè
îëäóãäà èøëÿäèëèð.
Ñåíòåäðèí (Úåí- Òÿñèðè ñèäíîôåíÿ éà- 1,2,3—Piràsetàmda

òåäðèí) Ìåðèäèë õûíäûð. îëäóüó êèìè.
(Ìåðèäèëóì)
Ùÿá.0,005
Úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ ïðåïàðàòëàð

Dipheninum Äèôåíèí Úÿíýîëìà òóòìàëàðû 1. Áþéðÿê, ãàðàúèéÿð
(Äèïùåíèíóì) èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí âÿ úèääè öðÿê õÿñòÿëè-
Ùÿá. 0,15 åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèí- éè. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-
äÿ. Î úöìëÿäÿí, æåê- äè ùÿññàñëûã.
ñîí âÿ ôîêàë òèïëè òóò- 2. Áÿçÿí èøòàùàíûí çÿ-
ìàëàðäà ìöâÿôôÿãèé- èôëÿìÿñè ìöøàùèäÿ åäè-
éÿòëÿ òÿòáèã åäèëèð. ëÿ áèëÿð.
3. Éîõäóð.
Áåíçîíàë Úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ
(Áåíçîíàëóì) èøëÿäèëèð
Ùÿá. 0,05 0,1ã

1 2 3 4
Acediprolum Äåïàêèí Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèí- 1. Ãàðàúèéÿð âÿ áþé-
(Äåïàêèí) äÿ áþéöê úÿíýîëìà ðÿê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ,
Êîíâóëåêñ òóòìàëàðûíû àðàäàí öðÿê ÷àòûøìàçëûüû, êà-
(Úîíâóëåõ) ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ õåêñèéà, ùàìèëÿëèê.
Ùÿá.0,3 ã. òÿòáèã åäèëèð. Ìåíåð 2. Áàøýèúÿëëÿíìÿ, ñè-
Ìÿùëóë ñèíäðîìóíäà âÿ öðÿê íèð îéàíûãëûüû,
5% — 50, àðèòìèéàñû çàìàíû èø- öðÿêáóëàíìà, ãóñìà,
100 ìë ëÿäèëÿ áèëÿð. àòàêñèéà, àëëåðýèê ÿëà-
ìÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëÿ
áèëÿð.
3. Éîõäóð.
Carbamazepine Êàðáàìàçåïèí Úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ, 1. Àüûð öðÿê-äàìàð

(Úàðáàìàçåïèíå) ñïàçìîôèëèéàäà èñòèôà- õÿñòÿëèêëÿðè. Ãàðàúè-
Ôèíëåïñèí äÿ åäèëèð. Ïñèõè îéà- éÿð âÿ áþéðÿê õÿñòÿ-
(Ôèíëåïñèí) íûãëûüû àðàäàí ãàëäûð- ëèêëÿðè.
Òåãðåòîë ìàã ìÿãñÿäèëÿ äÿ 2. Óçóí ìöääÿò ãÿáóë
(Òåýðåòîë) òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. åäèëÿðñÿ àñûëûëûã éàðà-
Ùÿá. 0,2ã, íà áèëÿð.
0,4 ã 3. Éîõäóð.
Úÿíýîëìà òóòìàëàðûíû 1. Ïðåïàðàòà ãàðøû ôÿð-

àðàäàí ãàëäûðìàã äè ùÿññàñëûã, ùàìèëÿëè-
ö÷öí âÿ éöíýöë àíòè- éèí èëê 3 àéëàðû. Ãàðà-
äåïðåññàíò êèìè òÿò- úèéÿð ÷àòûøìàçëûüû.
áèã åäèëèð. Áÿçÿí íåâ- 2. Èøòàùàíûí çÿèôëÿìÿ-
ðàëýèéàëàðäà àíàëýåòèê ñè, öðÿêáóëàíìà, éó-
ìàääÿ êèìè èøëÿäèëèð. õóúóëëóã, áÿçè àëëåðýèê
Ìàíèàêàë ÿëàìÿòëÿðèí ÿëàìÿòëÿð.
àðàäàí ãàëäûðûëìàñûí- 3. ÌÀÎ-íóí èíýèáè-
äà äà èñòèôàäÿ åòìÿê òîðëàðû.
îëàð.
Òîïiramate Òîïîìàêñ Ýöúëö, ýåíèøñïåêòðëè 1, 2, 3 — Êàïáà-

(Òîïîìàõ) àíòèåïèëåïòèê òÿñèðÿ ìàçåïèíäÿ îëäóüó êè-
100 ìã òàá. ìàëèêäèð. ìè.
Ìöàëèúÿéÿ 1/4
òàáëåòäÿí
áàøëàìàã
ëàçûìäûð.
Õÿñòÿëèê òàðèõèíèí ñõåìè 111
ÿòðàô ìöùèòè äÿðê åòìÿñè ïðîñåñèíäÿ þç-þçö èëÿ äèàëîãà ýèðìÿê òÿúðöáÿñè
áèçÿ éàõøû ìÿëóìäóð. Èíñàíà õàñ îëàí áåëÿ äèàëîã áèëèê âÿ òÿúðöáÿëÿðèìè-
çè çÿíýèíëÿøäèðÿí áàøëûúà àìèëëÿðäÿíäèð. ßëáÿòòÿ, õÿñòÿëèéèí ñÿáÿáëÿðèíèí
äÿðê åäèëìÿñè ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ìöàëèúÿâè åôôåêò âåðìèð. Áÿçè ùàëëàðäà, áåëÿ
äÿðêåòìÿ äèýÿð ìöàëèúÿ öñóëëàðûíà äà ÿë àòìàüà çÿìèí éàðàäûð.
ÀÀÏ-íûí áÿçè ïñèõîòåðàïèéà öñóëëàðûíà îõøàðëûüû áàðÿäÿ äàíûøàðêÿí
ãåéä åòìÿëèéèê êè, áåëÿ îõøàðëûã çàùèðÿí ìþâúóääóð. Ìÿñÿëÿí, ïñèõîäðà-
ìàäà «ìîíîëîã» öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Ýåøòàëò òåðàïèéàäà èñÿ øÿõñ áèð
éåðäÿí äóðóá áàøãà éåðäÿ ÿéëÿøìÿêëÿ («èêè ñòóëäà èøëÿìÿê» öñóëó) þç ôè-
êèðëÿðèíè òÿùëèë åäèð. Áó öñóëëàðäà ÿñàñ úÿùÿò «áóðàäà âÿ èíäè» ïðèíñèïè áàø-
ëûúà øÿðò êèìè ýþòöðöëöð âÿ õÿñòÿíèí äèããÿòè ùàçûðêû øÿðàèòäÿ úÿìëÿíèð.
ÀÀÏ-äà èñÿ õÿñòÿ þç êå÷ìèøèíÿ ãàéûäûð, ùÿðÿêÿòëÿðèíè ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ
òÿùëèë åäèð (õÿñòÿëèêäÿí ÿââÿë íåúÿ èäèì, èíäè íåúÿéÿì âÿ ñàüàëäûãäà íåúÿ
îëàúàüàì?) âÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðûð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ, ïñèõîäðàìà âÿ ýåøòàëò òå-
ðàïèéàäà áàøëûúà ðîë ïñèõîòåðàïåâòèí öçÿðèíÿ äöøöð. Î, ýàù ôÿàë ìöñàùèá,
éàõóä äà ðåæèññîð êèìè ÷ûõûø åäèð. ÀÀÏ çàìàíû èñÿ ùÿêèìèí èøòèðàêû ìèíè-
ìóìà åíäèðèëèð. Î, õÿñòÿíèí ÷ûõàðäûüû íÿòèúÿëÿð âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ãèéìÿò
âåðìÿêäÿí âÿ éà òÿíãèä åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿëè, õöñóñè ôÿàëëûã ýþñòÿð-
ìÿìÿëèäèð. ÀÀÏ-éà áÿíçÿðè îëàí ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí áèðè äÿ àóòîýåí
ìÿøãäèð (ÀÌ). Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ÀÌ õÿñòÿëèéèí ñÿáÿá âÿ íÿòèúÿëÿðèíè
òÿùëèë åòìèð, àíúàã ÿëàìÿòëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûð.
Ãåéä åäèëÿíëÿðäÿí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ëàçûìäûð êè, ÀÀÏ-ûí áàøëûúà
ìÿãñÿäè, õÿñòÿíèí ïàòîëîæè ùàëûíà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðè äÿðê åòìÿñè, îíà
ãàðøû ôÿàë ìöáàðèçÿéÿ ãîøóëìàñû âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ ñàüëàìëûüà íàèë îëìàñû-
äûð. ÀÀÏ-ûí ñÿìÿðÿëèëèéè áèð íå÷ÿ äàéàã íþãòÿëÿðè ùåñàá åäèëÿí ñÿáÿáëÿðëÿ
áàüëûäûð. Îíëàðäàí ÿí þíúÿñè ìöñáÿò åìîñèîíàë ôîíäà ñÿìèìèëèê âÿ èíàì
ùèññèíèí éàðàíìàñûäûð. Ãàðøûéà ãîéóëàí ìÿãñÿä, äàùà äîüðóñó, ìöàëèúÿíèí
ìöâÿôôÿãèééÿòè ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áàø âåðìèð.
Õÿñòÿíèí øÿõñè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí, ïñèõîíåâðîëîæè èçòèðàáëàðûíûí äÿðèí-
ëèéèíäÿí âÿ îðãàíèçìèí ôèçèêè èìêàíëàðûíäàí àñûëû îëàðàã áó ìöääÿò áÿçÿí
ùÿôòÿëÿðëÿ ÷ÿêÿ áèëÿð. Ìöàëèúÿíèí ìöñáÿò íÿòèúÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ
áèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí õÿñòÿíèí ùÿêèìëÿ ýþðöøìÿéÿ åùòèéàú ùèññ åòìÿìÿñè-
íè, ìöñòÿãèë îëàðàã ïàòîëîæè ùèññëÿðèíè úèëîâëàéà áèëìÿñèíè âÿ öìóìè
âÿçèééÿòèíèí ãûñà ìöääÿòäÿ éàõøûëàøìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Òÿòáèã åòäèéèìèç ìöàëèúÿ öñóëóíóí äèýÿð ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàðäàí
ôÿðãè îíóí êèôàéÿò ãÿäÿð ñàäÿ îëìàñû, ùÿêèìäÿí ÷îõ âàõò òÿëÿá åòìÿìÿñè
âÿ áèð ÷îõ ñÿðùÿäè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ (ðåàêòèâ ùàëëàð, äåïðåññèéàëàð, íåâ-
ðîçëàð âÿ ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòóëàðäà) éöêñÿê ñÿìÿðÿ âåðìÿñèäèð. Áó ìöà-
ëèúÿ öñóëóíó èíòåëëåêòè êèôàéÿò ãÿäÿð èíêèøàô åòìèø, àíàëèòèê òÿôÿêêöð ãàáè-
ëèééÿòèíÿ ìàëèê øÿõñëÿð àðàñûíäà òÿòáèã åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Õÿñòÿëèê òàðèõèíèí ñõåìè

I .Ï à ñ ï î ð ò ì ÿ ë ó ì à ò û
Àäû, ñîéàäû, àòàñûíûí àäû
Àíàäàí îëäóüó èë
Öíâàí
Èøëÿäèéè éeð, âÿçèôÿñè, ñÿíÿòè
Õÿñòÿõàíàéà äàõèëîëìà òàðèõè
Íe÷ÿí÷è äÿôÿäèð õÿñòÿõàíàéà äàõèë îëóð
Õÿñòÿõàíàéà êèìèí ìöøàéèÿòè èëÿ ýÿëèá
Ùàíñû òèáá ìöÿññèñÿñè (âÿ éà êèì) òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëèá
Äàõèëîëìà äèàãíîçó
II. Ù ÿ é à ò à í à ì í e ç è ( À í à ì í e ñ è ñ â è ò à e).
1) Õÿñòÿíèí éàõûí ãîùóìëàðû àðàñûíäà ðóùè õÿñòÿëÿðèí îëóá-îëìàìà-
ñû (ÿñÿá-ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð, õàñèééÿò àíîìàëèéàñû, íàðêîìàíèéà,
àëêîãîëèçì, êÿìàüûëëûã, ãîùóìëàðäà þçöíÿ ñóè-ãÿñä ùàëëàðû,
eïèëeïñèéà òóòìàëàðû).
Äèýÿð èðñè õÿñòÿëèêëÿð: âÿðÿì, ñèôèëèñ, õÿðúÿíý âÿ ñ. (ÿýÿð ãîùóì-
ëàðûíäà áó õÿñòÿëèêëÿð âàðñà, áó êèìäÿäèð? Ùàðàäà ìöàëèúÿ îëó-
íóá).
2) Þç àèëÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò (eâëèäèðñÿ óøàãëàðûí ñàéû, îíëàðûí
ñàüëàìëûüû).
3) Õÿñòÿíèí âàëèäeéíëÿðè âÿ áàúû-ãàðäàøëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò: àòà-
ñû âÿ àíàñû. Îíëàðûí òÿùñèëè, ñÿíÿòè, õàñèééÿò âÿ âÿðäèøëÿðè, êeúèð-
äèéè õÿñòÿëèêëÿð. Áàúû-ãàðäàøëàðû ùàããûíäà eéíè ìÿçìóíëó ìÿëó-
ìàò. ßýÿð âÿôàò eäèáëÿðñÿ, íe÷ÿ éàøûíäà âÿ ùàíñû ñÿáÿáäÿí.
4) Õÿñòÿíèí þçö ùàããûíäà ìÿëóìàò. Àèëÿäÿ ñàéúà íe÷ÿíúè óøàãäûð?
Àíàñû ùàìèëÿëèéè íeúÿ êe÷èðìèøäèð? Ùàìèëÿëèê çàìàíû àíàíûí
ìeõàíèêè âÿ ïñèõè òðàâìà àëìàñû, èíôeêñèîí õÿñòÿëèêëÿð âÿ òîêñè-
êîç êe÷èðìÿñè, ùàìèëÿëèéèí íÿ ãÿäÿð äàâàì eòìÿñè, âàõòûíäàí
ÿâÿë äîüóëìàñû (àéûíû ýþñòÿðìÿê). Äîüóø øÿðàèòè (õÿñòÿõàíàäà
âÿ éà åâäÿ), àüûðëàøìàëàð, ñòèìóëéàòîðëàðäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñû,
Êeñàð êÿñèéè, äîüóø çàìàíû äþëöí àëäûüû òðàâìàëàð, àñôèêñèéà
âÿ ñ. àüûðëàøìàëàð îëóáñà, îíëàðû ãeéä eòìÿëè.
5) Êþðïÿíèí áîéó âÿ ÷ÿêèñè. Äÿðèíèí ðÿíýè, ãèäàëàíìàñû: òÿáèè, ñöíè.
Èëê éàøëàðäà óøàüûí ôèçèêè âÿçèééÿòè (áîé, ÷ÿêè âÿ ïñèõè èíêèøàôû:
ÿòðàô ìöùèòè òàíûìàñû, äàíûøìàüà áàøëàìàñû, öìóìè ôÿàëëûüû âÿ
Õÿñòÿëèê òàðèõèíèí ñõåìè 113
ñ.). Êe÷èðäèéè õÿñòÿëèêëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò. Áó õÿñòÿëèêëÿðèí ñè-

íèð-ïñèõè ñôeðàéà òÿñèðè.
6) Ìÿêòÿáÿãÿäÿð äþâð: eâäÿ âÿ óøàã êîëëeêòèâëÿðèíäÿ õàñèééÿòè âÿ
äàâðàíûø õöñóñèééÿòëÿðè. Âàëèäeéíëÿðèí ÿðêþéöíëöê øÿðàèòè éàðàò-
ìàñû. Ñÿáÿáñèç ãîðõó, eíóðeç, êÿêÿëÿìÿ, äÿùøÿòëè éóõóýþð-
ìÿëÿð, úÿíýîëìà ÿëàìÿòëÿðè âÿ è. à.
7) Ìÿêòÿá éàøû äþâðö. Ìÿêòÿáÿ íe÷ÿ éàøûíäà ýeòìèøäèð. Äÿðñè ìÿ-
íèìñÿìÿ ãàáèëèééÿòè íeúÿ îëìóøäóð. Áó äþâðäÿ õàñèééÿòè âÿ
äàâðàíûøû. Ìöÿëëèìëÿðÿ âÿ éîëäàøëàðûíà ãàðøû ìöíàñèáÿòè.
8) Ìÿêòÿá éàøûíäàí ñîíðàêû äþâð, îðòà ìÿêòÿáè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà
òÿùñèëèíè äàâàì eòäèðèá, éîõñà èñòeùñàëàòà ýeòìèøäèð. Ùàíñû ñÿíÿò
öçðÿ âÿ ùàðàäà èøëÿìèøäèð. Ïeøÿñèíè äÿéèøìèøñÿ, îíóí ñÿáÿáè.
9) Àèëÿ ùÿéàòû ùàããûíäà ìÿëóìàò. Àèëÿäÿ ìöíàñèáÿò. Àèëÿñèíèí ïî-
çóëìàñûíûí âÿ òÿêðàð eâëÿíìÿñèíèí ñÿáÿáè (ÿýÿð áeëÿ ùàë îëìóø-
ñà). Óøàãëàðûíûí ñàüëàìëûüû ùàããûíäà ìÿëóìàò. Ãàäûíëàðà àèä õö-
ñóñè ñóàëëàð: àéáàøû, ùàìèëÿëèê, óøàãñàëìà, íe÷ÿ äÿôÿ àáîðò eòìèø-
äèð. Äîüóø âÿ êëèìàêñ äþâðëÿðèíèí òÿñâèðè. Áóíëàðûí ñèíèð-ïñèõè
ñôeðàéà òÿñèðè.
10) Çÿðÿðëè àäÿòëÿð âÿ âÿðäèøëÿð. Ïàïèðîñà, íàðêîòèê ìàääÿëÿðÿ âÿ
ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ ìöíàñèáÿòè, àíàíèçìëÿ ìÿøüóë îëìàñû âÿ ñ.
III. Õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è í à í à ì í e ç è
( À í à ì í e ñ è ñ ì î ð á è).
Ùàçûðêû õÿñòÿëèê íÿ çàìàí (èë, àé) âÿ íÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áàøëàí-
ìûøäûð. Þçöíö ùàíñû ÿëàìÿòëÿðëÿ áöðóçÿ âeðìèøäèð. Ìöàëèúÿ ö÷öí ùàíñû
òèááè ìöÿññèñÿéÿ ìöðàúèÿò eòìèøäèð, íÿ êèìè ìöàëèúÿ àëìûøäûð, ìöàëèúÿíèí
íÿòèúÿñè íeúÿ îëìöøäóð? Ùàíñû ñÿáÿáÿ ýþðÿ õÿñòÿíè ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíà-
ñûíà ýþíäÿðìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøëàð. ßýÿð õÿñòÿëèê ÿââÿëëÿð äÿ ìöøàùèäÿ
îëóíóáñà, îíäà õÿñòÿíèí ùàíñû èëëÿðäÿ, ùàíñû õÿñòÿõàíàäà éàòäûüû âÿ íÿ êè-
ìè ìöàëèúÿ àëäûüû ãeéä îëóíóð.
IV. Õ ÿ ñ ò ÿ í è í ù à ç û ð ê û â ÿ ç è é é ÿ ò è
( Ñ ò à ò ó ñ ï ð à e ñ e í ñ ).
Ñîìàòèê âÿçèééÿòè: õÿñòÿíèí öìóìè ùàëû, áîéó, ÷ÿêèñè, áÿäÿí ãóðóëó-
øó, äÿðè âÿ ñeëèêëè ãèøàëàðûí ðÿíýè, ñÿòùè ëèìôàòèê âÿçèëÿðè, äàéàã ùÿðÿêÿò
àïàðàòû âÿ ÿçÿëÿ ñèñòeìè ùàããûíäà ìÿëóìàò. Àüûç áîøëóüó, äèøëÿðèí âÿçèé-
éÿòè âÿ äèëèí ðÿíýè (ÿðï þðòöéö).
Öðÿê-äàìàð ñèñòeìè (çèðâÿ âóðüóñó, íÿáç, àðòeðèàë òÿçéèã, öðÿéèí ùö-
äóäëàðû, òîíëàðû).
Òÿíÿôôöñ ñèñòeìè (òÿíÿôôöñöí òèïè, ñàéû, àüúèéÿðëÿðèí ùöäóäó, õûðûëòû-

ëàðûí îëìàñû).
Ùÿçì ñèñòeìè (óäìà àêòû, äàëàüûí, ãàðàúèéÿðèí, áàüûðñàãëàðûí ïàëïàñè-
éàñû, ãÿáèçëèê âÿ éà òeç-òeç àéàãéîëóíà ýeòìÿ).
Ñèäèê-èôðàçàò ñèñòeìè (äèóðeç, áþéðÿêëÿðèí ÿëëÿíìÿñè, Ïàñòeðíàê
ñèìïòîìó).
Ñèíèð ñèñòeìè (ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòeìèíèí ïàòîëîýèéàñûíû ýþñòÿðÿí öçâè,
î úöìëÿäÿí, èôëèú ÿëàìÿòëÿðèíèí îëìàñû). Àëûí, òÿïÿ, ýèúýàù, ÿíñÿ íàùèéÿ-
ëÿðèíèí ïàëïàñèéàñû, 12 úöò áeéèí ñèíèðëÿðèíèí ìöàéèíÿñè, àêòèâ-ïàññèâ ùÿðÿ-
êÿòëÿð, ìeíèíýèàë ñèìïòîìëàð, ïàòîëîæè ðeôëeêñëÿð, áeéèíúèéèí ìöàéèíÿñè,
âeýeòàòèâ ñèíèð ñèñòeìèíèí âÿçèééÿòè: òÿðëÿìÿ, äeðìîãðàôèçì, àëëeðýèéà ÿëà-
ìÿòëÿðè âÿ ñ.
V. Ï à ð à ê ë è í è ê ì ö à é è í ÿ ë ÿ ð .
Ëàáîðàòîð âÿ ðeíòýeíîëîæè ìöàéèíÿëÿð (ãàíûí âÿ ñèäèéèí öìóìè ìöà-
éèíÿëÿðèíäÿí áàøãà, Âàññeðìàí ðeàêñèéàñû, ùàðàì èëèê ìàéeñèíèí ìö-
àéèíÿñè äÿ àïàðûëìàëûäûð). Åëeêòðîeíñeôàëîãðàôèéà, òîìîãðàôèéà âÿ äèýÿð
òÿäãèãàò ìeòîäëàðûíûí (î úöìëÿäÿí, ïñèõîëîæè ñûíàãëàð) íÿòèúÿëÿðè.
Åùòèéàú îëàðñà, äèýÿð èõòèñàñ÷ûëàðûí: òeðàïeâò, ýþç ùÿêèìè, íeâðîïàòî-
ëîã, èíôeêñèîíèñò âÿ á.-íûí ìÿñëÿùÿòëÿðè òÿøêèë eäèëèð. Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí äè-
àãíîçóíó ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí áó ìÿëóìàòëàðûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
VI. Ï ñ è õ è ñ ò à ò ó ñ ( Ñ ò à ò ó ñ ï ñ é ú ù è ú ó ñ ) .
Ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ çàìàíû àëûíàí ìÿëóìàòëàð òeðìèíëÿðäÿí èñòèôàäÿ
eòìÿäÿí, àäè ñþçëÿðëÿ òÿñâèð eòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, ôÿðç eäÿê êè, õÿñ-
òÿäÿ eøèòìÿ ïñeâäîùàëëöñèíàñèéàëàðû âÿ ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðû âàðäûð.
Áóíó áeëÿ òÿñâèð eòìÿê îëàð. Ñþùáÿò çàìàíû õÿñòÿ ñþéëÿéèð êè, î, ìöõòÿëèô
òÿùãèðàìèç, íàëàéèã ñþçëÿð eøèäèð. Ñÿñëÿð áeéíèí è÷èíäÿí ýÿëèð, òàíûìàäûüû
ãàäûíûí ñÿñèäèð. Äàùà ñîíðà õÿñòÿ ãeéä eäèð êè, ÿòðàôäàêû àäàìëàð: èø éîë-
äàøëàðû âÿ éàõûí ãîùóìëàðû îíà ãàðøû ìöíàñèáÿòè äÿéèøìèøëÿð, îíóíëà ñà-
ëàìëàøìàã áeëÿ èñòÿìèðëÿð. Õÿñòÿíèí äeäèéè èôàäÿëÿðè îëäóüó êèìè, äûðíàã
àðàñûíäà éàçìàã ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Õÿñòÿ èëÿ ñþùáÿò àïàðûëìàñûíûí õöñóñè (ñòàíäàðò) ãàéäàñû éîõäóð. Ëà-
êèí ÷àëûøìàã ëàçûìäûð êè, î áèçè ìàðàãëàíäûðàí áöòöí ñôeðàëàðû ÿùàòÿ eòñèí.
Ïñèõè ùàëû àøàüûäàêû àðäûúûëëûãëà òÿñâèð eòìÿê ìÿãñÿäÿóéüóíäóð:
1) Õÿñòÿíèí õàðèúè ýþðêÿìè: ýeéèìè, ñÿëèãÿñè, ìèìèêàñû, þçöíö èäà-
ðÿ eòìÿñè, äàíûøûã òÿðçè.
2) Ùÿêèìëÿ õÿñòÿ àðàñûíäà ïñèõîëîæè êîíòàêò: ñóàëëàðà íeúÿ úàâàá
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòû 115
âeðèð (úÿëä éà ëÿíý, äîëüóí âÿ éà éàðûì÷ûã). Âeðèëÿí ñóàëëàðà ìö-

íàñèáÿòè: ùÿññàñ, ôîðìàë, ëàãeéä, íeãàòèâ.
3) Äöøöíúÿ ñôeðàñû (áÿëÿäëèéè). Þç âÿçèééÿòèíè, àäûíû, ôàìèëèéàñûíû,
îëäóüó éeðè, êèìèíëÿ ñþùáÿò eòìÿñèíè äÿðê eòìÿñè. Äöøöíúÿíèí
êÿìèééÿò (êeéëÿøìÿñè, ñîïîð ùàëû) âÿ êeéôèééÿò ïîçóíòóëàðû
(àìeíòèâ, îíeéðîèä, äeëèðèéîç, àëàãàðàíëûã) âàðñà òÿñâèð îëóíóð.
4) ßñàñ äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá eäÿí ñèíäðîìëàðûí: ùàëëöñèíà-
òîð-ñàéûãëàìà, ïñèõè àâòîìàòèçì êàòàòîíèê-îéàíìà âÿ éà ñòóïîð,
èïîõîíäðèê, àïàòèê-àáóëèê âÿ ñ. òÿñâèðè.
5) Ãàâðàìà ñôeðàñû. Àãíîçèéàëàð, èëëöçèéàëàð, ùàëëöñèíàñèéàëàð, éà-
ëàí÷û ùàëëöñèíàñèéàëàð, ïñèõîñeíñîð ïîçóíòó, ñeíeñòîïàòèéàëàð âÿ
ñ. Áó ïîçóíòóëàðà ãàðøû õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ âÿ ùèññëÿðèíäÿ
èôàäÿ îëóíàí ìöíàñèáÿò. Òÿíãèäè âÿ éà ãeéðè-òÿíãèäè ãèéìÿòëÿí-
äèðìÿñè.
6) Éàääàø âÿ äèããÿò ñôeðàñû. Öìóìè éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè âÿ éà
ýöúëÿíìÿñè, ñþéëÿäèéè ùàäèñÿëÿðèí äÿãèãëèéè, ùèññÿâè âÿ éà òàì
àìíeçèéà âàðñà îíóí òÿñâèðè. Éàääàøûí êeéôèééÿòúÿ ïîçóíòóëàðû,
Êîðñàêîâ ñèíäðîìó, äèããÿòèíè úÿìëÿìÿ ãàáèëèééÿòè, îíóí çÿèô-
ëÿìÿñè âÿ éà ýöúëÿíìÿñè (ïàòîëîæè äèããÿò).
7) Èíòeëëeêòóàë (ÿãëè) ãàáèëèééÿòè. Áèëèê eùòèéàòû âÿ ùÿéàò òÿúðöáÿñè-
íèí éàøà, òÿùñèëèíÿ ýþðÿ ùÿúìè. Ñóàëëàðà úàâàá âeðÿðêÿí èøëÿòäè-
éè èôàäÿëÿð, îíëàðûí ñèéàñè âÿ ìÿíÿâè èäeéà áàõûìûíäàí çÿíýèí
âÿ éà êàñàä îëìàñû. Àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè âàðñà, îíóí äÿðÿúÿ-
ñèíè òÿéèí eòìÿëè.
8) Òÿôÿêêöð ñôeðàñû. Íèòãèí ãóðóëóøó. Âeðèëÿí ñóàëëàðà ìÿãñÿäÿóé-
üóí âÿ ìÿçìóíëó úàâàáâeðìÿ ãàáèëèééÿòè. Òÿôÿêêöðöí ôîðìàë
(ñöðÿòëÿíìÿñè, ëÿíýèìÿñè, äàéàíìàñû, ñþç àõûíû, áîøáîüàçëûã,
ìöôÿññÿëëèê, ãûðûãëûã âÿ ñ.) âÿ éà ìÿçìóíúà ïîçóíòóëàðû (ñàéûã-
ëàìà, ñàðûøàí ùàëëàð, éöêñÿê ãèéìÿòëè ôèêèðëÿð) âàðñà, îíëàðûí òÿñ-
âèðè. Ïñèõè àâòîìàòèçì (Êàíäèíñêè — Êëeðàìáî) ñèíäðîìó.
9) Òÿÿññöðàò (eìîñèéà) ñôeðàñû. ßùâàëè-ðöùèééÿíèí öìóìè õà-
ðàêòeðè. Àøêàð eäèëÿí àéðû-àéðû eìîñèéà ïîçóíòóëàðûíûí; ìàíèéà,
äeïðeññèéà, eéôîðèéà, òÿøâèø, ùÿéÿúàí, ëàãeéäëèê, êöòëöê, êþâðÿê-
ëèê, ãîðõó ùèññè âÿ ñ. òÿñâèðè.
10) Èðàäÿ âÿ ìeéèë ñôeðàñû. Õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ôÿàëëûüû, àðäûúûë-
ëûüû âÿ éà òÿðÿääöä eòìÿñè. Ôÿàëèééÿò èìêàíëàðû, èíàäêàðëûã âÿ éà
èðàäÿñèçëèê ÿëàìÿòëÿðè íöìàéèø eòäèðìÿñè, ôÿàëèééÿòèí eíìÿñè,
êàòàëeïñèéà, íeãàòèâèçì, ñòeðeîòèïèéà, èìïóëñèâ ùÿðÿêÿòëÿð âàðñà
îíëàðûí òÿñâèðè. Èúòèìàè çÿðÿðëè ùÿðÿêÿòëÿð (îüóðëóã, éàëàíúûëûã,
õóëèãàíëûã) âÿ éà íîðìàë èíñòèíêòèâ àêòëàðûí ïîçóíòóëàðû (ãèäàëàí-

ìà, úèíñè, þçöíö ìöùàôèçÿ èíñòèíãòëÿðè) îëàðñà, îíëàðûí òÿñâèðè.
11) Õÿñòÿëÿðèí øþáÿäÿ þçëÿðèíè íeúÿ èäàðÿ eòìÿëÿðè. Òèááè ïeðñîíàëà,
éàõûí ãîùóìëàðà îëàí ìöíàñèáÿòè, ìÿøüóëèééÿòè, î úöìëÿäÿí,
éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòè: øÿêèë úÿêìÿê, øeð éàçìàã âÿ ñ. äèàãíîñ-
òèê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê ìÿëóìàòëàð êèìè ãeéä îëóíìàëûäûð.
ßí íÿùàéÿò õÿñòÿëÿðèí øèêàéÿòëÿðè âÿ þç èçòèðàáëàðûíà (õÿñòÿëèéèíÿ)
òÿíãèäè âÿ éà ãeéðè-òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿñè ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
VII. Ä è ô e ð e í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à .
Áó ùèññÿäÿ õöñóñè òeðìèíëÿðäÿí èñòèôàäÿ eòìÿê îëàð. ßí áàøëûúà ÿëà-
ìÿòëÿðè âÿ ñèíäðîìëàðû òÿñâèð eòìÿêëÿ ùàíñû õÿñòÿëèêëÿðäÿí øöáùÿëÿíäèéè-
ìèçè ýþñòÿðèðèê. Ëàçûì ýÿëÿðñÿ, õÿñòÿëèéèí ïàòîýeíeçèíÿ, àíàìíeçäÿí àëûí-
ìûø ìÿëóìàòëàðà ìöðàúèÿò eäèëèð. Ìöãàéèñÿ âÿ òÿùëèë eòìÿêëÿ ÿñàñ äèàãíî-
çó ÿñàñëàíäûðûðûã. ßñàñ äèàãíîç áþéöê ùÿðôëÿðëÿ ñîíóíúó ñÿòðäÿ éàçûëûð.
VIII. É à ð ä û ì ï ë à í û . Äèàãíîçà âÿ ïàòîýåíåòèê ãàíóíàóé-

üóíëóãëàðà ìöâàôèã òåðàïèéà ïëàíû òÿðòèá åäèëèð âÿ ìöàëèúÿéÿ áàøëàíûëûð.
Äÿðìàíëàðûí âÿ äèýÿð ìöàëèúÿ âàñèòÿëÿðèíèí òÿòáèãè ãàéäàëàðû, îíëàðûí
ùàíñû ñààòëàðäà, ùàíñû ñõåì öçðÿ, äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí äîçàñû ñÿëèñ ýþñòÿ-
ðèëìÿëèäèð.
IX. Ï ð î ã í î ç .
Ùàçûðêû òóòìàíûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, õÿñòÿëèéèí ýþçëÿíèëÿ áèëÿí íÿòèúÿ-
ëÿðèíè ÿñàñëàíäûðìàëû.
Õ. Å ê ñ ï e ð ò è ç à .
1) ßìÿê (ÿëèëëèéèí òÿéèí eäèëìÿñè ö÷öí ÿñàñëàð); 2) ùÿðáè (ùÿðáè ãóëëó-
üà éàðàðëû îëìàñû); 3) ìÿùêÿìÿ åêñïåðòèçàñû (àíëàãëû âÿ éà àíëàãñûç îëìà-
ñû, ùöãóã âÿ ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè).
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð âÿ äàâðàíûø

ïîçóíòóëàðûíûí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòû —
äèàãíîñòèê ýþñòÿðèúèëÿð (Õ áàõûø)
Ô0 ÖÇÂÈ, Î ÚÖÌËßÄßÍ, ÑÈÌÏÒÎÌÀÒÈÊ ÏÑÈÕÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ô00 ÀËÒÑÙÅÉÌÅÐ ÕßÑÒßËÈÉÈÍÄß ÄÅÌÅÍÑÈÉÀ

— Àëòñùåéìåð òèïëè èëêèí äåýåíåðàòèâ äåìåíñèéà.
Ô00.0 Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíäÿ åðêÿí áàøëàéàí äåìåíñèéà
— Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéè, òèï 2;
— Àëòñùåéìåð òèïëè ãîúàëûãþíö (ïðåñåíèë) äåìåíñèéà
Ô00.1 Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíäÿ ýåú áàøëàéàí äåìåíñèéà
— Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéè, òèï 1;
— Àëòñùåéìåð òèïëè ãîúàëûã (ñåíèë) äåìåíñèéàñû
Ô00.2 Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíäÿ àòèïèê âÿ éà ãàðûøûã òèï äåìåíñèéà
Ô00.9 Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíäÿ äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äåìåíñèéà
Ô01 ÄÀÌÀÐ ÄÅÌÅÍÑÈÉÀÑÛ

— àðòåðèîñêëåðîòèê äåìåíñèéà.
Ô01.0 Êÿñêèí áàøëàéàí äàìàð äåìåíñèéàñû
Ô01.1 Ìóëòèèíôàðêò äåìåíñèéà
— ÿñàñÿí ãàáûã äåìåíñèéàñû
Ô01.2 Ñóáêîðòèêàë äàìàð äåìåíñèéàñû
Ô01.3 Ãàðûøûã ãàáûã âÿ ãàáûãàëòû äàìàð äåìåíñèéàñû
Ô01.8 Äèýÿð äàìàð äåìåíñèéàñû
Ô01.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äàìàð äåìåíñèéàñû.
Ô02 ÄÈÝßÐ ÁÞËÌßËßÐÄß ÒßÑÍÈÔ ÅÄÈËßÍ

ÕßÑÒßËÈÊËßÐÄß ÄÅÌÅÍÑÈÉÀ
Ô02.0 Ïèê õÿñòÿëèéèíäÿ äåìåíñèéà
Ô02.1 Êðåéñôåëäò — Éàêîá õÿñòÿëèéèíäÿ äåìåíñèéà
Ô02.2 Ãåíòèíãòîí õÿñòÿëèéèíäÿ äåìåíñèéà
Ãåíòèíãòîí õîðåéàñûíäà äåìåíñèéà
Ô02.3 Ïàðêèíñîí õÿñòÿëèéèíäÿ äåìåíñèéà
— òèòðÿéèøëè èôëèú çàìàíû äåìåíñèéà;
— ïàðêèíñîíèçì çàìàíû äåìåíñèéà
Ô02.4 Èíñàí èììóí ÷àòûøìàçëûã âèðóñó (ÈÈ×Â) èëÿ ÿëàãÿäàð
õÿñòÿëèêëÿðäÿ äåìåíñèéà
— ÃÈ×Ñ (ÑÏÈÄ) — êîìïëåêñ äåìåíñèéàëàð;
— ÈÈ×Â åíñåôàëîïàòèéà âÿ éà éàðûìêÿñêèí åíñåôàëèò.
Ô02.8 Äèýÿð áþëìÿëÿðäÿ òÿñíèô åäèëÿí, äÿãèãëÿøäèðèëìèø äèýÿð
õÿñòÿëèêëÿðäÿ äåìåíñèéà
— ... çàìàíû äåìåíñèéà
— êàðáîí îêñèäè (äÿì ãàçû) èëÿ çÿùÿðëÿíìÿëÿð (Ò58);
— ñåðåáðàë ëèïèäîç (Å75);

— åïèëåïñèéà (Ý40);
— ðóùè õÿñòÿëÿðäÿ ïðîãðåññèâ èôëèú (À52.1);
— ùåïàòîëåíòèêóëéàð äåýåíåðàñèéà (Âèëñîí) õÿñòÿëèéè (Å83.0);
— ùèïåðêàëñåìèéà (Å83.5);
— ãàçàíûëìà ùèïîòèðåîèäèçì (ÅÎÎ-Å02);
— èíòîêñèêàñèéàëàðäà (Ò36-Ò65);
— ÷îõñàéëû ñêëåðîç (Ý35);
— íåéðîñèôèëèñ (À52.1);
— íèêîòèí òóðøóñóíóí ÷àòûøìàçëûüû (ïåëëàãðà) (Å52);
— äöéöíëö ïîëèàðòðèò (Ì30.0);
— ñèñòåìëè ãûðìûçû ãóðäåøÿíÿéè (Ì32.-);
— òðèïàíîñîìîçëàð (Àôðèêà Á56, Àìåðèêà Á57);
— Á12 âèòàìèíèíèí ÷àòûøìàçëûüû (Å53.8).
Ô03 ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÄÅÌÅÍÑÈÉÀ
— ÄÝÎ /äèýÿð ýþñòÿðèúèñè îëìàéàí / ãîúàëûãþíö âÿ éà ãîúàëûã äåìåíñèéàñû;
— ÄÝÎ ãîúàëûã âÿ éà ãîúàëûãþíö ïñèõîç;
— ÄÝÎ èëêèí äåýåíåðàòèâ äåìåíñèéà.
Ô04 ÀËÊÎÃÎË Âß ÉÀ ÄÈÝßÐ ÏÑÈÕÎÀÊÒÈÂ ÌÀÄÄßËßÐËß
ßËÀÃßÄÀÐ ÎËÌÀÉÀÍ ÖÇÂÈ ÀÌÍÅÑÒÈÊ ÑÈÍÄÐÎÌ
— Êîðñàêîâ ñèíäðîìó âÿ éà ïñèõîçó (àëêîãîëñóç).
Ô05 ÀËÊÎÃÎË Âß ÉÀ ÏÑÈÕÎÀÊÒÈÂ ÌÀÄÄßËßÐËß
ßËÀÃßÄÀÐ ÎËÌÀÉÀÍ ÄÅËÈÐÈÉ
— êÿñêèí äöøöíúÿ ÷àøãûíëûüû âÿçèééÿòè (àëêîãîëñóç);
— êÿñêèí áåéèí ñèíäðîìó;
— êÿñêèí öçâè-ïñèõè ñèíäðîì;
— êÿñêèí èíôåêñèîí ïñèõîç;
— êÿñêèí öçâè ðåàêñèéà
Ô05.0 Äåìåíñèéà ôîíóíäà éàðàíìàéàí äåëèðèé
Ô05.1 Äåìåíñèéà ôîíóíäà éàðàíàí äåëèðèé
Ô0.8 Äèýÿð äåëèðèé
— ãàðûøûã åòèîëîýèéàëû äåëèðèé;
— éàðûìêÿñêèí äöøöíúÿ ÷àøãûíëûüû âÿçèééÿòè âÿ éà äåëèðèé.
Ô05.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äåëèðèé
Ô06 ÁÀØ-ÁÅÉÍÈÍ ÇßÄßËßÍÌßÑÈ Âß ÉÀ ÄÈÑÔÓÍÊÑÈÉÀÑÛ,
ÉÀÕÓÄ ÔÈÇÈÊÈ ÕßÑÒßËÈÊ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÄÈÝßÐ
ÏÑÈÕÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ô00-Ô03 ñöòóíëàðûíäà òÿñíèô åäèëÿí äåìåíñèéà èëÿ ïñèõè ïîçóíòóëàð.
Ô06.0 Öçâè ùàëëöñèíîç
Ô06.1 Öçâè ìÿíøÿëè êàòàòîíèê ïîçóíòó
Ô06.2 Öçâè ñàéûãëàìà (øèçîôðåíÿáÿíçÿð) ïîçóíòóñó
— ïàðàíîèä âÿ éà ùàëëöñèíàòîð — ïàðàíîèä öçâè âÿçèééÿòëÿð;
— åïèëåïñèéà çàìàíû øèçîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîç
Ô06.3 ßùâàëè-ðóùèééÿíèí öçâè (àôôåêòèâ) ïîçóíòóëàðû
Ô06.30 Öçâè ìÿíøÿëè ìàíèêàë ïîçóíòó;

Ô06.31 Öçâè ìÿíøÿëè áèïîëéàð ïîçóíòó;
Ô06.32 Öçâè ìÿíøÿëè äåïðåññèâ ïîçóíòó;
Ô06.33 Öçâè ìÿíøÿëè ãàðûøûã ïîçóíòó.
Ô06.4 Öçâè ìÿíøÿëè òÿøâèø ïîçóíòóñó
Ô06.5 Öçâè äèññîñèàòèâ ïîçóíòó
Ô06.6 Öçâè åìîñèàíàë ëÿáèë (àñòåíèê) ïîçóíòó
Ô06.7 Éöíýöë êîãíèòèâ ïîçóíòó
Ô06.8 Áàø-áåéèíèí çÿäÿëÿíìÿñè, äèñôóíêñèéàñû âÿ ôèçèêè õÿñòÿëèê
íÿòèúÿñèíäÿ äèýÿð äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïñèõè ïîçóíòóëàð
— ÄÝÎ åïèëåïòèê ïñèõîç
Ô06.9 Áàø-áåéèíèí çÿäÿëÿíìÿñè, äèñôóíêñèéàñû âÿ ôèçèêè õÿñòÿëèê
íÿòèúÿñèíäÿ äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïñèõè ïîçóíòóëàð
Ô07 ÁÀØ-ÁÅÉÈÍÈÍ ÕßÑÒßËÈÉÈ, ÇßÄßËßÍÌßÑÈ Âß ÄÈÑÔÓÍÊÑÈÉÀÑÛ

ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ØßÕÑÈÉÉßÒ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô07.0 Øÿõñèééÿòèí öçâè ïîçóíòóñó
— àëûí ïàéû ñèíäðîìó;
— ëèìáèê åïèëåïñèéàíûí øÿõñèééÿò ñèíäðîìó;
— ëîáîòîìèéàíûí íÿòèúÿëÿðè ñèíäðîìó;
— ëåéêîòîìèéàäàí ñîíðàêû âÿçèééÿò;
— öçâè ïñåâäîîëèãîôðåíèê øÿõñèééÿò;
— öçâè ïñåâäîïñèõîïàòèê øÿõñèééÿò
Ô07.1 Ïîñòåíñåôàëèòèê ñèíäðîì
Ô07.2 Ïîñòêîììîòñèîí ñèíäðîì
— ïîñòêîììîòñèîí ñèíäðîì (åíñåôàëîïàòèéà);
— ïîñòòðàâìàòèê áåéèí ñèíäðîìó, ïñèõîçñóç
Ô07.8 Áàø-áåéèíèí õÿñòÿëèéè, çÿäÿëÿíìÿñè, äèñôóíêñèéàñû
íÿòèúÿñèíäÿ äèýÿð öçâè øÿõñèééÿò âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
Ô07.9 Áàø-áåéèíèí õÿñòÿëèéè, çÿäÿëÿíìÿñè âÿ äèñôóíêñèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ
äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø öçâè øÿõñèééÿò âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
— öçâè ïñèõîñèíäðîì.
Ô09 ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÖÇÂÈ Âß ÉÀ ÑÈÌÏÒÎÌÀÒÈÊ
ÏÑÈÕÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
— ÄÝÎ öçâè ïñèõîç;
— ÄÝÎ ñèìïòîìàòèê ïñèõîç
Ô1 ÏÑÈÕÎÀÊÒÈÂ ÌÀÄÄßËßÐÈÍ ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ

Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô10 ÀËÊÎÃÎË ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ

ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô11 ÎÏÎÈÄËßÐÈÍ ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ

Ô12 KÀÍÍÀÁÈÍÎÈÄËßÐÈÍ ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß

ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô13 ÑÅÄÀÒÈÂ Âß ÉÀ ÉÓÕÓÝßÒÈÐÈÚÈ ÌÀÄÄßËßÐÈÍ ÃßÁÓËÓ

ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô14 ÊÎÊÀÈÍ ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ

Ô15 ÊÎÔÅÈÍ ÄÀÕÈË ÎËÌÀÃËÀ ÄÈÝßÐ ÑÒÈÌÓËÉÀÒÎÐËÀÐÛÍ

ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô16 ÙÀËËÖÑÈÍÎÝÅÍËßÐÈÍ ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß

Ô17 ÒÖÒÖÍÄßÍ ÈÑÒÈÔÀÄß ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ

Ô18 Ó×ÓÚÓ ÙßËËÅÄÈÚÈËßÐÈÍ ÃßÁÓËÓ ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß ÏÑÈÕÈ

Ô19 ÍÀÐÊÎÒÈÊËßÐÄßÍ Âß ÄÈÝßÐ ÏÑÈÕÎÀÊÒÈÂ
ÌÀÄÄßËßÐÄßÍ ÁÈÐËÈÊÄß ÈÑÒÈÔÀÄß ÍßÒÈÚßÑÈÍÄß
ÏÑÈÕÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
4-úö âÿ 5-úè èøàðÿëÿðäÿí êëèíèê âÿçèééÿòè äÿãèãëÿøäèðìÿê

ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð:
Ô1õ.0 Êÿñêèí èíòîêñèêàñèéà
— àëêîãîëèçì çàìàíû êÿñêèí ñÿðõîøëóã;
— ùàëëöñèíîýåíëÿðèí ãÿáóëó çàìàíû;
— ÄÝÎ ñÿðõîøëóã
.00 àüûðëàøìûø;
.01 òðàâìà âÿ éà äèýÿð áÿäÿí õÿñàðÿòè èëÿ;
.02 äèýÿð òèááè àüûðëàøìàëàðëà, ìÿñÿëÿí, ãàíëû ãóñìà
èëÿ, ãóñìà ìþùòÿâèééàòûíû èéëÿìÿêëÿ;
.03 äåëèðèé èëÿ;
.04 ãàâðàìà ïîçóíòóëàðû èëÿ;
.05 êîìà èëÿ;
.06 úÿíýîëìàëàðëà;
.07 ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã.
Ô1õ.1 Çÿðÿðëè íÿòèúÿëÿð âåðÿí ãÿáóë
Ô1õ.2 Àñûëûëûã ñèíäðîìó
— õðîíèê àëêîãîëèçì;
— äèïñîìàíèéà;
— äÿðìàí ùÿðèñëèéè.
Ô1õ.20 Ùàçûðäà ãÿáóëäàí èìòèíà
Ô1õ.21 Ùàçûðäà èìòèíà åòìÿê, ëàêèí ãÿáóëó èíêàð åäÿí øÿðàèòäÿ
(ùîñïèòàëäà, ìöàëèúÿ øÿðàèòèíäÿ, ùÿáñäÿ âÿ è.à.).
Ô1õ.22 Ùàçûðäà êëèíèê ìöøàùèäÿ àëòûíäà äàâàìåòäèðèúè âÿ éà ÿâÿçåäèúè

òåðàïèéà ö÷öí (íÿçàðÿò åäèëÿí àñûëûëûã).
Ô1õ.23 Èéðÿíìÿ éàðàäàí ìöàëèúÿ âÿ éà áëîêàäàåäèúè äÿðìàíëàðëà
ùàçûðäà èìòèíà åòìÿê (íàëòðåêñîí âÿ éà äèñóëôèðàìëà).
Ô1õ.24 Ùàçûðäà íàðêîòèê ìàääÿëÿð ãÿáóë åäèëèð (ôÿàë àñûëûëûã).
Ô1õ.25 Äàèìè ãÿáóë.
Ô1õ.26 Åïèçîäèê ãÿáóë (äèïñîìàíèéà).
Ô1õ.3 Ãÿáóëóí äàéàíäûðûëìàñû âÿçèééÿòè
.30 àüûðëàøìàñûç
.31 úÿíýîëìàëàðëà
Ô1õ.4 Ãÿáóëóí äàéàíäûðûëìàñû äåëèðèé èëÿ
.40 úÿíýîëìàñûç
.41 úÿíýîëìàëàðëà
Ô1õ.5 Ïñèõîòèê ïîçóíòó
— àëêîãîë ùàëëöñèíîçó;
— àëêîãîë ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàñû;
— àëêîãîë ïàðàíîéàñû;
— ÄÝÎ àëêîãîë ïñèõîçëàðû.
Ïñèõîòèê ïîçóíòóíóí äèàãíîçó 5 èøàðÿëè êîäëàðëà äÿãèãëÿøäèðèëÿ áèëÿð;
.50 øèçîôðåíÿáÿíçÿð
.51 ñàéûãëàìàíûí öñòöíëöéö èëÿ
.52 ùàëëöñèíàòîð öñòöíëöêëÿ (àëêîãîë ùàëëöñèíîçó äàõèë åäèëèð)
.53 ïîëèìîðô ÿëàìÿòëÿðèí öñòöíëöéö èëÿ
.54 äåïðåññèâ ÿëàìÿòëÿðèí öñòöíëöéö èëÿ
.55 ìàíèàêàë ÿëàìÿòëÿðèí öñòöíëöéö èëÿ
.56 ãàðûøûã
Ô1õ.6 Àìíåñòèê ñèíäðîì
— àëêîãîë âÿ äèýÿð ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðëÿ éàðàíìûø
Êîðñàêîâ ïñèõîçó âÿ éà ñèíäðîìó
Ô1õ.7 Ðåçèäóàë (ãàëûã) ïñèõîòèê âÿ ýåúèêìèø äåáöòëö ïñèõîòèê ïîçóíòó
.70 ðåìèíèñåíñèéàëàð
.71 øÿõñèééÿò âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóñó
.72 ãàëûã àôôåêòèâ ïîçóíòó
.73 äåìåíñèéà
.74 äèýÿð äàâàìëû êîãíèòèâ ïîçóíòó
.75 ýåúèêìèø äåáöòëö ïñèõîòèê ïîçóíòó
Ô1õ.8 Äèýÿð ïñèõè âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
Ô1õ.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïñèõè âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóñó
Ô2 ØÈÇÎÔÐÅÍÈÉÀ, ØÈÇÎÒÈÏ Âß ÑÀÉÛÃËÀÌÀ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô20 ØÈÇÎÔÐÅÍÈÉÀ
Ô20.0 Ïàðàíîèä øèçîôðåíèéà
— ïàðàôðåí øèçîôðåíèéà
Ô20.1 Ùåáåôðåí øèçîôðåíèéà
— íèçàìñûç øèçîôðåíèéà;
— ùåáåôðåíèéà
Ô20.2 Êàòàòîíèê øèçîôðåíèéà
— êàòàòîíèê ñòóïîð;
— øèçîôðåíèê êàòàëåïñèéà;
— øèçîôðåíèê ìóìàáÿíçÿð ïëàñòèêëèê
Ô20.3 Äèôåðåíñàñèéàåäèëìÿìèø øèçîôðåíèéà
— àòèïèê øèçîôðåíèéà
Ô20.4 Ïîñòøèçîôðåíèê äåïðåññèéà
Ô20.5 Ðåçèäóàë (ãàëûã) øèçîôðåíèéà
— äèôåðåíñàñèéåäèëìÿìèø õðîíèê øèçîôðåíèéà;
— øèçîôðåíèê ðåçèóäàë (ãàëûã) âÿçèééÿò
Ô20.6 Ñàäÿ øèçîôðåíèéà
— ñèìïëåêñ — øèçîôðåíèéà.
Ô20.8 Øèçîôðåíèéàíûí äèýÿð ôîðìàëàðû
— ñåíåñòîïàòèê øèçîôðåíèéà;
— ÄÝÎ øèçîôðåíîôîðì ïîçóíòóëàð.
Ô20.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø øèçîôðåíèéà
Àøàüûäàêû áåøèíúè èøàðÿäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ øèçîôðåíèê
ïîçóíòóëàðûí ýåäèø òèïëÿðè òÿñíèô åäèëÿ áèëÿð:
Ô20.õ0 ôàñèëÿñèç
Ô20.õ1 åïèçîäèê, àðòàí ãöñóðëà
Ô20.õ2 åïèçîäèê, ñàáèò ãöñóðëà
Ô20.õ3 åïèçîäèê, àðòàí ÿëàìÿòëÿðëÿ
Ô20.õ4 íàòàìàì ðåìèññèéà
Ô20.õ5 òàì ðåìèññèéà
Ô20.õ8 äèýÿð
Ô20.õ9 ìöøàùèäÿ äþâðö áèð èëäÿí àç
Ô21 ØÈÇÎÒÈÏ ÏÎÇÓÍÒÓ
Ô22 ÕÐÎÍÈÊ ÑÀÉÛÃËÀÌÀ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô22.0 Ñàéûãëàìà ïîçóíòóñó
— ïàðàíîéà;
— ïàðàíîèä âÿçèééÿò;
— ñåíçèòèâ ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàñû.
Ô22.8 Äèýÿð õðîíèê ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû
— èíâîëöñèîí ïàðàíîèä;
— ïàðàíîéàíûí êâåðóëéàíò ôîðìàñû;
— äèñìîðôîôîáèéàíûí ñàéûãëàìà ôîðìàñû
Ô22.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø õðîíèê ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû
Ô23 ÊßÑÊÈÍ Âß ÒÐÀÍÇÈÒÎÐ ÏÑÈÕÎÒÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ

Ô23.0 Øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿðè îëìàéàí êÿñêèí ïîëèìîðô ïñèõîòèê ïîçóíòó
— øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿðè îëìàéàí âÿ éà äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø
ñàéûãëàìà òóòìàëàðû;
— øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿðè îëìàéàí âÿ éà äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø
òñèêëîèä ïñèõîç
Ô23.1 Øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿðè èëÿ êÿñêèí ïîëèìîðô ïñèõîòèê ïîçóíòó
— øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ñàéûãëàìà òóòìàëàðû;
— øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿðè èëÿ òñèêëîèä ïñèõîç

Ô23.2 Êÿñêèí øèçîôðåíèéàéàáÿíçÿð ïñèõîòèê ïîçóíòó
— êÿñêèí (äèôåðåíñàñèéàåäèëìÿìèø) øèçîôðåíèéà;
— îíåéðîôðåíèéà;
— øèçîôðåíèê ðåàêñèéà;
— ãûñàìöääÿòëè øèçîôðåíîôîðì ïîçóíòó âÿ éà ïñèõîç.
Ô23.3 Äèýÿð êÿñêèí, ÿñàñÿí, ïñèõîòèê ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû
— ïàðàíîèä ðåàêñèéà;
— ïñèõîýåí ïàðàíîèä ïñèõîç
Ô23.8 Äèýÿð êÿñêèí âÿ òðàíçèòîð ïñèõîòèê ïîçóíòóëàð
Ô23.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø êÿñêèí âÿ òðàíçèòîð ïñèõîòèê ïîçóíòóëàð
— ÄÝÎ ãûñàìöääÿòëè ðåàêòèâ ïñèõîç
Êÿñêèí ÿëàãÿëÿíäèðèúè ñòðåñèí îëóá-îëìàìàñûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí
áåøèíúè èøàðÿäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð
.õ0 êÿñêèí ÿëàãÿëÿíäèðèúè ñòðåññèç
.õ1 êÿñêèí ÿëàãÿëÿíäèðèúè ñòðåññëÿ
Ô24 ÈÍÄÓÊÑÈÉÀÅÄÈËÌÈØ ÑÀÉÛÃËÀÌÀ ÏÎÇÓÍÒÓÑÓ

— ôîèèå à äåóõ (èêèëèêäÿ ïñèõîç);
— èíäóêñèéàåäèëìèø ïàðàíîèä âÿ éà ïñèõîòèê ïîçóíòó;
— ñèìáèîòèê ïñèõîç
Ô25 ØÈÇÎÀÔÔÅÊÒÈÂ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ

Ô25.0 Øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòó, ìàíèàêàë òèï
— øèçîàôôåêòèâ ïñèõîç, ìàíèàêàë òèï;
— øèçîôðåíîôðîì ïñèõîç, ìàíèàêàë òèï.
Ô25.1 Øèçîàôôåêòèâ ïñèõîç, äåïðåññèâ òèï
— øèçîàôôåêòèâ ïñèõîç, äåïðåññèâ òèï;
— øèçîôðåíîôðîì ïñèõîç, äåïðåññèâ òèï
Ô25.2 Øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòó, ãàðûøûã òèï
— ñèðêóëéàð øèçîôðåíèéà;
— ãàðûøûã øèçîôðåíèê âÿ àôôåêòèâ ïñèõîç.
Ô25.8 Äèýÿð øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòóëàð.
Ô25.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòó.
— ÄÝÎ øèçîàôôåêòèâ ïñèõîç
Ô28 ÄÈÝßÐ ÃÅÉÐÈ-ÖÇÂÈ ÏÑÈÕÎÒÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ

— ÄÝÎ õðîíèêè ùàëëöñèíàòîð ïñèõîç
Ô29 ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÃÅÉÐÈ-ÖÇÂÈ ÏÑÈÕÎÇ

— ÄÝÎ ïñèõîç
Ô3 ßÙÂÀËÈ-ÐÓÙÈÉÉßÍÈÍ (ÀÔÔÅÊÒÈÍ) ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô30 ÌÀÍÈÀÊÀË ÅÏÈÇÎÄ
Ô30.0 Ùèïîìàíèéà
Ô30.1 Ìàíèéà, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç
Ô30.2 Ìàíèéà, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ

Ô30.8 Äèýÿð ìàíèàêàë åïèçîä
Ô30.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ìàíèàêàë åïèçîä
— ÄÝÎ ìàíèéà
Ô31 ÁÈÏÎËÉÀÐ ÀÔÔÅÊÒÈÂ ÏÎÇÓÍÒÓ

Ô31.0 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, úÿðÿéàí åäÿí ùèïîìàíèàêàë åïèçîä.
Ô31.1 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç
úÿðÿéàí åäÿí ìàíèéà åïèçîäó
Ô31.2 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
úÿðÿéàí åäÿí ìàíèéà åïèçîäó
Ô31.3 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, úÿðÿéàí åäÿí îðòà âÿ éà éöíýöë
äåïðåññèéà åïèçîäó.
.30 ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðñèç
.31 ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
Ô31.4 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç
úÿðÿéàí åäÿí àüûð äåïðåññèéà åïèçîäó
Ô31.5 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
úÿðÿéàí åäÿí àüûð äåïðåññèéà åïèçîäó
Ô31.6 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, ãàðûøûã úÿðÿéàí åäÿí åïèçîä.
Ô31.7 Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó, ðåìèññèéà âÿçèééÿòè.
Ô31.8 Äèýÿð áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð
— áèïîëéàð ïîçóíòó, òèï ëë
— ðåêóððåíò ìàíèàêàë åïèçîäëàð
Ô31.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó
Ô32 ÄÅÏÐÅÑÑÈÉÀ ÅÏÈÇÎÄÓ

— äåïðåññèâ éåýàíÿ åïèçîä;
— áþéöê äåïðåññèéà (ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç);
— ïñèõîýåí äåïðåññèéà âÿ éà ðåàêòèâ äåïðåññèéà
(Ô32.0; Ô32.1 âÿ éà Ô32.2).
Ô32.0 Éöíýöë äåïðåññèéà åïèçîäó
Ô32.1 Îðòà äÿðÿúÿëè äåïðåññèéà åïèçîäó
Ô32.2 Ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç àüûð äåïðåññèéà åïèçîäó.
— àæèòÿëè (íàðàùàò) äåïðåññèéàíûí éåýàíÿ åïèçîäó.
— ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç ìåëàíõîëèéà âÿ éà âèòàë äåïðåññèéà.
Ô32.3 Ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ àüûð äåïðåññèéà åïèçîäó
— ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ áþéöê äåïðåññèéàíûí;
— ïñèõîòèê äåïðåññèéàíûí;
— ïñèõîýåí äåïðåññèâ ïñèõîçóí;
— ðåàêòèâ äåïðåññèâ ïñèõîçóí...
— òÿê-áèð åïèçîäó
Ô32.8 Äèýÿð äåïðåññèéà åïèçîäëàðû
— àòèïèê äåïðåññèéà;
— ÄÝÎ «ìàñêàëàíìûø» äåïðåññèéàíûí òÿê-áèð åïèçîäëàðû
Ô32.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äåïðåññèéà åïèçîäëàðû
— ÄÝÎ äåïðåññèéà;
— ÄÝÎ äåïðåññèâ ïîçóíòó.
Ô33 ÐÅÊÓÐÐÅÍÒ ÄÅÏÐÅÑÑÈÂ ÏÎÇÓÍÒÓ

Ô33.0 Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó, úÿðÿéàí åäÿí éöíýöë äÿðÿúÿëè åïèçîä
.00 ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðñèç (áàõ, Ô32.00)
.01 ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ (áàõ, Ô32.01)
Ô33.1 Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó, úÿðÿéàí åäÿí îðòà äÿðÿúÿëè åïèçîä
.10 ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðñèç (áàõ, Ô32.10)
.11 ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ (áàõ, Ô32.11)
Ô33.2 Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðñèç
úÿðÿéàí åäÿí àüûð åïèçîä
Ô33.3 Ðåêóððåíò äåïðåññèâ åïèçîä, ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
úÿðÿéàí åäÿí àüûð åïèçîä
Ô33.4 Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó, ðåìèññèéà âÿçèééÿòè.
Ô33.8 Äèýÿð ðåêêóðåíò äåïðåññèâ ïîçóíòóëàð
Ô33.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó.
— ÄÝÎ ìîíîïîëéàð äåïðåññèéà
Ô34 ÕÐÎÍÈÊ (ÀÔÔÅÊÒÈÂ) ßÙÂÀËÈ-ÐÓÙÈÉÉß ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô34.0 Òñèêëîòèìèéà
— øÿõñèééÿòèí àôôåêòèâ ïîçóíòóñó;
— òñèêëîèä øÿõñèééÿò;
— òñèêëîòèì øÿõñèééÿò
Ô34.1 Äèñòèìèéà
— õðîíèê òÿøâèø äåïðåññèéàñû;
— äåïðåññèâ íåâðîç;
— øÿõñèééÿòèí äåïðåññèâ ïîçóíòóñó;
— íåâðîòèê äåïðåññèéà (äàâàìèééÿòè—2 èëäÿí ÷îõ)
Ô34.8 Äèýÿð õðîíèê àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð
Ô34.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø õðîíèêè (àôôåêòèâ) ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóñó
Ô38 ÄÈÝßÐ (ÀÔÔÅÊÒÈÂ) ßÙÂÀËÈ-ÐÓÙÈÉÉß ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô38.0 Òÿê-áèð ðàñò ýÿëèíÿí äèýÿð (àôôåêòèâ) ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóëàðû
.00 ãàðûøûã àôôåêòèâ åïèçîä
Ô38.1 Äèýÿð ðåêóððåíò (àôôåêòèâ) ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóëàðû
.10 ãûñàìöääÿòëè ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó
Ô38.8 Äèýÿð, äÿãèãëÿøäèðèëìèø (àôôåêòèâ) ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóëàðû
Ô39 ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ (ÀÔÔÅÊÒÈÂ) ßÙÂÀËÈ-ÐÓÙÈÉÉß

— ÄÝÎ àôôåêòèâ ïñèõîç
Ô4 ÍÅÂÐÎÒÈÊ, ÑÒÐÅÑÑËß ßËÀÃßÄÀÐ Âß

ÑÎÌÎÒÎÔÎÐÌ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ô40 ÒßØÂÈØËÈ ÃÎÐÕÓ (ÔÎÁÈÊ) ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô40.0 Àãîðàôîáèéà
.00 âàùèìÿñèç ïîçóíòó
.01 âàùèìÿëè ïîçóíòó
— àãîðàôîáèéà èëÿ âàùèìÿ ïîçóíòóñó.
Ô40.1 Èúòèìàè ôîáèéàëàð
— àíòðîïîôîáèéà;
— è÷òèìàè íåâðîç (ñîñèàë íåâðîç);
Ô40.2 Ñïåñèôèê (òÿúðèäîëóíìóø) ôîáèéàëàð
— ùåéâàíëàðäàí ãîðõìà (çîîôîáèéà);
— êëàóñòðîôîáèéà;
— àêðîôîáèéà;
— èìòàùàíëàðäàí ãîðõìà;
— ñàäÿ ãîðõó (ôîáèéà)
Ô40.8 Äèýÿð òÿøâèøëè ãîðõó ïîçóíòóëàðû
Ô40.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ãîðõó — òÿøâèø ïîçóíòóëàðû
— ÄÝÎ ãîðõìà (ôîáèéà);
— ÄÝÎ ãîðõìà âÿçèééÿòëÿðè
Ô41 ÄÈÝßÐ ÒßØÂÈØËÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ô41.0 Âàùèìÿ ïîçóíòóñó (åïèçîäèê ïàðîêñèçìàë âàùèìÿ)
— âàùèìÿëè ùöúóì;
— âàùèìÿëè âÿçèééÿò
Ô41.1 Ýåíåðàëèçÿîëóíìóø òÿøâèøëè ïîçóíòó
— òÿøâèøëè âÿçèééÿò
— òÿøâèøëè íåâðîç;
— òÿøâèø ðåàêñèéàñû
Ô41.2 Ãàðûøûã òÿøâèø âÿ äåïðåññèéà ïîçóíòóñó
— òÿøâèøëè äåïðåññèéà (éöíýöë âÿ éà äàâàìñûç).
Ô41.3 Äèýÿð ãàðûøûã òÿøâèøëè ïîçóíòóëàð
Ô41.8 Äèýÿð äÿãèãëÿøäèðèëìèø òÿøâèøëè ïîçóíòóëàð
— òÿøâèøëè èñòåðèéà
Ô41.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø òÿøâèøëè ïîçóíòó
— ÄÝÎ òÿøâèø
Ô42 ÎÁÑÅÑÑÈÂ-ÊÎÌÏÓËÑÈÂ ÏÎÇÓÍÒÓ
— îáñåññèâ-êîìïóëñèâ íåâðîç;
Ô42.0 ßñàñÿí, ñàðûøàí ôèêèðëÿð âÿ éà äöøöíúÿëÿð (ôèêèð ýþâøÿìÿñè)
Ô42.1 ßñàñÿí, êîìïóëñèâ ùÿðÿêÿòëÿð (îáñåññèâ ðèòóàëëàð)
Ô42.2 Ãàðûøûã îáñåññèâ ôèêèðëÿð âÿ ùÿðÿêÿòëÿð
Ô42.8 Äèýÿð îáñåññèâ-êîìïóëñèâ ïîçóíòóëàð
Ô42.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø îáñåññèâ-êîìïóëñèâ ïîçóíòó.
Ô43 ÀÜÛÐ ÑÒÐÅÑß ÐÅÀÊÑÈÉÀ Âß ÓÉÜÓÍËÀØÌÀÍÛÍ ÏÎÇÓÍÒÓÑÓ
Ô43.0 Ñòðåñÿ êÿñêèí ðåàêñèéà
— áþùðàí âÿçèééÿòè;
— êÿñêèí áþùðàí ðåàêñèéàñû;

— ìöáàðèç éîðüóíëóã;
— ïñèõè øîê
Ô43.1 Ïîñòðàâìàòèê ñòðåññ ïîçóíòóñó (ÏÒÑÏ)
— òðàâìàòèê (ñàðñûíòû) íåâðîç
Ô43.2 Óéüóíëàøìàíûí ïîçóíòóëàðû
.20 ãûñàìöääÿòëè äåïðåññèâ ðåàêñèéà (1 àéäàí àç)
.21 óçóíìöääÿòëè äåïðåññèâ ðåàêñèéà (2 èëÿäÿê)
.22 ãàðûøûã òÿøâèø âÿ äåïðåññèéà ðåàêñèéàñû
.23 äèýÿð åìîñèéà ïîçóíòóëàðûíûí öñòöíëöéö èëÿ
.24 äàâðàíûø ïîçóíòóëàðûíûí öñòöíëöéö èëÿ
.25 ãàðûøûã åìîñèéà âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóñó
.26 äèýÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäÿí ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿð
Ô43.8 Àüûð ñòðåñÿ ãàðøû äèýÿð ðåàêñèéàëàð
Ô43.9 Àüûð ñòðåññÿ ãàðøû äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ðåàêñèéà.
Ô44 ÄÈÑÑÎÑÈÀÒÈÂ (ÊÎÍÂÅÐÑÈÎÍ) ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
— èñòåðèê íåâðîç;
— èñòåðèéà ïñèõîçó
Ô44.0 Äèññîñèàòèâ àìíåçèéà
Ô44.1 Äèññîñèàòèâ ôóãà
Ô44.2 Äèññîñèàòèâ ñòóïîð
Ô44.3 Òðàíñëàð âÿ ìÿíèìñÿìÿ (íàèë îëìàã) âÿçèééÿòëÿðè
Ô44.4 Ùÿðÿêÿòëÿðèí äèññîñèàòèâ ïîçóíòóëàðû
— ïñèõîýåí àôîíèéà;
— ïñèõîýåí äèñôîíèéà.
Ô44.5 Äèññîñèàòèâ úÿíýîëìàëàð
Ô44.6 Äèññîñèàòèâ àíåñòåçèéà âÿ ùèññè ãàâðàìàíûí èòèðèëìÿñè
— ïñèõîýåí êàðëûã.
Ô44.7 Ãàðûøûã äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð
Ô44.8 Äèýÿð äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð
.80 Ãàíçåð ñèíäðîìó
.81 øÿõñèééÿòèí ÷îõëóüó ïîçóíòóñó
.82 óøàã âÿ éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäà ìåéäàíà ÷ûõàí
òðàíçèòîð (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð
.88 äèýÿð äÿãèãëÿøäèðèëìèø äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð
Ô44.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð.
Ô45 ÑÎÌÀÒÎÔÎÐÌ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ô45.0 Ñîìàòèêëÿøìèø ïîçóíòó
— ÷îõñàéëû øèêàéÿò ñèíäðîìó;
— ÷îõñàéëû ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòó.
Ô45.1 Äèôåðåíñàñèéåäèëìÿìèø ñîìàòîôîðì ïîçóíòó
— äèôåðåíñàñèéàåäèëìÿìèø ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòó
Ô45.2 Èïîõîíäðèê ïîçóíòó
— äèñìîðôîôîáèéà (ñàéûãëàìàñûç);
— èïîõîíäðèéà íåâðîçó;
— èïîõîíäðèéà;
— íîçîôîáèéà
Ô45.3 Ñîìàòîôîðì âåýåòàòèâ äèñôóíêñèéà
.30 öðÿê âÿ öðÿê-äàìàð ñèñòåìè
— öðÿê íåâðîçó;
— Äà Êîñòà ñèíäðîìó;
— íåéðîñèðêóëéàòîð äèñòîíèéà.
.31 ìÿäÿ-áàüûðñàã éîëëàðûíûí éóõàðû ùèññÿñè
— ìÿäÿ íåâðîçó;
— ïñèõîýåí àåðîôàýèéà;
— ùû÷ãûðìà;
— äèñïåïñèéà;
— ïèëîðîñïàçì.
.32 ìÿäÿ-áàüûðñàã éîëëàðûíûí àøàüû ùèññÿñè
— ïñèõîýåí ìåòåîðèçì;
— ãûúûãëàíìûø áàüûðñàã ñèíäðîìó;
— ãàç äèàðåéàñû ñèíäðîìó.
.33 òÿíÿôôöñ ñèñòåìè
— ïñèõîýåí ôîðìàëû þñêöðìÿ âÿ òÿíýíÿôÿñëèê
.34 ñèäèê-úèíñèééÿò ñèñòåìè
— ñèäèêáóðàõìàíûí ñàéûíûí ïñèõîýåí àðòìàñû;
— ïñèõîýåí äèçóðèéà.
.35 äèýÿð öçâ âÿ ñèñòåìëÿð
Ô45.4 Õðîíèê ñîìàòîôîðì àüðû ïîçóíòóñó
— ïñèõàëýèéà;
— êöðÿêäÿ ïñèõîýåí àüðû âÿ éà áàøàüðû;
— ñîìàòîôîðì àüðû ïîçóíòóñó.
Ô45.8 Äèýÿð ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð
Ô45.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ñîìàòîôîðì ïîçóíòó
— äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïñèõîôèçèîëîæè ïîçóíòó;
— ïñèõîñîìàòèê ïîçóíòó.
Ô48 ÄÈÝßÐ ÍÅÂÐÎÒÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ô48.0 Íåâðàñòåíèéà
— Õðîíèêè éîðüóíëóã ñèíäðîìó.
Ô48.1 Äåïåðñîíàëèçàñèéà-äåðåàëèçàñèéà ñèíäðîìó
Ô48.8 Äèýÿð ñïåñèôèê íåâðîòèê ïîçóíòóëàð.
— Áðèêå ïîçóíòóñó;
— Äàò ñèíäðîìó;
— Êîðî;
— Ëàòà;
— éàçû äàõèë îëìàãëà, ïåøÿ íåâðîçó;
— ñïàçì;
— ïñèõàñòåíèéà;
— ïñèõàñòåíèê íåâðîç;
— ïñèõîýåí áàéûëìà.
Ô48.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø íåâðîòèê ïîçóíòó
— ÄÝÎ íåâðîç
Ô5 ÔÈÇÈÎËÎÆÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ Âß ÔÈÇÈÊÈ ÀÌÈËËßÐËß

ßËÀÃßÄÀÐ ÄÀÂÐÀÍÛØ ÑÈÍÄÐÎÌËÀÐÛ
Ô50 ÃÈÄÀ ÃßÁÓËÓ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô50.0 Íåâðîòèê àíîðåêñèéà
Ô50.1 Àòèïèê íåâðîòèê àíîðåêñèéà
Ô50.2 Íåâðîòèê áóëèìèéà
— ÄÝÎ áóëèìèéà;
— ñèíèð ùèïåðîðåàêñèéàñû.
Ô50.3 Àòèïèê íåâðîòèê áóëèìèéà
— íîðìàë ÷ÿêè áóëèìèéàñû
Ô50.4 Äèýÿð ïñèõîëîæè ïîçóíòóëàðëà ÿëàãÿëÿíÿí ÷îõéåìÿ
— ïñèõîýåí ÷îõéåìÿ
Ô50.5 Äèýÿð ïñèõîëîæè ïîçóíòóëàðëà ÿëàãÿëÿíÿí ãóñìà
— ïñèõîýåí ãóñìà.
Ô50.8 Äèýÿð ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóëàðû
— éåòýèí éàøëàðäà ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè, éåéèëìÿéÿí ÿøéàëàðûí éåéèëìÿñè;
— ïñèõîýåí èøòàùñûçëûã
Ô50.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóñó
Ô51 ÃÅÉÐÈ-ÖÇÂÈ ÌßÍØßËÈ ÉÓÕÓ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô51.0 Ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè éóõóñóçëóã
Ô51.1 Ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè ùèïåðñîìíèéà (éóõóúóëëóã)
Ô51.2 Ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè éóõó-îéàãëûã ðåæèìè ïîçóíòóñó
Ô51.3 Éóõóäàýÿçìÿ (ñîìíàìáóëèçì)
Ô51.4 Éóõó çàìàíû âàùèìÿëÿð (ýåúÿ âàùèìÿëÿðè)
Ô51.5 Äÿùøÿòëè éóõóëàð
— òÿøâèøëè éóõóýþðìÿ ïîçóíòóñó.
Ô51.8 Ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè äèýÿð éóõó ïîçóíòóëàðû
Ô51.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè éóõó ïîçóíòóñó
— ÄÝÎ åìîñèîíàë éóõó ïîçóíòóñó
Ô52 ÖÇÂÈ ÏÎÇÓÍÒÓ Âß ÕßÑÒßËÈÊËß ßËÀÃßÄÀÐ

ÎËÌÀÉÀÍ ÚÈÍÑÈ ÄÈÑÔÓÍÊÑÈÉÀ
Ô52.0 Úèíñè ìåéèëèí éîõëóüó âÿ éà èòèðèëìÿñè.
— ôðèýèäëèê;
— àçôÿàë ñåêñóàë ìåéèë ïîçóíòóñó.
Ô52.1 Ñåêñóàë íèôðÿò âÿ ñåêñóàë ãÿíàÿòëÿíìÿíèí îëìàìàñû
.10 ñåêñóàë íèôðÿò
.11 ñåêñóàë ãÿíàÿòëÿíìÿíèí îëìàìàñû
— àíãåäîíèéà (ñåêñóàë)
Ô52.2 Ãåíèòàë ðåàêñèéàíûí éîõëóüó
— ãàäûíëàðäà úèíñè îéàíûãëûüûí ïîçóëìàñû
— êèøèëÿðäÿ åðåêòèë ïîçóíòó;
— ïñèõîýåí èìïîòåíñèéà.
Ô52.3 Îðãàçìûí äèñôóíêñèéàñû
— èíýèáèñéàëû êèøè (ãàäûí) îðãàçìû;
— ïñèõîýåí àíîðãàçìèéà.
Ô52.4 Âàõòûíäàí ÿââÿë åééàêóëéàñèéà
Ô52.5 Ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè âàýèíèçì
— ïñèõîýåí âàýèíèçì.
Ô52.6 Ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè äèñïàðåéíèéà
— ïñèõîýåí äèñïàðåéíèéà
Ô52.7 Éöêñÿê úèíñè ìåéèë
— íèìôîìàíèéà;
— ñàòèðèàç
Ô52.8 Öçâè ïîçóíòó âÿ éà õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëìàéàí
äèýÿð úèíñè äèñôóíêñèéà
Ô52.9 Öçâè ïîçóíòó âÿ éà õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëìàéàí
äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø úèíñè äèñôóíêñèéà
Ô53 ÄÎÜÓØÄÀÍÑÎÍÐÀÊÛ ÄÞÂÐËß ßËÀÃßÄÀÐ ÎËÀÍ,
ÄÈÝßÐ ÁÞËÌßËßÐÄß ÒßÑÍÈÔ ÅÄÈËÌßÉßÍ ÏÑÈÕÈ Âß
Ô53.0 Äîüóøäàíñîíðàêû äþâðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí âÿ äèýÿð áþëìÿëÿðäÿ òÿñíèô
åäèëìÿéÿí éöíýöë ïñèõè âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
— ÄÝÎ ïîñòíàòàë äåïðåññèéà;
— ÄÝÎ äîüóøäàíñîíðàêû äåïðåññèéà.
Ô53.1 Äîüóøäàíñîíðàêû äþâðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí âÿ äèýÿð áþëìÿëÿðäÿ
òÿñíèô åäèëìÿéÿí àüûð ïñèõè âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
— ÄÝÎ äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîç
Ô53.8 Äîüóøäàíñîíðàêû äþâðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí âÿ äèýÿð áþëìÿëÿðäÿ
òÿñíèô åäèëìÿéÿí ïñèõè âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
Ô53.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõè ïîçóíòó
Ô54 ÄÈÝßÐ ÁÞËÌßËßÐÄß ÒßÑÍÈÔ ÅÄÈËßÍ
ÏÎÇÓÍÒÓ, ÉÀÕÓÄ ÕßÑÒßËÈÊËßÐËß ßËÀÃß-
ÄÀÐ ÎËÀÍ ÏÑÈÕÎËÎÆÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÀÌÈËËßÐÈ
— Ñîìàòèê ùàëû ïîçàí ïñèõîëîæè àìèëëÿð
Ô55 ÀÑÛËÛËÛÃ ÉÀÐÀÒÌÀÉÀÍ ÌÀÄÄßËßÐÄßÍ ÑÓÈ-ÈÑÒÈÔÀÄß

Ô55.0 Àíòèäåïðåññàíòëàð
Ô55.1 Áàüûðñàãèøëÿäèúèëÿð
Ô55.2 Àíàëýåòèêëÿð
Ô55.3 Òóðøóëóüó àçàëäàí ìàääÿëÿð
Ô55.4 Âèòàìèíëÿð
Ô55.5 Ñòåðîèäëÿð âÿ éà ùîðìîíëàð
Ô55.6 Ñïåñèôèê îòëàð âÿ õàëã òÿáàáÿòè ìàääÿëÿðè
Ô55.8 Àñûëûëûã éàðàòìàéàí äèýÿð ìàääÿëÿð
Ô55.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ìàääÿëÿðäÿí ñóè èñòèôàäÿ (Ô10—Ô19).
Ô59 ÔÈÇÈÎËÎÆÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ Âß ÔÈÇÈÊÈ ÀÌÈËËßÐËß ßËÀÃßÄÀÐ ÎËÀÍ

ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÄÀÂÐÀÍÛØ ÑÈÍÄÐÎÌËÀÐÛ
— ÄÝÎ ïñèõîýåí ôèçèîëîæè äèñôóíêñèéà
Ô6 ÉÅÒÊÈÍ ÉÀØËÀÐÄÀ ÊÀÌÈË ØßÕÑÈÉÉßÒ Âß

Ô60 ØßÕÑÈÉÉßÒÈÍ ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô60.0 Øÿõñèééÿòèí ïàðàíîèä ïîçóíòóñó
Ô60.1 Øÿõñèééÿòèí øèçîèä ïîçóíòóñó
Ô60.2 Øÿõñèééÿòèí äèñîñèàë ïîçóíòóñó
— ñîñèîïàòèê;
— ÿõëàãñûç;
— àñîñèàë;
— àíòèñîñèàë;
Ô60.3 Åìîñèîíàë äàâàìñûç øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó
.30 Èìïóëñèâ òèï
— øÿõñèééÿòèí åêñïëîçèâ âÿ àãðåññèâ ïîçóíòóñó
.31 ñÿðùÿäè òèï
— øÿõñèééÿòèí ñÿðùÿäè ïîçóíòóñó.
Ô60.4 Øÿõñèééÿòèí èñòåðèê ïîçóíòóñó
Ô60.5 Øÿõñèééÿòèí àíàíêàñòèê (îáñåññèâ-êîìïóëñèâ) ïîçóíòóñó
Ô60.6 Øÿõñèééÿòèí òÿøâèøëè (éàéûíàí) ïîçóíòóñó
Ô60.7 Øÿõñèééÿòèí àñûëûëûüû (áàøãàñûíäàí) ïîçóíòóñó
Ô60.8 Äèýÿð ñïåñèôèê øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû
Ô60.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó
— ÄÝÎ ïàòîëîæè øÿõñèééÿò;
— ÄÝÎ õàñèééÿò íåâðîçó
Ô61 ÃÀÐÛØÛÃ Âß ÄÈÝßÐ ØßÕÑÈÉÉßÒ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô61.0 Øÿõñèééÿòèí ãàðûøûã ïîçóíòóëàðû
Ô61.1 Íàðàùàòëûã éàðàäàí øÿõñèééÿò äÿéèøêÿíëèéè.
Ô62 ÁÅÉÍÈÍ ÇßÄßËßÍÌßÑÈ Âß ÕßÑÒßËÈÉÈ ÈËß ßËÀÃßÄÀÐ

ÎËÌÀÉÀÍ ÕÐÎÍÈÊ ØßÕÑÈÉÉßÒ ÄßÉÈØÌßËßÐÈ
Ô62.0 Ôÿëàêÿòëè ùàäèñÿäÿí ñîíðà õðîíèê øÿõñèééÿò äÿéèøìÿñè
— Ùÿáñ äöøÿðýÿñèíäÿ îëäóãäàí ñîíðà, äàèìà þëäöðöëìÿê ãîðõóñó
øÿðàèòèíäÿ, äóñòàãëûã, óçóí ìöääÿò ùÿéàòû ö÷öí òÿùëöêÿéÿ, òåððîðèçìÿ âÿ
èøýÿíúÿéÿ ìÿðóç ãàëìàã êèìè ùàëëàðäàí ñîíðà øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè.
Ô62.1 Ïñèõè õÿñòÿëèêäÿí ñîíðà õðîíèê øÿõñèééÿò äÿéèøìÿñè
Ô62.8 Äèýÿð õðîíèê øÿõñèééÿò äÿéèøìÿñè
— õðîíèê àüðûëû øÿõñèééÿò êèìè Ô62.0 âÿ Ô62.1 ñöòóíëàðûíäà ãåéä
îëóíìàéàí, èçòèðàáëàðäàí âÿ éàõûí àäàìëàðûíû èòèðäèêäÿí ñîíðà õðîíèê
øÿõñèééÿò äÿéèøìÿñè
Ô62.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø õðîíèê øÿõñèééÿò äÿéèøìÿñè
Ô63 ÂßÐÄÈØ Âß ÌÅÉÈËËßÐÈÍ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô63.0 Åùòèðàñëû îéóíëàðà (ãóìàðà) ïàòàîëîæè ìåéèëëèê
— åùòèðàñëû îéóíëàðäà êîìïóëñèâ èøòèðàê.
Ô63.1 Éàíüûí òþðÿòìÿéÿ ïàòàëîæè ìåéèë (ïèðîìàíèéà)
Ô63.2 Îüóðëóüà ïàòàëîæè ìåéèë (êëåïòîìàíèéà)
Ô63.3 Òðèõîòèëîìàíèéà
Ô63.8 Âÿðäèø âÿ ìåéèëëÿðèí äèýÿð ïîçóíòóëàðû
Ô63.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø âÿðäèø âÿ ìåéèë ïîçóíòóñó
Ô64 ÚÈÍÑÈ ÌßÍÑÓÁÈÉÉßÒÈÍ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô64.0 Òðàíññåêñóàëèçì
Ô64.1 Èêè ðîëäà òðàíñâåñòèçì
— éåíèéåòìÿ âÿ éåòêèí éàøëàðäà ãåéðè- òðàíññåêñóàë òèïëè úèíñè
ìÿíñóáèééÿò ïîçóíòóëàðû
Ô64.2 Óøàãëàðäà úèíñè ìÿíñóáèééÿò ïîçóíòóñó
Ô64.8 Äèýÿð úèíñè ìÿíñóáèééÿò ïîçóíòóëàðû
Ô64.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø úèíñè ìÿíñóáèééÿò ïîçóíòóñó
— ÄÝÎ úèíñè ðîëóí ïîçóíòóñó
Ô65 ÑÅÊÑÓÀË ÌÀÐÀÜÛÍ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

— ïàðàôèëèéàëàð
Ô65. 0 Ôåòèøèçì
Ô65.1 Ôåòèøëè òðàíñâåñòèçì
— òðàíñâåñòèê ôåòèøèçì
Ô65.2 Åêñýèáèñèîíèçì
Ô65.3 Âóàéåðèçì
Ô65.4 Ïåäîôèëèéà
Ô65.5 Ñàäî-ìàçàõèçì
Ô65.6 Ñåêñóàë ìàðàüûí ÷îõñàéëû ïîçóíòóëàðû
Ô65.8 Ñåêñóàë ìàðàüûí äèýÿð ïîçóíòóëàðû
— ôðîòòåðèçì:
— íåêðîôèëèéà
Ô65.9 Ñåêñóàë ìàðàüûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïîçóíòóñó.
— ÄÝÎ ñåêñóàë äåâèàíòëûã
Ô66 ÑÅÊÑÓÀË ÈÍÊÈØÀÔ Âß ÌßÍÑÓÁÈÉÉßÒËß ßËÀÃßÄÀÐ

ÏÑÈÕÎËÎÆÈ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô66.õ0 Ùåòåðîñåêñóàë òèï
Ô66.õ1 Ùîìîñåêñóàë òèï
Ô66.õ2 Áèñåêñóàë òèï
Ùÿð èêè úèíñèí áèð-áèðèíÿ ùÿãèãè ñåêñóàë ìöíàñèáÿòè
îëäóãäà èñòèôàäÿ åäèëèð.
Ô66.õ8 Ïðåïóáåðòàò äàõèë åäèëìÿêëÿ äèýÿð òèï
Ô66.0 Úèíñè éåòèøêÿíëèéèí ïîçóíòóñó
Ô66.1 Åãî-äèñòîíèê ñåêñóàë ìÿíñóáèééÿò
Ô66.2 Ñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿðèí ïîçóíòóñó
Ô66.8 Ïñèõîñîñèàë èíêèøàôûí äèýÿð ïîçóíòóëàðû
Ô66.9 Ïñèõîñîñèàë èíêèøàôûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïîçóíòóñó
Ô68 ÉÅÒÊÈÍ ÉÀØËÀÐÄÀ, ÄÈÝßÐ ÊÀÌÈË ØßÕÑÈÉÉßÒ

Ô68.0 Ïñèõîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí ôèçèêè ÿëàìÿòëÿðèí øèøèðäèðèëìÿñè
— êîìïåíñàñèîí íåâðîç.
Ô68.1 Ôèçèêè âÿ éà ïñèõîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí ãÿñäÿí éàðàäûëìàñû,
ñèìóëéàñèéàñû âÿ éà ÿëèëëÿøäèðèëìÿñè (ñèìóëéàòèâ ïîçóíòó)
— õÿñòÿõàíà ùÿðèñëèéè ñèíäðîìó;
— Ìöíõàóçåí ñèíäðîìó;
— êþ÷ÿðè õÿñòÿ...
Ô68.8 Éåòêèí éàøëàðäà äèýÿð ñïåñèôèê äàâðàíûø âÿ êàìèë øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû
— ÄÝÎ õàñèééÿò ïîçóíòóñó;
— ÄÝÎ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ ïîçóíòóñó.
Ô69 ÉÅÒÊÈÍ ÉÀØËÀÐÄÀ ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÊÀÌÈË

ØßÕÑÈÉÉßÒ Âß ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓÑÓ
Ô7 ÊßÌÀÜÛËËÛÃ
Ô70 ÉÖÍÝÖË ÊßÌÀÜÛËËÛÃ

— êÿìàüûëëûã;
— éöíýöë ÿãëè ñóáíîðìàëëûã;
— éöíýöë îëèãîôðåíèéà;
— äåáèëëèê
Ô71 ÎÐÒÀ ÊßÌÀÜÛËËÛÃ

— èìáåñèëëèê;
— îðòà äÿðÿúÿëè ÿãëè ñóáíîðìàëëûã;
— îðòà äÿðÿúÿëè îëèãîôðåíèéà
Ô72 ÀÜÛÐ ÊßÌÀÜÛËËÛÃ

— àüûð ÿãëè ñóáíîðìàëëûã;
— àüûð îëèãîôðåíèéà
Ô73 ÄßÐÈÍ ÊßÌÀÜÛËËÛÃ

— èäèîòèéà;
— äÿðèí ÿãëè ñóáíîðìàëëûã;
— äÿðèí îëèãðîôðåíèéà
Ô78 ÄÈÝßÐ ÊßÌÀÜÛËËÛÃ
Ô79 ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÊßÌÀÜÛËËÛÃ

— ÄÝÎ ÿãëè ÷àòûøìàçëûã;
— ÄÝÎ ÿãëè ñóáíîðìàëëûã;
— ÄÝÎ îëèãîôðåíèéà
Ô7õ.0 Úöçè äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû âÿ éà îíëàðûí îëìàìàñû
Ô7õ.1 Äèããÿò âÿ éà ìöàëèúÿ òÿëÿá åäÿí õåéëè äÿðÿúÿëè äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
Ô7õ.8 äèýÿð äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
Ô7õ.9 äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû ìöÿééÿí åäèëìÿéèá
Ô8 ÏÑÈÕÎËÎÆÈ ÈÍÊÈØÀÔÛÍ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô80 ÍÈÒÃÈÍ ÈÍÊÈØÀÔÛÍÛÍ ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô80.0 Íèòãèí àðòèêóëéàñèéàñûíûí ñïåñèôèê ïîçóíòóëàðû
— àðòèêóëéàñèéàíûí èíêèøàôû ïîçóíòóñó;
— àðòèêóëéàñèéàíûí ôóíêñèîíàë ïîçóíòóñó;
— ïÿëòÿê íèòã;
— äèñëàëèéà;
— ôîíîëîæè èíêèøàôûí ïîçóíòóñó.
Ô80.1 Íèòãèí òÿñèð ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóíòóñó
— èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð îëàí äèñôàçèéà âÿ éà àôàçèéà, åêñïàíñèâ òèï.
Ô80.2 Íèòãè àíëàìàã ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóíòóñó
— èíêèøàôûí àôàçèéà âÿ éà äèñôàçèéàñû, ðåñåïòèâ òèï;
— ñþç êàðëûüû;
— åøèòìÿíèí àíàäàíýÿëìÿ ãàâðàíûëìàìàñû;
— èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð Âåðíèêå àôàçèéàñû.
Ô80.3 Ãàçàíûëìà àôàçèéà åïèëåïñèéà èëÿ (Ëàíäàó
— Êëåôôíåð ñèíäðîìó)
Ô80.8 Íèòã èíêèøàôûíûí äèýÿð ïîçóíòóëàðû
— ïÿëòÿê íèòã
Ô80.9 Íèòã èíêèøàôûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿìÿñè ïîçóíòóëàðû
— ÝÎ íèòã ïîçóíòóñó
Ô81 ÌßÊÒßÁ ÂßÐÄÈØËßÐÈ ÈÍÊÈØÀÔÛÍÛÍ ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

— îõóìà âÿðäèøèíèí ñïåñèôèê ïîçóíòóñó äèñëåêñèéà;
— éàçìà âÿðäèøèíèí ñïåñèôèê ïîçóíòóñó;
— ùåñàáëàìà âÿðäèøèíèí ñïåñèôèê ïîçóíòóñó, «äèñêàëêóëèéà»;
— ìÿêòÿá âÿðäèøèíèí ãàðûøûã ïîçóíòóñó, «þéðÿíìÿíèí ÷ÿòèíëèéè»;
Ô81.0 Îõóìàíûí ñïåñèôèê ïîçóíòóñó
— îõó ãàáèëèééÿòèíäÿ ñïåñèôèê ýåðèëèê;
— ÿêñ èñòèãàìÿòäÿ îõóìàã;
— èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð äèñëåêñèéà;
— îõóìàíûí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿëÿíÿí òÿëÿôôöç ïîçóíòóñó.
Ô81.1 Òÿëÿôôöçöí (ñþçöí ùåúàëàíìàñûíûí) ñïåñèôèê ïîçóíòóñó
— òÿëÿôôöçöí ñïåñèôèê ýåðèëèéè
Ô81.2 Ñàéìàã âÿðäèøèíèí ñïåñèôèê ïîçóíòóñó
— èíêèøàôëà ÿëàãÿäàð ñàéìàíûí ñïåñèôèê ïîçóíòóñó;
— Ãåðñìàí èíêèøàô ñèíäðîìó;
— èíêèøàô àêàëêóëèéàñû
Ô81.3 Ìÿêòÿá âÿðäèøëÿðèíèí ãàðûøûã ïîçóíòóëàðû
Ô81.8 Ìÿêòÿá âÿðäèøëÿðè èíêèøàôûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïîçóíòóñó
— ÄÝÎ áèëèê ãàçàíìà ñÿðèøòÿñèçëèéè;
— ÄÝÎ þéðÿíìÿ ñÿðèøòÿñèçëèéè;
— ÄÝÎ þéðÿíìÿ ïîçóíòóñó.
Ô82 ÙßÐßÊÈ ÔÓÍÊÑÈÉÀËÀÐÛÍ ÈÍÊÈØÀÔÛÍÛÍ

ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓÑÓ
— óøàã éþíäÿìñèçëèéè ñèíäðîìó;
— èíêèøàô äèñïðàêñèéàñû
Ô83 ÈÍÊÈØÀÔÛÍ ÃÀÐÛØÛÃ ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô84 ÈÍÊÈØÀÔÛÍ ÖÌÓÌÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô84.0 Óøàã àóòèçìè
— àóòèñòèê ïîçóíòó;
— èíôàíòèë àóòèçì;
— èíôàíòèë ïñèõîç;
— Êàííåð ñèíäðîìó
Ô84.1 Àòèïèê àóòèçì
— àóòèñòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ îðòà äÿðÿúÿëè êÿìàüûëëûã;
— àòèïèê óøàã ïñèõîçó
Ô84.2 Ðåòò ñèíäðîìó
Ô84.3 Óøàã éàøëàðûíäà äèýÿð äåçèíòåãðàòèâ ïîçóíòó
— äåçèíòåãðàòèâ ïñèõîç;
— Ãåëëåð ñèíäðîìó;
— óøàã äåìåíñèéàñû (èíôàíòèë äåìåíñèéà);
— ñèìáèîòèê ïñèõîç
Ô84.4 Êÿìàüûëëûã âÿ ñòåðåîòèï ùÿðÿêÿòëÿðëÿ áèðýÿ ðàñòýÿëèíÿí
ùèïåðàêòèâ ïîçóíòó
Ô84.5 Àñïåðãåð ñèíäðîìó
— óøàã éàøëàðûíäà øèçîèä ïîçóíòó
Ô84.8 Äèýÿð öìóìè èíêèøàô ïîçóíòóëàðû
Ô84.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø öìóìè èíêèøàô ïîçóíòóñó
Ô88 ÏÑÈÕÎËÎÆÈ ÈÍÊÈØÀÔÛÍ ÄÈÝßÐ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

— èíêèøàô àãíîçèéàñû
Ô89 ÏÑÈÕÎËÎÆÈ ÈÍÊÈØÀÔÛÍ ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÏÎÇÓÍÒÓÑÓ

— ÄÝÎ èíêèøàô ïîçóíòóñó
Ô9 ÀÄßÒßÍ, ÓØÀÃ Âß ÉÅÍÈÉÅÒÌß ÉÀØËÀÐÛÍÄÀ

ÁÀØËÀÉÀÍ ÄÀÂÐÀÍÛØ Âß ÅÌÎÑÈÉÀ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô90 ÙÈÏÅÐÊÈÍÅÒÈÊ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ

Ô90.0 Äèããÿò ôÿàëëûüûíûí ïîçóíòóñó
— ôÿàëëûüûí àðòìàñû èëÿ äèããÿò ÷àòûøìàçëûüû
ïîçóíòóñó âÿ éà ñèíäðîìó;
— äèããÿòèí ÷àòûøìàçëûüûíûí ùèïåðàêòèâ ïîçóíòóñó
Ô90.1 Äàâðàíûøûí ùèïåðêèíåòèê ïîçóíòóñó
Ô90.8 Äèýÿð ùèïåðêèíåòèê ïîçóíòóëàð
Ô90.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ùèïåðêèíåòèê ïîçóíòó
— óøàã âÿ éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäà ÄÝÎ ùèïåðêèíåòèê ðåàêñèéà
âÿ éà ñèíäðîì
Ô91 ÄÀÂÐÀÍÛØ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô91.0 Àèëÿäàõèëè øÿðàèòëÿ ìÿùäóäëàøàí äàâðàíûø ïîçóíòóñó
Ô91.1 Èúòèìàèëÿøìÿìèø äàâðàíûø ïîçóíòóñó
— èúòèìàèëÿøìÿìèø àãðåññèâ äàâðàíûø;
— äàâðàíûø ïîçóíòóñó;
— òÿíùà àãðåññèâ òèï
Ô91.2 Èúòèìàèëÿøìèø äàâðàíûø ïîçóíòóñó
— äàâðàíûø ïîçóíòóñó, ãðóï òèïè;
— ãðóï äåëèíêâåíòëèéè;
— úèíàéÿòêàð äÿñòÿäÿ (áàíäà) öçâèëèê øÿðàèòèíäÿ ùöãóãè ïîçóíòóëàð;
— áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ îüóðëóã;
— ìÿêòÿáäÿ äÿðñ áóðàõìàã
Ô91.3 Ìöõàëèôÿò÷è-ÿäÿáñèçëèê ïîçóíòóñó
Ô91.8 Äèýÿð äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
Ô91.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø äàâðàíûø ïîçóíòóñó
— ÄÝÎ, óøàãëàðäà äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû;
— ÄÝÎ, óøàã éàøëàðûíäà äàâðàíûø ïîçóíòóñó
Ô92 ÄÀÂÐÀÍÛØÛÍ Âß ÅÌÎÑÈÉÀËÀÐÛÍ ÃÀÐÛØÛÃ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô92.0 Äàâðàíûøûí äåïðåññèâ ïîçóíòóñó
— äåïðåññèâ ïîçóíòó èëÿ ÿëàãÿëÿíÿí (Ô30—Ô39) äàâðàíûø
ïîçóíòóëàðû (Ô91.-)
Ô92.8 Äàâðàíûøûí âÿ åìîñèéàëàðûí äèýÿð ãàðûøûã ïîçóíòóëàðû
— åìîñèîíàë ïîçóíòó (Ô93.-) âÿ éà íåâðîòèê ïîçóíòó èëÿ
(Ô40—Ô48) ÿëàãÿëÿíÿí äàâðàíûø ïîçóíòóñó (Ô91.-)
Ô92.9 Äàâðàíûøûí âÿ åìîñèéàëàðûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿììèø, ãàðûøûã ïîçóíòóñó
Ô93 ÓØÀÃ ÉÀØËÀÐÛ Ó×ÖÍ ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÅÌÎÑÈÉÀ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô93.0 Óøàã éàøëàðûíäà àéðûëûãëà ÿëàãÿäàð òÿøâèø ïîçóíòóñó
Ô93.1 Óøàã éàøëàðûíäà ôîáèê òÿøâèø ïîçóíòóñó
Ô93.2 Óøàã éàøëàðûíäà èúòèìàè òÿøâèø ïîçóíòóñó
— óøàã âÿ éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäà éîâóøìàçëûã ïîçóíòóñó.
Ô93.3 Áàúû/ãàðäàøûí ðÿãàáÿòè ïîçóíòóñó
— áàúû/ãàðäàøûí ãûñãàíúëûüû
Ô93.8 Óøàã éàøëàðûíäà äèýÿð åìîñèîíàë ïîçóíòóëàð
— ìÿíñóáèééÿòèí ïîçóíòóñó;
— ýöúëö òÿøâèø ïîçóíòóñó;
— ùÿìéàøûäëàðû èëÿ ðÿãàáÿò (ÿêèçëÿðäÿ äåéèë)
Ô93.9 Óøàã éàøëàðûíäà äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø åìîñèîíàë ïîçóíòó
— ÄÝÎ, óøàã éàøëàðûíäà åìîñèîíàë ïîçóíòó
Ô94 ÓØÀÃ Âß ÉÅÍÈÉÅÒÌß ÉÀØËÀÐÛÍÄÀ ÁÀØËÀÉÀÍ

ÑÏÅÑÈÔÈÊ ÈÚÒÈÌÀÈ ÔßÀËÈÉÉßÒ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô94.0 Åëåêòèâ ìóòèçì
— ñå÷ìÿ ìóòèçì
Ô94.1 Óøàã éàøëàðûíäà ìåùðèáàí÷ûëûüûí ðåàêòèâ ïîçóíòóñó
137
Ô94.2 Óøàã éàøëàðûíäà ìåùðèáàí÷ûëûüûí èôðàò ïîçóíòóñó

— òÿíýÿ ýÿòèðìÿéÿí ïñèõîïàòèéà;
— èíñòèòóòñèîí (ìöÿññèñÿ) ñèíäðîì
Ô94.8 Óøàã éàøëàðûíäà èúòèìàè ôÿàëëûüûí äèýÿð ïîçóíòóëàðû
— èúòèìàè ñÿðèøòÿíèí ÷àòûøìàçëûã èëÿ øÿðòëÿíÿí èúòèìàè ôÿàëëûüûí àóòèçàñèéàñû
âÿ óòàíúàãëûã ïîçóíòóëàðû
Ô94.9 Óøàã éàøëàðûíäà èúòèìàè ôÿàëëûüûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ïîçóíòóñó
Ô95 ÒÈÊÎÇ (ÑßÉÐÈÌß) ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ

Ô95.0 Òðàíçèòîð òèêîç ïîçóíòó
Ô95.1 Õðîíèê ùÿðÿêÿò âÿ éà ñÿñèí ñÿéðèìÿñè (òèêîç) ïîçóíòóñó
Ô95.2 Áèðëÿøìèø ñÿñ âÿ ÷îõñàéëû ùÿðÿêÿò ñÿéðèìÿëÿðè
ïîçóíòóñó (äå ëéà Òóðåòò ñèíäðîìó)
Ô95.8 Äèýÿð òèêîç (ñÿéðèìÿ) ïîçóíòóëàðû
Ô95.9 Äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø òèêîç ïîçóíòó
Ô98 ÀÄßÒßÍ, ÓØÀÃ Âß ÉÅÍÈÉÅÒÌß ÉÀØËÀÐÛÍÄÀ ÁÀØËÀÉÀÍ

ÄÈÝßÐ ÄÀÂÐÀÍÛØ Âß ÅÌÎÑÈÉÀ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐÛ
Ô98.0 Ãåéðè-öçâè åíóðåç
— ôóíêñèîíàë âÿ éà ïñèõîýåí åíóðåç;
— ãåéðè-öçâè ìÿíøÿëè ñèäèê ñàõëàìàìàã;
— ãåéðè-öçâè òÿáèÿòëè áèðèíúèëè (èêèíúèëè) åíóðåç
Ô98.1 Ãåéðè-öçâè åíêîïðåç
Ô98.2 Êþðïÿëÿðäÿ âÿ óøàãëàðäà ãèäàëàíìà ïîçóíòóñó
— êþðïÿëÿðäÿ ãóñìà ïîçóíòóëàðû
Ô98.3 Êþðïÿëÿðäÿ âÿ óøàãëàðäà ãèäà êèìè éåéèëìÿéÿí
ÿøéàëàðûí éåéèëìÿñè (ïèêà)
Ô98.4 Ñòåðåîòèï ùÿðÿêÿò ïîçóíòóëàðû
Ô98.5 Êÿêÿëÿìÿ
Ô98.6 Íèòãèí áîüóëìàñû
Ô98.8 Àäÿòÿí, óøàã âÿ éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäà áàøëàéàí äèýÿð
ñïåñèôèê äàâðàíûø âÿ åìîñèéà ïîçóíòóëàðû
— äûðíàãëàðûíû ýÿìèðìÿê;
— áóðíóíó ãóðäàëàìàã;
— áàðìàãëàðûíû ñîðìàã;
— ìàñòóðáàñèéà (ùÿääÿí àðòûã);
— ÷îõ ôÿàë îëìàéàí ãàéüû àçëûüû ïîçóíòóñó
Ô98.9 Àäÿòÿí, óøàã âÿ éåíèéåòìÿ éàøëàðûíäà áàøëàéàí äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø,
äàâðàíûø âÿ åìîñèéà ïîçóíòóëàðû
Ô99 ÄßÃÈÃËßØÄÈÐÈËÌßÌÈØ ÏÑÈÕÈ ÏÎÇÓÍÒÓ

Äèýÿð ýþñòÿðèúèñè îëìàéàí ïñèõè ïîçóíòó
I I Ù ÈÑÑß
Ï ÑÈ ÕÈ Õß Ñ Òß ËÈÊ Ëß ÐÈÍ
ÑÈÌ Ï ÒÎ Ì À ÒÈ Ê ÀÑI
ÂÛÛ ÔSSÑÈË
ÖÌ Ó Ì È Ï ÑÈ ÕÎ Ï À ÒÎ ËÎ Ý È ÉÀ
Äóéüó âÿ ãàâðàìàíûí ïîçóíòóëàðû

Õàðèúè àëÿì ùàããûíäà áöòöí ìÿëóìàòëàðû èíñàí äóéüó îðãàíëàðû âàñèòÿ-
ñèëÿ ÿëäÿ åäèð. Äóéüó îðãàíëàðûíà âÿ éà àíàëèçàòîðëàðà ýþðìÿ, åøèòìÿ, ãî-
õó, äàä, îðãàíèçìèí õàðèúèíäÿ âÿ äàõèëèíäÿ éåðëÿøÿí öìóìè ùèññèééàò ðå-
ñåïòîðëàðû àèääèð. Úèñèì âÿ ùàäèñÿëÿðèí äóéüó îðãàíëàðûíà òÿñèðè íÿòèúÿñèí-
äÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí âÿ áó úèñèì, éàõóä ùàäèñÿëÿðèí àéðû-àéðû õàññÿëÿðèíèí èíè-
êàñûíäàí èáàðÿò îëàí ÿí ñàäÿ ïñèõè ïðîñåñ ä ó é ü ó àäëàíûð.
Äóéüó âàñèòÿñèëÿ èíñàí ñîéóüó, èñòèíè, èøûüû, ãàðàíëûüû, àúûíû, øèðèíè, àü-
ðûíû âÿ ñ.-íè ùèññ åäèð. Äóéüó áèçè ÿùàòÿ åäÿí ìàääè âàðëûüûí, öìóìèééÿò-
ëÿ, áöòöí áèëèêëÿðèìèçèí áàøëàíüûúû, èëêèí ìÿðùÿëÿñèäèð.
Äóéüó ïðîñåñèíèí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ñ å í å ñ ò î ï à ò è é à ë à ð
áàø âåðèð. Áóíëàðà ýþéíÿìÿ, äàðòûëìà, òÿçéèã, ãûäûãëàíìà, ñàíúìà, ñîéóã-
ëóã âÿ áèð ñûðà äèýÿð õîøàýÿëìÿéÿí ùèññëÿð àèääèð. Ñåíåñòîïàòèéàëàð ÿêñÿð
ùàëëàðäà ÿçàáâåðèúè âÿ äàâàìëû îëóð. Îíëàð áÿäÿíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ ìö-
øàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Ñåíåñòîïàòèéàëàð áèð ñûðà ùàëëàðäà ñàìîòîôîðì âÿ éà èïîõîíäðèê øèêà-
éÿòëÿðëÿ áèðëèêäÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áó ÿëàìÿòëÿð ùÿì ñîìàòèê, ùÿì äÿ ïñèõè
õÿñòÿëèêëÿðäÿ, òðàâìàòèê åíñåôàëîïàòèéàëàðäà, áåéíèí äàìàð õÿñòÿëèêëÿðèí-
äÿ, òÿøâèøëè ïîçóíòóëàðäà âÿ ñ. õÿñòÿëèêëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ðåñåïòîð äóéüó
ïðîñåñèíèí ïîçóíòóëàðûíà ñàäÿ ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð êèìè òÿçàùöð åäÿí
ùèïåðñòåçèéàëàð âÿ ùèïîñòåçèéàëàð äà àèä åäèëìÿëèäèð.
Ù è ï å ð ñ ò å ç è é à ãûúûãëàðûí êÿñêèíëÿøìèø (ýöúëö) ãàâðàíûëìàñûäûð.
Àäè ëàìïà èøûüû ýþçãàìàøäûðûúû ïðîæåêòîð, ÿòðàôäàêû ÿøéàëàðûí ðÿíýè îëäóã-
úà ÿëâàí, ñÿñëÿð ýóðóëòó êèìè âÿ ñ. ãàâðàíûëûð. Ùèïåðñòåçèéàëàð ÿêñÿð ùàëëàð-
Öìó ìè ïñè õî ïà òî ëî ýè éà 139
äà ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðäÿ, éîðüóíëóãëà ÿëàãÿäàð âÿ äèýÿð ñòðåññ ùàëëàðûíäà

ðàñò ýÿëèíèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ äÿ
ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ù è ï î ñ ò å ç è é à — ãûúûãëàðûí çÿèô ãàâðàíûëìàñûäûð. Áåëÿ ïîçóíòó çà-
ìàíû ìöùèòäÿêè ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿð ñîëüóí, ñÿñëÿð çÿèô, ãîõóëàð êöòëÿøìèø
ãàâðàíûëûð, ÌÑÑ öçâè ïàòîëîýèéàñû çàìàíû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Ï à ð à ñ ò å ç è é à ë à ð äàõèëè îðãàíëàðäà ýåäÿí áèð ÷ûðà ïàòîëîæè
ïðîñåñëÿðëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíûð. Ïàðàñòåçèéàëàð ñåíåñòîïàòèéàëàðäàí ôÿðãëè îëà-
ðàã, ìöõòÿëèô äàõèëè îðãàíëàðäà ìåéäàíà ÷ûõàí ïàòîëîæè ïðîñåñëÿð íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Ãàâðàìà äóéüóëàðûí ñèíòåçèíäÿí éàðàíàí ìöðÿêêÿá ïðîñåñäèð. Ãàâðà-
ìà çàìàíû ÿøéàëàðûí ùÿúìè, ðÿíýè âÿ äèýÿð õöñóñèééÿòëÿðè áöòþâëöêëÿ äÿðê
îëóíóð. Äóéüó îðãàíëàðû îáéåêòèâ âàðëûüûí ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíäÿ ÿêñ
îëóíìàñûíà ãàâðàìà äåéèëèð. Ãàâðàìà àêòèâ ïðîñåñ îëóá äèýÿð ïñèõè ôóíê-
ñèéàëàðëà ñûõ ÿëàãÿäàðäûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàíûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, ìàðàã äàèðÿ-
ñè âÿ èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã, ÿøéà âÿ ùàäèñÿëÿð ìöõòÿëèô
úöð ãàâðàíûëà áèëÿð. Ðÿññàì òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñèíè, éàøûëëûãëàð àðàñûíäà àõàí
÷àéû éöêñÿê áÿäèè âöñÿòëÿ, áàøãà áèðèñè ùÿìèí ìÿíçÿðÿíè ñþíöê, ìÿçìóí-
ñóç ãàâðàéà áèëÿð âÿ éà äà èñòèðàùÿò çàìàíû éàõøû ÿùâàëè-ðóùèééÿäÿ ùÿð
ùàíñû áèð ìóñèãèíè äèíëÿéÿðÿê, îíäàí éöêñÿê çþâã àëàí øÿõñ, îâãàòû ïèñ,
éîðüóí îëàðêÿí, ùÿìèí ìóñèãèíè ãûúûãëàíäûðûúû áèð ñÿñ êèìè ãàâðàéà áèëÿð.
Ãàâðàìàíûí ïîçóíòóëàðû 4 ãðóïà áþëöíöð: 1) àãíîçèéàëàð; 2) èëëöçèéà-
ëàð; 3) ùàëëöñèíàñèéàëàð; 4) ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð.
À ã í î ç è é à . Ãíîçèñ — éóíàí ñþçö îëóá, òàíûìàã (èäðàê), à — èñÿ
èíêàð ìÿíàñûíäàäûð, éÿíè òàíûìàíûí ïîçóëìàñû äåìÿêäèð. Áó äóéüó îðãàí-
ëàðûíûí àíàòîìèê âÿ ôèçèîëîæè ïîçóíòóñó èëÿ äåéèë, áåéèí ãàáûüûíûí àëè èíòåã-
ðàòèâ øþáÿëÿðèíèí çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Àãíîçèéàëàð áöòöí
äóéüó îðãàíëàðûíà àèä îëà áèëÿð.
Ý þ ð ì ÿ (îïòèê) àãíîçèéàñû íèñáÿòÿí òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Áóíà «ðóùè
êîðëóã» äà äåéèëèð. Áåëÿ ïîçóíòó çàìàíû õÿñòÿ ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíû áàõ-
ìàãëà òàíûéà áèëìèð, ëàêèí ÿëè èëÿ òîõóíäóãäà îíó äöçýöí ãàâàðéà áèëèð.
Ýþðìÿ àãíîçèéàñû áÿçÿí ÿøéàëàðà äåéèë, îíëàðûí ìÿçìóíóíà àèä îëà áèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ ùÿð ùàíñû áèð øÿêèëÿ áàõàðêÿí îðàäà òÿñâèð îëóíàí ùàäèñÿ-
íèí ìÿçìóíóíó áàøà äöøÿ áèëìèð. Áÿçè ùÿðôëÿðè òàíûéà áèëìÿäèéè ö÷öí éà-
çûíû îõóéà áèëìèð (ä è ñ ë å ê ñ è é à ). Áÿçÿí íîò éàçûëàðûíû (î ï ò è ê à ì ó -
ç è é à ), ðÿãÿìëÿðè, ðÿíýëÿðè, áèð ñûðà ùàëëàðäà èñÿ õÿñòÿ îíà éàõøû ìÿëóì
îëàí ÿøéàëàðû ñàíêè èëê äÿôÿ ýþðöð.
Å ø è ò ì ÿ à ã í î ç à ñ è é à ñ û (áóíà «ðóùè êàðëûã» äà äåéèëèð) çàìà-
íû õÿñòÿ îíà òàíûø îëàí ñÿñëÿðè, ñþçëÿðè, ìóñèãè ìåëîäèéàëàðûíû àíëàéà áèë-
ìèð. Àãíîçèéàëàð áàøëûúà îëàðàã áåéíèí öçâè ïîçóíòóëàðûíäà, òðàâìàëàð,
øèøëÿð, äàìàð õÿñòÿëèêëÿðè âÿ ñ.-äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
È ë ë ö ç è é à (èëëóñèî) — ôðàíñûçúà àëäàäû-

úû òÿñÿââöð, éàíûëìà, òÿùðèô îëóíìóø ãàâðà-
ìà äåìÿêäèð. Äóéüó îðãàíëàðûíà ìöâàôèã
îëàðàã èëëöçèéàëàð 5 ôîðìàéà áþëöíöð: ýþðìÿ,
åøèòìÿ, ãîõó, äàä âÿ òàêòèë èëëóçèéàëàð. Áÿçÿí
èëëöçèéàëàð ïñèõè úÿùÿòäÿí ñàüëàì àäàìëàðäà
äà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿëèê
ÿëàìÿòè ùàããûíäà äåéèë, ãàâðàìàíûí áó âÿ éà
áàøãà ñÿáÿáäÿí ÷ÿòèíëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ âÿ
éà ôèçèêè ùàäèñÿëÿðäÿí éàðàíàí ãåéðè-ïàòàëîæè
(ôèçèîëîæè) èëëöçèéàëàð ùàããûíäà äöøöíöëìÿëè-
äèð. Ìÿñÿëÿí, ãóëàüû àüûð åøèäÿí âÿ éà ýþçö
çÿèô ýþðÿí àäàìûí ñÿñ âÿ ÿøéàíû äöçýöí ãàâ-
Øÿêèë 6. Åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû ðàìàìàñû, éàõóä è÷ÿðèñèíäÿ ìàéå îëàí ñòÿêà-
îëàí õÿñòÿ. íà ñàëûíìûø ãàøûüûí ñûíìûø ýþðöíìÿñè âÿ ñ. Èë-
ëöçèéàëàð áÿçÿí ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè éîðüóíëóã
íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð.
Ïñèõè ïîçóíòó íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí èëëöçèéàëàð çàìàíû õÿñòÿ þç ñÿùâèíè
äöçÿëòìÿê èãòèäàðûíäà îëìóð. Éàíëûø ãàâðàìà õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèí-
äÿí âÿ äàâàìåòìÿ ìöääÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã óçóíìöääÿòëè îëóð. Èëëöçè-
éàëàð äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû (ìÿñÿ-
ëÿí, éöêñÿê òåìïåðàòóðëà äàâàì åäÿí éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðäÿ, èíòîêñèêàñè-
éàëàðäà) äàùà òåç-òåç òÿñàäöô îëóíóð. Áåëÿ ùàëëàðäà èëëöçèîí ïîçóíòó åéíè
çàìàíäà áèð íå÷ÿ äóéüó îðãàíûíû ÿùàòÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ õÿñòÿõàíà èø-
÷èëÿðèíè þç ãîùóìëàðûíà, ìöõòÿëèô àëÿò âÿ úèùàçëàðû ÿúàéèá ùåéâàíëàðà áÿí-
çÿäèð. Õÿñòÿëÿðèí âÿ éà òèáá èø÷èëÿðèíèí áèð-áèðèëÿ åòäèéè ñþùáÿòè îíóí ùàã-
ãûíäà äàíûøûã êèìè, ìÿòáÿõäÿí ýÿëÿí ãîõóíó èíñàí ÿòèíèí áèøèðèëìÿñèíäÿí
éàðàíàí ãîõóéà áÿíçÿäèð âÿ ñ.
À ô ô å ê ò è â (àôôåêòîýåí) èëëöçèéàëàð ùèññèéàòûí ýöúëÿíìÿñè ôîíóíäà —
ãîðõó, âàùèìÿ, ýÿðýèí ýþçëÿìÿ çàìàíû òÿñàäöô îëóíóð. Õÿñòÿ êöíúäÿ, äè-
âàðäà àñûëìûø ïàëòîíó åâÿ ýèðìèø îüðóéà, àüàúûí ÿéðè áóäàüûíû îíà ùöúöì
åòìÿéÿ ùàçûðëàøàí çÿùÿðëè èëàíà, ïÿíúÿðÿ øöøÿñèíäÿí äöøÿí êþëýÿíè úàíè-
éÿ áÿíçÿäèð.
Â å ð á à ë è ë ë ö ç è é à — åøèòìÿ èëëöçèéàñûäûð, áóíóíëà áèð éåðäÿ ýþðìÿ,
äàä, ãîõó âÿ òàêòèë èëëöçèéàäà îëà áèëÿð.
Ï à ð å é ä î ë è ê è ë ë ö ç è é à ë à ð ä à ÿòðàôäàêû îáðàçëàð, ìÿñÿëÿí,
äèâàðäàí àñûëìûø õàë÷àíûí íàõûøëàðû, ìöõòÿëèô úèçýèëÿð, ñÿìàäàêû áóëóäëàð
ôàíòàñòèê ñÿùíÿëÿðè õàòûðëàäàí ùàäèñÿëÿð êèìè ãàâðàíûëûð. Áó íþâ èëëöçèéàëàð
äåëèðèéîç ùàëûí (àëêîãîë ïñèõîçó) áàøëàíüûú ôàçàñûíäà ðàñò ýÿëèíèð.
Ù à ë ë ö ñ è í à ñ è é à (ùàëëóñèíàòèî — ëàòûí ñþçö îëóá, ãàðàáàñìà, ñÿð-
ñÿìëÿìÿ äåìÿêäèð.) — ùàçûðäà õÿñòÿíèí ãàâðàìà ñôåðàñûíäà îëìàéàí ÿø-

éàëàðûí, ùàäèñÿëÿðèí éàëàí÷û ãàâðàìà îáðàçëàðûíûí éàðàíìàñûäûð. Èëëöçèéàëàð
êèìè ùàëëöñèíàñèéàëàð äà äóéüó îðãàíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã áåø ôîðìàäà
(ýþðìÿ, åøèòìÿ, ãîõó, äàä âÿ òàêòèë ùàëëöñèíàñèéàëàð) òÿñàäöô åäèð. Ùàëöñè-
íàñèéàëàð áÿçÿí áèð íå÷ÿ ùèññ îðãàíûíû ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ ãî-
ëóíà èëàí ñàðûëäûüûíû ýþðöð, îíóí íÿôÿñèíè åøèäèð âÿ ñîéóãëóüóíó ùèññ åäèð.
Åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíäà õÿñòÿ êèìèíñÿ îíó ÷àüûðäûüûíû, òÿùãèð åòäè-
éèíè âÿ éà ùàíñû ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìÿñèíè åøèäèð. Áÿçè õÿñòÿëÿð ùå÷ áèð ìÿ-
íà èôàäÿ åòìÿéÿí ñÿñëÿð (êöéëÿð) åøèäèð (øÿêèë 6).
Ñàäÿ (åëåìåíòàð) åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû à ê î à ç ì âÿ ôîíåìà
(àéðû-àéðû ñþçëÿð) àäëàíûð.
Â å ð á à ë (äàíûøûã) ùàëëöñèíàñèéàëàð ìÿçìóí åòèáàðèëÿ ìöõòÿëèô ôîð-
ìàäà ðàñò ýÿëèíÿ áèëÿð: àéðû-àéðû ñþçëÿð, óçóí-óçàäû ñþéëÿíÿí íèòã âÿ
ñ. Õÿñòÿíèí þçö âÿ ÿòðàôûíäàêû àäàìëàð ö÷öí òÿùëöêÿëè îëàí
è ì ï å ð à ò è â ùàëëöñèíàñèéàëàðäûð. Áóíëàð ÿìðåäèúè õàðàêòåðëè îëóá, õÿñ-
òÿëÿðè úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè åòìÿéÿ ñþâã åäÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëöñèíàñèéàíûí òÿ-
ñèðè àëòûíäà áèð õÿñòÿ ãàäûí þç óøàüûíû áàëòà èëÿ þëäöðìöøäöð. Áàøãà áèð õÿñ-
òÿ èø éåðèíäÿ éàíüûí òþðÿòìèø èäàðÿíèí áöòöí ëàçûìè ñÿíÿäëÿðèíè éàíäûðìûø-
äûð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðè òÿúèëè õÿñòÿõàíàéà éåðëÿøäèðìÿëè âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ
íÿçàðÿò ãîéóëìàëûäûð.
Ý þ ð ì ÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû áÿçÿí ñàäÿ (ìÿñÿëÿí, ãûüûëúûì, ïàðûëòû, òöñ-
òö, úèçýè âÿ ñ. ýþðöíìÿñè), áóíëàðà ô î ò î ï ñ è é à äåéèëèð, áÿçÿí èñÿ ìö-
ðÿêêÿá ìÿçìóíëó îëà áèëÿð. Ñîíóíúó ùàëäà õÿñòÿëÿð îáéåêòèâ ìþâúóä îë-
ìàéàí ùåéâàíëàð, ìöõòÿëèô àäàìëàð, ùàäèñÿëÿð (ìÿñÿëÿí, äþéöø ìåéäàíû-
íû õàòûðëàäàí ñÿùíÿëÿð âÿ ñ.) ýþðäöêëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí ãàð-
øûëàðûíäà þçëÿðèíè ýþðÿ áèëÿðëÿð. Àüûð ïñèõè õÿñòÿëèéÿ òóòóëìóø áèð õÿñòÿ áå-
ëÿ äåìèøäèð: «ãàðøûìäà ö÷ íÿôÿð àäàì äàéàíûá, áèðèíèí ÿëèíäÿ íèçÿ, î áè-
ðèíäÿ òàïàí÷à, ö÷öíúöñöíäÿ èñÿ áàëòà âàðäûð. Îíëàðûí ö÷ö äÿ ìÿí þçö-
ìÿì».
Ã î õ ó ùàëëöñèíàñèéàëàðû îëàí õÿñòÿëÿð ÿêñÿðÿí áóðóíëàðûíà ïèñ ãîõó-
íóí ýÿëìÿñèíè (èéëÿíìèø ÿò, êÿñêèí ãîõóëó äÿðìàí, áåíçèí âÿ ñ.) áèëäèðèð-
ëÿð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà èñÿ õÿñòÿëÿð ýöíëÿðëÿ éåìÿêäÿí èìòèíà åäèð, îðàéà
çÿùÿðëè ìàääÿëÿð ãàòûëäûüûíû âÿ õþðÿéèí ìåéèò ÿòèíäÿí áèøèðèëäèéèíè ñþéëÿ-
éèðëÿð.
Ò à ê ò è ë ùàëëöñèíàñèéàëàðäà õÿñòÿëÿð áÿäÿíèí ìöõòÿëèô íàùèéÿëÿðèíäÿ
ýþéíÿìÿ, ñîéóãëóã, äàðòûëìà âÿ ñ. êèìè ùèññèééàòûí îëìàñû, áÿäÿíëÿðèíäÿ
úöúöëÿðèí âÿ ãàðûøãàëàðûí ýÿçäèéèíè äåéèðëÿð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà áó áþúÿêëÿð
îíëàðû ñàíêè äèøëÿéèð, úûðìàãëàéûð âÿ äèýÿð ôîðìàäà íàðàùàò åäèð.
Òàêòèë ùàëëöñèíàñèéàëàðûí âèññåðàë ôîðìàñûíäà õÿñòÿëÿð äàõèëè îðãàíëà-
ðûíäà (éåìÿê áîðóñó, ìÿäÿ âÿ áàüûðñàãëàðäà, îéíàãëàðûíäà âÿ ñ.) òèêàí, áû-

÷àã âÿ éà úàíëûëàðûí (àðû, ãàðûøãà, áþúÿê, èëàí âÿ ñ.) îëìàñûíû áèëäèðèðëÿð.
Ùàëëöñèíàñèéàëàð ùàíñû äóéüó îðãàíûíà àèä îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã
ùÿãèãè âÿ éàëàí÷û îëìàãëà èêè éåðÿ áþëöíöð.
Àäè ùàëëöñèíàñèéàëàðûí îáéåêòè (ùàëëöñèíàòîð îáðàç) îðãàíèçìäÿí êÿíàð
ìöùèòäÿ éåðëÿøìèø îëóð. Ìÿñÿëÿí, «ñÿñ» äèâàðûí àðõàñûíäàí, êö÷ÿäÿí, ãî-
õó î áèðè îòàãäàí ýÿëèð âÿ ñ.
É à ë à í ÷ û ùàëëöñèíàñèéàëàð (ï ñ å â ä î ù à ë ë ö ñ è í à ñ è é à ë à ð )
äàùà ìöðÿêêÿá õàðàêòåðëè îëóá, òÿêúÿ ãàâðàìàíû äåéèë, åéíè çàìàíäà òÿ-
ôÿêêöð ñôåðàñûíû äà ÿùàòÿ åäèð. Áó çàìàí ùàëëöñèíàòîð îáðàç îðãàíèçìèí
þçöíäÿ éåðëÿøèð. Áåëÿ êè, õÿñòÿ ñÿñè, ãîõóíó, ÿúàèá ùåéâàíû áÿäÿíèíèí äà-
õèëèíäÿ ùèññ åäèð. Ñþùáÿò çàìàíû î ãåéä åäèð êè, «ñÿñëÿð» áåéíèìèí è÷èíäÿ-
äèð, ãîõó ìÿäÿìäÿí ýÿëèð, âÿùøè ùåéâàíëàðû «áåéíèíèí ýþçö» èëÿ ýþðöð.
Ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàð, àäÿòÿí, ìöðÿêêÿá ïñèõîëîæè ñèíäðîì, ïñèõè àâòî-
ìàòèçì âÿ éà Êàíäèíñêè-Êëåðàìáî ñèíäðîìóíóí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë
åäèð âÿ øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ïñåâ-
äîùàëëöñèíàñèéàëàð çàìàíû õÿñòÿëÿð ãåéä åäèðëÿð êè, ñÿñëÿð îíëàðû òÿãèá åäèð,
þç àðçóñóíäàí àñûëû îëìàäàí ñàíêè ãÿëáèíÿ ñèðàéÿò åäèð. Åéíè çàìàíäà õÿñ-
òÿ ãàâðàíûëàí ùàäèñÿëÿðèí îíà ìÿúáóðè (èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëìàäàí) òÿëãèí
îëìàñûíû ãåéä åäèð. Éàëàí÷û ùàëëöñèíàñèéàëàðûí 3 ÿñàñ ÿëàìÿòè âàðäûð:
1) ðåàëëûãäà ðàñò ýÿëèíìèð;
2) éàëíûç õÿñòÿéÿ éþíÿëäèëìèø îëóð;
3) äàõèëè ìÿêàíäà áàø âåðèð.
Ù è ï í î ù à ý è ê ùàëëöñèíàñèéàëàð éóõó èëÿ àéûãëûã àðàñûíäà, éÿíè ìöð-
ýöëÿìÿ ôàçàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíà äåéèëèð. Áó íþâ
ùàëëöñèíàñèéàëàð áÿçÿí ìöðÿêêÿá ñÿùíÿëÿðè õàòûðëàäàí ìÿçìóíäà (õÿñòÿ-
ëÿð «ñàíêè òåëåâèçèéà âåðëèøëÿðèíÿ áàõûðàì» ñþéëÿéèðëÿð) îëóð. Áÿçÿí ãåéðè-
àäè àäàìëàð îíëàðû ãîðõóäóð, ùöúóì åäèð âÿ éà ëàüà ãîéóð. Õÿñòÿ ýþçöíö
à÷äûãäà áöòöí áó ñÿùíÿëÿð éîõ îëóð, áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà éåíèäÿí òÿ-
çàùöð åäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ùèïíîùàýèê ùàëëöñèíàñèéàëàð éóõóäàí îéàíàí-
äà àéûëìàüà àç ãàëìûø, ñÿùÿðÿ éàõûí áàø âåðèð.
Ô ó í ê ñ è î í à ë ùàëëöñèíàñèéàëàð éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ùàëëöñèíàñèéà-
ëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ðåàë ãûúûãëàíäûðûúûëàð ÿñàñûíäà éàðàíûð âÿ éàëíûç ãûúûã
ìÿíáÿéè éîõ îëäóãäàí ñîíðà, î äà éîõ îëóð. Ìÿñÿëÿí, ãàòàðäà ýåäÿí øÿõñ
òÿêÿðëÿðèí àùÿíýäàð ñÿñèíè ñþçëÿð, îíóí öíâàíûíà äåéèëÿí ìöõòÿëèô ñþéöø-
ëÿð êèìè åøèäèð. Áó íþâ ùàëëöñèíàñèéàëàðû èëëöçèéàëàðà áÿíçÿòìÿê îëàð, ëàêèí
èëëöçèéàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã áóðàäà õÿñòÿ ùÿì òÿêÿðëÿðèí òûããûëòûñûíû, ùÿì
äÿ îíóí öíâàíûíà äåéèëÿí ñþçëÿðè åøèäèð. Òÿêÿðëÿðèí òûããûëòûñû äàéàíàí êè-
ìè ñÿñëÿð äÿ êÿñèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ôóíêñèîíàë ùàëëöñèíàñèëàëàð þç õöñóñèééÿòè-
íÿ ýþðÿ èëëöçèéàëàðäàí âÿ éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ùàëëöñèíàñèéàëàðäàí ôÿðãëÿ-

íèð.
Ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð. Áÿçè ìöÿëëèôëÿð áó íþâ ïîçóíòóëàðû ãàâðàìà
ïîçóíòóëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äåéèë, àéðûúà òÿñâèð åäèðëÿð. Ìöÿëëèôèí ôèêðèíúÿ áó
äöçýöí éàíàøìà äåéèë. ×öíêè ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð àäû àëòûíäà òÿñâèð
îëóíàí áöòöí ïàòîëîæè ùàëëàð ãàâðàìà èëÿ äàùà ÷îõ ÿëàãÿäàðäûð. Ïñèõîñåí-
ñîð ïîçóíòóëàð ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíäÿ ñåíñîð ñèíòåç ïðîñåñèíèí ïîçóëìà-
ñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ì å ò î ì î ð ô î ï ñ è é à àäû àëòûíäà òÿñ-
âèð îëóíàí áó ïîçóíòóëàðà, ÿñàñÿí, ö÷ ôîðìàäà ðàñò ýÿëèíèð:
1) Ì à ê ð î ï ñ è é à — ÿòðàôäàêû ÿøéàëàðûí, þë÷öñöíäÿí áþéöê ãàâðà-
íûëìàñû (ìÿñÿëÿí, êö÷ÿëÿð, áèíàëàð, àüàúëàð, àâòîìîáèëëÿð âÿ ñ.);
2) Ì è ê ð î ï ñ è é à — ÿøéàëàðûí þë÷öñöíäÿí êè÷èê ãàâðàíûëìàñû;
3) Ä è ñ ì å ã à ë î ï ñ è é à (ìåòîìîðôîïñèéà) — úèñèìëÿð ùÿúìúÿ äå-
éèë, ôîðìàúà äÿéèøèëìèø (ìÿñÿëÿí, ö÷áóúàã ÷åâðÿ øÿêëèíäÿ, ÷åâðÿ äþðäáó-
úàã, äöç õÿòò, ÿéðè-öéðö âÿ ñ.) ãàâðàíûëûð.
Ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð ÿòðàôäàêû úèñèìëÿðÿ àèä îëàðñà áóíëàðà ä å ð å-
à ë è ç à ñ è é à; îðãàíèçìèí þç ùèññÿëÿðèíÿ àèä îëàðñà ä å ï å ð ñ î í à -
ë è ç à ñ è é à (ïåðñîí — øÿõñ äåìÿêäèð) äåéèëèð. Äåðåàëèçàñèéà çàìàíû «êè-
÷èëìèø», «áþéöìöø» âÿ éà «þç ôîðìàñûíû äÿéèøìèø» ÿøéà îðãàíèçìäÿí êÿ-
íàð ìöùèòäÿ éåðëÿøèð. Äåïåðñîíàëèçàñèéàäà èñÿ ïîçóíòó áÿäÿíèí ùèññÿëÿðè-
íÿ àèä îëóð. Õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíóí áöòöí áÿäÿíè âÿ éà àéðû-àéðû îðãàí-
ëàðû (ìÿñÿëÿí, ãîëó, áàøû, àéàãëàðû) ìöíàñèá âÿ éà ãåéðè-ìöíàñèá øÿêèëäÿ
áþéöìöø âÿ éà êè÷èëìèøäèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà áÿäÿí ãóðóëóøóíóí ïàðñèàë
ïîçóíòóëàðû ãåéä åäèëèð. Õÿñòÿ ùèññ åäèð êè, áàøû ùÿääèíäÿí àðòûã áþéöìöø-
äöð, îíó ÷èéèíëÿðè öçÿðèíäÿ ñàõëàéà áèëìèð âÿ éà ãîëó î ãÿäÿð áþéöìöøäöð
êè, ùÿòòà éîðüàíûí àëòûíà áåëÿ ñûüìûð. Áÿçÿí õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, ãîëó, àéà-
üû âÿ éà áàøû áÿäÿíèíäÿí àéðûëûá ñàíêè ùàâàäà äàéàíûá, éàõóä äà áàøû áèð
÷èéíè öçÿðèíäÿäèð.
Ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ ãûñàìöääÿòëèäèð, õÿñòÿëèê
ùàëû êå÷äèêäÿí ñîíðà ïàòîëîæè ãàâðàìà äà éîõ îëóð. Ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìè-
íèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ âÿ øèçîôðåíèéàäà ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîñåíñîð ïîçóí-
òóëàð õåéëè ìöääÿò äàâàì åäÿ áèëÿð.
Éàääàøûí ïîçóíòóëàðû
Éàääàø èíñàíà ìÿõñóñ ôóíäàìåíòàë — áàçèñ ìàùèééÿòëè ïñèõè ïðîñåñëÿð-
äÿí áèðèäèð. Äèýÿð ïñèõè ïðîñåñëÿð (ÿãëè ãàáèëèééÿò, òÿôÿêêöð, äöøöíúÿ âÿ
ñ.), ìÿùç éàääàøûí ÿñàñûíäà éàðàíûð. Ãÿäèì çàìàíëàðäàí éàääàø òÿäãèãàò-
÷ûëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòìèø âÿ îíëàðû ùÿìèøÿ áåëÿ ñóàëëàð äöøöíäöðìöøäöð.
Íÿ ö÷öí, áÿçè øÿõñëÿðèí éàääàøû ÷îõ èòè îëóá ùÿääèíäÿí ÷îõ, ùÿì äÿ ìö-
ðÿêêÿá ìÿëóìàòëàðû éàääà ñàõëàäûüû ùàëäà, áàøãàëàðû ÿí ñàäÿ øåéëÿðè áåëÿ

òåçëèêëÿ óíóäóð? Íÿ ö÷öí áèç áÿçè ìÿëóìàòëàðû éàõøû, áÿçèëÿðèíè èñÿ ÷ÿòèí-
ëèêëÿ éàäûìûçà ñàëà áèëèðèê? Èíñàí áåéíèíäÿ éåðëÿøÿí ýþçÿýþðöíìÿç ìö-
ðÿêêÿá ìÿëóìàò êàðòîòåêàñû íåúÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð? Öìóìèééÿòëÿ, éàä-
äàø íÿäèð?
Ãàçàíûëìûø áèëèê åùòèéàòëàðûíû âÿ ùÿéàò òÿúðöáÿñèíè áåéèíäÿ ñàõëàìàã,
ëàçûì ýÿëäèêäÿ èñÿ îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ éàääàø äåéèëèð. Éàä-
äàø áèð-áèðèëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ö÷ òÿðêèá ùèññÿäÿí (êîìïîíåíòäÿí) èáàðÿòäèð:
1. Ïåðñåïñèéà — éàäààëìà;
2. Ðåòåíñèéà — éàääàñàõëàìà;
3. Ðåïðîäóêñèéà — éàääà úàíëàíäûðìà âÿ éà íÿãëåòìÿ.
Åâàëöñèéà ïðîñåñè íÿòèúÿñèíäÿ éàääàø ìöðÿêêÿá äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç
ãàëìûøäûð. ßýÿð úÿìèééÿòèí èáòèäàè èíêèøàôû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ éàøàìûø èíñàí-
ëàðûí éàääàøûíû òÿùëèë åòñÿê, áó çàìàí îíëàðûí îëäóãúà áÿñèò ùàäèñÿëÿðè àí-
úàã ÿêñ åòäèðìÿêäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ýþðÿ áèëÿðèê. Úÿìèééÿòèí äàùà éöê-
ñÿê èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ, åëìèí, òåõíèêàíûí âÿ ðèééàçèééàòûí íàèëèééÿò-
ëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ùåñàáëàìà ìàøûíëàðûíûí éàðàíäûüû, êöëëè ìèãäàðäà ìÿëó-
ìàòëàðûí èíñàí áåéíèíÿ ñÿïÿëÿíäèéè áèð äþâðäÿ èñÿ éàääàøûí éåíè êåéôèé-
éÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû.
Áåéèíäÿ ýåäÿí àññîñèàòèâ ïðîñåñëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èíñàíûí òÿñÿââöðëÿðè
âÿ éàääà ñàõëàìà ãàáèëèééÿòè äàèì ìöðÿêêÿáëÿøèð. Ìÿñÿëÿí, òÿãâèìèí ùÿð
ùàíñû áèð ýöíöíö éàäûìûçà ñàëàðêÿí, äÿðùàë î òàðèõëÿ ÿëàãÿäàð ùàäèñÿëÿð
éàäûìûçà äöøöð.
Éàäààëìà ïðîñåñèíèí èêè ôîðìàñû âàðäûð. Áèðèíúè èõòèéàðè — ìÿãñÿäÿóé-
üóí éàäààëìà. Áó çàìàí äöøöíúÿ, èðàäÿ âÿ äèããÿò ïðîñåñëÿðè äÿ ôÿàëëàøûð.
Èêèíúè ãåéðè-èõòèéàðè, ìåõàíèêè îëàðàã äèããÿòèìèçè úÿëá åäÿí ùàäèñÿëÿðëÿ
ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí éàäààëìà. Áó, ÿñàñ åòèáàðèëÿ óøàãëàðäà ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, óøàãëàð ýþðäöêëÿðè àë-ÿëâàí, ïàðëàã øåéëÿðÿ, îíëà-
ðûí äàõèëè ìÿçìóíóíà íöôóç åòìÿäÿí ýöúëö ìàðàã ýþñòÿðèðëÿð.
Ãàâðàìà îðãàíëàðûíà óéüóí îëàðàã éàääàøûí ìöõòÿëèô òèïëÿðè ìþâúóä-
äóð. Ìÿñÿëÿí, ýþðìÿ éàääàøû ðÿññàìëàðäà, åøèòìÿ éàääàøû ìóñèãè÷èëÿðäÿ,
ãîõó âÿ öìóìè ùèññèééàò éàääàøû êîð øÿõñëÿðäÿ, úÿððàùëàðäà ýöúëö îëóð.
Éàääàø éàøëà ÿëàãÿäàð îëàðàã òÿäðèúÿí äÿéèøèð. Áåëÿ êè, éàøëû àäàìëàð-
äà éåíè ùàäèñÿëÿðè éàääà ñàõëàìàã ãàáèëèééÿòè çÿèô îëóð.
Éàääàøûìûçäà òîïëàíìûø ìÿëóìàòëàðûí ìöÿééÿí ìöääÿòäÿí ñîíðà
ìöâÿããÿòè óíóäóëìàñû íîðìàë ùàë ùåñàá îëóíìàëûäûð. Áÿçè ùàäèñÿëÿðè
óíóòìàã ïñèõè ñàüëàìëûüûí ìöùàôèçÿ îëóíìàñûíäà ìöùöì ÿùÿìèééÿò
êÿñá åäèð. Áó, áåéíè ùÿääèíäÿí àðòûã ýÿðýèíëèêäÿí õèëàñ åäèð. Áÿçè àëèìëÿ-
ðèí ôèêðèíúÿ áèð ÷îõ ìÿëóìàòëàðû èíñàí éóõóäà óíóäóð. Éóõóýþðìÿ çàìà-
íû èíñàí îíà ëàçûì îëìàéàí áèð ÷îõ ãûúûãëàðäàí àçàä îëóð.
Éàääàø äàâàìëûëûüûíà ýþðÿ èêè éåðÿ áþëöíöð: à) ãûñàìöääÿòëè; á) óçóí-

ìöääÿòëè. Ãûñàìöääÿòëè éàääàø éàääàí òåç ÷ûõàí ùàäèñÿëÿðè âÿ ÿøéàëàðû
ÿùàòÿ åäèð. Áó çàìàí ñåíñîð ÿñÿá ùöúåéðÿëÿðèíäÿ ôóíêñèîíàë íåéðîäèíà-
ìèê ïðîñåñ áàø âåðèð. Óçóíìöääÿòëè éàääàø çàìàíû ñåíñîð ùöúåéðÿëÿðèí
ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ ìîëåêóëëàðûíäà ìîðôîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð áàø âåðèð âÿ áó âÿ-
çèééÿò óçóí ìöääÿò ñàõëàíûëûð.Éàääàøûí äàâàìëûëûüûíäà èðàäÿíèí, ìÿãñÿ-
äèí âÿ ìàðàüûí áþéöê ðîëó âàðäûð.
Éàääàø ïîçóíòóëàðû èêè ãðóïà áþëöíöð:
1. Éàääàøûí êÿìèééÿò ïîçóíòóëàðû.
2. Éàääàøûí êåéôèééÿò ïîçóíòóëàðû.
I. Éàääàøûí êÿìèééÿò ïîçóíòóëàðûíà ùèïåðìíåçèéà; ùèïîìíåçèéà âÿ
àìíåçèéà àèääèð.
Ù è ï å ð ì í å ç è é à éàääàøûí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð ìöâÿããÿòè
ýöúëÿíìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. ßêñÿð ùàëëàðäà éàäàñàëìàíûí ìåõàíèêè
îëàðàã ýöúëÿíìÿñè ãåéä îëóíóð. Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìàíèàêàë
òóòìàëàðûíäà, èíôåêñèîí ïñèõîçëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð áàø
âåðÿí ùèïåðìíåçèéàíû ñàüëàì àäàìëàðäà íàäèð ùàëëàðäà îëàí ôåíîìåíàë
éàääàøäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Ùèïåðìåíåçèéà çàìàíû ëàçûìñûç
èíôîðìàñèéàíû éàäûíäà ñàõëàéûðëàð. Ù è ï î ì í å ç è é à éàääàøûí çÿèôëÿ-
ìÿñèíÿ (åíìÿñèíÿ) äåéèëèð. Éàääàøûí êè÷èê åíìÿñè íîðìàäà éàøëû
èíñàíëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Èôàäÿ îëóíìóø ùèïîìíåçèéà - ÌÑÑ-íèí öçâè
ïîçóíòóëàðû çàìàíû ìöøàùèäÿ îëóíóð.
À ì í å ç è é à éàääàøûí áó âÿ éà áàøãà ìöääÿò ÿðçèíäÿ òàìàìèëÿ èò-
ìÿñèäèð. Éàääàøûí íîðìàë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí áèðè
äöøöíúÿíèí àéäûí îëìàñûäûð. Äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí
áöòöí ùàëëàðäà (ìÿñÿëÿí, êîìà, ñîïîð, äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã, àìåíòèâ âÿ
äåëèðèéîç ùàëëàðû, ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã, ïàòîëîæè àôôåêò âÿ ñ.) òàì àìíåçèéà
ãåéä îëóíóð. Áèð ÷îõ òÿñàäöôëÿðäÿ àìíåçèéàëàð áåéíèí òðàâìàëàðû âÿ ðóùè
ñàðñûíòûëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã áàø âåðäèéè ö÷öí òðàâìàíûí âàõòûíäàí àñûëû
îëàðàã î, áèð íå÷ÿ ôîðìàéà áþëöíöð: ð å ò ð î ã ð à ä à ì í å ç è é à — äö-
øöíúÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ùàäèñÿ çàìàíû (ìÿñÿëÿí, áàø
áåéèíèí êÿñêèí ñòðåññ ùàëëàðûíäà òðàâìàñûíäà) âÿ îíäàí ÿââÿëêè ùàäèñÿëÿ-
ðèí ìöÿééÿí ìöääÿò óíóäóëìàñûíà äåéèëèð. Ìÿñÿëÿí, àâòîìàáèë ãÿçàñû
íÿòèúÿñèíäÿ äöøöíúÿíèí ãûñàìöääÿòëè ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí êÿë-
ëÿ òðàâìàñû àëìûø àäàì, ìàøûíà ìèíäèéè àíà ãÿäÿð ùàäèñÿëÿðè éàõøû éàäûíà
ñàëäûüû ùàëäà, îíäàí ñîíðàêû, òðàâìàéàäÿê îëàí ùàäèñÿëÿðè òàìàìèëÿ óíóò-
ìóøäóð. Íÿãëèééàò ùàäèñÿñè ìàøûí éîëà äöøÿíäÿí 15 äÿã ñîíðà áàø âåðìèø-
äèð. Áàøãà áèð õÿñòÿ òðàâìàéà ãÿäÿð 5 ýöí ìöääÿòèíäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿ-
ëÿðè óíóòìóøäóð.
À í ò å ð î ã ð à ä à ì í å ç è é à — òðàâìàäàí ñîíðàêû ùàäèñÿëÿðèí áó

âÿ éà áàøãà ìöääÿò ÿðçèíäÿ óíóäóëìàñûíà äåéèëèð. Àíòåðîãðàä àìíåçèéà-
íûí ìöääÿòè áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí áèð íå÷ÿ ýöíÿäÿê îëà áèëÿð.
Áÿçÿí àìíåçèéà ùÿì òðàâìàäàí (ùàäèñÿäÿí) ÿââÿëêè, ùÿì äÿ òðàâìà-
äàí ñîíðàêû äþâðëÿðè ÿùàòÿ åäÿ áèëÿð. Áóíà ð å ò ð î à í ò å ð î ã ð à ä
à ì í å ç è é à äåéèëèð.
Ð å ò à ð ä è ê à ì í å ç è é à çàìàíû õÿñòÿ òóòìà ùàëûíäàí ÷ûõäûãäàí
ñîíðà ìöÿééÿí ùàäèñÿëÿðè éàäûíà ñàëûð. Ëàêèí áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ùÿð
øåéè óíóäóð. Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïî-
çóíòóëàðûíäà, áåéèí äàìàðëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Èíñàíûí þç øÿõñè ùÿéàòûíûí áÿçè ìöùöì àíëàðûíû, õöñóñèëÿ àüûð òÿÿññö-
ðàòëàðëà ÿëàãÿäàð ùàäèñÿëÿðèí óíóäóëìàñû à ô ô å ê ò î ý å í àìíå-
ç è é à àäëàíûð. Áó ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ (áåéèí
äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó, ãîúàëûã ïñèõîçëàðû) âÿ äèññîñèàòèâ ïîçóíòóëàðû
çàìàíû òÿñàäöô åäèëèð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëÿð ÿøéàëàðûí àäëàðûíû éàäà ñàëà áèëìèð. Ìÿñÿëÿí,
ãàøûüûí àäûíû äåéÿ áèëìèð, (àìíåñòèê àôàçèéà) ÿâÿçèíäÿ «áóíóíëà õþðÿê éå-
éèðèê» äåéÿ úàâàá âåðèð. Áÿçÿí èñÿ õÿñòÿëÿð ùàðàäà îëäóãëàðûíû, âàõòû âÿ ñ.-
íè óíóäóð. Ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí áó ÿëàìÿò
ä è ñ ì í å ñ è é à àäëàíûð.
Ô è ê ñ à ò ñ è î í à ì í å ç è é à — éàääà ñàõëàìà ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóë-
ìàñûíà äåéèëèð. Áó çàìàí î, åøèòäèéè, øàùèäè îëäóüó ùàäèñÿëÿðè äÿðùàë óíó-
äóð, áÿçÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë ýþðäöéö àäàìëà éåíèäÿí ñàëàìëàøûð, åéíè ñþçö
äÿôÿëÿðëÿ ñîðóøóð âÿ ñ. Êîðñàêîâ àìíåñòèê ñèíäðîìóíäà, êÿëëÿ òðàâìàëà-
ðûíäà, áåéíèí øèøëÿðèíäÿ âÿ äèýÿð öçâè ïîçóíòóëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
Ò ÿ ä ð è ú ÿ í à ð ò à í (ï ð î ã ð å ñ ñ è â) à ì í å ç è é à — àäûíäàí
ìÿëóì îëäóüó êèìè éàâàø-éàâàø ýöúëÿíÿí éàääàø ïîçóíòóñó îëóá áåéèí
äàìàðëàðûíûí ïàòîëîýèéàñûíäà, ãîúàëûã ïñèõîçëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð. Áó çà-
ìàí, èëê íþâáÿäÿ, éàõûí çàìàíäà îëàí ùàäèñÿëÿðèí óíóäóëìàñû íÿçÿðÿ ÷àð-
ïûð. Êå÷ìèøäÿ îëìóø ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû èñÿ éàääàø óçóí ìöääÿò ïîçóëìóð.
Áó íþâ éàääàø ïîçóíòóëàðûíäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû
Ñòåíäàë ìÿêòóáëàðûíûí áèðèíäÿ þç âÿçèééÿòèíè òÿñâèð åäÿðÿê éàçìûøäûð:
«Àðòûã 6 àéäûð êè, äÿùøÿòëè áàøàüðûëàðûíäàí ÿçàá ÷ÿêèðÿì. Ãÿôëÿòÿí ìÿí
áöòöí ôðàíñûç ñþçëÿðèíè óíóäóðàì. Ùÿòòà «ìÿíÿ áèð ñòÿêàí ñó âåðèí» äÿ äå-
éÿ áèëìèðÿì. Áó çàìàí þçöìö àúýþçëöêëÿ ìöøàùèäÿ åëÿéèðÿì. Áåëÿ ùàë
8—10 äÿã. äàâàì åäèð, ñîíðà ñþçëÿðÿ ãàðøû éàääàøûì áÿðïà îëóð, ëàêèí éîð-
üóíëóã ùèññè ìÿíè òÿðê åòìèð. Ôèêèðëÿðèì òàìàìèëÿ þç ãàéäàñûíäà îëäóüó
ùàëäà, ñþçëÿðè óíóäóðàì». Áèð èëäÿí ñîíðà Ñòåíäàë èíñóëò õÿñòÿëèéèíäÿí âÿ-
ôàò åòìèøäèð.
II. Éàääàøûí êåéôèééÿò ïîçóíòóëàðû. Ïàðàìíåçèéàëàð (éóíàí ñþçö

îëóá ïàðà — éàíûíäà, ÿòðàôûíäà, ìíåìà — éàääàø, õàòûðëàìà äåìÿêäèð)
àøàüûäà òÿñâèð îëóíàí òÿùðèôåäèëìèø, éàëàí÷û õàòûðëàìàëàðà êðèïòîìíåçèéà,
àíåêôîðèéà, ïñåâäîðåìèíèññåíñèéà âÿ êîíôàáóëéàñèéà àèääèð.
Ê ð è ï ò î ì í å ç è é à (êðéïòîñ — éóíàí ñþçö îëóá, ýèçëè äåìÿêäèð.)
áàøãàñûíûí áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿëÿðè, îíëàðà ìÿõñóñ õèäìÿòëÿðè þç àäûíà ÷ûõ-
ìàãëà õàðàêòåðèçÿ îëóíàí éàääàø ïîçóíòóñóäóð. Õÿñòÿëÿð áèëäèêëÿðè, åøèò-
äèêëÿðè ùàäèñÿëÿðèí êèìÿ ìÿõñóñ îëäóüóíó, íÿ âàõò áàø âåðäèéèíè óíóäàðàã
îíëàðû þç àäûíà ÷ûõûð, êå÷ìèøäÿêè ùàäèñÿëÿðè èñÿ òÿçÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿ êè-
ìè ãÿëÿìÿ âåðèðëÿð. Áàøãà ñþçëÿ, êðèïòîìíåçèéàëàðäà ìÿëóìàòûí ìÿíáÿéè
âÿ âàõòû óíóäóëóð. Áóíóí ö÷öí øÿõñ ùÿìèí ùàäèñÿëÿðè þç áàøûíà ýÿëÿí ùà-
äèñÿ êèìè éàäûíà ñàëûð. Õÿñòÿëÿðèí áóíó ãÿñäÿí âÿ ìöÿééÿí ìÿãñÿä ö÷öí
åòìÿäèêëÿðè ñþùáÿò ÿñíàñûíäà àñàíëûãëà àéäûí îëóð.
À í å ê ô î ð è é à — éàäàñàëìàíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëó-
íàí ïîçóíòóäóð. Äåéèëÿúÿê ñþçöí (ôèêðèí) ÿââÿëèíè øÿõñèí éàäûíà ñàëàí êè-
ìè ùÿð øåé éàäà äöøöð.
Ï ñ å â ä î ð å ì è í è ñ ñ å í ñ è é à — ðåàëëûãäà áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿ-
ðèí âàõòûíûí, òàðèõèíèí òÿùðèô åäèëìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, ãàð-
äàøûíûí äîñòó èëÿ ãàðøûëàøàí áèð øÿõñ, îíà ãàðäàøûíûí ö÷ ýöí áóíäàí ÿââÿë
áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿ åòäèéèíè ñþéëÿéèð. ßñëèíäÿ èñÿ
ãàðäàøû 6 èë áóíäàí ÿââÿë äèññåðòàñèéà ìöäàôèÿ åòìèøäèð. Ïñåâäîðåìèíè-
ññåíñèéà àëêîãîë ïñèõîçëàðûíäà, áåéíèí øèøëÿðèíäÿ, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí
ìöõòÿëèô ïîçóíòóëàðû çàìàíû âÿ ñ. ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèð.
Ê î í ô à á ó ë é à ñ è é à — äÿðèí àìíåçèéà íÿòèúÿñèíäÿ ùàôèçÿ ñôåðà-
ñûíäà áàø âåðìèø éàääàø áîøëóãëàðû õÿñòÿ òÿðÿôèíäÿí àüëûíà ýÿëÿí òÿñàäöôè
èôàäÿëÿðëÿ äîëäóðóëóð. Ìÿñÿëÿí, êÿñêèí, àüûð ìàëéàðèéà ïñèõîçó êå÷èðìèø
õÿñòÿäÿ òîòàë àìíåçèéà íÿòèúÿñèíäÿ þç øÿõñèééÿòèíÿ âÿ äèýÿð ùàäèñÿëÿðÿ
àèä òÿñÿââöðëÿð éàääàí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà õÿñòÿ ùå÷ áèð ñóàëà «áèëìè-
ðÿì» úàâàáû âåðìèð. Ýöúëö òÿõÿééöëö ùåñàáûíà òÿñàäöôè úàâàáëàð âåðèð.
Ìÿñÿëÿí, ñîéàäûíû, àäûíû, àèëÿñèíèí òÿðêèáèíè òÿñàäöôè èôàäÿëÿðëÿ äîëäóðàðàã
úàâàá âåðèð. Þç ñîéàäû ÿâÿçèíÿ áàøãà ñîéàä, þç àäû ÿâÿçèíÿ áàøãà àä, àè-
ëÿñèíèí òÿðêèáè ùàããûíäà áèðèíúè íèçàìäà èêè áàúûñûíûí îëäóüó âÿ èêè ãûç àäû
ñþéëÿäèéè ùàëäà áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà àèëÿñèíäÿ èêè ãàðäàøûíûí îëìàñû-
íû âÿ èêè êèøè àäû ñþéëÿéèð. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà ñóàëû òÿêðàð åäèðèê. 3-
úö âàðèàíòëàðäà éåíÿ ðåàëëûüà óéüóí îëìàéàí òÿñàäöôè úàâàáëàð âåðèð.
Äéöïðå ê î í ô à á ó ë à ò î ð ñ à é û ã ë à ì à òåðìèíèíè èðÿëè ñöð-
ìöøäöð: õÿñòÿ ÿòðàô ìöùèòäÿ îëìàéàí ùàäèñÿëÿð ùàããûíäà ñèñòåìëÿøìèø,
ôàíòàñòèê ôèêèðëÿð (ñàéûãëàìàëàð) ùàããûíäà äàíûøûð.
Èíòåëëåêòèí ïîçóíòóëàðû
Èíòåëëåêò âÿ éà ÿãëè ãàáèëèééÿò éàääàøëà ñûõ áàüëû îëóá, àíúàã îíóí ÿñà-
ñûíäà éàðàíûð. Áåëÿ êè, íîðìàë éàääàø èíòåëëåêò ö÷öí çÿìèí ùàçûðëàéûð.
Áèëäèéèìèç êèìè, ùÿéàòäà éàääàøû î ãÿäÿð äÿ ýöúëö îëìàéàí, ëàêèí
çÿíýèí èíòåëëåêòóàë ãàáèëèééÿòÿ ìàëèê àäàìëàð âàðäûð. ßêñèíÿ ýöúëö éàä-
äàøû îëäóüó ùàëäà èíòåëëåêòè çÿèô àäàìëàð äà îëóð. Äåìÿëè, èíòåëëåêò éàääà-
øà ÿñàñëàíñà äà, òàìàìèëÿ îíäàí àñûëû äåéèë.
Èíñàíûí ùàíñû õöñóñèééÿòëÿðèíè èíòåëëåêòèí ÿêñ åòäèðìÿñè áó ýöíÿäÿê
ìöáàùèñÿëèäèð. Áÿçè àëèìëÿð èíòåëëåêòè àáñòðàê (ìöúÿððÿä) òÿôÿêêöð êèìè
ãÿëÿìÿ âåðèð, îíó èíñàíûí ìÿãñÿäÿóéüóí ôÿàëèééÿò ôîðìàñû àäëàíäûðûð.
ÀÁØ, Èíýèëòÿðÿ âÿ äèýÿð ãÿðá þëêÿëÿðèíäÿ èíòåëëåêòè ìöõòÿëèô ñûíàãëàð (òåñò-
ëÿð) âàñèòÿñèëÿ òÿéèí åäèëÿí, þë÷öëÿ áèëÿí ïñèõè õöñóñèééÿò êèìè ãÿáóë åòìÿ-
éè òÿêëèô åäèðëÿð. Ì. Î.Ãóðåâè÷ èíòåëëåêòè ùÿð áèð øÿõñèí ìàëèê îëäóüó áèëèê-
ëÿðèí, òÿúðöáÿíèí âÿ ïîòåíñèàë èìêàíëàðûí ìÿúìóñó êèìè èçàù åäèð, áàøãà
ñþçëÿ, òîïëàíìûø áèëèêëÿðèí ôÿàëèééÿòè àäëàíäûðûð. Èíòåëëåêò èäðàêûí ìöðÿê-
êÿá èíòåãðàë ìÿðùÿëÿñè îëóá ÿãëè ôÿàëèééÿòèí áèð ÷îõ úÿùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèð-
ìÿê õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. È.Ï.Ïàâëîâ èíòåëëåêòè, îðãàíèçìëÿ õàðèúè ìö-
ùèò àðàñûíäà ÷îõúÿùÿòëè ÿëàãÿ éàðàäàí ÿãëè ñèñòåì àäëàíäûðìûøäûð.
Èíòåëëåêò åéíè çàìàíäà ôÿðäè îëóá ùÿð áèð øÿõñèí ìöñòÿãèë èíêèøàôû íÿ-
òèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Èíòåëëåêòèí ñÿâèééÿñè øÿõñèí õàñèééÿòèíäÿ, ìÿäÿíèééÿ-
òèíäÿ, äàâðàíûøûíäà, öìóìèééÿòëÿ, ïñèõè ôÿàëèééÿòèíèí áöòöí ôîðìàëàðûíäà
þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Èíòåëëåêòèí ýåíèøëèéè, äÿðèíëèéè, ÷åâèêëèéè âÿ ñ. úÿùÿòëÿ-
ðè îíóí àéðû-àéðû õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð.
Èíòåëëåêòè ýåíèø øÿõñëÿð åéíè âàõòäà îëäóãúà ÷îõ ñàùÿëÿðè — ùÿéàòè ïðî-
ñåñëÿðè, àéðû-àéðû øÿõñëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè, ìöõòÿëèô èñòåùñàëàò ñàùÿëÿðèíèí
ñïåñèôèêàñûíû áèëèð âÿ îíëàðà þç ìöíàñèáÿòèíè áèëäèðèðëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèé-
éÿñèíèí áàíèñè ×. Äàðâèí ðóñ éàçû÷ûñû Ô. Äîñòîéåâñêè, èúòèìàè õàäèì, éàçû-
÷û âÿ ùÿêèì Í. Íÿðèìàíîâ èíòåëëåêòè ýåíèø øÿõñëÿð îëìóøëàð. Èíòåëëåêòèí äÿ-
ðèíëèéè äåäèêäÿ, øÿõñèí ùàäèñÿëÿðèí äÿðèíëèéèíÿ ýèðìÿê áàúàðûüû, ÿí ìöðÿê-
êÿá ùàäèñÿëÿðè òÿùëèë åòìÿê, îíëàðûí àðàñûíäàêû ãàíóíàóéüóíëóãëàðû äÿðê
âÿ øÿðù åòìÿê ãàáèëèééÿòè êèìè áàøà äöøöëöð. Áþéöê êÿøôëÿð åäÿí ìÿøùóð
àëèìëÿð: È. Íéöòîí, À. Åéíøòåéí, êèìéà÷û É. Ìÿììÿäÿëèéåâ âÿ áàøãà
àëèìëÿð äÿðèí èíòåëëåêòÿ ìàëèê îëìóøëàð. Èíòåëëåêòèí ìöñòÿãèëëèéè ùàäèñÿëÿð-
äÿí òÿêáàøûíà, ùå÷ êÿñäÿí àñûëû îëìàäàí áàø à÷ìàã, äöçýöí íÿòèúÿ ÷ûõàð-
ìàã ãàáèëèééÿòèäèð. Áåëÿ øÿõñëÿðèí êÿíàð àäàìëàðûí ìÿñëÿùÿòèíÿ åùòèéàúû
îëìóð, þçöíÿ òÿíãèäè éàíàøìàã ãàáèëèééÿòè éöêñÿê îëóð. Áþéöê ùÿðáè õà-
äèìëÿð Ì. Êóòóçîâ, Ê. Æóêîâ, Ù. Àñëàíîâ ÿãëè ãàáëèééÿòëÿðèíèí ìöñòÿãèë-
ëèéè èëÿ ôÿðãëÿíìèøëÿð. Èíòåëëåêòèí ÷åâèêëèéè — îíó ëàçûì ýÿëäèêäÿ òåçëèêëÿ
ìöÿééÿí èñòèãàìÿòÿ éþíÿëòìÿê, âàõò èòèðìÿäÿí éåíè-éåíè éîëëàð àðàìàüû
áàúàðìàã õöñóñèééÿòèäèð.
Ùÿð áèð éàøûí èíòåëëåêòóàë ãàáèëèééÿòè þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ ÿêñ åòäèð-

ìÿê úÿùÿòëÿðè âàðäûð. Ìÿñÿëÿí, ýÿíú éàøëàðäà èíòåëëåêò äàùà ÷åâèê, úàíëû
îëóð. Áèëèêëÿðè òåç ãàâðàìàã, éåíèëèêëÿðäÿí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ åòìÿê ãàáè-
ëèééÿòè àïàðûúû ðîë îéíàéûð. Éàøëû øÿõñëÿðäÿ èñÿ ìöäðèêëèê, ùàäèñÿëÿðèí äÿ-
ðèíëèéèíÿ âàðìàã, òÿúðöáÿéÿ àðõàëàíàðàã ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê õöñóñèééÿòëÿ-
ðè öñòöíëöê òÿøêèë åäèð.
Èíòåëëåêòèí òÿçàùöð ôîðìàëàðûíäàí áàøëûúàñû íèòãäèð. Îíà ýþðÿ äÿ èíòåë-
ëåêòèí ïîçóëìàñû, àüûë çÿèôëèéè (êÿìàüûëëûã) þçöíö, èëê íþâáÿäÿ, íèòãäÿ
ýþñòÿðèð.
Àüûë çÿèôëèéè 3 ãðóïà áþëöíöð:
1. Àíàäàíýÿëìÿ àüûë çÿèôëèéè — îëèãîôðåíèéà (êÿìàüûëëûëûã);
2. Ãàçàíûëìà àüûë çÿèôëèéè — äåìåíñèéà;
3. Éàëàí÷û àüûë çÿèôëèéè — ïñåâäîäåìåíñèéà.
Î ë è ã î ô ð å í è é à âÿ éà à í à ä à í ý ÿ ë ì ÿ à ü û ë ç ÿ è ô -
ë è é è (êÿìàüûëëûã) åòèîëîýèéàñû ìöõòÿëèô îëàí áèð ÷îõ õÿñòÿëèêëÿðè ÿùàòÿ
åäèð. Îíëàðûí ùàìûñû ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí èêè ÿñàñ õöñóñèééÿò áóíëàðäûð:
1) Ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëè èíòåëëåêòóàë ÷àòûøìàçëûã;
2) Áó ÷àòûøìàçëûüûí äàèìè õàðàêòåð äàøûìàñû.
Îëèãîôðåíèéà áàøëûúà îëàðàã èðñè ÷àòûøìàçëûã (Äàóí õÿñòÿëèéè âÿ ñ.) ïà-
òîëîæè ùàìèëÿëèê: àíà áÿòíèíäÿ äþëöí èíôåêñèéàéà âÿ éà èíòîêñèêàñèéàéà
ìÿðóç ãàëìàñû, âàëèäåéíëÿðäÿ íàðêîìàíèéà, î úöìëÿäÿí, àëêîãîëèçì õÿñ-
òÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ïàòîëîæè äîüóø, î úöì-
ëÿäÿí, èíñòðóìåíòàë ìåòîäëàðûí äöçýöí òÿòáèã îëóíìàìàñû, âàõòûíäàí ÿâ-
âÿë äîüóø, êþðïÿ âàõòû ìöõòÿëèô áåéèí èíôåêñèéàëàðûíà (ìåíèíýèò, åíñåôàëèò)
âÿ éà òðàâìàëàðà ìÿðóç ãàëìàã íÿòèúÿñèíäÿ äÿ éàðàíà áèëÿð.
Îëèãîôðåíèéà áèð ãàéäà îëàðàã, áåéíèí àéðû-àéðû òþðÿìÿëÿðèíèí èíêèøàô-
äàí ãàëìàñû âÿ éà áåéèí ìàääÿñèíèí äèôôóç õàðàêòåðëè äåñòðóêòèâ äÿéèøèê-
ëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Àüûë çÿèôëèéè þçöíö éàëíûç èäðàê ïðîñå-
ñèíèí (ÿãëè ãàáèëèééÿòèí) çÿèôëÿìÿñèíäÿ äåéèë, áèð ñûðà äèýÿð ïñèõè ïðîñåñëÿð-
äÿ, î úöìëÿäÿí, äàíûøûã ãàáèëèééÿòèíèí, äàâðàíûøûí, øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèí
ïîçóíòóëàðûíäà äà ýþñòÿðèð. Áåëÿ àäàìëàðäà ãàâðàìàíûí, äèããÿòèí, éàääà-
øûí, ìöúÿððÿä òÿôÿêêöðöí ãåéðè-íîðìàëëûüû, þçöíÿ ãàðøû òÿíãèäèí åíìÿñè
òèïèê ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Îëèãîôðåíèéàëàð ùàããûíäà äàùà ýåíèø ìÿëóìàò õöñó-
ñè ùèññÿäÿ âåðèëÿúÿêäèð.
Àüûë çÿèôëèéèíèí èêèíúè ôîðìàñû ä å ì å í ñ è é à ä û ð. Ãàçàíûëìà àüûë çÿ-
èôëèéè âÿ éà äåìåíñèéà ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíäÿ ýåäÿí ïàòîëîæè ïðîñåñèí
õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ èêè éåðÿ áþëöíöð: à) ã ë î á à ë (äèôôóç), ä å ì å í ñ è é à
çàìàíû èíòåëëåêòóàë ãàáèëèééÿòèí áöòöí ñàùÿëÿðè ïîçóëóð, øÿõñèééÿò åíèð,
þçöíÿòÿíãèä èòèð; á) ë î ê ó í à ð (ùèññÿâè) äåìåíñèéà çàìàíû èñÿ øÿõñè êåé-
ôèééÿòëÿðèí ÿñàñ úÿùÿòëÿðè ìöùàôèçÿ îëóíóð, ÿìÿê ãàáèëèééÿòè, þçöíöòÿíãèä

éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ïîçóëìóð.
Ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí äåìåíñèéà êëèíèê õö-
ñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèðè-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, áåéèí ùöúåéðÿëÿðèí-
äÿ ýåäÿí àòðîôèê äÿéèøèêëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí äåìåíñèéà çàìà-
íû (ñåðåáðàë àòåðåñêëåðîç, Ïèê âÿ Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèêëÿðè, áåéèí ñèôëèñè) áàø-
ëûúà ÿëàìÿòëÿð àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿò îëóð: äàèìà àðòàí éàääàø çÿèôëèéè âÿ
ÿãëè ãàáèëèééÿòèí àçàëìàñû, íèòãèí, éàçû ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû. Áåëÿ õÿñ-
òÿëÿð þçëÿðèíè íîðìàë èäàðÿ åäÿ áèëìèð, ñÿðñÿì âÿ ùóøñóç ýþðöíöðëÿð.
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí äåìåíñèéà
(å ï è ë å ï ò è ê ä å ì å í ñ è é à ) øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèí êîáóä øÿêèëäÿ
äÿéèøìÿñè çàìàíû íèòãèí, áàõûøûí, ùÿðÿêÿòëÿðèí äóðüóíëóüó, òÿôÿêêöðöí
ìöôÿññÿëëèéè, ìèìèêàäà ÿêñ îëóíàí äîíóãëóã âÿ ñ. áó êèìè ÿëàìÿòëÿð äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð.
Ùèññÿâè äåìåíñèéà èñÿ àòåðîñêëåðîç, áàø áåéèí òðàâìàëàðûíäà,
ïàðêèíñèîí, Ùåíèíãòîí õÿñòÿëèêëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð.
Àüûë çÿèôëèéèíèí ö÷öíúö ôîðìàñû ï ñ å â ä î ä å ì å í ñ è é à ä û ð. Áó
ñèíäðîì áèð ñûðà ðåàêòèâ ùàëëàðëà, î úöìëÿäÿí, ïñèõîçëàðëà ÿëàãÿäàð ìåéäà-
íà ÷ûõûð. Ìöâÿããÿòè õàðàêòåð äàøûéûð. Éÿíè äèýÿð àüûë çÿèôëèêëÿðèíäÿí ôÿðãëè
îëàðàã äàâàìëû îëìóð.
Òÿôÿêêöðöí ïîçóíòóëàðû
Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð àëè ïñèõè ôÿàëèééÿòèí èíñàíà ìÿõñóñ áèð ôîðìàñû îëóá, úè-
ñèì âÿ ùàäèñÿëÿðäÿí, îíëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿ âÿ ãàíóíàóéüóíëóãëàðäàí ÿã-
ëè íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ãàáèëèééÿòèíÿ äåéèëèð. Òÿôÿêêöð ïðîñåñèíèí ÿñàñûíû ÿãëè
(èíñàíà ìÿõñóñ îëàí ùÿéàò òÿúðöáÿñè, áèëèê åùòèéàòëàðû) ãàáèëèééÿò òÿøêèë
åäèð. Áàøãà ñþçëÿ, òÿôÿêêöðÿ èíòåëëåêòèí àêòèâ ôÿàëèééÿò ôîðìàñû äà äåìÿê
îëàð.
Äóéüó, ãàâðàìà, òÿñÿââöð ïðîñåñëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã òÿôÿêêöð çà-
ìàíû èíñàí ôàêòëàðû ìöãàéèñÿ âÿ òÿùëèë åäèð, îíëàðûí àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè,
ãàíóíàóéüóíëóãëàðû âÿ äèýÿð ìöíàñèáÿòëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðèð, áóíëàðûí
ÿñàñûíäà ìöùàêèìÿ éöðöäöð. Òÿôÿêêöð ïðîñåñè çàìàíû áèç, ñóáéåêòèâ ùèñ-
ñèééàòà ÿñàñëàíàí ôàêòëàðà äåéèë, ùàäèñÿëÿðèí äàõèëè âàðëûüûíäàí, ìöúÿððÿä
êåéôèééÿòëÿðäÿí éàðàíàí âÿ îíëàðûí ÿñë ìàùèééÿòèíè àøêàð åäÿí, áàøãà ñþç-
ëÿ, ðåàë âàðëûãäàí éàðàíàí ôàêòëàðà ÿñàñëàíûðûã. Ìÿñÿëÿí, ãàíàõìà èëÿ õÿñ-
òÿõàíàéà äàõèë îëàí õÿñòÿíè ìöàéèíÿ åäÿðêÿí ùÿêèì íÿèíêè ãàíàõìàíûí
õàðàêòåðèíè, ùàíñû äàìàðëàðûí çÿäÿëÿíìÿñèíè, åéíè çàìàíäà ãàíàõìàíûí
íÿéèí òÿñèðèíäÿí áàø âåðìÿñèíè, èòèðèëÿí ãàíûí ìèãäàðûíû, ýÿëÿúÿêäÿ íÿ êè-
ìè àüûðëàøìàëàðûí îëà áèëÿúÿéèíè òÿñÿââöð åäèð âÿ áóíëàðà ÿñàñÿí òÿäáèð ýþ-
ðöð.
Òÿôÿêêöð àññîñèàòèâ òÿñÿââöðëÿðèí îõøàðëûüû, óéüóíëóüó, àùÿíýäàðëûüû

âÿ åéíè çàìàíäà ìåéäàíà ÷ûõìàñû êèìè ïðîñåñëÿðÿ ÿñàñëàíûð. Ëàêèí òÿôÿê-
êöð àññîñèàñèéàëàðäàí êåéôèééÿòúÿ ôÿðãëÿíÿí äàùà ìöðÿêêÿá ïðîñåñäèð.
Áåëÿ êè, òÿôÿêêöð ìÿëóì ôàêòëàð ÿñàñûíäà éåíè ôèêèð âÿ ìÿçìóí éàðàäûð.
Òÿôÿêêöð ïðîñåñèíÿ òÿñÿââöð âÿ àíëàéûøëàðûí èíòåãðàñèéàñû, òÿùëèëè ÿñà-
ñûíäà ìöâÿããÿòè ÿëàãÿëÿðèí éàðàíìàñû êèìè äÿ áàõìàã îëàð. Òÿôÿêêöðöí
äèíàìèêàñû ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíäÿ îïòèìàë îéàíìàíûí éàðàíìàñû âÿ èí-
äóêñèéà ãàíóíóíà ÿñàñÿí ëàçûìñûç ôèêèðëÿðèí âÿ àññîñèàñèéàëàðûí ëÿíýèìÿ-
ñèíÿ (òîðìàçëàíìàñûíà) ÿñàñëàíûð. Áàøãà ñþçëÿ, òÿôÿêêöð ìÿãñÿäÿóéüóí
øÿêèëäÿ ìöÿééÿí èñòèãàìÿòÿ éþíÿëìèø ïðîñåñëÿðèí àðäûúûë, ìöíòÿçÿì ôÿà-
ëèééÿòè âÿ áó ïðîñåñÿ ìàíå îëàí äèýÿð ïðîñåñëÿðèí ëÿíýèìÿñè ôîíóíäà ìåé-
äàíà ÷ûõûð.
Òÿôÿêêöðöí íîðìàë ôÿàëèééÿòè éàëíûç äöøöíúÿ àéäûí îëäóüó ùàëäà
ìöìêöíäöð. Äöøöíúÿíèí áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ ïîçóëìàñû òÿôÿêêöðöí
éåêíÿñÿêëèéèíÿ, ÿëàãÿñèçëèéèíÿ, áÿçÿí èñÿ àâòîìàòèê ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè-
íÿ ñÿáÿá îëóð.
Òÿôÿêêöð èíñàíûí éàðàäûúû ôÿàëèééÿòèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Îíà ÿñàñëà-
íàðàã áèç ìàääè íåìÿòëÿð èñòåùñàë åäèð, ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàäûð âÿ ôÿàëèééÿ-
òèìèçè èäàðÿ åäèðèê. Òÿôÿêêöð ïðîñåñè çàìàíû áèç ôàêòëàðû òÿùëèë åäèð, öìó-
ìèëÿøäèðèð âÿ éåíè íÿòèúÿëÿðÿ ýÿëèðèê: ìÿñÿëÿí, ùÿêèìèí õÿñòÿíè ìöàéè-
íÿñè, äèàãíîç âÿ ìöàëèúÿ òÿéèí åòìÿñè.
Òÿôÿêêöð èäðàê ïðîñåñèíèí éöêñÿê áèð ôîðìàñû îëìàãëà þçö äÿ áèð íå÷ÿ
ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð:
1. Ò ÿ ñ ÿ â â ö ð ë ÿ ð — êå÷ìèøäÿ ãàâðàíûëàí âÿ éàääàøûìûçäà èç áó-
ðàõìûø ùàäèñÿëÿðäèð. Áóíëàð ðåàë âàðëûüû ÿêñ åòäèðÿí ôàêòëàð îëóá êîíêðåò òÿ-
ôÿêêöðöí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.
2. À í ë à é û ø ë à ð — òÿñÿââöðëÿðèí öìóìèëÿøäèðèëìÿñè, îíëàðûí ÿëàãÿ-
ëÿíäèðèëìÿñè, àáñòðàêñèéà ôîðìàñûäûð. Áóíóí âàñèòÿñèëÿ àáñòðàêò òÿôÿêêöð
ìåéäàíà ÷ûõûð.
Òÿôÿêêöðöí èôàäÿ ôîðìàñû íèòã âÿ éàçûäûð. Íèòã èíñàí úÿìèééÿòèíèí èí-
êèøàôûíûí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìûø âÿ îíóí òàðèõè èíêèøàôû-
íûí áàøëûúà úÿùÿòèíè òÿøêèë åäÿí áèð âàñèòÿ îëìàãëà, èíñàíëàð àðàñûíäà öíñèé-
éÿòèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.
Ýþðêÿìëè ôèçèîëîã È.Ï.Ïàâëîâ èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìèíÿ àèä îëàí òÿäãèãàò-
ëàðû èëÿ òÿôÿêêöðöí ÿñàñûíäà äóðàí áèîëîæè ïðîñåñëÿðèí ìàùèééÿòèíè àéäûí-
ëàøäûðäû. Ìÿëóì îëäó êè, èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìè òÿôÿêêöðöí ôèçèîëîæè ÿñàñû
îëóá, äöøöíúÿëè ôÿàëèééÿòèí ÿí àëè ïðîñåñèäèð.
Òÿôÿêêöðöí ïîçóëìàñû þçöíö èêè ôîðìàäà ýþñòÿðèð:
I. Òÿôÿêêöðöí êÿìèééÿò (ôîðìàúà) ïîçóíòóëàðû;
II. Òÿôÿêêöðöí êåéôèééÿò (ìÿçìóíúà) ïîçóíòóëàðû.
Òÿôÿêêöðöí êÿìèééÿò ïîçóíòóëàðûíà àøàüûäàêûëàðû àèä åòìÿê îëàð:

1) Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ö í ñ ö ð ÿ ò ë ÿ í ì ÿ ñ è — ôèêèðëÿðèí àõûíû, ñöðÿòëÿ
áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí ñþçëÿðè àðäû-
úûë èôàäÿ åòìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð. Íèòã èòèëÿøìèø âÿ àíëàøûëìàç îëóð. Çà-
ùèðÿí áåëÿ íèòã áèð ÷îõ ùàëëàðäà øèçîôàçèéàíû (íèòãèí ãûðûãëûüû) õàòûðëàäà áè-
ëÿð, ëàêèí äèããÿòëÿ òÿùëèë åòäèêäÿ, ìÿëóì îëóð êè, áóðàäà òÿôÿêêöðöí ãûðûã-
ëûüûíäàí ôÿðãëè îëàðàã ìöÿééÿí ôèêèð àðäûúûëëûüû âÿ ìÿçìóí âàðäûð. Áåëÿ
ùàë áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóíóí ìàíèàêàë åïèçîäó ö÷öí õàðàêòåðèêäèð.
2) Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ö í ë ÿ í ý è ì ÿ ñ è. Òÿôÿêêöðöí ñöðÿòëÿíìÿñèíèí
ÿêñèíÿ îëàðàã áó çàìàí õÿñòÿëÿð ÷ÿòèíëèêëÿ äàíûøûð, ôèêèðëÿðè ñàíêè òîðìîç-
ëàíìûø îëóð. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí ãåéä åäèðëÿð êè, ôèêèðëÿðèíÿ ùå÷ íÿ ýÿòèðÿ áèë-
ìèðëÿð, äåìÿéÿ ñþçëÿðè éîõäóð. Áèð ãàéäà îëàïðàã, ùÿêèìèí ñóàëëàðûíà
«ùÿ» âÿ «éîõ» äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð, ùÿì äÿ áó ñþçëÿðè äåìÿê ö÷öí õåéëè
ôèêèðëÿøèðëÿð.Áåëÿ õÿñòÿëÿð áöòöí ýöíö äàíûøìàéà áèëÿð, ñàíêè îíëàðûí ùå÷
äàíûøìàüà ìàðàüû äà éîõäóð. Òÿôÿêêöðöí ëÿíýèìÿñè äåïðåññèéàëàðäà, øè-
çîôðåíèéà, ÌÑÑ öçâè ïîçóíòóëàðûíäà, ðàñò ýÿëèíèð.
3) Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ö í ï à ò î ë î æ è ì ö ô ÿ ñ ñ ÿ ë ë è é è. Íèòãèí (ôè-
êèðëÿðèí) ëÿíýèìÿñè, åéíè çàìàíäà óçóí÷óëóüó èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Áåëÿ
ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿð áèð ñþùáÿòäÿí äèýÿðèíÿ êå÷ÿ áèëìèð, «éåðèíäÿ ñà-
éûð». Îíëàð ñþùáÿòèí ÿñàñ ìÿçìóíóíó èêèíúè, ö÷öíúö äÿðÿúÿëè (ëàçûìñûç)
ôèêèðëÿðëÿ äîëäóðóð, áåëÿ àäàìëàðû äèíëÿìÿê éîðóúó îëóð.
Áèð íÿôÿð åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóø ãàäûí øàùèä ñèôÿòèëÿ ìÿùêÿ-
ìÿ ïðîñåñèíÿ äÿâÿò îëóíóð. Ùàêèìèí «Ãîíøóëóüóíóçäà ìÿêòÿá áèíàñûíûí
éàíìàñû òÿôñèëàòû ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?» ñóàëûíà áåëÿ úàâàá âåðìèø-
äèð: «Ùÿìèí ýöí àäÿòèì öçðÿ ñÿùÿð ñààò 7-äÿ éóõóäàí îéàíäûì, ýåäèá ãà-
çû éàíäûðäûì, ÷àé ãîéäóì, ñîíðà ÿë-öçöìö éóéóá ñÿùÿð éåìÿéè éåäèì,
ñààò 8-ÿ 15 äÿãèãÿ ãàëìûø íÿâÿìè ìÿêòÿáÿ éîëà ñàëäûì, ìÿòáÿõÿ ýåäèá
ýöíîðòà éåìÿéè ùàçûðëàìàã ö÷öí ñîéóäóúóíó à÷ûá îðàäàí ÿò âÿ äèýÿð ëà-
çûì îëàí ÿðçàüû ÷ûõàðòäûì...». Ùàäèñÿ ýåúÿ ñààò 12-äÿ áàø âåðìèøäèð, øÿõñ
î ÿðÿôÿäÿ ýþðöá áèëäèêëÿðèíè äàíûøìàã ÿâÿçèíÿ ýöíäöç îëàí ùàäèñÿëÿð ùàã-
ãûíäà ñààòëàðëà äàíûøìûø âÿ íÿùàéÿò äåìèøäèð: «Ùÿìèí ýöí ñààò 11-äÿ éó-
õóéà ýåòìèøÿì, éàíüûíûí íÿ âàõò âÿ íåúÿ áàø âåðäèéèíè ýþðìÿìèøÿì. Ñÿ-
ùÿð ãîíøóëàðäàí åøèòìèøÿì êè, ìÿêòÿá áèíàñû éàíûá...». Áèð ÷îõ ùàëëàðäà òÿ-
ôÿêêöðöí ïàòîëîæè ìöôÿññÿëëèéè îëàí õÿñòÿëÿðèí íÿ äåìÿê, ùàíñû ôèêðè àí-
ëàòìàã èñòÿäèêëÿðèíè áàøà äöøìÿê îëìóð. Áåëÿ ïîçóíòó åïèëåïñèéà õÿñòÿëè-
éèíÿ òóòóëìóø øÿõñëÿðäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
4) Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ö í ï å ð ñ å â å ð à ñ è é à ñ û. Òÿôÿêêöðöí ìöôÿññÿë-
ëèéèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã áóðàäà õÿñòÿíèí þç úàâàáëàðûíû òÿêðàð åòìÿñè íÿçÿðè
úÿëá åäèð. Áÿçÿí õÿñòÿ åéíè ñþùáÿòëÿðè áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åäèð, ìöõòÿëèô
ñóàëëàðà åéíè ìÿçìóíëó úàâàáëàð âåðèð. Åïèëåïñèéàäà, áåéèíèí öçâè ïîçóí-

òóëàðëà ÿëàãÿäàð áàø âåðÿí ïñèõîçëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð.
5) Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ö í ñ ò å ð è î ò è ï è é à ñ û. Åéíè ñþçëÿðèí âÿ ôèêðèí
ìÿúáóðè òÿêðàð îëóíìàñû êèìè þçóíó ýþñòÿðèð. Áÿçÿí åéíè ùÿðÿêÿòëÿðèí
òÿêðàðû èëÿ áèðëèêäÿ òÿçàùöð åäèð. Áèð õÿñòÿ ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âóðàðàã, áàøû-
íû éàíà ùÿðÿêÿò åòäèðìÿêëÿ äÿôÿëÿðëÿ «ìÿí áèëìèðÿì, ìÿí áèëìèðÿì...»
ñþçëÿðèíè òÿêðàð åäèðäè. Òèáá èø÷èëÿðè èñÿ õÿñòÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Áåëÿ âÿçèééÿò øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
6) Ð å ç î í é î ð ë ó ã áîø ìöùàêèìÿëÿð, ìÿíàñûç ñþçëÿðäÿí èáàðÿò
íèòã ôîðìàñûíäà þçöíö ýþñòÿðèð. Õÿñòÿëÿðäÿí áèðè éîëäàøû èëÿ ñþùáÿò åäÿð-
êÿí ìöõòÿëèô ôîðìàäà, äÿôÿëÿðëÿ àøàüûäàêû ñþçëÿðè òÿêðàð åòìèøäèð: «... ìÿ-
íèì êèì îëäóüóìó ùàìû ÷îõ ýþçÿë áèëèð. Êèìëèéèìè ùå÷ êÿñÿ ñöáóò åòìÿê
ôèêðèíäÿ äåéèëÿì, îíñóç äà ùàìû áèëèð ìÿí êèìÿì...»
7) Ì ÿ í ò è ã ñ è ç ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð. Ôèêèðëÿðèí ìÿíòèãñèçëèéè, áÿçÿí ÿëà-
ãÿñèçëèéè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Ùàäèñÿëÿðè èçàù åäÿðêÿí áåëÿ øÿõñëÿð íÿ-
èíêè ñÿùâ åäèð, ìÿíàñûç, çèääèééÿòëè ìöëàùèçÿëÿð éöðöäöð, åéíè çàìàíäà
àüûëà ñûüìàéàí ñþùáÿòëÿð äàíûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, áèð õÿñòÿ äåìèøäèð: «Ìÿí
ýÿíú éàøëàðûìäà àò áåëèíäÿ ÷îõ ýÿçìèøÿì, îíà ýþðÿ äÿ Å âèòàìèíèíÿ åù-
òèéàúûì îëìàéûá». Áóðàéà ñÿáÿáèí íÿòèúÿñè èëÿ äÿéèøìÿñè àèääèð. Ìÿñ.
Íîðìàë ôèêðèí «ùàâà éàõøûäûð, îíà ýþðÿ ìÿíèì ÿùâàë-ðöùèééÿì äÿ éàõøû-
äûð».
Ìÿíòèãñèç òÿôÿêêöð: «Ùàâà îíà ýþðÿ éàõøûäûð êè, ìÿíèì ÿùâàë-ðöùèé-
éÿì éàõøûäûð».
8) Ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ö í ã û ð û ã ë û ü û (äèññîñèàñèéàñû). Ôèêèðëÿðèí äîëàøûã-
ëûüû, ÿëàãÿñèçëèéè øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Áó ïîçóíòó ö÷ äÿðÿúÿäÿ îëóð: éöí-
ýöë, îðòà âÿ àüûð:
à) Éöíýöë äÿðÿúÿäÿ õÿñòÿíèí äàíûøûüû áàøà äöøöëöð, éàëíûç òÿúðöáÿëè
ùÿêèì ïñèõèàòð õÿñòÿíèí äàíûøûüûíäà ìÿíòèãñèç êå÷èäëÿðèí îëìàñûíû ãåéä
åäèð. Áóíà àññîñèàòèâ ïîçóíòó äà äåéèëèð;
á) Îðòà äÿðÿúÿëè ãûðûãëûã çàìàíû èñÿ õÿñòÿíèí úöìëÿëÿðè àðàñûíäà ùå÷
áèð ìÿíòèãè ÿëàãÿíèí îëìàäûüû àøêàðëàíûð. Áåëÿ ã û ð û ã ë û ü û ùÿð áèð
àäàì ñå÷ÿ áèëèð;
ú) Àüûð äÿðÿúÿëè ãûðûãëûã çàìàíû úöìëÿëÿð äöçýöí ãóðóëñà äà õÿñòÿíèí
äàíûøûüû òàì ìÿíàñûç îëóð. Úöìëÿëÿð òÿñàäöôö «ñþç éûüûìû» òÿøêèë åäèð. Áå-
ëÿ äàíûøûã øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíÿ õàñ îëóá ø è ç î ô à ç è é à àäëàíûð. Áèð
õÿñòÿäÿí ñîðóøäóãäà øèêàéÿòèíèç íÿäèð, î, áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð: «Áàøûì
àüðûìûð, øîð ãàáûíäàí, íàùàã äàíûøìà, íÿ äàíûøûðñàí, ùÿêèì êèìäèð, ïî÷-
òàëéîí ýÿëìÿäè, ßðÿáçÿíýè ìÿíÿì, ÷ûõ ýåò». Òÿôÿêêöð ãûðûãëûüûíûí áöòöí
ôîðìàëàðû, î úöìëÿäÿí, øèçîôàçèéà øèçîôðåíèéà çàìàíû, àüûð èíôåêñèîí, èí-
òîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
9) À ó ò è ñ ò è ê ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ðåàë ùÿéàòäàí óçàãëàøìàã, õÿñòÿíèí äà-

õèëè àëÿìè (ñÿùâ òÿñÿââöðëÿðè) èëÿ áàüëû, îáéåêòèâ òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíìàéàí,
äèàëåêòèê èçàùà òàáå îëìàéàí òÿôÿêêöð ôîðìàñûäûð. Áó âÿçèééÿò øèçîôðåíèéà
õÿñòÿëèéèíèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè îëàí à ó ò è ç ì — þ ç ö í ÿ
ã à ï à í ì à ñèíäðîìó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
10) Ñ è ì â î ë è ê ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð. Íîðìàë ìöùàêèìÿëÿðèí ìÿíòèãñèç,
ìÿíàñûç, ìöÿééÿí ñèìâîëëàðëà áàüëû îëàí ìöùàêèìÿëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèë-
ìÿñèäèð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ ùÿêèìëÿ ñàëàìëàøàðêÿí îíóí áàøûíû àøàüû ÿéìÿ-
ñèíè éàõûí âàõòëàðäà éàñ äöøÿúÿéèíÿ, êèìèíñÿ þëÿúÿéèíÿ èøàðÿ êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðèð.
11) Í å î ë î ý è ç ì ïñèõè ïîçóíòó èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí éåíè
ñþçëÿðÿ âÿ èôàäÿëÿðÿ äåéèëèð. Õÿñòÿëÿð áó ñþçëÿðÿ þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ ìÿíàëàð
âåðèð, ñîíðàëàð èñÿ (ñàüàëàðêÿí) îíó óíóäóðëàð. Ìÿñÿëÿí, ñþùáÿò çàìàíû
õÿñòÿíèí èøëÿòäèéè «ñþíäöì» ñþçöíöí ìÿíàñûíû ñîðóøäóãäà î, äåìèøäèð:
«Áó ñþç ñþéöä àüàúûíûí äèáèíäÿ þëìÿê äåìÿêäèð».
12) Ñ ï å ð è í ã — òÿôÿêêöðöí (íèòãèí) ãÿôëÿòÿí ãûñàìöääÿòëè äàéàí-
ìàñû.
13) Òÿôÿêêöðöí ðèãèäëèéè (òîðïèäëèéè) — ìþâçóäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿìÿê.
14) Ì å í ò è ç ì — ôèêèðëÿðèí àõûíû. Þçöíäÿí àñûëû îëìàéàí ìöõòÿëèô
ìÿçìóíëó ôèêèðëÿðèí ÷îõëóüó.
Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ òÿôÿêêöðöí ñöðÿòëÿíìÿñèíè áåéèí ãàáûüûíäà
îéàíìàíûí ýöúëÿíìÿñè âÿ äàõèëè øÿðòè ëÿíýèìÿíèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ, òÿôÿêêö-
ðöí òîðìîçëàíìàñûíû èñÿ áåéèí ãàáûüûíäà äàõèëè ëÿíýèìÿíèí îéàíìàéà öñ-
òöí ýÿëìÿñè èëÿ èçàù åòìÿê îëàð. Òÿôÿêêöðöí ìöôÿññÿëëèéè ÿñàñ ñèíèð ïðî-
ñåñëÿðèíèí ïàòîëîæè äóðüóíëóüó èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ïåðñåâåðàñèéà èñÿ áåéíèí
ìöÿééÿí ñàùÿëÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ïàòîëîæè äóðüóíëóüóí îéàíìàñû èëÿ
èçàù åäèëèð. Òÿôÿêêöðöí ãûðûãëûüû çàìàíû èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìèíè ÿùàòÿ åäÿí
ñàùÿëÿðèí òîðìîçëàíìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Òÿôÿêêöðöí ìÿçìóíúà (êåéôèééÿòúÿ) ïîçóíòóëàðû

Áó íþâ ïîçóíòóëàðû òÿôÿêêöðöí ïàòîëîýèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷û-
õàí ï à ò î ë î æ è ì ÿ ù ñ ó ë à ò äà àäëàíäûðûëûð. Áóíëàðà ñàéûãëàìà
èäåéàëàðû, ñàðûøàí ùàëëàð (èäåéàëàð) âÿ éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàð àèääèð.
Ñàéûãëàìà èäåéàëàðû — ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð, ÿñàññûç éàðàíàí
âÿ ùÿìèí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿíèëìÿéÿí ÿãëè íÿòèúÿ-
ëÿðÿ — èäåéàëàðà, ôèêèðëÿðÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðÿ äåéèëèð.
Ñàéûãëàìàëàð ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ÿí ÷îõ éàéûëìûø ïñèõîïàòîëîæè
ôåíîìåíëÿðäÿí áèðèäèð. Òÿôÿêêöðöí ôîðìà ïîçóíòóëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã
áóðàäà õÿñòÿíèí ñþéëÿäèéè ôèêèðëÿðèí ìÿçìóíóíóí äöçýöí îëìàìàñû íÿçÿ-
ðè úÿëá åäèð. Áÿçè ïñèõè ñàüëàì øÿõñëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ñÿùâ ôèêèðëÿð, ìöëà-
ùèçÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿëÿðè ñàéûãëàìà àäëàíäûðìàã îëìàç. Áèð ñûðà ùàëëàð-
äà (ìÿñÿëÿí, èñòèíòàã ïðîñåñèíäÿ) éàëàí ìöëàùèçÿëÿðèí ñþéëÿíèëìÿñèíè äÿ
ñàéûãëàìàëàðäàí òÿúðèä åòìÿê ëàçûìäûð. Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíèí ìÿçìóíó-
íà õÿñòÿëÿð íÿèíêè èíàíûð, åéíè çàìàíäà, îíó èíàäêàðúàñûíà ñöáóòà éåòèð-
ìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áèð ãàéäà îëàðàã, ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè îëàí õÿñòÿëÿðäÿ áèð
ñûðà áàøãà ïñèõè ÿëàìÿòëÿðèí äÿ îëìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð. Áåëÿ àäàìëàð ùå÷
áèð ìÿãñÿä ýöäìÿäÿí «ôèêèðëÿðèíè» ñöáóòà éåòèðìÿéÿ úàí àòûðëàð. Áó ìÿã-
ñÿäëÿ ìàääè âÿ ìÿíÿâè çèéàí ÷ÿêìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã þç ìÿðàìûíäàí
÷ÿêèíìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèð íÿôÿð îðòà ñàâàäëû, ìöùàñèá êþìÿê÷èñè èøëÿéÿí
øÿõñ «Éåíè óëäóç» êÿøâ åòäèéèíè ñöáóò åòìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô åëìè èäàðÿëÿ-
ðÿ, íàçèðëèêëÿðÿ, ìÿòáóàò îðãàíëàðûíà ìöðàúèÿò åäèð, ùÿôòÿëÿðëÿ èøÿ ÷ûõ-
ìûð âÿ ñ.
Õÿñòÿäÿ ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíèí îëìàñûíû òÿñäèã åòìÿê ö÷öí òÿêúÿ îíóí
ñþéëÿäèéè èäåéàëàðëà äåéèë, åéíè çàìàíäà îíóí äèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ äÿ ìà-
ðàãëàíìàã ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, àèëÿ öçâëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòè, èø éåðèíäÿ þçöíö
íåúÿ àïàðìàñû, ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè äÿéèøìÿñè, õÿñòÿíèí õàðèúè ýþðêÿìè,
äàâðàíûøû âÿ ñ. òÿùëèë åäèëìÿëèäèð.
Áÿçè ìöÿëëèôëÿð ñàéûãëàìàëàðû áèðèíúèëè âÿ èêèíúèëè îëìàãëà èêè ãðóïà áþ-
ëöðëÿð. Ãàâðàìà ïîçóíòóëàðû èëÿ (èëëöçèéàëàð, ùàëëöñèíàñèéàëàð) ÿëàãÿäàð îë-
ìàéàí ñàéûãëàìàëàð áèðèíúèëè, ìöùèòè ñÿùâ ãàâðàìàëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã
ìåéäàíà ÷ûõàí ñàéûãëàìà èäåéàëàðû èñÿ èêèíúèëè àäëàíûð. Áåëÿ áþëýö òÿúðö-
áö úÿùÿòäÿí àç ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíû ìÿçìóíóíà ýþðÿ
ôÿðãëÿíäèðìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
Ñàéûãëàìà èäåéàëàðû 3 áþéöê ãðóïà áþëöíöð:
1. Ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðû;
2. Þçöíöáþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû;
3. Þçöíöêè÷èëòìÿ ñàéûãëàìàëàðû.
Ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðû ìöøàùèäÿ åäèëÿí õÿñòÿëÿð áåëÿ ùåñàá åäèðëÿð
êè, ÿòðàô ìöùèòäÿ îëàí ùÿð øåé îíëàðëà ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, áöòöí òàíûøëàð âÿ éàäëàð îíà ìÿíàëû áàõûð, ïû÷ûëäàøûð,
îíó ëàüà ãîéóðëàð âÿ ñ. Áåëÿ ùàëëàðäà íîðìàë äàâðàíûø, õÿñòÿíè ÿùàòÿ åäÿí
àäàìëàðëà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿò õåéëè ÷ÿòèíëÿøèð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿ-
äÿ «ìÿíÿ íèéÿ áåëÿ áàõûðñûíûç», «ùàìû ìÿíÿ íèôðÿò åäèð», «ìÿíè ùÿáñ åò-
ìÿê ö÷öí ôàêòëàð òîïëàéûðëàð» âÿ ñ. ñàéûãëàìà ìöëàùèçÿëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðûíûí àøàüûäàêû êëèíèê ôîðìàëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð.
1) Ò ÿ ã è á ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û çàìàíû õÿñòÿëÿðÿ åëÿ ýÿëèð êè, áèð
ãðóï àäàìëàð, áÿçÿí èñÿ áèð íÿôÿð íàìÿëóì øÿõñ «õöñóñè òàïøûðûüà ÿñàñÿí»
îíó èçëÿéèð, îíóí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðèíè, êèìëÿðëÿ ýþðöøìÿñèíè ãåéäÿ àëûð.
2) Ò ÿ ñ è ð ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û í ä à õÿñòÿ ýöìàí åäèð êè, îíà ìöõ-
òÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ, ìÿñÿëÿí, ùèïíîç, ðåíòýåí âÿ ëàçåð øöàëàðû èëÿ òÿñèð ýþñòÿ-
ðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, îíóí ôèêèðëÿðèíè ÷àøäûðûð, ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ìàíå îëóð âÿ éà îíó
õÿñòÿëÿíìÿéÿ âàäàð åäèðëÿð. Áèð íÿôÿð õÿñòÿ îíà ýþñòÿðèëÿí «òÿñèðè» áåëÿ
èçàù åäèðäè: «Ìÿíèì ãåéðè-àäè èõòèðàëàðûìû, Àëëàùëà îëàí ÿëàãÿìè áèð ãðóï
àäàìëàð þéðÿíìÿê ö÷öí õöñóñè àïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð, ùÿìèí àïàðàò
îíëàðûí ñöíè ýþçëÿðèíèí è÷ÿðèñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìèøäèð. Î àïàðàòëàð ìÿíèì ôè-
êèðëÿðèìè éàçûð, ñîíðà èñÿ áåéíèìè êöòëÿøäèðèð. Ìÿãñÿäëÿðè èõòèðàìû ìÿíèì-
ñÿìÿê, ìÿíè èñÿ äÿëè åòìÿêäèð».
3) Ç ÿ ù ÿ ð ë ÿ ì ÿ ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û í ä à õÿñòÿ ñþéëÿéèð êè, îíó
çÿùÿðëÿìÿê, õÿñòÿëèéÿ äö÷àð åòìÿê âÿ éà þëäöðìÿê èñòÿéèðëÿð. Áó ìÿã-
ñÿäëÿ éåìÿéèíÿ äÿðìàí òþêöð, éàõóä äà ìöàëèúÿ äÿðìàíû ÿâÿçèíÿ ýöúëö
òÿñèðÿ ìàëèê êèìéÿâè ìàääÿëÿð âåðèðëÿð.
4) Ú à ä ó ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û í ä à õÿñòÿëÿð èíàíûð êè, îíëàðà úàäó
åäèáëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ áÿäÿíëÿðè çÿèôëÿéèá, ýöúäÿí äöøöáäöð.
5) Ò ÿ ã ñ è ð ë ÿ í ä è ð ì ÿ ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û çàìàíû õÿñòÿëÿð òÿ-
êèäëÿ ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð êè, ÿòðàôäàêû àäàìëàð: èø éîëäàøëàðû âÿ éà ãî-
ùóìëàðû îíó ùÿð ùàíñû áèð ïèñ ùÿðÿêÿòäÿ, ìÿñÿëÿí, ÿðèçÿáàçëûãäà, íàëàéèã
ùÿðÿêÿòëÿðäÿ, îüóðëóãäà âÿ ñ. òÿãñèðëÿíäèðèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ îíóíëà ùàìû
êöñöëö êèìè ðÿôòàð åäèð, îíäàí öç äþíäÿðèðëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð áÿçÿí ýöíëÿð-
ëÿ åâäÿí áàéûðà ÷ûõìûð, àðàìñûç îëàðàã áó ñþçëÿðè òÿêðàð åäèðëÿð: «Ìÿí ùå÷
âàõò îüðó âÿ ëÿéàãÿòñèç àäàì îëìàìûøàì. Íÿ ö÷öí ìÿíÿ èíàíìûðñûíûç?»
Áó íþâ ñàéûãëàìàëàðà ãîúàëûãþíö ïñèõîçëàðäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
6) Ã û ñ ã à í ú ë û ã ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û í ä à õÿñòÿ þç ùÿéàò éîë-
äàøûíû ÿñàññûç îëàðàã ãûñãàíûð, êèìèíëÿñÿ ýþðöøìÿêäÿ ýöíàùëàíäûðûð. Áèð
õÿñòÿ ñþéëÿéèðäè êè, ÿðè ùÿð ýöí èøäÿí åâÿ áèð ñààò ýåú ýÿëèð. Áó ìöääÿòäÿ
î, ñåâèìëèñèíèí éàíûíà ýåäèð. ßðè áàçàðà ýåòäèéèíè ñþéëÿäèêäÿ õÿñòÿ èíàí-
ìûð âÿ äåéèð êè, éîõ î, áàçàðà ýöíîðòà ôàñèëÿñèíäÿ ýåäèá. Áàøãà áèð õÿñòÿ
60 éàøëû ùÿéàò éîëäàøûíûí ùÿð ýåúÿ ñààò 1-äÿ, ÿðè éóõóéà ýåòäèêäÿí ñîíðà
éàòàãäàí äóðóá ùàðàñà ýåòäèéèíè ñþéëÿéèðäè. Ñöáóò ö÷öí éàòàã îòàüûíûí ãà-
ïûñûíà òöïöðúÿêëÿ éàïûøäûðäûüû ãÿçåò ïàð÷àñûíûí éåðÿ äöøäöéöíö ýþñòÿðèðäè.
7) Ì ÿ ù ÿ á á ÿ ò ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û í ä à õÿñòÿ êèìèíñÿ îíó ñåâ-
äèéèíè ñþéëÿéèð. 35 éàøû îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ÿðÿ ýåòìÿìèø ãàäûí, áèð íÿ-
ôÿðèí îíó ñåâäèéèíè ñþéëÿéèð âÿ äåéèðäè: «Íÿ îëñóí êè, åâëèäèð âÿ èêè óøàüû
âàð, î, éàëíûç ìÿíè ñåâèð, áó éàõûíëàðäà ùÿéàò éîëäàøûíû àòûá ìÿíèìëÿ åâ-
ëÿíÿúÿê». Íÿéÿ ÿñàñÿí áåëÿ ôèêèðëÿøèðñèíèç? — äåéÿ ñîðóøäóãäà õÿñòÿ úà-
âàá âåðìèøäèð: «Ùÿð äÿôÿ ìÿíè ýþðÿðêÿí ìÿíèìëÿ ñàëàìëàøûð âÿ ìÿíàëû
íÿçÿðëÿðëÿ ìÿíÿ áàõûð».
Þçöíöáþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû çàìàíû õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè ùÿääèíäÿí àð-
òûã ýþçÿë, ãåéðè-àäè èñòåäàäà ìàëèê øÿõñ ùåñàá åäèð, îëäóãúà äþâëÿòëè, ýöú-
ëö, áèëèêëè îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð. Áÿçÿí þçëÿðèíè ùþêìäàð, ñÿðêÿðäÿ, àëèì,

éàõóä äà ïåéüÿìáÿð êèìè ãÿëÿìÿ âåðèðëÿð.
Þçöíöêè÷èëòìÿ èäåéàëàðû ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíûí áþéöê áèð ãðóïóíó òÿø-
êèë åäèð. Áó ñàéûãëàìàëàðûí öìóìè úÿùÿòè îäóð êè, õÿñòÿëÿðäÿ áÿäÿíèí ìö-
ÿééÿí ùèññÿëÿðèíèí âÿ éà îðãàíëàðûíûí òàì ñàüëàì îëìàìàñû âÿ éà áàúàðûã-
ñûç, ãàáèëèééÿòñèç îëìàëàðû ùàããûíäà èíàì éàðàíûð. Áÿçÿí õÿñòÿëÿðÿ åëÿ ýÿ-
ëèð êè, îíëàðûí ùÿéàòû ñÿùâ ùÿðÿêÿòëÿðëÿ äîëóäóð. Áåëÿ ñàéûãëàìàëàð
þ ç ö í ö ò ÿ ã ñ è ð ë ÿ í ä è ð ì ÿ àäëàíûð.
Øÿõñèééÿòèí êè÷èëäèëìÿñè áÿçÿí ôèçèêè ÷àòûøìàçëûã øÿêëèíäÿ þçöíö áö-
ðóçÿ âåðÿ áèëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíëàð àüûð õÿñòÿäèðëÿð, áÿäÿí-
ëÿðè, îðãàíëàðû ïàð÷àëàíûð, ÷öðöéöð. Áÿçÿí õÿñòÿëÿð ùå÷ áèð ÿñàñ îëìàäàí
äåéèðëÿð êè, âÿðÿì, ñôèëèñ, õÿð÷ÿíý, ñïèä õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóøëàð. Áåëÿ èäå-
éàëàð è ï î õ î í ä ð è ê ñ à é û ã ë à ì à ë à ð àäëàíûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà
áó èäåéàëàð äàùà êîáóä, ìÿíàñûç îëóð âÿ õÿñòÿëÿð àéðû-àéðû îðãàíëàðûíûí
âàðëûüûíû èíêàð åäèðëÿð. Áåëÿ ôèêèðëÿð í è ý è ë è ñ ò è ê, èíêàð ñàéûãëàìàëàðû
âÿ éà Ê î ò à ð ñ è í ä ð î ì ó àäëàíûð.
Ñàðûøàí èäåéàëàð — øÿõñèí èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ìåéäàíà ÷ûõàí,
ëàêèí õÿñòÿ òÿðÿôèíäÿí òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿíèëÿí éåðñèç, àðçóîëóíìàç
ôèêèðëÿðÿ, õàòûðëàìàëàðà, ãîðõóëàðà, ùÿðÿêÿòëÿðÿ âÿ ìåéèëëÿðÿ äåéèëèð. Áèð
ãàéäà îëàðàã, õÿñòÿëÿð ñàðûøàí èäåéàëàð öçÿðèíäÿ þç ùàêèìèééÿòëÿðèíè èòèð-
ìèðëÿð. Èðàäÿíèí êþìÿêëèéè èëÿ îíëàð áó ôèêèðëÿðè þçëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìà-
üà úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Ëàêèí áó ùàëäà õÿñòÿëÿðäÿ éåíÿ äÿ íàðàçûëûã, ãÿìýèí-
ëèê, ùÿéÿúàí ùèññè ãàëûð. Ñàðûøàí ùàëëàðûí ýåäèøè äÿéèøêÿí îëìàãëà áÿçÿí
äÿðèíëÿøÿðÿê àüûð øÿêèë àëûð. Áèð ñûðà òÿñàäöôëÿðäÿ òàìàìèëÿ êå÷èá ýåòìèø
ñàðûøàí ùàëëàð ìöÿééÿí ìöääÿòäÿí ñîíðà äàùà êÿñêèí ôîðìàäà òÿçàùöð åò-
ìÿéÿ áàøëàéûð. Ñàðûøàí èäåéàëàðûí àøàüûäàêû ôîðìàëàðû âàðäûð:
à) Ñ à ð û ø à í ô è ê è ð ë ÿ ð — èñòÿíèëìÿäÿí éàðàíàí éåðñèç ôèêèðëÿðäèð;
á) Ñ à ð û ø à í ø ö á ù ÿ ë ÿ ð — øÿõñ äàèìà þç ùÿðÿêÿòëÿðèíèí, íèòãèíèí
äöçýöí îëìàìàñûíäàí øöáùÿëÿíèð;
ú) Ñ à ð û ø à í ì å é è ë ë ÿ ð — ìÿíàñûç, òÿùëöêÿëè, ëÿéàãÿòñèç áèð èø ýþð-
ìÿéÿ øèääÿòëè ìåéèëèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèäèð;
÷) Ñ à ð û ø à í ù ÿ ð ÿ ê ÿ ò ë ÿ ð ãîðõó âÿ øöáùÿëÿðäÿí àçàä îëìàã
ìÿãñÿäè ýöäÿí âÿ áèð íþâ ìöäàôèÿ õàðàêòåðè äàøûéàí ùÿðÿêÿòëÿðäèð. Áÿçÿí
õÿñòÿíèí ãîðõó âÿ øöáùÿäÿí àçàä îëìàñûíà âÿ íèñáÿòÿí ñàêèòëÿøìÿñèíÿ,
ñàðûøàí ùàëëàðûí ìÿçìóíó èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí ìöÿééÿí ùÿðÿêÿò-
ëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè êþìÿê åäèð... Áåëÿ ùÿðÿêÿòëÿð ñàðûøàí ðèòóàëëàð àä-
ëàíûð;
ä) Ñ à ð û ø à í õ à ò û ð ë à ì à ë à ð çàìàíû õÿñòÿ êå÷ìèøäÿ áàø
âåðìèø ãîðõóëó ùàäèñÿëÿðè éàäûíà ñàëûð âÿ óçóí ìöääÿò áàøûíäàí ÷ûõàðà
áèëìèð;
å) Ñ à ð û ø à í ã î ð õ ó ë à ð âÿ éà ô î á è é à ë à ð áèð íå÷ÿ ôîð-

ìàäà òÿçàùöð åäèð: î ê ñ è ô î á è é à — èòè ÿøéàäàí ãîðõìàã; à ê ð î ô î -
á è é à — ùöíäöðëöêäÿí ãîðõìàã; ê ë à ó ñ ò ð î ô î á è é à — áàüëû ãàïû-
äàí ãîðõìàã; ä è ñ ì î ð ô î á è é à — åéáÿúÿð îëìàãäàí ãîðõìàã; í î -
ç î ô î á è é à — àüûð õÿñòÿëèéÿ òóòóëìàãäàí ãîðõìàã; ò à í à ò î ô î á è -
é à — þëöìäÿí ãîðõìàã âÿ ñ.
Éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàð. Ðåàë âàðëûüà ÿñàñÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí áþéöê
åìîñèîíàë ýÿðýèíëèêëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí âÿ äöøöíúÿäÿ öñòöí éåð òóòàí ñÿùâ
ìöùàêèìÿëÿðÿ éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàð äåéèëèð. Ìöÿééÿí ùàãñûçëûãäàí
èíúèìèø øÿõñ îíó óíóäà áèëìèð, ùàäèñÿíè àðàìñûç òÿùëèë åäèð. Áó ùèññèééàò
îíóí äöøöíúÿñèíäÿ äîìèíàíòëûã òÿøêèë åäèð âÿ èíòèãàì ÿùâàëè-ðóùèééÿñè
éàðàäûð.
Éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàð ñàéûãëàìà èëÿ ñÿùâ ôèêèðëÿð àðàñûíäà îëàí âÿ-
çèééÿòäèð. Éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàð ïñèõè õÿñòÿëèéÿ äÿëàëÿò åòìÿñÿ äÿ, ïà-
òîëîæè ùàë ñàéûëûð. Áåëÿ èäåéàëàð øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíäà, åìîñèéàëàðû ìö-
âàçèíÿòñèç, àùÿíýñèç îëàí øÿõñëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Îíëàðû ñàéûãëàìà èäåéàëà-
ðûíäàí àéûðàí ÿñàñ úÿùÿò ðåàë ùàäèñÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëìàñûäûð.
Òÿÿññöðàò ñôåðàñûíûí (åìîñèéàíûí) ïîçóíòóëàðû

Åìîñèéàëàð èíñàí ùÿéàòûíûí áöòöí úÿùÿòëÿðèíè: ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíè, èñòèðà-
ùÿòèíè, àäàìëàð àðàñûíäà öíñèééÿòè âÿ ñ.-íè äàèìà ìöøàéèÿò åäÿí, îíóí ÿõ-
ëàãè äàâðàíûøûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ïðîñåñ îëóá ìöõòÿëèô ãûúûãëàðà ãàðøû îðãà-
íèçìèí ìöðÿêêÿá ïñèõîôèçèîëîæè ðåàêñèéàñûäûð.
Åìîñèéàëàðûí òÿñèðè àëòûíäà èíñàí þçöíÿ õîø ýÿëÿí íÿ âàðñà îíà äîüðó
ìåéèë ýþñòÿðèð âÿ ÿêñèíÿ õîøàýÿëìÿéÿí ãûúûãëàðäàí óçàãëàøìàüà ÷àëûøûð.
Òÿÿññöðàòëà áàüëû îëàí ùèññëÿðèìèç íÿèíêè ïñèõîëîæè, áèîëîæè, åéíè çàìàíäà
ñîñèîëîæè áèð ïðîñåñäèð. Åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðûí ðÿíýàðÿíýëèéè, úîøãóíëóüó,
äàâàìëûëûüû âÿ ñ. ùÿð áèð àäàìûí éàøû, èíòåëëåêòè, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè, õàñèé-
éÿòè âÿ äèýÿð øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ ñûõ áàüëûäûð. Áåëÿ êè, èêè åéíè úöð ñåâè-
íÿí âÿ éà êÿäÿðëÿíÿí àäàì éîõäóð. Ùÿð êÿñèí þçöíÿìÿõñöñ ýöëöø âÿ êÿ-
äÿðëÿíìÿ òÿðçè âàðäûð.
Åìîñèéàëàðûí áàøëûúà ìÿíáÿéè èíñòèíêòèâ òÿëÿáëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ùÿ-
ðÿêÿòëÿðäèð äåñÿê, ñÿùâ åòìèø îëàðûã. Àõû, áåëÿ èáòèäàè åìîñèéàëàð — éåìÿê-
ëÿ, éàòìàãëà âÿ ñ. ÿëàãÿäàð îëàí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè ùèññëÿð ùåéâàíëàðäà äà
âàðäûð. Áóíóíëà áåëÿ åìîñèéàëàðûí éàðàíìàñûíäà èíñòèíêòëÿðèí ðîëóíó èíêàð
åòìÿê îëìàç. Èíñàí ö÷öí äàùà ìÿçìóíëó, çÿíýèí âÿ îëäóãúà ìöðÿêêÿá
îëàí àëè, éöêñÿê åìîñèéàëàðäûð. Àëè åìîñèéàëàðûí ìÿíáÿéè åñòåòèê òÿëÿáëÿ-
ðèìèçè þäÿéÿí ãûúûãëàðäûð. Áóíëàðà ìóñèãè, èíúÿñÿíÿò, ýþçÿëëèê, ìÿùÿááÿò,
äîñòëóã, âÿòÿíïÿðâÿðëèê âÿ ñ. àèääèð. Èíñàíûí ìÿäÿíè ñÿâèééÿñè, çþâãöíöí
çÿíýèíëèéè àëè åìîñèéàëàðûí õöñóñè ÷ÿêèñèíè ìöÿééÿí åäèð. Èíñàí «éåìÿê

ö÷öí éàøàìûð, éàøàìàã ö÷öí éåéèð», éàõóä Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí «Åøãñèç
áèð èíñàí áèð íåéäèð ãûðûã, éöç úàíû îëñà äà þëöäöð àðòûã» êÿëàìëàðû éóõàðû-
äà äåéèëÿíëÿðè ÿêñ åòäèðèð.
Åìîñèîíàë ùàëûí äÿéèøìÿñè îðãàíèçìèí áöòöí îðãàí âÿ ñèñòåìëÿðèíÿ
òÿñèð åäÿðÿê îëäóãúà ìöðÿêêÿá áèîëîæè ðåàêñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð. Ìÿñÿëÿí,
ìöñáÿò åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàð çàìàíû ãàíäà øÿêÿðèí, êàòåõîëàìèíëÿðèí
ìèãäàðûíûí, ìÿíôè åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðäà èñÿ àäðåíàëèíèí, ñåðîòîíèíèí
ìèãäàðûíûí àðòìàñû áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
Èíñàí äàèìà õàðèúè âÿ äàõèëè àëÿìäÿí ýÿëÿí ãûúûãëàðûí òÿñèðè àëòûíäà éà
øÿíëÿíèð, éà äà ìÿéóñ îëóð. Õÿñòÿëèê íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí àüðû, àú-
ëûã, ñîéóüóí òÿñèðè âÿ ñ. íàðàçûëûã ùèññè, õîø õÿáÿð, éàõûí äîñòó èëÿ ýþðöø èñÿ
ðàçûëûã ùèññè éàðàäûð. Áöòöí áóíëàð áöòþâëöêäÿ èíñàíûí áó âÿ éà áàøãà àí-
äà ìåéäàíà ÷ûõàí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè ìöÿééÿí åäèð. ßùâàëûíûí îðòà ùÿääè
áöòöí ãûúûãëàðûí úÿìèíÿ áÿðàáÿð îëóð. Ýöí ÿðçèíäÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð äÿôÿëÿð-
ëÿ äÿéèøÿ áèëÿð. ßùâàëè-ðóùèééÿíèí âÿçèééÿòè ùÿð áèð øÿõñèí àíàäàíýÿëìÿ
ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðè, òåìïåðàìåíòè, õàñèééÿòè èëÿ äÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ùÿéàòäà
íèêáèí àäëàíäûðäûüûìûç øÿõñëÿð, ÿùâàëû áÿäáèí àäàìëàðäàí êÿñêèí ñóðÿòäÿ
ôÿðãëÿíèð. Àç ÿùÿìèééÿòëè, ìÿíôè áèð ãûúûã íèêáèí àäàìëàðûí âÿçèééÿòèíÿ
áÿçÿí ùå÷ áèð òÿñèð ýþñòÿðìÿäèéè ùàëäà, áÿäáèí àäàìëàðäà õåéëè ìöääÿò
äàâàì åäÿí ìÿéóñëóüà ñÿáÿá îëóð.
Ýöúëö ãûúûãëàðûí òÿñèðè àëòûíäà, ìÿñÿëÿí, éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëìàã,
ñåâýè ùèññè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí åìî-
ñèîíàë ùàëà å ù ò è ð à ñ äåéèëèð.
Åìîñèîíàë ùàëûí äÿéèøìÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí çàùèðè ÿëàìÿòëÿðÿ àøàüûäàêû-
ëàð àèääèð: ìèìèêè ðåàêñèéàëàð; ùÿðÿêÿò ðåàêñèéàëàðû; âåýåòàòèâ-âèññåðàë ðå-
àêñèéàëàð. Áó ðåàêñèéàëàð èíñàíûí ðàçûëûã, ùÿì äÿ íàðàçûëûã ùèññëÿðèíè ÿêñ åò-
äèðÿí îáéåêòèâ ÿëàìÿòëÿð îëìàãëà ùÿð àäàìäà þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ òÿçà-
ùöð åäèð. Ìÿñÿëÿí, óúàäàí ýöëìÿê ùå÷ äÿ ìöñáÿò ãûúûüûí ýöúöíö ýþñòÿð-
ìèð. Óøàãëàðû, èíòåëëåêòè àøàüû îëàí øÿõñëÿðè (äåáèëëÿðè) ýöëäöðìÿê, éàøëûëà-
ðà, àüûëëû àäàìëàðà íèñáÿòÿí õåéëè àñàí îëìàñû ùàìûìûçà éàõøû ìÿëóìäóð.
Åìîñèîíàë ùàëûí ýöúëö âÿ ãûñàìöääÿòëè äÿéèøìÿñèíÿ àôôåêò äåéèëèð. Àô-
ôåêòÿ, áàøãà ñþçëÿ, ìÿíÿâè ñàðñûíòû, åùòèðàñûí úîøìàñû âÿ éà åìîñèîíàë
ïàðòëàéûø äà äåìÿê îëàð. Àôôåêò ôèçèîëîæè (íîðìàë) âÿ ïàòîëîæè (ãåéðè-íîð-
ìàë) îëìàãëà èêè ôîðìàéà áþëöíöð. Ôèçèîëîæè àôôåêò àäåêâàò ãûúûãëàð íÿòèúÿ-
ñèíäÿ éàðàíûð, áó çàìàí äöøöíúÿ ïîçóëìóð, îíà ýþðÿ äÿ øÿõñ èúòèìàè òÿù-
ëöêÿëè ùÿðÿêÿòëÿð åòìèð, åäÿðñÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Ôèçèîëîæè àôôåêòèí ñÿáÿ-
áè áÿä õÿáÿð, ìÿñóë áèð âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí êîáóä ñÿùâ åòìÿê, ãèé-
ìÿòëè áèð øåé èòèðìÿê, òÿùãèðÿ ìÿðóç ãàëìàã âÿ ñ. îëà áèëÿð.
Ïàòîëîæè àôôåêò çàìàíû éóõàðûäà ãåéä îëóíàí îáéåêòèâ ýöúëö òÿñèðëÿð
íÿòèúÿñèíäÿ ãåéðè-àäåêâàò äöøöíúÿ, áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ ïîçóëäóüóí-

äàí øÿõñ þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëìèð. Áó çàìàí èúòèìàè òÿùëöêÿëè
ùÿðÿêÿò åäèðñÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè äàøûìûð. Áó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-
íûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñèíèí 21-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ïàòîëî-
æè àôôåêò ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðè îëàíëàðäà, øÿõñèééÿò ïî-
çóíòóñó, èñòåðèéà íåâðîçó îëàí øÿõñëÿðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Êëèíèêàäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí åìîñèéà ïîçóíòóëàðûíà àøàüûäàêûëàð àèä-
äèð:
1. Ù è ï å ð ò è ì è é à ( ì à í è à ê à ë ù à ë ) — ñÿáÿáñèç îëàðàã
ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñè èëÿ òÿçàùöð åäÿí ùàë.
Ìàíèàêàë ùàë çàìàíû õÿñòÿ äàèì øÿí âÿ ýöëÿðöç îëóð, îõóéóð, îéíàéûð,
áèð éåðäÿ ãÿðàð òóòà áèëìèð, ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ äàâðàíûøû èëÿ ùàìûíû ÿéëÿíäèð-
ìÿéÿ ÷àëûøûð. ßñàñÿí àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìàíèàêàë ôàçàñûíäà âÿ áèð ñûðà
äèýÿð ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
2. Ù è ï î ò è í è é à — ñÿáÿáñèç îëàðàã ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí åíìÿñè
îëóá, éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðèí ÿêñèíÿ úÿðÿéàí åòìÿñè èëÿ õàðàêòåðè-
çÿ åäèëèð.
3. Å é ô î ð è é à — ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí àçùÿðÿêÿòëè, ìÿçìóíñóç éöêñÿë-
ìÿñèíÿ äåéèëèð. Áó ùàëà íàðêîìàíëàðäà, àëêîãîë ãÿáóë åäÿí àäàìëàðäà,
ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè ïîçóíòóëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð.
4. Ä è ñ ô î ð è é à — ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí àúûãëû, êÿäÿðëè, ùÿð øåéäÿí íà-
ðàçû ùàëäà åíìÿñèäèð. Áåëÿ âÿçèééÿò êå÷èðÿí õÿñòÿ îëäóãúà òåç ÿñÿáèëÿøèð,
ÿí úöçè ñÿáÿáäÿí þçöíäÿí ÷ûõàðàã ÿòðàôäàêûëàðû òÿùãèð åäèð, ýÿðýèíëèê éà-
ðàäà áèëèð. Îíëàðûí ãÿôëÿòè àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿ-
äèëÿ ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëè, èëê íþâáÿäÿ, õÿñòÿõàíà øÿðàèòèíäÿ òèááè íÿ-
çàðÿò òÿøêèë îëóíìàëûäûð. Äèñôîðèéà ùàëû åïèëåïñèéà çàìàíû, êÿëëÿ òðàâìàñû
êå÷èðìèø àëêîãîëèêëÿðäÿ âÿ áèð ñûðà áàøãà õÿñòÿëèêëÿðäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
5. Å ì î ñ è î í à ë ë ÿ á è ë ë è ê ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ñÿáÿáñèç âÿ
àñàíëûãëà äÿéèøìÿñèíÿ äåéèëèð. Áåëÿ øÿõñëÿð àíè îëàðàã áèð ùàëäàí, ìÿñÿëÿí,
ãÿìýèíëèêäÿí øÿí ùàëà êå÷ÿ áèëèð. Ëàêèí áó çàìàí íÿ ãÿìýèíëèê, íÿ äÿ
øÿí ùàë ö÷öí õàðàêòåð îëàí åìîñèîíàë ýþðêÿì ãåéä îëóíìóð.
6. Å ì î ñ è î í à ë ê þ â ð ÿ ê ë è ê — åìîñèîíàë çÿèôëèê ÿëàìÿòëÿ-
ðè èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðÿí ùàëà äåéèëèð. Áó çàìàí õÿñòÿ îëäóãúà éàçûã,
àñàíëûãëà ýþç éàøû àõûòìàüà ùàçûð îëàí ýþðêÿì àëûð. Áåéíèí äàìàð, öçâè,
èíòîêñèêàñèîí âÿ èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿñÿëÿí, ùè-
ïåðòîíèéà, àòåðîñêëåðîç, áåéèí ñèôèëèñè, àüûð êå÷ÿí õðîíèê àëêîãîëèçì âÿ ñ.
7. Å ì î ñ è î í à ë à ì á è â à ë å í ò ë è ê — åéíè çàìàíäà èêè, áèð-
áèðèíÿ çèää åìîñèîíàë ùàëûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà äåéèëèð. Ìÿñÿëÿí, êÿäÿð
âÿ ñåâèíú, ìÿùÿááÿò âÿ íèôðÿò åéíè âàõòäà, åéíè øÿõñäÿ òÿñàäöô åäèð. Áó
âÿçèééÿò øèçîôðåíèéà çàìàíû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
8. Ë à ã å é ä ë è ê — éàõûí àäàìëàðà, ÿòðàôäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿ-

ðÿ ãàðøû áèýàíÿ îëìàã ÿëàìÿòèíÿ äåéèëèð. Ëàêèí áó çàìàí øÿõñ, ìàðàüûíà,
èíñòèíêòèâ òÿëÿáëÿðèíÿ ëàãåéä ãàëìûð. Áåëÿ êè, ùÿð øåéÿ áèýàíÿëèê ùèññè áèð-
òÿðÿôëè õàðàêòåð äàøûéûð.
9. Å ì î ñ è î í à ë ê ö ò ë ö ê — åìîñèîíàë ÷àòûøìàçëûüûí (ñþíöê-
ëöéöí) äàùà àüûð ôîðìàñûäûð. Õÿñòÿëÿðèí ìàðàüû, àíúàã èíñòèíêòèâ òÿëÿáëÿðè
ÿòðàôûíäà òîïëàíûð. Õÿñòÿõàíéà ýþðöøÿ ýÿëÿí áàúûñûíäàí áèð õÿñòÿ, àíúàã
éåìÿê ö÷öí íÿ ýÿòèðäèéèíè ñîðóøóð, àüûð õÿñòÿ îëàí àíàñû èëÿ íÿèíêè ìàðàã-
ëàíìàç, ùÿòòà áàúûñûíûí áó áàðÿäÿ ñþùáÿòèíè éàðûì÷ûã ãîéàðàã äåéÿðäè: àð-
òûã îíóí 70 éàøû âàð, î, þëñÿ ðàùàò îëàðûã, ìÿíçèëèìèç ýåíèøëÿíÿð.
10. Ã î ð õ ó — ùÿì íåâðîòèê, ùÿì äÿ ïñèõîòèê ïîçóíòóëàð çàìàíû
òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí îëóá ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òÿñàäöô åäèð.
Íåâðîçëàð, ðåàêòèâ ùàëëàð çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ãîðõó, ýÿðýèíëèê âÿ öìóìè
íàðàùàòëûãëà ìöøàéèÿò îëóíóð. Ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçóíäà ðàñò ýÿëèíÿí ãîð-
õó çàìàíû øÿõñ àüûð õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëìàãäàí, ýåíèø ìåéäàíëàðäàí êå÷-
ìÿêäÿí, îòàãäà òÿê ãàëìàãäàí âÿ ñ., èíâîëéóñèîí ïñèõîçëàðäà èñÿ õÿñòÿ àè-
ëÿ öçâëÿðèíèí áàøûíà áèð èø ýÿëÿúÿéèíäÿí ãîðõóð.
11. Ò ÿ ø â è ø — áèð-áèðèíÿ ÿêñ ùèññèëÿðèí ìöáàðèçÿñèíäÿí äîüàí
íàðàùàòëûã, äàõèëè ýÿðýèíëèê.
12. Ù ÿ é ÿ ú à í — ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðäÿí éàðàíàí äàõèëè íàðàùàòëûã,
èçòèðàá.
Äèããÿòèí ïîçóíòóëàðû
Ïñèõè ôÿàëèééÿòèí (äöøöíúÿíèí) áó âÿ éà áàøãà èñòèãàìÿòÿ éþíÿëìÿñè âÿ
ùÿð ùàíñû áèð îáéåêò öçÿðèíäÿ úÿìëÿíìÿñè ïðîñåñèíÿ äèããÿò äåéèëèð. Äèããÿ-
òèí îáéåêòè, õàðèúè àëÿìäÿ ìþâúóä îëàí úèñèì âÿ ùàäèñÿëÿð, þçöìöçÿ àèä
îëàí, îðãàíèçìäÿ éàðàíàí ùèññëÿðèìèç, ôèêèðëÿðèìèç âÿ ñ. îëà áèëÿð. Äèããÿ-
òèí ùàíñû èñòèãàìÿòÿ éþíÿëìÿñè, ùÿìèí àíäà äîìèíàíòëûã òÿøêèë åäÿí ãûúûã-
äàí àñûëûäûð. Ìöùàçèðÿéÿ ãóëàã àñàí òÿëÿáÿíèí äèããÿòè ìöùàçèðÿ÷èäÿ îëìà-
ëûäûð. Ëàêèí, î, ìöÿëëèìèí öçöíÿ áàõñà äà ôèêèðëÿðè àüûð ùàëäà õÿñòÿ éàòàí
àíàñûíûí éàíûíäàäûð. Áóíà, ÿëáÿòòÿ, äèããÿòèí ãåéðè-íîðìàë éàéûíìàñû êèìè
áàõìàã îëìàç. Ùàçûðäà ùÿìèí òÿëÿáÿíèí äèããÿòèíè äàùà ÷îõ úÿëá åäÿí äî-
ìèíàíò ãûúûã àíàñûäûð.
Äèããÿòèí äöøöíúÿëè îëàðàã èäàðÿ îëóíìàñû, ÿòðàôäà úÿðÿéàí åäÿí áó âÿ
áàøãà ãûúûüûí ùÿðòÿðÿôëè, àéäûí òÿñÿââöð åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Ýöíäÿëèê
ùÿéàòûìûçäà, àäÿòÿí, äèããÿòèìèç äàùà ìàðàãëû, ìÿçìóíëó îáéåêòëÿðÿ äîü-
ðó éþíÿëèð. Íîðìàë ñàéûëàí áó ùàë ã å é ð è - è õ ò è é à ð è ä è ã ã ÿ ò àä-
ëàíûð.
Èðàäÿíèí ýöúö èëÿ äèããÿòèí ëàçûì îëàí îáéåêòÿ éþíÿëäèëìÿñè èñÿ è õ -

ò è é à ð è ä è ã ã ÿ ò àäëàíûð.
Ïñèõè-ÿñÿá ïîçóíòóëàðû çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí äèããÿò ïîçóíòóëàðûíà àøàüû-
äàêûëàð àèääèð:
1) Ä è ã ã ÿ ò è í ä à â à ì ñ û ç ë û ü û (âÿ éà äèããÿòèí éàéûíìàñû).
Óçóí ìöääÿò äèããÿòèí ìöÿééÿí ùàäèñÿ öçÿðèíäÿ úÿìëÿíÿ áèëìÿìÿñèäèð.
Áó ÿëàìÿò äèããÿò ÷àòûøìàçëûüûííûí Ùèïåðàêòèâëèê ñèíäðîìó çàìàíû ìöøà-
ùèäÿ îëóíóð.
2) Ä è ã ã ÿ ò è í ë ÿ í ý è ì ÿ ñ è. Ïñèõè ôÿàëèééÿòèí, öìóìèééÿòëÿ,
ëÿíýèìÿñè ùàëëàðûíäà, ìÿñÿëÿí, àôôåêòèâ ïñèõîçóí äåïðåññèâ ôàçàñûíäà ãåéä
åäèëèð.
3) Ä è ã ã ÿ ò è í ä ó ð ü ó í ë ó ü ó . Òÿôÿêêöðöí âÿ äèýÿð ïñèõè
ôóíêñèéàëàðûí äóðüóíëóüó (ëÿíýèìÿñè) ôîíóíäà ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòäèð. Åïè-
ëåïñèéà õÿñòÿëèéèíäÿ òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð.
4) Ä è ã ã ÿ ò è í ä à ð à ë ì à ñ û . Áåéíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ,
õöñóñÿí áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçóíäà òÿñàäöô îëóíóð.
5) Ä è ã ã ÿ ò è í ç ÿ è ô ë ÿ ì ÿ ñ è . Áåéíèí öçâè ïîçóíòóëàðû èëÿ
ÿëàãÿäàð îëàí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ, èëê íþâáÿäÿ, åïèäåìèê åíñåôàëèòäÿ, êÿë-
ëÿ òðàâìàëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð. ßãëè ãàáèëèééÿòèí êîáóä ïîçóíòóëàðû çàìàíû
ìåéäàíà ÷ûõàí äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñèíäÿí òàì äèããÿòñèçëèéÿäÿê èíêèøàô åäÿ
áèëÿð. Áåëÿ ïîçóíòó çàìàíû õÿñòÿ ÿí ýöúëö ãûúûüà áåëÿ ðåàêñèéà âåðìèð âÿ
éà àíúàã ýþçëÿðèíè ùàäèñÿ úÿðÿéàí åäÿí ñÿìòÿ éþíÿëòìÿêëÿ (ïàññèâ) úöçè
ùÿðÿêÿò íöìàéèø åòäèðèð.
6) Ï à ò î ë î æ è ä è ã ã ÿ ò . Áåëÿ ïîçóíòó çàìàíû õÿñòÿ ùå÷ áèð
ÿùÿìèééÿòè îëìàéàí ëàçûìñûç îáéåêòëÿðÿ õöñóñè äèããÿò ýþñòÿðèð. Áÿçÿí
ùàëëöñèíàñèéàëàðûí âÿ ñàéûãëàìàëàðûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áó
ïîçóíòó øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ, èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
Äèããÿòèí ïîçóíòóëàðûíû àäè ñþùáÿò çàìàíû ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí-
äöð. Ëàêèí ëàçûì ýÿëÿðñÿ ìöõòÿëèô ïñèõîëîæè ìåòîäëàðäàí äà èñòèôàäÿ åòìÿê
îëàð. Ìÿñÿëÿí, áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ âÿ éà äÿãèãÿ ìöääÿòèíäÿ õÿñòÿéÿ ìöÿé-
éÿí ôèãóðëàð, äèàãðàìàëàð ýþñòÿðèá ñîíðà îíëàðûí éåðèíè, ôîðìàñûíû ñþéëÿìÿ-
ñèíè òÿêëèô åäèðèê. Øÿõñèí úàâàáûíäàí àñûëû îëàðàã îíóí íÿ äÿðÿúÿäÿ äèããÿò-
ëè îëäóüóíó òÿéèí åäèðèê.
Èðàäÿ âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû

Ãàðøûéà ãîéóëìóø ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàã ÿçìèíÿ èðàäÿ äåéèëèð.
Èíñàí ãàðøûñûíà ùÿð ùàíñû áèð ìÿãñÿä ãîéàðêÿí îíó øöóðëó ñóðÿòäÿ òÿù-
ëèë åäèð, ÿñàñëàíäûðûð. Ì î ò è â àäëàíàí áó ùàäèñÿ èðàäÿíèí ÿñàñ úÿùÿòè-
äèð. Èíñàíûí èðàäè ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìåéèë åòìÿñè, èëê íþâáÿäÿ îíóí òÿëàáàòûíäàí
èðÿëè ýÿëèð. Òÿëÿáàò èñÿ èêè úöð îëà áèëÿð: 1) ìåéèëè âÿ éà èíñòèíêòèâ òÿëÿáàò
(ãèäàéà, éóõóéà âÿ ñ.); 2) ìÿíÿâè âÿ éà ìÿäÿíè òÿëÿáàò (äîñòëóüà, ìóñè-
ãèéÿ, òÿùñèëÿ âÿ ñ.)
Èðàäÿíèí àøàüûäàêû ïîçóíòó ôîðìàëàðûíà ðàñò ýÿëèíìÿñè ìöìêöíäöð:
1) È ð à ä ÿ í è í ç ÿ è ô ë ÿ ì ÿ ñ è — ùèïîáóëèéà. Èðàäè àêòèâëèéèí
çÿèôëÿìÿñè, àäÿòÿí, åìîñèîíàë âÿ ùÿðÿêè ïîçóíòóëàðëà áèðëèêäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Áåëÿ ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿð òÿëãèíÿ ãàðøû ÷îõ ùÿññàñ îëóð, àñàíëûãëà êÿíàð
øÿõñëÿðèí òÿñèðè àëòûíà äöøöðëÿð. Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàíëàð íàðêîìàíëàð,
àëêîãîëèêëÿð àðàñûíäà äàùà ÷îõ òÿñàäöô åäèëèð.
2) È ð à ä ÿ í è í ý ö ú ë ÿ í ì ÿ ñ è — ù è ï å ð á ó ë è é à . Ôÿà-
ëèééÿòèí, ùÿðÿêÿòëÿðèí àðòìàñû ëöçóìñóç íàðàùàòëûã ÿëàìÿòëÿðè èëÿ þçöíö
áöðóçÿ âåðèð. Ñàüëàì øÿõñëÿðäÿ èðàäÿíèí ýöúëÿíìÿñè, ôÿàëèééÿòèí ìÿãñÿ-
äÿóéüóíëóüó, ôàéäàëû îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Õÿñòÿëÿðäÿ áó ÿëàìÿò ÿêñèíÿ
ìÿãñÿäñèç, ôàéäàñûç îëóð. Áÿçÿí èñÿ ïàòîëîæè ìÿãñÿä äàøûéûð. Ìÿñÿëÿí,
íàðêîìàíûí íàðêîòèê ìàääÿ ÿëäÿ åòìÿñè ö÷öí ýþñòÿðäèéè ñÿé, áöòöí ÷ÿòèí-
ëèêëÿðè äÿô åòìÿñè, ïñèõîïàòûí âÿ éà èñòåðèêèí þç ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàñû
ö÷öí úàíôÿøàíëûã åòìÿñè, ùàðàé-ùÿøèð ñàëìàñû âÿ ñ.
Èðàäÿ ïîçóíòóëàðûíûí ÿêñÿð ôîðìàëàðû þçöíö ùÿðÿêÿòëÿðèí ïîçóíòóñóí-
äà ýþñòÿðèð. Áåëÿ ïîçóíòóëàðäàí áèðè ùÿðÿêÿòëÿðèí (ôÿàëèééÿòèí) ëÿíýèìÿñè
èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàí ôÿàëèééÿòèí áöòöí ôîðìàëàðûíà ãàðøû ìàðàüûí ñþíìÿ-
ñèäèð. Áóíà à á ó ë è é à äåéèëèð.
Ùÿðÿêÿò ñôåðàñûíà àèä îëàí ïîçóíòóëàðûí áèð ñûðà ôîðìàëàðû êàòàòîíèê ïî-
çóíòóëàðà àèä åäèëèð. Êàòàòîíèéà — òÿùðèô îëóíìóø èðàäè-ùÿðÿêÿò ïîçóíòóñó
îëóá, ÿñàñÿí, øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ, áÿçÿí èñÿ áàøãà ïñèõîçëàðäà äà (èí-
òîêñèêàñèîí, èíôåêñèîí ïñèõîçëàðäà) ðàñò ýÿëèíèð. Êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð ÿçÿëÿ
òîíóñóíóí éöêñÿëìÿñè, ùÿðÿêÿò àêòèâëèéèíèí çÿèôëÿìÿñè ôîíóíäà ìåéäàíà
÷ûõûð. Áó äà, þç íþâáÿñèíäÿ, ñ ò å ð å î ò è ï è é à — åéíè àäëû ùÿðÿêÿòëÿðèí
òÿêðàð îëóíìàñû âÿ í å ã à ò è â è ç ì ÿëàìÿòëÿðè èëÿ, áÿçÿí èñÿ è ì -
ï ó ë ñ è â ù ÿ ð ÿ ê ÿ ò ë ÿ ð ë ÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Êàòàòîíèéà ÿëàìÿò-
ëÿðè àüûð ïñèõè ùàë îëóá, ïàòîëîæè ïðîñåñèí, àíúàã áåéèí ãàáûüûíäà äåéèë, ãà-
áûãàëòû ñàùÿéÿ äÿ íöôóç åòìÿñèíè ýþñòÿðèð.
Êàòàòîíèê ïîçóíòóëàð çàìàíû õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðè þç òÿáèèëèéèíè èòèðèð,
áàøûí, ýþâäÿíèí âÿ ÿòðàôëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðè áèð-áèðèëÿ óçëàøìûð. Öç ÿçÿëÿëÿðè
ñàíêè äîíìóø, åìîñèîíàë èôàäÿñèíè èòèðìèø îëóð. Áèð ñûðà õàðàêòåðîëîæè ñî-
ìàòèê âÿ íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Áÿäÿíèí äÿðè þðòöéö ãóðó, ñèôÿ-
òèí äÿðèñè èñÿ òÿð âÿ ïèé âÿçèëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíèí àðòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äàèì
èøûëäàéûð. Òÿíÿôôöñ ñÿòùè, íÿáç âóðüóëàðû çÿèô îëóð. Õÿñòÿëÿð âàõòëû-âàõòûí-
äà ãèäàëàíìàäûãëàðûíäàí âÿ þçëÿðèíÿ ëàçûìè ýèýèéåíèê õèäìÿò ýþñòÿðìÿ-
äèêëÿðèíäÿí òÿäðèúÿí àðûãëàéûð âÿ íàòÿìèç îëóðëàð.
Êàòàòîíèéà ÿëàìÿòëÿðèíèí àøàüûäàêû ãåéä åäèëÿí ôîðìàëàðû âàðäûð.: 1)
ñ ò ó ï î ð âÿ éà ä î í ó ã ë ó ã — òàì ùÿðÿêÿòñèçëèêëÿ õàðàêòåðèçÿ îëó-

íóð; 2) ì ó ò è ç ì — íèòã òîðìîçëàíûð; 3) ê à ò à ë å ï ñ è é à âÿ éà ì ó -
ì à á ÿ í ç ÿ ð ï ë à ñ ò è ê ë è ê . Õÿñòÿ îíà âåðèëÿí ÿí íàðàùàò âÿçèééÿò-
äÿ áåëÿ äîíóá ãàëûð. Ìÿñÿëÿí, ãîëëàðû ãàëäûðûëìûø, áàøû éàíà ÿéèëìèø, áèð
àéàüû öñòÿ äàéàíûá óçóí ìöääÿò áó ýþðêÿìäÿ äîíóá ãàëûð; 4) í å ã à ò è -
â è ç ì — õÿñòÿ îíà ýþñòÿðëÿí áöòöí òÿñèðëÿðÿ âÿ ìöðàúèÿòÿ ãàðøû ñÿáÿáñèç
ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð, áÿçÿí èñÿ ùÿð øåéè ÿêñèíÿ åäèð.
Êàòàòîíèéà âÿçèééÿòèíäÿ îëàí õÿñòÿ áÿçÿí òàì ñàêèò, äîíóã ýþðöíÿ áè-
ëèð (êàòàòîíèê ñòóïîð), áÿçÿí èñÿ áó âÿçèééÿò õàîòèê ùÿðÿêÿòëÿðëÿ ìöøàéèÿò
åäèëÿí íàðàùàòëûãëà ÿâÿç îëóíóð (êàòîíèê îéàíìà). Õÿñòÿëÿðèí þçëÿðèíè áå-
ëÿ àïàðìàñû úèääè ïñèõîëîæè ïîçóíòóëàðëà, ìÿñÿëÿí, ñàéûãëàìàëàð, ùàëëöñèíà-
ñèéàëàðëà ÿëàãÿäàð îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿðÿ ñàäÿúÿ ùÿðÿêÿò
ïîçóíòóëàðû êèìè áàõìàã îëìàç. Êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿðèí ÿñàñûíû ìÿðêÿçè ñè-
íèð ñèñòåìèíäÿ ýåäÿí îéàíìà âÿ ëÿíýèìÿ ïðîñåñëÿðèíèí íîðìàë ìöíàñèáÿò-
ëÿðèíèí ïîçóëìàñû òÿøêèë åäèð. Áó äà ïàðàäîêñàë âÿ óëòðàïàðàäîêñàë ôàçàëà-
ðûí éàðàíìàñû èëÿ èçàù îëóíóð.
Ìöàéèíÿ çàìàíû ùÿêèì õÿñòÿéÿ àéàüà ãàëõìàüû, äèëèíè ýþñòÿðìÿéè âÿ
ñ. òÿêëèô åäÿðêÿí, õÿñòÿ áóíëàðû åòìèð (ï à ñ ñ è â í å ã à ò è â è ç ì). Áÿ-
çÿí èñÿ ÿçÿëÿëÿðèíè ýÿðýèíëÿøäèðÿðÿê úèääè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð âÿ éà òÿêëèô
îëóíàí ùÿðÿêÿòëÿðèí ÿêñèíè åäèð (à ê ò è â í å ã à ò è â è ç ì). Õÿñòÿ àñòà-
äàí äåéèëÿí ñþçÿ ÿìÿë åäèð, óúàäàí äåéèëÿí åéíè ìÿçìóíëó ñþçÿ èñÿ úà-
âàá âåðìèð. Áÿçÿí èñÿ õÿñòÿ, àíúàã éàçûëû ìöðàúèÿòÿ úàâàá âåðèð, øèôàùè
òÿêëèôëÿðÿ èñÿ ÿìÿë åòìèð.
Ì à í å ð ë è ê àäëàíàí, äàâðàíûø ïîçóíòóñó ùåñàá åäèëÿí ùàë êàòàòîíè-
éà çàìàíû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Þçöíö ÿúàéèá, òÿëõÿêâàðû ùÿðÿêÿòëÿðäÿ ýþñ-
òÿðèð. Ìÿñÿëÿí, ñàëàì âåðÿðêÿí áàðìàãëàðûíû áöêìÿê, éàòàãäà óçàíàðêÿí
áàøûíû éàñòûãäàí áèð ãÿäÿð àðàëû ñàõëàìàã (ù à â à á à ë û í ú û
ñ è ì ï ò î ì ó), éîðüàíû áàøûíà àòàðàã ïàëàòàäà, ùÿéÿòäÿ ýÿçèøìÿê (á à -
ø þ ð ò ö é ö ñ è ì ï ò î ì ó), éàòàãäà éîðüàíû áàøûíà ÷ÿêÿðÿê éåìÿê ãÿ-
áóë åòìÿê âÿ ñ.
Å õ î ë à ë è é à — õÿñòÿ îíà âåðèëÿí ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿê ÿâÿçèíÿ,
ùÿìèí ñþçëÿðè îëäóüó êèìè òÿêðàð åäèð.
Å õ î ï ð î ê ñ è é à — áàøãàñûíûí åòäèéè ùÿðÿêÿòëÿðè õÿñòÿ åéíèëÿ òÿêðàð
åäèð.
Ï à ð à ì è ì è é à — ìèìèêè ÿçÿëÿëÿðèí óéüóíñóç ùÿðÿêëÿðè èëÿ ìöøà-
éèÿò îëóíàí, ãåéðè-òÿáèè ýþðêÿìÿ äåéèëèð. Áó çàìàí õÿñòÿíèí ñèôÿòè åéíè àí-
äà ùÿì ýöëöø, ùÿì äÿ ìÿéóñëóã èôàäÿ åäÿ áèëÿð. Áÿçÿí èñÿ öç ÿçÿëÿëÿðè-
íèí ñÿéðèìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Ìåéèëëÿðèí ïîçóíòóëàðû
Ìåéèëëÿð èíñàíëàðà âÿ åéíè çàìàíäà äèýÿð úàíëûëàðà ìÿõñóñ îëàí èáòè-
äàè, ùÿéàòè òÿëÿáëÿðèí (èíñòèíêòëÿðèí) þäÿíèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëÿí ôÿàëèééÿòäèð.
Ëàêèí èíñàíëàð àðàñûíäà áó òÿëÿáëÿðèí þäÿíèëìÿ ôîðìàëàðû èíòåëëåêòóàë èíêè-
øàôëà ÿëàãÿäàð îëàðàã äàèìà ôîðìàëàøûð âÿ êåéôèééÿòúÿ ùåéâàíëàðäà îëäó-
üóäàí ôÿðãëÿíèð. Èíñòèíêòëÿðèí ÿñàñ ôîðìàëàðû áóíëàðäûð: 1) ùÿéàòû äàâàì åò-
äèðìÿ — éàøàìàã èíñòèíêòè; 2) íÿñëè äàâàì åòäèðìÿ — úèíñè èíñòèíêò.
Úÿìèééÿòäÿ èíñòèíêòëÿðèí èúðà ôîðìàëàðû ìöõòÿëèô ãàéäà-ãàíóíëàð,
àäÿò-ÿíÿíÿëÿð, òÿðáèéÿ åëåìåíòëÿðè âÿ ñ. âàñèòÿëÿðëÿ òÿíçèì îëóíóð. Ìÿñÿ-
ëÿí, ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí äàâàì åòäèðèëìÿñè ö÷öí èíñàí ãèäà ãÿáóë åòìÿëè-
äèð. Ãèäàíûí ãÿáóëó âÿðäèøäÿí àñûëû îëàðàã ýöíöí ìöÿééÿí ñààòëàðûíäà,
ìöÿééÿí ìèãäàðäà âÿ éåéèëìÿñè ìÿãñÿäÿóéüóí îëàí ãèäàëàðûí ãÿáóëó èëÿ
ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Úèíñè èíñòèíêòèí þäÿíèëìÿñè äÿ ìöÿééÿí ãàéäàëàðëà, àäÿò-
ÿíÿíÿ âÿ ñîñèàë òÿëÿáëÿð àñàñûíäà èúðà îëóíóð. Ìåéèëëÿðèí ïîçóíòóëàðûíû
àðàøäûðàðêÿí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿðè íÿçÿðÿ àëìàã âàúèáäèð.
Ìåéèëëÿðèí ïîçóëìàñû þçöíö îíëàðûí ýöúëÿíìÿñèíäÿ, çÿèôëÿìÿñèíäÿ âÿ
úÿôÿíý ôîðìàäà èúðà îëóíìàñûíäà ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Ãèäàëàíìà ìåéèëèíèí ïîçóëìàñû: 1) À í î ð å ê ñ è é à — ãèäàëàíìà
ìåéèëèíèí çÿèôëÿìÿñè âÿ éà òàìàìèëÿ èòìÿñè äåìÿêäèð. Ïñèõè àíîðåêñèéà
çàìàíû àúëûã ùèññèíèí èòìÿñè (äåïðåññèéà, êàòàòîíèê òîðìîçëàìà âÿ ñ. ùàë-
ëàðäà) âÿ éà ùÿð ùàíñû ïñèõîïàòîëîæè ñÿáÿáäÿí (ñàéûãëàìà èäåéàëàðû, ïèñ èé-
ëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ãîõó ùàëëöñèíàñèéàëàðû) ãèäàäàí èìòèíà åòìÿê ìöøàùè-
äÿ åäèëèð. Í å â ð î ò è ê à í î ð å ê ñ è é à èñÿ ÿñàñÿí, éåíèéåòìÿëÿð âÿ
ýÿíúëÿð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí, àðûãëàìàã ìÿãñÿäèëÿ ãèäà ãÿáóëóíäàí èìòè-
íà åòìÿêëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð.
2) Ï î ë è ô à ã è é à âÿ éà Í å â ð î ò è ê á ó ë å ì è é à — ãèäà
ìåéèëèíèí ýöúëÿíìÿñè — éåìÿêäÿí äîéìàìàã, ãàðûíãóëóëóã ÿëàìÿòëÿðè
èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Áåëÿ øÿõñëÿð 4—5 àäàìûí ïàéûíû éåéÿ áèëèðëÿð.
3) Ï à ò î ë î æ è è ø ò à ù à — éåìÿéÿ ìåéèëèí êåéôèééÿòúÿ ïîçóëìàñû
âÿ éåéèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ÿøéàëàð ãÿáöë åòìÿéÿ äåéèðëÿð. Íèñáÿòÿí
àç ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Áåëÿ ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿð äÿìèð, øöøÿ, òàáàøèð,
òîðïàã âÿ ñ. ÿøéàëàðû éåìÿéÿ ìåéèë ýþñòÿðèð. Íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëÿí,
àüûð ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí ãèäà ìåéèëèíèí ïîçóíòóñó
çàìàíû õÿñòÿ þç èôðàçàòûíû áåëÿ éåéÿ áèëÿð.
Úèíñè ìåéèëèí ïîçóíòóëàðû: à) Ù è ï î ñ å ê ñ ó à ë ë û ã — úèíñè ìåéèëèí
çÿèôëÿìÿñè — äåïðåññèéàëàðäà, øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí áèð ñûðà êëèíèê ôîð-
ìàëàðûíäà, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè ïîçóíòóëàðûíäà, íåâðàñòåíèéà çà-
ìàíû âÿ äèýÿð ïàòîëîæè ùàëëàðëà ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Úèíñè ìåéèëèí
çÿèôëÿìÿñèíèí õöñóñè ôîðìàñû îëàí èìïîòåíñèéà (êèøèëÿðäÿ) âÿ ôðèýèäëèê
(ãàäûíëàðäà) «ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ñåêñóàë ïîçóíòóëàð» ìþâçóñóíäà òÿñ-

âèð åäèëìèøäèð.
á) Ù è ï å ð ñ å ê ñ ó à ë ë û ã — úèíñè ìåéèëèí ýöúëÿíìÿñè áåéíèí áèð
ñûðà öçâè ïîçóíòóëàðûíäà: ïðîãðåññèâ èôëèú, ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéè, îëèãîôðåíè-
éà âÿ ìàíèêàë îéàíìà çàìàíû ðàñò ýÿëèíèð.
ú) Ò ÿ ù ð è ô î ë ó í ì ó ø ã å é ð è - í î ð ì à ë ú è í ñ è ì å -
é è ë ë ÿ ð. Áó àä àëòûíäà òÿñâèð îëóíàí úèíñè ìåéèë ïîçóíòóëàðû ñåêñîëîæè
õÿñòÿëèêëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áåëÿ êè, úèíñè ìåéèëèí ãåéðè-íîðìàë
þäÿíèëìÿñè ôîðìàëàðû, ÿñàñÿí, ïñèõîïàòëàðäà (øÿõñèééÿòèí ïîçóíòóëàðû èëÿ
ÿëàãÿäàð) ðàñò ýÿëèíèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, áåëÿ øÿõñëÿð íÿèíêè ùÿêèìÿ ìöðà-
úèÿò åòìèð, åéíè çàìàíäà þçëÿðèíè õÿñòÿ ùåñàá åòìèðëÿð âÿ ùÿéàòëàðû áîéó
ïàòîëîæè úèíñè ìåéèëëÿðëÿ éàøàìàüà ùÿâÿñ ýþñòÿðèðëÿð. Áó íþâ ïîçóíòóëàðà
— ïåðâåðñèéàëàðà ù î ì î ñ å ê ñ ó à ë è ç ì — åéíè úèíñëè øÿõñëÿð àðàñûíäà
ñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿðèí éàðàíìàñû, à í à í è ç ì — úèíñè ìåéèëèí ñöíè
öñóëëàðëà òÿìèí åäèëìÿñè, ñ î ä î ì è é à âÿ ç î î ô è ë è é à ìöõòÿëèô åâ
ùåéâàíëàðû èëÿ úèíñè ÿëàãÿäÿ îëìàã, ï å ä î ô è ë è é à — êè÷èê éàøëû óøàãëà-
ðà ãàðøû úèíñè ìåéèë, ù å ð î í ò î ô è ë è é à — ãîúàëàðà ãàðøû úèíñè ìåéèë,
í å ê ð î ô è ë è é à — ìåéèòÿ ãàðøû úèíñè ìåéèë, ô å ò å ø è ç ì — ÿêñ úèíñèí
ïàëòàðëàðûíà, èñòèôàäÿ åòäèéè ÿøéàëàðà ãàðøû úèíñè ìåéèë, ñ à ä è ç ì — ÿêñ
úèíñäÿí îëàí øÿõñÿ ÿçàá-ÿçèééÿò (èøýÿíúÿ) âåðìÿêäÿí úèíñè çþâã àëìàã,
ì à ç à õ è ç ì — ÿêñ úèíñäÿí îëàí øÿõñèí âåðäèéè ÿçàá-ÿçèééÿòäÿí (èøýÿí-
úÿäÿí) úèíñè çþâã àëìàã, å ê ñ ý è á è ñ è î í è ç ì — áÿäÿíè, î úöìëÿ-
äÿí, úèíñèééÿò îðãàíëàðûíû ÷ûëïàãëàøäûðìàãäàí çþâã àëìàã âÿ ñ. àèääèð.
Èìïóëñèâ ìåéèëëÿð. Áó àä àëòûíäà òÿñâèð îëóíàí ïîçóíòóëàð áÿçè øÿõñëÿð-
äÿ ðàñò ýÿëèíÿí, èúòèìàè ãàéäàëàðûí ÿëåéùèíÿ éþíÿëìèø, éàøàéûø íîðìàëàðû-
íà çèää ýåäÿí ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìåéèë ýþñòÿðìÿê òÿøêèë åäèð. Áó êèìè ïîçóíòó-
ëàðà àøàüûäàêûëàð àèääèð:
à ) È ì ï ó ë ñ è â ù ÿ ð ÿ ê ÿ ò ë ÿ ð — ñÿáÿáñèç, ìÿíàñûç âÿ ãÿô-
ëÿòÿí ìåéäàíà ÷ûõàí ùÿðÿêÿòëÿðÿ äåéèëèð. Áåëÿ ïîçóíòóëàðà ìÿðóç ãàëàí
àäàì ùå÷ áèð ñÿáÿá îëìàäàí êèìÿñÿ ùöúóì åäèð, èòè ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿí
íÿãëèééàòà àòëàíûá ìèíèð âÿ éà îðàäàí äöøÿðÿê ùàðàñà ãà÷ûð, ãåéðè-àäè ñÿñ-
ëÿð ÷ûõàðûð, þçëÿðèíÿ ãÿñä åòìÿê ùÿðÿêÿòëÿðè íöìàéèø åòäèðèð âÿ ñ. Áåëÿ áèð
øÿõñ êö÷ÿäÿ áèð íÿôÿðÿ ùöúóì åäÿðÿê øëéàïàñûíû áàøûíäàí ýþòöðìöø,
àéàãëàðû àëòûíà àòûá òîï êèìè âóðàðàã êö÷ÿíèí î áèðè òàéûíà òóëëàìûø, ñîíðà
èñÿ èêèíúè áèð øÿõñÿ ùöúóì åäèá ãàëñòóêóíäàí éàïûøàðàã îíó áîüìàüà áàø-
ëàìûøäûð. ßòðàôäàêûëàðûí êþìÿéè èëÿ àðàëàøäûðûëäûãäàí ñîíðà ñàêèòëÿøìèø,
òÿùãèð åòäèéè ùÿð èêè øÿõñäÿí öçð èñòÿìèø, ñîíðà ùàäèñÿ éåðèíäÿí óçàãëàø-
ìûøäûð;
á ) Ï è ð î ì à í è é à — éàíüûí òþðÿòìÿéÿ ìåéèë åòìÿêäèð. Áåëÿ
øÿõñëÿð ùÿìèøÿ þçëÿðèíäÿ êèáðèò, àëûøãàí ýÿçäèðèð, èìêàí äöøÿí êèìè éàí-
üûí òþðÿòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ùå÷

áèð èçàùàò âåðÿ áèëìèð, áÿçÿí ïåøìàí îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð;
ú ) Ä ð î ì î ì à í è é à — ìÿíàñûç ñÿéàùÿòëÿðÿ, àâàðà÷ûëûüà ìåéèë
ýþñòÿðìÿêäèð. Òóòìà øÿêëèíäÿ áàø âåðÿí áó ìåéèë ïîçóíòóñó çàìàíû øÿõñ
ýþçëÿíèëìÿäÿí èøèíè, àèëÿñèíè, åâèíè àòûð, òÿùñèëèíè éàðûì÷ûã ãîéàðàã ùàðà
ýÿëäè, áÿçÿí ÿí óçàã øÿùÿðëÿðÿ, âèëàéÿòëÿðÿ éîëëàíûð. Ëàçûì îëàí ÿøéàëàðû,
ýåéèìè âÿ ïóëó îëìàéàí áåëÿ àäàìëàð áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ïîëèñ øþáÿëÿ-
ðèíÿ, ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíà äöøìÿëè îëóðëàð;
÷ ) Ê ë å ï ò î ì à í è é à — âàõòàøûðû áàø âåðÿí, ìÿíàñûç, ìÿãñÿä-
ñèç îüóðóëóüà ìåéèë ýþñòÿðìÿêäèð. Áåëÿ àäàìëàð ÿêñÿð ùàëëàðäà, ãèéìÿò-
ñèç, ýÿðÿêñèç øåéëÿðè îüóðëàéûð, ñîíðà äà ùàðàñà òóëëàéûð âÿ éà êèìÿñÿ áà-
üûøëàéûðëàð;
ä ) Ï ë é ó ø ê è í ( ñ è ë ë î ý î ì à í è à ) ñ è ì ï ò î ì ó — ëà-
çûìñûç, éàðàðñûç øåéëÿðè òîïëàìàüà âÿ ñàõëàìàüà ãàðøû îëàí ìàðàãäûð. Áó
ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéè çàìàíû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Äöøöíúÿíèí ïîçóíòóëàðû
Äöøöíúÿ, àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòèíèí ÿí éöêñÿê ôîðìàñû îëóá, ðåàë âàðëûüû
ùÿðòÿðÿôëè ÿêñ åòäèðèð. Ê.Ìàðêñ äöøöíúÿíè ôÿëñÿôè ìÿíàäà òÿùëèë åäÿðêÿí
äåìèøäèð: «Ìÿíèì, ìÿíè ÿùàòÿ åäÿí ìöùèòÿ ìöíàñèáÿòèì ìÿíèì äöøöí-
úÿìäèð». Áó èôàäÿ äöøöíúÿíèí ôÿðäëèëèéèíè þí ïëàíà ÷ÿêìÿêëÿ îíó äèýÿð
ïñèõè ïðîñåñëÿðäÿí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíäèðèð. Äåìÿëè, ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿð,
èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿ, ùÿéàò òÿúðöáÿñè, åìîñèîíàëëûã âÿ ñ. äöøöíúÿ ïðîñåñèí-
äÿ áàøëûúà ðîë îéíàéàí àìèëëÿðäèð.
È.Ï. Ïàâëîâ äöøöíúÿíèí ôèçèîëîæè ìåõàíèçìèíè èçàù åäÿðêÿí éàçûðäû êè,
äöøöíúÿ, ùàçûðêû àíäà âÿ ùàçûðêû øÿðàèòäÿ áþéöê áåéèí éàðûìêöðÿëÿðèíèí
ìöÿééÿí ùèññÿñèíèí ìÿëóì, îïòèìàë îéàíìà âÿçèééÿòèíäÿ îëàí ñèíèð ôÿà-
ëèééÿòèäèð. Ìöàñèð åëìè òÿñÿââöðëÿðÿ ýþðÿ «îïòèìàë îéàíìà»íû òÿìèí åäÿí
ñòðóêòóðëàðà áåéèí ñöòóíóíóí ðåòèêóëéàð ôîðìàñèéàñû âÿ ùèïîòàëàìóñóí àð-
õà ùèññÿñè àèääèð. Øöáùÿñèç, äöøöíúÿ êèìè ìöðÿêêÿá áèð ïðîñåñè òÿêúÿ áó
ýþñòÿðèëÿí íàùèéÿëÿðèí ôÿàëèééÿòè èëÿ èçàù åòìÿê îìàç. Àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòè-
íè òÿìèí åäÿí áåéèí ãàáûüûíûí èøòèðàêûíû õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Êëèíèê òÿúðöáÿäÿ äöøöíúÿíèí âÿçèééÿòè ÿòðàô ìöùèòÿ âÿ þçöíÿ áÿëÿä-
ëèêëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ ùàðàäà îëäóüóíó, âàõòû, ÿòðàôäàêû
àäàìëàðû âÿ þç øÿõñèééÿòèíè äöçýöí òÿéèí åäèðñÿ, âåðèëÿí ñóàëëàðà äöçýöí,
àíëàøûãëû úàâàá âåðèðñÿ áó çàìàí äöøöíúÿñèíèí àéäûí îëìàñû ãåéä îëóíóð.
Ïðàêòèêàäà ðóùè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðûíûí èêè âàðèàí-
òû ôÿðãëÿíäèðèëèð: 1) äöøöíúÿíèí çÿðèô ïîçóíòóëàðû. Áó çàìàí ãàâðàìàíûí,
òÿôÿêêöðöí ïîçóëìà ÿëàìÿòëÿðèíèí, ñàéûãëàìàëàðûí, ùàëëöñèíàñèéàëàðûí áàø

âåðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã õÿñòÿëÿðèí çàìàí âÿ ìÿêàíà ýþðÿ þçöíÿ áÿëÿäëè-
éè ïîçóëìóð; 2) áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí êîáóä äöøöíúÿ
ïîçóíòóëàðû.
Äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû ñèíäðîìëàðû éàëíûç ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ äåéèë,
àüûð ñîìàòèê, î úöìëÿäÿí, èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðäÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Äöøöíúÿíèí êîáóä ïîçóíòóëàðûíû øÿðòè îëàðàã èêè ãðóïà áþëìÿê ìöì-
êöíäöð:
Û. Äöøöíúÿíèí êÿìèééÿò ïîçóíòóëàðû. Áóðàäà äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñèí-
äÿí òàì èòìÿñèíÿäÿê òÿçàùöð åäÿí ñèíäðîìëàð (îáíóáèëéàñèéà, ñîìíîëåí-
ñèéà, ñîïîð âÿ êîìà ùàëëàðû) àèääèð. Áó ïîçóíòóëàð ö÷öí õàðàêòåð úÿùÿò ïñè-
õîïàòîëîæè ñèìïòîìëàðûí îëìàìàñûäûð.
ÛÛ. Äöøöíúÿíèí êåéôèééÿò ïîçóíòóëàðû çàìàíû èñÿ õÿñòÿäÿ ÿòðàôû âÿ þçö-
íöäÿðêåòìÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ éàíàøû ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð äÿ: èëëöçèéà,
ùàëëöñèíàñèéà, ñàéûãëàìàëàð âÿ ñ. ìåéäàíà ÷ûõûð. Ùÿìèí ñèíäðîìëàðà äåëè-
ðèé, îíåéðîèä, àëàãàðàíëûã ùàë, àìåíñèéà, äåïåðñîíàëèçàñèéà âÿ äåðåàëèçàñè-
éà àèääèð.
Û. Êÿìèééÿò ïîçóíòóëàðû:
1). Ä ö ø ö í ú ÿ í è í ê å é ë ÿ ø ì ÿ ñ è — ãàâðàìàíûí ëÿíýèìÿñè
âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð õàðèúè àëÿìëÿ ÿëàãÿíèí ÷ÿòèíëÿøìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ
åäèëèð. Îðãàíèçìÿ òÿñèð åäÿí ãûúûãëàðûí ÷îõ ùèññÿñè ãàâðàíûëìûð, òÿùëèë îëóí-
ìóð âÿ áåëÿëèêëÿ íîðìàë ïñèõè ôÿàëèéÿò ïîçóëóð. Áåëÿ ùàë êå÷èðÿí õÿñòÿ,
ñöñò, éóõóëó ýþðöíöð âÿ ìöùèòÿ áÿëÿäëèéè ïîçóëóð.
2). Î á í ó á è ë é à ñ è é à (ëàòûíúà îá — þíäÿ, ãàðøûäà, nubes — áó-
ëóä, äóìàí äåìÿêäèð) — êåéëÿøìÿíèí ÿí éöíýöë ôîðìàñû îëóá àðàáèð äö-
øöíúÿíèí ïîçóëàðàã éåíèäÿí àéäûíëàøìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó çà-
ìàí õÿñòÿ ÿòðàôûíû ñàíêè íîðìàë ñåçèð, áÿçè ñóàëëàðà äöçýöí úàâàá âåðèð.
Ëàêèí åëÿ ùÿìèí àí íÿ äåäèéèíè óíóäóð, êèìèíëÿ ñþùáÿò åòäèéèíè, ùàðàäà îë-
äóüóíó áèëìèð. Áó ùàë, àäÿòÿí, èíòîêñèêàñèéà êå÷èðÿí õÿñòÿëÿðäÿ ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿçñÿ, äÿðèíëÿøÿ áèëÿð;
3). Ñ î ì í î ë å í ñ è é à — éàðûéóõóëó ùàë êèìè òÿñâèð îëóíà áèëÿð.
ßêñÿð ùàëëàðäà õÿñòÿ ýþçöéóìóëó, óçàíìûø âÿçèééÿòäÿ îëóð. Âåðèëÿí ñóàë-
ëàðà áèð ÷îõ ùàëëàðäà äöçýöí úàâàá âåðèð. Ñóàëûí ìÿçìóíó ìöðÿêêÿáëÿø-
äèêúÿ úàâàá ÷ÿòèíëÿøèð. Õàðèúè ãûúûãëàðûí òÿñèðè àëòûíäà äöøöíúÿíè àéäûíëàø-
äûðìàã ìöìêöíäöð;
4). Ñ î ï î ð — ÿââÿë òÿñâèð åäèëÿí ùàëëàðûí èíêèøàô åäÿðÿê äàùà äà
àüûðëàøìàñû êèìè âÿ éà ìöñòÿãèë îëàðàã áèðáàøà ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Õÿñòÿ
éóõóëó àäàìû õàòûðëàäûð. ßòðàôäà îëàí ãûúûãëàðà ðåàêñèéà âåðèð, ãûúûã ýöú-
ëÿíäèêäÿ èñÿ õàîòèê ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Øÿðòñèç ðåôëåêòîð ôÿàëèééÿò ñàõëàíûëìûø

îëóð. Ìÿñÿëÿí, áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéàñû ïîçóëìóð, àüðû ùèññè äóéóëóð âÿ ñ.;
5). Ê î ì à — äöøöíúÿíèí êÿìèééÿòúÿ ïîçóëìàñûíûí ÿí àüûð äÿðÿúÿ-
ñè îëóá õàðèúè àëÿìëÿ ÿëàãÿíèí òàì èòìÿñè âÿ áèð ñûðà øÿðòñèç ðåôëåêñëÿðèí,
áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéàñû, àüðû ùèññèíèí ñþíìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Õÿñ-
òÿëÿðèí ãàí òÿçéèãè åíèð, òÿíÿôôöñö ñåéðÿê âÿ äÿðèí îëóð. Ëàêèí êîìàíû éà-
ðàäàí ñÿáÿáäÿí àñûëû îëàðàã äèýÿð ÿëàìÿòëÿð äÿ, óðåìèéà, çÿùÿðëÿíìÿ âÿ
ñ. ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Õÿñòÿ êîìà âÿçèééÿòèíäÿí ÷ûõäûãäàí ñîíðà òàì
àìíåçèéà ãåéä îëóíóð.
ÛÛ. Êåéôèééÿò ïîçóíòóëàðû:
1). Ä å ë è ð è é . Áó çàìàí þçöíö äÿðêåòìÿ ñàõëàíûëûð, ìöùèòè äÿðêåò-
ìÿ ïîçóëóð. Õÿñòÿëÿðèí õàðèúè ýþðêÿìè êÿñêèí ïñèõîòèê ùàëûí îëìàñûíû ýþñ-
òÿðèð. Ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó ùàëëöñèíàñèéàëàð (õöñóñÿí ýþðìÿ), ñàéûãëàìàëàð,
àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿð, ãîðõó, òÿøâèø ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ýþñòÿðèëÿí áó ÿëàìÿò-
ëÿð òÿäðèúÿí èíêèøàô åäèð. Áåëÿ êè, ùàëëöñèíàñèéàëàð ÿââÿëúÿ ñàäÿ: àêîàçì,
ôîòîïñèéà øÿêëèíäÿ, ñîíðà èñÿ äàùà ìöðÿêêÿá ôîðìàäà, ÿúàèá, äÿùøÿòëè ñÿù-
íÿëÿð òÿçàùöð åäèð.
Ýöí ÿðçèíäÿ õÿñòÿëÿðèí âÿçèééÿòè áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøÿ áèëÿð. Äåëèðèé
ùàëûíûí øèääÿòëÿíìÿñè ÿêñÿðÿí àõøàìëàð ãåéä îëóíóð. Ãîðõó âÿ òÿøâèø êå-
÷èðÿí õÿñòÿëÿð îíëàðà «ùöúóì åäÿí» âÿùøè ùåéâàíëàðäàí, ÿúàèá èíñàíëàð-
äàí ãîðóíìàã ö÷öí ùàðàäàñà ýèçëÿíìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Áÿçÿí èñÿ þç-
ëÿðèíè ïÿíúÿðÿäÿí òóëëàìàüà áåëÿ «ìÿúáóð îëóðëàð». Õÿñòÿëÿðèí ýþçëÿíèë-
ìÿç ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí òÿúèëè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëèäèð. Äå-
ëèðèé ÿêñÿð ùàëëàðäà àëêîãîëóí âÿ éà áàøãà çÿùÿðëè ìàääÿëÿðèí òÿñèðè àëòûí-
äà ìåéäàíà ÷ûõûð. Èíòîêñèêàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí äåëèðèé áèð íå-
÷ÿ ñààòäàí áèð ùÿôòÿéÿäÿê äàâàì åäÿ áèëÿð. Õÿñòÿ ïñèõîòèê âÿçèééÿòäÿí
÷ûõäûãäàí ñîíðà îëìóø ùàäèñÿëÿðèí áèð ãèñìèíè óíóäóð.
Êëèíèê òÿúðöáÿäÿ äåëèðèíèí áèð íå÷ÿ ôîðìàëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð.
à ) Ï å ø ÿ ä å ë è ð è ñ è . Ìöùèòè äÿðêåòìÿíèí ïîçóëìàñû ôîíóíäà
øÿõñ, ñàíêè ùÿìèøÿ ÷àëûøäûüû èø éåðèíäÿ þç ïåøÿ âÿçèôÿñèíè èúðà åäèð. Ìÿñÿ-
ëÿí, äÿìèð÷è ñîë ÿëè èëÿ àðàìëà êþðöéö áàñûð, ñàü ÿëè èëÿ èñÿ ìàøûíû î öç, áó
öçÿ ÷åâèðèð;
á) Ç ö ì ç ö ì ÿ ë è ( ì ö ñ ñ è ò ÿ ë è ) ä å ë è ð è é (ëàòûíúà mus-
sitation — ñÿññèç çöìçöìÿ äåìÿêäèð). Àüûð êå÷ÿí äåëèðèé çàìàíû òÿñàäöô
åäèð. Õÿñòÿ äîäàãàëòû ñàíêè íÿñÿ äåéèð, ÿëëÿðèíèí, áàøûíûí ðèòìèê âÿ úÿëä ùÿ-
ðÿêÿòëÿðè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð;
2). Î í å é ð î è ä («îíåèðîñ» ñþçöíäÿí ýþòöðöëöá, éóíàíúà éóõó
äåìÿêäèð). Áó çàìàí þçöíÿ áÿëÿäëèê òàì, ìöùèòÿ áÿëÿäëèê èñÿ ãèñìÿí ïî-
çóëóð. Õÿñòÿ éóõóëó âÿ éà õÿéàëà äàëìûø àäàìû õàòûðëàäûð. Ìöõòÿëèô øÿêèë-

äÿ èôàäÿ îëóíìóø ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð ãåéä åäèëèð. Ïñåâäîùàëëöñèíàñè-
éàëàðûí îëìàñû õàðàêòåðèê ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Èëëöçèéàëàð, ùàëëöñèíàñèéàëàð éó-
õóéà áÿíçÿðëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Âàõòûí äöçýöí äÿðê îëóíìàñû ïîçóëóð, ôàí-
òàñòèê ìÿçìóíëó ñàéûãëàìàëàð ãåéä îëóíóð. Îíåéðîèä ùàë êå÷èðÿí õÿñòÿëÿ-
ðèí äàùà áèð õàðàêòåð úÿùÿòè, þçëÿðèíè ùàëëöñèíàòîð îáðàçëàð êèìè êÿíàðäàí
ãàâðàìàëàðûäûð. Áèð õÿñòÿ ìåøÿäÿ ÷àéûí êÿíàðûíäà, âÿùøè ùåéâàíëàðûí èø-
òèðàêû èëÿ áþéöê áèð ìóñèãè ìÿúëèñèíäÿ èøòèðàê åòäèéèíè ñþéëÿéèð âÿ ãåéä åäèð
êè, ìåéìóí ýèòàðà, øèð íàüàðà, àéû ãàðìîí, î èñÿ çÿðá àëÿòëÿðèíäÿ ÷àëûð. Áó-
íóíëà áåëÿ þçöíö êÿíàðäàí ñåéð åòäèéèíè äåéèðäè. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí þçëÿðèíè
éàøëàðûíà óéüóí îëìàéàí òÿðçäÿ òÿãäèì åäèð. Ìÿñÿëÿí 20 éàøëû ýÿíú þçö-
íö áåëè áöêöëìöø, ñà÷û-ñàããàëû àüàðìûø ãîúà êèìè ãÿëÿìÿ âåðèð. Þç ùàëûí-
äàí ÷ûõäûãäàí ñîíðà õÿñòÿ êå÷èðäèéè èçòèðàáëàðûí õåéëè ùèññÿñèíè éàäûíà ñà-
ëûð, îíëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿ áèëèð.
Äöøöíúÿíèí îíåéðîèä ùàëû øèçîôðåíèéàäà (îíåéðîèä êàòàòîíèéà ôîðìà-
ñûíäà), áåéèí ñèôèëèñè, åíñàôàëèòëÿð, ìåíèãîåíñåôàëèòëÿð, áÿçÿí èñÿ àüûð èíòîê-
ñèêàñèéàëàð çàìàíû ðàñò ýÿëèíèð.
3). Ä ö ø ö í ú ÿ í è í à ë à ã à ð à í ë û ã ù à ë û — ýþçëÿíèëìÿäÿí
ìåéäàíà ÷ûõàí, þçöíÿìÿõñóñ êëèíèê ìÿíçÿðÿñè îëàí ñïåñèôèê ïîçóíòóäóð.
Áó çàìàí þçöíö äÿðêåòìÿ, òàì, ìöùèòè äÿðêåòìÿ èñÿ ãèñìÿí ïîçóëóð. Áå-
ëÿ êè, õàðèúè ìöùèòäÿ úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí, ÿøéàëàðûí âÿ øÿõñëÿðèí ÿù-
âàëè-ðóùèééÿñèíèí, äàâðàíûøûíûí, õàðèúè ýþðêÿìèíèí áèð ñûðà ñïåñèôèê úÿùÿò-
ëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð.
Àëàãàðàíëûã ùàë çàìàíû õÿñòÿëÿðèí ùÿðÿêÿòëÿðè, ùÿòòà ìöðÿêêÿá ùÿðÿ-
êÿò ôîðìàëàðû þç ñÿððàñòëûüûíû ñàõëàìûø îëóð. Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè îëàí áèð
àäàì èøäÿí åâÿ ãàéûäàðêÿí éàðû éîëäà äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïîçóëìàñû
ùàëûíà äöøöð. Èñòèãàìÿòèíè äÿéèøÿðÿê åâëÿðèíÿ éîõ, âàüçàëà ýÿëèð. Áèëåò àëûá
ãàòàðà ìèíèð. Ãàòàðäà èêè íÿôÿð øÿõñëÿ òàíûø îëóð. Õàðêîâ øÿùÿðèíÿ ýåòäèéè-
íè ñþéëÿéèð. Ìÿíçèë áàøûíà ÷àòàðêÿí ãàòàðäàí äöøöð ìåùìàíõàíàéà ýåäèð,
ëàêèí ïàñïîðòó îëìàäûüû ö÷öí ìåùìàíõàíàäà éåð àëà áèëìèð. Âàüçàëà ýÿ-
ëèá îðàäà ýåúÿëÿéèð. Åðòÿñè ýöí äöøöíúÿñè àéäûíëàøûð, áèð ìöääÿò ùàðàäà îë-
äóüóíó áèëìèð, òàíûìàäûüû øÿùÿðÿ ýÿëäèéèíè òÿéèí åòäèêäÿí ñîíðà ýåðè, åâ-
ëÿðèíÿ ãàéûäûð. Áó çàìàí îëìóø ùàäèñÿëÿðèí ùàìûñû óíóäóëóð — òàì àìíå-
çèéà ãåéä îëóíóð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðèí âÿçèééÿòè òåç áèð çàìàíäà ÿòðàô øÿõñëÿðèí
äèããÿòèíè úÿëá åäèð. Åøèòìÿ, ýþðìÿ èëëöçèéàëàðû, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ãîðõó âÿ
òÿøâèø ùèññè îëäóãäà õÿñòÿíè äÿðùàë òÿúðèä åòìÿê, õÿñòÿõàíàéà ýþíäÿðìÿê
ëàçûìäûð.
Äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã âÿçèééÿòèíèí áèð íå÷ÿ êëèíèê âàðèàíòëàðû âàðäûð.
à ) À ì á ó ë à ò î ð à â ò î ì à ò è ç ì (ëàòûíúà àìáóëàðå — ýÿç-

ìÿê, àçìàã äåìÿêäèð). Äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ùàëûíäà îëàí øÿõñ ìÿíà-
ñûç ýÿçèíòèëÿðÿ ìåéèë ýþñòÿðèð. Ýöíëÿðëÿ êÿíääÿí-êÿíäÿ, ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿ-
ðÿ «ñÿéàùÿò» åäèð. Áåëÿ ùàëëàðäà øÿõñèí õàðèúè ýþðêÿìè, àäàìëàðà ìöíàñè-
áÿòè íîðìàë õàðàêòåð äàøûäûüûíäàí ùå÷ êÿñèí äèããÿòèíè úÿëá åòìèð. Äöøöí-
úÿñè àéäûíëàøäûãäàí ñîíðà ùå÷ íÿ éàäûíäà ãàëìûð.
á) Ñ î ì í à ì á ó ë è é à (ëàòûíúà ñîìíóñ — éóõó, àìáóëàðå èñÿ éó-
õàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè ýÿçìÿê äåìÿêäèð). Õàëã àðàñûíäà àé èøûüûíäà
ýÿçìÿê «ëóíàòèçì» àäû èëÿ ìÿëóì îëàí áó ùàë óøàãëàð, éåíèéåòìÿëÿð àðà-
ñûíäà äàùà ÷îõ òÿñàäöô åäèð. Ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ,
áÿçÿí èñÿ òàì ñàüëàì àäàìëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Ýåúÿéàðû, øèðèí éóõóäà îëàí
àäàì éàòàüûíäàí ãàëõûð ùÿéÿòÿ ÷ûõàðàã òÿêáàøûíà ýÿçèøìÿéÿ áàøëàéûð. Áÿ-
çÿí äàìûí, ùàñàðûí, öôöãè âÿçèééÿòäÿ îëàí øàëáàíûí, íÿðäèâàíûí öñòö èëÿ éå-
ðèéèð. ßêñÿð ùàëëàðäà þçëÿðè, áÿçÿí èñÿ éàõûí àäàìëàðûíûí êþìÿéè èëÿ øÿõñ
éàòàüûíà ãàéòàðûëûð, éåíèäÿí éóõóñóíó äàâàì åòäèðèð. Ñÿùÿð éóõóäàí àéû-
ëàðêÿí îëìóø ùàäèñÿ ùàããûíäà ùå÷ íÿ éàäûíäà ãàëìûð.
ú) Ô ó ã à (ëàòûíúà ôóãàñ — ãà÷ìàã äåìÿêäèð), äöøöíúÿíèí àëàãàðàí-
ëûã ïîçóëìàñû âÿçèééÿòèíäÿ ùàðàéàñà ãà÷ìàãëà õàðàêòåðèçÿ îëóíàí ùàëäûð.
Áåëÿ ïîçóíòó ãÿôëÿòÿí áàøëàéûð, åëÿúÿ äÿ ãóðòàðûð. Àäÿòÿí, áèð íå÷ÿ äÿãè-
ãÿäÿí àðòûã ÷ÿêìèð. Õÿñòÿäÿí ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà þç ùÿðÿêÿòëÿðèíè ùå÷
íÿ èëÿ èçàù åäÿ áèëìèð, ÷öíêè îëìóø ùàäèñÿíè äÿðùàë óíóäóð.
Äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ùàëû åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíäÿ (îíóí ïàðîê-
ñèçìëÿðèíäÿí áèðè êèìè), áåéíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, òðàâìàëàðûíäà, ïàòî-
ëîæè ñÿðõîøëóã çàìàíû âÿ ñ. ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
4). À ì å í ñ è é à . Äöøöíúÿíèí êåéôèééÿòúÿ äÿðèí ïîçóíòóñó îëóá
þçöíö âÿ ìöùèòè äÿðêåòìÿíèí òàì èòìÿñè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Àüûð õÿñòÿ-
ëèêëÿðëÿ: áåéíèí èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðè, äîüóøäàí ñîíðà ñåïñèñ, èíòîêñèêàñè-
éàëàð, íàäèð ùàëëàðäà èñÿ øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè èëÿ (ùèïåðòîêñèê øèçîôðåíèéà)
ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Àìåíòèâ ùàë çàìàíû ïñèõè ôÿàëèééÿòèí áöòöí ôîð-
ìàëàðû ïîçóëóð. Íèòã ÿëàãÿñèç, ÿòðàô ìöùèòèí ãàâðàíûëìàñû ãåéðè-îáéåêòèâ
îëäóüó ö÷öí õÿñòÿíèí øèêàéÿòëÿðèíè âÿ ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíè àíëàìàã îë-
ìóð. Êöëëè ìèãäàðäà, ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó, ðÿíýàðÿíý èëëóçèéà âÿ ùàëëöñèíà-
ñèéàëàð ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè íàðàùàò àïàðûð, àðàáèð ýþçëÿíèëìÿç,
ëöçóìñóç ùÿðÿêÿòëÿð åäèðëÿð. Þçöíö íàðàùàò ùèññ åäÿí õÿñòÿ ýþçëÿíèëìÿ-
äÿí ñàêèòëÿøèð, ÷þùðÿñè ýöëöø èôàäÿ åäèð âÿ éàõóä äà àüëàìàüà áàøëàéûð. Áå-
ëÿ ùàë õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí, àïàðûëàí ìöàëèúÿíèí ñÿìÿðÿñèíäÿí
àñûëû îëàðàã ùÿôòÿëÿðëÿ äàâàì åäÿ áèëÿð. Õÿñòÿíèí äöøöíúÿñè àéäûíëàøäûã-
äàí ñîíðà òàì àìíåçèéà ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Ïñèõîïàòîëîæè ñèíäðîìëàð
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí äèàãíîñòèêàñûíäà áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëàí
ñèíäðîì áèð íå÷ÿ ÿëàìÿòèí õàðàêòåðèê áèðëÿøìÿñèíÿ äåéèëèð. Ñèíäðîì õÿñ-
òÿëèéèí ùÿð ùàíñû áèð ìÿðùÿëÿñèíè ÿêñ åòäèðìÿêëÿ åéíè çàìàíäà äÿéèøÿ áè-
ëÿð. Ìÿñÿëÿí, øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí íåâðîòèê ñèíäðîì
õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûúûíäà, ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä ñèíäðîì èíêèøàô ìÿðùÿëÿ-
ñèíäÿ, àïàòî-àáóëèê ñèíäðîì èñÿ ñîí äþâðöíäÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð
áèð ñèíäðîì ñàäÿäÿí ìöðÿêêÿáÿ äîüðó èíêèøàô åäÿðÿê õÿñòÿëèéèí èíêèøàôû-
íû õàðàêòåðèçÿ åäÿí ïàòîýåíåòèê ãàíóíàóéüóíëóüó ÿêñ åòäèðèð.
Ïñèõèàòðèéà òÿúðöáÿñèíäÿ ãÿáóë îëóíìóø «êè÷èê» âÿ «áþéöê», «íåãà-
òèâ» âÿ «ïîçèòèâ» ñèíäðîì àíëàéûøû âàðäûð. Ñèíäðîìëàðûí áþéöê âÿ êè÷èêëè-
éè ïàòîëîæè ïðîñåñèí éàéûëìà äÿðÿúÿñèíè ýþñòÿðèð. Ïîçèòèâ ÿëàìÿòëÿð õÿñòÿëè-
éèí èíêèøàôûíûí äèíàìèêàñûíû ÿêñ åòäèðÿí êÿñêèí ÿëàìÿòëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð.
Îíëàðà ìèñàë îëàðàã ïñèõè àâòîìàòèçì, ìàíèàêàë, ïàðàíîéàë ñèíäðîìëàðû
ýþñòÿðìÿê îëàð. Ìöàëèúÿ íÿòèúÿñèíäÿ áó ÿëàìÿòëÿð òàìàìèëÿ éîõ îëà áèëÿð.
Íåãàòèâ ñèíäðîìëàð èñÿ õÿñòÿëèéèí ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð,
ÿêñÿð ùàëëàðäà ñòàáèë ÿëàìÿòëÿðäèð. Áåëÿ ñèíäðîìëàðäàí åíåðæè ïîòåíñèàëûíûí
åíìÿñèíè (øèçîôðåíèéàäà), øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñèíè (åïèëåïñèéàäà), ïñèõè
ìàðàçìû (ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéèíäÿ) ýþñòÿðìÿê îëàð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøè çà-
ìàíû ñèíäðîìëàðûí òÿéèíèíèí áèð ñûðà ïðàêòèê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Åëÿ ñèíäðîìëàð âàðäûð êè, îíëàðûí òÿéèíè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçóíóí òÿñäèã
îëóíìàñû äåìÿêäèð. Ìÿñÿëÿí, äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí,
áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ äàâàì åäÿí ÷ÿíýîëìà òóòìàñû åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíè, è÷êè
ãÿáóëóíäàí áèð ãÿäÿð ñîíðà äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïîçóëìàñû ñèíäðîìó
ïàòîëîæè ñÿðõîøëóüóí îëìàñûíû òÿñäèã åäèð. Ëàêèí ÿêñÿð ñèíäðîìëàð áó ñïå-
ñèôèêëèéÿ ìàëèê îëìóð. Ìÿñÿëÿí, ùàëëöñèíàòîð ñèíäðîì èíòîêñèêàñèîí ïñè-
õîçëàðäà, øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ âÿ ñ. ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíÿ áèëÿð.
Ñèíäðîìëàðûí àðäûúûëëûüû áþéöê äèàãíîñòèê âÿ ïðîãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäèð. Ñèíäðîìëàðûí òÿéèí îëóíìàñûíûí äàùà áèð ÿùÿìèééÿòè ìöàëèúÿ ïðîñå-
ñè èëÿ ÿëàãûäàðäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ìöàëèúÿíèí òàêòèêàñû éàëíûç îíëàðà ÿñàñ-
ëàíûð.
Íåâðîòèê ñèíäðîìëàð
Àñòåíèê ñèíäðîì ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí àðòìàñû âÿ òåçéîðóëìà ÿëà-
ìÿòëÿðè èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. ßùâàëè-ðóùèééÿ àñàíëûãëà âÿ ãûñà ìöääÿò
ÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô äÿðÿúÿäÿ äÿéèøÿ áèëÿð. Õÿñòÿëÿð öìóìè íàðàùàòëûãäàí,
áàøàüðû âÿ éóõóíóí ïèñ îëìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Ñîìàòèê øèêàéÿòëÿð
(öðÿê, ìÿäÿ, ãàðàúèéÿð íàùèéÿëÿðèíäÿ àüðûëàð), éàääàøûí çÿèôëèéè, âåýåòàòèâ
ñèíèð ñèñòåìèíÿ àèä ÿëàìÿòëÿð (öðÿêäþéöíìÿ, òÿðëÿìÿ) àñòåíèê ñèíäðîìóí

äàèìè ÿëàìÿòëÿðèäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà àñòåíèê âÿçèééÿò õðîíèêè éîðüóíëóã,
ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ëàáèëëèéè âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿðëÿ àüûðëàøàðàã ìöÿééÿí ìöääÿò
õÿñòÿëÿðèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí èòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ñàðûøàí ùàëëàð ñèíäðîìó ñàðûøàí ãîðõóëàðûí, ôèêèðëÿðèí âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèí
åéíè âàõòäà, áèðëèêäÿ âÿ àéðûëûãäà ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð.
Õÿñòÿëÿð îíëàðû íàðàùàò åäÿí ùàëëàðûí ëöçóìñóçëóüóíó áàøà äöøöð, òÿíãèäè
ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèð, ëàêèí ìöáàðèçÿ àïàðñà äà ãàëèá ýÿëÿ áèëìèðëÿð. Ãåéðè-
íîðìàë ôèêèðëÿð, ãîðõó, ìÿíàñûç ùÿðÿêÿòëÿð, ñàíêè îíëàðû àðàìñûç îëàðàã òÿ-
ãèá åäèð, ÿë÷ÿêìÿç, éîðóúó îëóðëàð. Ñàðûøàí ùàëëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, ÿùâà-
ëè-ðóùèééÿíèí åíìÿñè, èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿðëÿ áèðëèêäÿ òÿñàäöô åäèð. Õÿñ-
òÿëÿð äàèì ìÿíÿâè èçòèðàá êå÷èðèð, âÿçèééÿòëÿðèíèí àüûðëàøìàñû ãîðõóñó áèð
àí áåëÿ îíëàðû ñàêèò áóðàõìûð.
Ñàðûøàí ùàëëàð ñèíäðîìó, ÿñàñÿí, îáñåññèâ — êîìïóëñèâ ïîçóíòó, àüûð
ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí (øèçîôðåíèéà, àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð) áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿëÿ-
ðèíäÿ, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ âÿ åïèëåïñèéà çàìàíû
ðàñò ýÿëèíèð. Áó ñèíäðîì þçöíö îëäóãúà ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà áöðóçÿ âåðÿ
áèëÿð. Ýåíèø éàéûëìûø êëèíèê âàðèàíòëàðû àøàüûäàêûëàðäûð: ñàðûøàí øöáùÿëÿð —
õÿñòÿ ýþðäöéö èøÿ, ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ âÿ ñ. øöáùÿ èëÿ éàíàøûð, èíàìñûçëûã ýþñòÿ-
ðÿðÿê þç-þçöíö äÿôÿëÿðëÿ éîõëàéûð. Ìÿñÿëÿí, åâèí èøûüûíû ñþíäöðìöøäöð-
ìö, ãàïûíû áàüëàìûøäûðìû? Áó êèìè øöáùÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà éàðû éîëäàí
ýåðè äþíÿðÿê þçëÿðèíè éîõëàéûðëàð. Ñàðûøàí õàòûðëàìàëàð çàìàíû õÿñòÿ õîøà-
ýÿëìÿéÿí íàëàéèã ùÿðÿêÿòëÿðè éàäà ñàëûð, ùå÷ úöð îíëàðû óíóäà áèëìèð, èçòè-
ðàá êå÷èðèð.
Ñàðûøàí ìåéèëëÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð òÿùëöêÿëè ùÿðÿêÿò, ãÿääàðëûã åòìÿê
ôèêðè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áåëÿ ìåéèëëÿð áÿçÿí éàõûí àäàìëàðà: ùÿéàò éîëäàøûíà,
ñåâäèéè øÿõñÿ, þâëàäëàðûíà ãàðøû éþíÿëèð.
Ñàðûøàí ãîðõóëàðäà õÿñòÿëÿð ùöíäöðëöêäÿí, ýåíèø ìåéäàíäàí, èçäè-
ùàìäàí, ñóäàí âÿ ñ. ãîðõóð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà áÿçè õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëìàã-
äàí ãîðõóðëàð (ìÿñÿëÿí, ÙÈÂ (ñïèäîôîáèéà), õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíÿ (êàíñåðà-
ôîáèéà) âÿ ñ. Áèð íÿôÿð õÿñòÿ þçöíö èíôåêñèéàäàí ìöùàôèçÿ åòìÿê ìÿãñÿ-
äèëÿ äàèì ÿëúÿêäÿ ýÿçèð, ÿë âåðìÿêäÿí èìòèíà åäèð. ßí éàõûí àäàìëàðû èëÿ
ìÿúáóðÿí ýþðöøäöêäÿí ñîíðà, ÿëèíè äÿôÿëÿðëÿ éóéóá ñîíðà ñàêèòëÿøèðäè.
Ñàðûøàí ùÿðÿêÿòëÿð çàìàíû õÿñòÿëÿð ìöõòÿëèô éåðñèç, áÿçÿí ýöëöíú ùÿ-
ðÿêÿòëÿð åäèð. Ìÿñÿëÿí, êö÷ÿäÿêè ìàøûíëàðûí íþìðÿëÿðèíè ÿçáÿðëÿéèð, ùöí-
äöð áèíàëàðûí ìÿðòÿáÿëÿðèíè ñàéûð, àüàúëàðûí éàøûë éàðïàãëàðûíû ãûðàðàã ÿçèø-
äèðèð âÿ ñ.. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí þç ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí õÿúàëÿò ÷ÿêèð. Òàíûøëàðû îí-
ëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè ýþðäöêäÿ áÿðàÿòãàçàíäûðûúû èçàùàò âåðìÿéÿ úÿùä ýþñ-
òÿðèðëÿð.
Äèññîñèàòèâ-êîíâåðñèîí ñèíäðîì — èñòåðîèä õàñèééÿòÿ ìàëèê îëàí
øÿõñëÿðäÿ ïñèõè òðàâìàëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó ñèíäðîì

ìöõòÿëèô êëèíèê ôîðìàëàðäà: èñòåðèê òóòìàëàð, Ãàíçåð ñèíäðîìó, ïñåâäîäå-
ìåíñèéà, ïóåðèëèçì âÿ ñ. ôîðìàëàðëà òÿçàùöð åäÿ áèëèð, áèð-áèðèíÿ çèää èñòè-
ãàìÿòäÿ äÿéèøÿ áèëÿí ïàðëàã åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðëà èôàäÿ îëóíàí ÿëàìÿò-
ëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Õÿñòÿëÿðèí äàâðàíûø âÿ ðÿôòàðëàðûíäà ãåéðè-òÿáèè
ùÿðÿêÿòëÿðëÿ çÿíýèí îëàí åãîñåíòðèçì — ÿòðàô àäàìëàðûí íÿçÿð äèããÿòèíè
úÿëá åòìÿñè õöñóñèééÿòè ãàáàðûã øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíóð. Áåëÿ øÿõñëÿðèí äàíû-
øûã òÿðçè, ñÿñèíèí èíòîíàñèéàñû âÿ èøëÿòäèéè ñþçëÿðèí ìÿçìóíó (÷îõ âàõò óé-
äóðìàëàð, øèøèðòìÿëÿð) äèããÿòè úÿëá åäèð. ßòðàôäàêû àäàìëàðû èíàíäûðìàã,
îíëàðû þçëÿðè èëÿ ùÿìôèêèð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ áÿçÿí óúàäàí ãûøãûðìàã, ýþç
éàøû àõûòìàã, ãàá-ãàúàüû ñûíäûðìàã, éàõóä þçöíÿ õÿñàðÿò éåòèðìÿê áåëÿ
õÿñòÿëÿðèí àäè äàâðàíûø òÿðçè êèìè ãåéä îëóíóð. Àôôåêòèâ åïèçîäëàðäàí ñîí-
ðà áÿçÿí õÿñòÿëÿðäÿ ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ìöâÿããÿòè îëàðàã ïàðåç âÿ èôëèú-
ëÿð, êîðëóã, êàðëûã, ëàëëûã êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð (Êîíâåðñèîí
ñèíäðîì).
Áó ñèíäðîìóí êëèíèê âàðèàíòëàðûíäàí àøàüûäàêûëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð:
è ñ ò å ð è ê ò ó ò ì à, ùÿð ùàíñû áèð ïñèõè ãûúûãëà ÿëàãÿäàð îëàðàã õÿñòÿ
ÿñÿáèëÿøèð, ñîíðà éûõûëûð (ùÿì äÿ þçöíÿ õÿñàðÿò éåòèðìÿäÿí, ìöíàñèá éå-
ðÿ), ñîíðà ìöõòÿëèô õàîòèê ùÿðÿêÿòëÿð åäèð, ÿúàéèá ñÿñëÿð ÷ûõàðûð, ðèòìèê îëà-
ðàã ÿëèíè-àéàüûíû, áÿçÿí áàøûíû äþøÿìÿéÿ ÷ûðïûð, ñèôÿòèíè, áÿäÿíèíèí ìöõ-
òÿëèô íàùèéÿëÿðèíè úûðìàãëàéûð, ùþíêöðòö èëÿ óúàäàí àüëàéûð, ñà÷ûíû éîëóð
âÿ ñ.
Äèññîñèàòèâ-êîíâåðñèîí ñèíäðîìóí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ
ôóíêñèîíàë (èñòåðèê) úÿíýîëìà òóòìàñûäûð. Áåëÿ òóòìà çàìàíû õÿñòÿ ÿçÿëÿ-
ëÿðèíè ãûúûäàðàã áàøû èëÿ äàáàíëàðû öñòÿ äàéàíìàãëà áöòöí áÿäÿíèíè ãþâñâà-
ðû øÿêèëäÿ ùàâàéà ãàëäûðûð, áóíà èñòåðèéà ãþâñö äåéèëèð. Åïèëåïñèéà òóòìàñûí-
äàí ôÿðãëè îëàðàã ìöÿééÿí àðäûúûëëûãëà úÿðÿéàí åäÿí òîíèê âÿ êëîíèê úÿí-
ýîëìà ÿëàìÿòëÿðè îëìóð. Õÿñòÿíèí äöøöíúÿñè ïîçóëìóð. Òóòìà 20—30
äÿã. áÿçÿí äàùà ÷îõ ÷ÿêèð. Òóòìà çàìàíû õÿñòÿëÿðÿ äèããÿòëÿ éàíàøìàã,
ãàéüûêåøëèê ýþñòÿðìÿê, òóòìàíûí ìöääÿòèíè äàùà äà óçàäà áèëÿð. Áóíó íÿ-
çÿðÿ àëàí òÿúðöáÿëè ùÿêèì õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèð, ÿêñè-
íÿ îíà àúûãëàíìàãëà, òÿìáåù åòìÿêëÿ òóòìàíû òåç áèð çàìàíäà äàéàíäûðà
áèëÿð.
Ãàíçåð ñèíäðîìó. Äèññîñèàòèâ ïîçóíòóëàð çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ïðèìèòèâ
ìöäàôèÿ ðåàêñèéàñûäûð. Äöøöíúÿíèí èñòåðèê (ôóíêñèîíàë) àëàãàðàíëûã øÿêèëäÿ
ïîçóëìàñû ùàëûäûð. Ýöúëö ïñèõè òðàâìà íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð âÿ àäÿòÿí, áèð
íå÷ÿ ýöí äàâàì åäèð. Õÿñòÿëÿð âåðèëÿí ñóàëëàðà ñÿùâ (÷îõ âàõò éàíëûø) úà-
âàá âåðèðëÿð. Äàâðàíûøëàðû áàéàüû âÿ ýöëöíú îëóð. Ìÿñÿëÿí, øàëâàðû òÿðñèíÿ
ýåéèð, ïàïèðîñó òöòöí îëàí òÿðÿôäÿí àüçûíà ãîéóá, ìóøòóã òÿðÿôèíè éàíäûðûð
âÿ ñ. Ìöùèòÿ áÿëÿäëèéè ïîçóëóð, þç ùàëûíäàí ÷ûõäûãäàí ñîíðà àìíåçèéà

ãåéä îëóíóð.
Ïóåðèëèçì — Ãàíçåð ñèíäðîìó êèìè ïñèõè òðàâìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäà-
íà ÷ûõûð, ëàêèí îíäàí ôÿðãëè îëàðàã ÿí ÷îõ ãàäûíëàðäà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Õÿñ-
òÿëÿð þçëÿðèíè àçéàøëû óøàãëàð êèìè àïàðûðëàð. Ìÿñÿëÿí, éàøëû ãàäûí êóêëà èëÿ
îéíàéûð, êè÷èê óøàã êèìè äàíûøûð, éàøúà þçöíäÿí êè÷èê àäàìëàðà «äàéû»,
«ÿìè», «õàëà» äåéÿ ìöðàúèÿò åäèð âÿ ñ. Àäÿòÿí, áó ùàë óçóí ñöðìöð, ëàêèí
áÿçÿí ùÿôòÿëÿðëÿ äàâàì åäÿ áèëèð.
Äèññîñèàòèâ ñòóïîð — íèòãèí òîðìîçëàíìàñû, ùÿðÿêÿòñèçëèê, áèð ñûðà ùàë-
ëàðäà èñÿ éàëàí÷û àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Ðåàêòèâ
ïñèõîçëàðäà þçöíöìöäàôèÿ ðåàêñèéàñûíûí áèð ôîðìàñû êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.
Èñòåðèê ñèíäðîìóí ìöàëèúÿéÿ ÷ÿòèí òàáå îëàí âÿ óçóí ñöðÿí ôîðìàëàðûíäàí-
äûð.
Èïîõîíäðèê ñèíäðîì — ÿñàññûç îëàðàã þçöíö õÿñòÿ ùåñàá åòìÿê, ìöõòÿ-
ëèô îðãàíëàðäà àüðûëàðûí âÿ äèýÿð ïàòîëîæè ùàëëàðûí îëìàñûíäàí øèêàéÿòëÿí-
ìÿê êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿëÿð ìöõòÿëèô èõòèñàñ ùÿêèìëÿðèíÿ
ìöðàúèÿò åäÿðÿê ìþâúóä îëìàéàí õÿñòÿëèêëÿðèíèí òàïûëìàñûíû òÿëÿá åäèð-
ëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð áÿçÿí, ùÿòòà úÿððàùè ìöäàõèëÿ åòäèðÿðÿê îðãàíëàðäàêû
«÷àòûøìàçëûüû» ëÿüâ åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áó ñèíäðîì ñîìàòîôîðì ïîçóíòó-
ëàðäà, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ, øèçîôðåíèéàíûí áÿçè
êëèíèê âàðèàíòëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð.
Åìîñèîíàë (àôôåêòèâ) ñèíäðîìëàð

Ìàíèêàë ñèíäðîì — ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ñÿáÿáñèç éöêñÿëìÿñè, ôÿàëèééÿ-
òèí âÿ òÿôÿêêöðöí (íèòãèí) ñöðÿòëÿíìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàí ùàëäûð. Áó
ñèíäðîìóí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
1) Éöêñÿê âÿ éà ÿñÿáè ÿùâàë-ðóùèééÿ;
2) Ùèïåðàêòèâëèê;
3) Äèããÿòèí éàéûíìàñû âÿ ôÿàëèéÿòèí ìÿçìóíóíóí òåç äÿéèøìÿñè;
4) Íèòãèí ñöðÿòëÿíìÿñè (÷îõäàíûøìà);
5) Ùèïåðñåêñóàëëûã;
6) Ìÿñóëèééÿòñèç ôÿàëèééÿò âÿ äàâðàíûø;
7) Þçöíö ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí àðòìàñû.
Ìàíèêàë ñèíäðîì áèïîëéàð ïîçóíòóíóí ìàíèàêàë ôàçàñûíäà âÿ äþâðè
(ñèðêóëéàð) ïñèõîçäà, áÿçÿí èñÿ òîêñèê ùàëëàðëà ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõà áè-
ëÿð.
Äåïðåññèâ ñèíäðîì — ìàíèêàë ñèíäðîìóí ÿêñèíÿ îëàí ÿëàìÿòëÿðëÿ: ôÿ-
àëèééÿòèí åíìÿñè, ùÿðÿêÿòëÿðèí âÿ íèòãèí òîðìîçëàíìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ
îëóíóð.
ßñàñ ÿëàìÿòëÿð àøàüûäàêûëàðäûð:

1) ÿùâàë-ðóùèééÿíèí åíìÿñè;
2) ìàðàüûí âÿ çþâãöí èòèðèëìÿñè;
3) åíåðæèíèí àçàëìàñû âÿ ùÿäñèç éîðüóíëóã;
ßëàâÿ ÿëàìÿòëÿðÿ èñÿ áóíëàð àèääèð:
à) þçöíö ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿíèí àøàüû îëìàñû;
á) þçöíÿ ãàðøû òÿíãèä âÿ ýöíàù ùèññè;
÷) þëöì ùàããûíäà ôèêèðëÿð;
ú) ùÿð íþâ éóõó ïîçóëìàñû;
æ) ùÿð íþâ èøòàùàíûí äÿéèøìÿñè (÷îõ âÿ éà àç éåìÿ);
ü) ïñèõîìàòîð àêòèâëèéèí äÿéèøìÿñè (òîðìîçëàíìà âÿ éà àæèòàñèéà) -
íàðàùàòëûã èôàäÿ åäÿí ùÿðÿêÿòëèëèê.
Äåïðåññèâ ñèíäðîì, ÿñàñÿí, àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí äåïðåññèéà ôàçàñûí-
äà, ãîúàëûãþíö ïñèõîçëàðäà âÿ ðåàêòèâ ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
Àïàòèéà ñèíäðîìó — òàì ëàãåéäëèê, ôÿàëèééÿòñèçëèê, áöòöí èñòÿê âÿ àð-
çóëàðûí éîõëóüó èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿð áöòöí ýöíö ÷àðïàéûäà
óçàíûá, ýþçëÿðèíè áèð íþãòÿéÿ äèêÿðÿê ìÿíàñûç âàõò êå÷èðèð. Þçëÿðèíÿ àäè
ýèýèéåíèê õèäìÿò åòìÿê (ÿë-öçöíö éóìàã, áàøûíû äàðàìàã âÿ ñ.) ùÿâÿñè îë-
ìóð. Áó ñèíäðîì ÷îõ âàõò èðàäè ùÿðÿêÿòëÿðèí — ôÿàëèééÿòèí áöòöí ôîðìàëà-
ðûíûí òîðìîçëàíìàñû èëÿ áèðëèêäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð (à ï à ò î - à á ó ë è ê
ñ è í ä ð î ì). Øèçîôðåíèéàíûí ñîí äþâðö ö÷öí õàðàêòåðèêäèð.
Ïàðàíîèä âÿ ùàëëöñèíàòîð-
ïàðàíîèä ñèíäðîìëàð
Ïàðàíîéàë ñèíäðîì — àéäûí äöøöí-
úÿ ôîíóíäà ìåéäàíà ÷ûõàí, åìîñèîíàë
áîéàëàðëà çÿíýèí, ÿñàñÿí ìÿèøÿò ìþâçó-
ëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí ñèñòåìëÿøìèø ñàéûãëà-
ìà èäåéàëàðûäûð. Áó ñèíäðîìóí õàðàêòåð
úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè ùàëëöñèíàñèéàëàðûí
ïñèõè àâòîìàòèçìèí îëìàìàñûäûð. Áó
ñèíäðîì ê ÿ ñ ê è í âÿ õðîíèê
îëìàãëà èêè ôîðìàäà ðàñò ýÿëèíèð.
Ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä ñèíäðîì —
åéíè çàìàíäà ìåéäàíà ÷ûõàí ùàëëöñèíà-
ñèéàëàðäàí âÿ ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíäàí
èáàðÿò îëàí áó ñèíäðîì ùÿì ìöñòÿãèë,
ùÿì äÿ ïñèõè àâòîìàòèçì (Êàíäèíñêè—
Øÿêèë 7. Õÿñòÿíèí òÿñâèð åòäèéè êÿíàðäàí
èäàðÿ îëóíàí ðîáîò. Êëåðàìáî) ñèíäðîìó ôîðìàñûíäà ðàñò
ýÿëèíèð. Áèð-áèðèëÿ ÿëàãÿäàð îëàí éàëàí÷û ùàëëöñèíàñèéàëàð, òÿãèá âÿ éà òÿñèð

ñàéûãëàìàëàðû, õÿñòÿíèí èðàäÿ âÿ ôèêèðëÿðèíèí áàøãàñûíà ìÿíñóá îëìàñû ÿëà-
ìÿòëÿðèíèí áèðëèêäÿ ðàñò ýÿëìÿñè ï ñ è õ è à â ò î ì à ò è ç ì ñèíäðîìó
àäëàíûð. Îíó èëê äÿôÿ òÿñâèð åäÿí ðóñ àëèìè Â.Õ.Êàíäèíñêèíèí (1880) âÿ
ôðàíñûç àëèìè Êëåðàìáîíóí (1920) øÿðÿôèíÿ Ê à í ä è í ñ ê è — Ê ë å -
ð à ì á î ñèíäðîìó àäëàíûð. Áó ñèíäðîìóí õàðàêòåð úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè
äÿ, õÿñòÿëÿðèí äåäèéèíÿ ýþðÿ ôèêèðëÿðèíèí áàøãàñûíà ìÿíñóá îëìàñû âÿ êÿ-
íàð ãöââÿ òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíìàëàðûäûð. Õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè òåç-òåç àâòî-
ìàòà, ðîáîòà áÿíçÿäèðëÿð, ôèêèðëÿðèíèí éàäëàøìàñûíû ùÿðÿêÿòëÿðèíèí àâòîìà-
òèê îëàðàã úÿðÿéàí åòìÿñèíè ñþéëÿéèðëÿð. Õÿñòÿëÿð áÿçÿí ôèêèðëÿðèíèí ùàìû-
éà áÿëëè îëìàñûíäàí («à ø ê à ð ë û ã» ÿëàìÿòè), ÷îõëóüóíäàí âÿ éà àõìà-
ñûíäàí (ì å í ò è ç ì) øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Áèð õÿñòÿ ñþéëÿéèðäè êè, î, êÿíàðäàí
åëåêòðîí ãóðüóñó âàñèòÿñèëÿ èäàðÿ îëóíàí ðîáîòäóð (øÿêèë 7). Îíëàðû èñòÿíè-
ëÿí âàõò ýöëöá-àüëàìàüà âÿ ãûøãûðûá-áàüûðìàüà âàäàð åäÿ áèëèðëÿð. Ïñèõè
àâòîìàòèçì ñèíäðîìó, ÿñàñ åòèáàðèëÿ, øèçîôðåíèéàäà, òÿê-òÿê ùàëëàðäà èñÿ
èíòîêñèêàñèîí, ñîìàòèê âÿ öçâè ïñèõîçëàðäà, åïèëåïñèéàäà òÿñàäöô îëóíóð.
Ïàðàôðåí ñèíäðîì — ñèñòåìëÿøìèø, ôàíòàñòèê ìÿçìóíëó òÿãèá âÿ òÿñèð
ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíûí, ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàðûí âÿ ïñèõè àâòîìàòèçì ÿëà-
ìÿòëÿðèíèí áèðëèêäÿ òÿñàäöô îëóíìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Õÿñòÿëÿð þçöíö ãåéðè-
àäè èñòåäàäà, ãöââÿéÿ ìàëèê øÿõñ ùåñàá åäèðëÿð. Áþéöê ñÿëàùèééÿò ñàùèáè
îëäóãëàðûíû ãåéä åäèðëÿð. Áèð õÿñòÿ þçöíö åéíè çàìàíäà áöòöí äöíéàíûí
áàø ùàêèìè, áöòöí àêàäåìèéàëàðûí ïðåçèäåíòè, áöòöí îðäóëàðûí êîìàíäàíû
êèìè ãÿëÿìÿ âåðèð, Ëîìîíîñîâóí îüëó îëäóüóíó ñþéëÿéèðäè. Éàõûí ýöí-
ëÿðäÿ Àé âÿ Éåð ïëàíåòëÿðèíè áèðëÿøäèðèá áèð íå÷ÿ éåíè þëêÿëÿð éàðàäàúàüû-
íû äåéèðäè. Ïàðàôðåíèéà ñèíäðîìó êÿñêèí âÿ õðîíèê ôîðìàëàðäà ìåéäàíà ÷û-
õà áèëÿð. Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíÿ ýþðÿ, ïàðàôðåí ñèíäðîì ïðàíîéàë, ùàëëöñè-
íàòîð-ïàðàíîèä (ïñèõè-àâòîìàòèçì) ñèíäðîìëàðûí èíêèøàôû êèìè ìåéäàíà ÷û-
õàí, åéíè ïàòîýåíåçÿ ìàëèê âàùèä ïñèõîïàòîëîæè ïðîñåñäèð. Ùàëëöñèíàñèéàëà-
ðà âÿ ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàðà íèñáÿòÿí ñàéûãëàìàëàðûí öñòöíëöê òÿøêèë åò-
ìÿñè ïñèõè ôÿàëèééÿòèí äàùà êÿñêèí ïîçóëìàñûíû ýþñòÿðèð. Ïàðàôåíèéà
ñèíäðîìó øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí ìöñòÿãèë êëèíèê âàðèàíòû, áÿçÿí èñÿ õÿñ-
òÿëèéèí èíêèøàôûíûí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿñè êèìè ðàñò ýÿëèíèð. Áó ÿëàìÿò ãîúà-
ëûã ïñèõîçëàðûíäà äà (áåéèí àòåðîñêëåðîçó) òÿñàäöô îëóíóð.
Êîòàð ñèíäðîìó — èïîõîíäðèê, íèýèëèñòèê (èíêàð) ñàéûãëàìàëàðûí âÿ äåï-
ðåññèâ ÿëàìÿòëÿðèí áèðëÿøìÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí ñèíäðîìäóð. Õÿñòÿëÿð ùå÷
âàõò þëìÿéÿúÿêëÿðèíè âÿ ùÿéàòëàðû áîéó ÿçàá-ÿçèééÿò ÷ÿêÿúÿêëÿðèíè ñþé-
ëÿéèðëÿð. Îíëàð íÿèíêè þçëÿðèíè, ùÿì÷èíèí ÿòðàôäàêû àäàìëàðûí äà èçòèðàá
è÷èíäÿ éàøàäûãëàðûíû äåéèð âÿ áóíóí ö÷öí òÿãñèðêàð îëäóãëàðûíû áèëäèðèðëÿð.
Éåìÿêäÿí èìòèíà åäÿðÿê ùÿìèøÿ òîõ îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð. Áåëÿ õÿñòÿ-
ëÿð áöòöí ýöíö ÿëè ãîéíóíäà ýÿçÿðÿê òåçëèêëÿ áöòöí äöíéàíûí ñóäà ãÿðã
Øÿêèë 8. «Ùàâà áàëûíúû» ñèìïòîìó.
îëàúàüûíû âÿ ùàìûíûí ìÿùâ îëàúàüûíû äåéèðëÿð. Áàøãà áèðèñè áöòöí äàõèëè îð-
ãàíëàðûíûí éîõëóüóíäàí, áåéíèíèí ÷öðöìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèð, éöç èëëÿð áå-
ëÿ àüûð âÿçèééÿòäÿ éàøàéàúàüûíû ñþéëÿéèð. Áó ñèíäðîì, ÿñàñÿí, ãîúàëûã ïñè-
õîçëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð.
Ïñèõîìîòîð (êàòàòîíèê) ñèíäðîìëàð

Êàòàòîíèê îéàíìà ñèíäðîìó — ñÿáÿáñèç, ìÿíòèãñèç âÿ ïÿðàêÿíäÿ, áÿ-
çÿí ñòåðåîòèï ôîðìàäà ìåéäàíà ÷ûõàí, òÿùðèô îëóíìóø ùÿðÿêÿòëÿðëÿ èôàäÿ
îëóíàí îéàíìà ùàëûíà äåéèëèð. Õÿñòÿíèí õàðèúè ýþðöíöøö ãåéðè-òÿáèè, éþí-
äÿìñèç, íèòãè èñÿ àíëàøûëìàç îëóð. Ùÿð øåéè ÿêñèíÿ åòìÿê — íåãàòèâëèê ãåéä
îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿéÿ öñò ïàëòàðëàðûíû ýåéèíìÿéè òÿêëèô åòäèêäÿ àëò ïàë-
òàðëàðûíû ñîéóíóð, óòàíúàãëûã ùèññè èòìèø îëóð. Ùàìûíûí ýþçö ãàðøûñûíäà ÷ûë-
ïàã äàéàíûð, áÿçÿí, ùÿòòà àíàíèçìëÿ ìÿøüóë îëóð. Îéàíìà ùàëû áèð ñûðà ùàë-
ëàðäà ýöúëÿíÿðÿê èìïóëñèâ (ãÿôëÿòÿí âÿ ìÿíàñûç) ùÿðÿêÿòëÿð øÿêëèíäÿ òÿ-
çàùöð åäèð. Áÿçÿí èñÿ éåðñèç âÿ ýöëöíú ôîðìàäà ìåéäàíà ÷ûõûð. Áóíà ê à -
ò à ò î í - ù å á å ô ð å í è ê î é à í ì à äåéèëèð. Õÿñòÿëÿð ìÿíàñûç ùû-
ðûëäàéûð, ñèôÿòëÿðèíè ýöëöíú âÿçèééÿòÿ ñàëûðëàð. Éàõóä äà ÿòðàôäàêû àäàìëà-
ðà ùöúóì åäèðëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð èçîëÿ îëóíìàëû âÿ íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàíûë-
ìàëûäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÿòðàôäàêûëàðà õÿñàðÿò éåòèðÿð, ãàïû-ïÿíúÿðÿíè ñûíäûðà
áèëÿðëÿð.
Êàòàòîíèê ñòóïîð. Ùÿðÿêÿòëÿðèí âÿ íèòãèí òîðìîçëàíìàñû èëÿ òÿçàùöð

åäèð, êàòàòîíèê îéàíìàäàí ñîíðà, éà äà ìöñòÿãèë îëàðàã ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó
ùàëû êå÷èðÿí õÿñòÿëÿð ñààòëàðëà ùÿð ùàíñû áèð âÿçèééÿòäÿ äîíóá ãàëûð, îíëàðû
ìÿúáóðè áåëÿ éåðèíäÿí òÿðïÿòìÿê ìöìêöí îëìóð. Îíëàð ãîëóíó âÿ ãû÷ëà-
ðûíû ãàðûíëàðûíà éûüàðàã, ÷þìÿëìèø âÿçèééÿòäÿ áèð êöíúäÿ îòóðóðëàð âÿ éà
éàòàãäà óçàíûðëàð. Áóíà åìáðèîíàë âÿçèééÿò äåéèëèð. Ù à â à á à ë û í ú û
ÿëàìÿòè çàìàíû õÿñòÿ áàøûíû áàëûíúäàí áèð ãÿäÿð àðàëû ñàõëàéàðàã ñààòëàðëà
áó âÿçèééÿòäÿ äîíóá ãàëûð, áÿçÿí õÿñòÿëÿð îíëàðà âåðèëìèø âÿçèééÿòäÿ
óçóí ìöääÿò äîíóá ãàëûð (øÿêèë 8). Áèð àéàüûíû âÿ ãîëóíó éóõàðû ãàëäûðûá,
áàøûíû éàíà ÿéÿðÿê áåëÿ éþíäÿìñèç âÿçèééÿòäÿ õåéëè ìöääÿò äàéàíà áèëèð-
ëÿð. Áóíà ê à ò à ë å ï ñ è é à âÿ éà ì ó ì à á ÿ í ç ÿ ð ý ÿ ð ý è í -
ë è ê äåéèëèð. Áÿçÿí õÿñòÿëÿðÿ ùå÷ áèð âÿúùëÿ ùÿð ùàíñû áèð ùÿðÿêÿòè åòäèð-
ìÿê ìöìêöí îëìóð. Õÿñòÿ ÿêñ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð (í å ã à ò è â è ç ì
ÿ ë à ì ÿ ò è).
Êàòàòîíèê ñèíäðîìëàð ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ áèð ñûðà ìÿùñóëäàð ïñèõîïàòî-
ëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ áèðëèêäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Àéäûí äöøöíúÿ ôîíóíäà ùàëëöñèíàñè-
éàëàð âÿ ñàéûãëàìàëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí êàòàòîíèéà ñèíäðîìó éàìàí ýåäè-
øÿ ìàëèê øèçîôðåíèéàíûí áèð ôîðìàñû êèìè — Ë ö ñ è ä ê à ò à ò î í è é à
ðàñò ýÿëèíèð. Åìîñèîíàë ýÿðýèíëèêëÿ èôàäÿ îëóíàí ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëà-
ìàëàð âÿ äöøöíúÿíèí îíåéðîèä âÿçèééÿòäÿ ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí
êàòàòîíèê ñèíäðîì õîøõàññÿëè ýåäèøÿ ìàëèê øèçîôðåíèéà ö÷öí õàðàêòåðèêäèð.
Áó î í å é ð î è ä ê à ò à ò î í è é à àäëàíûð.
Ùåáåôðåíèê ñèíäðîì. ßùâàëè-ðóùèééÿíèí ñÿáÿáñèç, ìÿçìóíñóç éöêñÿë-
ìÿñè ôîíóíäà íèòãèí âÿ äàâðàíûø ùÿðÿêÿòëÿðèíèí îéàíûãëûüû èëÿ ìöøàéèÿò
îëóíàí ïñèõè ïîçóíòóëàðäûð. Õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿòëÿðè ýöëöíú âÿ úÿôÿíý (éþí-
äÿìñèç) îëóð. Ìöõòÿëèô òÿôÿêêöð ïîçóíòóëàðû, íèòãèí ãûðûãëûüû, øÿõñèééÿòèí
åíìÿñè ÿëàìÿòëÿðè áó ñèíäðîìóí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíè ýþñòÿðèð. Ùåáåôðåíèê
ñèíäðîì, ÿñàñÿí, ýÿíú éàøëàðäà áàøëàéàí áÿäõàññÿëè øèçîôðåíèéàäà, íàäèð
ùàëëàðäà åïèçîäèê îëàðàã ìöõòÿëèô çÿùÿðëÿíìÿëÿðäÿ — èíòîêñèêàñèîí âÿ ðå-
àêòèâ ïñèõîçëàðäà äà ðàñò ýÿëèíèð.
Äöøöíúÿ ïîçóíòóñó ñèíäðîìëàðû

Äåïåðñîíàëèçàñèéà — äåðåàëèçàñèéà ñèíäðîìó. Þçöíö äÿðêåòìÿíèí ïî-
çóëìàñû äåïåðñîíàëèçàñèéà, õàðèúè ìöùèòÿ ãàðøû äÿðêåòìÿíèí ïîçóëìàñû (ÿò-
ðàô ìöùèòèí äöçýöí äÿðê åäèëìÿìÿñè) èñÿ äåðåàëèçàñèéà àäëàíûð. Áèð ñûðà
ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áó ÿëàìÿòëÿð ÿêñÿð ùàëëàðäà
áèðëèêäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Äåïåðåñîíàëèçàñèéà âÿ éà þçöíö äÿðêåòìÿíèí ïîçóëìàñû øÿõñèééÿòèí
èêèëÿøìÿñè âÿ éà òàìàìèëÿ èíêàð åäèëìÿñè ôîðìàñûíäà îëà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí,
Ñÿìÿíäÿð àäëû áèð õÿñòÿ ñþùáÿò çàìàíû îíóí ùÿì Ñÿìÿíäÿð, ùÿì äÿ Àðèô
îëäóüóíó ñþéëÿéèð âÿ ãåéä åäèðäè êè, Àðèô Ñÿìÿíäÿðèí áöòöí ùÿðÿêÿòëÿðè-
íÿ íÿçàðÿò åäèð. Áÿçÿí èñÿ ùàäèñÿëÿð ÷îõ ñöðÿòëÿ úÿðÿéàí åòäèéèíè (âàõòûí
ñöðÿòëÿíìÿñè) âÿ éà ÿêñèíÿ îíóí òàì ùÿðÿêÿòñèçëèéèíè ãåéä åäèð. Ìÿñÿëÿí,
ýöíäöçö ýåúÿäÿí àéûðà áèëìèð, ÿòðàôäàêû àäàìëàðûí ùàìûñûíû áèð ñèôÿòäÿ,
áèð áîéäà ãàâðàéûð.
Äåïåðåñîíàëèçàñèéà âÿ äåðåàëèçàñèéà ñèíäðîìó ìöõòÿëèô åìîñèîíàë ïî-
çóíòóëàðëà ìöøàéèÿò îëóíóð. Êÿäÿð, ãîðõó âÿ éà áöòöí ùèññèééàòëàðûí ñþí-
ìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä åäèëèð. Áó ñèíäðîì øèçîôðåíèéàäà àôôåêòèâ ïîçóí-
òóëàðûí äåïðåññèâ åïèçîäóíäà, åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíäÿ, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòå-
ìèíèí öçâè ïîçóíòóëàðûíäà, íàäèð ùàëëàðäà èñÿ øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû çàìà-
íû ðàñò ýÿëèíèð.
Äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû ñèíäðîìëàðûíûí ÷îõó áèð ãÿäÿð ÿââÿë —
«äöøöíúÿíèí ïîçóíòóëàðû» ìîâçóñóíäà òÿñâèð åäèëäèéèíäÿí, áó áþëìÿéÿ
äèõèë åäèëìÿéèá.
Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ñèíäðîìëàðû

Øÿõñèééÿò äåäèêäÿ, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, èúòèìàè ìÿçìóí êÿñá åäÿí, òà-
ðèõè èíêèøàôûí ìÿùñóëó îëàí êîíêðåò àäàì íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ùÿð ùàíñû áèð
øÿõñèééÿòèí þçöíÿìÿõñóñ òÿôÿêêöðö, äöíéàýþðöøö, õàñèééÿòè, ùèññèééàòû,
èøýþðìÿ ãàáèëèééÿòè, úÿìèééÿòäÿ, î úöìëÿäÿí, äîñòëàðû âÿ èø éîëäàøëàðû éà-
íûíäà ôÿðäè, òÿêðàðîëóíìàç õöñóñèééÿòëÿðè âàðäûð. Øÿõñèééÿòèí ôîðìàëàø-
ìàñû èúòèìàè ìöùèòäÿ, éÿíè òÿùñèë, ÿìÿê ôÿàëèééÿòè, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíèí
èíêèøàôû ïðîñåñëÿðèíäÿ áàø âåðèð. Øÿõñèééÿòèí ÿí õàðàêòåð úÿùÿòëÿðèíäÿí áè-
ðè îíóí ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðèäèð. Øÿõñèééÿòèí èíêèøàôûíäà ñèíèð ñèñòåìè òèï-
ëÿðèíèí, òåìïåðàìåíòèí, öìóìè ïñèõè ñàüëàìëûüûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè îëäó-
üóíó ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Øÿõñèééÿòÿ òèááè áàõûìäàí éàíàøàðêÿí, ýþñòÿðèëÿíëÿðëÿ éàíàøû îíóí
ñàüëàìëûüûíà ìàíå îëàí úÿùÿòëÿðè, éàø õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ áèð ñûðà áàøãà
àìèëëÿðè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäè-
ðèëìÿñèíèí òèááè ïðàêòèêàäà áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Áóíó íÿçÿðÿ àëìà-
äûãäà ùÿêèì ñÿùâÿ éîë âåðÿð, ìöàëèúÿ ïðîñåñèíÿ éàðäûì åòìÿê ÿâÿçèíÿ
ÿêñèíÿ ìÿíôè òÿñèð åäÿ áèëÿð. Ùÿêèì ùÿð áèð õÿñòÿíè ìöàëèúÿ åäÿðêÿí óíóò-
ìàìàëûäûð êè, î, õÿñòÿëèêëÿ äåéèë, þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ õÿñòÿëèéè êå÷èðÿí
êîíêðåò øÿõñëÿ òÿìàñäà îëóð. Ìÿøùóð ðóñ ïñèõèàòðû ïðîô. Â.Ï.Ñåðáñêèíèí äå-
äèéè áó ñþçëÿð íÿèíêè ïñèõèàòðëàð, ïñèõîòåðàïåâòëÿð, ùÿì÷èíèí äèýÿð èõòèñàñ
öçðÿ ÷àëûøàí ùÿêèìëÿð ö÷öí äÿ þðíÿê îëìàëûäûð.
Äÿðñëèéèí äèýÿð áþëìÿëÿðèíäÿ øÿõñèééÿò ìþâçóñóíà éåíÿ äÿ òîõóíóëà-
úàãäûð. Ëàêèí áóðàäà, ÿñàñ åòèáàðèëÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ øÿõñèééÿ-
òèí äÿéèøèëìÿñè ñèíäðîìëàðû áàðÿäÿ äàíûøûëàúàãäûð. Áó, èëê íþâáÿäÿ, ïñèõè

õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã øÿõñèééÿòèí äèíàìèêè õàðàêòåðëè äÿéèøìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëàí õöñóñèééÿòëÿðäÿ: åìîñèéàëàð, èíòåëëåêòóàë âÿ äàâðàíûø ãàéäàëà-
ðûíûí ïîçóëìàñûíäà þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Àíàäàíýÿëìÿ — êîíñòèòóñèîíàë õö-
ñóñèééÿòëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàí, õàñèééÿòè ÿêñ åòäèðÿí øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû
êèòàáûí ÛÛÛ ùèññÿñèíäÿ òÿãäèì åäèëèð.
Àøàüûäà òÿñâèð îëóíàí ñèíäðîìëàð ïñèõîïàòîëîýèéàíûí àüûðëûüû äÿðÿúÿ-
ñèíÿ ýþðÿ âåðèëìèøäèð.
1. Øÿõñèééÿòèí èõòèëàôû âÿ éà äèñùàðìîíèéàñû — ïñèõè õÿñòÿëèê íÿòèúÿñèí-
äÿ ìåéäàíà ÷ûõàí øèçîèä òèïëè ïîçóíòóëàðäàí èáàðÿò ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð
åäèð. Åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðûí, äàâðàíûøûí, ùÿðÿêÿòëÿðèí ìÿãñÿäéþíëö îë-
ìàìàñû, øÿõñèí òÿëÿáèíÿ úàâàá âåðìÿéÿí òÿôÿêêöð âÿ ôÿàëèééÿò, éàõûí
àäàìëàðà, èø éîëäàøëàðûíà ìöíàñèáÿòèí, ùÿññàñëûüûí ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿò-
ëÿðëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô ãûúûãëàðà ãàðøû ùÿññàñëûüûí
éöêñÿëìÿñè èëÿ éàíàøû ìàðàã äàèðÿñè äÿ äàðàëûð. ßòðàôäàêû àäàìëàðà ãàðøû
ëàãåéäëèê, ñÿáÿáñèç ÿùâàëûí åíìÿñè èëÿ éàíàøû îíóí åéôîðèê òèïëè éöêñÿëìÿ-
ñè, ëöçóìñóç îëàðàã àç òàíûäûüû àäàìëàðëà øèò çàðàôàòëàð åòìÿê, óòàíúàãëûã
ùèññèíèí àçàëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäèð.
2. Ïñèõè åíåðæè ïîòåíñèàëûíûí åíìÿñè (Êîíðàä ñèíäðîìó) — èíòåëëåêòóàë
àêòèâëèéèí âÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè, ÿââÿëëÿð ùÿìèí øÿõñÿ ìÿõñóñ
îëàí áàúàðûã âÿ èøýöçàðëûüûí êÿñêèí àçàëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Éóõà-
Øÿõñèééÿòèí
èõòèëàôû âÿ éà
äèñùàðìîíèéàñû
ñèíäðîìó
Ïñèõè åíåðæè
ïîòåíñèàëûí åíìÿñè
2
ðÿíýë
Êîíðàä ñèíäðîìó
Øÿõñèééÿòèí ýåðèéà èíêèøàôû

âÿ éà äåãðàäàñèéà ñèíäðîìó
Êîðñàêîâ àìíåñòèê ñèíäðîìó
Øÿõñèééÿòèí òÿíÿççöëö âÿ éà
ìàðàçì ñèíäðîìó
Ñõåì 1. Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ñèíäðîìëàðû
182
ðûäà òÿñâèð îëóíàí ñèíäðîì êèìè áó äà øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ òÿñàäöô

îëóíóð. Òÿäðèúÿí äÿðèíëÿøÿðÿê øÿõñèééÿòèí åíìÿñè ñèíäðîìó èëÿ ÿâÿç åäè-
ëèð.
3. Øÿõñèééÿòèí ýåðèéÿ èíêèøàôû âÿ éà äåãðàäàñèéàñû. Áÿçè ïñèõè õÿñòÿ-
ëèêëÿð çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõûá ìöõòÿëèô êëèíèê âàðèàíòëàðëà þçöíö áöðöçÿ
âåðèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ëàãåéäëèê, åìîñèîíàë êöòëÿøìÿ, þçöíÿ òÿíãèäè éà-
íàøìàìàã, èíòèì ìöíàñèáÿòëÿðäÿ óòàíúàãëûã ùèññèíèí èòìÿñè êèìè ùàëëàðëà
áàø âåðèð. Áÿçÿí èñÿ ñÿáÿáñèç ÿñÿáèëÿøìÿê, ãàðàãûøãûðûã ñàëìàã, ÿòðàôäàêû
àäàìëàðà, ãîùóì-ÿãðàáàéà, àèëÿ öçâëÿðèíÿ ãàðøû êîáóäëóã åòìÿê êèìè ÿëà-
ìÿòëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûð.
Àëêîãîëèçìëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí øÿõñèééÿòèí åíìÿñè ñèíäðîìó
þçöíÿìÿõñóñ ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿðëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Áåëÿ øÿõñëÿð ìÿíàñûç,
øèò çàðàôàòëàð åäèð, ìÿñóëèééÿò ùèññèíè èòèðèð, éàëàí äàíûøûð, þç åâèíèí ÿøéàëà-
ðûíû îüóðëàéàðàã ùàíñû ãèéìÿòÿ îëóðñà-îëñóí ñàòûð âÿ ñ.
Øÿõñèééÿòèí åíìÿñèíèí áöòöí âàðèàíòëàðû ö÷öí àëè ùèññëÿðèí (ÿõëàãè êåé-
ôèééÿòëÿðèí), ìàðàüûí, ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí âÿ þçöíöòÿíãèäèí àçàëìàñû
ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð.
4. Øÿõñèééÿòèí òÿíÿççöëö âÿ éà ìàðàçì — áèð ñûðà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí
ñîí ìÿðùÿëÿñèíè òÿøêèë åäÿí êîáóä ïñèõè âÿ ôèçèêè åíìÿ ÿëàìÿòëÿðè èëÿ õà-
ðàêòåðèçÿ îëóíàí, øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèí ÿñàñëû îëàðàã ïîçóëìàñûäûð. Áó çà-
ìàí õÿñòÿëÿðèí áöòöí ìàðàãëàðû ñþíöð, èíñàíè êåéôèééÿòëÿðè èíñòèíêòèâ òÿëÿ-
áàòëàðëà ÿâÿç îëóíóð. Õÿñòÿ ùÿð íÿ ýÿëäè éåéèð, äîéìàã áèëìèð (ïîëèôàýèéà),
óòàíúàãëûã ùèññè îëìóð, ñåêñóàë òÿëÿáàò åòèê íîðìàëàðäàí êÿíàðà ÷ûõûð, õÿñ-
òÿ ÿí àäè ýèýèéåíèê ãàéäàëàðà áåëÿ ÿìÿë åòìèð. Òÿäðèúÿí àüûð ôèçèêè ÷àòûø-
ìàçëûãëàð, ÿçÿëÿëÿðèí ïàðåç âÿ èôëèúè, áÿäÿí ÷ÿêèñèíèí àçàëìàñû, äèñòðîôèê
éàðàëàð âÿ ñ. áó êèìè ïîçóíòóëàð ìåéäàíà ÷ûõûð.
5. Êîðñàêîâ (àìíåñòèê) ñèíäðîìó — ùàçûðäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðèí éàä-
äà ãàëìàìàñû èëÿ éàíàøû ìöøàäèäÿ îëóíàí þçöíö âÿ ìöùèòè äÿðêåòìÿíèí
ïîçóëìàñûäûð. Õÿñòÿ áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ áóíäàí ÿââÿë áàø âåðìèø ùàäèñÿíè,
ýþðöøäöéö àäàìû äÿðùàë óíóäóð, åéíè àäàìëàðëà äÿôÿëÿðëÿ ñàëàìëàøûð. Ùÿð
äÿôÿ îíëàðû éåíè àäàìëàð êèìè ãÿáóë åäèð. Áóíëàðëà éàíàøû ùÿìèí àäàì
õÿñòÿëèéÿ ãÿäÿð áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðè îëäóüó êèìè õàòûðëàéûð, èíòåëëåêòóàë
ãàáèëèééÿò ïîçóëìóð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðäÿ ïàðàìíåçèéàëàð (ïñåâäî-
ðåìèíèññåíñèéà, êîíôàáóëéàñèéà) ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿðèí öìóìè âÿ-
çèééÿòè íÿçÿð-äèããÿòè úÿëá åäèð: ùÿääèíäÿí àðòûã éîðüóí, ùàëñûç ýþðöíÿí,
ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñ, áÿçÿí èñÿ ÿùâàëû òåç-òåç äÿéèøÿí åéôîðèê âÿçèééÿò ãåéä
åäèëèð. Ñèíäðîì èëê äÿôÿ îíó òÿñâèð åäÿí àëèìèí — Ñ.Ñ.Êîðñàêîâóí (1889)
àäûíû äàøûéûð. ßñàñÿí, àëêîãîë ïñèõîçëàðûíäà, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ áåéíèí öçâè
õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Øèçîôðåíèéà 183
III ÙÈÑÑß
ÕÖ ÑÓ ÑÈ ÏÑÈ ÕÈ ÀÒ ÐÈ ÉÀ
ÂÛÛÛ ÔSSÑÈË
ØÈ ÇÎ Ô ÐÅ ÍÈ ÉÀ
Øèçîôðåíèéà (éóíàíúà «schizo» — ïàð÷àëàéûðàì, «phren» — èäðàê, àüûë
äåìÿêäèð) — òóòìàëàð øÿêëèíäÿ, ôàñèëÿëè âÿ éà ôàñèëÿñèç äàâàì åäÿí, òÿäðè-
úÿí êÿñêèíëÿøÿðÿê øÿõñèééÿòèí õàðàêòåð äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí
õðîíèê ýåäèøëè ïñèõè õÿñòÿëèêäèð. Õÿñòÿëèéèí, ÿñàñÿí, ýÿíú éàøëàðäà (17—25
éàø) ìåéäàíà ÷ûõìàñû, ýåíèø éàéûëìàñû, õðîíèê ýåäèøëÿ ÿëàãÿäàð ÿìÿê ãà-
áèëèééÿòèíèí èòìÿñè, åòèîëîýèéà âÿ ïàòîýåíåçèíèí äÿãèã þéðÿíèëìÿìÿñè âÿ
áóíà ýþðÿ äÿ ìÿãñÿäÿóéüóí ìöàëèúÿñèíèí îëìàìàñû îíó ïñèõèàòðèéàíûí
ÿí àêòóàë ïðîáëåìèíÿ ÷åâèðìèøäèð. Ñàüëàì ÿùàëè àðàñûíäà øèçîôðåíèéàéà òó-
òóëìà ùàëëàðû 0,5—1%-ÿ áÿðàáÿðäèð. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðëàðûíûí êîíòèíýåí-
òèíèí 45—80%-è, ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåðè âÿ êàáèíåòëÿðèíèí èñÿ 50%-íè øèçîô-
ðåíèéà äèàãíîçó òÿøêèë åäèð.
Þéðÿíèëìÿ òàðèõè
Øöáùÿ éîõäóð êè, èíñàí úÿìèééÿòè éàðàíäûüû èëê äþâðëÿðäÿ äÿ øèçîôðå-
íèéà õÿñòÿëèéè ìþâúóä îëìóøäóð. Áó, ãÿäèì ðÿâàéÿòëÿð, íàüûëëàð âÿ ñ.
ìÿíáÿëÿðäÿí ìÿëóìäóð. Ìÿñÿëÿí, Òðîéàí ïàäøàùûíûí ìöùàðèáÿäÿí áî-
éóí ãà÷ûðìàã ìÿãñÿäèëÿ þçöíö ðóùè õÿñòÿ êèìè àïàðìàñû, òàõò-òàúû òÿðê
åäÿðÿê ñÿùðàëàðäà éàøàìàñû âÿ ñ.
Øèçîôðåíèéàíû åëìè øÿêèëäÿ èëê äÿôÿ òÿäãèã åäÿí àëìàí ïñèõèàòðû Å.Êðå-
ïåëèí (1896) îëìóøäóð. Î, ôðàíñûç àëèìè Ì.Ìîðåëèí «Åðêÿí àüûë çÿèôëèéè»
(1852), Å.Ùåêêåðèí «Ùåáåôðåíèéà» (1871), Ê.Êàëáàóìóí «Êàòàòîíèéà»
(1890) âÿ Ì.Ìàíéàíûí «Õðîíèê ñàéûãëàìà ïñèõîçëàðû» (1891) àäû èëÿ òÿñ-
âèð åòäèêëÿðè ïñèõè õÿñòÿëèê ôîðìàëàðûíû «Åðêÿí àüûë çÿèôëèéè» àäû àëòûíäà áèð-
ëÿøäèðÿðÿê, èíäèêè øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí ýåäèøèíèí ÿñàñ ãàíóíàóéüóíëóã-
ëàðûíû òÿñâèð åòäè.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí èëêèí þéðÿíèëìÿñè òàðèõèíäÿ áèð ñûðà ðóñ àëèì-
ëÿðèíèí õèäìÿòëÿðèíè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.

1882-úè èëäÿ Â.Õ.Êàíäèíñêèíèí «Èäåîôðåíèéà»
âÿ 1891-úè èëäÿ Ñ.Êîðñàêîâóí «Äèçíîéà» àäû
àëòûíäà òÿñâèð åòäèêëÿðè õÿñòÿëèê ôîðìàëàðû øè-
çîôðåíèéàíûí áèð ñûðà êëèíèê âàðèàíòëàðûíûí ïñè-
õîïàòîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿãèã øÿêèëäÿ ÿêñ
åòäèðìèøäèð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ õÿñòÿëèéèí ÿñàñ ÿëà-
ìÿòëÿðè: íèòãèí ãûðûãëûüû, øÿõñèééÿòèí, åìîñèéà-
ëàðûí âÿ èðàäÿíèí ïîçóíòóëàðû áàøëûúà ÿëàìÿòëÿð
êèìè ýþñòÿðèëìèøäèð.
Å.Êðåïåëèíèí «Åðêÿí àüûë çÿèôëèéè» (Äå-
ìåíñèà ïðåêîêñ) àäëàíäûðäûüû õÿñòÿëèê òà-
ìàìèëÿ éàìàí (áÿäõàññÿëè) ôîðìàëàðäàí èáà-
ðÿò èäè. Êðåïåëèíÿ ýþðÿ «Åðêÿí àüûë çÿèôëèéè»
Åóýåí Áëþéëåð (1857—1939) ö÷öí îíóí ýÿíú éàøëàðäà áàøëàìàñû âÿ øÿõñèé-
éÿòèí ãöñóðóíóí ñöðÿòëè èíêèøàôû, ùàáåëÿ áåéèí-
äÿ ýåäÿí äÿéèøèêëèêëÿð õàðàêòåðèêäèð.
Å.Êðåïåëèí 1890—1892-úè èëëÿðäÿ ïñèõèàòðèéà ñàùÿñèíäÿ òàìàìèëÿ éåíè
áèð ïðèíñèï — íàçîëîæè ñèñòåìàòèêà êîíñåïñèéàñûíû èðÿëè ñöðäö. Î, Ì.Ìîðåëèí
«Äåìåíñèà ïðåêîêñ», Å.Ùåêêåðèí «Ùåáåôðåíèéà», Ê.Êàëáàóìèí «Êà-
òàòîíèéà» âÿ Ì.Ìàíéàíûí «Õðîíèê ñàéûãëàìà ïñèõîçëàðû»íûí âàùèä íàçî-
ëîæè õÿñòÿëèê îëäóüóíó èñáàò åäÿðÿê îíëàðû «äåìåíñèéà ïðåêîêñ» àäû àëòûí-
äà þçöíöí éåíè íàçîëîæó òÿñíèôàòûíà äàõèë åòäè. Äöíéàíûí éöêñÿê èíêèøàô
åòìèø þëêÿëÿðèíèí ÿêñÿð ïñèõèàòðëàðû Å.Êðåïåëèíèí áó íàçîëîæè êîíñåïñèéàñû-
íû ãÿáóë åòäè. Áóíà áàõìàéàðàã 1911-úè èëäÿ ìÿøùóð Èñâå÷ðÿ ïñèõèàòðû
Åóýåí Áëþéëåð áþéöê ïñèõèàòð Å.Êðåïåëèíèí äåìåíñèéà ïðåêîêñ íàçîëîæè
êîíñåïñèéàñûíû òÿíãèä åòäè âÿ êîíñåïñèéàíûí îáéåêòèâëèéÿ óéüóí îëìàéàí
úÿùÿòëÿðèíè ýþñòÿðäè: 1) áó õÿñòÿëèê éàëíûç éåíèéåòìÿ âÿ ýÿíú éàøëàðäà
äåéèë, ùÿð áèð éàøäà áàøëàéà áèëÿð; 2) õÿñòÿëèéèí ôóíäàìåíòàë ÿëàìÿòè äå-
ìåíñèéà — àüûë çÿèôëèéè äåéèë, ïñèõè ôÿàëèééÿòèí âÿùäÿò òÿøêèë åäÿí èíòåãðà-
òèâ ôóíêñèéàñûíûí äèññîñèàñèéàñû — ïàð÷àëàíìàñûäûð. Áåëÿëèêëÿ, Å.Áëþéëåð áó
õÿñòÿëèéèí ìàùèééÿòèíè äàùà àéäûí ýþñòÿðÿí «øèçîôðåíèéà» òåðìèíèíè òÿêëèô
åòäè.
Å.Áëþéëåðèí áó õÿñòÿëèéÿ âåðäèéè àä íÿùàéÿò áöòöí äöíéà ïñèõèàòðëàðû
òÿðÿôèíäÿí éåêäèëëèêëÿ ãÿáóë îëóíäó âÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð ñèñòåìàòèêàñûíà äà
áó àä àëòûíäà äàõèë îëäó.
Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Å.Êðåïåëèí áó õÿñòÿëèéè «äåìåíñèéà
ïðåêîêñ» àäû àëòûíäà âåðäèêäÿ õÿñòÿëèéèí ñûðô èðñè-åíäîýåí ìÿíøÿëè îëäóüó-
íó òÿñäèã åäèðäè. Å.Áëþéëåð Å.Êðåïåëèíèí áó ôèêðè èëÿ äÿ ðàçûëàøìàäû. Øèçî-
ôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí, ÿñàñ åòèáàðèëÿ åíäîýåí õÿñòÿëèê îëäóüóíó ãÿáóë åäÿ-
ðÿê, õÿñòÿëèéèí èðñè àìèëëÿðèí èøòèðàêû îëìàäàí äà éàðàíà áèëäèéè ôèêðèíè èðÿ-
ëè ñöðäö.
Å.Êðåïåëèíèí âÿ Å.Áëþéëåðèí òÿäãèãàòëàðûíäàí ñîíðàêû èëëÿðäÿ øèçîôðå-
íèéàéà îëàí ìöíàñèáÿò úèääè äÿéèøìÿéÿ áàøëàäû. «Àüûë çÿèôëèéè» òåðìèíè
«Ïñèõîëîæè ãöñóð», àüûë çÿèôëèéèíÿ àïàðàí ïðîñåñ èñÿ «ïðîãðåäèåíòëèê» —
«òÿäðèúÿí øèääÿòëÿíìÿ» àíëàéûøû èëÿ ÿâÿç îëóíäó. Áåëÿëèêëÿ, øèçîôðåíèéàéà
éåíè áàõûìäàí òÿäðèúÿí øèääÿòëÿíÿðÿê ãöñóð ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí, éàìàí âÿ íèñ-
áÿòÿí õîø, éÿíè éóìøàã âÿ éà ñöñòýåäèøëè ôîðìàëàðû îëàí õÿñòÿëèê êèìè éà-
íàøûëìàüà áàøëàíäû (Ê.Øíåéäåð, Ê.Êîíðàä, Ê.Ëåîíùàðä, À.Â.Ñíåæíåâñêè
âÿ á.).
1960—1970-úè èëëÿðäÿ À.Â.Ñíåæíåâñêè âÿ îíóí øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí
øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí êëèíèêàñûíûí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè âÿ îíóí ýåäè-
øèíèí ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñè ñîâåò ïèñõèàòðèéàñûíäà âÿ áèð ñûðà õàðèúè þëêÿ àëèì-
ëÿðè àðàñûíäà ýåíèø äèñêóññèéàëàðà ñÿáÿá îëäó. Õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿ-
ñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îíóí ýåäèøè çàìàíû ñèíäðîìëàðûí áèð-áèðèíè ÿâÿç åò-
ìÿñè ãàíóíàóéüóíëóüóíóí ãåéä îëóíìàñû âÿ êëèíèê ôîðìàëàð àðàñûíäà ïà-
òîýåíåòèê ôÿðãëÿðèí àøêàð åäèëìÿñè, õÿñòÿëèéèí ïðîãíîçó âÿ ìöàëèúÿñèíèí
ÿñàñëàíäûðûëìàñûíà ÷àëûøûëñà äà, ñîíðàëàð áó êîíñåïñèéà ùàìû òÿðÿôèíäÿí
ãÿáóë åäèëìÿäè.
Ñèìïòîìàòîëîýèéàñû. Øèçîô-
ðåíèéàíûí êëèíèê òÿçàùöðëÿðè þç
õàðàêòåð ìÿçìóíóíà, ïñèõîïàòî-
ëîæè ÿëàìÿòëÿðèí èôàäÿîëóíìà äÿ-
ðÿúÿñèíÿ ýþðÿ ìöõòÿëèôäèð. Áó
õÿñòÿëèê çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóíóí
äåìÿê îëàð êè, áöòöí ôîðìàëàðûíà
ãàâðàìà, òÿôÿêêöð, åìîñèéà, èðà-
äÿ, ìåéèë ñôåðàñû âÿ ñ-íè ÿùàòÿ
åäÿí ÿêñÿð ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿò-
ëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ëàêèí áó ïîçóí-
òóëàðûí áèð ÷îõó òÿê-òÿê ùàëëàðäà,
áÿçèëÿðè èñÿ ìöòëÿã (ÿñàñ) ÿëàìÿò
êèìè õÿñòÿëèéèí áöòöí êëèíèê ôîð-
ìàëàðûíäà ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Øèçîôðåíèéàíûí ÿí õàðàêòåð
ÿëàìÿòè (áóíà ñèíäðîì äåìÿê äà-
ùà äöçýöí îëàðäû) õÿñòÿëèéèí àäûí-
äà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó, ïñèõè
òàìëûüûí ïàð÷àëàíìàñû, éÿíè
Øÿêèë 9. Òÿôÿêêöð ïîçóíòóñó îëàí
õÿñòÿíèí ÷ÿêäèéè øÿêèë. øÿõñèééÿòëÿ ìöùèò àðàñûíäàêû
Òÿôÿêêöð ñôåðàñûíà
ìÿõñóñ ïîçóíòóëàð
2
(àóòèçì, äèññîñèàñèéà, ñàéûãëàìàëàð)
reng
Øÿõñèééÿòëÿ Åìîñè ñôåðàñûíà
Шизофренийа
ìöùèò àðàñûíäà ìÿõñóñ ïîçóíòóëàð
ùàðìîíèê ÿëàãÿíèí (ñîéóããàíëûã, àìáèâàëåíòëèê,
ïîçóëìàñû àôôåêòèâ êöòëóê âÿ ñ.)
Èðàäÿ-äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû
(åíåðæû ïîòåíñèàëûíûí åíìÿñè,
ïàòîëîæû èðàäÿëèê, éåðñèç ùÿðÿêÿòëÿð âÿ ñ.)
Ñõåì 2. Õÿñòÿëèéèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè:
íîðìàë, ùîðìîíèê ÿëàãÿíèí ïîçóëìàñûäûð. Áó ïñèõîïàòîëîæè ùàë øèçîôðå-

íèéàíûí ýåäèøèíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ, õÿñòÿëèéèí êëèíèê âàðèàíòëàðûíäàí
àñûëû îëìàéàðàã áó âÿ éà áàøãà ôîðìàäà òÿçàùöð åäÿí áàøëûúà ÿëàìÿò êèìè
äàèìà þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Ïñèõè òàìëûüûí ïàð÷àëàíìàñû, øÿõñèééÿòëÿ ìöùèò
àðàñûíäàêû íîðìàë âÿùäÿòèí ïîçóëìàñû (äåçèíòåãðàñèéà), õÿñòÿíèí òÿôÿêêö-
ðöíäÿ, åìîñèéàñûíäà, èðàäÿ âÿ äàâðàíûøûíäà þçöíö ýþñòÿðèð.
Äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðÿ àøàüûäàêûëàðû àèä
åòìÿê ëàçûìäûð.
Òÿôÿêêöðöí ïîçóíòóëàðû. Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû òÿôÿêêöð ñôåðà-
ñûíà ìÿõñóñ îëàí ïîçóíòóëàðûí ãåéä îëóíìàñû àäè ùàë îëìàãëà õÿñòÿëèéèí
ëàï èëêèí ìÿðùÿëÿëÿðíäÿ àøêàð åäèëèð. Àññîñèàñèéàëàðûí íîðìàëëûüû äÿéèøÿ-
ðÿê õàðèúè ìöùèòäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðëÿ ñàüëàì ÿëàãÿ èòèðèëèð âÿ îíà ýþ-
ðÿ äÿ òÿñÿââöðëÿð éàíëûø õàðàêòåð äàøûéûð. Òÿôÿêêöðöí ãûðûãëûüû, ìÿíàñûç
ìöäðèêëèê, óçóí÷óëóã, áÿçÿí ôèêèðëÿðèí àõûíû, îíëàðûí ÷îõëóüó — ì å í -
ò è ç ì, áÿçÿí èñÿ ÿêñèíÿ, îíëàðûí éîõëóüó, áèð àíëûüà äàéàíìàñû — ø ï å ð -
ð ó í ã ìöøàùèäÿ îëóíóð (øÿêèë 9).
Íèñáÿòÿí àüûð ïîçóíòóëàð çàìàíû àññîñèàñèéàëàðûí ýåäèøèíäÿ úöìëÿëÿð
þç ãðàììàòèê ãóðóëóøóíó ñàõëàäûüû ùàëäà ìÿçìóíóíó èòèðèð. Áåëÿ êè, ñþç-
ëÿð àðàñûíäà ÿëàãÿ îëìóð, úöìëÿëÿðèí ìÿíàñû áàøà äöøöëìöð. «Ø è ç î ô -
à ç è é à» âÿ éà «ñ þ ç ä î ü ð à ì à ú û», àëìàíúà «â î ò ñ à ë à ò» àäëà-
íàí áó ÿëàìÿò õÿñòÿëèéèí ñîí äþâðöíäÿ, áÿçÿí èñÿ êÿñêèí áàøëàéàí êëèíèê
âàðèàíòëàðûí áàøëàíüûúûíäà ðàñò ýÿëèíèð. Õÿñòÿíè ìöàéèíÿ åäÿí ùÿêèìèí

«Øèêàéÿòèíèç íÿäèð?» ñóàëûíà õÿñòÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð: «Ñèðêäÿ ýþðäö-
éöì ðóñîâëàð àèëÿñèíäÿ, ïèðîæêè íÿäèð, ùå÷ ãóòàá äà éåìÿìèøÿì. Ýöçýöéÿ
áàõñàí äåìÿ êè õàìàì, ùàìû éàõøû áèëèð çÿðýÿð íÿäèð, óñòà Íÿðèìàí».
Òÿôÿêêöð ïîçóíòóñóíóí ÿêñÿð ôîðìàëàðû, áèð ãàéäà îëàðàã, õÿñòÿëÿðäÿ
àóòèçìè, þçöíÿ ãàïàíìàíû ÿêñ åòäèðèð. Àóòèñòèê òÿôÿêêöð ðåàëëûüûíû èòèðìèø,
õÿñòÿíèí «õöñóñè», äàõèëè ìÿíòèãèíÿ óéüóí òÿðçäÿ úÿðÿéàí åäÿí ôèêèðëÿð-
äèð. Àññîñèàñèéàëàðûí ãûðûãëûüû éàçûäà âÿ õÿñòÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüûíäà äà
þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Àññîñèàñèéàëàðûí ýåäèøè ôèêèðëÿðèí ãåéðè-èõòèéàðè àõûíû —
ìåíòèçì ôîðìàñûíû àëà áèëÿð. Ôèêèðëÿðèí ãåéðè-èðàäè àõûíû õÿñòÿëÿð òÿðÿôèí-
äÿí ÷ÿòèí ãÿáóë åäèëèð. Áóíóíëà áÿðàáÿð ãûñàìöääÿòëè «ôèêèðñèç» âÿçèééÿò-
ëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð êè, õÿñòÿëÿð áóíó áîøëóã, ó÷óðóì, èôëàñ êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðèðëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿëÿð ñþùáÿò çàìàíû áÿçÿí ñóñóð âÿ áóíó
«ôèêðèí ãûðûãëûüû» èëÿ èçàù åäèðëÿð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ òåç-òåç òÿñàäöô åäèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèð äÿ
ñ è ì â î ë è ê ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ä ö ð. Õÿñòÿëÿð êîíêðåò ñþçëÿðè, ÿøéàëàðû âÿ
ñ. ìöúÿððÿä ìÿçìóí èôàäÿ åäÿí, úÿôÿíý, ãåéðè-ìöÿééÿí ôèêèðëÿðëÿ ÿâÿç
åäèðëÿð. Ùÿãèãè ãàíóíàóéüóíëóüóíó, ÿñë ìÿçìóíóíó èòèðìèø ìÿíòèãñèç òÿ-
ôÿêêöðöí îëìàñû äà øèçîôðåíèéà ö÷öí õàðàêòåð ÿëàìÿòäèð. Ùàäèñÿ âÿ ÿøéà-
ëàðûí, îíëàðûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíèí òÿùëèëè âÿ ÿãëè íÿòèúÿ ÷ûõàðìà ãàáèëèééÿ-
òèíèí ïîçóëìàñû øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Õÿñòÿëè-
éèí áàøëàíüûúûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí òÿøâèø, ãîðõó ùèññëÿðè òÿäðèúÿí èíêèøàô
åäÿðÿê ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíÿ ÷åâðèëèð. Õÿñòÿëèéèí òàðèõè íÿ ãÿäÿð àçäûðñà,
ïàòîëîæè ïðîñåñ áèð î ãÿäÿð éàâàø èíêèøàô åäèð âÿ ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíû àø-
êàð åòìÿê áèð î ãÿäÿð ÷ÿòèí îëóð. Ñàéûãëàìàíû õÿñòÿ èëÿ èëê ñþùáÿòäÿ ìö-
ÿééÿí åòìÿê ùÿìèøÿ ìöìêöí îëìóð. Áó, ïðîñåñèí áàøëàíüûúûíäà õÿñòÿíèí
øÿõñèééÿòèíèí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Øèçîôðåíèéàíûí êÿñêèí áàøëàíüûúû ö÷öí îáðàçëû ñàéûãëàìàëàð õàðàêòå-
ðèêäèð. Áó çàìàí õÿñòÿëÿð áöòöí òÿáèè ùàäèñÿëÿðÿ õöñóñè ìÿíà âåðèð. Áåëÿ
ùåñàá åäèðëÿð êè, áó ùàäèñÿëÿð îíëàðà àèääèð. Îíëàð ýþðäöéö, åøèòäèéè àäè
øåéëÿðÿ éàíëûø ìÿíà âåðèð, éàõóä äà òÿùëöêÿëè, òÿùãèðåäèúè áèð ùàë ñàéûðëàð.
Ñàéûãëàìàíûí äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ôîðìàëàðûíà ò ÿ ã è á ñ à -
é û ã ë à ì à ë à ð û àèääèð. Áó çàìàí õÿñòÿ þçöíöí ùÿìèøÿ òÿãèá îëóíäó-
üóíó ãåéä åäèð. Ùÿð éåðäÿ îíó áèð íå÷ÿ íÿôÿðèí, éàõóä òàì áèð òÿøêèëàòûí
òÿãèá åòäèéèíè ñþéëÿéèð.
Þçöíö áþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû íàäèð ùàëëàðäà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áÿçÿí
õÿñòÿ þçöíö «ñèðëè èëàùè ãöââÿ», «ùÿð øåéè áèëÿí øÿõñ» ùåñàá åäèð. Áó çà-
ìàí î, äöøöíöð êè, íÿùÿíý èøëÿð ýþðìÿéÿ, òÿáèÿòè, èíñàíûí áÿäÿí ãóðóëó-
øóíó äÿéèøìÿéÿ ãàäèðäèð. Äèýÿð ùàëëàðäà õÿñòÿ þçöíöí þëìÿçëèéèíè, èëàùè
âÿ ÿçÿìÿòëè îëìàñûíû òÿêèä åäèð. Áÿçÿí èñÿ ìöõòÿëèô îðãàíëàðûíäà ïàòîëîæè
äÿéèøèêëèêëÿðèí îëäóüóíó ñþéëÿéèð (àüúèéÿðëÿðè ùàâàíû õàðèú åòìèð, áàüûð-

ñàãëàðû, öðÿéè èøëÿìèð âÿ ñ.). È ï î õ î í ä ð è é à àäëàíàí áåëÿ ñàéûãëà-
ìàëàð ÿí úèääè ìöàëèúÿéÿ áåëÿ ÷ÿòèí òàáå îëóð.
Õÿñòÿëèéèí áÿçè ôîðìàëàðûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ
ïñèõè àâòîìàòèçì ñèíäðîìóäóð. Ùàëëöñèíàñèéà âÿ ñàéûãëàìà ÿëàìÿòëÿðè ôî-
íóíäà úÿðÿéàí åäÿí, õÿñòÿéÿ êÿíàð ãöââÿ òÿðÿôèíäÿí ìÿúáóðè èúðà åòäèðè-
ëÿí ùÿðÿêÿò âÿ ôèêèðëÿð ï ñ è õ è à â ò î ì à ò è ç ì âÿ éà Êàíäèíñêè —
Êëåðàìáî ñèíäðîìó àäëàíûð. Õàðàêòåðèíÿ ýþðÿ èäåàòîð, ñåíñîð âÿ ìîòîð
ôîðìàëàðû àéûðä åäèëèð. Èäåàòîð ïñèõè àâòîìàòèçìÿ ìèñàë îëàðàã ôèêèðëÿðèí
ñÿñëÿíìÿñèíè ãåéä åòìÿê îëàð. Áó çàìàí õÿñòÿ ôèêèðëÿøäèéè ùÿð øåéè åøèäèð
âÿ éà îíëàð ÿêñ-ñÿäà êèìè òÿêðàðëàíûð. Èäåàòîð àâòîìàòèçìÿ «ìÿúáóðè» èú-
ðà îëóíàí, ãàðøûñûàëûíìàç ôèêèðëÿðèí àõûíû àèääèð. Õÿñòÿ ôèêèðëÿðèí áàøãàñû òÿ-
ðÿôèíäÿí «áåéèíÿ äîëäóðóëìàñûíäàí», ôèêèðëÿðèí «òÿçéèãèíäÿí» øèêàéÿòëÿ-
íèð.
Ñåíñîð àâòîìàòèçì ôèçèêè, ùèïíîòèê òÿñèð âÿ éà çÿùÿðëÿíìÿ ñàéûãëà-
ìàëàðû øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿ èíàíûð êè, îíà ðåíòýåí øöàëàðû, ðàäèî
äàëüàëàðû, ìàãíèò ñàùÿëÿðè âÿ ñ. âàñèòÿñèëÿ òÿñèð îëóíóð, éàõóä õþðÿéèíÿ çÿ-
ùÿðëè ìàääÿëÿð òþêöðëÿð. Ñîí âàõòëàð õÿñòÿëÿð îíëàðà ìöàñèð åëåêòðîí úèùàç-
ëàðû, ðîáîòëàð âàñèëÿñèëÿ òÿñèð åòìÿêäÿí, îíëàðûí àðçóëàðûíû, ùèññëÿðèíè ÿëëÿ-
ðèíäÿí àëìàãäàí äàíûøûð, áèð ñûðà îð-
ãàíëàðûí (ìÿñÿëÿí, úèíñè îðãàíëàðûí,
áåéíèí) ôÿàëèééÿòäÿí ãàëìàñûíû ãåéä
åäèðëÿð.
Ìîòîð àâòîìàòèçìè—õÿñòÿëÿðèí
ìöÿééÿí îðãàíëàðûíûí ìÿúáóðè ùÿðÿ-
êÿòèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ
ñþéëÿéèð êè, îíóí äèëèíè ìÿúáóðè ùÿðÿ-
êÿò åòäèðèð, äàíûøìàüà, îòóðìàüà, äóð-
ìàüà, ãà÷ìàüà ìÿúáóð åäèðëÿð. ßêñÿð
ùàëëàðäà ïñèõè àâòîìàòèçìèí ìöõòÿëèô
ôîðìàëàðû áèðëèêäÿ òÿñàäöô åäèëèð. Ìÿ-
ñÿëÿí, áèð õÿñòÿ ôèêèðëÿðèíèí, ùÿðÿêÿòëÿ-
ðèíèí îíà ìÿíñóá îëìàìàñûíû, ñàü ÿëè-
íèí àòàñûíà, äèëèíèí ãîíøóñóíà ìÿõñóñ
îëäóüóíó ñþéëÿéèð, ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëû-
øûðäû êè, áóíà ýþðÿ äÿ îíà ïèñ ñþç äå-
äèçäèðèð âÿ ÿñÿáèëÿøäèðèðëÿð.
Åìîñèîíàë ïîçóíòóëàð. Øèçîôðåíè-
Øÿêèë 10. Àóòèçì âÿ äèýÿð ãöñóð
éà íûí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè îëóá
ÿëàìÿòëÿðè îëàí õÿñòÿ. õÿñòÿëèéèí ýåäèøè áîéó áó âÿ éà áàøãà
ôîðìàäà — áàøëûúà îëàðàã åìîñèîíàë êöòëöêëÿ èôàäÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿð éàõûí

àäàìëàðûíà, ãîùóìëàðûíà, î úöìëÿäÿí, âàëèäåéíëÿðèíÿ, þâëàäëàðûíà ãàðøû
íîðìàë ùèññèééàòëàðûíû èòèðèð, îíëàðà ñîéóããàíëû, áèýàíÿ ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèð-
ëÿð. Åéíè çàìàíäà áÿçÿí îëäóãúà òÿëÿáêàð, éöêñÿê åìîñèîíàëëûã, ùÿòòà àô-
ôåêòèâ ðåàêñèéàëàðëà èôàäÿ îëóíàí òÿðçäÿ ìöíàñèáÿòëÿðèíè äÿéèøÿ áèëèðëÿð.
Õÿñòÿëèéèí åðêÿí äþâðöíäÿ àäè ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû ïàðàäîêñàë åìîñèîíàë
ðåàêñèéà öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áåëÿ êè, áó âàõòàäÿê èñòÿêëè îëàí âàëèäåéíëÿ-
ðÿ ãàðøû ãÿçÿá, êèí, ñåâäèéè ïåøÿéÿ ãàðøû íèôðÿò, äþçöìñöçëöê êèìè ùèññëÿð
ìåéäàíà ÷ûõûð. Áÿçè õÿñòÿëÿð éàõûí àäàìëàðûíà ãàðøû åéíè çàìàíäà ùÿì
íèôðÿò, ùÿì äÿ ìÿùÿááÿò ùèññè — àìáèâàëåíòëèê áÿñëÿéèðëÿð.
Õÿñòÿëÿðèí õàðèúè ýþðöíöøö, ìèìèêàñû ÷îõ âàõò îíóí åìîñèéàñû èëÿ óç-
ëàøìûð. Ìÿñÿëÿí, ýöëÿðöçëö õÿñòÿ ôàúèÿëè ùàäèñÿ ùàããûíäà äàíûøûð, ÿñÿáè
ùàëäà îëàí õÿñòÿ þçöíö ãåéðè-òÿáèè, éöíýöë àïàðûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ñÿ-
áÿáñèç îëàðàã õÿñòÿ þçöíäÿí ÷ûõûð, éàõûí àäàìëàðûíû òÿùãèð åäèð, ÿââÿëëÿð
îíà õàñ îëìàéàí êîáóä, íàëàéèã ñþçëÿð èøëÿäèð. Àèëÿäÿ áàø âåðÿí ùÿð ùàí-
ñû áèð áÿäáÿõò ùàäèñÿ, ùÿòòà éàõûí àäàìûí þëöìö õÿñòÿíè ìàðàãëàíäûðìûð.
Õÿñòÿëèéèí ñîíðàêû äþâðëÿðèíäÿ, õöñóñÿí áÿäõàññÿëè øèçîôðåíèéàäà òàì
ëàãåéäëèê âÿ åìîñèîíàë êöòëöê èíêèøàô åäÿðÿê äàèìè ÿëàìÿòÿ ÷åâðèëèð.
Èðàäÿ âÿ ôÿàëèééÿò ïîçóíòóëàðû. Øèçîôðåíèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿðäÿ ìö-
øàùèäÿ îëóíàí ñöñòëöê, ùÿðÿêè ôÿàëèééÿòèí âÿ àêòèâëèéèí åíìÿñè õÿñòÿëÿðèí
áþéöê ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí òèïèê ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Õÿñòÿ þç ñåâèì-
ëè ïåøÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà âÿ éà òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿéÿ ëàãåéä ìö-
íàñèáÿò áÿñëÿéèð, ýöíëÿðëÿ åâäÿí áàéûðà ÷ûõìûð, éàõûí ãîùóìëàðû, äîñòëàðû
èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàãäàí, ñþùáÿò åòìÿêäÿí èìòèíà åäèð. Þçëÿðèíÿ ëàçûìè ýèýè-
éåíèê õèäìÿò ýþñòÿðìÿäèêëÿðè (öçëÿðèíè ãûðõäûðìûðëàð, âàõòëû-âàõòûíäà ÷èì-
ìèð âÿ ñ.), ýåéèìëÿðèíÿ, ñÿëèãÿñèíÿ ôèêèð âåðìÿäèêëÿðè ö÷öí õàðèúè ýþðêÿì-
ëÿðè äÿéèøèð, ïèíòè âÿ ÿúàèá ýþðêÿì àëûðëàð. Õÿñòÿëèê éàìàí ýåäèøÿ ìàëèê
îëàðñà âÿ âàõòûíäà ìöàëèúÿâè éàðäûì ýþñòÿðèëìÿçñÿ îíëàðäà òàì ùÿðÿêÿò-
ñèçëèê, íèòãèí òîðìîçëàíìàñû, íàòÿìèçëèéèí àðòìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ýöúëÿ-
íèð. Èðàäè ôÿàëèééÿò ïîçóíòóëàðû ÷îõ âàõò àóòèçì âÿ íåãàòèâèçì ÿëàìÿòëÿðè
èëÿ éàíàøû ìåéäàíà ÷ûõûð (øÿêèë 10).
Áÿçÿí àóòèçì, õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿò âÿ äàâðàíûøëàðûíäà èêèúÿùÿòëèëèê —
à ì á è ò å í ä ë è ê ôîðìàñûíäà òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿ ùÿêèìëÿ ñþùáÿò åò-
ìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðèð, áóíà òÿêèä åäèð, îíóíëà òÿê ãàëäûãäà èñÿ ñóñóð, ùå÷
íÿ äåìèð. Éàõóä î, ìöàëèúÿ îëóíìàüà ðàçûëûã âåðèð, ùÿòòà ìöàëèúÿ èëÿ ìà-
ðàãëàíûð âÿ åëÿ áó âàõò äÿðìàí ãÿáóë åòìÿêäÿí èìòèíà åäèð, òÿúèëè åâÿ ýåò-
ìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèðèð, èíàíäûðìàüà ÷àëûøûð êè, î, ñàüëàìäûð. Áàøãà ùàëëàð-
äà õÿñòÿëÿðèí öçöíäÿ, èëê áàõûøäà ãîðõóëó ýþðöíÿí ìèìèêà, èôàäÿ âÿ ùÿðÿ-
êÿòëÿð ýþðìÿê îëóð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿ áèð íå÷ÿ ñààò ÿðçèíäÿ êþéíÿéèíèí äöé-
ìÿëÿðèíè à÷ûð âÿ éåíèäÿí áàüëàéûð, ÿòÿéèíè ãàëäûðûá áàøûíà áöðöéöð áàøþð-
òöéö ñèìïòîìó, àðäûúûë îëàðàã áàðìàãëàðûíû øàããûëäàäûð, àéàãëàðûíû éåðÿ äþ-

éÿúëÿéèð, éàòàãäà îòóðàðàã éûðüàëàíûð. Ñ ò å ð è î ò è ï è é à àäëàíàí áåëÿ
ùÿðÿêÿòëÿð õÿñòÿëèéèí êàòàòîíèê ôîðìàñûíäà òåç-òåç òÿñàäöô îëóíóð.
Êàòàòîíèéà çàìàíû áèð ñûðà äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû, èìïóëñèâ ùÿðÿêÿòëÿð
äÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿ ýþçëÿíèëìÿäÿí éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã ÿòðàôäàêû
àäàìëàðûí öçÿðèíÿ àòûëûð, ïÿíúÿðÿíèí øöøÿñèíè ñûíäûðûð, ñîíðà äà ñàíêè ùå÷
íÿ îëìàìûø êèìè ñàêèòúÿ äàéàíàðàã ìÿçìóíñóç áàõûøëàðëà ùàðàñà òàìàøà
åäèð.
Ñ ò ó ï î ð î ç â ÿ ç è é é ÿ ò (êàòàòîíèê ñòóïîð) õÿñòÿíèí ùÿðÿêÿò-
ñèçëèéè, ìóìàáÿíçÿð ïëàñòèêëèêëÿ ( ê à ò à ë å ï ñ è é à ) òÿçàùöð åäèð.
Áó, àêòèâ íåãàòèâèçì ôîðìàñûíäà äà ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Ìóòèçì, ÿêñ-ñÿ-
äà ðåàêñèéàëàðû, ÿòðàôäàêûëàðûí ùÿðÿêÿò âÿ ñþçëÿðèíèí òÿêðàðû (åõîëàëèéà,
åõîïðàêñèéà) èëÿ äÿ ìöøàéèÿò îëóíà áèëÿð. Õÿñòÿ óçàíìûø, éàõóä äà îòóð-
ìóø ùàëäà âÿçèééÿòèíè äÿéèøìÿäÿí àðàìñûç äàíûøûð, þç îõó ÿòðàôûíäà ôûðëà-
íûð âÿ éà åéíè áèð úöìëÿíè äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð åäèð. Áó çàìàí î, ýöëöíú (òÿë-
õÿêâàðû) ùÿðÿêÿòëÿð åäèð, éàõóä ÿòðàôäàêûëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿêðàðëàéûð.
Òÿñâèð åäèëÿí ñèíäðîìëàð ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ àéäûí òÿçàùöð åòìèð. Òåç-òåç õÿñ-
òÿëÿð àëäàäûúû ìþâãå òóòóð, ìþâúóä ïîçóíòóëàðû ýèçëÿäèð, ùÿêèì áó ïîçóí-
òóëàðûí äÿðèíëèêëÿðèíÿ âàðìàã èñòÿäèêäÿ, îíëàð äàùà äà þç äàõèëè, àóòèñòèê
àëÿìëÿðèíÿ ãàïûëûðëàð.
Áóðàäà òÿñâèð åäèëÿí ÿñàñ (êîðäèíàë) ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû øèçîôðåíèéàíûí
ýåäèøèíèí êëèíèê ôîðìàëàðûíäàí àñûëû îëàðàã äèýÿð ñèìïòîì âÿ ñèíäðîìëàðà
äà ðàñò ýÿëèðèê. Áóíëàðäàí ùàëëöñèíàñèéàëàðû, õöñóñÿí ñåíåñòîïàòèê, ãîõó,
åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíû, ìåéèë âÿ äöøöíúÿ ñôåðàñûíà àèä ïîçóíòóëàðû ýþñ-
òÿðìÿê îëàð.
Þçöíöäÿðêåòìÿíèí (þçöíÿ áÿëÿäëèéèí) ïîçóëìàñû ùàããûíäà õöñóñè äà-
íûøìàã ëàçûìäûð. Áó ñèíäðîìóí øèçîôðåíèéàíûí, äåìÿê îëàð êè, áöòöí êëè-
íèêè ôîðìàëàðûíäà òÿñàäöô åòìÿñè îíó õÿñòÿëèéèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè
êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè òÿëÿá åäèð. Þçöíöäÿðêåòìÿ ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóë-
ìàñû èëÿ éàíàøû ïñèõè ôÿàëèééÿòèí áÿçè úÿùÿòëÿðèíÿ ãàðøû éàäëàøìà, îíëàðû èí-
êàðåòìÿ éàðàíûð. Áÿçÿí èñÿ þçöíöí «èêèëÿøäèéèíè» äåéèð, þç âàðëûüûíû ðåàë
ùÿéàòäàí òÿúðèäîëóíìóø òÿñÿââöð åäèð. Õÿñòÿëÿðèí ôèêèðëÿðèíäÿ, ùèññëÿðèíäÿ
âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ þç áÿäÿí ùèññÿëÿðèíèí ãàâðàíûëìàñûíäà éàðàíàí áèð-áè-
ðèíè èíêàð åäÿí èêèëÿøìÿ ä å ï å ð ñ î í à ë è ç à ñ è é à, ÿòðàô ìöùèòäÿ úÿ-
ðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿðèí âÿ ÿøéàëàðûí èêèëÿøìÿñè èñÿ ä å ð å à ë è ç à ñ è é à
àäëàíûð.
Øèçîôðåíèéàíûí ýåäèøèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí áèð ñûðà äèýÿð ÿëàìÿòëÿð, î úöì-
ëÿäÿí, íåâðîëîæè, ñîìàòèê ïîçóíòóëàð ùàããûíäà êëèíèê ôîðìàëàðûí òÿñâèðèíäÿ
ìÿëóìàò âåðèëÿúÿêäèð.
Êëèíèê ôîðìàëàðû. Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí êëèíèêàñûíûí ðÿíýàðÿíýëè-
éè, ýåäèøèíèí äÿéèøêÿíëèéè, åòèîïàòîýåíåçèíèí äÿãèã þéðÿíèëìÿìÿñè îíóí

ñèñòåìëÿøäèðèëìÿñèíè áó ýöíÿ ãÿäÿð îáéåêòèâ ñóðÿòäÿ ùÿëë åäÿ áèëìÿìèø-
äèð. Õÿñòÿëèéèí þçöíö áöðóçÿ âåðìÿñè, ýåäèøèíèí ïîëèìîðôëóüó, èëê íþâáÿ-
äÿ, ÿëàìÿò âÿ ñèíäðîìëàðûí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Áèð ÷îõ ùàë-
ëàðäà ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéà àéäûí ÿëàìÿòëÿðëÿ, êÿñêèí òóòìàëàð èñÿ ÿëà-
ìÿòëÿðèí ãÿôëÿòÿí ñþíìÿñè èëÿ òÿùàçöð åäèð. Áÿçÿí õÿñòÿëèéèí êëèíèê ýåäèøè
ÿëàâÿ àìèë ëÿðèí, ìÿñÿëÿí, èíôåêñèéà, ïñèDSM-IÂ
ÕÁÒ-10 õè òðàâìà, ñîìàòèê âÿ íåâðîëîæè
õÿñòÿëèêëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà äÿéèøèð. Áó âàõòà ãÿäÿð õîøõàññÿëè ùåñàá îëóíàí
Ïàðàíîèä Ïàðàíîèä
ôîðìà Hebåôrenik
éàìàí õàðàêòåð àëà áèëèð. ÁöòöíQeyri-mutÿøÿkêèë
áó äåéèëÿíëÿð(ùeáeôreniê)
õÿñòÿëèéèí àéðû-àéðû
ôîðìàëà ðû íûí
Katatonikàé ðû ëûã äà ñèñ òåì ëÿø äè ðèë ìÿñè íè ÷ÿ
Katatonikòèí ëÿø äè ðèð, âàùèä ïñèõîç àí-
ëàéûøûíûÄiferensÿ
øöáùÿ åäèëìÿìèø
àëòûíà àëûð. Áóíóíëà éàíàDiferensÿ
øû õÿñòÿëèåäèëìÿmiø
éè êëèíèê úÿùÿòúÿ ãðóïëàðà
áþëìÿRezidual
äÿí, ýåäèø õöñóñèééÿòëÿðèíè àðàøäûð
(qaëûq) ìàäàí(qaëûq)
Rezidual òÿäãèã åòìÿê ìöìêöí äå-
éèë. Óçóí
Sadÿìöä äÿò ÿäÿáèééàòäà þçöíÿ ìþâãå òóòìóø, ùàçûðäà äà áèð ñûðà þë-
øizofreniya
Postøizofrenik depressiya
êÿëÿðèíØizofreniyaíûn
ïñèõèàòðëàðûdigÿròÿðÿformalaðû
ôèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíàí Êðåïåëèí — Áëþéëåð òÿñíèôàòû
áó áàõûì äàí åë ìè âÿ òÿú ðöáè ïñèõèàòðèéàíû áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ òÿìèí åò-
Dÿqiqlÿsdiriëìÿmis øizofreniya
ìèðäè. Áó òÿñíèôàòà ýþðÿ õÿñòÿëèéèí 4 ôîðìàñû àéûðä åäèëèð: ïàðàíîèä, ùåáåô-
ðåíèê, êàòàòîíèê âÿ ñàäÿ ôîðìà. Ëàêèí øèçîôðåíèéàíûí äèýÿð ôîðìàëàðûíûí îë-
ìàñû äà òÿêçèá åäèëìèð (ìÿñÿëÿí, íåâðîçàáÿíçÿð ø., ïñèõîïàòàáÿíçÿð ø.
âÿ ñ.)
Äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ øèçîôðåíàëîýèéà ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí
àðàøäûðìàëàð èëáÿèë ùå÷ äÿ ëÿíýèìèð, ÿêñèíÿ éåíè-éåíè éàíàøìà ôîðìàëàðû
âÿ íÿçÿðè ìöëàùèçÿëÿðëÿ çÿíýèíëÿøèð.
Ùàë-ùàçûðäà Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ òÿøêèëàòû òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô åäèëÿí âÿ
äèàãíîñòèê ýþñòÿðèúèëÿð êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí ÕÁÒ—10-úó áàõûø âÿ ÀÁØ-äà
èñòèôàäÿ åäèëÿí ÄÑÌ-ÛÂ Ð òÿñíèôàòëàðû àøàüûäà ãåéä åäèëìèøäèð (3-úö
úÿäâÿë).
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, øèçîôðåíèéàíûí ìöõòÿëèô ýåäèø òèïëÿðèíÿ ìàëèê
îëìàñûíû ÕÁÒ—10 òàì øÿêèëäÿ èíêàð åòìèð âÿ äèàãíîñòèê ýþñòÿðèúè êèìè
îíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíè ìöòÿõÿññèñëÿðèí þç èõòèéàðûíà áóðàõûð.
Êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ ñîâåò àëèìè À.Â.Ñíåæíåâñêè âÿ îíóí
øàýèðäëÿðè òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô îëóíàí òÿñíèôàòà ýþðÿ øèçîôðåíèéà ýåäèøèíèí õö-
ñóñèééÿòëÿðè âÿ ïðîãâåäèåíòëèéèíÿ ýþðÿ ö÷ ôîðìàéà àéûðìàã òÿêëèô îëó-
íóðäó: ôàñèëÿñèç - äàâàìëû øèääÿòëÿíÿí, ôàñèëÿëè - õîø õàññÿëè âÿ òÿäðèúÿí
øèääÿòëÿíÿí - îðòà øèääÿòëè, ùÿð ýåäèø òèïëÿðèíèíäÿ ìöõòÿëèô êëèíèêè âàðèàíò-
ëàðà áþëöíìÿñè òÿêëèô îëóíóðäó. Èëê âàõòëàð áó êîíñåïñèéà úÿçáåäèúè ýþðöí-
ñÿ äÿ, èëëÿð êå÷äèêúÿ áó òÿñíèôàò ïðàêòèê úÿùÿòúÿ éàðàðëû îëìàäûüûíû áèðöçÿ
âåðäè.
Áèçèì òÿãäèì åòäèéèìèç êëèíèêè âàðèàíòëàðûí (ôîðìàëàðûí) òÿñâèðè ÿñàñ
åòèáàðèëÿ ÕÁÒ-10-à ÿñàñëàíûð.
3-úö úÿäâÿë
ÕÁÒ-10 âÿ ÄÑÌ - ÛÂ-ÿ ýþðÿ øèçîôðåíèéàíûí
òÿñíèôàòû
Û. Ïàðàíîèä ôîðìà. Áó ôîðìàíûí ÿñàñ õöñóñèééÿòè õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíèí

áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ àéäûí íÿçÿðÿ ÷àðïàí ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíûí îëìàñû-
äûð. ßêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ 23—25 éàø àðàñûíäà âÿ äàùà ýåú áàø âåðèð. Õÿñòÿ-
ëèéèí áàøëàíüûú äþâðö áèð ñûðà ñàðûøàí ùàëëàðûí, èïîõîíäðèê ìÿçìóíëó, åïè-
çîäèê õàðàêòåð äàøûéàí ñèñòåìëÿøìèø ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíûí (ìöíàñèáÿò,
òÿãèá, ãûñãàíúëûã) îëìàñû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Åëÿ áó äþâðäÿí áàøëàéàðàã
þçöíÿãàïàíìà — àóòèçì, åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðûí äóðüóíëóüó, øÿõñèééÿòèí
òÿäðèúÿí åíìÿñè ÿëàìÿòëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Õÿñòÿëèéèí èíèñèàë äþâ-
ðö áèð íå÷ÿ èë (ùÿòòà 15—20 èë) äàâàì åäèð.
Õÿñòÿëèéèí êÿñêèíëÿøäèéè äþâð (ìàíèôåñò) ùàëëöñèíàòîð-ñàéûãëàìà âÿ éà
ñàéûãëàìà ñèíäðîìëàðûíûí ãàáàðûã øÿêèëäÿ ìåéäàíà ÷ûõìàñû èëÿ õàðàêòåðè-
çÿ îëóíóð. Òÿìèç ñàéûãëàìà âàðèàíòûíäà àðàáèð òÿñàäöô åäèëÿí ñèñòåìëÿø-
ìÿìèø ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíè ñèñòåìëÿøìèø ñàéûãëàìà èäåéàëàðû ÿâÿç åäèð.
Ùàëëöñèíàòîð-ñàéûãëàìà âàðèàíòûíäàí ôÿðãëè îëàðàã áó çàìàí ïñèõè àâòîìà-
òèçì ñèíäðîìó âÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð ìöøàùèäÿ îëóíìóð. Âàõòûíäà âÿ äöçýöí
ìöàëèúÿ îëóíìàçñà õÿñòÿëèéèí êëèíèê øÿêëè ìöðÿêêÿáëÿøèð, ôàíòàñòèê ìÿç-
ìóíëó ñàéûãëàìàëàð, ïàðàôåðí ñèíäðîì ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíÿ
áÿçè ÿëàâÿ àìèëëÿðèí, ìÿñÿëÿí, àèëÿäÿ áàø âåðÿí ôàúèÿ, ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð,
úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ ñ.-íèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëèéèí êëèíèê øÿêëè ìö-
ðÿêêÿáëÿøÿ, îíóí ýåäèøè áèð ãÿäÿð äÿ ïèñëÿøÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà ñàéûãëà-
ìàëàð ñèñòåìñèç, ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó âÿ àðäûúûëëûüûíû èòèðìèø îëóð. Àðàáèð
ùàëëöñèíàñèéàëàð, ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàð, êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð äÿ íÿçÿðÿ
÷àðïûð.
Éàìàí ïàðàíîèä ôîðìàíûí ñîí äþâðö íèòãèí ãûðûãëûüû, åìîñèéàíûí êà-
ñàäëàøìàñû, äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû âÿ áÿçÿí ìöøàùèäÿ îëóíàí ïàðàôðåí ñà-

éûãëàìàëàðëà þçöíö áöðóçÿ âåðèð.
Ïàðàíîèä øèçîôðåíèéàíûí äàùà áèð êëèíèê âàðèàíòû, ùàëëöñèíàòîð-ñàéûãëà-
ìà ôîðìàñûäûð. Áó ôîðìà ö÷öí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿð õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûúûí-
äà âåðáàë èëëöçèéàëàð âÿ åëåìåíòàð ùàëëöñèíàñèéàëàðëà (ñÿñ, êöé, ùÿíèðòè, ôèò
ñÿñè) éàíàøû ñèñòåìëÿøìèø ñàéûãëàìàëàðûí îëìàñûäûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ùàëëö-
ñèíàñèéàëàð ìöðÿêêÿáëÿøÿðÿê õÿñòÿíè òÿùãèð åäÿí, äöøìÿí÷èëèê ìÿçìóíó
èôàäÿ åäÿí ñþçëÿðëÿ ÿâÿç îëóíóð. Áóíóí àðäûíúà èñÿ òÿãðèáÿí áèð èëäÿí ñîí-
ðà ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàðëà çÿíýèí îëàí ïñèõè àâòîìàòèçì ñèíäðîìó, òÿãèá,
òÿñèð, ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí ñîí äþâðö ÿðÿôÿ-
ñèíäÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûí ìÿçìóíó èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ñèñòåìëÿøìèø ñàéûãëà-
ìà ôèêèðëÿðè (ïàðàôðåí ìÿðùÿëÿ) ãåéä îëóíóð. Áó ôîðìà ñàéûãëàìà âàðè-
àíòëàðûíäàí ñîí äþâðäÿ ïñèõîïàòîëîæè ùàëûí ìöëàéèìëèéè âÿ ãöñóð ÿëàìÿò-
ëÿðèíèí íèñáÿòÿí àç îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð.
ÛÛ. Ù å á å ô ð å í è ê ô î ð ì à íèñáÿòÿí àç ðàñò ýÿëèíèð. Ïîçèòèâ ÿëà-
ìÿòëÿð çÿèô èôàäÿ îëóíóð âÿ ïðîñåñèí èëêèí äþâðëÿðèíäÿ ÷ÿòèíëèêëÿ àøêàð îëó-
íóð. Õÿñòÿëÿðèí þçëÿðèíè ýöëöíú àïàðìàñû äàùà ãàáàðûã íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áèð
ãÿäÿð ñîíðà èíêèøàô åäÿí êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð (ñòóïîð, íåãàòèâèçì), ñàéûã-
ëàìà ôèêèðëÿðè (òÿãèá, çÿùÿðëÿìÿ, ñåêñóàë òÿñèð) âÿ êîáóä ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè
— åìîñèéàëàðûí âÿ øÿõñèééÿòèí åíìÿñè õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíèí ÿñà-
ñûíû òÿøêèë åäèð.
ÛÛÛ. Ê à ò à ò î í è ê ô î ð ì à . -
Èðàäè ùÿðÿêÿòëÿðèí ïîçóëìàñû ôîíóíäà
ìåéäàíà ÷ûõàí áó ôîðìàíûí áèð íå÷ÿ
âàðèàíòëàðû âàðäûð.
à). Î í å é ð î è ä - ê à ò à ò î í è ê
âàðèàíò ñöðÿòëÿ ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ åëÿúÿ
äÿ êå÷èá ýåäÿí äöøöíúÿ ïîçóíòóñó ôî-
íóíäà, êàòàòîíèéà, ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí
ÿëàìÿòëÿðè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó
âàðèàíò òóòìàíûí îëäóãúà ãûñà äàâàì åò-
ìÿñè (èêè ùÿôòÿéÿäÿê) âÿ ðåìèññèéàíûí
éöêñÿê êåéôèééÿòè èëÿ áàøãà âàðèàíòëàð-
äàí ôÿðãëÿíèð.
á). Ô å á ð è ë ê à ò à ò î í è é à
ñèíäðîìó èëÿ ýåäÿí âàðèàíò òåìïåðàòó-
ðóí éöêñÿëìÿñè (38—40îÚ) âÿ áèð ñûðà
ñîìàòèê ïîçóíòóëàðëà, öðÿê-äàìàð ñèñòå-
ìèíäÿ îëàí ïîçóíòóëàð, äàìàðëàðûí
Øÿêèë 11. «Áàøòÿìèçëÿéÿí».
ïàðòëàìàñû âÿ ñ. äèããÿòè úÿëá åäèð. Êàòà-
òîíèê ñèíäðîìóí êëèíèê õöñóñèééÿòëÿðè äèýÿð ôîðìàëàðäàí áèð î ãÿäÿð äÿ

ôÿðãëÿíìèð. Õÿñòÿëÿðèí ñîìàòèê âÿçèééÿòëÿðèíèí àüûðëàøìàñû (éåìÿêäÿí
èìòèíà åòäèéè ö÷öí áÿäÿí ÷ÿêèëÿðè àçàëûð, èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿð ìåéäàíà ÷û-
õûð) éöêñÿê þëöì ôàèçèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ ãóëëóã ìöàëèúÿíèí
ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿíäèð. Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ õÿñòÿëèéèí áèð ñûðà ñïåñèôèê õö-
ñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëèìàñû îíó øèçîôðåíèéàíûí ìöñòÿãèë ôîðìàñû êèìè òÿñ-
âèð åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
ÛÂ. Ñàäÿ - ñöñòýåäèøëè ôîðìà. Áÿçè ìöÿëëèôëÿðèí òÿêçèá åòìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã ñîí èëëÿðäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðìèøäèð êè, ñöñòýåäèøëè
(àçøèääÿòëè) øèçîôðåíèéà ùÿãèãÿòÿí ìþâúóääóð. Õÿñòÿëèéèí áó ôîðìàñû ãö-
ñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí äÿðÿúÿñè, ìåéäàíà÷ûõìà ìöääÿòè âÿ ñîí äþâðöí áèð ñû-
ðà êëèíèê õöñóñèééÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã øèçîôðåíèéàíûí ãàíóíàóéüóíëûãëàðû
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ýåäèð. Ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéàíûí áó õöñóñèééÿòè îíà õÿñòÿëè-
éèí õöñóñè ôîðìàñû êèìè éàíàøìàüû òÿëÿá åäèð. Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ
ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéàéà ìöíàñèáÿò, ñÿðùÿäè (éöíýöë) ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ
îëàí ìöíàñèáÿòäÿí ôÿðãëÿíìèð. Îíà ýþðÿ êè, áåëÿ õÿñòÿëÿð óçóí ìöääÿò
ÿìÿê ãàáèëèééÿòëÿðèíè ñàõëàéûð, õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíÿ ýþðÿ
øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíà âÿ íåâðîçëàðà áÿíçÿéèð. Èðñè âÿ áèð ñûðà ïñèõîïàòî-
ëîæè ãàíóíàóéüóíëóãëàðûí àøêàð îëóíìàñû äà ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéàéà ñÿð-
ùÿäè ïñèõè õÿñòÿëèê êèìè éàíàøìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Áóíà áàõìàéàðàã
ñöñòýåäèøëè ôîðìàíû øèçîôðåíèéàíûí àéðûúà ôîðìàñû êèìè þéðÿíìÿê äàùà
ìÿãñÿäÿóéüóí ñàéûëìàëûäûð. ×öíêè áó ôîðìàíûí ìöëàéèì, óçóíìöääÿòëè
ðåìèññèéàëàð âåðÿí âàðèàíòëàðû èëÿ éàíàøû, ÿñàñÿí, åìîñèîíàë ñôåðàéà àèä êî-
áóä ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ ýåäÿí, ãàáàðûã íÿçÿðÿ ÷àðïàí, ãöñóð ÿëà-
ìÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åäÿí âàðèàíòëàðû äà âàðäûð.
Ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéàíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðè ïñèõîïàòîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿðèí çÿèô èôàäÿ îëóíìàñû, òÿäðèúÿí èíêèøàô åòìÿñè âÿ úèääè åìîñèîíàë
ïîçóíòóëàðûí îëìàìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Áó ôîðìà ö÷öí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿð
íåâðîçàáÿíçÿð, ïñèõîïàòàáÿíçÿð ñèíäðîìëàðäûð. Ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéà
ÿëàìÿòëÿðèí òÿäðèúÿí àüûðëàøìàñû èëÿ óçóí èëëÿð äàâàì åòìÿñèíÿ áàõìàéà-
ðàã, õÿñòÿëÿðèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòè âÿ ñîñèàë âÿçèééÿòëÿðè: èø éåðèíäÿ, èúòèìàè
éåðëÿðäÿ, ãîùóì âÿ òàíûøëàð àðàñûíäà îíà ýþñòÿðèëÿí ìöíàñèáÿò ÿêñÿð ùàë-
ëàðäà íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ äÿéèøìèð. Õÿñòÿëèéèí ýèçëè äþâðöíöí óçóí
÷ÿêìÿñè (áÿçÿí 10 èëëÿðëÿ), ÿëàìÿòëÿðèí òÿäðèúÿí èíêèøàô åòìÿñè, áÿçÿí èñÿ
àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿðèí ýöúëÿíìÿñè, ìÿùñóëäàð ÿëàìÿòëÿðèí çÿíýèíëÿøìÿñè,
êÿñêèíëÿøìÿëÿðèí îëìàñû áó ôîðìàíûí äèàãíîñòèêàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Ýÿíú
éàøëàðûíäà ìöøàùèäÿ îëóíàí äåïåðñîíàëèçàñèéàëàðûí, èïîõîíäðèê, äåïðåññè-
éà, òÿôÿêêöð ïîçóíòûëàðû, «ôÿëñÿôè ìöäðèêëèê»ëÿ èôàäÿ îëóíàí ÷îõ ãèéìÿòëè
èäåéàëàðûí îëìàñû, 30—35 éàøäàí ñîíðà ìöøàùèäÿ îëóíàí ùÿéÿúàíëû äåïðåñ-
ñèéà, ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàëàðû âÿ ñ. áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
Ùàíñû ÿëàìÿòëÿðèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã õÿñòÿëèéèí

àøàüûäàêû êëèíèê âàðèàíòëàðû ìöÿééÿí îëóíóð.
à) Ñàäÿ âàðèàíò.
á) Íåâðîçàáÿíçÿð âàðèàíò.
ú) Ïñèõîïàòàáÿíçÿð âàðèàíò.
÷) Ëàòåíò (ýèçëè) âàðèàíò.
Ñàäÿ âàðèàíòûí áàøëûúà úÿùÿòè ìÿùñóëäàð ÿëàìÿòëÿðèí éîõëóüó, òÿäðè-
úÿí ýöúëÿíÿí åìîñèîíàë ïîçóíòóëàðûí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñèäèð.
Íåâðîçàáÿíçÿð âàðèàíòûí èïîõîíäðèê âÿ ñåíåñòîïàòèê ñèíäðîìëàðëà ýå-
äÿí ôîðìàñûíäà èïîõîíäðèê ìÿçìóíëó éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàð, ìÿñÿëÿí,
êàíñåðîìàíèéà, êàðäèîìàíèéà, ñèôèëèñîìàíèéà êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ
îëóíóð. Áÿçÿí èñÿ ñåíåñòîïàòèéà ÿëàìÿòëÿðè, áÿäÿíèí áÿçè íàùèéÿëÿðèíèí
ñîéóìàñû, ýþéíÿìÿ, ãàí òÿçéèãè âÿ úèíñè îéàíìà ùèññè, äåôåêàñèéà âÿ ñè-
äèê èôðàçû àêòëàðûíûí äàéàíìàñû, éàõóä ÿêñèíÿ ýöúëÿíìÿñè âÿ ñ. öñòöíëöê
òÿøêèë åäèð.
Èñòåðèéàéàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ ýåäÿí âàðèàíòäà ìöõòÿëèô èôëèú âÿ ïàðåç-
ëÿð, ôàíòàñòèê ôèêèðëÿð ñþéëÿìÿê ìåéèëè, öìóìèééÿòëÿ, èñòåðèéà íåâðîçóíäà
ìöøàùèäÿ îëóíàí ÿëàìÿòëÿðèí áèð ÷îõóíäà ðàñò ýÿëèíèð. Áó ÿëàìÿòëÿðëÿ éà-
íàøû áèð ñûðà òÿôÿêêöð ïîçóíòóëàðûíà: íèòãèí éàâàøûìàñû âÿ éà ñöðÿòëÿíìÿ-
ñè, ñÿñ èíòîíàñèéàñûíûí äÿéèøìÿñè, òÿôÿêêöðöí àìáèâàëåíòëèéè, ñèñòåìëÿøìèø
ñàéûãëàìà èäåéàëàðû âÿ åìîñèîíàë ÿëàìÿòëÿðÿ (ìÿñÿëÿí, ìàðàã âÿ èñòÿéèí
çÿèôëÿìÿñèíÿ) ðàñò ýÿëèíèð.
Ïñèõîïàòàáÿíçÿð âàðèàíòûí êëèíèê òÿñâèðèíè ÿêñ åòäèðÿí ÿëàìÿòëÿð áÿçè
úÿùÿòëÿðè èëÿ øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíà îõøàñà äà, áóðàäà øèçîôðåíèéà ö÷öí
õàñ îëàí áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿðè õÿñòÿëèéèí èíêèøàôûíûí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèí-
äÿ èçëÿìÿê ìöìêöíäöð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû ö÷öí õà-
ðàêòåðèê îëàí åìîñèîíàëëûã, þç ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàã ö÷öí àðäûúûëëûã îëìóð
âÿ éà úÿôÿíý õàðàêòåð äàøûéûð.
Ðåêóððåíò ýåäèøëè øèçîôðåíèéà. Áó ôîðìàíûí þçöíÿìÿõñóñ ýåäèø õö-
ñóñèééÿòëÿðè, òÿê âÿ éà òÿêðàð îëóíàí ïîëèìîðô òóòìàëàðëà òÿçàùöð åòìÿñè
îíó äèýÿð ýåäèø ôîðìàëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðèð. Áåëÿ êè, õåéëè ìöääÿò äàâàì
åäÿí èøûãëû äþâð (ðåìèññèéà) õÿñòÿëèéèí êÿñêèíëÿøìÿñè èëÿ éåíèäÿí ñàíêè ýå-
ðè ãàéûäûð. Áó ôîðìàíûí äèããÿòè úÿëá åäÿí äèýÿð õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ,
êëèíèê òÿñâèðèíÿ ýþðÿ ùÿì éàìàí (äèññîñèàòèâ ïîçóíòóëàðûí îëìàñûíà ýþðÿ),
ùÿì äÿ áèïîëéàð (àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí îëìàñû) ïîçóíòóëàðà áÿíçÿìÿñè-
äèð. Ìÿùç, áóíà ýþðÿ äÿ áÿçè õàðèúè þëêÿ àëèìëÿðè áó ôîðìàíû øèçîàôôåêòèâ
ïñèõîç àäëàíäûðûð âÿ ìöñòÿãèë õÿñòÿëèê êèìè îíó øèçîôðåíèéàäàí àéûðìàüà
úÿùä ýþñòÿðèðëÿð.
Õÿñòÿëèê ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ àôôåêòèâ ïîçóíòó, ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó ñà-
éûãëàìà èäåéàëàðû, ùÿãèãè âÿ éàëàí÷û ùàëëöñèíàñèéàëàð, îíåéðîèä òèïëè êàòàòî-
íèê ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ, àäÿòÿí,

çÿèô øÿêèëäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðÿí, ÷îõ äà óçóí ìöääÿò äàâàì åòìÿéÿí (áèð
íå÷ÿ ùÿôòÿ) äåïðåññèéà âÿ éà ìàíèàêàë îéàíìà ÿëàìÿòëÿðè àøêàð åäèëèð. Áå-
ëÿ òóòìàëàð áÿçÿí õÿñòÿëèéèí ìàíèôåñò äþâðöíäÿí õåéëè ÿââÿë, ýÿíúëÿðäÿ
âÿ éåíèéåòìÿëÿðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Õÿñòÿëèéèí êÿñêèíëÿøìÿñè ãîðõó, ùÿéÿúàí, ïàðàíîéàë ÿëàìÿòëÿð, þçö-
íÿ âÿ ÿòðàô ìöùèòÿ áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Àôôåêòèâ
ñàéûãëàìà ìÿçìóíëó äåðåàëèçàñèéà âÿ äåïåðñîíàëèçàñèéà ñèíäðîìëàðû, éà-
ëàí÷û ãàâðàìàëàðëà çÿíýèí îëàí ïñèõè àâòîìàòèçì ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó ÿëà-
ìÿòëÿð òóòìàíûí äàùà äà êÿñêèíëÿøìÿñèíè ýþñòÿðèð. Ñàéûãëàìàëàðûí ôîðìà-
ñû äà òÿäðèúÿí äÿéèøÿðÿê ñèñòåìëÿøèð. Áåëÿëèêëÿ, õÿñòÿëèéèí ñîíðàêû èíêèøàôû,
ÿëàìÿòëÿðèí ìöðÿêêÿáëÿøìÿñè, ñàéûãëàìàëàðûí ôàíòàñòèê ìÿçìóí èôàäÿ åò-
ìÿñè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.
Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ýþñòÿðèëÿí êÿñêèí ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð ñòóïîð âÿ
éà ñóáñòóïîð ùàëûíà êå÷ÿðÿê, ïñèõè îéàíûãëûüûí çÿèôëÿìÿñè, þçöíÿ âÿ ìöùè-
òÿ áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí îíåéðîèä êàòàòîíèéà ñèíäðîìó
èëÿ ÿâÿç îëóíóð. Òÿñâèð îëóíàí áó ùàë, òóòìàíûí òàì èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ
÷àòäûüûíû ýþñòÿðèð. Ëàêèí áÿçÿí òóòìà þç èíêèøàôûíûí ùÿð ùàíñû áèð ìÿðùÿ-
ëÿñèíäÿ, àôôåêòèâ, àôôåêòèâ-ñàéûãëàìà, éàõóä äà îíåéðîèä-êàòàòîíèéà
ñèíäðîìëàðûíäàí ùÿð ùàíñû áèðèíèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè èëÿ äàéàíà áèëÿð.
Ôàñèëÿëè ýåäèøëè øèçîôðåíèéàäà òóòìàëàðûí ñàéû âÿ ìöääÿòè ìöõòÿëèôäèð.
Áÿçè ùàëëàðäà áèð âÿ éà èêè, áÿçÿí èñÿ 4—6 òóòìà îëóð. Òóòìàëàðàðàñû äþâð
èëëÿðëÿ äàâàì åäÿ áèëÿð. 20 èë âÿ äàùà ÷îõ äàâàì åäÿí ðåìèññèéàëàð ìöì-
êöíäöð. Õÿñòÿëèê íÿ ãÿäÿð ýåú, éÿíè àùûë éàøëàðäà áàøëàéàðñà ýåäèøè áèð î
ãÿäÿð õîøõàññÿëè, ðåìèññèéàëàð óçóíìöääÿòëè, ãöñóð èñÿ úöçè îëóð. Øÿõñèé-
éÿòèí äÿéèøìÿñè, ãöñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí ôîðìà âÿ ìÿçìóíó áó ýåäèø òèïèíäÿ
ôàñèëÿñèç øèçîôðåíèéàäàí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, ïñèõè àêòèâëèéèí
àçàëìàñû, åìîñèîíàë ùÿññàñëûüûí éöêñÿëìÿñè, òåç êöñìÿê, þçöíÿ ãàðøû éöê-
ñÿê äèããÿò òÿëÿá åòìÿê êèìè ÿëàìÿòëÿð òÿçàùöð åäèð.
Ä å ï ð å ñ ñ è â ï à ð à í î è ä òèïëè òóòìàëàðëà ýåäÿí âàðèàíòäà ÿñàñ
ñèíäðîì êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïàí þçöíöòÿãñûðëÿíäèðìÿ, þçöíöêè÷èëòìÿ âÿ ìö-
íàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðûäûð. Èêèíúè äÿðÿúÿëè ÿëàìÿòëÿðäÿí èñÿ ãîðõó ùèññèíè,
éóõó ïîçóíòóñóíó, òÿê-òÿê ùàëëàðäà òÿñàäöô åäÿí îíåéðîèä òèïëè äöøöíúÿ
ïîçóíòóñóíó, äåïåðñîíàëèçàñèéàíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿð
áèð ãàéäà îëàðàã äåïðåññèéà ôîíóíäà úÿðÿéàí åäèð. Òóòìàëàðûí ìöääÿòè áèð-
èêè àé, áÿçè ùàëëàðäà èñÿ äàùà ÷îõ îëà áèëÿð.
Î í å é ð î è ä - à ô ô å ê ò è â ( ñ è ð ê ó ë é à ð ) âàðèàíòäà àôôåêòèâ
ñèíäðîìëàðäàí (ìàíèêàë âÿ äåïðåññèâ) ùÿð ùàíñû áèðè äèýÿðèíè ÿâÿç åòìÿê-
ëÿ èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí îíåéðîèä âÿçèééÿòè òàìàìëàéûð. Äåïðåññèâ ñèíäðî-
ìóí êÿñêèíëèê äÿðÿúÿñè, êëèíèê ýåäèøè âÿ ñòðóêòóðó îëäóãúà ìöõòÿëèôäèð.
Û òóòìà
ÛÛ òóòìà
ÛÛÛ òóòìà
ÛÂ òóòìà
Á
ðåìèññèéà
ãöñóð
À
Ñõåì 3. Øèçîôðåíèéàíûí êëèíèê ýåäèøèíèí áÿçè ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí ñõåì.
Á õÿòòèíèí À õÿòòèíäÿí óçàãëàøìàñû ïñèõè ïîçóíòóëàðû, ðåìèññèéà äþâðöíäÿ áó
õÿòëÿðèí àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ èñÿ øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíèí ùÿúìèíè ýþñòÿðèð.
Äèñôîðèê, àæèòÿëè äåïðåññèéà ñèíäðîìó âÿ èïîõîíäðèê ìÿçìóíëó ñàðûøàí ùàë-

ëàðëà ýåäÿí äåïðåññèéàéà íèñáÿòÿí òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ìàíèêàë ùàëûí êëèíèê
õöñóñèééÿòè ñàäÿ îëäóüó ö÷öí äèàãíîñòèê ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Áÿçÿí àôôåêòèâ
ÿëàìÿòëÿð, ãàâðàìà (èëëöçèéàëàð) âÿ òÿôÿêêöð ïîçóíòóëàðû èëÿ (ñàéûãëàìà ôè-
êèðëÿðè) àüûðëàøà áèëèð.
Ø è ç î à ô ô å ê ò è â â ÿ ï å ð è î ä è ê ôîðìàëàðûí áàøëûúà õöñó-
ñèééÿòëÿðè éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ÿëàìÿòëÿðèí äàùà êÿñêèí èôàäÿ îëóíìàñû
âÿ äþâðè õàðàêòåð äàøûìàñûäûð. Ùÿð áèð òóòìàäàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí
ãöñóð äèýÿð ôîðìàëàðäà îëäóüóíäàí úèääè ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèð. Éÿíè êîáóä
îëìóð, êÿíàð àäàìëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åòìèð.
Ë ó ñ è ä ê à ò à ò î í è ê â à ð è à í ò êàòàòîíèê ïîçóíòóëàðëà (ñòó-
ïîð, ïàðàìèìèéà, êàòàòîíèê îéàíìà, èìïóëñèâ ùÿðÿêÿòëÿð) éàíàøû, èçëÿìÿ,
çÿùÿðëÿìÿ ñàéûãëàìàëàðû, ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàð âÿ áó êèìè äèýÿð ÿëàìÿò-
ëÿðëÿ äÿ çÿíýèíëÿøèð. Áóðàéà ùåáåôðåíèê ÿëàìÿòëÿðèí äÿ ãîøóëìàñû õÿñòÿëè-
éèí êëèíèêàñûíû äàùà äà ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð. Äöçýöí ìöàëèúÿ òÿòáèã îëóíàðñà
ïðîñåñè êÿñêèíëÿøìÿ äþâðöíöí áàøëàíüûúûíäà äàéàíäûðìàã, ðåìèññèéà éà-
ðàòìàã ìöìêöíäöð. Õÿñòÿëèéèí ñîí äþâðö êîáóä ïñèõè ÷àòûøìàçëûãëàðëà,
øÿõñèééÿòèí åíìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð âÿ îëäóãúà òåç ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ýåäèø äþâðëÿðè, ðåìèññèéà,

øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè âÿ ñîí äþâð
Øèçîôðåíèéà äèíàìèê õàðàêòåðëè, ïîëèìîðô õÿñòÿëèê îëìàãëà þçöíÿìÿõ-
ñóñ ïàòîêèíåòèê ãàíóíàóéüóíëóüà ìàëèêäèð. Õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûú, èíêèøàô
âÿ ñîí äþâðëÿðè àéûðä åäèëèð. Èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí òóòìà-
ëàð áèð-áèðèíäÿí ðåìèññèéà — èøûãëû äþâð âÿ éà ìöâÿããÿòè ñàüàëìà äþâðö èëÿ
àéðûëûð. Áàøëàíüûú äþâð íèñáÿòÿí çÿèô, àç íÿçÿðÿ ÷àðïàí ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð
Øèçîòèïàë
ïîçóíòóëàð
(Ô21) Êÿñêèí âÿ
Õðîíèêè
òðàíçèòîð
ñàéûãëàìà
ïñèõîòèê
2
ïîçóíòóëàðû
(Ô22)
reng
(Ô23)
ØÈÇÎÔÐÅÍÈÉÀ
Äèãÿð Èíäóêñèéà
Øèçîôðåíÿ åäèëìèø
áÿíçÿð ñàéûãëàìà
Øèçîàôôåêòèâ
ïîçóíòóëàð ïîçóíòóëàðû
ïîçóíòóëàð (Ô24)
(Ô28-29)
(Ô25)
Ñõåì 4. Êëèíèêàñûíà ýþðÿ øèçîôðåíèéàéà éàõûí îëàí ïîçóíòóëàð
åäèð. Áó äþâðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿð ÿêñÿð ùàëëàðäà àñòåíèê, àôôåêòèâ âÿ

íåâðîòèê ñèíäðîìëàðäàí êÿíàðà ÷ûõìûð. Áó ÿëàìÿòëÿðèí þçöíö áöðóçÿ âåð-
ìÿñè áÿçÿí î ãÿäÿð çÿèô îëóð êè, ùÿòòà òÿúðöáÿëè ùÿêèì áåëÿ áóíó úèääè
õÿñòÿëèê ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð, áèð ãàéäà îëàðàã, òå-
ðàïåâòÿ, íåâðîëîãà ìöðàúèÿò åäèð âÿ íåâðîòèê âÿçèééÿò, àñòåíèéà ùàëû êèìè
ãÿáóë åäèëèð. Áèð íå÷ÿ àéäàí óçóí èëëÿðÿäÿê äàâàì åäÿí áó äþâð ÿêñÿð òÿ-
ñàäöôëÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð àìèëèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ (ïñèõîòðàâìà, èíôåêñèéà,
èíòîêñèêàñèéà âÿ ñ.) êÿñêèíëÿøèð âÿ áó äþâðäÿí åòèáàðÿí õÿñòÿëèéèí èêèíúè
ìÿðùÿëÿñè — èíêèøàô äþâðö áàøëàéûð. Áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ êÿñêèí ïñè-
õîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàí áó äþâðäÿ ïñèõè õÿñòÿëèéèí îë-
ìàñû àðòûã ùå÷ êÿñäÿ øöáùÿ îéàòìûð, õÿñòÿ ïñèõèàòðà ìöðàúèÿò åòìÿëè îëóð.
Áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ äàâàì åäÿí òóòìà òÿòáèã îëóíàí ìöàëèúÿ íÿòèúÿñèíäÿ
ðåìèññèéà èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ðåìèññèéà êåéôèééÿòèíÿ ýþðÿ òàì âÿ éà éàðûì÷ûã
îëà áèëÿð. Ðåìèññèéàíûí êåéôèééÿòè ïîçèòèâ ÿëàìÿòëÿðèí ðåäóêñèéà îëóíìàñû
âÿ ãöñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí òÿçàùöðåòìÿ äÿðÿúÿñè èëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Ðå-
ìèññèéà äþâðöíäÿ, õöñóñÿí íàòàìàì ðåìèññèéà çàìàíû øÿõñèééÿòèí äÿéèø-
ìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëÿí âÿçèééÿò ãåéä îëóíóð. Ùÿì êåéôèééÿòúÿ, ùÿì
êÿìèééÿòúÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíÿí áó ÿëàìÿòëÿðÿ àøàüûäàêûëàð àèääèð:
1. Øÿõñèééÿòèí äèñùàðìîíèéàñû. Áó äàâðàíûø âÿ åìîñèîíàë ðåàêñèéàëà-
ðûí ãÿíàÿòáÿõø îëìàìàñû, õÿñòÿíèí òÿëÿáè èëÿ áàüëû ùàäèñÿëÿðÿ ìöíàñèáÿòèí
äÿéèøìÿñè, ìàðàüûí àçàëìàñû, þçöíÿãàïàíìà ÿëàìÿòëÿðè, ÿòðàô àäàìëàðà
ãàðøû êîáóäëóã âÿ òÿðáèéÿñèçëèê åëåìåíòëÿðèíèí òÿçàùöðö âÿ ñ.-äÿí èáàðÿò-
äèð.
2. Ïñèõè åíåðæè ïîòåíñèàëûíûí åíìÿñè—Êîíðàä ñèíäðîìó. Ïñèõè ôÿàëëûüûí
åíìÿñè, ùàäèñÿëÿðäÿí äöçýöí ÿãëè íÿòèúÿ÷ûõàðìà ãàáèëèééÿòèíèí âÿ íèòãèí
ñÿëèñëèéèíèí ïîçóëìàñû. Áó çàìàí øÿõñ þç ÿãëè ãàáèëèééÿòèíäÿí ëàçûìûíúà
èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèð.
3. Øÿõñèééÿòèí ñÿâèééÿñèíèí åíìÿñè. Ïñèõè ôÿàëëûüûí, ÿìÿê ãàáèëèééÿòè-
íèí, ìàðàã äàèðÿñèíèí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ åíìÿñè, éàõûí àäàìëàðà ãàðøû óéóø-
ìàçëûã, òÿíùàëûüà ìåéèëëèê âÿ ñ.
4. Øÿõñèééÿòèí ýåðèéÿ èíêèøàôû. Äàùà êîáóä ïîçóíòóëàð îëóá áèð-áèðèíÿ
áÿíçÿìÿéÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Ìÿñÿëÿí, ÿãëè êöòëöê, þçö-
íöòÿíãèäèí îëìàìàñû, ìåéèëëÿðèí, õöñóñÿí ãèäà âÿ úèíñè ìåéèëëÿðèí ïî-
çóëìàñû. Äîüìà àäàìëàðà ãàðøû òàì ëàãåéäëèê, áÿçÿí èñÿ ýöúëö àôôåêòèâ ðå-
àêñèéàëàðëà ìöøàéèÿò åäèëÿí äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû. Äàâà-äàëàø ñàëìàã, áàø-
ãàëàðûíû òÿùãèð åòìÿê êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è í ñ î í ä þ â ð ö — òóòìàëàðà õàñ îëàí êÿñêèí ÿëà-
ìÿòëÿðèí òÿäðèúÿí íåãàòèâ ÿëàìÿòëÿðëÿ ÿâÿç îëóíìàñû âÿ ïñèõè ñàáèòëèêëÿ
õàðàêòåðèçÿ îëóíàí ùàëäûð. Áó äþâð õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû
îëàðàã áÿçÿí ÷îõ ãûñà ìöääÿò (2—3 èë) ÿðçèíäÿ, ÿêñÿð ùàëëàðäà èñÿ óçóí èë-
ëÿðäÿí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Ñîí äþâðöí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè õÿñòÿëÿ-
ðèí èúòèìàè-ôàéäàëû ÿìÿêäÿí óçàãëàøìàñû, åìîñèîíàë åíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíèí
ìåéäàíà ÷ûõìàñûäûð. Áàøãà ñþçëÿ, õÿñòÿëÿð àðòûã ìöñòÿãèë éàøàéà áèëìèð,
êÿíàð éàðäûìà ìþùòàú îëóðëàð. ßêñÿð ùàëëàðäà îíëàð ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíà-
ëàðûíûí äàèìè ñàêèíëÿðèíÿ ÷åâðèëèðëÿð. Áèð ÷îõ õÿñòÿëÿðäÿ ñîí äþâð êàòàòîíèê
ñàéûãëàìà, ùàëëöñèíàòîð, ñàðûøàí âÿ äèýÿð áó êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ ñàáèòëÿøèð.
Áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿí áÿçèëÿðèíèí âÿçèééÿòè àêòèâ ìöàëèúÿ íÿòèúÿñèíäÿ
éàõøûëàøà áèëÿð. Ý å ú è ê ì è ø ð å ì è ñ ñ è é à àäëàíàí áó âÿçèééÿò òÿ-
ñàäöôè ùàë äåéèë, äöçýöí òÿéèí åäèëìèø ïàòîýåíåòèê ìöàëèúÿíèí íÿòèúÿñèäèð.
Óøàãëàðäà âÿ éåíèéåòìÿëÿðäÿ øèçîôðåíèéàíûí

õöñóñèééÿòëÿðè
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí óøàã éàøëàðûíäà äà ðàñò ýÿëèíäèéèíè ùå÷ êÿñ èí-
êàð åòìèð. Áó ìþâçó ÿòðàôûíäà ìåéäàíà ÷ûõàí ìöáàùèñÿëÿð, «Éàø ïàòî-
ìîðôîçó» äåéèëÿí àíëàéûø øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí êëèíèê âÿ áèîëîæè ãàíó-
íàóéüóíëóãëàðûíûí, åéíè çàìàíäà óøàãëàðà äà àèä îëìàñûíû òÿñäèã åäÿí
ìöùèì äÿëèëëÿðäÿí áèðèäèð. Õÿñòÿëèéèí óøàãëàðäà éàøëà ÿëàãÿñèíè äöçýöí
òÿùëèë åòìÿê ö÷öí ïñèõèàòðèéàäà ãÿáóë îëóíìóø éàø äþâðëÿðèíè íÿçÿðÿ àë-
ìàã ëàçûìäûð: 1) óøàãëûã äþâðö — 12 éàø; 2) éåíèéåòìÿ äþâðö — 13—15 éàø;
3) ýÿíúëèê äþâðö — 16—18 éàø.
ßùàëè àðàñûíäà õÿñòÿëèéèí ðàñò ýÿëèíÿí ôîðìàëàðûíûí òÿãðèáÿí 1/4-è 18
éàøàäÿê, 5—7%-è èñÿ óøàãëûã äþâðöíäÿ (12 éàøàäÿê) òÿñàäöô åäèëèð. Ãûçëà-
ðà íèñáÿòÿí îüëàíëàðäà õÿñòÿëèê äàùà òåç-òåç (60—70%) áàø âåðèð.
Óøàã éàøëàðûíäà ðàñò ýÿëèíÿí øèçîôðåíèéàíûí ÿí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿ-
ðèíäÿí áèðè ïîçèòèâ ÿëàìÿòëÿðèí éàøà ýþðÿ äÿéèøìÿñèäèð. Éÿíè áèð ñûðà ÿëà-
ìÿòëÿðèí éàøà óéüóí îëàðàã äàùà ïàðëàã íÿçÿðÿ ÷àðïìàñû âÿ áèð ñûðà
ñèíäðîìëàðûí, ÿñàñ åòèáàðèëÿ óøàãëàðäà òÿñàäöô åäèëìÿñèäèð. Ìÿñÿëÿí, öìó-
ìè èíêèøàôûí, î úöìëÿäÿí, ïñèõè èíêèøàôûí ëÿíýèìÿñè, ùÿðÿêÿòëÿðäÿ âÿ
íèòãäÿ èôàäÿ îëóíàí ñòåðåîòèïèéà, ïàòîëîæè óéäóðìàëàð âÿ ñ.
Óøàã éàøúà íÿ ãÿäÿð êè÷èêäèðñÿ ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð áèð î ãÿäÿð
íÿçÿðÿ ÷àðïûð âÿ ïîëèìîðô îëóð. Éåíèéåòìÿ äþâðö ö÷öí õàðàêòåðèê ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí àíåðîêñèéàíû (àç éåìÿê íÿòèúÿñèíäÿ àðûãëàìà), ìåòàôèçèê èíòîêñèêà-
ñèéàíû, èïîõîíäðèéà âÿ ùåáîèä ñèíäðîìëàðû ãåéä åòìÿê îëàð. Óøàãëàðäà øè-
çîôðåíèéàíûí ýåäèøè, î úöìëÿäÿí, êëèíèê ôîðìàëàðû áþéöêëÿðäÿí, äåìÿê
îëàð êè, ôÿðãëÿíìèð. Êè÷èêéàøëû óøàãëàð àðàñûíäà ïðîãðèäåíòëèéÿ ìåéèëëè, ôà-
ñèëÿñèç âÿ ñöñòýåäèøëè ôîðìàëàð äàùà ÷îõ, ôàñèëÿëè (ðåêóððåíò) ýåäèøëè øèçîô-
ðåíèéà èñÿ àç ðàñò ýÿëèíèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà òóòìàëàðûí êëèíèê òÿñâèðè ÿëàìÿò-
ëÿðèí ïîëèìîðôëóüó ùåñàáûíà êîíêðåò áèð ýåäèø ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äåéèë, äÿéèø-
êÿí îëóð.
Éàìàí ýåäèøè õàðàêòåðèçÿ åäÿí áàøëûúà ÿëàìÿò, ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí
øÿõñèééÿòèí äÿéèøèëìÿñèäèð êè, áó äà àóòèçì, åìîñèîíàë ÷àòûøìàçëûã, ùÿðÿ-
êÿò âÿ íèòã ïîçóíòóñó, ïñèõè àêòèâëèéèí åíìÿñè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ñöñòýå-
äèøëè øèçîôðåíèéà óøàãëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áþéöêëÿðäÿí ôÿðãëè
îëàðàã óøàãëàðäà áó ôîðìà áÿçè «ÿëàâÿ õöñóñèééÿòëÿðÿ» ìàëèêäèð. Áó ôîð-
ìàéà ìÿõñóñ îëàí êëèíèê ÿëàìÿòëÿðëÿ, éàõûí àäàìëàðà ãàðøû ìàðàüûí ñþí-
ìÿñè, àóòèçì, ïñèõè àêòèâëèéèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ éàíàøû áèð ñûðà ìÿùñóëäàð ïñè-
õîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, áåëÿ óøàãëàð áÿçÿí óéäóð-
ìà ñóàëëàðëà áþéöêëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð, àäè ñþùáÿòëÿðÿ ãåéðè-àäè ìàðàã ýþñ-
òÿðèðëÿð. Ñàðûøàí ùàëëàð, ãîðõó, øöáùÿ ÿëàìÿòëÿðè äàùà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð.
Áóíëàðëà éàíàøû áåëÿ óøàãëàðäà úèíñè ñôåðàéà ìÿõñóñ ïàòîëîæè ìåéèëëÿð àø-
êàð åäèëèð.
Ñöñòýåäèøëè, ôàñèëÿëÿðëÿ øèääÿòëÿíÿí øèçîôðåíèéàíûí óøàãëàð àðàñûíäà
ýåíèø éàéûëìûø âàðèàíòëàðû, ÿñàñÿí íåâðîçâàðè âÿ ïñèõîïàòâàðè äåáöòëÿ áàø-
ëàéàí ôîðìàëàðäûð. Òóòìàëàðëà øèääÿòëÿíÿí øèçîôðåíèéàíûí íèñáÿòÿí àç òÿñà-
äöô åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, î, çÿíýèí àòèïèê ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöõòÿëèô ãîðõó,
ïàòîëîæè óéäóðìà, íèòã ïîçóíòóñó âÿ ñ. èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Àôôåêòèâ, èïî-
õîíäðèê, ñåíåñòîïàòèê ÿëàìÿòëÿð, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìà âÿ êàòàòîíèéà
ÿëàìÿòëÿðèíÿ íèñáÿòÿí àç ðàñò ýÿëèíèð.
Êè÷èê éàøëàðäà òÿñàäöô åäèëÿí øèçîôðåíèéàíûí ÿñàñ âàðèàíòëàðû áóíëàð-
äûð: àôôåêòèâ, àôôåêòèâ-íåâðîçàáÿíçÿð, àôôåêòèâ ñàéûãëàìà, àôôåêòèâ-êàòàòî-
íèéà, ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä âÿ êàòàòîíèê ñèíäðîìëàðëà ýåäÿí ôîðìàëàð. Íèñ-
áÿòÿí áþéöê éàøëàðäà èñÿ ùÿéÿúàíëû-èïîõîíäðèê, äåïðåññèâ-ïàðàíîèä, êÿñ-
êèí ïàðàôðåíèéà âÿ éà îíåéîðèä ñèíäðîìëàðëà òÿçàùöð åäÿí àôôåêòèâ-ñàéûã-
ëàìà ôîðìàëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð.
Ðåêóððåíò ýåäèøëè øèçîôðåíèéà óøàãëàð àðàñûíäà àç ùàëëàðäà (5—10%) òÿ-
ñàäöô åäèëèð. Áó ôîðìà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîç êÿñêèí ÿëàìÿòëÿð-
ëÿ áàøëàéûð âÿ úöçè øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû èëÿ ðåìèññèéà âåðèð. Áèð ÷îõ ùàë-
ëàðäà òóòìà ùÿð ùàíñû áèð çÿðÿðëè àìèëëÿðëÿ, èíôåêñèéà, ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð,
ïñèõè òðàâìà âÿ ñ. èëÿ ÿëàãÿäàð áàø âåðèð.
Óøàãëàð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí øèçîôðåíèéàíûí ñîí äþâðöíöí òåç âÿ éà
ýåú ìåéäàíà ÷ûõìàñû, ãöñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí çÿíýèíëèéè õÿñòÿëèéèí ùàíñû éàø
äþâðöíäÿ áàøëàíìàñûíäàí âÿ ýåäèøèíèí øèääÿòèíäÿí àñûëûäûð. Àäÿòÿí, éà-
ìàí øèçîôðåíèéà êîáóä ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ëàêèí áÿçè ùàëëàð-
äà, õöñóñÿí õîøõàññÿëè ýåäèø ôîðìàëàðûíäà óçóíìöääÿòëè ãöñóðñóç ðåìèñ-
ñèéà, ùÿòòà ïðàêòèê ñàüàëìà äà ìöìêöíäöð.
Äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêà
Øèçîôðåíèéàíûí äèàãíîçó ÿñàñ — êîðäèíàë ÿëàìÿòëÿðèí àøêàð åäèëäèéè âÿ
áó õÿñòÿëÿðÿ õàñ îëàí øÿõñèééÿòèí þçöíÿìÿõñóñ äÿéèøèêëèêëÿðè ãåéä îëóí-
äóüó òÿãäèðäÿ ãîéóëìàëûäûð. Äèàãíîçóí ÿñàñëàíäûðûëìàñûíäà àíàìíåñòèê
ìÿëóìàòëàðûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Áåëÿëèêëÿ, øèçîôðåíèéàíûí òÿäãèãè-
íèí áóýöíêö ñÿâèééÿñèíäÿ äèàãíîç òàì ìÿíàñû èëÿ îíóí êëèíèêàñûíà ÿñàñ-
ëàíûð. Áóíóíëà éàíàøû áèð ñûðà ìöàéèíÿ öñóëëàðû, î úöìëÿäÿí, ïàðàêëèíèê-ëà-
áîðàòîð âÿ ïñèõîëîæè ñûíàãëàð ùÿêèìëÿðÿ øèçîôðåíèéàíûí äèàãíîñòèêàñûíäà
ìöÿééÿí éàðäûì ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Øèçîôðåíèéàíûí äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêàñûíû àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð, èí-
âàëéóñèîí, èíòîêñèêàñèîí âÿ ðåàêòèâ ïñèõîçëàðëà, ùÿì÷èíèí øÿõñèééÿò ïî-
çóíòóëàðû, íåâðîçëàð âÿ ñîìàòîýåí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ àïàðìàã ëàçûìäûð.
Øèçîôðåíèéàíû éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí õÿñòÿëèêëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ

úÿùÿò, õÿñòÿëèéèí ýåäèøè áîéó íèñáÿòÿí ñàäÿ ñèíäðîìëàðûí äàùà ìöðÿêêÿá
ñèíäðîìëàðëà ÿâÿç îëóíìàñû, éÿíè øèääÿòëÿíìÿñèäèð. Õÿñòÿëèéèí áåëÿ áèð
ãàíóíàóéüóíëóã ÿñàñûíäà èíêèøàô åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, ýåäèøè âÿ êëèíèê
ôîðìàëàðûíäàí àñûëû îëàðàã áèð ñûðà äèàãíîñòèê ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Øèçîôðåíèéàíûí áÿçè êëèíèê ôîðìàëàðûíäà ãàáàðûã øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíàí
âÿ òÿãðèáÿí õÿñòÿëÿðèí 80%-èíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí áèð ñûðà ÿëàìÿòëÿð, ìÿñÿ-
ëÿí, àóòèçì, êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð, ñàéûãëàìàëàð, ïñèõè àâòîìàòèçì, ìöúÿð-
ðÿä ìÿçìóíëó åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, åíåðæè ïîòåíñèàëûíûí åíìÿñè õÿñòÿ-
ëèéèí äèàãíîçóíó õåéëè àñàíëàøäûðûð.
Êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð, äöøöíúÿ ïîçóíòóñó âÿ ùÿðàðÿòèí éöêñÿëìÿñè èëÿ
ýåäÿí ôåáðèë-êàòàòîíèéà âÿ éà ùèïåðòîêñèê øèçîôðåíèéàíû ñîìàòèê, î úöìëÿ-
äÿí, èíôåêñèîí ïñèõîçëàðäàí òÿúðèä åòìÿê õåéëè ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Øèçîôðåíè-
éàíûí áó ôîðìàñû áÿçÿí äîüóøäàí âÿ éà éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðäÿí ñîíðà èí-
êèøàô åäèð. Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿëèéèí ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿðè âÿ äèíàìèêàñû úèä-
äè òÿùëèë îëóíìàëûäûð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, åêçîýåí ïñèõîçëàð ýöúëö
ïñèõîìàòîð îéàíìàëàð âÿ àðàáèð íÿçÿðÿ ÷àðïàí êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
äàâàì åäèð. Øèçîôðåíèéàäà èñÿ êàòàòîíèê ñèíäðîì òóòìàíûí ÿââÿëèíäÿí ñî-
íóíà êèìè þçöíö ýþñòÿðèð. Òóòìàëàðàðàñû äþâðäÿ øèçîôðåíèéà ö÷öí õàñ îëàí
áÿçè êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð âÿ åìîñèéà ïîçóíòóëàðû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí öìó-
ìè ñöñòëöê îëäóüó ùàëäà, åêçîýåí ïñèõîçëàðäà, àíúàã àñòåíèéà ùàëû ãåéä
îëóíóð.
Øèçîôðåíèéàíûí òóòìàëàðû åêçîýåí ïñèõîçëàðäà îëäóüóíäàí äàùà ÷îõ
äàâàì åäèð. Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí âÿ ñïåñèôèê
ÿëàìÿòëÿðäÿí ùåñàá îëóíàí ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä ñèíäðîìóí èíôåêñèîí, èí-
òîêñèêàñèîí åïèëåïòèê ïñèõîçëàðäà âÿ ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿ-
ëèêëÿðèíäÿ äÿ ðàñò ýÿëèíìÿñè õÿñòÿëèéèí äèàãíîñòèêàñûíäà ìöÿééÿí ÷ÿòèí-
ëèêëÿð òþðÿäèð.
Øèçîôðåíèéàäà ðàñò ýÿëèíÿí ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä ñèíäðîì, áèð ãàéäà
îëàðàã, ãàíóíàóéüóí òÿðçäÿ èíêèøàô åäÿí åíäîýåí ïðîñåñëÿ ÿëàãÿäàðäûð,
éÿíè ìöõòÿëèô õàðèúè àìèëëÿðèí ñèíäðîìóí ìÿçìóíóíà äÿõëè éîõäóð. Åéíè
çàìàíäà, õÿñòÿ îíà ëàãåéä ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð. Ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä
ñèíäðîìóí ìÿçìóíó èíôåêñèîí, èíòîêñèêàñèîí âÿ áåéíèí öçâè ïñèõîçëàðûí-
äà àäè õàðàêòåð äàøûéûð, õàðèúè òÿñèðÿ óéüóí îëàðàã äÿéèøèð, õÿñòÿ îíëàðû ýÿð-
ýèí åìîñèîíàë ùàëëàðëà èôàäÿ åäèð. Åïèëåïñèéà ïñèõîçóíäà èñÿ àôôåêòèâ ùàë
äèñôîðèéà âÿçèééÿòèíÿ ãÿäÿð êÿñêèíëÿøÿ áèëèð.
Áÿçè ùàëëàðäà ôàñèëÿëè ýåäÿí (ðåêóððåíò) øèçîôðåíèéàíû àôôåêòèâ
ïîçóíòóëàðäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê òÿëÿá îëóíóð. Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð ö÷öí õàñ
îëìàéàí ïîëèìîðô õàðàêòåðëè òóòìàëàð âÿ òóòìàäàí-òóòìàéà àðòàí
Øèçîôðåíèéàíûí åòèîïàòîýåíåçèíè èçàù åòìÿéÿ

÷àëûøàí íÿçÿðèéÿëÿð:
Åíäîýåí êîíñåïñèéàëàð: Åêçîýåí êîíñåïñèéàëàð:
l Èðñè íÿçÿðèééÿ l Èíôåêñèîí íÿçÿðèééÿ

l Åíäîêðèí íÿçÿðèééÿ (î úöìëÿäÿí âèðóñîëîæè)
l Èììóíîëîæû (èììóíîýåíåòèê) l ÌÑÑ-èí ïðåíàòàë
íÿçÿðèééÿ çÿäÿëÿìÿñè íÿçÿðèééÿñè
l Àóòîèíòîêñèêàñèéà l Ñòðåññ-àäàïòàñèéà
íÿçÿðèééÿ íÿçÿðèééÿñè âÿ ñ.
l Åíäîðôèí-åíêåôàëèí
íÿçÿðèééÿñè
øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ÿëàìÿòëÿðèíèí ãåéä îëóíìàñû ÿñàñ äèàãíîñòèê ýþñòÿ-

ðèúè êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð.
Àùûë éàøëàðäà áàøëàéàí äåïðåññèâ-ïàðàíîèä òóòìà èëÿ ýåäÿí ôàñèëÿëè øè-
çîôðåíèéàíûí ãîúàëûãþíö (èíâàëöñèîí) äåïðåññèéàäàí òÿúðèä åòìÿê ö÷öí
àøàüûäàêû èêè ÿñàñ õöñóñèééÿòè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð.
1. Øèçîôðåíèéà ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ôàíòàñòèê ìÿçìóíëó ôèçèêè òÿñèð ñà-
éûãëàìàëàðûíûí îëìàñû.
2. Ãîúàëûãþíö äåïðåññèéà ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ùÿéÿúàíëû-àôôåêòèí, ùÿ-
éÿúàíëû-èïîõîíäðèéà âÿ Êîòàð ñèíäðîìóíóí îëìàñû.
Àçøèääÿòëÿíÿí, ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéàíû íåâðîçëàð, øÿõñèééÿò
ïîçóíòóëàðû âÿ ðåàêòèâ ùàëëàðëà äèôåðåíñèàñèéà åòìÿê õåéëè ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð.
Áóíóí ñÿáÿáèíè èçàù åäÿí òÿäãèãàò÷ûëàð ãåéä åäèðëÿð êè, ñÿðùÿäè ïñèõè õÿñ-
òÿëèêëÿðëÿ àç øèääÿòëÿíÿí øèçîôðåíèéàíûí êëèíèê úÿùÿòúÿ áèð-áèðèíÿ éàõûí îë-
ìàñû ïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí öìóìèëèéèíäÿäèð. Ùÿð èêè ãðóï õÿñòÿëèêëÿð ö÷öí
áèðèíúè äÿðÿúÿëè ÿëàìÿòëÿðèí (àñòåíèéà, àôôåêò, èïîõîíäðèéà âÿ ïàðàíîéàë)
àøêàð åäèëìÿñè âÿ êëèíèê úÿùÿòúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè áàøëûúà øÿðòäèð. Ñèí-
äðîìëàðûí äèíàìèêàñûíû èçëÿéÿðÿê äÿãèã òÿùëèë ÿñàñûíäà øèçîôðåíèéà ö÷öí
õàñ îëàí ïîçèòèâ, èëê íþâáÿäÿ, òÿôÿêêöð, åìîñèéà âÿ ãàâðàìà ñôåðàñûíà àèä
îëàí ÿëàìÿòëÿðè âÿ íåãàòèâ — àóòèçì, øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè âÿ ñ. ÿëàìÿò-
ëÿðèí àøêàð åäèëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Øèçîôðåíèéà ö÷öí õàñ îëàí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ õÿñòÿëÿðèí
åìîñèîíàë ùàëûíûí òÿäðèúÿí ñþíìÿñè, ìàðàüûí, åéíè çàìàíäà éàøàìàã ùÿ-
âÿñèíèí àçàëìàñûäûð. ßëáÿòòÿ, áó ÿëàìÿòëÿðèí àøêàð åäèëìÿñè ìöÿééÿí âàõò
òÿëÿá åäèð. Õÿñòÿëèéèí ìöääÿòè àðòäûãúà ÿëàìÿòëÿðèí øèçîôðåíèéàíûí òÿáèÿòè-
íÿ óéüóí òÿðçäÿ ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ýåäèð, éÿíè õàðèúè òÿñèðëÿðëÿ ÿëàãÿ-
ñèçëèéè, ñîìàòèê øèêàéÿòëÿðèí éàâàø-éàâàø èïîõîíäðèê ìÿçìóí êÿñá åòìÿ-

ñè ãåéä åäèëèð.
Øèçîôðåíèéàíûí òÿäãèãèíäÿ áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóø Å.Áëþéëåðèí ôèêðèí-
úÿ àøàüûäàêû ö÷ ñèíäðîìóí áèðëèêäÿ ðàñò ýÿëèíìÿñè øèçîôðåíèéàíûí äèàãíî-
çóíó òÿñäèã åòìÿéÿ èìêàí âåðÿí áàøëûúà øÿðòäèð. Áëþéëåð òðèàäàñûíà àøàüû-
äàêûëàð àèääèð: 1) òÿôÿêêöðöí (àññîñèàòèâ ÿëàãÿëÿðèí) ïîçóëìàñû; 2) åìîñè-
éàëàðûí ïîçóíòóëàðû, ñèìâîëèêëèê, ïàðàäîêñàëëûã, àìáèâàëåíòëèê âÿ ñ.;
3) þçöíö âÿ ìöùèòè äÿðêåòìÿíèí éàäëàøìàñû, øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè.
Åòèîëîýèéàñû âÿ ïàòîýåíåçè
Øèçîôðåíèéàíûí åòèîëîýèéàñû âÿ ïàòîýåíåçèíèí þéðÿíèëìÿñè ïñèõèàòðèéà
ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿðèí ùÿìèøÿ äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìóøäóð. Åëìè
ÿäÿáèééàòäà òîïëàíìûø éöçëÿðëÿ òÿäãèãàò èøëÿðè, èðÿëè ñöðöëÿí îíëàðëà ùèïî-
òåç âÿ íÿçÿðèééÿëÿð áóíó ñöáóò åäèð.
Ìöàñèð òÿñÿââöðëÿðÿ ýþðÿ, øèçîôðåíèéà ìöõòÿëèô åòèîëîýèéàëû, èðñè
ìåéèëëèëèêëè, ùÿì÷èíèí áÿòíäàõèëè âÿ ïåðèíàòàë äàõèë îëìàãëà ìöõòÿëèô ïðî-
âîêàñèéàåäèúè àìèëëÿðè îëàí ùåòåðîýåí õÿñòÿëèêëÿð ãðóïóíà àèääèð.
Ãåéä åäèëÿíëÿðè ìöòëÿã ùåñàá åòìÿê ùÿëÿëèê ìöìêöí îëìàäûüû ö÷öí
òàðèõè áàõûìäàí ìàðàã êÿñá åäÿí òÿäãèãàòëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ôàéäàëû
îëàðäû.
Øèçîôðåíèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ïðèíñèïèàë ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí
áàøëûúà ìÿñÿëÿ õÿñòÿëèéèí åêçîýåí (õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðè) âÿ éà åíäîýåí
(èðñèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð îëàí àìèëëÿð) õàðàêòåðëè îëìàñûäûð. Ùÿëÿ 1898-úè èëäÿ
ìÿøùóð ðóñ ïñèõèàòðû Ñ.Ñ.Êîðñàêîâ øèçîôðåíèéàíûí (îíóí òÿñâèð åòäèéè äèç-
íîéà) èðñèééÿòëÿ ÿëàãÿñèíè ãåéä åòìèø, ùÿì äÿ õàðèúè ìöùèòèí çÿðÿðëè àìèë-
ëÿðèíèí (èíôåêñèéàíûí âÿ ïñèõè òðàâìàíûí) ðîëóíó ýþñòÿðìèøäèð.
Øèçîôðåíèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû èçàù åäÿí èëêèí íÿçÿðèééÿëÿðäÿí
áèðè Å. Êðåïåëèí òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí âÿ áèð ñûðà àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí
(Âåéëàíä, Ùèäåí, Å. À. Îñèïîâ, Â.À.Ãèëéàðîâñêè) èíêèøàô åòäèðèëÿí åíäîê-
ðèíîëîæè íÿçÿðèééÿ îëìóøäóð. Øèçîôðåíèéà çàìàíû îðãàíèçìäÿ ìöðÿêêÿá
ùàðìîíàë äÿéèøèêëèêëÿð ýåòìÿñèíè, úèíñè éåòèøêÿíëèê, ùàìèëÿëèê, äîüóø âÿ
êëèìàêñ äþâðöíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã, ùÿìèí àëèìëÿð îíó
åíäîêðèí ïîçóíòóëàðëà ÿëàãÿäàð îëàí õÿñòÿëèê êèìè èçàù åòìÿéÿ úÿùä ýþñ-
òÿðìèøëÿð.
Ùàçûðäà ÿí ÷îõ äèããÿòè úÿëá åäÿí èðñè íÿçÿðèééÿäèð. Áó íÿçÿðèééÿíèí
òÿðÿôäàðëàðû èêè ìöùöì ôàêòû ÿñàñ ýþòöðÿðÿê øèçîôðåíèéàíûí ñûðô åíäîýåí
(èðñè) õÿñòÿëèê îëìàñûíû ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ùÿìèí ôàêòëàðäàí áèðèíúèñè
õÿñòÿëÿð ïîïóëéàñèéàñûíäà ãîùóìëóã äÿðÿúÿñè éàõûíëàøäûãúà õÿñòÿëÿíìÿ
ùàëëàðûíûí àðòìàñû, èêèíúèñè èñÿ õÿñòÿëèéèí òÿêéóìóðòàëû ÿêèçëÿðäÿ úöòéó-

ìóðòàëû ÿêèçëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà éöêñÿê ôàèç òÿøêèë åòìÿñèäèð.
Ïàòîëîæè èðñèééÿòèí ðîëóíó äÿãèãëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ÕÕ ÿñðèí 60-úû
èëëÿðèíäÿ, åéíè âàõòäà èêè ãðóï òÿäãèãàò÷ûëàð øèçîôðåíèéàíûí èêè ìîäåëèíè
òÿðòèá åòäèëÿð. Ë.Ùåñòîí äîüóøäàí ö÷ ýöí ñîíðà õÿñòÿ àíàëàðäàí àéðûëìûø,
ñàüëàì àèëÿëÿðäÿ òÿðáèéÿ îëóíìóø óøàãëàðû óçóí èëëÿðäÿí ñîíðà ìöàéèíÿ
åäÿðÿê áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëäè êè, âàëèäåéíëÿðè õÿñòÿ îëàí, ëàêèí ñàüëàì àèëÿ-
äÿ òÿðáèéÿ îëóíìóø óøàãëàð àðàñûíäà, âàëèäåéíëÿðè ñàüëàì îëàí âÿ þçýÿ àè-
ëÿëÿðäÿ òÿðáèéÿ îëóíàí óøàãëàðà íèñáÿòÿí øèçîôðåíèéàéà òóòóëìà ùàëëàðû äà-
ùà ÷îõäóð. Áàøãà ñþçëÿ, øèçîôðåíèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ïàòîëîæè èðñèé-
éÿòèí ðîëó òÿñäèã åäèëèðäè.
4-úö úÿäâÿë
Ãîùóìëàð àðàñûíäà øèçîôðåíèéàéà òóòóëìà
ùàëëàðû (%-ëÿ)
Ïîïóëéàñèéàëàð Ôàèçëÿð
Öìóìè ïîïóëéàñèéàäà 0,5 — 1
Èêèíúè äÿðÿúÿëè ãîùóìëàð àðàñûíäà
(ÿìè, äàéû, õàëà, áèáè óøàãëàðû) 4—8
Þýåé áàúû-ãàðäàøëàð àðàñûíäà 6—7
Äîüìà áàúû-ãàðäàøëàð àðàñûíäà 15 — 20
Âàëèäåéíëÿðäÿí áèðè õÿñòÿ îëàðñà 15 — 25
Âàëèäåéíëÿðäÿí ùÿð èêèñè õÿñòÿ îëàðñà 25 — 50
Äèçèãîò (úöòéóìóðòàëû) ÿêèçëÿðäÿ 30 — 45
Ìîíîçèãîò (òÿêéóìóðòàëû) ÿêèçëÿðäÿ 65 — 86
Àìåðèêà âÿ Äàíèìàðêà àëèìëÿðè èñÿ áèîëîæè âàëèäåéíëÿðè ñàüëàì âÿ

õÿñòÿ îëàí, ëàêèí ìöõòÿëèô (ùÿì ñàüëàì, ùÿì äÿ õÿñòÿ) àèëÿëÿðäÿ òÿðáèéÿ
îëóíìóø óøàãëàðû ìöàéèíÿ åòäèëÿð. Ìÿãñÿä, èêè øÿðòè ùèïîòåçè éîõëàìàã
èäè. 1-úè øèçîôðåíèéàíûí ñÿáÿáè äöçýöí àïàðûëìàéàí òÿðáèéÿ âÿ àèëÿäàõèëè
ïîçóíòóëàðäûðñà, õÿñòÿ òÿðáèéÿ÷èëÿðèí óøàãëàðûíäà õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû äàùà
÷îõ îëìàëû èäè. 2-úè, ÿýÿð øèçîôðåíèéà èðñè õÿñòÿëèêäèðñÿ, òÿðáèéÿ÷èíèí ñÿù-
ùÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áèîëîæè âàëèäåéèíëÿðè õÿñòÿ îëàí óøàãëàð àðàñûíäà
õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû äàùà ÷îõ îëìàëû èäè. Àïàðûëàí òÿäãèãàò ýþñòÿðèð êè, òÿð-
áèéÿ÷èëÿðèí ñÿùùÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áèîëîæè âàëèäåéíëÿðè ñàüëàì îëàí
óøàãëàð àðàñûíäà õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû 1%-äÿí àðòûã ãåéä îëóíìóð. Áó êèìè
åëìè àõòàðûøëàðäàí ñîíðà øèçîôðåíèéàíûí åòèîïàòîýåíåçèíèí èðñè úÿùÿòúÿ þé-
ðÿíèëìÿñè äàùà äà ñöðÿòëÿíäè.
4
reng
Beyinin müdafiԥ
mexanizminin
zԥiflԥmԥsi (irsi qüsur)
Zülalların beyin
hüceyrԥsindԥn xaricԥ
axması AT
Limfoid
.. ... ....
.. sistem
Antitellԥrin yaranması
Ñõåì 5. Øèçîôðåíèéàíûí ïàòîýåíèçèíÿ èììóíîáèîëîæè éàíàøìà
Èðñè ìåéèëëèéèí âÿ ñòðåññ àìèëèíèí îëìàñû øèçîôðåíèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõ-

ìàñûíà ñÿáÿá îëàí øÿðòëÿðäÿí áèðè êèìè ãÿáóë îëóíà áèëÿð. Ýþñòÿðèëÿí áàø-
ëûúà øÿðòëÿðäÿí áàøãà, ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí àìèëëÿð ñûðàñûíà éàø àìèëèíè äÿ
äàõèë åòìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿëèêëÿ, áó êîíñåïñèéàíû íÿçÿðÿ àëûá, ùÿð áèð àìè-
ëèí õöñóñè ÷ÿêèñèíè äÿ ìöÿééÿí åòìÿê ëàçûìäûð. Àøàüûäàêû ôîðìóë àáñòðàêò
øÿêèëäÿ îëñà äà áó ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã ýÿòèðìÿê ö÷öí òÿêëèô åäèëìèøäèð.
Ñúù = 3õ + 2é + ç.
õ — èðñè àìèë,
é — ñòðåññ àìèëè,
ç — éàø àìèëèäèð.
Ùÿð áèð ðÿãÿìèí ìàêñèìóì ùÿääè 25% ãÿáóë åäèëÿðñÿ, øèçîôðåíèéàíûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí ýþñòÿðèëÿí ðÿãÿìëÿðèí úÿìè 100-ÿ áÿðàáÿð îëìàñû
âàúèá øÿðòäèð. Àíúàã áó øÿðò þäÿíäèêäÿ øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè ìåéäàíà ÷û-
õûð. Ýþðöíäöéö êèìè, éàëíûç èðñè àìèë âÿ éà äèýÿð èêè àìèë àéðû-àéðûëûãäà
øèçîôðåíèéàéà ñÿáÿá îëà áèëìèð. Áóíóí ö÷öí èðñè àìèëèí ìöòëÿã (ùå÷ îëìàç-
ñà 25% ùÿúìèíäÿ) âÿ äèýÿð àìèëëÿðèí (áöòþâëöêäÿ 75%) òÿñèðè âàúèáäèð.
Ñîí èëëÿðèí òÿäãèãàòëàðûíà ÿñàñëàíàðàã áÿçè àëèìëÿð ýöìàí åäèðëÿð êè,
øèçîôðåíèéà ïîëèýåí õÿñòÿëèêäèð, éÿíè áèð íå÷ÿ ýåíëÿð òÿðÿôèíäÿí òþðÿíèð.
Endokrin
mübadilԥsinin Hԥrԥkԥt aktivliyi
4
pozuntusu
Ferment ømmunogenezin
reng
mübadilԥsinin güclԥnmԥsi
pozuntusu
EEQ-nin
güclԥnmԥsi
Biokimyԥvi
pozuntular Neyrotransmitterlԥrin
miqdarının kԥsgin
dԥyiúmԥsi
Maddԥlԥr
mübadilԥsi Laktat-Piruvat
pozuntusu ԥmsalının artması
Ñèíàïòèê
Endorfinlԥrin
miqdarının ÿëàãÿíèí
Sinaptik
Áåéèí
ïîçóëìàñû
ԥlaqԥnin
vԥ ya
ùöúåéðÿñè
Beyin pozulması
keyfiyyԥtinin hüceyrԥsi
Àóòîàíòèýåíëÿð.
dԥyiúmԥsi
.. ... ..
Àóòîèììóí
Autoantigenlԥr
Autoantigenlԥr.
ïàòàëîýèéàíûí
Autoimmun
éàðàíìàñû.
patalogiyanın
yaranması
Ñõåì 6. Áèîëîæè àêòèâ ìàääÿíèí éàðàíìàñû âÿ òÿñèð íþâëÿðè ùûããûíäà ôÿðçèéÿ
Àóòîèíòîêñèêàñèéà íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè

çàìàíû èðñè ÷àòûøìàçëûã âÿ éà õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ îðãà-
íèçìäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿí âÿ ñèíèð ùöúåéðÿëÿðèíèí íîðìàë ôÿàëèééÿòèíè ïîçàí
òîêñèíëÿðÿ (ìåòàáîëèòëÿðÿ) ÿùÿìèééÿò âåðèðëÿð. Á è î ë î æ è à ê ò è â
ì à ä ä ÿ àäëàíäûðûëàí áó òîêñèíëÿðèí áåéíèí äàõèëèíäÿ âÿ éà äèýÿð îðãàí-
ëàðäà éàðàíìàñû ìöáàùèñÿëèäèð. Àõû, áåéèí þçöíö éàä òÿñèðëÿðäÿí ãîðóìàã
ö÷öí ùåìàòîåíñåôàëèòèê áàðéåðÿ ìàëèêäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, îëèãîôðåíè-
éàíûí êëèíèê ôîðìàëàðûíäàí áèðè îëàí ôåíèëêåòàíóðèéà, ãàðàúèéÿðäÿ ñèíòåç
îëóíàí ôåíèëàëàíèí ôåðìåíòèíèí ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Äå-
ìÿëè, áåéèí ùöúåéðÿñèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí òîêñèíëÿð áåéèíäÿí êÿíàðäà äà éà-
ðàíà áèëÿð.
Áèð ãðóï àëèìëÿð (×.Ñìèòñ, À.Ôðèäùîôåð) àóòîèíòîêñèêàñèîí àìèë êèìè
áèîýåí àìèëëÿðÿ (êàòåõîëàìèíëÿð, èíäîëàìèíëÿð) ÿùÿìèééÿò âåðèðëÿð. Îíëà-
ðûí ôèêðèíúÿ áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíäÿ áó ìàääÿëÿðèí áèîñèíòåçèíèí ïîçóëìàñû
øèçîôðåíèéà çàìàíû ìöøàùèäÿ îëóíàí ÿëàìÿòëÿðèí êëèíèê ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.
Äèýÿð àëèìëÿð (Î.Àðíîëä, Ù.Ùîôìàí, Ó.Ôðîìåí) êàðáîùèäðàò åíåðæè ìöáà-
äèëÿñè ïîçóíòóñóíà öñòöíëöê âåðèðëÿð. Ïñèõèàòðèéà òÿúðöáÿñèíäÿ òÿòáèã åäè-
ëÿí ÿêñÿð ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð ñèíèð ñèñòåìè ùöúåéðÿëÿðèíèí äîôàìèí ðåñåï-
òîðëàðûíû áëîêàäà åòäèéèíè ÿñàñ ýþòöðÿðÿê, áÿçè ìöÿëëèôëÿð äîôàìèí ìàääÿ-
ñèíèí ðîëóíó ãåéä åäèðëÿð. Áèîêèìéÿâè, äàùà äÿãèã äåñÿê, íåéðîìåäèàòîð-
ëàð íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñÿí, ÿí ÷îõ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí äîôàìèí ùèïîòåçè-

íèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ðÿâàú âåðÿí, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí, ìÿùç äîôàìèí
ðåñåïòîðëàðû âàñèòÿñèëÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿñèäèð. Áó ùèïîòåçè äàùà äà èíàíäûðûúû
åäÿí áèð ñûðà äèýÿð ìåäèàòîðëàðûí ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðèíè ýöúëÿíäèðìÿñè ôàêòû-
äûð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð èñÿ ìöõòÿëèô òîõóìà âÿ ùöúåéðÿëÿðäÿ ÌÀÎ (ìîíî-
àìèíîêñèäàçà) ôåðìåíòèíèí ÷àòûøìàçëûüûíà ÿùÿìèééÿò âåðèðëÿð. Ýþðöíäöéö
êèìè, îðãàíèçìÿ àóòîèíòîêñèêàñèîí òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿë-
ìÿñè èìêàíëàðû ÷îõäóð. Áó ìàääÿëÿðèí ùàíñûíûí äàùà ìöùöì ÿùÿìèééÿò
êÿñá åòìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã øèçîôðåíèéà çàìàíû îíëàðûí âàðëûüûíû ñö-
áóò åäÿí åêñïåðèìåíòàë òÿúðöáÿëÿð êèôàéÿò ãÿäÿðäèð. Öìóìè øÿêèëäÿ äå-
ñÿê, îíëàð øèçîôðåíèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿðèí ãàíûíû âÿ éà äèýÿð áèîëîæè ìà-
éåëÿðèíè (ëèìôà, ùàðàì èëèê ìàéåñè, ñèäèê) òÿúðöáÿ ùåéâàíëàðûíà éåðèòìÿê-
ëÿ, îíóí òÿðêèáèíäÿêè òîêñèê ìàääÿíèí âÿ éà áèîëîæè àêòèâ ìàääÿíèí —
ÁÀÌ âàðëûüûíû ñöáóò åäÿí òÿúðöáÿëÿðäèð.
Õÿñòÿëÿðèí âÿ ñàüëàì àäàìëàðûí ãàí çÿðäàáû éåðèäèëìèø èêè ãðóï òÿúðö-
áÿ ùåéâàíëàðûíäà àøàüûäàêû òÿñèðëÿðè ìöøàùèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð.
1) Áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíèí åëåêòðèê àêòèâëèéèíèí (åëåêòðîåíñåôàëîãðàììà
ÿéðèñèíèí èíòåíñèâëèéè) àðòìàñû.
2) Äàâðàíûøäà ìöøàùèäÿ îëóíàí ïîçóíòóëàð: àãðåññèâëèê, éåìÿêäÿí
èìòèíà åòìÿê, íåãàòèâèçì.
3) Áèîëîæè ñòðåññ ðåàêñèéàñûíûí ýöúëÿíìÿñè, Å×Ñ-èí, ëåéêîñèòëÿðèí, ãàí-
äà øÿêÿðèí âÿ ñ.-íèí àðòìàñû.
ùizofreniya
ù o e ya Norma
Øÿêèë 12. Ïîçèòðîí-åìèññèîí òîìîãðàôèéàäà (ÏÅÒ) áåéèíèí

áÿçè ñàùÿëÿðèíäÿ àêòèâëèéèí àçàëìàñû
4) Èììóíèòåò ðåàêñèéàëàðûíûí — èììóíîýåíåçèí ýöúëÿíìÿñè — àíòèòåë

ñèíòåçèíèí àðòìàñû.
5) Áåéèí òîõóìàñûíûí øÿêÿðè ìÿíèìñÿìÿ ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñûíû
ýþñòÿðÿí ëàêòàò-ïèðóâàò ÿìñàëûíûí àðòìàñû.
6) Ñèíèð ùöúåéðÿëÿðèíèí ìåìáðàí êå÷èúèëèéèíèí ïîçóëìàñû.
Øèçîôðåíèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿðèí ãàíûíäà õöñóñè òîêñèê ìàääÿíèí âàð-
ëûüûíû ñöáóò åäÿí Àìåðèêà àëèìè Ð.Ùèòñèí àïàðäûüû èøëÿð áþéöê ìöáàùèñÿ-
ëÿðÿ ñÿáÿá îëäó. 1956—1957-úè èëëÿðäÿ, î, õÿñòÿëÿðèí ãàíûíäà ò à ð à ê -
ñ å è í àäëû ìàääÿ àøêàð åòäè. Áó ìàääÿíè ùåéâàíëàð, ñîíðà èñÿ êþíöëëö-
ëÿð öçÿðèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðÿðÿê îíóí øèçîôðåíèéàéà ìÿõñóñ ÿëàìÿòëÿð
ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéèíè íöìàéèø åòäèðäè. Òàðàêñåèí éåðèäèëìèø øÿõñëÿðäÿ áèð ñûðà
ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿð: éåìÿêäÿí èìòèíà åòìÿê, ñòóïîð, ùàëëöñèíàñèéàëàð, øöá-
ùÿëèëèê, áèð ñûðà åìîñèîíàë ïîçóíòóëàð ìåéäàíà ÷ûõäû. Áèð íå÷ÿ ñààòäàí áèð
íå÷ÿ ýöíÿäÿê äàâàì åäÿí áó ÿëàìÿòëÿð øèçîôðåíèéàíûí ÿëàìÿòëÿðèíÿ ÷îõ
îõøàéûðäû. Äöíéàíûí áàøãà ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà áó òÿúðöáÿíèí òÿêðàðû òàðàê-
ñåèíèí ñïåñèôèêëèéèíè òÿñäèã åòìÿäè. Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà Ð.Ùèòñ þçö åòèðàô åòäè
êè, îíóí êÿøô åòäèéè òàðàêñåèí ãàí çÿðäàáûíûí çöëàë òÿðêèáëè ÆýÝ-èììóíîã-
ëîáóëèí àäëàíàí ôðàêñèéàñûäûð.
Ñîí èëëÿðäÿ èììóíîïàòîëîæè ùèïîòåç èíòåíñèâ îëàðàã òÿäãèã îëóíìàã-
äàäûð. Î, èðñè âÿ àóòîèíòîêñèêàñèéà íÿçÿðèééÿëÿðèíäÿí òÿúðèä îëóíìóø øÿ-
êèëäÿ äåéèë, îíëàðëà áèðëèêäÿ þéðÿíèëèð. Áó ëèìôîñèòëÿðèí íîðìàë ôóíêñèéàñû-
íûí ïîçóëìàñû âÿ áåéèí òîõóìàñûíà ãàðøû àíòèòåëëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ
ÿñàñëàíûð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, íîðìàë èììóí ðåàêñèéàëàðû òÿìèí åäÿí ëèìôîñèò-
ëÿð èêè ìÿíáÿäÿ: ñöìöê èëèéè âÿ òèìóñ âÿçèñèíäÿ éàðàíûð. Àíòèòåëëÿðèí ÿìÿ-
ëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ôÿàë ðîë îéíàéàí ëèìôîñèòëÿðèí áèð ãèñìè ñöìöê èëèéèíäÿí
áèðáàøà ãàí äþâðàíû ñèñòåìèíÿ êå÷èð. Áóíëàð Á-ëèìôîñèòëÿð àäëàíûð âÿ ùó-
ìîðàë èììóíèòåòäÿ èøòèðàê åäèð. Ùöúåéðÿ èììóíèòåòè ðåàêñèéàíû òÿìèí åäÿí
äèýÿð ãðóï ëèìôîñèòëÿð èñÿ òèìóñ âÿçèñèíäÿ éåòèøäèêäÿí ñîíðà ãàíà äàõèë
îëóð. Áóíëàðà òèìóñäàí àñûëû âÿ éà Ò-ëèìôîñèòëÿð äåéèëèð. Òèìóñ, Ò-ëèìôîñèò-
ëÿðè éåòèøäèðÿí ìÿðêÿçè îðãàí îëìàãëà åéíè çàìàíäà éàä ùöúåéðÿëÿðè
íåéòðàëëàøäûðàí, éÿíè îíóí àíòèýåíÿ ÷åâðèëìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëàí áèð îð-
ãàíäûð. Áåëÿ êè, òèìóñ âÿçèñè âÿ Ò-ëèìôîñèòëÿðèí ôóíêñèîíàë ïîçóíòóñó éàä
òîõóìàëàðà, î úöìëÿäÿí, îðãàíèçìèí þç òîõóìàëàðûíà ãàðøû àíòèòåëëÿð éà-
ðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áó äà èììóíîïàòîëîæè ïðîñåñèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû áåéèí òîõóìàñûíà ãàðøû àíòèòåëëÿðèí ÿìÿ-
ëÿ ýÿëìÿñè âÿ îíóí ìèãäàðûíûí õÿñòÿëèéèí øèääÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã àðòìàñû,
áó õÿñòÿëèéè àóòîèììóí õÿñòÿëèêëÿð ñûðàñûíà àèä åòìÿéÿ èìêàí âåðìèøäèð.
Ñîí èëëÿð áó ùèïîòåçè òÿñäèã åäÿí äèýÿð ôàêòëàð äà àøêàð îëóíìóøäóð. Ñàü-
ëàì àäàìëàðà íèñáÿòÿí õÿñòÿëÿðäÿ ëèìôîñèòëÿðèí ñïîíòàí àêòèâëèéèíèí éöê-
ñÿëìÿñè, òèìóñ âÿçèñèíÿ ãàðøû àíòèòåëëÿðèí éàðàíìàñû, õðîíèê õÿñòÿëÿðäÿ èì-

ìóíîëîæè ðåàêòèâëèéèí àøàüû åíìÿñè âÿ ñ. áóíà ìèñàë îëà áèëÿð. Ùàçûðäà èðñè
÷àòûøìàçëûã ÿñàñûíäà àóòîèíòîêñèêàñèîí âÿ èììóíîïàòîëîæè ùèïîòåçëÿðè ÿëà-
ãÿëÿíäèðÿí éåíè íÿçÿðèééÿ èíêèøàô åòìÿêäÿäèð.
Øèçîôðåíèéàíûí åòèîïàòîýåíåçèíèí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí
úÿùäëÿð áèð ñûðà åëì ñàùÿëÿðèíèí, ìÿñÿëÿí, èììóíîëîýèéà, ìîëåêóëéàð ýå-
íåòèêà, áèîëîæè êèìéà âÿ ñ. èíêèøàôû èëÿ áàüëû îëäóüóíäàí áó òÿäãèãàòëàðûí
çÿíýèíëÿøìÿñè ýÿëÿúÿê ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿúÿêäèð.
Ïàòîìîðôîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð. Øèçîôðåíèéàíûí ïàòîìîðôîëîæè ñóáñòðàòû-
íûí þéðÿíèëìÿñèíÿ ÕÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà áàøëàíìûøäûð. Õÿñòÿëÿðèí þëöìöí-
äÿí ñîíðà áåéèí ìàääÿñèíèí âÿ äàõèëè îðãàíëàðûí ìèêðîñêîïèê òÿäãèãè çà-
ìàíû ìöõòÿëèô äÿéèøèêëèêëÿðèí àøêàð åäèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, îíëàðûí ùå÷
áèðè ñïåñèôèê äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê ïîçóíòó êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèë-
ìÿìèøäèð.
Ìèêðîñêîïèê äÿéèøèêëèêëÿð ãàáûã ãàíãëèîç âÿ ãëèîç ùöúåéðÿëÿðÿ àèääèð.
Ãàáûã íåéðîíëàðûíäà òàïûëàí ïàòîëîýèéà äèñòðîôèê õàðàêòåðëè îëóá, þäåì,
èøåìèéà, âàêóàëèçàñèéà, ùöúåéðÿëÿðèí ëèïîèäëÿðëÿ äîëìàñû ÿëàìÿòëÿðè èëÿ
þçöíö áèðóçÿ âåðèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ñàüëàì ùöúåéðÿëÿð àðàñûíäà êè÷èê ïà-
òîëîæè îúàãëàð, ìÿùâ îëìóø íåéðîíëàð âÿ áîøëóãëàð àøêàð åäèëìèøäèð. Ùèïåð-
òîêñèê øèçîôðåíèéà çàìàíû áåéèí ìàääÿñèíäÿ þäåì, äàìàðëàðûí ùèïåðåìè-
éàñû, íþãòÿâàðè ãàíñûçìà ÿëàìÿòëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. ßí äÿãèã ìö-
àéèíÿ öñóëëàðûíäàí áèðè îëàí êîìïéóòåð òîìîãðàôèéàñû éàëíûç áÿçè òÿñàäöô-
ëÿðäÿ áåéèí òîõóìàëàðûíûí ùÿúìèíèí àçàëìàñû ôàêòûíû òÿñäèã åäÿ áèëìèøäèð.
Ìöàëèúÿ ìåòîäëàðû äà ÿëÿëõöñóñ ïñèõîôàðìàêîëîæè ìàääÿëÿð øèçîôðåíè-
éàíûí ïàòîìîðôîëîýèéàñûíà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Óçóí èëëÿð ïñèõîòðîï ìàä-
äÿëÿðëÿ ìöàëèúÿ îëóíàí õÿñòÿëÿðäÿ éóõàðûäà òÿñâèð îëóíàí ïàòîëîæè îúàãëà-
ðû òàïìàã ìöìêöíäöð.
Ìöàëèúÿ
Õÿñòÿëèéèí åòèîïàòîýåíåçèíèí äÿãèã þéðÿíèëìÿìÿñè ìÿãñÿäÿóéüóí
ìöàëèúÿ ôîðìàëàðû òÿòáèã åòìÿéÿ èìêàí âåðìèð. Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè þé-
ðÿíèëìÿéÿ áàøëàíûëäûüû âàõòäàí èíäèéÿäÿê, êöëëö ìèãäàðäà ìöàëèúÿ öñóëëà-
ðû âÿ äÿðìàí ìàääÿëÿðè ñûíàãäàí êå÷èðèëìèøäèð. Îíëàðäàí áÿçèëÿðè èíäè äÿ
þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿìèøäèð. Ýåíèø éàéûëìûø ìöàëèúÿ âàñèòÿëÿðè áóíëàð-
äûð: ïñèõîôàðìàêîëîæè ìöàëèúÿ ìåòîäó, úÿíýîëìà òóòìàëàðû èëÿ ìöàëèúÿ, ïè-
ðîýåí ìöàëèúÿ öñóëó, ìÿøüóëëóã (ÿìÿê) òåðàïèéàñû, ïñèõîòåðàïèéà. Íèñáÿ-
òÿí àç òÿòáèã åäèëÿí ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí èñÿ àøàüûäàêûëàðû ãåéä åòìÿê
îëàð: ãàíêþ÷öðìÿ, ïÿùðèç òåðàïèéàñû, èììóíîòåðàïèéà, ïëàçìîôîðåç âÿ ñ.
Øèçîôðåíèéàíûí ìöàëèúÿñèíÿ èìêàí äàõèëèíäÿ òåç áàøëàìàã ëàçûìäûð.
Ìöàëèúÿíèí ýåúèêìÿñè èúòèìàè-òÿùëöêÿëè ôÿàëèééÿò ðèñêèíè àðòûðûð. Èëê åïèçî-

äóí ìöàëèúÿñèíèí òåç áàøëàíìàñû 90% ïàñèéåíòëÿðèí âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàø-
ìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
Èëê åïèçîäóí ìöàëèúÿñèíè ñòàñèîíàðäàí êÿíàðäà àïàðìàã ìÿñëÿùÿòäèð,
áó ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíäà ìöàëèúÿéÿ ýþðÿ ãîðõó âÿ éàíëûø ôèêèð ùèñ-
ñèíè êå÷èðÿí ïàñèéåíòëÿð âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí ïñèõîëîæè òðàâìà âÿ òÿø-
âèøèíè àçàëäûð. Ñòàñèîíàð éàðäûì þçöíÿ âÿ ÿòðàôäàêûëàðà çÿðÿð éåòèðìÿ ðèñêè
îëàí, ùÿìúèíèí àèëÿäÿ âÿ éà èúìàäà ýþñòÿðèëÿí éàðäûìûí ñÿâèééÿñè êèôàéÿò
åòìÿéÿí ïàñèéåíòëÿð ö÷öí ëàçûìäûð.
Èëê äÿôÿ ïñèõîòðîï äÿðìàí âàñèòÿëÿðè ãÿáóë åäÿí ïàñèéåíòëÿðÿ ôàðìà-
êîëîæè ìöàëèúÿ ÷îõ åùòèéàòëà òÿéèí åäèëìÿëèäèð. ßýÿð õÿñòÿíèí âÿçèééÿòè
èìêàí âåðèðñÿ, èëê 1-2 ýöí ÿðçèíäÿ àíòèïñèõîòèêëÿð òÿéèí åòìÿìÿê îëàð. Ëà-
êèí áó çàìàí òÿøâèø âÿ éóõó ïîçóíòóñóíó àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí áåíçî-
äèàçåïèíëÿð (äèàçåïàì, ôåíàçåïàì, íèòðàçåïàì) òÿéèí åòìÿê ëàçûìäûð.
Àòèïèê àíòèïñèõîòèêëÿð øèçîôðåíèéàíûí ìöàëèúÿñè öúöí áèðèíúè ñå÷èì
äÿðìàí âàñèòÿëÿðèäèð, áåëÿ êè, îíëàð äàùà éàõøû òîëåðàíòëûüà âÿ ýåúèêìèø
äèñêèíåçèéàíûí èíêèøàô åòìÿñèíèí àøàüû ðèñêèíÿ ìàëèêäèðëÿð. ßñàñ íöìàéÿí-
äÿëÿðèíÿ Îëàíçàïèíè, Ðèñïåðèäîíó, Ñåðòèíäîëó, Êëîçàïèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Øèçîôðåíèéàíûí èëê åïèçîäó îëàí õÿñòÿëÿðÿ àíòèïñèõîòèêëÿðèí êè÷èê äîçà-
ëàðûíû, 7 ýöí ìöääÿòèíäÿ áàøëàíüûú ìöàëèúÿ äîçàñûíà (îëàíçàïèí ö÷öí - 10
ìý, ðèñïåðèäîí ö÷öí - 2 ìã, ñåðòèíäîë ö÷öí - 8ìã., çèïðàçèäîí ö÷öí - 80
ìã.), ãÿäÿð àðòûðàðàã âÿ ö÷ ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ òÿéèí åòìÿê îëàð.
ßýÿð åôôåêò êèôàéÿò ãÿäÿð äåéèëñÿ, ñîíðàêû 4 ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ, òÿäðèúÿí,
ýþñòÿðèëÿí äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí äîçàñûíû îðòà òåðàïåâòèê äîçàéà ÷àòäûðìàã
ëàçûìäûð (ðèñïåðèäîí - 4 ìã, îëàíçàïèí - 20 ìã, ñåðòèíäîë - 16 ìã., çèïðà-
çèäîí - 160 ìã,).
Êèôàéÿò ãÿäÿð ùÿññàñëûã, ìåéëëèëèê îëìàéàí âÿ éà èíòèùàð ðèñêè éöêñÿê
îëàí ùàëëàðäà êëîçàïèíÿ (êëîçàïèíèí áàøëàíüûú äîçàñû 12,5 ìã/ýöí) êå÷èí
âÿ éà óçóíìöääÿòëè òÿñèð ýþñòÿðÿí (ïðîëîíý - ðèñïåðèäîí - ÚÎÍÑÒÀ) èí-
éåêñèéà øÿêëèíäÿ àòèïèê àíòèïñèõîòèêèí òÿéèí åäèëìÿñè ìÿñëÿùÿòäèð.
Èëê åïèçîäóí ìöàëèúÿñè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ìöíòÿçÿì îëàðàã ïàñèéåí-
òèí ïñèõè ñàüëàìëûüûíûí ìîíèòîðèíãèíè (èíòèùàð åòìÿ âÿ äèýÿð èúòèìàè-òÿùëö-
êÿëè ôÿàëèééÿò ðèñêèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê äàõèë îëìàãëà) àïàðìàã ëàçûìäûð.
Øèçîôðåíèéàíûí èëê åïèçîäóíó êå÷èðìèø ÿêñÿðèééÿò ïàñèéåíòëÿð õÿñòÿëèéèí
áèðèíúè èëè ÿðçèíäÿ ïñèõèàòð ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöíòÿçÿì ìöøàùèäÿ
îëóíìàëû âÿ îíëàðûí ïñèõè ñàüëàìëûã ïðîáëåìè òàì ùÿëë îëóíìàéàíà ãÿäÿð
èëêèí éàðäûì ñèñòåìèíÿ ýþíäÿðèëìÿìÿëèäèðëÿð.
Ïñèõîñîñèàë ìöäàõèëÿëÿð ìöàëèúÿíèí ÿââÿëèíäÿ áþéöê ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèêäèðëÿð. Áåëÿ êè, îíëàð äàâàìëû âÿ ìöíàñèá éàðäûì ö÷öí øÿðàèò éàðà-
äûðëàð, õÿñòÿëèéèí èêèíúèëè íÿòèúÿëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëûðëàð âÿ ñàüàëìàüà êþ-
ìÿê åäèðëÿð. Èëê åïèçîääàí ñîíðà ðåìèññèéà âÿçèééÿòèíäÿ ïàñèéåíòëÿðèí

ïñèõîëîæè, ñîñèàë, àèëÿ òÿëÿáàòëàðûíûí þäÿíèëìÿñè äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìà-
ëûäûð.
Êÿñêèíëÿøìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ øèçîôðåíèéàíûí ìöàëèúÿñè ïñèõîòèê ÿëàìÿò-
ëÿðèí àüûðëûüûíûí àçàëäûëìàñû, þçöíÿ âÿ éà ÿòðàôäàêûëàðà çÿðÿð éåòèðìÿ ðèñ-
êèíèí àðàäàí ýþòöðöëìÿñè, þç äàâðàíûøûíà ýþðÿ íÿçàðÿòèí éàõøûëàøäûðûëìàñû,
éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ôóíêñèîíàë àäàïòàñèéàíûí ÿëäÿ îëóíìàñû, òåðàïåâòèê
ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñû, óçóíìöääÿòëè ïåðñïåêòèâäÿ ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè-
íèí ìöÿééÿí åäèëìÿñèäèð.
Êÿñêèí åïèçîäóíóí ìöàëèúÿñè àìáóëàòîð øÿðàèòäÿ àïàðûëà áèëÿð, ïñèõè-
àòðèéà õÿñòÿõàíàñûíà/øþáÿñèíÿ ùîñïèòàëèçàñèéàíû èñÿ ñîí òÿäáèð êèìè äèýÿð
ìöàëèúÿ öñóëëàðû ñÿìÿðÿ âåðìÿäèêäÿ, íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Ùîñ-
ïèòàëèçàñèéà ìèíèìóì ìöìêöí îëàí ãûñà ìöääÿòÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð.
Ñòàñèîíàð ìöàëèúÿéÿ åùòèéàú þòäöêäÿ èñÿ õÿñòÿ òÿõèðÿ ñàëûíìàäàí ñòàñè-
îíàðäàí ÷ûõàðûëìàëûäûð. Êÿñêèí åïèçîäóí ìöàëèúÿñè àäÿòÿí 4-8 ùÿôòÿäÿí
÷îõ îëìóð.
Àíòèïñèõîòèê âàñèòÿíèí ñå÷èëìÿñè ùÿêèì, ïàñèéåíò âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿ-
ðè (ãàíóíè íöìàéÿíäÿëÿðè) èëÿ áèðýÿ òåðàïåâòèê åôôåêò âÿ òÿùëöêÿñèçëèê áà-
õûìûíäàí ÿñàñëàíäûðûëàðàã ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. Êÿñêèí åïèçîäóí òåðàïè-
éàñû çàìàíû êëèíèêè àìèëëÿðëÿ éàíàøû ïàñèéåíòèí ïñèõîëîæè âÿ ñîñèàë òÿëÿáàò-
ëàðû, ùÿì÷èíèí àíòèïñèõîòèê äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí òÿòáèãèíèí ÿââÿëêè òÿúðö-
áÿñè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Àòèïèê àíòèïñèõîòèêëÿðèí áàøëàíüûú òåðàïåâòèê äîçàñûíû òÿäðèúÿí îðòà òå-
ðàïåâòèê äîçàéà ãÿäÿð àðòûðìàãëà (3-4 ýöíäÿ 1 äÿôÿ) òÿéèí åäèëÿ áèëÿð.
Àòèïèê àíòèïñèõîòèêëÿðèí äîçàñûíû ÿëàâÿ òÿñèðëÿðèí èíêèøàô åòìÿ ìöìêöíëö-
éö èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ñöðÿòëÿ àðòûðìàãäàí ÷ÿêèíìÿê ëàçûìäûð, ùàíñûëàð êè,
ñîíðà õÿñòÿíèí ìöàëèúÿéÿ îëàí ìåéëëèëèéèíÿ ìÿíôè òÿñèð åäÿ áèëÿð.
ßýÿð êå÷ìèøäÿ ïàñèéåíòäÿ ìöÿééÿí äÿðìàíäàí éàõøû åôôåêò ãåéä
åäèëèáñÿ, òÿêðàð êÿñêèíëÿøìÿ çàìàíû åéíè äÿðìàí âàñèòÿñè òÿéèí îëóíà áè-
ëÿð. Êÿñêèí åïèçîäóí ìöàëèúÿñèíäÿ ÿíÿíÿâè íåéðîëåïòèêèí äîçàñû ýöíäÿ
300-äÿí 1000 ìã-à ãÿäÿð õëîðïðîìàçèí åêâèâàëåíòè àðàñûíäà äÿéèøèð. Äÿð-
ìàí âàñèòÿñè àëòû ùÿôòÿäÿí àç îëìàéàí ìöääÿòÿ òÿéèí åäèëìÿëèäèð.
Êÿñêèí åïèçîäóí ìöàëèúÿñè äèýÿð äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí òÿéèí åäèëìÿ-
ñèíè òÿëÿá åäÿ áèëÿð. Àíòèäåïðåññàíòëàð éàíàøû äåïðåññèéà îëäóüó çàìàí òÿ-
éèí åäèëèð. Ëàêèí íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áÿçè àíòèäåïðåññàíòëàð âÿçèééÿ-
òè êÿñêèíëÿøäèðÿ áèëèðëÿð. Áåíçîäèàçåïèíëÿð òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàí ÿëàìÿòëÿ-
ðèíèí ìöàëèúÿñèíäÿ òÿéèí åäèëèðëÿð, áåëÿ êè, àíòèïñèõîòèêëÿðèí ñàäàëàíàí ÿëà-
ìÿòëÿðÿ òÿñèðèíèí áàøëàíìàñû ö÷öí âàõò òÿëÿá îëóíóð. ßùâàë-ðóùèééÿ ñòà-
áèëèçàòîðëàðû (Ìÿñ. Êàðáàìàçåïèí, Ëèòèóìóí ïðåïàðàòëàðû âÿ ñ.) àãðåññèâ
äàâðàíûøû îëàí õÿñòÿëÿðÿ òÿéèí åäèëÿ áèëÿð .
Êÿñêèí ìÿðùÿëÿäÿ ïñèõîñîñèàë ìöäàõèëÿëÿð àéäûí âÿ àðäûúûë ÿëàãÿ âà-

ñèòÿñèëÿ ãûúûãëàíäûðûúû âÿ ñòðåññ àìèëëÿðèíèí òÿñèðëÿðèíèí àçàëäûëìàñûíà, òÿù-
ëöêÿñèç ÿòðàô ìöùèòèí éàðàäûëìàñûíà, õÿñòÿéÿ èðÿëè ñöðöëÿí òÿëÿáëÿðèí àçàë-
äûëìàñûíà, àèëÿ öçâëÿðèíÿ äÿñòÿê âÿ ìÿñëÿùÿò âåðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìÿëè-
äèð.
Îéàíìà âÿçèééÿòèíäÿ òÿúèëè òÿäáèðëÿð. ßêñÿð ïàñèéåíòëÿðäÿ òÿúèëè
òÿäáèðëÿðÿ åùòèéàú îëìóð. Î, õÿñòÿíè äàùà éöíýöë öñóëëàðëà ñàêèòëÿøäèðìÿê
ìöìêöí îëìàéàí, ìöñòÿñíà ùàëëàðäà òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. Éàääà ñàõëàìàã
ëàçûìäûð êè, òÿúèëè ìöäàõèëÿ ïàñèéåíòëÿðÿ íåãàòèâ ïñèõîëîæè òÿñèð ýþñòÿðÿ áè-
ëÿð. Òÿúèëè ìöäàõèëÿäÿ ìÿãñÿä ïñèõè âÿçèééÿòèí ìöàëèúÿñè äåéèë, þçöíÿ âÿ
ÿòðàôäàêûëàðà çÿðÿð éåòèðìÿ ðèñêèíèí àçàëäûëìàñûäûð.
Ïàñèéåíò äÿðìàí ãÿáóë åòìÿéÿ ðàçûëàøäûãäà, îðàë àíòèïñèõîòèê äÿðìàí
âàñèòÿëÿðèíÿ öñòöíëöê âåðèëìÿëèäèð. Òÿúèëè ñàêèòëÿøäèðèúè äÿðìàíëàðà åùòèéà-
úû îëàí ïàñèéåíòèí îðàë äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí ãÿáóë îëóíìàñûíäàí èìòèíà åò-
ìÿñè çàìàíû îíà äÿðìàíû ÿçÿëÿäàõèëè èíéåêñèéà ôîðìàñûíäà òÿéèí åòìÿê
ëàçûìäûð. Äÿðìàí âàñèòÿñèíèí âåíàäàõèëè éåðèòìÿ öñóëó ìöñòÿñíà ùàëëàðäà
àïàðûëûð.
Òÿúèëè òÿäáèð ö÷öí áèðèíúè ñå÷èì äÿðìàí âàñèòÿñè 5-10 ìã. òàáëåò ôîð-
ìàñûíäà îëàí îëàíçåïèíäèð, îíó, 5-10 ìã. äîçàäà äèàçåïàìûí ãÿáóëó èëÿ
áèðýÿ òÿéèí åòìÿê îëàð. Èíéåêñèéà çÿðóðÿòè îëäóãäà 5 ìã ùàëîïåðèäîë âÿ
éà 5 ìã. äèàçåïàìäàí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Îéàíìà øèääÿòëè îëäóãäà åéíè
çàìàíäà ùàëîïåðèäîëóí âÿ äèàçåïàìûí èíéåêñèéàñûíû òÿéèí åòìÿê ëàçûì-
äûð. ßýÿð ýþçëÿíèëÿí åôôåêòè ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí îëìóðñà, äèýÿð ïðåïà-
ðàòëàðäàí (àìèíàçèí, òèçåðñèí) èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.
Òÿúèëè òÿäáèðëðäÿí ñîíðà èëê ñààò ÿðçèíäÿ ùÿéàòè âàúèá ýþñòÿðèúèëÿðèí
(íÿáç, òÿíÿôôöñ òåçëèéè, À/Ò) äàèìè ìîíèòîðèíãèíè àïàðìàã çÿðóðèäèð, ñîíðà
ìîíèòîðèíã ùÿð 0,5 ñààòäàí áèð ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Äÿðìàíëàðûí ÿëàâÿ òÿñèðëÿðèíèí ÿëàìÿòëÿðè ùóøóí èòèðèëìÿñè, ùÿääèí-
äÿí àðòûã òîðìîçëàíìà, öíñèéÿòèí èòèðèëìÿñè, êëèíèê ìÿíçÿðÿíèí êÿñêèí äÿ-
éèøìÿñèäèð. Íåéðîëåïòèêëÿðèí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ÿëàâÿ òÿ-
ñèðëÿð îëàðñà 2-4 ìã áèïåðèäåí ôëóìàíåçèë, àêèíèòîí, ñèêëàäîë âÿ ñ. òÿéèí åò-
ìÿê ëàçûìäûð.
Òÿëÿá îëóíàí ùàëëàðäà òÿñáèò (ùÿðÿêÿòèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû) åäèëìÿ-
íèí òÿòáèãè ÿñàñëàíäûðûëìàëû, ñÿíÿäëÿøäèðèëìÿëè âÿ ìèíèìóì ãûñà ìöääÿòÿ
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð.
Ñòàáèëëÿøìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìöàëèúÿâè òÿäáèðëÿð. Ñàáèòëÿøìÿ (ñòàáèë-
ëÿøìÿ) ìÿðùÿëÿñèíäÿ øèçîôðåíèéàíûí ìöàëèúÿñèíäÿ ìÿãñÿä êÿñêèíëÿøìÿ-
íèí èíêèøàô åòìÿ åùòèìàëûíû àçàëòìàã, ïàñèéåíòèí úÿìèééÿòäÿêè ùÿéàòà óé-
üóíëàøìàñûíà éàðäûì åòìÿê, ãàëûã ÿëàìÿòëÿðèíè àðàäàí ýþòöðìÿê, ðåìèññè-
éàíû äÿðèíëÿøäèðìÿêäèð.
ßýÿð ïàñèéåíòäÿ êÿñêèí åïèçîä äþâðöíäÿ ìöÿééÿí äÿðìàí âàñèòÿëÿ-

ðèíèí ãÿáóëó çàìàíû éàõøûëàøìà ãåéä åäèëèðñÿ âÿ ÿëàâÿ òÿñèðëÿð éîõñà, åëÿ
áó äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíè åéíè äîçàäà ìèíèìóì 6 àé ìöääÿòèíÿ äàâàì åò-
äèðìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
ßíÿíÿâè íåéðîëåïòèêäÿí ÿëàâÿ òÿñèðëÿð îëìàäàí éàõøû òåðàïåâòèê åô-
ôåêò àëûðñà, éåíè îðàë àòèïèê àíòèïñèõîòèê ìàääÿëÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöëìöð. ßýÿð ïàñèéåíòäÿ òåðàïåâòèê åôôåêòèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã,
ÿíÿíÿâè íåéðîëåïòèêëÿðèí ãÿáóëó èëÿ ÿëàãÿäàð ÿëàâÿ òÿñèðëÿð ãåéä åäèëèðñÿ,
éåíè îðàë àòèïèê àíòèïñèõîòèê ìàääÿëÿðè òÿéèí åòìÿê ëàçûìäûð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà êÿñêèí åïèçîäóí ãûñàìöääÿòëè ìöàëèúÿñè ö÷öí ñå÷èë-
ìèø äÿðìàí âàñèòÿëÿðè ñàáèòëÿøìÿ (ñòàáèëëÿøìÿ) ìÿðùÿëÿñèíäÿ åôôåêòëè âÿ
òÿùëöêÿñèç âàñèòÿ êèìè óéüóí ýÿëìÿéÿ áèëÿð. Áóíà ýþðÿ òÿòáèã åäèëÿí äÿð-
ìàí âàñèòÿëÿðèíèí äîçàëàðûíû õÿñòÿíèí ùàçûðêû âÿçèééÿòèíÿ âÿ òÿëÿáëÿðèíÿ
óéüóíëàøäûðìàã ëàçûìäûð.
Åêñòðàïèðàìèä ÿëàìÿòëÿðèí êîððåêñèéàñûíäà èñòèôàäÿ îëóíàí àíòèïàð-
êèíñîíèçì âÿ äèýÿð âàñèòÿëÿð (Ñèêëîäîë, àêèíèòîí, àðòàí âÿ ñ.) àíòèïñèõîòèê
äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí ÿëàâÿ òÿñèðëÿðèíè àðàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí ãûñàìöääÿò-
ëè òÿéèí åäèëìÿ ùàëëàðû ìöñòÿñíà îëìàãëà, òåðàïåâòèê âàñèòÿ êèìè òÿòáèã
åäèëìÿìÿëèäèðëÿð. Áó äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí óçóí ìöääÿò òÿéèí åäèëìÿñèí-
äÿí ÷ÿêèíìÿê ëàçûìäûð.
Ñàáèòëÿøìÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ ïàñèéåíòèí âÿçèééÿòè ïñèõîñîñèàë òÿäáèðëÿð
ñïåêòðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Áóíëàðà ïàñèéåíòèí õÿñòÿëèê ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàòëàíäûðûëìàñûíûí àðòûðûëìàñû, ìöàëèúÿéÿ ìåéëëèëèéèí ôîðìàëàø-
äûðûëìàñû, àèëÿ ìöäàõèëÿëÿðè, óçóíìöääÿòëè éàðäûì ïðîãðàìûíûí èøëÿíèá ùà-
çûðëàíìàñû àèääèð.
Ìöàëèúÿéÿ ðåçèñòåíòëèéèí (äàâàìëûëûüûí) àðàäàí ãàëäûðûëìàñû. Áÿçè
õÿñòÿëÿðäÿ äöçýöí ñå÷èëìèø òåðàïèéàéà áàõìàéàðàã, ìöàëèúÿéÿ ðåçèñ-
òåíòëèê (äàâàìëûëûã) ãåéä îëóíà áèëÿð. Áó ùàëëàðäà ùÿêèìëÿð ïåññèìèçìÿ
(áÿäáèíëèéÿ) ãàïûëìàìàëûäûðëàð, ÷öíêè áåëÿ ïàñèéåíòëÿðäÿ áèð ãÿäÿð ýåú
áàøëàìàñûíà áàõìàéàðàã, ðåìèññèéà íàäèð ùàäèñÿ äåéèë. Òåðàïåâòèê ðåçèñ-
òåíòëèéèí ñÿáÿáëÿðè ÷îõ âàõò ìöàëèúÿ ðåæèìèíÿ ðèàéÿò îëóíìàìà, äÿðìàíëà-
ðûí ÿëàâÿ òÿñèðëÿðè, äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí ãàðøûëûãëû òÿñèðëÿðè, ïñèõîàêòèâ
ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ âÿ ñîñèàë ÿùàòÿäÿ àõòàðìàã ëàçûìäûð.
ßýÿð àäåêâàò òåðàïåâòèê äîçàäà, ïàñèéåíòÿ ÿëàâÿ òÿñèðëÿð ýþñòÿðìÿ-
éÿí èêè àðäûúûë òÿéèí åäèëìèø äÿðìàí âàñèòÿñè (ùå÷ îëìàñà áèðè ÀÀ îëàí) ìè-
íèìóì 6 ùÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ ýþçëÿíèëÿí êëèíèê åôôåêòè âåðìèðëÿðñÿ, î ùàëëàð-
äà òåðàïåâòèê ðåçèñòåíòëèê òÿéèí åäèëèð.
Ãÿáóë åäèëÿí àíòèïñèõîòèê äÿðìàí âàñèòÿñèíèí êèôàéÿò ãÿäÿð åôôåêò
ýþñòÿðìÿìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð òåðàïåâòèê ðåçèñòåíòëèê ùàëëàðûíäà îíó áàøëàíüûú
äîçà 50 ìã/ýöí îëìàãëà, òÿäðèúÿí äîçàíû 300 ìã/ýöíÿ ãÿäÿð àðòûðìàãëà
êëîçàïèí èëÿ ÿâÿç åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Êèôàéÿò ãÿäÿð òåðàïåâòèê åô-
ôåêò îëìàäûãäà, êëîçàïèíè äèýÿð àíòèïñèõîòèê âàñèòÿëÿðëÿ áèðýÿ òÿéèí åòìÿê
îëàð. Èêèíúè äÿðìàí âàñèòÿñèíèí ñå÷èëìÿñè êîíêðåò ïàñèéåíò ö÷öí îíóí áþ-
éöê åôôåêòèâëèéè âÿ äàùà éàõøû òîëåðàíòëûüû (äèýÿð äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíÿ íèñ-
áÿòÿí) èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
ßýÿð ìöàëèúÿéÿ ðåçèñòåíòëèê (äþçöìëöëöê), õÿñòÿíèí äÿðìàíëàðûí ãÿ-
áóë ðåæèìèíÿ ÿìÿë åòìÿñèíÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìåéëëè îëìàìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð-
äûðñà óçóíìöääÿòëè òÿñèð ýþñòÿðÿí (ïðîëîíã - ðåïåðèäîí ÚÎÍÑÒÀ) àíòèï-
ñèõîòèê äÿðìàí âàñèòÿñèíèí òÿéèí åäèëìÿ ìöìêöíëöéöíö íÿçÿðäÿí êå÷èð-
ìÿê ëàçûìäûð. Óçóíìöääÿòëè òÿñèð ýþñòÿðÿí (ïðîëîíã) äÿðìàí âàñèòÿëÿðè
ñòàíäàðò äîçàëàðäà âÿ âàõò èíòåðâàëëàðûíà ÿìÿë åäèëìÿêëÿ òÿéèí îëóíìàëû-
äûð. Îíëàðûí òÿéèíè çàìàíû, äÿðìàí âàñèòÿñèíèí ÿçÿëÿäàõèëè èíéåêñèéàñûíûí
éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿñèíÿ ìöíòÿçÿì
ýÿëèøëÿð âÿ éà òèááè ïåðñîíàëûí åâÿ ýåòìÿñè êèìè òÿøêèëàòè èøëÿð ìöÿééÿí
åäèëìÿëèäèð.
Òåðàïåâòèê ðåçèñòåíòëèéè îëàí õÿñòÿëÿðäÿ ïîçèòèâ åôôåêòè ìöàëèúÿéÿ
êîãíèòèâ-äàâðàíûø òåðàïèéàñûíû (ÊÄÒ) ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ÿëäÿ åòìÿê îëàð.
Áóíäàí áàøãà àèëÿ ìöäàõèëÿëÿðè âÿ íîðìàë ùÿéàò øÿðàèòèíèí ñàõëàíìàñû
ìöàëèúÿéÿ ðåçèñòåíòëèéè (äþçöìëöëöéö) îëàí õÿñòÿëÿð ö÷öí ÷îõ âàúèáäèð.
Áåëÿ êè, îíëàð úÿìèééÿòäÿ òÿúðèä îëóíìà ðèñêèíÿ ìàëèêäèð, àèëÿëÿðè èñÿ ìö-
àëèúÿ íÿòèúÿñèíäÿ ýþçëÿíèëÿí åôôåêòèí îëìàìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ðóùäàí äöøÿ
áèëÿðëÿð.
Ðåìèññèéà äþâðöíäÿ ìöàëèúÿ. Ðåìèññèéà äþâðöíäÿ òåðàïèéàíûí
ìÿãñÿäëÿðè ñàáèò ïñèõè âÿçèééÿòè ñàõëàìàã, òÿêðàð êÿñêèíëÿøìÿëÿðèí ãàðøû-
ñûíû àëìàã, ìàêñèìóì èìêàí äÿðÿúÿñèíäÿ úÿìèééÿòäÿ òàì äÿéÿðëè ùÿéà-
òà ãàéûòìàã, ïðîäóêòèâ ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíè èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ éà áÿð-
ïà åòìÿê, ùÿéàò êåéôèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàãäûð. Ðåìèññèéà ìÿðùÿëÿñèíäÿ
àíòèïñèõîòèê äÿðìàí âàñèòÿëÿðè äÿñòÿêâåðèúè òåðàïèéà ÿâÿçåäèëìÿçäèð. Âÿ-
çèééÿòè âÿ äÿñòÿêâåðèúè òåðàïèéàíûí òîëåðàíòëûüûíû ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿ-
äèëÿ, ðåìèññèéà äþâðöíäÿ õÿñòÿëÿðèí ìöàéèíÿñè 3 àéäà áèð äÿôÿäÿí àç îë-
ìàéàðàã àïàðûëìàëûäûð. Áó çàìàí êëèíèê åôôåêò, äÿðìàíëàðûí ÿëàâÿ òÿñèð-
ëÿðè âÿ ìöàëèúÿ àëàíëàðûí ãÿíàÿòáÿõø îëìàñû ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
ßíÿíÿâè íåéðîëåïòèêëÿð ðåìèññèéà äþâðöíäÿ êè÷èê äîçàëàðäà òÿéèí åäè-
ëÿ áèëÿð, ÷öíêè éöêñÿê äîçàíûí öñòöíëöéö ùàããûíäà äÿëèë éîõäóð âÿ áóíäàí
áàøãà éöêñÿê äîçàëàð õÿñòÿëÿð òÿðÿôèíäÿí äàùà ïèñ ãàðøûëàíûð.
Øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí äÿñòÿêëÿéèúè ìöàëèúÿíèí íÿ âàõò äàéàíäûðìà-
ñûíû ãàáàãúàäàí äÿãèã ýþñòÿðÿí öñóë ìþâúóä äåéèë. Âÿçèééÿòèí êÿñêèíëÿø-
ìÿñèíèí âÿ êÿñêèí åïèçîäóí òÿêðàð èíêèøàô åòìÿñèíèí éöêñÿê ðèñêèíè íÿçÿ-
ðÿ àëàðàã, èêè âÿ äàùà ÷îõ åïèçîä êå÷èðìèø õÿñòÿëÿðäÿ äÿñòÿêëÿéèúè òåðà-
ïèéàíû àäÿòÿí 2 èëäÿí àç îëìàéàí ìöääÿòÿ òÿéèí åòìÿê ëàçûìäûð. Àíòèï-
ñèõîòèê äÿðìàí âàñèòÿñèíèí ãÿáóëóíóí êÿñèëìÿñè ìöìêöí îëà áèëÿúÿê êÿñ-

êèíëÿøìÿ ÿëàìÿòëÿðèíèí äàèìè ìîíèòîðèíãèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ, òÿäðèúÿí
2-4 àé ÿðçèíäÿ àïàðûëìàëûäûð.
Ùÿòòà ñòàáèë ðåìèññèéà âÿçèééÿòèíäÿ îëäóãäà áåëÿ øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿ-
ëÿð èøÿ äöçÿëìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ õåéëè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøûðëàð âÿ óçóí
ìöääÿò èøñèç ãàëûðëàð. ßìÿê ãàáèëèééÿòèíè áÿðïà åòìÿê âÿ èøÿ äöçÿëìÿê èñ-
òÿéÿí øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿð àðàñûíäà ñîñèàë âÿ ÿìÿê ðåàáèëèòàñèéàñû ïðîã-
ðàìëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûð.
Ïñè õî ñî ñè àë ìö äà õè ëÿ ëÿð.
1.Àèëÿ ìöäàõèëÿëÿðè. Àèëÿ øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿéÿ éàðäûì ýþñòÿðÿí ÷îõ
áþéöê âàñèòÿäèð. Ëàêèí åéíè çàìàíäà àèëÿ öçâëÿðè þç éàõûíëàðûíûí õÿñòÿëè-
éèíèí íåãàòèâ ïñèõîëîæè âÿ ñîñèàë íÿòèúÿëÿðèíè ùèññ åäèðëÿð. Àèëÿ ìöäàõèëÿëÿ-
ðèíÿ õÿñòÿéÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ àèëÿ èëÿ ÿìÿêäàøëûüûí èíêèøàô åòäèðèë-
ìÿñè, õÿñòÿëèê âÿ ìöàëèúÿ ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìÿñè, àèëÿíèí äèýÿð
öçâëÿðèíäÿ åìîñèîíàë äèñòðåññèí àçàëäûëìàñû, ïîçèòèâ àèëÿ àòìîñôåðèíèí ñàõ-
ëàíìàñû, õÿñòÿëèê èëÿ ÿëàãÿäàð ìöÿééÿí ïðîáëåìëÿðèí ùÿëë åäèëìÿñè, ïàñè-
éåíò áàðÿñèíäÿ ðåàë èñòèãàìÿòèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè äàõèëäèð. Àèëÿ ìöäàõè-
ëÿëÿðè ìöìêöí ãÿäÿð òåç áàøëàíìàëû âÿ ìöàëèúÿíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ
àïàðìàëûäûð. Îðàéà àèëÿ öçâëÿðè àðàñûíäà õöñóñè ÷àï âÿ âèäåî ìàòåðèàëëàðûí
éàéûëìàñû äà äàõèë åäèëìÿëèäèð.
2. Ìÿëóìàòëàíäûðìà. Ïàñèéåíòëÿðèí õÿñòÿëèê âÿ ìöàëèúÿ ìåòîäëàðû
ùàããûíäà áèëèê ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè êÿñêèíëÿøìÿëÿðèí ìèãäàðûíû
àçàëäûð. Áó, ìöàëèúÿéÿ ìåéëëèëèéèí éàõøûëàøäûðûëìàñû, ïàñèéåíòëÿðèí ýþñòÿðè-
ëÿí éàðäûìäàí ãÿíàÿòáÿõøëèëèéèíèí âÿ êÿñêèíëÿøìÿëÿðèí åðêÿí ÿëàìÿòëÿðè
ùàããûíäà ìÿëóìàòëàíäûðûëìàñûíûí àðòûðûëìàñû ùåñàáûíà áàø âåðèð.
3. Êîãíèòèâ-äàâðàíûø òåðàïèéàñû (ÊÄÒ). Øèçîôðåíèéà çàìàíû ÊÄÒ
ìÿãñÿäè ìöàëèúÿéÿ ðåçèñòåíò (äàâàìëû) ÿëàìÿòëÿðèí, ùÿì÷èíèí õÿñòÿëèéèí
åìîñèîíàë, êîãíèòèâ âÿ äàâðàíûøëà áàüëû íÿòèúÿëÿðèíèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû-
äûð. Ñòàíäàðò ôàðìàêîëîæè ìöàëèúÿ èëÿ áèðýÿ ÊÄÒ ðåìèññèéàíûí áàøëàìàñûíû
ñöðÿòëÿíäèðèð.
Àäÿòÿí øèçîôðåíèéà çàìàíû ÊÄÒ ùÿôòÿäÿ 1 äÿôÿ îëìàãëà, 20 ôÿðäè
ïñèõîòåðàïåâòèê ñåññèéàäàí èáàðÿòäèð. Ëàêèí ãàëûã òÿçàùöðëÿðèíèí îëìàñû,
ÿëàâÿ ýþðöøëÿðèí êå÷èðèëìÿñè çÿðóðÿòè éàðàäà áèëÿð. ÊÄÒ, õöñóñèëÿ, êîìîð-
áèä (éàíàøû) ïîçóíòóñó îëàí âÿ ýöúëö åìîñèîíàë äèñòðåññ êå÷èðÿí øèçîôðå-
íèéàëû õÿñòÿëÿðÿ äàùà ÷îõ ëàçûìäûð.
4. Ñîñèàë ãàáèëèééÿòëÿðèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè. Øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðÿ
ñîñèàë ãàáèëèééÿòëÿðèí þéðÿäèëìÿñè, õöñóñèëÿ, õÿñòÿëèê ýÿíú âÿ éåíèéåòìÿ
éàøëàðûíäà áàøëàäûãäà áó ãàáèëèééÿòëÿðèí èíêèøàô åòìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. Õÿñ-
òÿëèéè óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí øÿõñëÿð ñîñèàë ãàáèëèééÿòëÿðèíè èòèðÿ áèëÿð.
Øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðÿ öíñèééÿò ãàáèëèééÿòëÿðèíèí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè,
øÿõñëÿð àðàñû ÿëàãÿëÿðèí ñàõëàíìàñû, þçöíÿõèäìÿò (þçöíÿ ãóëëóã) âÿ ìöñ-

òÿãèë éàøàìàã èìêàíëàðûíûí éàõøûëàøäûðûëìàñûíà àèä îëàí õöñóñè òÿëèìëÿðèí
àïàðûëìàñû ëàçûìäûð. Ñîñèàë ãàáèëèééÿòèí þéðÿäèëìÿñè ìöÿééÿí ÿëàìÿòÿ
âÿ éà õÿñòÿíèí òÿëÿáëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàëûäûð êè, îíëàðûí úÿìèééÿòäÿ
éàøàìàñûíû éöíýöëëÿøäèðÿ áèëñèí.
5. ßìÿê òåðàïèéàñû. ßìÿê òåðàïèéàñû èíñàíûí ôóíäàìåíòàë ÿìÿê òÿ-
ëàáàòûíà âÿ ùöãóãóíà ÿñàñëàíûð. ßìÿê òåðàïèéàñû ïàñèéåíòëÿðèí ñîñèàë ôÿà-
ëèééÿòèíè éàõøûëàøäûðûð, õÿñòÿëèéÿ ýþðÿ ÿëèëëèéè âÿ õÿðúëÿðè àçàëäûð, ùÿì÷è-
íèí õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíèí ïèñëÿøìÿ ðèñêèíè àøàüû ñàëûð. Õÿñòÿëÿðèí ïåøÿ òÿëè-
ìè èëÿ ÿìÿê òåðàïèéàñû ñàùÿñèíäÿ õöñóñè ùàçûðëàíìûø ìöòÿõÿññèñëÿð ìÿø-
üóë îëìàëûäûðëàð. Øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí èìêàíëàðûíà óéüóí èø òàïìàã
àðçóëàðû äÿñòÿêëÿíìÿëè âÿ îíëàð èøÿ äöçÿëòìÿ àýåíòëèêëÿðèíÿ ýþíäÿðèëìÿ-
ëèäèðëÿð. Øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí èøÿ äöçÿëäèëìÿñè îíëàðûí ïåøÿ òÿëÿáàòëà-
ðûíà óéüóí âÿ éöêñÿê òÿùëöêÿñèçëèê òåõíèêàñû òÿëÿáëÿðèíÿ ìàëèê îëàí õö-
ñóñè èø éåðëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Øè çîô ðå íè éà ëû õÿñ òÿ ëÿ ðÿ éàð äûì ýþñ òÿ ðÿí ìö ÿñ ñè ñÿ ëÿð.
1. Èëêèí òèááè éàðäûì ìöÿññèñÿëÿðè. Ðàéîí (øÿùÿð) ïîëèêëèíèêàëàðû øèçîô-
ðåíèéàëû õÿñòÿëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ âàúèá ðîë îéíàéà áèëÿð. Áó ìö-
ÿññèñÿëÿðäÿ èøëÿéÿí ùÿêèìëÿð ÷îõ âàõò áèðèíúè äÿôÿ øèçîôðåíèéà ÿëàìÿòëÿ-
ðè àøêàð îëóíàí ïàñèéåíòëÿðèí èëê äÿôÿ ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè ìöòÿõÿññèñëÿð
îëóðëàð. Èëêèí ñÿùèééÿ ñèñòåìè ùÿêèìëÿðè ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðèíè àøêàð åòìÿéè,
ìÿñëÿùÿò õèäìÿòëÿðèíè âÿ áåëÿ õÿñòÿëÿðè ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ ö÷öí ìöòÿ-
õÿññèñëÿðÿ ýþíäÿðìÿê äàõèë îëìàãëà, èëê éàðäûì ýþñòÿðìÿéè áàúàðìàëûäûð-
ëàð.
Åéíè çàìàíäà, ñàùÿ òåðàïåâòëÿðè âÿ àèëÿ ùÿêèìëÿðè õÿñòÿëÿðè ðåìèññè-
éà äþâðöíäÿ îíëàðûí òÿáèè ÿùàòÿñèíäÿ äàùà ÷îõ ìöøàùèäÿ åòìÿê èìêàíû-
íà ìàëèêäèðëÿð, îíà ýþðÿ äÿ îíëàð ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿêè ìöòÿõÿññèñ-
ëÿðëÿ éàíàøû øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿ-
ëèäèðëÿð.
Øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèááè éàðäûì ñèñòåìèíÿ ýþí-
äÿðèëìÿñè àøàüûäàêû ùàëëàðäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð:
- Ïñèõè âÿçèééÿòèí êÿñêèíëÿøìÿñè
- Òåðàïèéà ðåæèìèíÿ ðèàéÿò îëóíìàìàñû
- Ìöàëèúÿéÿ ãàðøû ìÿíôè ðåàêñèéàíûí îëìàñû
- Ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè
- Þçöíÿ âÿ ÿòðàôäàêûëàðà çÿðÿð éåòèðìÿ ðèñêèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè
- ßëàâÿ ìöàéèíÿíèí âÿ éà ìöòÿõÿññèñèí ìÿñëÿùÿòèíèí çÿðóðè îëìàñû.
2. Àìáóëàòîð ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðè. Àìáóëàòîð éàðäûìà èõòèñàñëàø-
äûðûëìûø ïñèõèàòðèéà àìáóëàòîð ìöÿññèñÿëÿðäÿ âÿ ðàéîí ïîëèêëèíèêàëàðûíûí
ïñèõèàòðèéà êàáèíåòëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿí éàðäûì àèääèð. Àìáóëàòîð éàðäûìûí
öñòöíëöéö éàøàéûø éåðèíÿ ýþðÿ ïàñèéåíòëÿðÿ õèäìÿò ýþñòÿðìÿ èìêàíûíûí îë-

ìàñûäûð. Àìáóëàòîð éàðäûìûí âàúèá êîìïîíåíòè ïàñèéåíòèí êîíêðåò òÿëÿ-
áàòëàðûíäàí àñûëû îëàðàã úÿëá îëóíà áèëÿí âÿ òÿðêèáèíÿ ùÿêèì ïñèõèàòð, ïñè-
õèàòðèéà òèáá áàúûëàðû, ïñèõîëîã, ñîñèàë èø÷èëÿð, ÿìÿê òåðàïèéàñû, ðåàáèëèòàñè-
éà ñàùÿñè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿð âÿ äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿð äàõèë îëàí ìóëòèäèñ-
òèïëèíàð áðèãàäà òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿí êîìïëåêñ éàíàøìàäûð. Àìáó-
ëàòîð ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðè, ùÿì÷èíèí øèçîôðåíèéàíûí èëê åïèçîäó îëàí
õÿñòÿëÿð ö÷öí òÿéèí îëóíàí åðêÿí ìöäàõèëÿ ïðîãðàìûíû ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.
Áó èñÿ éåíè áàøëàéàí õÿñòÿëèéèí íåãàòèâ íÿòèúÿëÿðèíè õåéëè àçàëòìàã âÿ øè-
çîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí ùîñïèòàëèçàñèéàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã èìêàíûíû éàðà-
äûð. Àìáóëàòîð ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðè èõòèñàñëàøäûðûëìûø éàðäûì ñèñòåìèí-
äÿ øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí ãåéäèééàòûíûí äèíàìèê ìöøàùèäÿñèíè âÿ ñòàñè-
îíàð ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðèíÿ ýþíäÿðèëìÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.
3. Ñòàñèîíàð ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðè. Àëòåðíàòèâ ìöàëèúÿ ôîðìàëàðûíûí
îëìàñûíà áàõìàéàðàã, øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿðèí ìöÿééÿí ùèññÿñèíèí ñòàñè-
îíàð ìöàëèúÿñè àëìàã çÿðóðÿòè âàð. Ùîñïèòàëèçàñèéà ýþñòÿðèøëÿðÿ éöêñÿê èí-
òèùàð ðèñêè, èúòèìàè òÿùëöêÿëè äàâðàíûø, ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðèí èñòèôàäÿ åäèë-
ìÿñè äàõèë îëìàãëà êîìîðáèä (éàíàøû) õÿñòÿëèêëÿð, ùÿì÷èíèí áÿçè íþâ
åêñïåðòèçàëàðûí àïàðûëìàñû çÿðóðÿòè àèääèð. Ñòàñèîíàð ìöàëèúÿ èõòèñàñëàøäû-
ðûëìûø ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ âÿ éà ÷îõïðîôèëëè õÿñòÿõàíàëàðûí ïñèõè-
àòðèéà øþáÿëÿðèíäÿ àïàðûëûð. Ïàñèéåíòëÿð âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðè ïñèõèàòðèéà
ìöÿññèñÿëÿðèíÿ ùîñïèòàëèçàñèéà çÿðóðÿòèíèí îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ýöú-
ëö åìîñèîíàë äèññòðåñ êå÷èðÿ áèëÿðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ ñòàñèîíàð éàðäûì äàùà
ìÿùäóä øÿðàèòäÿ âÿ õÿñòÿíèí ïñèõîòèê âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìàñû ö÷öí ëàçûì
îëàí ìèíèìóì ãûñà ìöääÿòÿ ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
4. Ýöíäöç ñòàñèîíàðëàðû. Ýöíäöç ñòàñèîíàðëàðû àìáóëàòîð øÿðàèòäÿ ìö-
àëèúÿ ÷ÿòèíëÿøäèêäÿ âÿ ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðèíèí àïàðûëìàñû çÿðóðÿòè îëäó-
üó ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðèí ùîñïèòàëèçàñèéàñûíûí àëòåðíàòèâèäèð. Ñöáóò îëóíìóø-
äóð êè, ýöíäöç ñòàñèîíàðûíäà ìöàëèúÿ àëàí ïàñèéåíòëÿðäÿ éàõøûëàøìà ùîñ-
ïèòàëèçàñèéà îëóíìóø ïàñèéåíòÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ñöðÿòëÿ îëóð. Áóíäàí áàø-
ãà, àìáóëàòîð éàðäûìäàí ôÿðãëè îëàðàã, õÿñòÿëÿðèí ùÿð ýöí ìöòÿõÿññèñëÿð-
ëÿ òÿìàñäà îëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí ýöíäöç ñòàñèîíàðëàðûíäà ìöàëèúÿ ïàñè-
éåíòëÿðèí âÿçèééÿòèíè äàùà éàõøû íÿçàðÿò åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
5. Òÿúèëè éàðäûìûí ïñèõèàòðèéà áðèãàäàëàðû. Òÿúèëè éàðäûìûí ïñèõèàòðèéà
áðèãàäàëàðû áþùðàí ùàëëàðäà òÿúèëè ìöàéèíÿ, ìöäàõèëÿ åäèðëÿð âÿ ñîíðàêû
éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè ö÷öí õÿñòÿíè ìöâàôèã ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðèíÿ
ýþíäÿðèëìÿñèíè / äàøûíìàñûíû ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð. Èäåàë ùàëäà, òÿúèëè éàðäûìûí
ïñèõèàòðèéà áðèãàäàñû òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí õèäìÿò øèçîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿ-
ðèí ùîñïèòàëèçàñèéàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàëûäûð.
6. Ìÿíçèë èëÿ òÿìèí åòìÿ öçðÿ ñîñèàë õèäìÿòëÿð. Ìÿíçèë èëÿ òÿìèí åò-
219
ìÿ öçðÿ ñîñèàë õèäìÿòëÿð ãîùóìëóã ñîñèàë ÿëàãÿëÿðè èòèðìèø âÿ/âÿ éà ìÿí-

çèë ïðîáëåìëÿðè îëàí õÿñòÿëÿðÿ éàðäûìûí âàúèá êîìïîíåíòèäèð. Áó íþâ éàð-
äûìà þçöíÿõèäìÿò (þçöíÿãóëëóã) âÿðäèøëÿðèíè èòèðìèø âÿ äàèìè ãóëëóüà åù-
òèéàúû îëàí õÿñòÿëÿðèí óçóíìöääÿòëè ùîñïèòàëèçàñèéàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí
ìöÿññèñÿëÿð (ÿëèëëÿð åâè, èíòåðíàòëàð, øÿôãÿò åâëÿðè) àèääèð. Ñòàñèîíàðäàí ÷û-
õàí ëàêèí úÿìèééÿòäÿ ìöñòÿãèë éàøàìàã ãàáèëèééÿòëÿðèíè áÿðïà åòìÿéÿí
õÿñòÿëÿðèí ìöâÿããÿòè éàøàìàñûíû òÿìèí åäÿí «éàðûéîëäà åâëÿð» (êè÷èê éà-
òàãõàíàëàð) àäëàíàí ìÿíçèëëÿð äèýÿð íþâÿ àèääèð. Ö÷öíúö íþâ - íÿçàðÿò
îëóíàí ìÿíçèëëÿðäèð. Áóðàäà õÿñòÿëÿðÿ ìöñòÿãèë éàøàìàã âÿ ìÿèøÿò ïðîá-
ëåìëÿðèíèí ùÿëëèíÿ êþìÿê åäÿí ñîñèàë õèäìÿòëÿð ýþñòÿðìÿêëÿ, îíëàðû ìÿí-
çèë ñàùÿñè èëÿ òÿìèí åòìÿê íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
7. Ðåàáèëèòàñèéà ìÿðêÿçëÿðè. ßìÿê âÿ ñîñèàë ðåàáèëèòàñèéà ñàùÿñèíäÿ
õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí èúìà ìöÿññèñÿëÿðäèð. Áó ìöÿññèñÿëÿð ïàñèéåíòèí ìö-
ÿééÿí òÿëÿáàòëàðûíà öíâàíëàíìûø ìöõòÿëèô ïðîãðàìëàðû ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.
Ýþñòÿðèëÿí ïðîãðàìëàðà ùÿéàò ãàáèëèééÿòëÿðèíèí òÿëèìè, ÿìÿê òåðàïèéàñû,
àðòòåðàïèéà, ïåøÿ òÿëèìè, ãàðøûëûãëû éàðäûì ãðóïëàðû, ïàñèéåíòëÿðèí àñóäÿ
âàõòûíûí òÿøêèëè âÿ è.à. àèä îëà áèëÿð.
Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ÿùÿìèéÿòëè
ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿðäÿí áèðè äÿ Ïñèõè Ñàüëàìëûã Ìÿðêÿçèäèð
(ÏÑÌ).
Ïðîãíîç
Øèçîôðåíèéàíûí, «ñàüàëìàéàí õÿñòÿëèê» âÿ ìöòëÿã øÿõñèééÿòèí åíìÿñè
èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí ïàòîëîýèéà îëìàñû ôèêðè ïñèõèàòðèéà òÿúðöáÿñèíÿ ÿñàñëàíìà-
éàí éàíëûø ìöëàùèçÿäèð. ÕÛÕ ÿñðèí àõûðëàðû âÿ ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìö-
ÿééÿí åäèëìèøäèð êè, áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëàíëàðûí 25%-è òàì, 50%-è èñÿ íèñáÿ-
òÿí ñàüàëàðàã ÿìÿê ãàáèëèééÿòëÿðèíè áÿðïà åäÿ áèëìèøëÿð. Øèçîôðåíèéàíûí
ïðîãíîçó, ÿñàñÿí ýåäèø òèïèíÿ âÿ äèíàìèêàñûíà ýþðÿ òÿéèí îëóíóð. Ùÿð áèð
êîíêðåò òÿñàäöôäÿ èðñè õöñóñèééÿòèí ìþâãåéèíè, òÿòáèã îëóíàí ìöàëèúÿíèí
âÿ ñîñèàë òÿäáèðëÿðèí ìÿãñÿäÿóéüóíëóüóíó ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.
Õÿñòÿëèéèí ùàíñû éàøäà, íÿ êèìè ïîçóíòóëàðëà áàøëàìàñû, íåãàòèâ ÿëàìÿòëÿ-
ðèí ìåéäàíà ÷ûõìà äþâðö âÿ õöñóñèééÿòëÿðè, ìöàëèúÿéÿ ùÿññàñëûã äÿðÿúÿ-
ñè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Áèð ñûðà àüûðëàøäûðûúû ùàëëàðû, î úöìëÿäÿí, õÿñòÿëèê-
äÿí ÿââÿëêè äþâðäÿ (ïðåìîðáèä) øèçîèä õàðàêòåðèí îëìàñû, ÿãëè ãàáèëèééÿ-
òèí èíêèøàôäàí ãàëìàñû, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí èíôåêñèéà, èíòîêñèêàñèéà âÿ
òðàâìàéà ìÿðóç ãàëìàñûíûí ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. Àôôåêòèâ âÿ ïàðàíîéàë ÿëà-
ìÿòëÿðëÿ áàøëàéàí òóòìàëàðûí àãèáÿòè äàùà éàõøû îëóð. Áåëÿ êè, ðåêóððåíò
(ôàñèëÿëè) ýåäèø ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí áó ôîðìàëàð ìöàëèúÿéÿ àñàí òàáå
îëóð. Ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð òåçëèêëÿ ðåäóêñèéà îëóíàðàã, êîáóä ýþðöíìÿ-
éÿí, áÿçÿí èñÿ îëäóãúà çÿèô íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã ãöñóðëàðëà óçóíìöääÿòëè ðå-
ìèññèéà éàðàíûð.
Ñöñòýåäèøëè øèçîôðåíèéàíûí ïðîãíîçó ïñèõîôàðìîêîëîæè ìöàëèúÿíèí
äöçýöí òÿòáèã îëóíìàñûíäàí àñûëû îëàðàã éàõøû íÿòèúÿ âåðÿ áèëÿð. Áåëÿ õÿñ-
òÿëÿð ÿêñÿð ùàëëàðäà àìáóëàòîð øÿðàèòäÿ ìöàëèúÿ ãÿáóë åòìÿêëÿ ÿìÿê ãà-
áèëèééÿòëÿðèíè âÿ èúòèìàè ñòàòóñëàðûíû ìöùàôèçÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Õÿñòÿëèéèí
àüûðëàøìàñûíû, àíúàã ýåðèéÿ èíêèøàô âÿ ãîúàëûã äþâðëÿðèíäÿ ýþçëÿìÿê ëà-
çûìäûð.
Òÿäðèúÿí øèääÿòëÿíÿí øèçîôðåíèéàíûí ïðîãíîçó áÿçè ùàëëàðäà, ìÿñÿ-
ëÿí, ãûñàìöääÿòëè êÿñêèí òóòìàëàðäà éàõøû îëà áèëÿð. Áÿçÿí õÿñòÿëèê øÿõñèí
ùÿéàòû áîéó úÿìè 1—2 òóòìà èëÿ êèôàéÿòëÿíèð. Òóòìàëàð èñÿ íèñáÿòÿí «ãö-
ñóðñóç» ðåìèññèéàëàð âåðèð.
Øèçîôðåíèéàíûí áöòöí ôîðìàëàðûíäà, ãöñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí òÿçàùöð åòäèéè
ùàëëàðäà áåëÿ õÿñòÿëèéèí éàõøû ðåìèññèéà âåðìÿñèíÿ, ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí
íèñáÿòÿí âÿ éà òàì áÿðïà îëóíìàñûíà ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Ìöàñèð ìöàëèúÿ
ìåòîäëàðûíûí çÿíýèíëèéè, ñîñèàë òÿäáèðëÿðèí òÿòáèãè áóíà ðåàë èìêàíëàð âåðèð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ ðåìèññèéàíûí êåéôèééÿòèíèíèí òÿúðöáè ÿùÿ-
ìèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã îíó ìöõòÿëèô òèïëÿðÿ àéûðìàã ãÿáóë îëóíìóøäóð.
Ýåíèø éàéûëìûø òÿñíèôàòëàðäàí áèðè 5 òèïÿ áþëöíÿí Ì.É.Ñåðåéñêè òÿñíèôàòû-
äûð.
À ò è ï ë è ð å ì è ñ ñ è é à. Íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã ãöñóðóí îëìàäûüû ïðàê-
òèê ñàüàëìàäûð. Øÿõñ þç ïåøÿñèíäÿ èøëÿìÿê âÿ òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿê
ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèð.
Á ò è ï ë è ð å ì è ñ ñ è é à. Úöçè íÿçÿðÿ ÷àðïàí ãöñóð âÿ àðà-ñûðà íåâ-
ðîçàáÿíçÿð øèêàéÿòëÿðèí îëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Øÿõñ ÿââÿëêè ïåøÿ-
ñèíäÿ èøëÿìÿê âÿ òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿê èãòèäàðûíäà îëóð.
Ñ ò è ï ë è ð å ì è ñ ñ è é à. Ìÿùñóëäàð ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð ãåéä
îëóíìóð. Ëàêèí áèð ñûðà ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí, þçöíÿ òàì òÿíãèäèí
îëìàìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð. ßìÿê ãàáèëèééÿòè åíäèéèíäÿí øÿõñ þç ÿââÿëêè
ïåøÿñèíäÿ èøëÿìÿê âÿ òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îë-
ìóð. Çåùíè ÿìÿê òÿëÿá åòìÿéÿí ìöõòÿëèô òÿñÿððöôàò èøëÿðè, î úöìëÿäÿí, åâ
èøëÿðè ýþðÿ áèëèð.
Ä ò è ï ë è ð å ì è ñ ñ è é à. Ïñèõè âÿçèééÿòèí áèð ãÿäÿð éàõøûëàøìàñû âÿ
õÿñòÿíèí çàùèðÿí ñàêèòëèéè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Õÿñòÿõàíàäàõèëè òÿñÿððö-
ôàò èøëÿðèíÿ úÿëá åäèëÿ áèëÿð.
Î ò è ï ë è ð å ì è ñ ñ è é à. Õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí éàõ-
øûëàøìà ãåéä îëóíìóð.
Øÿêèë 13. ßìÿê èñòåùñàëàò ñàùÿñè.
Åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí ýåäèøèíèí ìöðÿêêÿáëèéè åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿ-
ðèíäÿ (ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí òÿéèí îëóíìàñû, úèíàéÿò ÿìÿëëÿðè åòäèêäÿ àí-
ëàãëûüûí âÿ ùÿðáè õèäìÿòÿ éàðàðëûëûüûí òÿéèíè) úèääè ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð.
Åêñïåðò êîìèññèéàëàðûíûí ãÿðàðû êîíêðåò õÿñòÿéëèéèí äèàãíîçóíà, õÿñòÿëè-
éèí ýåäèø ôîðìàñûíà, øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíèí äÿðÿúÿñèíÿ âÿ ñ.-éÿ ÿñàñ-
ëàíìàëûäûð.
Øèçîôðåíèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿð ùÿðáè õèäìÿòÿ éàðàðñûç ùåñàá åäèëèðëÿð.
ßìÿê ãàáèëèééÿòèíèí àçàëìàñû âÿ éà èòìÿñè ÿêñÿð ùàëëàðäà õÿñòÿëèéèí êëèíèê
õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Êÿñêèíëÿøìÿ âÿ éà òóòìà äþâðöíäÿ, ïñè-
õè ôÿàëèééÿòäÿ âÿ ÿòðàô àäàìëàðà ìöíàñèáÿòäÿ úèääè ïîçóíòóëàð îëäóüóíäàí
øÿõñèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí íåúÿ îëàúàüûíû òÿéèí åòìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð.
Ìöàëèúÿäÿí ñîíðà áó ÿëàìÿòëÿðèí òÿäðèúÿí éîõ îëìàñû ãöñóðóí äÿðÿúÿñèí-
äÿí àñûëû îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ õÿñòÿíèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí äÿðÿúÿñè éàëíûç
ðåìèññèéà äþâðöíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Õîøõàññÿëè ýåäèøÿ ìàëèê øèçîô-
ðåíèéà çàìàíû èëêèí òóòìàëàðäàí ñîíðà ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ õÿñòÿëÿðèí ÿìÿê
ãàáèëèééÿòè òàìàìèëÿ áÿðïà îëóíóð. Éàìàí ýåäèøäÿ èñÿ îëäóãúà àç òÿñàäöô-
ëÿðäÿ õÿñòÿëÿðèí ÿââÿëêè ïåøÿëÿðèíÿ ãàéûòìàñû ìöìêöí îëóð. Îíëàðûí ÿìÿê
ãàáèëèééÿòèíèí áÿðïàñû áèð ÷îõ ùàëëàðäà èñòåùñàëàò ðÿùáÿðëèéèíäÿí, èø éîëäàø-
222
ëàðûíûí ìöíàñèáÿòèíäÿí àñûëû îëóð. Åùòèéàú îëàðñà áåëÿ ùàëëàðäà èúòèìàè òÿø-
êèëàòëàðûí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê, õÿñòÿëÿðÿ ìÿíÿâè éàðäûì ýþñòÿð-
Áèð íå÷ÿ òóòìàäàí ñîíðà òÿäðèúÿí àðòàí ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè õÿñòÿëÿðèí
ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðûð. Áåëÿëÿðèíè ÿëèëëèéÿ ýþðÿ òÿãàöäÿ ÷ûõàð-
ìàã ìÿúáóðèééÿòè éàðàíûð. Èìêàí äàõèëèíäÿ áåëÿ õÿñòÿëÿðè ôèçèêè èøÿ úÿëá
åòìÿê, áó ìÿãñÿäëÿ ïñèõèàòðèéà ìöàëèúÿõàíàëàðû íÿçäèíäÿ ÿìÿê åìàëàò-
õàíàëàðûíäà èøÿ äöçÿëòìÿê ìÿñëÿùÿòäèð.
ßìÿéèí áöòöí ôîðìàëàðûíà ìöùöì ìöàëèúÿ àìèëè êèìè éàíàøìàã
ëàçûìäûð. Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, øèçîôðåíèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿðèí ÿìÿéÿ úÿëá
åäèëìÿñè éàëíûç õÿñòÿëÿðèí âÿçèééÿòè èëÿ äåéèë, îíëàðà òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí,
ãîùóìëàðûí, èúòèìàè òÿøêèëàòëàðûí ìöíàñèáÿòè èëÿ äÿ òÿéèí îëóíóð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíèí ýåíèø éàéûëìàñû âÿ áåëÿ õÿñòÿëÿðèí äàâðàíû-
øûíäà êîáóä ïîçóíòóëàðûí îëìàñû, ÷îõ ùàëëàðäà îíëàðû úèíàéÿò åòìÿéÿ ìÿú-
áóð åäèð. Áó çàìàí ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñûíûí àïàðûëìàñûíà åù-
òèéàú éàðàíûð.
Ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðò êîìèññèéàñûíûí ÿñàñ âÿçèôÿñè õÿñòÿëÿðèí
âÿçèééÿòèíè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìÿê âÿ îíëàðûí åòäèéè úèíàéÿòèí ìÿçìó-
íó èëÿ ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí óéüóíëóüóíó àøêàð åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû åäèëìèø úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð àïà-
ðûëàí ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñû ÿêñÿð ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðè àíëàãñûç
ùåñàá åäèð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÚÌ 21-úè ìàääÿñèíèí òÿñèðè àë-
òûíà äöøöð. Äèýÿð ùàëëàðäà øèçîôðåíèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿð úèíàéÿò ÿìÿëèíè
ïðàêòèê ñàüàëìàéà áÿðàáÿð, óçóíìöääÿòëè, éöêñÿêêåéôèééÿòëè ðåìèññèéà
çàìàíû åòìèøñÿ àíëàãëû ùåñàá åäèëÿ áèëÿðëÿð.
Ïñèõè õÿñòÿëèéÿ ýþðÿ úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòèíäÿí àçàä åäèëìèø õÿñòÿëÿðÿ
òèááè õàðàêòåðëè òÿäáèðëÿð òÿòáèã åäèëèð. Îíëàð ìÿùêÿìÿ îðãàíëàðûíûí ãÿðàðû-
íà ÿñàñÿí úèääè, ýöúëÿíäèðèëìèø âÿ éà àäè ðåæèìëè ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëà-
ðûíäà (ñþùáÿòëÿðèíäÿ) ìÿúáóðè ìöàëèúÿ êóðñó êå÷ìÿëèäèðëÿð. Éàëíûç ìöàëè-
úÿ ëàçûìè åôôåêò âåðäèéè òÿãäèðäÿ, îíëàðû ùÿêèì êîìèññèéàñûíûí ðÿéè, áàø
ïñèõèàòðûí âÿ éà áàø ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðûíûí òÿãäèìàòû ÿñàñûíäà ìÿùêÿìÿ-
íèí ãÿðàðû èëÿ õÿñòÿõàíàäàí åâÿ éàçìàã îëàð.
Øèçîòèï âÿ ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû 223
ÛX ÔßÑÈË
ØÈ ÇÎ ÒÈÏ ÂSS ÑÀ ÉÛÃ ËÀ Ì À

Ï Î ÇÓÍ ÒÓ ËÀ ÐÛ
Ñ à é û ã ë à ì à ï î ç ó í ò ó ë à ð û . Êëèíèê ìÿçìóíóíà ýþðÿ öçâè
ÿñàñû îëìàéàí ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðè îíëàðûí øè-
çîôðåíèéàäàí ôÿðãëÿíìÿñèäèð. Áó íþâ õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ÿùâàëè-ðóùèééÿ-
íèí êîáóä ïîçóíòóëàðû ãåéä îëóíìóð âÿ ñàéûãëàìàëàðûí ìÿçìóíó øèçîôðå-
íèéàäà îëäóüó êèìè ãåéðè-ðåàë òÿñÿââöð éàðàòìûð. Õÿñòÿëèéèí ìöääÿòèíäÿí
àñûëû îëìàéàðàã øÿõñèééÿòèí úèääè äÿéèøìÿñè ìöøàùèäÿ åäèëìèð. Èëê äÿôÿ
1838-úè èëäÿ Åñêèðîë òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëÿí «ìîíîìàíèéà», 1863-úö èëäÿ
Êàëáàóìóí òÿñâèð åòäèéè «ïàðàíîéà» âÿ íÿùàéÿò 1921-úè èëäÿ Êðåïåëèíèí
òÿäãèã åòäèéè ùàëëöñèíàñèéàñûç âÿ øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû îëìàäàí ýåäÿí
õÿñòÿëèê ôîðìàñû ùàçûðäà ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû êèìè ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Äöíéàíûí èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí ÀÁØ, Àëìàíèéà êè-
ìè þëêÿëÿðäÿ ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíûí ÿùàëè àðàñûíäà éàéûëìàñû 0,02 —
0,035 %-ÿ áÿðàáÿðäèð. Éÿíè ùÿð 100 ìèí ÿùàëèíèí 20—35 íÿôÿðè ñàéûãëàìà
ïîçóíòóñóíäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿíëÿðäèð. Õÿñòÿëèéèí èëê äÿôÿ òÿçàùöð åòìÿñè
35—45 éàø àðàñûíäà îëñà äà, áó ïîçóíòóëàðà õåéëè úàâàí, 20 éàøäàí ñîíðà
âÿ äàùà àùûë éàøëàðäà (80—90) äà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
Åòèîëîæè àìèë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿí òóòàðëû ôàêòëàð îëìàñà äà, áèð
ñûðà ìöëàùèçÿëÿð ìàðàã äîüóðóð. Ïñèõîäèíàìèê íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû-
íà ýþðÿ èúòèìàè èçîëéàñèéà (òÿêëÿíìÿ), øÿõñèí þç èúòèìàè-èãòèñàäè, éàðàäûúû-
ëûã ïëàíëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿìÿñè òÿäðèúÿí ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíèí
ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð.
Í. Êàìåðîí ñàéûãëàìà ïîçóíòóñóíóí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ñÿáÿáëÿðèíè
àøàüûäà ãåéä îëóíàí àìèëëÿðäÿí áèðèíèí âÿ éà áèð íå÷ÿñèíèí îëìàñû èëÿ
øÿðòëÿíäèðìèøäèð: 1) ãÿääàðëûãëà ãàðøûëàøà áèëÿúÿéè ôèêðèíèí ôîðìàëàøìàñû;
2) øÿõñè ÿùàòÿ åäÿí àäàìëàðà ãàðøû èíàìñûçëûã âÿ øöáùÿëÿðèí îëìàñû; 3) èú-
òèìàè ìöùèòÿ óéüóíëàøà áèëìÿìÿê (èçîëéàñèéà); 4) ãûñãàíúëûã âÿ éà ïàõûë-
ëûã êèìè ùèññëÿðèí éàðàíìàñû ö÷öí ìöíáèò øÿðàèòèí îëìàñû; 5) øÿõñèí þç èì-
êàíëàðûíû äöçýöí äÿéÿðëÿíäèðÿ áèëìÿìÿñè; 6) øÿõñèí þçöíÿ ìÿõñóñ îëàí
ãöñóðëàðû áàøãàëàðûíäà äà ìöøàùèäÿ åòìÿñè; 7) øÿõñè äÿðèí äöøöíìÿéÿ âÿ
÷ÿòèí ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åòìÿéÿ âàäàð åäÿí ýÿðýèí øÿðàèòèí îëìàñû âÿ ñ. Éó-
õàðûäà ýþñòÿðèëÿí ùàëëàð èðàäÿñè çÿèô, åìîñèîíàë úÿùÿòúÿ ìöäàôèÿ
åäèëìÿéÿí, éÿíè ñûüûíà áèëÿñè øÿõñ îëìàäûãäà âÿ äèýÿð áó êèìè ùàëëàðäà
õÿñòÿëèê àìèëè ðîëóíó îéíàéà áèëÿð.
Ñàéûãëàìà ïîçóíòóñó îëàí ïàñèéåíòëÿð, àäÿòÿí, êÿíàðäàí ùå÷ êÿñèí

äèããÿòèíè úÿëá åòìèð. Ýåéèìëÿðè ñÿëèãÿëè, ùÿðÿêÿòëÿðè äöçýöí îëóá, ïåøÿ âÿ-
çèôÿëÿðèíè òÿëÿá îëóíàí ãàéäàäà èúðà åäèðëÿð. Ëàêèí äàùà éàõûí àäàìëàð áå-
ëÿ øÿõñëÿðèí äàèìà, íÿäÿíñÿ øöáùÿëÿíäèéèíè áèëèð, îíëàðûí áó øöáùÿñèíè àð-
òûðìàìàã ö÷öí ñÿìèìè îëóá, ìöáàùèñÿ éàðàäà áèëÿí ñþùáÿòëÿðäÿí ÷ÿêèí-
ìÿéè öñòöí òóòóðëàð. Õÿñòÿéÿ íÿçàðÿò åäÿí ùÿêèì áó áàõûìäàí áèð ãÿäÿð
áàøãà òàêòèêà ñå÷ìÿëèäèð, éÿíè õÿñòÿíèí ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíè éåðèíäÿúÿ
èçàù åòìÿêëÿ îíëàðûí éàëíûø îëìàñûíû áàøà ñàëìàëûäûð. Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè-
íÿ óéüóí îëàðàã õÿñòÿíèí ÿùâàëû äà äÿéèøèëèð. Ìÿñÿëÿí, þçöíöáþéöòìÿ ñà-
éûãëàìàñû îëàí øÿõñ íèêáèí, ÿêñèíÿ þçöíöòÿãñèðëÿíäèðìÿ âÿ éà þçöíöêè-
÷èëòìÿ èäåéàëàðû îëàí øÿõñ èñÿ áÿäáèí ýþðöíöð. Ãåéä åäèëäèéè êèìè ñàéûãëà-
ìà èäåéàëàðû îëàí øÿõñëÿðäÿ øèçîôðåíèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã ùàëëöñèíàñèéàëàð
îëìóð. Ëàêèí òÿê-òÿê ùàëëàðäà åïèçîäèê õàðàêòåð äàøûéàí åøèòìÿ ùàëëöñèíà-
ñèéàëàðûíûí ãåéä îëóíìàñû ìöìêöíäöð.
Õÿñòÿíèí ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, íÿèíêè ãóðóëóøóíà âÿ ùÿúìèíÿ ýþðÿ, åé-
íè çàìàíäà ìÿçìóí åòèáàðèëÿ äÿ øèçîôðåíèê ñàéûãëàìàëàðäàí ôÿðãëÿíèð.
Õÿñòÿíèí äåäèêëÿðè ðåàëëûüà ÷îõ éàõûí âÿ ìÿíòèãëè ýþðöíÿ áèëÿð. Êèôàéÿò
ãÿäÿð êëèíèê òÿúðöáÿñè îëàí ùÿêèì áó íþâ ñàéûãëàìàëàðû ôÿðãëÿíäèðÿ áèëèð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ îëäóüóíäàí ôÿðãëè îëàðàã áó íþâ ñàéûãëàìàëàð —
åìîñèîíàë ñþíöêëöê, éàõûí àäàìëàðà ãàðøû ìöíàñèáÿòèí äÿéèøìÿñè, òÿùñè-
ëÿ, âÿçèôÿ áîðúóíà åòèíàñûçëûã âÿ áó êèìè äèýÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøìèð.
Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè îëàí õÿñòÿíè ìöàéèíÿ åäÿðêÿí ÿí êè÷èê äåòàëëàðà áåëÿ
äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êèìèíñÿ îíà ïèñ ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿ-
ñèíè ñþéëÿéÿí õÿñòÿäÿí, áó áàðÿäÿ íÿ êèìè ÿêñ òÿäáèðëÿð äöøöíäöéöíö ìö-
ÿééÿíëÿøäèðìÿê, ñóèñèäàë ôèêèðëÿðèí îëóá-îëìàìàñûíû àðàøäûðìàã þí ïëàíäà
îëìàëûäûð. Õÿñòÿíèí àíàìíåçèíäÿ ÿââÿëëÿð àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðèí âÿ éà
ñåêñóàë äàâðàíûø ïîçóíòóëàðûíûí îëìàñû, ìöàëèúÿ ùÿêèìèíè äàùà äà åùòèéàò-
ëû îëìàüà ñþâã åòìÿëèäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðè ùîñïèòàëèçàñèéà åòìÿê
— éÿíè ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðìÿê âÿ áöòöí ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðèíè
îðàäà äàâàì åòäèðìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
Èíäè èñÿ ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíûí àéðû-àéðû êëèíèê âàðèàíòëàðûíû íÿçÿð-
äÿí êå÷èðÿê.
Þ ç ö í ö á þ é ö ò ì ÿ ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û èëÿ òÿçàùöð åäÿí
ïîçóíòóëàð çàìàíû õÿñòÿ þçö ùàããûíäà øèøèðäèëìèø, ðåàëëûãëà óçëàøìàéàí
èäåéàëàð ñþéëÿéèð. Îçöíöí éöêñÿê áàúàðûã, èìêàí ñàùèáè îëäóüóíó ñöáóòà
éåòèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ìÿñÿëÿí, èõòèñàñû ùÿêèì îëàí áèð íÿôÿð áåëÿ õÿñòÿ, ñöáóò
åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû êè, îíóí éàðïûç âÿ ýèúèòêÿí éàðïàüûíäàí äöçÿëòäèéè äÿð-
ìàí, õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíè èêè ùÿôòÿ ìöääÿòèíÿ òàì ìöàëèúÿ åäèð. Áàøãà áè-
ðèñè èñÿ ñþéëÿéèðäè êè, îíà éóõóäà âåðýè âåðèëèá âÿ î, èñòÿíèëÿí àäàìûí õàðè-
úè ýþðöíöøöíÿ áàõìàãëà îíóí ùàíñû õÿñòÿëèéÿ òóòóëàúàüûíû âÿ ýÿëÿúÿê òà-

ëåéèíèí íåúÿ îëàúàüûíû äåéÿ áèëèð.
Ì ÿ ù ÿ á á ÿ ò ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û çàìàíû, ìÿñÿëÿí, áèð õÿñòÿ
îëäóãúà ýþçÿë âÿ ìÿøùóð áèð ãàäûíûí îíà âóðóëäóüóíó äåéèð. Ùÿìèí ãàäûí
ýóéà ùÿð ýöí îíà çÿíý åäèð, ëàêèí ñóñóð, þç ãàäûíëûã ãöðóðóíó ñûíäûðìàã
èñòÿìÿéèá îíóí ðåàêñèéàñûíû ýþçëÿéèð. Å ð î ò î ì à í è é à àäëàíàí áåëÿ
ïîçóíòóëàð áèð ÷îõ ùàëëàðäà ëöçóìñóç äåäè-ãîäóéà, ùÿòòà ìÿùêÿìÿ àðàø-
äûðìàëàðûíà äà ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ã û ñ ã à í ú ë û ã ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò
øÿõñèí òóòàðëû ñöáóòó îëìàäàí þç ùÿéàò éîëäàøûíû âÿ éà ìÿøóãÿñèíè ãûñãàí-
ìàñûäûð. Îíà åëÿ ýÿëèð êè, ùÿéàò éîëäàøû âÿ éà ñåâýèëèñè êèìèíëÿñÿ ýèçëè ÿëà-
ãÿäÿäèð, ëàêèí þç ùÿðÿêÿòèíè ìÿùàðÿòëÿ ýèçëÿäÿ áèëèð. «Ùàäèñÿíè» éåðèíäÿ-
úÿ èôøà åòìÿê ö÷öí ñààòëàðëà, áÿçÿí äÿ ýöíëÿðëÿ âàõò èòèðÿðÿê ÿêñ òÿðÿôè ýö-
äöð, õöñóñè «õèäìÿò÷èëÿðäÿí» èñòèôàäÿ åäèð âÿ ñ. Ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ ïàòîëîæè
ìåéèëëè îëàí øÿõñëÿð àðàñûíäà «àëêîãîë ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàëàðû» èëÿ àäè
ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàëàðûíû òÿúðèä åòìÿê ëàçûìäûð.
È ç ë ÿ ì ÿ ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û í à íèñáÿòÿí äàùà òåç-òåç ðàñò
ýÿëèíèð. Áåëÿ ïîçóíòóéà ìÿðóç ãàëàí øÿõñ ÿêñÿð ùàëëàðäà õöñóñè ýöúÿ ìà-
ëèê àäàìëàð áÿçÿí òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí èçëÿíäèéèíè, îíà ãàðøû äÿëèë-ñöáóò-
ëàð ùàçûðëàíìàñûíû äåéèð. Ñÿáÿá ùàããûíäà ñîðóøäóãäà, îíëàð ìàëèê îëäóã-
ëàðû ãåéðè-àäè õöñóñèééÿòëÿðÿ ýþðÿ (èñòåäàäà, ìöÿééÿí ñèððÿ âÿ è. à.) èçëÿ-
ìÿ îáéåêòèíÿ ÷åâðèëäèêëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð. Þçëÿðèíÿ ãàðøû ãåéðè-ãàíóíè ùÿ-
ðÿêÿòè, èçëÿíìÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí îíëàð ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàí-
ëàðûíà ìöðàúèÿò åäèð, ñÿëàùèééÿòëè øÿõñëÿðäÿí îíó ìöäàôèÿ åòìÿñèíè òÿëÿá
åäèðëÿð. Áó éîëëà ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàéàí áÿçè õÿñòÿëÿð àãðåññèâ ùÿðÿêÿò-
ëÿðÿ äÿ ÿë àòà áèëÿðëÿð.
Ìöõòÿëèô ñ î ì à ò è ê ì ÿ ç ì ó í ë ó ñ à é û ã ë à ì à ë à ð à äà
òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè õÿñòÿëÿð ìÿäÿëÿðèíèí ãèäàíû ïèñ ùÿçì
åòìÿñèíäÿí, áàüûðñàãëàðûíûí ùÿääèíäÿí àðòûã ýåíèøëÿíìÿñèíäÿí, äÿðèëÿðè-
íèí àëòûíäà âÿ éà äàõèëè îðãàíëàðûíäà õöñóñè ïàðàçèòëÿðèí ìÿñêÿí ñàëìà-
ñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Ýþñòÿðèëÿíëÿðäÿí ÿëàâÿ, òÿê-òÿê ùàëëàðäà ðàñò ýÿëè-
íÿí äèýÿð ñàéûãëàìà ôîðìàëàðû äà ìþâúóääóð. Áóíëàðäàí Ê à ï ã ð
ñ è í ä ð î ì ó í ó (õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíó ÿùàòÿ åäÿí øÿõñëÿð ðåàë èí-
ñàíëàð äåéèë, îíëàðûí ðîëóíà ýèðìèø àäàìëàðäûð), Ô ð å ã î ë è ñ è í ä ð î -
ì ó í ó (õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, òÿãñèðëÿíäèðèëÿí øÿõñ ìÿãñÿäèíÿ íàèë îë-
ìàã ö÷öí òåç-òåç ñèìàñûíû äÿéèøèð, ðîëëàðà ýèðèð) ãåéä åòìÿê îëàð. Áèð ÷îõ
ùàëëàðäà áåëÿ øèêàéÿòëÿð î ãÿäÿð øèøèðäèëìèø ùàëäà îëóð êè, õÿñòÿ äàõèëè îð-
ãàíëàðûíûí àðòûã ÷öðöìÿñèíäÿí, áàüûðñàãëàðûíûí èøëÿìÿìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿ-
íèðëÿð. Ê î ò à ð ñ è í ä ð î ì ó àäëàíàí áåëÿ ñàéûãëàìàëàð ìöàëèúÿéÿ
÷ÿòèí òàáå îëóð. Ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè
îëàí øÿõñëÿð, áèð ãàéäà îëàðàã, ïñèõèàòðà äåéèë, äèýÿð èõòèñàñ ùÿêèìëÿðèíÿ
(òåðàïåâò, ýèíåêîëîã âÿ è. à.) ìöðàúèÿò åäèðëÿð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ç . Ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíûí äèôå-
ðåíñèàë äèàãíîñòèêàñû ùÿòòà òÿúðöáÿëè ìöòÿõÿññèñëÿð ö÷öí äÿ îëäóãúà ìö-
ðÿêêÿá, ïðîáëåìëè ìÿñÿëÿäèð. Ìöõòÿëèô ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí, øè-
çîôðåíèéà, àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð, ïàðàíîèä òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû èëÿ éàíà-
øû, ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíû àøàüûäàêû ïàòîëîæè ùàëëàðëà äà äèôåðåíñàñèéà åò-
ìÿê òÿëÿá îëóíóð. Ñîìàòèê âÿ íåâðîëîæè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ñàéûãëàìà ÿëà-
ìÿòëÿðè òÿçàùöð åäÿ áèëÿð. Áåëÿ ïîçóíòóëàðäàí Ïàðêèíñîí âÿ Ùàíòèíãòîí
õÿñòÿëèêëÿðèíè, áÿçè àâèòàìèíîçëàðû (Á12, Ôîë òóðøóñó äóçëàðûíûí, òèàìèí, íè-
êîòèí òóðøóëàðûíûí), Àëòñùåéìåð âÿ Ïèê õÿñòÿëèêëÿðèíè, òîêñèê òÿñèðÿ ìàëèê
áÿçè ìàääÿëÿðèí, ìÿñÿëÿí, àìôåòàìèíëÿðèí, àíòèäåïðåññàíòëàðûí, âÿðÿì
ÿëåéùèíÿ èøëÿäèëÿí ïðåïàðàòëàðûí, ùàëëöñèíàýåíëÿðèí éàðàòäûüû ïîçóíòóëàð äà
áóðàéà àèä åäèëìÿëèäèð. Ëèìáèê ñèñòåìäÿ ýåäÿí ïàòîëîýèéàëàð: åïèëåïñèéà,
áåéèí øèøëÿðè, åíñåôàëîïàòèéà, ùèïî âÿ ùèïåðãëèêåìèéàëàð, óðåìèéà âÿ äèýÿð
áó êèìè ùàëëàð ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû âåðÿ áèëÿð.
Ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíû øèçîôðåíèéàäàí ôÿðãëÿíäèðÿðêÿí àøàüûäàêû
êðèòåðèëÿðÿ ÿñàñëàíìàã ëàçûìäûð:
1. Ñàéûãëàìàëàð ãóðóëóøóíà ýþðÿ ìîíîòåìàòèê îëìàãëà øèçîôðåíèéàéà
õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû òÿçàùöð åòìÿìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, ùàëëöñèíàñèéà-
ëàð, äèããÿòè úÿëá åäÿí àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð, õöñóñÿí åìîññèîíàëëûüûí åíìÿ-
ñè, úÿôÿíý ùÿðÿêÿòëÿð âÿ ñ. Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, ÿñàñ åòèáàðèëÿ èçëÿìÿ,
þçöíöáþéöòìÿ, ãûñãàíúëûã, ìÿùÿááÿò âÿ èïîõîíäðèê ìÿçìóíëó îëóð.
2. Äöçýöí äèàãíîçó òÿñäèã åòìÿê ö÷öí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí êðèòåðèëÿ-
ðÿ úàâàá âåðìÿêëÿ ñàéûãëàìàëàð ÿí àçû ö÷ àé ìöääÿòèíäÿ ìöøàùèäÿ åäèë-
ìÿëèäèð.
3. Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè éàðàäà áèëÿí ÿñàñ àìèëëÿð — ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ãÿ-
áóëó, äèýÿð òîêñèê ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ, ÌÑÑ öçâè ïîçóíòóëàðû, èíôåêñèîí
àìèëèí îëìàñû òÿúðèä îëóíìàëûäûð.
Ì ö à ë è ú ÿ. Ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðûíûí ìöàëèúÿñè, ÿñàñÿí èêè: ïñèõî-
ëîæè âÿ áèîëîæè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ àïàðûëìàëûäûð. Ïñèõîëîæè öñóëëàðûí
òÿòáèãè çàìàíû ñîí äÿðÿúÿ åùòèéàòëû îëìàã òÿëÿá îëóíóð. Õÿñòÿíèí ùÿð øå-
éÿ, î úöìëÿäÿí, ïñèõîëîæè òÿñèð âàñèòÿëÿðèíÿ øöáùÿ èëÿ éàíàøìàñû òåç-òåç
ìöøàùèäÿ îëóíóð. Öìóìèééÿòëÿ, íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, ïàðàíîéàë õÿñòÿëÿð
èñòÿíèëÿí ìöàëèúÿéÿ ìåéèë ýþñòÿðìèð, éÿíè þçëÿðèíè õÿñòÿ ùåñàá åòìèð âÿ
ìöàëèúÿäÿí èìòèíà åäèðëÿð. Áóðàäà ùÿêèìèí ôÿðäè éàíàøìàñû, õåéëè ñÿé
ýþñòÿðìÿñè òÿëÿá îëóíóð. Õÿñòÿëÿðÿ áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, îíëàð ÷îõ éîð-
üóí âÿ ýÿðýèíäèðëÿð. Òåçëèêëÿ îíóí áó ýÿðýèíëèéèíè âÿ éóõó ïîçóíòóñóíó
àðàäàí ãàëäûðìàã ëàçûìäûð. Õÿñòÿíèí äàâðàíûøûíäà àãðåññèâëèê éîõäóðñà
îíó ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðìÿê ëàçûì ýÿëìèð. Ëàêèí ñòàñèîíàðäà àïàðûëàí ìö-
àëèúÿíèí öñòöíëöêëÿðèíè äÿ óíóòìàã îëìàç. Õÿñòÿíèí ùàðàäà ìöàëèúÿ

åäèëìÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îíóíëà ùÿêèì àðàñûíäà ïñèõîòåðàïåâòèê êîí-
òàêò éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ îëìàëûäûð.
Äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðêÿí ïàñèéåíòèí éàøûíà, ôèçèêè âÿ-
çèééÿòèíÿ, ñàéûãëàìàëàðûí ùÿúìèíÿ ôèêèð âåðìÿê ëàçûìäûð. ßñàñÿí, ùàëîïå-
ðèäîëäàí, õëîðïðîìàçèí ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Õÿñòÿ äÿð-
ìàí ïðåïàðàòëàðûíû êþíöëñöç ãÿáóë åäÿðñÿ, ïðîëîíã — óçóí ìöääÿò òÿñèð
åäÿí ïðåïàðàòëàðäàí, ùàëîïåðèäîë-äåêàíîàò, ìîäèòåí-äåïî âÿ è. à. èñòèôàäÿ
Øèçîàôôåêòèâ ïñèõîçëàð
Øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòóëàð èêè ïñèõîòèê âÿçèééÿòèí: øèçîôðåíèéà âÿ àôôåê-
òèâ õàðàêòåðëè ïîçóíòóëàðûí áèðëèêäÿ ðàñò ýÿëèíäèéè õÿñòÿëèêäèð. Ëàêèí áó ïî-
çóíòó çàìàíû íÿ ñûðô øèçîôðåíèéà, íÿ äÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð ö÷öí õàðàêòå-
ðèê îëàí ÿëàìÿòëÿð, ùÿìèí õÿñòÿëèêëÿðäÿ îëäóüó êèìè òÿçàùöð åòìèð. Õÿñòÿ-
ëèê òóòìàâàðè ýåäèøÿ ìàëèê îëóá ãöñóðñóç ðåìèññèéàëàðëà ìöøàéèÿò åäèëèð.
Øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí þéðÿíèëìÿ òàðèõè 1913-úö èëäÿí áàøëàéûð (Ý.
Ù.Êèðáé). 1921-úè èëäÿ äàùà áèð òÿäãèãàò÷û (À.Ùîúù) áó ïñèõîçóí òÿñâèðèíè
âåðìÿéÿ ÷àëûøäû. Íÿùàéÿò, 1933-úö èëäÿ Éàêîá Êàçàíèí øèçîàôôåêòèâ ïñè-
õîçóí òàì êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíè òÿñâèð åòìÿêëÿ ñöáóò åòäè êè, áó õÿñòÿëèê øè-
çîôðåíèéàéà âÿ áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóéà áÿíçÿìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,
þçöíÿìÿõñóñ õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðè îëàí ìöñòÿãèë íàçîëîæè ôîðìàäûð.
Áóíóíëà éàíàøû ìöõòÿëèô àëèìëÿð áó õÿñòÿëèê ôîðìàñûíà áàøãà àäëàð äà âåð-
ìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð, ìÿñÿëÿí, àòèïèê øèçîôðåíèéà, äþâðè øèçîôðåíèéà, òñèê-
ëîèä ïñèõîç âÿ ñ.
Áó ïîçóíòóíóí ÿùàëè àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíìÿ ôàèçè äèàãíîñòèêàñûíûí ÷ÿ-
òèíëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ùå÷ äÿ ùÿìèøÿ äÿãèã îëìóð. Ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí
òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí ìÿëóìàòëàðû øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí øèçîôðåíèéàéà íèñ-
áÿòÿí áèð ãÿäÿð àç (0,4-0,7%) òÿñàäöô åòäèéèíè ýþñòÿðèðëÿð. Øèçîôðåíèéàäà
îëäóüó êèìè áó õÿñòÿëèéÿ äÿ êèøè âÿ ãàäûíëàð áÿðàáÿð ñàéäà òóòóëóðëàð.
Ïîçóíòóíóí êëèíèê ÿëàìÿòëÿðèíÿ øèçîôðåíèéà âÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäà
äà (ìàíèéà âÿ äåïðåññèéà) òÿñàäöô åäÿí ñèìïòîìëàð àèä åäèëÿ áèëÿð. Áó
ÿëàìÿòëÿð åéíè âàõòäà âÿ éà íþâáÿ èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Õÿñòÿëèéèí êëè-
íèê ýåäèøèíäÿí, êÿñêèíëèê äÿðÿúÿñè, äàâàìëûëûüû âÿ ðåìèññèéà âÿçèééÿòèí-
äÿí àñûëû îëàðàã, ÿëàìÿòëÿð äÿ ìöâàôèã ãàéäàäà äÿéèøèëèð. Õÿñòÿëèéèí äèàã-
íîçóíóí äöçýöí òÿéèí åäèëìÿñè ö÷öí àøàüûäàêû øÿðòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð:
1. Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ÿëàìÿòëÿðèí áèð âÿ éà áèð
íå÷ÿñèíèí òÿçàùöðö. (Áó ÿëàìÿòëÿð «Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð» ìþâçóñóíäà
âàð).
2. ßí àçû èêè ùÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè ö÷öí õàñ îëàí

ÿëàìÿòëÿðèí òÿçàùöðö:
à) «Ôèêèðëÿðèí ñÿäàñû», õÿñòÿíèí áåéíèíÿ «éàä ôèêèðëÿðèí» äîëäóðóëìà-
ñû âÿ éà õÿñòÿíèí þç ôèêèðëÿðèíèí ÷ûõàðûëìàñû;
á) õÿñòÿíèí ôèêèðëÿðèíÿ, ùèññèéàòû âÿ éà ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ àèä îëàí òÿñèð ñà-
éûãëàìàëàðûíûí îëìàñû;
ú) õàðèúè ìöùèòäÿí âÿ éà áÿäÿíèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿí ýÿëÿí, õÿñòÿ-
íèí äàâðàíûøûíû øÿðù åäÿí ñÿñëÿðèí îëìàñû;
÷) ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíûí îëìàñû äàùà ÷îõ þçö-
íöáþéöòìÿ, äàùèëèê, ãåéðè-àäè ãàáèëèééÿòÿ ìàëèê îëìàñûíû íöìàéèø åòäèð-
ìÿéÿ úÿùä åòìÿñè;
ä) íèòãèí àðäûúûëëûüûíûí ïîçóëìàñû, íåîëîýèçìëÿð, áÿçÿí íèòãèí ãûðûãëû-
üû;
å) òÿê-òÿê ùàëëàðäà êàòàòîíèê ïîçóíòóëàðëà, êàòàëåïñèéà, íåãàòèâèçìëÿ
ìöøàéèÿò åäèëÿí äàâðàíûø ïîçóíòóëàðûíûí îëìàñû;
3. Õÿñòÿíè êëèíèê áàõûìäàí òÿùëèë åäÿðêÿí, öçâè ïîçóíòóëàðûí îëìàñû,
ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðèí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëìàñû øöáùÿëÿðèíèí îëìàñû ÿñàñëû
ñóðÿòäÿ òÿúðèä åäèëìÿëèäèð.
Øèçîàôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ïðîãíîçó äà ýåäèøè êèìè ðÿíýàðÿíýäèð. ßê-
ñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ áó ïîçóíòóíóí ñîíó øèçîôðåíèéà âÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð
÷ÿð÷èâÿñèíäÿ îëìàãëà îðòà áèð âÿçèééÿòëÿ øÿðòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. Éÿíè õÿñòÿëè-
éèí ýåäèøè äåïðåññèéàëàðûí öñòöíëöéö èëÿ äàâàì åäèðñÿ, áó øèçîôðåíèéà éþ-
íöìëö, ÿýÿð ìàíèàêàë ÿëàìÿòëÿð öñòöí éåð òóòóðñà, áó áèïîëéàð àôôåêòèâ ïî-
çóíòóíóí ìàíèàêàë ôàçàñûíû õàòûðëàäàí ñîíëóüà ìàëèê îëóð. ßëáÿòòÿ, äèýÿð
àìèëëÿð äÿ óíóäóëìàìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí, õÿñòÿëèéèí åðêÿí áàøëàìàñû, àèëÿäÿ
(èðñèééÿòèíäÿ) øèçîôðåíèéàéà òóòóëàíëàðûí îëìàñû âÿ ñ. ùàëëàð õÿñòÿëèéèí
ïðîãíîçóíó áèð ãÿäÿð àüûðëàøäûðà áèëÿð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ç — úèääè êëèíèê òÿùëèë àïàðûëäûãäàí
ñîíðà, àíàìíåñòèê ìÿëóìàòëàð, öçâè äÿéèøèêëèéèí îëóá-îëìàìàñû äÿãèãëÿø-
äèêäÿí âÿ àëêîãîë, ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ èíêàð åäèëäèêäÿí ñîí-
ðà øèçîôðåíèéà âÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðëà àïàðûëìàëûäûð. Áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ
äöçýöí äèàãíîç ãîéìàã ö÷öí òÿëÿñìÿìÿëè, êÿñêèí äþâð êå÷èá ýåòäèêäÿí
ñîíðà ñîí ñþç äåéèëìÿëèäèð.
Ì ö à ë è ú ÿ, ïðèíñèï åòèáàðèëÿ øèçîôðåíèéà âÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäà
îëäóüóíäàí ôÿðãëÿíìèð. Àíòèäåïðåññàíòëàðäàí, òèìîëåïòèêëÿðäÿí ýåíèø èñòè-
ôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Àôôåêòèí òèïèíäÿí àñûëû îëàðàã (ìàíèàêàë âÿ éà äåïðåññèâ)
éà àíòèäåïðåññàíòëàðäàí, éà äà ÿùâàë-ðóùèééÿíèí ñòàáèëèçàòîðëàðûíäàí
èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Ïñèõîñîñèàë éàðäûì ôîðìàëàðû äà óíóäóëìàìàëû-
äûð. Ýöúëö òÿñèðÿ ìàëèê àíòèïñèõîòèê äÿðìàíëàðûí òÿéèí îëóíìàñûíà òÿëÿñ-
ìÿê îëìàç. Áó ïðåïàðàòëàð, àíúàã ïñèõîçóí êÿñêèíëÿøìÿñè ìöøàùèäÿ åäèë-
äèêäÿ òÿéèí åäèëìÿëèäèð. Ñîí çàìàíëàð ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ êàðáàìàçåïèí-

äÿí, ëèòèóì ïðåïàðàòëàðûíäàí äàùà ýåíèø èñòèôàäÿ åòìÿê òþâñèéÿ îëó-
íìóøäóð.
Øèçîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîç
Áèð ÷îõ ìöÿëëèôëÿðèí øèçîôðåíîôîðì, øèçîòèïàë àäëàíäûðäûãëàðû ïñèõè ïî-
çóíòóëàð ñûðàñûíà àèä åäèëÿí øèçîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîç, ïðàêòèêàäà òåç-òåç ðàñò
ýÿëèíÿí õÿñòÿëèêäèð. Êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíÿ ýþðÿ øèçîôðåíèéàäàí íÿçÿðÿ ÷àð-
ïàúàã äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíìÿéÿí áó õÿñòÿëèéèí äèàãíîñòèê ýþñòÿðèúèñè âÿ òÿñ-
äèãëÿíìÿñè éàëíûç àøàüûäàêû ùàëëàðäà îëìàëûäûð:
1. Õÿñòÿëèéèí áöòöí ÿëàìÿòëÿðè 5—6 àé ÿðçèíäÿ òàìàìèëÿ èòèð.
2. Õÿñòÿ ùå÷ áèð ãöñóð ÿëàìÿòè íöìàéèø åòäèðìÿäÿí þç ÿââÿëêè ôÿà-
ëèééÿòèíè (èø, òÿùñèë) äàâàì åòäèðÿ áèëèð.
Áó õÿñòÿëèéèí áàøëûúà êëèíèê ýþñòÿðèúèëÿðè îíóí êÿñêèí áàøëàíìàñû âÿ
õÿñòÿëèêþíö äþâðäÿ ùÿð ùàíñû áèð òÿêàíâåðèúè àìèëèí îëìàñûäûð. Áó àìèëëÿð
è÷ÿðèñèíäÿ äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿíè ñòðåññ (ýÿðýèíëèê), èíôåêñèéà, ïñèõîàê-
òèâ ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿäèð. Øèçîôðåíèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã áó ïîçóíòó-
äà õðîíèê ýåäèø ãåéä îëóíìóð. Øÿõñèééÿòèí ïàð÷àëàíìàñû, éÿíè øèçîôðåíèéà
ö÷öí õàñ îëàí íåãàòèâ ÿëàìÿòëÿð èíêèøàô åòìèð.
Õÿñòÿëèéèí ñàüëàì ÿùàëè àðàñûíäà òÿñàäöôåòìÿ ôàèçè øèçîôðåíèéàéà íèñ-
áÿòÿí 2—4 äÿôÿ àçäûð (0,2—0,4%). Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ îëäóüó êèìè øè-
çîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîçóí äà åòèàëîýèéàñû ìÿëóì äåéèë. Áó õÿñòÿëèéÿ òóòó-
ëàíëàðûí áÿçè áèîëîæè ýþñòÿðèúèëÿðè, ìÿñÿëÿí, áàø-áåéèí ìÿäÿúèêëÿðèíèí ýå-
íèøëÿíìÿñè, èììóí ñèñòåìèíÿ àèä áÿçè ÷àòûøìàçëûãëàð âÿ ñ. ùÿëÿ åëìè äÿëèë-
ëÿðëÿ ñöáóòà éåòèðèëìÿìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, åòèîïàòîýåíåòèê áàõûìäàí øè-
çîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîçó øèçîôðåíèéàäàí âÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäàí úèääè øÿ-
êèëäÿ ôÿðãëÿíäèðìÿê ìöìêöí äåéèë.
Õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã Òÿñíèôàòûíûí Õ áàõûøûíäà òÿãäèì îëóíàí êëè-
íèê êðèòåðèëÿðÿ ýþðÿ øèçîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîçóí äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêàñû
àøàüûäàêû ýþñòÿðèúèëÿðëÿ øÿðòëÿíìÿëèäèð:
1. Ïñèõîçà ñÿáÿá îëàí áöòöí öçâè õÿñòÿëèêëÿð òÿúðèä åäèëìÿëèäèð;
2. Ìöÿééÿí ìÿãñÿä äàøûéàí ñöíè (óéäóðìà) ïñèõîç ùàëû éàðàòìàã äÿ-
ãèãëÿøäèðèëìÿëèäèð;
3. Ïñèõîçà ñÿáÿá îëà áèëÿí ìàääÿëÿðèí, õöñóñÿí ñòåðîèäëÿðèí, ùàëëöñè-
íîýåíëÿðèí èñòèôàäÿñè òÿúðèä åäèëìÿëèäèð.
Õÿñòÿëèéèí äèàãíîçóíó äÿãèãëÿøäèðÿðêÿí ïñèõîòèê âÿçèééÿòèí ìöääÿòè
(1 àé âÿ éà äàùà ÷îõ äàâàì åòìÿñè) íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Áàøãà ïñèõîçëàðà íèñáÿòÿí øèçîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîçóí
ñòàñèîíàð øÿðàèòäÿ ìöàëèúÿ îëóíìàñûíà äàùà ÷îõ åùòèéàú îëóð. ßââÿëà îíà
ýþðÿ êè, áó õÿñòÿëèê ýþçëÿíèëìÿäÿí âÿ êÿñêèí áàøëàìàãëà õÿñòÿíèí éàõûí-

ëàðûíû òÿøâèøÿ ñàëûð. Õÿñòÿëÿð àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìåéèëëè îëìàãëà èñòÿíèëÿí
àí ñóèñèäàë ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿë àòà áèëÿðëÿð. Íÿùàéÿò ñòàñèîíàð øÿðàèòäÿ, úèääè
íÿçàðÿò àëòûíäà àïàðûëàí èíòåíñèâ ìöàëèúÿ òåç áèð çàìàíäà ñÿìÿðÿ âåðèð.
Òÿòáèã åäèëÿ áèëÿí ìöàëèúÿ öñóëëàðû øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ îëäóüó êèìè-
äèð.
Õÿñòÿëÿðè 6 àéà ãÿäÿð íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàìàã ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Êÿñêèí äþâð êå÷äèêäÿí ñîíðà ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàðäàí (ìÿãñÿäéþíëö,
êîãíèòèâ) èñòèôàäÿ åòìÿê äÿ ñÿìÿðÿëèäèð.
Ãûñàìöääÿòëè ïñèõîç
ßââÿëëÿð èñòåðèê, ïñèõîýåí âÿ ðåàêòèâ ïñèõîç àäëàíäûðûëàí áó ïîçóíòó-
íóí ùàçûðäà ãûñàìöääÿòëè ðåàêòèâ ïñèõîç àäëàíäûðûëìàñûíûí êëèíèê ÿñàñëàðû
áóíëàðäûð:
1. Õÿñòÿëèê ýöúëö ñòðåññëÿ (ýÿðýèíëèêëÿ) ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð;
2. Äàâàìèééÿòè îëäóãúà ãûñà — áèð íå÷ÿ ýöíäÿí 2—3 ùÿôòÿéÿäÿê îëóð.
Õÿñòÿëèéèí äàâàìèééÿòè áèð àéäàí àðòûã îëàðñà äèàãíîçóí äÿãèãëèéè éåíèäÿí
àðàøäûðûëìàëûäûð.
Ïñèõèàòðèéàéà àèä áÿçè äÿðñëèêëÿðäÿ âÿ ìÿëóìàò êèòàáëàðûíäà áó õÿñòÿ-
ëèê ò ð à í ç è ò î ð ï ñ è õ î ò è ê ï î ç ó í ò ó äà àäëàíäûðûëûð. Õÿñòÿëè-
éèí ñïåñèôèê úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí àôôåêòèâ éþíöìëö øÿõñèééÿò ïîçóíòó-
ñó îëàí àäàìëàð àðàñûíäà äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíìÿñèäèð. Áåëÿ áèð ôÿðçèééÿ
äÿ ìþâúóääóð êè, ãûñàìöääÿòëè ðåàêòèâ ïñèõîç áÿçè àäàìëàðûí ñòðåñÿ õöñó-
ñè ðåàêñèéàñû îëóá þçöíöìöäàôèÿ õàðàêòåðè äàøûéûð.
Àïàðûúû ÿëàìÿòëÿð àðàñûíäà àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëè-
íèð. Åìîñèîíàë ëÿáèëëèê, ãåéðè-àäåêâàò ùÿðÿêÿòëÿð, èñòåðèéà ö÷öí õàðàêòåðèê
îëàí ÿëàìÿòëÿð, ìöõòÿëèô ñÿñëÿð ÷ûõàðìàã, ìöòèçì, éàääàø âÿ äàâðàíûø ïî-
çóíòóëàðû äèàãíîçó òÿñäèã åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíà-
øû áÿçè øèçîôðåíèê ÿëàìÿòëÿð äÿ, ìÿñÿëÿí, ìöõòÿëèô ñèñòåìñèç ñàéûãëàìàëàð,
åøèòìÿ, ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû äà ðàñò ýÿëèíèð.
Õÿñòÿëèéèí ý å ä è ø õ ö ñ ó ñ è é é ÿ ò ë ÿ ð è í è âÿ ï ð î ã í î -
ç ó í ó ìöÿééÿí åäÿí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿð áóíëàðäûð: õÿñòÿëèéèí ýèçëè (ïðîä-
ðîìàë) äþâðö îëìóð. Ýÿðýèíëèêëÿ ÿëàãÿäàð êÿñêèí ÿëàìÿòëÿðëÿ áàøëàéûð.
Ïñèõîçóí äàâàìåòìÿ ìöääÿòè îëäóãúà ãûñà îëóá, áèð íå÷ÿ ñààòäàí 2—3
ùÿôòÿéÿäÿê äàâàì åäèð. Ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð ñÿíýèìÿéÿ áàøëàéàí êèìè 50%
ùàëëàðäà äåïðåññèéà ÿëàìÿòëÿðè òÿçàùöð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ñó-
èñèäàë ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìåéèëëèëèéèí àðòìàñû åùòèìàëû âàðäûð. Õÿñòÿíèí èðñèééÿ-
òèíäÿ øèçîôðåíèéàíûí îëìàìàñû âÿ ïðåìîðáèä õöñóñèééÿòëÿðèí äèããÿòè úÿëá
åòìÿìÿñè ïðîãíîñòèê ýþñòÿðèúè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è í ä è à ã í î ñ ò è ê à ñ û í û í áàøãà ïñèõîçëàðà
íèñáÿòÿí àñàí îëìàñû ùå÷ äÿ ùÿêèìè àðõàéûíëàøäûðìàìàëûäûð. Áèð ñûðà öçâè
õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí ãûñàìöääÿòëè ïñèõîç ùàëû óíóäóëìà-
ìàëûäûð. Èíòîêñèêàñèéàëàð, õöñóñÿí íàðêîòèê ìàääÿëÿðèí, àëêîãîëóí òÿñèðè
äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð.
Áÿçè ùàëëàðäà ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿ ïàñèéåíò ñèìóëéàñèéà õàðàêòåðëè
ïñèõîçó èììèòàñèéà åòìÿñè äÿ íÿçÿðäÿí ãà÷ìàìàëûäûð. Ìöòÿõÿññèñëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ÿñàñ äèàãíîñòèê êðèòåðèëÿð êèìè àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí
ÿëàìÿòëÿðÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð:
1. Øÿõñèí ùÿðÿêÿòëÿðèíèí, íèòãèíèí âÿ åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðûíûí àíëà-
øûëìàç îëìàñû;
2. Ïÿðàêÿíäÿ ôîðìàäà òÿçàùöð åäÿí êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð;
3. Ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó ñèñòåìñèç ñàéûãëàìàëàð âÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð;
4. Õÿñòÿëèéèí ãÿôëÿòÿí âÿ áèëàâàñèòÿ ñòðåñäÿí ñîíðà áàøëàíìàñû.
Ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ñòðåññ àìèëèíèí îëìàäûüûíû ìöÿééÿí
åäÿí ùÿêèì íÿçÿðÿ àëìàëûäûð êè, áÿçè ùàëëàðäà êÿñêèí ñòðåññèç äÿ õÿñòÿëèê
áàøëàéà áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà ìöÿééÿí çàìàí ôàñèëÿñèíäÿ áàø âåðìèø êè÷èê
(àçùÿúìëè) ýÿðýèíëèê ÿëàìÿòëÿðèíè òÿùëèë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, ãûñà-
ìöääÿòëè ðåàêòèâ ïñèõîç äèàãíîçó èëÿ õÿñòÿõàíàéà äàõèë îëìóø 26 éàøëû úà-
âàí áèð ãûçûí ñîí èëäÿ äÿôÿëÿðëÿ ÷îõ êÿñêèí ýÿðýèíëèê êå÷èðìÿñè íÿòèúÿñèí-
äÿ ãÿôëÿòÿí õÿñòÿëÿíìÿñè áóíà ìèñàë îëà áèëÿð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Õÿñòÿëÿðè èëê ýöíäÿí ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðèá àêòèâ ìöà-
ëèúÿéÿ áàøëàìàã ëàçûìäûð. Àíòèïñèõîòèê ïðåïàðàòëàðûí òÿéèí åäèëìÿñè òåç áèð
çàìàíäà õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíäÿ äþíöø éàðàäûð. Ïðåïàðàòëàðûí äîçàñû, òÿñèð
ñïåêòðèíäÿí, ÿëàìÿòëÿðèí ôîðìàñûíäàí âÿ õÿñòÿíèí ôèçèêè âÿçèééÿòèíäÿí
àñûëû îëàðàã ñå÷èëèð.
Äåïðåññèéà ÿëàìÿòëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí àíòèäåïðåññàíòëàðäàí,
êè÷èê âÿ îðòà äîçàëàðäà èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Ïñèõîòåðàïèéà àïàðûúû ìöàëèúÿ
âàñèòÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Ùèïíîñóããåñòèâ ïñèõîòåðàïèéà,
êÿñêèí ÿëàìÿòëÿð ñÿíýèìÿéÿ áàøëàéàí àíäàí àïàðûëà áèëÿð.
Èíäóêñèéàåäèëìèø ïñèõîç
Ñàéûãëàìà ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ïñèõîç ùàëû êå÷èðÿí õÿñòÿíèí ÿòðàôûíäà îëàí
áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ àäàìûí äà (ÿêñÿð ùàëëàðäà àèëÿ öçâëÿðèíèí, èø éîëäàøëàðû-
íûí) åéíè ÿëàìÿòëÿðè íöìàéèø åòäèðìÿêëÿ ñàíêè ïñèõè ïîçóíòó ùàëûíû
êå÷èðìÿñèíè áöðóçÿ âåðìÿñè èëê äÿôÿ 1877-úè èëäÿ Ôðàíñà ïñèõèàòðû Ëàñåãóë
âÿ Ôàëðåò òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð.
Ñàéûãëàìà ïñèõîçó êå÷èðÿí õÿñòÿíèí ÿëàìÿòëÿðèíè òÿêðàð åòìÿêëÿ èêèí-
úè øÿõñ ÿñëèíäÿ ñàüëàì îëìàñûíà áàõìàéàðàã, ñàíêè òÿñèð àëòûíà äöøöð âÿ
232
õÿñòÿíèí áöòöí ÿëàìÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð. È í ä ó ê ñ è é à å ä è ë -

ì è ø ï ñ è õ î ç àäëàíàí áó õÿñòÿëèê ôîðìàñûíûí ôàáóëàñûíû òÿøêèë åäÿí,
àäÿòÿí, è ç ë ÿ ì ÿ ñ à é û ã ë à ì à ë à ð û ä û ð . Ëàêèí áÿçÿí ñàéûãëàìà-
ëàð áàøãà ìÿçìóíäà äà îëà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, èïîõîíäðèê ñàéûãëàìà, þçöíö-
áþéöòìÿ, ìöôëèñëÿøìÿ ñàéûãëàìàëàðû âÿ è. à. 90% ùàëëàðäà èíäóêñèéàåäèë-
ìèø ïñèõîç, õÿñòÿ èëÿ ìÿíÿâè, èãòèñàäè âÿ äèýÿð áàüëûëûüû éöêñÿê îëàí ãî-
ùóìëàð àðàñûíäà ìöøàùèäÿ åäèëèð. Èíäóêñèéàåäèëìèø øÿõñ, àäÿòÿí, òÿëãèíÿ
ùÿññàñ îëóð âÿ éà õÿñòÿäÿí ÷îõ àñûëû îëìàã íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Õÿñòÿëèéÿ
òóòóëàíëàðûí óçóí ìöääÿò áèð éåðäÿ éàøàìàëàðû, èçîëéàñèéà øÿðàèòè õÿñòÿëè-
éèí áàø âåðìÿñèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Èíäóêñèéàåäèëìèø ïñèõîçóí ãàäûíëàð àðàñûíäà äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèí-
ìÿñè ãåéä åäèëèð. Õÿñòÿëèê äàùà ÷îõ áàúûëàð àðàñûíäà, ÿð-àðâàä âÿ àíà èëÿ
þâëàä àðàñûíäà áàø âåðèð. Åòèîëîæè àìèë êèìè ïñèõîñîñèàë àìèëëÿðÿ ÿùÿìèé-
éÿò âåðèëèð. Àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ àèëÿ öçâëÿðèíèí õÿñòÿ àèëÿ öçâöíäÿí àñûëûëûüû
íÿ ãÿäÿð éöêñÿêäèðñÿ, èíäóêñèéàåäèëìÿ òÿùëöêÿñè äÿ áèð î ãÿäÿð àðòûã
îëóð. Èíäóêñèéàåäèëìèø ïñèõîçóí ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à -
ñ û áÿçÿí úèääè ÷ÿòèíëèêëÿð éàðàäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà èêèíúè øÿõñ (èíäóêñè-
éà åäèëÿí) þçöíö ñèìóëéàòèâ àïàðûð. Ùÿääèíäÿí àðòûã åìîñèîíàëëûã íöìàéèø
åòäèðÿí áåëÿ àäàìëàð áÿçÿí ùå÷ áèð ìÿãñÿä ýöäìÿäÿí, ñàäÿúÿ àêòéîðëóã
åäèð, þç åìîñèîíàë õàðàêòåðèíè íöìàéèø åòäèðèð.
Ä è à ã í î ç ó í òÿñäèãè ãåéä åäèëÿí êðèòåðèëÿðÿ ÿñàñëàíìàëûäûð: Èí-
äóêñèéàéà ìÿðóç ãàëàí øÿõñäÿ ÿââÿëëÿð ùå÷ áèð ïñèõîç ùàëû ãåéä îëóíìà-
éûá. Èíäóêñèéà åäÿíëÿ áèðýÿ éàøàìà, îíäàí àñûëûëûã êëèíèê òÿùëèëÿ ÿñàñÿí
òÿñäèã åäèëèð.
Ì ö à ë è ú ÿ ÿñàñ åòèáàðèëÿ õÿñòÿëèê ùàëû êå÷èðÿí øÿõñëÿðèí áèð-áèðèí-
äÿí òÿúðèä åäèëìÿñè èëÿ áàøëàéûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà áåëÿ àéðûëìà âÿ éöíýöë
ïñèõîòåðàïåâòèê ñþùáÿò õÿñòÿíèí òåçëèêëÿ ïñèõîç âÿçèééÿòèíäÿí ÷ûõìàñûíà
ñÿáÿá îëóð. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà ãûñàìöääÿòëè ïñèõîôàðìàêîòåðàïèéà äà òÿëÿá
îëóíóð. Áåëÿ ùàëëàðäà äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû êè÷èê äîçàëàðäà, áèð-èêè ùÿôòÿäÿí
÷îõ îëìàéàðàã òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. ßëáÿòòÿ, ÿñë õÿñòÿëèéèí äÿ àãèáÿòè âÿ
õÿñòÿíèí þçöíöí úèääè ìöàëèúÿéÿ úÿëá åäèëìÿñè óíóäóëìàìàëûäûð. Áÿçè
ùàëëàðäà èíäóêñèéàåäèëÿí øÿõñ ùå÷ úöð ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíäÿí óçàãëàøà
áèëìèð âÿ õÿñòÿëèéèí ýåäèøè, íÿèíêè õðîíèê õàðàêòåð äàøûéûð, ùÿòòà ìöðÿê-
êÿáëÿøÿðÿê ÿëàìÿòëÿðèí àðòìàñûíà äîüðó ýåäèð. Áåëÿ îëäóãäà úèääè ïàòîëî-
æè ïðîñåñèí èíêèøàôû ùàããûíäà äöøöíìÿê ëàçûìäûð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð 233
X ÔSSÑÈË
ÀÔ Ô ÅÊ ÒÈÂ Ï Î ÇÓÍ ÒÓ ËÀÐ

Áó áþëìÿäÿ òÿñâèð åäèëÿí õÿñòÿëèê âÿ ñèíäðîìëàð ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí
ìöõòÿëèô åïèçîäëàðäà (ìàíèàêàë âÿ äåïðåññèâ) úÿðÿéàí åäÿí êëèíèê ôîðìà-
ëàðûíû ÿùàòÿ åäèð. ßââÿëëÿð ìàíèàêàë äåïðåññèâ ïñèõîç (ÌÄÏ) êèìè òàíûäû-
üûìûç âàùèä íîçîëîæè ôîðìà àðòûã åëìè-òÿúðöáè òÿëÿáàòà úàâàá âåðìèð, éÿíè
ÌÄÏ àäû èëÿ ìÿëóì îëàí õÿñòÿëèéèí áèð íå÷ÿ êëèíèê âàðèàíòëàðûíûí îëìàñû
ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèøäèð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí áàøëûúà êëèíèê ýþñòÿðèúèëÿð
ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éà ìàíèàêàë, éà äà äåïðåññèéà èñòèãàìÿòèíäÿ äÿéèøìÿ-
ñèäèð. Áó ïîçóíòóëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, îðãàíèçìèí öìóìè àêòèâëèéè ôîíóí-
äà áàø âåðèð. Ìöøàùèäÿ åäèëÿí äèýÿð ÿëàìÿòëÿð èñÿ, ìÿñÿëÿí, éóõó ïîçóí-
òóñó, ùÿéÿúàí, ãîðõó, ñîìàòèê øèêàéÿòëÿð âÿ ñ. éà èêèíúèëè, éà äà ùÿìèí õÿñ-
òÿëèéèí êëèíèê ýåäèøèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Áó áþëìÿéÿ
äàõèë åäèëÿí ïîçóíòóëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ðåêóððåíò ýåäèøÿ ìàëèê îëóá õÿñòÿëè-
éèí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ ñòðåññ âÿ éà áóíà áÿíçÿð äèýÿð òÿñèðëÿð íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí þéðÿíèëìÿ òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëñàã îíóí ùÿëÿ ãÿ-
äèì çàìàíëàðäàí ìÿëóì îëìàñûíû ñöáóò åäÿí ôàêòëàðà ðàñò ýÿëÿðèê. 2500 èë
ÿââÿë Ùèïïîêðàòûí òÿñâèð åòäèéè ïñèõîç ôîðìàëàðû àðàñûíäà ìöàñèð ìàíèàêàë
âÿ äåïðåññèâ ïñèõîçëàðà ÷îõ éàõûí îëàí õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñûíû òÿñäèã åäÿí
éàçûëû ìÿëóìàòëàð áÿëëè èäè. Àôôåêòèâ ïñèõîçëàðûí ìþâúóä îëìàñû ùàããûíäà
ìÿëóìàòëàðà, Êîðíåëèóñ Òñåëñóñóí (åðàìûçûí 100-úö èëëÿðè), Àðòåóñóí (åðà-
ìûçûí 120—180-úè èëëÿðè), Ãàëåíèí (129—199-úó èëëÿðè), Òàðõëåñëè Àëåê-
ñàíäðûí (VI ÿñð), Èáí-Ñèíàíûí âÿ äèýÿð àëèìëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëìÿê
ìöìêöíäöð. ÕIÕ ÿñð Ôðàíñà ïñèõèàòðèéà ìÿêòÿáèíèí äàâàì÷ûëàðûíäàí Áå-
ëàðæåíèí «ãîøàñèôÿò ïñèõîç» (1854) âÿ Ôàëðåòèí «äþâðè ïñèõîç» (1879) àä-
ëàíäûðäûãëàðû õÿñòÿëèêëÿð äÿ ìöàñèð ìàíèàêàë âÿ äåïðåññèâ ïîçóíòóëàðà óé-
üóíäóð.
ÕIÕ ÿñðèí ñîíó ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Å.Êðåïåëèí ìàíèàêàë-äåïðåññèâ
ïñèõîçóí àéðûúà õÿñòÿëèê îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðäè. Êëèíè-
êàñûíà ýþðÿ ïîëèìîðô îëàí áó õÿñòÿëèéèí åíäîýåí ïñèõîçëàð ñûðàñûíà äàõèë
åäèëìÿñè èíäèéÿäÿê ìöáàùèñÿëèäèð. Ìîíî âÿ áèïîëéàð, ãàðûøûã, àòèïèê ôîð-
ìàëàðëà éàíàøû ñîí èëëÿðäÿ ìàíèàêàë âÿ äåïðåññèâ òóòìàëàðûí ìàñêàëàíìûø
âÿ éà ñöñò ôîðìàëàðûíà äà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ýèçëè äåïðåññèéàëàð âÿ ñîìà-
amill࠯ri
4
reng Íåéðîåíäîêðèí ìîäåë
o Ùèïîòàëàìóñ-ùèïîôèç-
àäðåíàë ñèñòåìè âÿ éà
o Ùèïîòàëàìî-ùèïîôèç-
òèðèîèä ñèñòåìè
Øÿêèë 14. Ñòðåññ àìèëëÿðè
òèê øèêàéÿòëÿðëÿ úÿðÿéàí åäÿí ôîðìàëàðà äà àç òÿñàäöô åäèëìèð. Áóíóí ÿùà-

ëè àðàñûíäà éàéûëìàñû, áó õÿñòÿëèéèí äèàãíîñòèêàñûíà îëàí ìöíàñèáÿòëÿ ÿëà-
ãÿäàð ìöõòÿëèôäèð. Áÿçè Àâðîïà òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ
áöòöí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí 0,7%-äÿí 1,2%-ÿ ãÿäÿðèíè ìàíèàêàë âÿ éà äåï-
ðåññèâ ïñèõîçà òóòóëàí õÿñòÿëÿð òÿøêèë åäèð. Õÿñòÿëèéÿ òóòóëìà ÿêñÿð ùàëëàð-
äà 20—50 éàøëàð àðàñûíäà áàø âåðèð. Áó ãÿáèëäÿí îëàí ïîçóíòóëàðûí êèøèëÿðÿ
íèñáÿòÿí ãàäûíëàð àðàñûíäà äàùà ýåíèø éàéûëìàñû ãåéä îëóíìóøäóð.
Ýÿíúëÿðÿ íèñáÿòÿí ãîúàëàð áó ïîçóíòóëàðû äàùà àüûð êå÷èðèðëÿð. Ìàíèàêàë
âÿ éà äåïðåññèâ òóòìàëàðëà ýåäÿí áöòöí õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðûíû áöòþâëöêäÿ
àôôåêòèâ ñôåðàíûí âàùèä ïàòîëîýèéàñû êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí åòèàëîýèéàñû

âÿ ïàòîýåíåçè
Õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðûíûí áàø âåðìÿñèíäÿ èøòèðàêû îëàí àìèëëÿðèí ìöõòÿ-
ëèôëèéè àëèìëÿðè éåêäèë ôèêðÿ ýÿëìÿëÿðèíÿ èìêàí âåðìèð. Áó àìèëëÿðè íÿçÿð-
äÿí êå÷èðÿðêÿí, èëê íþâáÿäÿ, èðñèééÿòëÿ âÿ ôÿðäèí éàøëà ÿëàãÿäàð èíêèøàôû-
íû þí ïëàíà ÷ÿêìÿê âàúèáäèð. Ñîíðà èñÿ òÿêàíâåðèúè àìèë êèìè ýÿðýèíëèê
(ñòðåññ) âÿçèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíû, äàùà ñîíðà èñÿ ïñèõîëîæè âÿ áèîëîæè àìèë-
ëÿðèí ðîëóíó òÿùëèë åòìÿê, äÿéÿðëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.
È ð ñ è à ì è ë ë ÿ ð . Õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðû ãåéä îëóíóí àèëÿëÿð àðàñûí-
äà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð ýþñòÿðèð êè, àäè ïîïóëéàñèéàäà àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð
1. Áåéíèí Òàëàìî-ëèìáèê
ñàùÿñèíäÿ
1. ïåðôóçèéàíûí
Beyinin Talamo-
àðòìàñû
limbik sahԥsindԥ
2. Áåéèí àêòèâëèéèíèí äÿéèøèëìÿñè

perfuziyanın artması
3. Áåéèídԥyiúilmԥsi
ãàáûüûíûí àëûí
2. Beyin aktivliyinin
íàùèéÿñèíäÿ
3. ãàí äþâðàíûíûí
Beyin qabı÷ının alın
àçàëìàñû
nԥhiyԥsindԥ qan
dövranının azalması
Øÿêèë 15. Íåéðîôèçèîëîæè àìèëëÿð
1—2% òÿøêèë åòäèéè ùàëäà áåëÿ àèëÿëÿðèí öçâëÿðè àðàñûíäà õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëà-
ðû 10—15% òÿøêèë åäèð. Ðóñèéà àëèìëÿðèíèí âåðäèéè ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ èñÿ àô-
ôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí èðñè éîëëà âåðèëìÿñè 36—45%-ÿ áÿðàáÿðäèð. Àëìàí àëèì-
ëÿðè èñÿ áó ðÿãÿìèí úöòéóìóðòàëû ÿêèçëÿð àðàñûíäà 20—25%, òÿêéóìóðòàëû
ÿêèçëÿð àðàñûíäà èñÿ 66—96% îëìàñûíû ýþñòÿðèðëÿð. Áó áàõûìäàí ìàðàã äî-
üóðàí ôàêòëàðäàí áèðè äÿ «íåâðîòèê äåïðåññèéà», éÿíè äàùà éöíýöë ïîçóíòó
ùàëû êå÷èðÿí øÿõñëÿð àðàñûíäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðäûð. Òÿê âÿ úöòéóìóðòàëû
ÿêèçëÿð àðàñûíäà éöíýöë äåïðåññèéàëàðûí ìèãäàðûíûí ÷îõ îëìàñû ìöøàùèäÿ
åäèëìÿìèøäèð. Áàøãà ñþçëÿ, «íåâðîòèê äåïðåññèéà»ëàðûí èðñè àìèëëÿðëÿ ÿëà-
ãÿñè îëäóãúà çÿèôäèð.
ÕÕ ÿñðèí 70—80-úè èëëÿðèíäÿ ìîëåêóëéàð ýåíåòèêà åëìèíèí íÿàëèééÿòëÿ-
ðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê òÿäãèãàò÷ûëàð áåëÿ áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëäèëÿð êè, «Õ» õðà-
ìàñîìóíà áÿçè ýåíëÿðèí áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìàíèàêàë âÿ éà äåïðåññèâ
ïñèõîç èíêèøàô åäÿ áèëÿð.
Ï ñ è õ î à í à ë è ç ë ÿ ìÿøüóë îëàí áÿçè ãÿðá àëèìëÿðè èñÿ áåëÿ ãÿíà-
ÿòÿ ýÿëìèøëÿð êè, óøàã éàøëàðûíäà àíà ìÿùÿááÿòèíäÿí ìÿùðóì îëàí âÿ éà
áåëÿ ùèññèééàòû ëàçûìûíúà ùèññ åòìÿéÿí øÿõñëÿð éàøà äîëäóãäà äåïðåññèéà-
5-úè úÿäâÿë.
Äåïðåññèâ âÿ ìàíèàêàë åïèçîäëàðûí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè
Psixoloji amillԥr Depressiv epizod Maniakal epizod
Affekt Ԥhval-ruhiyyԥnin Ԥhval-ruhiyyԥnin

enmԥsii vԥ ya hԥyacan
h yüksԥlmԥsi
ük l i
Somato-
Somato Somatik úikayԥtlԥr, Veqetativ funksiyaların
yuxusuzluq, iútahasizlıq artması
vegetativ
Motivasiya
y Gündԥlik mԥú÷uliyyԥtlԥrԥ
Fԥaliyyԥtin artması
mara÷ın azalması
Hԥrԥki narahatlıq
Psixomotor Tormozlanma
kömԥksizlik, Özünüqiymԥtlԥndirmԥnin
Ümüdsüzlük kömԥksizlik
Ümüdsüzlük,
Koqnitiv suisidal fikirlԥr artması
Ñõåì 7. Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí òÿñíèôàòû
1.
1. Ìàíèàêàë åïèçîä 2.
2. Äåïðåññèâ åïèçîä
3. Áèïîëéàð àôôåêòèâ 3.
ïîçóíòó
4. Ðåêóððåíò äåïðåññèéà
4.
5. Äèñòèìèéà
6. Òñèêëîòèìèéà
5.
6.
éà äàùà ÷îõ ìåéèëëè îëóðëàð. Áó ùèïîòåçè òÿäãèã åäÿí àëèìëÿð, âàëèäåéíëÿ-

ðèíè èòèðÿðÿê óøàã åâëÿðèíäÿ, þçýÿ àèëÿëÿðäÿ áþéöéÿí óøàãëàðëà âÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð àíà ìÿùÿááÿòè ýþðìöø óøàãëàðû ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ þéðÿíÿðÿê ìö-
ÿééÿí åòäèëÿð êè, éóõàðûäà ãåéä åäèëÿí ïñèõîàíàëèòèê êîíñåïñèéàíû íÿ òÿñ-
äèã, íÿ äÿ èíêàð åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Ëàêèí áåëÿ áèð ôàêòû äà èíêàð åòìÿê
îëìàç êè, äåïðåññèéà êå÷èðÿí áèð ÷îõ ïàñèéåíòëÿð âàëèäåéí ãàéüûñûíäàí òåç-
òåç øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð, àäÿòÿí, âàëèäåéíëÿðèíèí îíëàðû äàùà ÷îõ
ùèìàéÿ åòìÿëÿðèíäÿí, ìöñòÿãèë ãÿðàð ãÿáóë åòìÿëÿðèíÿ ìàíåÿ÷èëèê òþðÿò-
ìÿëÿðèíäÿí øèêàéÿòëÿíèðëÿð.
Ñ ò ð å ñ ñ à ì è ë è í è í äÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìà-
ñûíäà ðîëóíó èíêàð åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Õÿñòÿëèéÿ òóòóëìóø ÿêñÿð ïàñè-
éåíòëÿðäÿ õÿñòÿëèêþíö äþâðäÿ øÿõñèí ýÿðýèíëèéÿ ìÿðóç ãàëäûüûíû àøêàð åò-
ìÿê ìöìêöíäöð. Ñòðåññ àìèëëÿðè éà õÿñòÿëèéèí áèëàâàñèòÿ ñÿáÿáè êèìè, éà
äà îíó ýöúëÿíäèðÿí àìèë êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áåëÿ àìèëëÿðÿ øÿõñèí éàõûí-
ëàðûíû èòèðìÿñè, èãòèñàäè âÿçèééÿòèí êÿñêèí ñóðÿòäÿ ïèñëÿøìÿñè, âÿçèôÿ âÿ èø
éåðèíè èòèðìÿñè, óçóí ìöääÿò ùÿäÿ-ãîðõó àëòûíäà éàøàìàñûíû ìèñàë ýþñòÿð-
ìÿê îëàð. Ïñèõîàíàëèòèêëÿð (Ç.Ôðåéä, Êàðë Àáðàùàì âÿ áàøãàëàðû) õöñóñè
îëàðàã ãåéä åäèðëÿð êè, ñåêñóàë èñòÿê îáéåêòèíèí èòèðèëìÿñè, óøàã éàøëàðûíäà
êå÷èðèëìèø ñåêñóàë ìÿçìóíëó èçòèðàáëàð äåïðåññèéàëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû-
íà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðäÿíäèð.
Ê î ã í è ò è â í ÿ ç ÿ ð è é é ÿ í è í òÿðÿôäàðëàðû ñöáóò åòìÿéÿ ÷à-
ëûøûðëàð êè, øÿõñèí þç ùÿéàòûíû ìÿíôè ïëàíäà ýþðìÿñè, ðåàëëûüû ãåéðè-äöçýöí
ãàâðàìàñû, ïåññèìèçì âÿ öìèäñèçëèê éàðàäàðàã äåïðåññèéà ñèíäðîìóíóí
èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëóð.
Áèîëîæè àìèëëÿðäÿí ÿí þíÿìëè ñàéûëàíû á è î ê è ì é ÿ â è ê î í ñ å ï -
ñ è é à ä û ð.. Áó êîíñåïñèéàéà ýþðÿ äåïðåññèéàëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà
ôþâãÿëàäÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí àìèë áàø-áåéíèí áèð ñûðà ùèññÿëÿðèíäÿ ìî-
íîàìèí ìåäèàòîð ñèñòåìèíèí àíîìàëèéàëàðûäûð. Áó íÿçÿðèééÿ éàðàíäûüû èëê
èëëÿðäÿ ýöìàíÕÁÒ-10 åäèëèðäè êè, ìîíîàìèíëÿðèí ñèí ÄÑÌ-IÂ
òåçè ïîçóëóð. Ëàêèí ñîíðàëàð
ìÿëóì îë Ìàäó êè, åïè
íèàêàë ìî çîäíîàìèí ðåñåïòîðëàðûÌà èëÿíèàéà
êàëíà
åïèøûçîäîíëàðûí äþâðåòìÿ èíòåí-
ñèâëèéè âÿ ìèãäàðû äà äÿéèøèð. Ùàçûðäà ñöáóòà éåòèðèëéà
Äåï ðåñ ñè éà åïè çî äó Áþ éöê äåï ðåñ ñè ìèøåïèäèð êè, äåïðåññèéàëà-
çîäó
ðûí ïàòîýåíåçèíäÿ, ÿñàñÿí ö÷ ìîíîàìèí ìåäèàòîðëàðû ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð:
Áè ïîë éàð àôôåê òèâ ïî çóí òó Áè ïîë éàð ïî çóí òó ëàð
Ðåêóððåíò äåïðåññèâ Äåïðåññèéà ïîçóíòóëàðû
1) ñåðîòîïîíèí;
çóíòó
2) íîðàäðåíàëèí; 3) äîôàìèí. (Äèñòèìèéà-äåïðåññèéà íåâðîçó)
Ìàíè àêàë
Õðî íèê àôâÿôåêòèâäåï ðåñòóñèâ
ïîçóí ëàð ñèíäðîìëà Äÿðûí éàäèðàí
ãèãëÿø ðèëìÿìà ìèøñûíàôäà
ôåêòèâ í
ïîå- é ð î å í -
ä î ê ð è(äèñ
í òèìèï éà,
î çòñèê óëîíòèìè
ò óéà)ë à ð û í ðîëóçóííóòóíÿ
ëàð çÿðÿ àëìàìàã îëìàç. Ãëèêî-
êîðòèêîèäÄèýÿð
ðåñåïàôôåêòîðòèâëàïî
ðûíçóíàçàë
òóëàðìàñû íÿòèúÿñèíäÿ êîðòèçîëóí ñèíòåçèíèí àðòìàñû
ôàêòû áóíàÄÿãèãìèëÿø
ñàë îëà
äèðèë ìÿìèøáèëÿð.
àôôåêÄèòèâýÿð êëèíèê ôàêò ãàäûíëàð àðàñûíäà àéáàøû, äî-
üóø âÿ ýåðèéÿ èíêèøàô äþâðöíäÿ õÿñòÿëÿíìÿ ùàëëàðûíûí àðòìàñûäûð. Áÿçè
ïî çóí òó ëàð
àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ ñòåðîèä ùîðìîíëàðûí âÿ ñó-åëåêòðîëèò ìöáàäèëÿñèíèí ïî-
çóíòóëàðû áèðáàøà åòèîëîæè àìèë êèìè îëìàñà äà èêèíúèëè, éÿíè ñòðåññ íÿòèúÿ-
ñèíäÿ éàðàíàí áèð ïðîñåñ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Ìàíèéà âÿ äåïðåññè-

éà ùàëëàðûíûí éàðàíìàñûíäà ñó, äóç âÿ åëåêòðîëèò ìöáàäèëÿñèíèí äÿéèøìÿñè
êå÷ÿí ÿñðèí 60—70-úè èëëÿðèíäÿ ýåíèø òÿòáèã îëóíìóø âÿ ÿëäÿ åäèëÿí íÿçÿ-
ðèééÿëÿð åëìè ÿäÿáèééàòäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ñöáóò îëóí-
äó êè, ùÿð èêè ùàëäà äåïðåññèéà âÿ ìàíèéà çàìàíû ñóòãàëûã íàòðèóìóí ìèã-
äàðû õåéëè àðòûð. Áó èñÿ ùöúåéðÿäàõèëè íàòðèóìóí àðòìàñû äåìÿêäèð. Ñèíèðëÿ-
ðàðàñû ÿëàãÿëÿðèí éàðàíìàñûíäà ýþñòÿðèëÿí ìàääÿëÿðèí ðîëó øöáùÿ äîüóð-
ìóð.
Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí òÿäãèãàòëàðûí àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäà òÿêçèáîëóí-
ìàç ðîëóíó ñþéëÿìÿê ìóìêöí îëìàñà äà îíëàðûí åëìè ÿùÿìèééÿòèíè äÿ
èíêàð åòìÿê îëìàç. Ñîí èëëÿðäÿ èíòåíñèâ ñóðÿòäÿ þéðÿíèëÿí å í ê å ô à -
ë è í ë ÿ ð è í âÿ å í ä î ð ô è í ë ÿ ð è í ÿùÿìèééÿòè äÿ äèããÿòäÿí éà-
éûíìàìàëûäûð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí òÿñíèôàòû âÿ êëèíèêàñû

Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí òÿñíèôàòû àøàüûäàêû úÿäâÿëäÿ ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ
òÿãäèì åäèëèð. Úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè Õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã Òÿñ-
íèôàòû Õ áàõûø — ÕÁÒ—10, ÀÁØ-äà ãÿáóë îëóíìóø ÄÑÌ-IÂ òÿñíèôàòûíäàí
úèääè ôÿðãëÿíìèð. ÕÁÒ—10 Àìåðèêà òÿñíèôàòûíäàí áèð ãÿäÿð ÿùàòÿëè îëìà-
ñû èëÿ ñå÷èëèð. Òñèêëîòèìèéà ÄÑÌ-IÂ áèïîëéàð ïîçóíòóëàðûí äàõèëèíäÿ òÿñâèð
åäèëèðñÿ, ÕÁÒ—10 äà áó ïîçóíòó äèñòèìèéà èëÿ áèðëèêäÿ õðîíèê àôôåêòèâ ïî-
çóíòóëàðà àèä åäèëèð.
6-úû úÿäâÿë
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí òÿñíèôàòû
Ìàíèàêàë åïèçîä
Ìàíèàêàë åïèçîä çàìàíû, èëê íþâáÿäÿ, õÿñòÿëÿðèí õàðèúè ýþðêÿìè äÿ-
éèøèëèð. Ìèìèêàëàðû îéíàã âÿ ìÿíàëû, áàõûøëàðû ïàðëàã ýþðêÿì àëûð, éàøëàðûí-
äàí õåéëè úàâàí ýþðöíöðëÿð. ßùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñè õÿñòÿëÿðèí íèòã
âÿ äàâðàíûøûíäà ãàáàðûã øÿêèëäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Õÿñòÿëÿð ÿí ÷ÿòèí èøëÿðèí
þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿëÿðè, áþéöê èñòåäàäà âÿ ãöââÿéÿ ìàëèê îëìàëàðûíû
úÿñàðÿòëÿ ñþéëÿéèð, ùÿð áèð ÷ÿòèíëèéè äÿô åòìÿéÿ ùàçûð îëäóãëàðûíû áèëäèðèð-
ëÿð. ßòðàôäàêû, ùÿòòà òàíûìàäûãëàðû àäàìëàðà ãàðøû îëäóãúà ìåùðèáàíëûã âÿ
èñòèãàíëûëûã ýþñòÿðèðëÿð. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû ãûñàìöääÿòëè ãÿçÿáëè ãûúûã-
ëàíìàëàð äà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õÿñòÿíèí àðçó âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõ-
ìàã îíëàðû ÿñÿáèëÿøäèðèð.
Ìàíèàêàë åïèçîäóí ÷ûëüûí äþâðöíäÿ ùå÷ áèð ìÿíôè àìèë, ùÿòòà éàõûí
àäàìëàðûí áàøûíà ýÿëÿí ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿëÿð, ìÿñÿëÿí, õÿñòÿëÿíìÿ,
þëöì áåëÿ îíëàðûí ÿùâàëûíû äÿéèøìèð. Êîãíèòèâ àêòèâëèéèí àðòìàñû âÿ éà íèò-
ãèí îéàíûãëûüû òÿôÿêêöðöí ñöðÿòëÿíìÿñè èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Òÿôÿêêöð
áÿñèò (êîíêðåò) âÿ ìÿçìóíëó îëóá äÿéèøêÿíëèéè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Áÿ-
çÿí ôèêèðëÿð áèð-áèðèíè î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ ÿâÿç åäèð êè, îíëàðûí áèðè äèýÿðèíÿ ãà-
ðûøûð. Õÿñòÿ áèð àí ÿââÿë äåäèéè ñþçëÿðè óíóäóð, éåíè-éåíè ôèêèðëÿðè ñþéëÿ-
ìÿêäÿ äàâàì åäèð. Äèããÿòèí äàâàìñûçëûüû ãåéä îëóíóð.
Õÿñòÿëèéèí íÿçÿðè úÿëá åäÿí úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ãàâðàìà ãàáèëèééÿ-
òèíèí éöêñÿëìÿñèäèð. Òóòìàíûí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ èøëÿìÿê, éàðàòìàã
ùèññè ýöúëÿíäèéèíäÿí øÿõñ þç ôÿàëëûüû, òÿøÿááöñêàðëûüû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ãàðøû-
éà ÷ûõàí áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðè ñàíêè àñàíëûãëà äÿô åòìÿê áàúàðûüû íöìàéèø åò-
äèðèð. Áó ìÿíçÿðÿíè þç ãûçûíäà
ìöøàùèäÿ åäÿí áèð íÿôÿð äåìèø-
äèð: «Ùÿìèøÿ òÿíáÿë âÿ ôàüûð áèë-
äèéèìèç ãûçûìûç èíäè éîðóëìàã
áèëìèð, åâèí áöòöí èøëÿðèíè òÿêúÿ
ýþðöð, ùå÷ êÿñÿ ìàúàë âåðìèð».
Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿëÿð äîüóðäàí
äà éîðóëìàã áèëìèð, àç éàòûð, äàè-
ìà ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿí, èø ýþðìÿê-
äÿí ñàíêè çþâã àëûðëàð. Õÿñòÿëÿðèí
èøòàùàñûíûí àðòìàñû äà ãåéä îëó-
íóð. Îíëàð óúàäàí äàíûøìàüû, çà-
ðàôàòû, ìÿçùÿêÿëè ñþçëÿð äåéÿðÿê
ùàìûíû ýöëäöðìÿéè ñåâèð, ÿéèíëÿ-
ðèíÿ ÿëâàí ðÿíýëè ïàëòàð ýåéÿðÿê
Øÿêèë 16. Ìàíèàêàë îéàíìà. äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìàüà ÷àëûøûðëàð.
Òöêÿíìÿç åíåðæè íöìàéèø åòäèðÿí, ùÿð áèð èøäÿí ÷ÿêèíìÿäÿí éàïûøàí áå-
ëÿ õÿñòÿëÿð áàøëàäûãëàðû èøè ñîíà ÷àòäûðà áèëìèð, ÿìÿê ìÿùñóëäàðëûãëàðû àøà-
üû îëóð. Éåíè-éåíè ïëàíëàðäàí, òÿäáèðëÿðäÿí äàíûøìàëàðûíà áàõìàéàðàã ñîí
íÿòèúÿäÿ ùå÷ áèðèíè àõûðà ÷àòäûðà áèëìèðëÿð. ßêñÿð ùàëëàðäà ëàçûìñûç, úÿôÿíý
èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëóðëàð.
Ìÿñÿëÿí, ìàüàçàëàðäàí ÷îõëó ýÿðÿêñèç øåéëÿð àëûð, íàáÿëÿä àäàìëàðëà
þòÿðè òàíûøëûã éàðàäûð, äàâðàíûø âÿ åòèêà ãàéäàëàðûíû ïîçóðëàð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð
ö÷öí úèíñè ìåéèëèí éöêñÿëìÿñè âÿ áó ñÿáÿáäÿí ïîçüóí ùÿéàò ñöðìÿëÿðè
õàðàêòåðèêäèð.
Ìàíèàêàë åïèçîä ö÷öí þçöíÿòÿíãèäèí åíìÿñè õàñäûð. Áåëÿ øÿõñëÿð þç
ãöââÿ âÿ áàúàðûãëàðûíû øèøèðäèð, áöòöí èøëÿðèí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿéÿ ãàäèð
îëäóãëàðûíû áèëäèðèðëÿð. Äèããÿòëÿðèíèí òåç-òåç éàéûíìàñûíà áàõìàéàðàã éàä-
äàøëàðû ïèñ îëìóð, ëàêèí òóòìà äþâðöíäÿ ìÿëóìàòëàðûí éàääà ñàõëàíûëìàñû
÷ÿòèíëÿøèð.
Õÿñòÿëÿðèí þçëÿðèíäÿí ðàçû îëìàëàðû õàðèúè ýþðöíöøëÿðèíäÿí ùèññ îëó-
íóð. Éöêñÿê ÿùâàëè-ðóùèééÿíè ÿêñ åòäèðÿí òÿáÿññöì, øÿí âÿ îéíàã áàõûø-
ëàð, ÷åâèê ùÿðÿêÿòëÿð áèð àí áåëÿ îíëàðû òÿðê åòìèð (øÿêèë 16). Àüûð êå÷ÿí
ìàíèàêàë îéàíìà çàìàíû åìîñèîíàë úîøüóíëóã ùÿääèíè àøàðàã øèääÿòëè ãÿ-
çÿáÿ ÷åâðèëÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëäà õÿñòÿ áèð àí áåëÿ äàéàíìàäàí ñÿñè áàòàíà-
äÿê, ùÿòòà áîüóã ñÿñëÿ äàíûøûð, îõóéóð, øöàðëàð äåéèð, ùàìûíûí èøèíÿ ãàðûøûð.
ßòðàôäàêûëàðû äà îíóíëà ùÿìðÿé îëìàüà ìÿúáóð åäèð. Îíëàð þçëÿðèíèí ãåé-
ðè-ðåàë èìêàíëàðûíäàí, éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ïëàíëàðûíäàí
äàíûøûð. Þçëÿðè êèìè ÿòðàôäàêû àäàìëàðû, áöòöí áÿøÿðèééÿòè «õîøáÿõò» åäÿ
áèëÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð.
Òÿôÿêêöðöí (íèòãèí) ñöðÿòëÿíìÿñè îíëàðûí ñ û ÷ ð à é û ø ë û é ö ð ö -
ø ö í ÿ ä ÿ ê (ôóqà èäåàðóì) àðòà áèëÿð. Áó çàìàí íèòã ãûðûã, ñþçëÿð âÿ
úöìëÿëÿð äîëàøûã îëóð. Õÿñòÿëÿð óòàíúàãëûã ùèññ åòìÿäÿí áèàáûð÷û èôàäÿëÿð
èøëÿäèð, áÿäÿíëÿðèíè ÷ûëïàãëàøäûðûðëàð. Íèòãèí ìÿçìóíóíà äèããÿò éåòèðäèêäÿ
éöêñÿê èôàäÿëÿðëÿ çÿíýèí þçöíö áþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû ãåéä åäèëèð. Áÿçè
ùàëëàðäà òÿãèá ñàéûãëàìàëàðûíà äà ðàñò ýÿëèíèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, áó íþâ ñà-
éûãëàìàëàð åìîñèîíàë ùàëûí, ùÿðÿêÿò âÿ íèòãèí ñöðÿòëÿíìÿñè ôîíóíäà úÿðÿ-
éàí åäèð.
Éåíèéåòìÿëÿð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí ìàíèéà ÿêñÿð ùàëëàðäà éàíëûø îëà-
ðàã øèçîôðåíèéà âÿ éà ñîñèîïàòèéà (øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó) êèìè áàøà äöøöëöð.
Áóíóí ñÿáÿáè îíóíëà ÿëàãÿäàðäûð êè, ìàíèàêàë åïèçîä êå÷èðÿí éåíèéåòìÿ
áèð ñûðà ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè íöìàéèø åòäèðèð. Ìÿñÿëÿí, ìöäðöê èôàäÿëÿð èøëÿ-
äèð, ñàðûøàí ôèêèðëÿð âÿ ùÿðÿêÿòëÿð åäèð, ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ, íàðêîòèê ìàääÿëÿðÿ
ìåéèë ýþñòÿðèð. Ãåéä åäèëÿíëÿðëÿ éàíàøû áåëÿ ýÿíúëÿð áÿçÿí þçöíÿ ñóè-
ãÿñä ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ äÿ ÿë àòûðëàð.
Äåïðåññèéà åïèçîäó
Éöíýöë, îðòà âÿ àüûð âàðèàíòëàðäà òÿñàäöô åäÿí áó ïîçóíòó çàìàíû
õÿñòÿëÿð ÿñàñ åòèáàðèëÿ ÿùâàëè-ðöùèééÿíèí àøàüû åíìÿñèíäÿí, ìàðàã âÿ
çþâãöí éîõëóüóíäàí, åíåðæèëÿðèíèí îëäóãúà çÿèôëÿìÿñèíäÿí øèêàéÿò åäèð-
ëÿð. Öìóìè éîðüóíëóã âÿ ôÿàëëûüûí õåéëè åíìÿñè õÿñòÿëÿðè àç ùÿðÿêÿòëè âÿ
éà ùÿðÿêÿòñèç âÿçèééÿòäÿ ãàëìàüà ìÿúáóð åäèð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíè ÿùàòÿ åäÿí äèýÿð ÿëàìÿòëÿðÿ ÕÁÒ-10-
äà òÿñáèò åäèëÿí àøàüûäàêûëàðû äà àèä åòìÿê îëàð:
1) Äèããÿòèíè úÿìëÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè;
2) Þçöíÿ èíàìûí âÿ þçöíö ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí åíìÿñè;
3) Þçöíö àë÷àëòìà âÿ òÿãñèðëÿíäèðìÿ èäåéàñû;
4) Ýÿëÿúÿéè òóòãóí âÿ ïåññèìèñò ýþðìÿê;
5) Þçöíÿ õÿñàðÿò éåòèðìÿê âÿ éà ñóèñèäàë ôèêèðëÿð;
6) Éóõó ïîçóíòóñó;
7) Èøòàùûí çÿèôëÿìÿñè.
Äåïðåññèéà åïèçîäó ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ê ÿ ä ÿ ð , ù ÿ é ÿ ú à í
îëìàäûãäà äèàãíîçóí òÿéèíè ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Áÿçÿí õÿñòÿëÿðèí ÿùâàëè-ðó-
ùèééÿñè àçàúûã ïîçóëà áèëÿð. Îíëàð ñåâèíÿ áèëìÿäèêëÿðèíè, èøÿ ãàðøû ìåéèëèí
àçàëäûüûíû, ïèñ ùàäèñÿëÿðÿ äàùà ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðäèêëÿðèíè ãåéä åäèðëÿð. Àõ-
øàìà éàõûí õÿñòÿíèí ÿùâàëû ñàíêè íîðìàëëàøûð. Àüûð äÿðÿúÿëè äåïðåññèéà çà-
ìàíû èñÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí êÿñêèí ïèñëÿøìÿñè èëÿ éàíàøû îíëàðû êÿäÿð âÿ
ùÿéÿúàí áöðöéöð. Õÿñòÿëÿðèí õàðèúè ýþðöíöøöíäÿ ÿêñ îëóíàí äöøêöíëöê,
ãÿìýèíëèê, äàõèëè òÿøâèø âÿ íàðàùàòëûã äèàãíîçóí òÿéèíèíè õåéëè àñàíëàøäû-
ðûð. Áåëÿ øÿõñëÿð îëäóãúà ëÿíý ùÿðÿêÿò åäèð, ùàëñûç âÿ éîðüóí ýþðöíöðëÿð.
Áàøëàðûíû äàèìà àøàüû äèêèð, ýþçëÿðèíè áèð íþãòÿéÿ çèëëÿéèðëÿð. Äÿðèëÿðèíèí
ðÿíýè, ùÿòòà áàøëàðûíûí òöêö áåëÿ òÿáèè ðÿíýèíè èòèðìèø îëóð. Ôèçèêè âÿ ïñèõè
ôÿàëèééÿò êÿñêèí äÿðÿúÿäÿ çÿèôëÿéèð. Ñÿñëÿðè ñàêèò, ìîíîòîí, åìîñèîíàë ÷à-
ëàðëàðûíû èòèðìèø îëóð. ßêñÿð ùàëëàðäà äàíûøìàüà ìàðàãëàðû îëìóð.
Áó ìÿðùÿëÿäÿ âåýåòàòèâ âÿ ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿð òÿçàùöð åòìÿéÿ áàøëà-
éûð. ßòðàôäàêû àäàìëàðà, òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñèíÿ, ìóñèãè ìåëîäèéàëàðûíà, ùÿòòà
þç þâëàäëàðûíà áåëÿ ïåññèìèñò ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèð, ýÿëÿúÿéÿ öìèäñèçëèêëÿ
áàõûðëàð. Õÿñòÿëÿðäÿí òåç-òåç: «öðÿéèìäÿí ñàíêè äàø àñûëûá», «ãÿëáèì éàñ
è÷èíäÿäèð», «ùå÷ íÿ ìÿíè ñåâèíäèðìèð», «ìÿí àðòûã ùå÷ íÿéÿ éàðàìûðàì»,
«éàøàìàãäà ùå÷ áèð ìÿíà ýþðìöðÿì» âÿ ñ. øèêàéÿòëÿðè åøèòìÿê îëóð.
Øèçîôðåíèéàéà òóòóëìóø õÿñòÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã áåëÿ õÿñòÿëÿð ÿìÿê
ãàáèëèééÿòèíè âÿ ôèçèêè ôÿàëëûãëàðûíû èòèðäèêëÿðè ö÷öí èçòèðàá êå÷èðèðëÿð. Ýÿëÿ-
úÿê ùÿéàòëàðû ö÷öí òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàí ùèññè îíëàðû òÿðê åòìèð: «íÿ áàëàëàðû-
ìà, íÿ äÿ þçöìÿ õèäìÿò åäÿ áèëìèðÿì», «èø ýþðìÿéÿ òàãÿòèì éîõäóð»,
«úàíûìäà ùåéèì ãàëìàéûá» — äåéÿí õÿñòÿëÿðèí èçòèðàá êå÷èðäèêëÿðè øöáùÿ
äîüóðìóð. Äåïðåññèâ ùàë, áèð ãàéäà îëàðàã, ýöíöí áèðèíúè éàðûñûíäà ýöúëö,
àõøàìà éàõûí èñÿ íèñáÿòÿí çÿèôëÿéèð.
Äåïðåññèéà åïèçîäóíóí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñè — àôôåêòèâ ùàëûí (êÿäÿð, ùÿ-
éÿúàí) äàùà äà ýöúëÿíìÿñè, ïñèõè âÿ ùÿðÿêè ôÿàëëûüûí èñÿ áèð ãÿäÿð äÿ ëÿí-
ýèìÿñè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ñÿùùÿòëÿðèíèí ïèñëÿøìÿñè õÿñòÿëÿðè äàùà äà
ìÿéóñ åäèð âÿ êþìÿêñèç âÿçèééÿòÿ ñàëûð. Ìèìèêàëàðûíäàêû úèçýèëÿð þç òÿ-
áèèëèéèíè èòèðèð, ùÿðÿêÿò ðåàêñèéàñû ñîí äÿðÿúÿ ìÿùäóäëàøûð. Îíëàð ñóàëëàðà
÷ÿòèíëèêëÿ, ãûñà úàâàá âåðÿðÿê áÿçÿí äàíûøìàãäàí òàìàìèëÿ èìòèíà åäèð-
ëÿð. Ñààòëàðëà îòóðäóãëàðû âÿ éà óçàíäûãëàðû éåðäÿí òÿðïÿíìèðëÿð. Áÿçè ùàë-
ëàðäà áåëÿ âÿçèééÿò òàì ùÿðÿêÿòñèçëèê ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòûð. Áóíà ä å ï -
ð å ñ ñ è â ñ ò ó ï î ð äåéèëèð. Áåëÿ îëäóãäà õÿñòÿëÿð éåìÿêäÿí âÿ ñóàë-
ëàðà úàâàá âåðìÿêäÿí äÿ èìòèíà åäèðëÿð.
Ðåàêòèâ äåïðåññèéàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ÿí àüûð äåïðåññèéà åïèçîäó êå-
÷èðÿí õÿñòÿ ùå÷ âàõò àüëàìûð, áàõûøëàðûíû ùàðàñà éþíÿëäÿðÿê, ýþçëÿðèíè
ãûðïìàäàí êÿäÿðëè íÿçÿðëÿðëÿ áèð íþãòÿéÿ çèëëÿéèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ éàõûí
àäàìëàðûíà ãàðøû íàðàùàòëûã ùèññè éàðàíûð, îíëàðûí áàøëàðûíà áÿäáÿõò áèð ùà-
äèñÿ ýÿëÿúÿéèíäÿí ãîðõóðëàð. Áÿçÿí èñÿ þçëÿðèíè äöçýöí îëìàéàí áèð ùÿ-
ðÿêÿòäÿ òÿãñèðëÿíäèðèðëÿð. Ãîùóìëàðûíà, þâëàäëàðûíà ãàðøû ñîéóããàíëû, áèýà-
íÿ îëìàëàðû îíëàðû îëäóãúà íàðàùàò åäèð, èçòèðàáëàðûíû äàùà äà àðòûðûð. Áåëÿ
ùàëëàðäà ê ÿ ä ÿ ð ë è ë à ã å é ä ë è ê (àíàåñòåñèà äîëîðîñà) ìöøàùèäÿ
åäèëèð.
Àüûð äåïðåññèéàëàðûí õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ìöõòÿëèô ìÿç-
ìóíëó ñàéûãëàìàëàðûí: èïàõîíäðèê, þçöíö òÿãñèðëÿíäèðìÿ, ìöôëèñëÿøìÿ âÿ
ñ. ìåéäàíà ÷ûõìàñûäûð. Éàøëû øÿõñëÿðäÿ ñàéûãëàìàëàðà äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿ-
ëèíèð. Ñàéûãëàìàëàðûí ìÿçìóíó õÿñòÿëÿðèí éàøàäûüû ìöùèò, îíóí èíòåëëåêòó-
àë ñÿâèééÿñèíäÿí âÿ äèýÿð àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô îëóð. ßââÿëëÿð
òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí äèíè-ìþâùóìàò ìÿçìóíëó âÿ éà ñèôëèñÿ éîëóõìàãëà
ÿëàãÿäàð ñàéûãëàìàëàðà èíäè àç òÿñàäöô åäèëèð. Ùàçûðäà îíëàðû, ñïèäÿ éîëóõ-
ìà, êèáåðíåòèê ìàøûíëàðûí îíëàðûí ôèêèðëÿðèíÿ, ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿ-
ñè âÿ ñ. áó êèìè ñàéûãëàìàëàð ÿâÿç åòìèøäèð. Äåïðåññèâ åïèçîä çàìàíû èïî-
õîíäðèê ñàéûãëàìàëàðà äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Îíëàð «öðÿêëÿðèíèí äàéàí-
ìàñûíäàí», «ìÿäÿ-áàüûðñàã éîëëàðûíûí òóòóëìàñûíäàí», «áåéèíëÿðèíèí ÷ö-
ðöìÿñèíäÿí» øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Óøàãëàðûíûí «ñàüàëìàç õÿñòÿëèéÿ» òóòóëìàñû-
íû ñþéëÿéèðëÿð. Íàäèð ùàëëàðäà ñàéûãëàìàëàð íèýèëèñòèê ìÿçìóíëó îëà áèëÿð
(Êîòàð ñèíäðîìó). Õÿñòÿëÿðäÿ þçöíöòÿíãèä éà çÿèô îëóð, éà äà ùå÷ îëìóð.
Áÿçÿí äåïðåññèéàíûí êëèíèêàñû àòèïèê ýåäèð. Ýöúëö ãÿì, êÿäÿð ùàëû ùÿðÿ-
êÿò ñôåðàñûíûí òîðìîçëàíìàñû èëÿ éîõ, ÿêñèíÿ õÿñòÿíèí òÿøâèøëè îéàíìàñû
èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Õÿñòÿëÿðäÿ ùàðàñà ãà÷ìàã, òÿúèëè þçöíö ìÿùâ åòìÿê,
ñóéà, òîíãàëà àòûëìàã ìåéèëè éàðàíûð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò äàùà
ýöúëö îëìàëûäûð.
Þçöíÿ ñóè-ãÿñä äåïðåññèâ åïèçîäóí èñòÿíèëÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ, ùÿòòà äåï-
ðåññèéàäàí ÷ûõìà äþâðöíäÿ äÿ ìöìêöíäöð. Ñóè-ãÿñä õÿñòÿëèéèí àüûðëûã
äÿðÿúÿñèíäÿí âÿ øÿõñèééÿòèí ñòðóêòóðóíäàí àñûëû îëàðàã éàðàíûð. Áåëÿ ôèêèð-
ëÿð ÿêñÿðÿí àüûð äåïðåññèéà êå÷èðÿí õÿñòÿëÿðèí «÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ» äöø-
äöêëÿðè àíäà «öìèäëÿðèíèí ïó÷à ÷ûõäûüûíû» ùèññ åòäèêäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ñóè-ãÿñä çàìàíû ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ åäèëÿí âàñèòÿëÿð äÿðìàí ìàääÿëÿðè âÿ èòè
àëÿòëÿðäèð. Áÿçè ùàëëàðäà, äèýÿð öñóëëàðäàí äà, ãàòû ñèðêÿ è÷ìÿê, þçöíö àñ-
ìàã, ñóäà áîüìàã âÿ ñ. èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Þçöíÿ ãÿñä åäÿí õÿñòÿ, àäÿòÿí,
áóíó ÿââÿëúÿäÿí ïëàíëàøäûðûð, ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿäÿí ùàçûðëûã ýþðöð. Áÿçÿí
èñÿ áó ôèêèð ãÿôëÿòÿí éàðàíûð âÿ òåçëèêëÿ äÿ èúðà îëóíóð. Ùÿðÿêÿò ôÿàëëûüû áó
âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ ñàõëàíûëàí õÿñòÿëÿð, ôÿàëèééÿòè èíòåíñèâëÿøäèðÿí àíòè-
äåïðåññèâ ïðåïàðàòëàðûí (õöñóñÿí ìåëèïðàìèíèí) ãÿáóëó íÿòèúÿñèíäÿ áèð ãÿ-
äÿð äÿ àêòèâëÿøÿðÿê èíòèùàðà ìåéèë ýþñòÿðèðëÿð.
Äåïðåññèéà åïèçîäóíóí êëàññèê âàðèàíòû èëÿ éàíàøû áÿçè àòèïèê ôîðìàëà-
ðû äà ìþâúóääóð. Áÿçè ùàëëàðäà íàðàùàò (àæèòÿëè) äåïðåññèéàëàðëà ýåäÿí ôîð-
ìàéà äà ðàñò ýÿëèíèð. Áó çàìàí êëàññèê ÿëàìÿòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿí ÿëà-
ìÿòëÿðëÿ éàíàøû òîðìîçëàíìàíûí îéàíûãëûãëà ÿâÿç åäèëìÿñèíÿ òÿñàäöô îëó-
íóð. Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿëÿð ñîí äÿðÿúÿ êÿäÿðëè, ãÿìëè ýþðöíöðëÿð. Ìöõòÿ-
ëèô èïîõîíäðèê âÿ éà þçöíö òÿãñèðëÿíäèðìÿ ñàéûãëàìàëàðû àøêàð åäèëèð. Åéíè
çàìàíäà íàðàùàò, ùÿðÿêÿòëè îëóá þçëÿðèíÿ éåð òàïà áèëìèðëÿð, òåç-òåç îòóð-
äóãëàðû éåðäÿí ñû÷ðàéûð, îíëàðà òÿúèëè êþìÿê åòìÿéè âÿ éà èçòèðàáëàðûíû ñî-
íà éåòèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ çÿùÿð âåðèá þëäöðìÿéè õàùèø åäèðëÿð. Ñàíêè ÷ûõûø
éîëóíó áóíäà ýþðöðëÿð.
Äåïðåññèéàíûí äèýÿð íþâö, ôèêèðëÿðèí ñû÷ðàéûøû èëÿ ýåäÿí äåïðåññèéà-
äûð. Áó çàìàí èíòåëëåêòóàë ëÿíýèìÿ, èíòåëëåêòóàë îéàíìà èëÿ ÿâÿç åäèëèð.
Éÿíè êÿäÿð âÿ áÿäáèíëèê ÿùâàëè-ðóùèééÿñè èëÿ éàíàøû ôèêèðëÿðèí ñöðÿòëÿ áèð-
áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Ãàðûøûã ýåäÿí ôîðìàëàðäàí áèðè äÿ ùÿéÿúàíëû-ùÿðÿêÿòëè äåïðåññèéàäûð.
Áó çàìàí ïñèõîç ùÿéÿúàí âÿ ùÿðÿêÿò îéàíûãëûüû ôîíóíäà úÿðÿéàí åäèð.
Ñàðûøàí ùàëëàðëà ìöøàùèäÿ îëóíàí äåïðåññèéàëàðäà êëàññèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
éàíàøû ôîáèéàëàð äà ãåéä îëóíóð. Ãîðõóíóí ñÿáÿáè ñàðûøàí ôèêèðëÿðëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëóð. Ìÿñÿëÿí, øÿõñ ñàüàëìàéàí àüûð õÿñòÿëèéÿ (î úöìëÿäÿí, ðóùè
õÿñòÿëèéÿ) òóòóëìàãäàí, öðÿéèíèí ãÿôëÿòÿí äàéàíìàñûíäàí, ùàìàð éåðäÿ
éûõûëìàã ãîðõóñóíäàí, äàèìà åùòèéàòëà (ãåéðè-òÿáèè) äàâðàíûð âÿ ñ. Áó êè-
ìè ÿëàìÿòëÿð óçóíìöääÿòëè îëàðñà ìöàëèúÿñè ÷ÿòèíëÿøèð.
Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó

Áó õÿñòÿèéèí áàøëûúà úÿùÿòè ùÿð èêè ïîçóíòó ôîðìàñûíûí — ìàíèàêàë âÿ

äåïðåññèâ âÿçèééÿòëÿðèí õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿ ìöòëÿã ðàñò ýÿëèíìÿñèäèð.
Äåïðåññèâ òóòìàíûí ñàéû äàùà ÷îõ îëà áèëÿð, ëàêèí ùå÷ îëìàñà áèð ìàíèàêàë
òóòìàíûí îëìàñû ÿñàñ øÿðò êèìè ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Õÿñòÿëèê, àäÿòÿí, ýÿíú
éàøëàðäà (30 éàøàäÿê) áàøëàéûð, ëàêèí áèð ÷îõ ùàëëàðäà èëê òóòìà 20 éàøà ãÿ-
äÿð äÿ îëà áèëèð. Õÿñòÿëèéèí èëê òóòìàñûíûí àùûë éàøëàðäà ìåéäàíà ÷ûõìàñû
òÿñàäöôëÿðè äÿ ìÿëóìäóð. Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ìöøàùèäÿëÿðè ñöáóò åäèð êè, áè-
ïîëéàð ïîçóíòó 90% ùàëëàðäà 50 éàøà ãÿäÿð áàø âåðèð.
Éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè áèïîëéàð ïîçóíòó ö÷öí ìàíèàêàë âÿ äåï-
ðåññèâ åïèçîäëàðûí áèðè-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè, îíëàðûí àðàñûíäà àç âÿ éà ÷îõ äà-
âàì åäÿí èøûãëû äþâðöí îëìàñû áàøëûúà øÿðòëÿðäÿíäèð. Ëàêèí áèð ñûðà ùàëëàð-
äà ìàíèàêàë âÿ äåïðåññèâ åïèçîäëàðûí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè, èøûãëû äþâðöí
îëìàìàñû èëÿ äÿ úÿðÿéàí åäèð. Áèð ÷îõ õÿñòÿëÿðäÿ òóòìàëàð îõøàð øÿêèëäÿ
áöòöí ùÿéàòû áîéó äÿéèøìÿäÿí äàâàì åäèð.
Áèïîëéàð ïîçóíòóíóí àéðû-àéðû åïèçîäëàðûíûí äàâàìåòìÿ ìöääÿòè
ìöõòÿëèô îëà áèëÿð. Êëèíèê òÿúðöáÿäÿ ðàñò ýÿëèíÿí îðòà ìöääÿò 2—6 àéà áÿ-
ðàáÿð îëñà äà, áÿçè ùàëëàðäà áèð èë âÿ äàùà ÷îõ ÷ÿêèð. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí áèð
íå÷ÿ ùÿôòÿéÿäÿê äàâàì åäÿí òóòìàëàðà äà òÿñàäöô åäèëèð.
Èøûãëû äþâðöí (èíòåðìèññèéàëàðûí) ìöääÿòè äÿ ìöõòÿëèôäèð. Áÿçè õÿñòÿ-
ëÿðäÿ áöòöí ùÿéàòû áîéó éàëíûç áèð âÿ éà èêè-ö÷ òóòìà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Èëê
òóòìàíûí áàøëàíìàñû, àäÿòÿí, ýÿíúëèê âÿ îðòà éàø äþâðöíÿ äöøöð. Ëàêèí
ñîí èëëÿðäÿ ìÿêòÿá âÿ ùÿòòà ìÿêòÿáÿãÿäÿð éàø äþâðöíäÿ, íàäèð ùàëëàðäà
îëñà äà, áèïîëéàð ïîçóíòóéà òÿñàäöô îëóíóð. Èëê òóòìàíûí ùàíñû éàøäà áàø-
ëàìàñûíäàí àñûëû îëàðàã, îíóí êÿñêèíëèéè âÿ ìöääÿòè äÿ äÿéèøèð. Ìÿñÿëÿí,
ýÿíú éàøëàðûíäàí áàøëàéàí ïîçóíòó òóòìàëàðàðàñû äþâðöí àüûðëàøìàñûç âÿ
äàùà äàâàìëû îëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Àùûë éàøëàðûíäà ðàñò ýÿëèíÿí òóò-
ìàëàð, àäÿòÿí, áåéíèí äàìàð ïîçóíòóëàðû èëÿ (àòåðîñêëåðîç, ùèïåðòîíèéà)
àüûðëàøûð. Áó õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíè âÿ îíóí ìöàëèúÿñèíè ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð.
Èøûãëû äþâð çàìàíû áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè, ÿùâàëûí äÿéèøêÿí-
ëèéè ãåéä îëóíóð.
Õ
Íöìóíÿ ö÷öí áèð õÿñòÿëèê òàðèõèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.
ÿñòÿ À. À., 37 éàøûíäà: Éàõûí ãîùóìëàðû àðàñûíäà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëàí
éîõäóð. Àíàäàí ñàüëàì, íîðìàë ÷ÿêèäÿ âÿ íîðìàë þë÷öäÿ äîüóëìóøäóð. Ìÿê-
òÿáÿãÿäÿð äþâðäÿ âÿ 10-úó ñèíôè áèòèðÿíÿäÿê ñàüëàì áþéöìöøäöð. Óíèâåðñèòåòè áè-
òèðìèøäèð. Ùÿìèøÿ éàõøû îõóìóø, õàñèééÿò âÿ äàâðàíûøûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí ïñè-
õîëîæè ùàëëàð îëìàìûøäûð. Ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ äîñòëàðû âÿ òàíûøëàðû àðàñûíäà «ñàêèò
àäàì» êèìè òàíûíìûøäûð. ßââÿëëÿð ìöÿëëèì, ñîíðà èñÿ íàçèðëèêäÿ øþáÿ ìöäèðè èøëÿ-
ìèøäèð. 25 éàøûíäà åâëÿíìèø, èêè óøàüû âàðäûð. Èø éîëäàøëàðûíûí âÿ ãîùóìëàðûíûí äå-
äèéèíÿ ýþðÿ òÿðáèéÿëè, õåéèðõàù âÿ øÿí õàñèééÿòëèäèð. Ëàêèí áÿçÿí ÿñÿáèëÿøèá þçöí-
äÿí ÷ûõûð, ÿñàññûç îëàðàã ÿùâàëû äÿéèøèð. 23 éàøûíäà îëàðêÿí, ñÿáÿáñèç áèð íå÷ÿ ýöí
ìöääÿòèíäÿ ãÿìýèí âÿ êÿäÿðëè îëìóø, ìàðàüû ñþíìöø, ùå÷ êÿñè ýþðìÿê èñòÿìÿ-
ìèø, åâäÿí áàéûðà ÷ûõìàìûøäûð. Òÿãðèáÿí áèð àéäàí ñîíðà ùÿð øåé ãàéäàéà äöøìöø,
ìöàëèúÿ ö÷öí ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿìèøäèð. Ñÿáÿáèíè ñîðóøäóãäà, «ùÿð êÿñèí ùÿ-
éàòûíäà áåëÿ ùàëëàð îëóð» äåéÿ úàâàá âåðìèøäèð. 37 éàøûíäà òÿäðèúÿí ÿùâàëû äÿéèø-
ìèø, öìóìè ôÿàëëûüû ýöíáÿýöí àðòìàüà áàøëàìûøäûð. Èøäÿ áöòöí òàïøûðûãëàðû úÿëä âÿ
ùÿâÿñëÿ èúðà åäèðìèø. Òåç-òåç èäàðÿíèí ðÿùáÿðëèéèíÿ ìöõòÿëèô òÿêëèôëÿð âåðìÿéÿ
áàøëàìûø, ÿí ÷ÿòèí èøëÿðè áåëÿ òÿêáàøûíà ýþðìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. «Íà-
çèðëèéèí èøèíè êþêöíäÿí äÿéèøìÿê, ýåúÿ-ýöíäöç èøëÿìÿê ëàçûìäûð» äåéèðìèø. Áèð
íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà âÿçèééÿòè áèð ãÿäÿð äÿ äÿéèøìèø, þçöíö ëöçóìñóç òÿðèôëÿìèø,
óúàäàí äàíûøìàã âÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëìÿê, ÿââÿëëÿð îíà õàñ îëìàéàí íàëàéèã çàðà-
ôàòëàð åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Àèëÿ öçâëÿðèíèí äåäèéèíÿ ýþðÿ áîø âàõòëàðûíû ãîùóìëàðû-
íà áàø ÷ÿêìÿéÿ âÿ éà ìàüàçàëàðû ýÿçìÿéÿ ñÿðô åäÿðìèø, ëàçûì îëìàéàí øåéëÿð
àëàðìûø, èøäÿ ãÿòè îëàðàã Ìîñêâàéà, ìÿðêÿçÿ ýþíäÿðèëìÿñèíè, òÿêëèôëÿðèíèí òåçëèê-
ëÿ ùÿéàòà êå÷ìÿñèíè òÿëÿá åäÿðìèø. Ñòàñèîíàðà äàõèë îëàðêÿí äèàãíîçó: Áèïîëéàð
àôôåêòèâ ïîçóíòó, ìàíèàêàë ôàçà. Ìöàëèúÿäÿí áèð àé ñîíðà ðåìèññèéà âÿçèééÿòèíäÿ
ñòàñèîíàðäàí åâÿ éàçûëìûøäûð. Ö÷ èë ñîíðà, éåíèäÿí 1977-úè èëäÿ ìöàëèúÿéÿ áàøëà-
íûëìûø, 1980, 1982, 1986 âÿ 1988-úè èëëÿðäÿ âÿçèééÿòèíèí ïèñëÿøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð
ñòàñèîíàðà ýþíäÿðèëìèø, òÿãðèáÿí ìöàëèúÿäÿí áèð àé ñîíðà åâÿ éàçûëìûøäûð. Ùÿð äÿ-
ôÿ ìàíèàêàë ôàçà ìöøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Àõûðûíúû äÿôÿ ñòàñèîíàðà äàõèë îëàðêÿí,
íèòã âÿ ùÿðÿêÿò îéàíûãëûüû, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñè ãåéä îëóíìóøäóð. Õÿñ-
òÿíèí äåäèéèíÿ ýþðÿ èø éåðèíäÿ «ùÿääèíäÿí àðòûã» èøëÿìÿëè îëóðìóø, áöòöí òàïøûðûã-
ëàðû «ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ» éåðèíÿ éåòèðÿðìèø, þçöíäÿ «òöêÿíìÿç ýöú» âÿ «åíåðæè»
ùèññ åäÿðìèø. Òåç-òåç ãîùóì âÿ òàíûøëàðûíà çÿíý âóðàð âÿ ùàë-ÿùâàë òóòàðìûø, áÿçè-
ëÿðèíèí èñÿ ùÿòòà åâëÿðèíÿ áàø ÷ÿêÿðìèø. Ùàìûéà àüûçäîëóñó âÿäëÿð âåðÿð, éîðóëìàã
áèëìÿäÿí äàíûøàð âÿ ÿòðàôäàêûëàðû ÿéëÿíäèðìÿéÿ ìåéèë åäÿðìèø.
1987-úè èëäÿ ãûñàìöääÿòëè äåïðåññèéà ôàçàëû òóòìà ìöøàùèäÿ åäèëìèøäèð. Õÿñ-
òÿëèê éöíýöë êå÷èðèëäèéèíäÿí (áàøàüðûëàðû, éîðüóíëóã, éöíýöë éóõó ïîçóíòóñó, àç
äàíûøìàã âÿ ñ.) ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñèíÿ åùòèéàú îëìàìûø, àìáóëàòîð øÿðàèòäÿ ìöàëè-
úÿ îëóíìóøäóð. Àõûðûíúû äÿôÿ ñòàñèîíàðà äàõèë îëàðêÿí, ïñèõè âÿçèééÿòè, ÿòðàô ìö-
ùèòÿ âÿ þçöíÿ áÿëÿäëèéè ïîçóëìàìûøäûð. Ùÿêèìèí ñóàëëàðûíà úàâàá âåðèð, ÷îõ äàíû-
øûð. Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà òåç-òåç ìÿòëÿáäÿí óçàãëàøûð, áàøãà ìþâçóëàðà êå÷èð, àðà-ñûðà
éåðèíäÿí ñû÷ðàéàðàã, ùàðàñà ýåòìÿê èñòÿéèð, îòàãäà âàð-ýÿë åäèð, ÿëëÿðèíè îâóøäóðóð.
Þçöíö õÿñòÿ ùåñàá åòìèð, «ñàüëàìëûüûìäàí øèêàéÿòèì éîõäóð» — äåéèð. Õÿñòÿõàíà-
éà ýÿòèëèðìÿñèíäÿ ùÿéàò éîëäàøûíû òÿãñèðëÿíäèðèð: «Íÿ îëñóí êè, éàòìûðàì, î, þçö äÿ
õÿñòÿäèð, ìöàëèúÿéÿ îíóí åùòèéàúû âàð» — äåéèð. «Èø éîëäàøëàðûìû ÷àüûðûá îíëàðäàí
ñîðóøóí ìÿí íåúÿ èø÷èéÿì». «Ùàìûíûí ÿâÿçèíÿ èøëÿéèðÿì.» Õÿñòÿ þçöíö ùÿð øåé-
äÿí ðàçû êèìè ýþñòÿðèð, õàùèø åäèð êè, åëÿ áó äÿãèãÿ îíó åâÿ áóðàõñûíëàð. Îíó «áþ-
éöê èøëÿð» ýþçëÿéèð. Øþáÿäÿ þçöíö øÿí âÿ ôÿàë àïàðûð, ñþùáÿòëÿðÿ ãîøóëóð, ùå÷ êÿ-
ñÿ ìÿùÿë ãîéìàäàí òÿøÿááöñö þç ÿëèíÿ àëìàüà ÷àëûøûð, ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ òÿíãèäè ìö-
íàñèáÿò áÿñëÿìèð.
Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó àäÿòÿí, ñîìàòèê ïîçóíòóëàðûí ìöøàéèÿòè èëÿ

ýåäèð. Õÿñòÿëèéèí ùÿð èêè ôàçàäà ýåäèøè çàìàíû õÿñòÿëÿð ÷ÿêèëÿðèíè èòèðèðëÿð.
Ìàíèàêàë ýåäèø çàìàíû èøòàùàíûí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, õÿñòÿíèí ùÿääèí-
äÿí àðòûã ùÿðÿêè ôÿàëëûüû âÿ éóõóíóí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñíäÿ áÿäÿí ÷ÿêèñè
àçàëûð. Äåïðåññèéà ôàçàñûíäà èñÿ áó, èøòàùàíûí îëìàìàñû, öìóìè òîíóñóí
çÿèôëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð.
Õÿñòÿëèéèí ùÿð èêè ôàçàñûíäà õÿñòÿëÿð àç éàòûð, âåýåòàòèâ ïîçóíòóëàð
ãåéä îëóíóð. Áåëÿ êè, ñèìïòîìàòèê ñèíèð ñèñòåìèíèí òîíóñó éöêñÿëäèéè ö÷öí
íÿáç ñöðÿòëÿíèð, ãàí òÿçéèãè éöêñÿëèð, áÿáÿêëÿð ýåíèøëÿíèð, ãÿáèçëèéÿ
ìåéèëëèëèê ìöøàùèäÿ îëóíóð. Òÿíÿôôöñ àêòû ìàíèàêàë ôàçàäà àðòûð, äåïðåññè-
éà çàìàíû èñÿ ñåéðÿê, ñÿòùè, ëàêèí àðàáèð äÿðèí êþêñ þòöðìÿëÿðëÿ úÿðÿéàí
åäèð. Ìàíèàêàë ôàçàäà íîðìàäàí àðòûã òÿð âÿ ýþçéàøû èôðàç îëóíäóüó ùàëäà,
äåïðåññèéà ôàçàñûíäà áó ïðîñåñëÿð ëÿíýèéèð. Õÿñòÿëÿð êÿäÿðëè îëìàëàðûíà
áàõìàéàðàã, ýþçëÿðèíäÿí éàø ÷ûõìûð, àüûç ãóðóëóüóíäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð.
Ìàíèàêàë ôàçàäà èøòàùàíûí âÿ úèíñè ìåéèëèí àðòìàñû, äåïðåññèâ ôàçàäà èñÿ
ÿêñèíÿ çÿèôëÿìÿñè ãåéä îëóíóð. Ãàäûíëàðäà àéáàøû òñèêëèíèí ïîçóëìàñû áè-
ïîëéàð ïîçóíòóëàð çàìàíû òåç-òåç ìöøàùèäÿ îëóíàí ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Ìàä-
äÿëÿð ìöáàäèëÿñèíäÿ úèääè ïîçóíòó ãåéä åäèëèð.
Äåïðåññèâ ôàçàäà öìóìè îêñèäëÿøìÿ ïðîñåñèíèí åíìÿñè, ãàíäà âÿ ñè-
äèêäÿ øÿêÿðèí, õîëåñòåðèíèí âÿ àäðåíàëèíèí éöêñÿëìÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Õÿñòÿëÿðèí áèð ÷îõóíóí áàøûíûí òöêëÿðè ñóðÿòëÿ òþêöëöð. Áó ôàçàäà ñèäèéèí
ùÿì ìèãäàðû, ùÿì äÿ ãàòûëûüû àðòûð, òîêñèê õàññÿñè ýöúëÿíèð. Õÿñòÿëÿð áàø-
àüðûäàí, ãóëàãëàðûíäà êöéäÿí, öðÿê íàùèéÿñèíäÿ àüðûäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð.
Áÿçÿí áàøýèúÿëëÿíìÿ, íåâðàëýèéàëàð, äÿðè ùèññèééàòûíûí äÿéèøìÿñè ìöøàùè-
äÿ åäèëèð. Âÿòÿð ðåôëåêñëÿðè åíìèø, àêêîìîäàñèéà âÿ êîíâåðýåíñèéà çÿèôëÿ-
ìèø, áÿáÿêëÿðèí èøûüà ðåàêñèéàñû èñÿ ñàõëàíìûø îëóð, áÿáÿêëÿð íîðìàäàí
ýåíèø ýþðöíöð.
Áèïîëéàð òóòìàëàðûí õàðèúè àìèëëÿðëÿ, àäÿòÿí, ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìóð,
éÿíè ñûðô åíäîýåí ïðîñåñ êèìè òÿçàùöð åäèð. Ëàêèí áèð ÷îõ ùàëëàðäà òóòìà,
ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Òóòìàëàð ÿêñÿðÿí, òÿäðèúÿí áàøëàéûð,
áèð íå÷ÿ ýöí (áÿçÿí ùÿôòÿ) ÿðçèíäÿ òàì êÿñêèíëÿøìÿ ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòûð,
ñîíðà äà éàâàø-éàâàø ñþíöð. Ëàêèí áèð ôàçàíûí ôàñèëÿñèç îëàðàã äèýÿðèíÿ
êå÷ìÿñèíÿ äÿ àç òÿñàäöô åäèëìèð.
Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã, áèïîëéàð ïîçóíòóíóí ïðîãíî-
çó õîøäóð. Áåëÿ êè, áó õÿñòÿëèê çàìàíû øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè âÿ íîðìàë
ïñèõè ôÿàëèééÿòèí íÿçÿðÿ ÷àðïàí òÿíÿççöëö áàø âåðìèð. Àðàáèð ìöøàùèäÿ
îëóíàí ãûñàìöääÿòëè òóòìàëàð ùå÷ áèð èç áóðàõìàäàí êå÷èá ýåäèð, ùÿòòà
õÿñòÿíèí éàøàéûø âÿ ÿìÿê ðèòìèíè äÿ ïîçìóð. Òóòìà ìÿðùÿëÿñè ãóðòàðàí
êèìè, øÿõñ ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ áàøëàéûð, ýöíäÿëèê ìàðàüûíà âÿ éàõûí àäàì-
ëàðû èëÿ ìöíàñèáÿòèíÿ ãîâóøóð. Áÿçÿí èñÿ òóòìà óçóí ìöääÿò äàâàì åäèð,
õÿñòÿ àéëàðëà õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõà áèëìèð, áåëÿëèêëÿ äÿ, áó âÿ éà áàøãà ìöä-
äÿò ÿðçèíäÿ ÿìÿê ôÿàëèééÿòè, øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿðè ïîçóëóð. Àòèïèê
åïèçîäëàðëà ýåäÿí ôîðìàëàð äàùà éàìàí âÿ óçóíñöðÿí îëóð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à. Õÿñòÿëèéèí áèð ñûðà òèïèê õö-
ñóñèééÿòëÿðè: ôàçàëàðëà úÿðÿéàí åäÿí ìàíèéà âÿ äåïðåññèéà òóòìàëàðûíûí îë-
ìàñû, òóòìàíûí ãÿôëÿòÿí, éÿíè õàðèúè àìèëëÿðäÿí àñûëû îëìàäàí áàøëàìàñû,
òóòìàëàðàðàñû äþâðäÿ ãöñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí éîõëóüó äèàãíîçó õåéëè àñàíëàø-
äûðûð. ßêñÿð ùàëëàðäà áèïîëéàð ïîçóíòóíó ðåêóððåíò øèçîôðåíèéàäàí ôÿðãëÿí-

äèðìÿê ëàçûì ýÿëèð. Øèçîôðåíèéàíûí áó ôîðìàñûíäà àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿðèí ãà-
áàðûã èôàäÿ îëóíìàñû âÿ ãöñóð ÿëàìÿòëÿðèíèí àçëûüû áóíà øÿðàèò éàðàäûð. Áè-
ïîëéàð ïîçóíòó òóòìàëàðûíûí ñàéûãëàìàëàðëà òÿçàùöð åòìÿñè, áÿçè êàòàòîíèê
ÿëàìÿòëÿð øèçîôðåíèéàíûí äèýÿð ôîðìàëàðûíäàí îíó òÿúðèä åòìÿéè òÿëÿá åäèð.
Áåëÿ ùàëëàðäà øèçîôðåíèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã, áèïîëéàð ïîçóíòóéà òóòóëàí
øÿõñëÿðëÿ êîíòàêò àñàí éàðàíûð âÿ íåãàòèâ ÿëàìÿòëÿð îëìóð. Òóòìà áàøà
÷àòäûãäàí ñîíðà øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ÿëàìÿòëÿðè îëìàçñà âÿ õÿñòÿíèí
íîðìàë ïñèõè õöñóñèééÿòëÿðè áÿðïà îëóíàðñà, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí õÿñòÿëèéèí
äèàãíîçóíó òÿñäèã åäÿ áèëÿðèê.
Áÿçÿí ìàíèàêàë îéàíìàëàðû èíôåêñèîí âÿ èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðäàí
ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûì ýÿëèð. Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿëèéèí àíàìíåçèíÿ, ùÿìèí
ïñèõîçëàð ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí öìóìè çÿèôëèê âÿ éîðüóíëóã ÿëàìÿòëÿðèíÿ
äèããÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Áèïîëéàð ïîçóíòó òóòìàëàðûíû ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòå-
ìèíèí öçâè ïîçóíòóëàðûíäàí, î úöìëÿäÿí òðàâìàòèê ïîçóíòóëàðäàí, áåéèí
øèøëÿðèíäÿí, ñèôèëèñäÿí òÿúðèä åòìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Áåëÿ ùàëëàðäà ùÿìèí
õÿñòÿëÿðèí ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿðèíÿ, àüûë çÿèôëèéèíèí îëìàñûíà, îðãàíèê ïîçóí-
òóëàðà, ïàðàêëèíèê òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê äèàãíîçó òåç-
ëèêëÿ òÿéèí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Áÿçè ùàëëàðäà áèïîëéàð ïîçóíòóíóí äåïðåññèéà òóòìàëàðûíû, èíâîëöñèîí
äåïðåññèéàäàí òÿúðèä åòìÿê ìöÿééÿí ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Ìÿëóì îëäóüó êè-
ìè, èíâîëöñèîí äåïðåññèéàëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, ùÿéÿúàí âÿ êÿäÿð ÿùâàëè-
ðóùèééÿñè ôîíóíäà, úÿôÿíý ìÿçìóíëó ñàéûãëàìàëàðëà úÿðÿéàí åäèð. ßââÿë-
ëÿð áåëÿ òóòìàëàðûí îëìàìàñû âÿ õÿñòÿëèéèí 45—50 éàøäàí ñîíðà áàøëàíìà-
ñû äà äèàãíîçóí èíâîëöñèîí ïñîõîçóí õåéðèíÿ ùÿëëèíÿ èìêàí âåðèð. Áèïîë-
éàð ïîçóíòóíó áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷û-
õàí äåïðåññèéàäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Áó çàìàí áåéèí äà-
ìàðëàðûíûí ïîçóíòóñóíó àøêàð åäÿí õàðàêòåð úÿùÿòëÿð: áàøàüðûëàðû, áàøýè-
úÿëëÿíìÿ, ãóëàãëàðäà êöé, òåçéîðóëìà, ÿçýèíëèê, éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè âÿ
êþâðÿêëèê êèìè ÿëàìÿòëÿðÿ ôèêèð âåðìÿê ëàçûìäûð.
Áèïîëéàð ïîçóíòó òóòìàëàðûíû ðåàêòèâ äåïðåññèéàäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê
áÿçÿí î ãÿäÿð àñàí îëìóð. Ïÿðäÿëÿíìèø, éÿíè ñöñò äåïðåññèéàëàðû òÿúðèä åò-
ìÿê õöñóñÿí ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí óíóòìàìàëûéûã êè, ðåàêòèâ äåïðåññèéàëàðäà
ïñèõè ñàðñûíòûëàðûí îëìàñû âàúèá øÿðòëÿðäÿíäèð. Õÿñòÿëèéèí äÿãèã àíàìíåçè-
íèí òîïëàíìàñû, ìöàëèúÿíèí, õöñóñÿí ïñèõîòåðàïåâòèê òÿñèð âàñèòÿëÿðèíèí òåç
áèð çàìàíäà åôôåêò âåðìÿñè äèàãíîçóí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð.
Åòèîëîýèéà âÿ ïàòîýåíåç
Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà áàøëûúà ñÿáÿá
êèìè èðñè àìèëëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Áó èäåéàíûí éàðàíìàñû õÿñòÿëèéèí

àèëÿäàõèëè ïîïóëéàñèéàñûíäà ýåíèø éàéûëìàñû (10-15%-ÿ ãÿäÿð) îëìóøäóð.
Âàëèäåéèíëÿðäÿí áèðèíèí õÿñòÿ îëìàñû þâëàäëàðûí 50%-äÿ, òÿêéóìóðòàëû
åêèçëÿðäÿ èñÿ ùÿòòà 90%-äÿê õÿñòÿëÿíìÿ áàø âåðìÿñè èðñè íÿçÿðèééÿíèí
òóòàðëû îëìàñûíû òÿñäèã åäèð.
Áèð ÷îõ àëèìëÿðèí òÿäãèãàòëàðû (Ýîîäwèí Ô.Ê., Æàìèñîí Ê.Ð.) áÿçè
íåéðîòðàíñìèòòåðëÿðèí - íîðàäðåíàëèíèí, äîôàìèíèí âÿ ñåðîòîíèíèí áèïîëéàð
ïîçóíòóëàðûí ïàòîýåíåçèíäÿ ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìàñûíû ÿéàíè îëàðàã
ñöáóòà éåòèðìèøäèð. Áåëÿ êè, ýþñòÿðèëÿí áèîëîæè àêòèâ ìàääÿëÿðèí âÿ äèýÿð
ãëöêîñòåðîèäëÿðèí èøòèðàêû ñîí èëëÿð ýåíèø ñóðÿòäÿ þéðÿíèëèð.
Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó (ÐÄÏ)

Áó ïîçóíòó ôîðìàñûíà õàñ îëàí áàøëûúà õöñóñèééÿò àðäûúûë îëàðàã, ìö-
ÿééÿí ôàñèëÿëÿðëÿ äåïðåññèéà òóòìàëàðûíûí îëìàñûäûð. Äåïðåññèéà ÿëàìÿòëÿ-
ðèíèí øèääÿòè, ìÿçìóíó, äàâàìåòìÿ ìöääÿòè âÿ äèýÿð úÿùÿòëÿðè ÿêñÿð òÿ-
ñàäöôëÿðäÿ éöíýöë êå÷ÿí äåïðåññèâ ñèíäðîì êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Õÿñòÿ-
ëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè þç èøèíäÿí, ìÿøüóëèééÿòèíäÿí àéðûëìàäàí, ùÿòòà áÿçÿí
ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿäÿí éàøàìàãäà äàâàì åäèð, éàëíûç ÿí éàõûí àäàì-
ëàð øÿõñèí íàñàç îëìàñûíû ìöøàùèäÿ åäèðëÿð. Íÿçÿðÿ÷àðïàí áàøëûúà ÿëàìÿò-
ëÿð: ÿòðàôäàêûëàðà, þç ïåøÿñèíÿ ãàðøû ìàðàüûí âÿ ôèçèêè ãöââÿñèíèí çÿèôëÿ-
ìÿñè, éîðóëìàäûð. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà øÿõñäÿ ÿââÿëëÿð ìöøàùèäÿ åäèëìÿéÿí
þçöíöòÿãñèðëÿíäèðìÿ, éàøàìàüà ìàðàüûí àçàëìàñû, ùÿòòà ñóèñèäàë ôèêèðëÿð,
éóõó ïîçóíòóñó, èøòàùàíûí àçàëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä åäèëèð.
Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòóíóí äàùà àüûð êå÷ÿí ôîðìàñû äà ìÿëóì-
äóð. Áåëÿ ùàëëàðäà áèð ñûðà ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Äåéèëÿíëÿðäÿí
àéäûí îëóð êè, ÐÄÏ àüûðëûüûíà ýþðÿ 3 ýåäèø òèïèíäÿ îëà áèëÿð: éöíýöë, îðòà
âÿ àüûð.
Äåïðåññèéà òóòìàñûíûí àüûðëûüûíû èôàäÿ åäÿí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿð áóíëàð-
äûð: 1) Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿ ìàíèàêàë âÿ éà ùèïîìàíèàêàë âÿçèééÿòèí ùå÷
çàìàí îëìàìàñû; 2) ùÿð áèð òóòìàíûí èêè àé âÿ äàùà àðòûã ìöääÿò äàâàì
åòìÿñè; 3) ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðèí: ùàëëöñèíàñèéàëàðûí, ñàéûãëàìàëàðûí îëìàñû.
Ñàéûãëàìàëàð öìèäñèçëèê, òÿíùàëûã, þçöíöòÿãñèðëÿíäèðìÿ âÿ íèýèëèñòèê
ìÿçìóíó èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð.
ÀÁØ-äà ãÿáóë åäèëìèø òÿñíèôàòà ýþðÿ (ÄÑÌ-ÛÂ) ðåêóððåíò äåïðåññèâ
ïîçóíòóíó àøàüûäàêû éàðûìòèïëÿð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûì-
äûð: à) åíäîýåí; á) ðåàêòèâ; ú) ïñèõîòèê-íåâðîòèê; ÷) áèðèíúèëè âÿ èêèíúèëè ôîð-
ìàëàð.
Åíäîýåí âÿ ðåàêòèâ ôîðìàëàðûí äèôåðåíñèàñèéàñû «áèîëîæè» âÿ «ïñèõîëî-
æè» (ñòðåññ) àìèëëÿðèí îëìàñû èëÿ øÿðòëÿíèð. Åíäîýåí äåïðåññèéàíûí äèýÿð âà-
úèá õöñóñèééÿòè ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ýöíöí ìöÿééÿí ñààòëàðûíäà äÿéèøìÿñè,

ñàéûãëàìàëàðûí îëìàñû èëÿ úÿðÿéàí åòìÿñèäèð.
Ðåàêòèâ äåïðåññèéà ôîðìàñûíäà èñÿ ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿð òóòìàíûí áàøëàí-
üûúûíäàí éóõó ïîçóíòóñóíóí, òÿøâèø-ùÿéÿúàí âÿ ìöõòÿëèô ñîìàòèê ÿëàìÿò-
ëÿðèí îëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ïñèõîòèê-íåâðîòèê ôîðìà ö÷öí õàðàêòåðèê úÿùÿò
òóòìàíûí äàùà àüûð ýåäèøÿ ìàëèê îëìàñûäûð. Áèðèíúèëè äåïðåññèéà éàëíûç ÿù-
âàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóñóíó, èêèíúèëè äåïðåññèéà òóòìàñû èñÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿ
ïîçóíòóñó èëÿ éàíàøû ïñèõè âÿ ôèçèêè ùàëûí íÿçÿðÿ÷àðïàúàã äÿéèøìÿñèíè äÿ
íÿçÿðäÿ òóòóð.
Ýþñòÿðèëÿí ôîðìàëàðëà éàíàøû áÿçè ìöÿëëèôëÿðèí äèàãíîñòèê ýþñòÿðèúèëÿð
êèìè èøëÿòäèêëÿðè «ãîøà äåïðåññèéà» âÿ «äåïðåññèéà åêâèâàëåíòè» âàðèàíòëàðû
äà ìþâúóääóð. Àüûð äåïðåññèéà ïîçóíòóñó äèñòèìèéà (äàùà éöíýöë ôîðìà)
èëÿ ÿâÿç îëóíóðñà áó «ãîøà äåïðåññèéà», äåïðåññèéà òóòìàñû ìöõòÿëèô äàâðà-
íûø ïîçóíòóëàðû èëÿ, ìÿñÿëÿí, àëêîãîëèçì, ñåêñóàëëûüûí ýöúëÿíìÿñè, òÿøâèø
âÿ ùÿéÿúàí ùèññëÿðèíèí òÿçàùöðö èëÿ ìöøàùèäÿ åäèëìÿñè «äåïðåññèéà åêâèâà-
ëåíòè» àäëàíûð. Äèàãíîñòèê áàõûìäàí ðåìèññèéà äþâðöíöí íÿ çàìàí áàøëàí-
ìàñû, ìöääÿòè âÿ äèýÿð áó êèìè ùàëëàðûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÿùÿìèééÿòëè-
äèð. Áèð âÿ éà èêè òóòìàäàí ñîíðà áàø âåðÿí âÿ èêè àéäàí ÷îõ äàâàì åäÿí
èøûãëû äþâð, ðåìèññèéà êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð.
Õðîíèê àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð

Áÿçè àëèìëÿðèí, àüûð äåïðåññèéàíûí éöíýöë âàðèàíòû ùåñàá åòäèéè äèñòè-
ìèéà âÿ áèïîëéàð ïîçóíòóíóí éöíýöë ýåäÿí âàðèàíòû ùåñàá åòäèêëÿðè òñèêëî-
òèìèéà, ÕÁÒ-íèí Õ áàõûøûíäà õðîíèê àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð áþëìÿñèíÿ àèä
åäèëìèøäèð. Áó èêè õÿñòÿëèê ôîðìàëàðûíûí áèð áàøëûã àëòûíäà òÿñâèð åäèëìÿñè-
íèí áàøëûúà úÿùÿòè îíëàðûí áèð ñûðà öìóìè êëèíèê âÿ ïàòîýåíåòèê õöñóñèééÿò-
ëÿðèíèí îëìàñûäûð. Ëàêèí áó ôèêðèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõàíëàð äà âàðäûð. Ùÿìèí àëèì-
ëÿð áó àíëàøûëìàìàçëûüû ïñèõîäèíàìèê íÿçÿðèééÿíèí ùÿëÿ éåòêèí îëìàìàñû
èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Äèñòèìèéà
Äèñòèìèéàíûí áàøëûúà êëèíèê òÿçàùöðö óçóí ìöääÿò, áÿçÿí èëëÿðëÿ äà-
âàì åäÿí éöíýöë äåïðåññèéàäûð. Áåëÿ øÿõñëÿð, àäÿòÿí, áèð ãÿäÿð ãàïàëû,
áÿäáèí, þçëÿðèíÿ ãàðøû öìèäñèç ýþðöíìÿêëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðëÿð. ßââÿëëÿð
áó òèï ïîçóíòóëàðû þéðÿíìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðÿí òÿäãèãàò÷ûëàð äèñòèìèéàíû àòè-
ïèê äåïðåññèéà, äåïðåññèéà íåâðîçó âÿ áó êèìè ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóñó
êèìè òÿñâèð åòìèøëÿð. Ùàçûðêû òÿñíèôàòà ýþðÿ äèñòèìèéàíûí äþðä ÿñàñ âàðèàí-
òû ãÿáóë åäèëìèøäèð:
1. Øÿõñèééÿòèí äåïðåññèâ ïîçóíòóñó;

2. Äåïðåññèâ íåâðîç;
3. Õðîíèêè éöíýöë äåïðåññèéà;
Äèñòèìèéàíûí áöòöí ôîðìàëàðûíäà äåïðåññèéà ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ÿëà-
ìÿòëÿðè òàïìàã îëàð. Áåëÿ êè, õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿí, îíó êÿñêèíëÿøäèðÿí
àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã ÿí àüûð ÿëàìÿòëÿðÿ áåëÿ ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
Ëàêèí õÿñòÿëèéèí äàâàìëû ýåäèøÿ ìàëèê îëìàñû, êëàññèê òóòìàëàðûí îëìàìà-
ñû îíó áèïîëéàð âÿ äåïðåññèéà åïèçîäëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðèð. Áåëÿ øÿõñëÿð äà-
èìà ãàéüûëû, áÿäáèí ýþðöíìÿêëÿ ÷îõëó èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿð åäèð, ùÿð øå-
éè ãàðà, ñîëüóí, ìàðàãñûç ýþðöð, ÿí àäè ôÿàëèééÿò îíëàðà ÷ÿòèí ýÿëèð. Äàèìà
ñÿùùÿòëÿðèíäÿí íàðàçûëûã åäÿí áåëÿ àäàìëàð ùå÷ áèð ìöàëèúÿéÿ èíàíìûð,
ùÿêèìëÿðèí òþâñèéÿëÿðèíÿ ìÿùÿë ãîéìóðëàð. Ùÿêèìëÿðè òÿíýÿ ýÿòèðÿí áåëÿ
õÿñòÿëÿðëÿ èøëÿìÿê òèáá èø÷èëÿðèíèí äàèìè ïðîáëåìèäèð. Èøòàùàíûí âÿ éóõó-
íóí ïîçóëìàñû, èø ãöââÿñèíèí äàèìà àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëìàñû, èíòèì ùèññëÿ-
ðèí çÿèô îëìàñû àèëÿäÿ íàðàçûëûã éàðàäûð âÿ áåëÿ øÿõñëÿðèí âÿçèééÿòèíè äàùà
äà àüûðëàøäûðûð. Õÿñòÿëÿð òåç-òåç èøëÿìÿéèí, îõóìàüûí, öìóìèééÿòëÿ, ôÿà-
ëèééÿòèí áöòöí ôîðìàëàðûíûí ÿçàáâåðèúè îëìàñûíû ãåéä åäèð, êþìÿêñèç âÿ
öìèäñèç îëäóãëàðûíû âóðüóëàéûðëàð. Ïåññèìèçìÿ âÿ öìèäñèçëèéÿ ãàïàíìàã
áåëÿ øÿõñëÿðè îëäóãúà ìàðàãñûç åäèð, ùå÷ êÿñ, ùÿòòà àèëÿ öçâëÿðè áåëÿ îíëàð-
ëà ñÿìèìè öíñèééÿòÿ ýèðÿ áèëìèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà äèñòèìèéàëû øÿõñëÿð øèêà-
éÿòáàç àäàìëàðà ÷åâðèëèð, îíóíëà òÿìàñäà îëàí ùÿð áèð øÿõñè, èø éåðèíäÿ
ìöäèðèééÿòè, èúòèìàè ãóðóëóøó òÿíãèä åòìÿêëÿ þç ìöíàñèáÿòëÿðèíè áèëäèð-
ìÿêäÿí ÷ÿêèíìèðëÿð. Äèñòèìèéà êå÷èðÿí øÿõñëÿðèí þçëÿðèíäÿ ìöñáÿò ÿù-
âàëè-ðóùèééÿ éàðàòìàã ö÷öí àëêîãîëèçìÿ âÿ íàðêîìàíëûüà ìåéèë ýþñòÿð-
ìÿëÿðè ùÿêèìëÿð âÿ àèëÿ öçâëÿðè ö÷öí áþéöê ïðîáëåìÿ ÷åâðèëèð. Áåëÿ ùàëëàð
ãåéä îëóíàðñà ùÿêèìëÿðèí ñÿéè èëÿ îíëàð äÿðùàë ìöàëèúÿéÿ úÿëá îëóíìàëû,
àèëÿíèí, èúòèìàè ãöââÿëÿðèí âÿ éàõûíëàðûíûí âàñèòÿñèëÿ ëàçûìè éàðäûì ýþñòÿ-
Äèñòèìèéàíûí ýåäèøè âÿ ïðîãíîçó îíëàðûí êëèíèê âàðèàíòëàðûíäàí ÿëàâÿ,
äèýÿð àìèëëÿðèí òÿñèðèíäÿí äÿ àñûëû îëàðàã äÿéèøèð. Èêèíúèëè äèñòèìèéàíûí
ïðîãíîçó áèðèíúèëè ïîçóíòóäàí ÷îõ àñûëûäûð. Õÿñòÿëèéèí åðêÿí áàøëàíìàñû èð-
ñè àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã îëäóãúà àüûð êå÷ÿ áèëÿð. Àìåðèêà àëèìëÿðèíèí âåð-
äèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ, äåïðåññèéà íåâðîçó 20% ùàëëàðäà àüûð äåïðåññèéà èëÿ,
15% ùàëäà ùèïîìàíèàêàë åïèçîäëàðëà, 5% ùàëäà èñÿ áèïîëéàð ïîçóíòó èëÿ
íÿòèúÿëÿíèð.
Äèñòèìèéàéà òóòóëàíëàð àðàñûíäà èíòèùàðà ìåéèë ýþñòÿðÿíëÿðèí ñàéúà
÷îõëóüó áó ïîçóíòóíóí òèááè-ñîñèàë ÿùÿìèééÿòèíè þí ïëàíà ÷ÿêèð. Õÿñòÿëèê
êå÷èðÿí øÿõñèí àíàìíåñòèê ìÿëóìàòëàðûíà, ÿââÿëëÿð ñóèñèäàë ìåéèëèí îëìà-
ñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð.
Äèñòèìèéàíûí äèàãíîçóíó äÿãèãëÿøäèðÿðêÿí àøàüûäàêûëàðû íÿçÿðÿ àë-

ìàã ëàçûìäûð:
à) Òóòìàíûí, î úöìëÿäÿí, òÿêðàð òóòìàëàðûí äàâàìèééÿòè èêè èëäÿí àç
îëìàìàëûäûð. Òóòìàëàðàðàñû ñàêèòëÿøìÿ ìöääÿòè áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí ÷îõ îë-
ìóð;
á) Òóòìà çàìàíû, àøàüûäàêû 11 ÿëàìÿòäÿí ùå÷ îëìàñà ö÷ö ìöòëÿã
ãåéä îëóíìàëûäûð:
1. Åíåðæè ïîòåíñèàëûíûí âÿ éà ôÿàëëûüûí åíìÿñè;
2. Éóõóñóçëóã;
3. Þçöíÿèíàìûí åíìÿñè;
4. Äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñè;
5. Åìîñèîíàë êþâðÿêëèê, ýþçéàøû, àüëàìàüà ìåéèë;
6. ßââÿëëÿð øÿõñÿ ìÿõñóñ îëàí ñåêñóàë âÿ äèýÿð çþâãàëìà ùèññèíèí èò-
ìÿñè;
7. Öìèäñèçëèê âÿ ïåøìàí÷ûëûã ùèññè;
8. Äàèìè ïåøÿ âÿðäèøëÿðèíèí úèääè çÿèôëÿìÿñè;
9. Êå÷ìèøÿ âÿ ýÿëÿúÿéÿ ïåññèìèñò íÿçÿðëÿ áàõìàã;
10. Òÿíùàëûüà ìåéèë (èúòèìàèééÿòäÿíãà÷ìà);
11. Öíñèééÿòÿ ìåéèëèí àçàëìàñû.
Äèñòèìèéàíûí äèàãíîçóíó èíêàð åäÿí êðèòåðèëÿð èñÿ àøàüûäàêûëàðäûð:
1. Àèëÿ àíàìíåçèíäÿ ùèïîìàíèàêàë òóòìàëàðûí âÿ éà øèçîôðåíÿáÿíçÿð
ïñèõîòèê åïèçîäëàðûí îëìàñû;
2. Õÿñòÿäÿ ñïåñèôèê öçâè ÿëàìÿòëÿðèí îëìàñû âÿ éà ìöõòÿëèô ïðåïàðàò-
ëàðà ãàðøû àñûëûëûüûí ãåéä åäèëìÿñè.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à . Äèñòèìèéàíûí äèàãíîçóíóí
ìöðÿêêÿáëèéè îíóí ÿëàìÿòëÿðèíèí îëäóãúà ÷îõñàéëû ïîçóíòóëàðëà òÿçàùöð
åòìÿñèäèð. Õöñóñèëÿ, èëê íþâáÿäÿ, öçâè ìÿíøÿëè ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðäÿí
(öðÿê-äàìàð õÿñòÿëèêëÿðè, õÿð÷ÿíý) ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Äÿðìàí ìàä-
äÿëÿðèíèí óçóí ìöääÿò ãÿáóëó èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí àñûëûëûã ñèíäðîìó, àüûð
êå÷ÿí äàâàìëû äåïðåññèéàëàð, áèïîëéàð ïîçóíòó, òñèêëîòèìèéà âÿ áó êèìè äè-
ýÿð õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ
ñèíèð àíîðîêñèéàñû, áóëèìèéà, îáñåññèâ-êîìèëóñèâ ïîçóíòó, äèñòèìèéà õàðàê-
òåðëè øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû äèôåðåíñèàë ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ïîçóíòóëàð ñû-
ðàñûíà àèä åäèëìÿëèäèð.
Òñèêëîòèìèéà
Áó õÿñòÿëèéèí áàøëûúà úÿùÿòè õðîíèê îëàðàã úÿðÿéàí åäÿí ÿùâàëè-ðóùèé-
éÿíèí ãåéðè-ñòàáèë îëóá äÿéèøêÿí õàðàêòåðëè, äåïðåññèâ âÿ ìàíèàêàë ÿëàìÿò-
ëÿðÿ ìàëèê îëìàñûäûð. Ëàêèí áó ÿëàìÿòëÿðèí ùå÷ áèðè íÿ äåïðåññèéà, íÿ äÿ
ìàíèéà áèïîëéàð äåïðåññèéà âÿ ðåêóððåíò äåïðåññèéà ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûð.

Õÿñòÿíèí èðñèééÿòèíäÿ áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóíóí îëìàñû äèàãíîçóí äÿ-
ãèãëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áÿçè ìöÿëëèôëÿð òñèêëîòèìèéàíûí ìöÿé-
éÿí ìöääÿòäÿí ñîíðà áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóéà êå÷ìÿñèíäÿ èñðàðëûäûð-
ëàð. Ëàêèí áó, ùå÷ äÿ áöòöí õÿñòÿëÿðÿ àèä åäèëÿ áèëìÿç.
Òñèêëîòèìèéàíû èëêèí ÿñàñëû òÿäãèã åäÿí Å.Êðåïåëèí ãåéä åòìèøäèð êè,
áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëàí àäàìëàðûí 1/3-íè øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàíëàð òÿøêèë
åäèð. Êðåïåëèí ùåñàá åäèðäè êè, àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿðëÿ úÿðÿéàí åäÿí øÿõñèé-
éÿò ïîçóíòóëàðûíûí äþðä ÿñàñ òèïëÿðèíäÿí (äåïðåññèâ, ìàíèàêàë, åêñïëàçèâ-
ãûúûüà ùÿññàñ, òñèêëîòèìèê) áèðè, ìÿùç òñèêëîòèìèéàäûð. Áåëÿ øÿõñëÿð ùÿéàò-
ëàðû áîéó äåïðåññèâ âÿ ìàíèàêàë ÿëàìÿòëÿðè íþâáÿëè îëàðàã íöìàéèø åòäèð-
ìÿêëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðëÿð.
Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ òñèêëîòèìèéàíûí ÿùàëè àðàñûíäà éàéûëìàñû 1%
òÿøêèë åäèð. Ëàêèí áó ñòàòèñòèê ìÿëóìàòûí õåéëè àçàëäûëäûüûíû ãåéä åäÿíëÿð
äÿ âàðäûð. Õÿñòÿëèê ãàäûíëàäà êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà òåç-òåç, òÿãðèáÿí
60:40 íèñáÿòèíäÿ ðàñò ýÿëèíìÿñè ñòàòèñòèê îëàðàã òÿñäèã åäèëìèøäèð. Õÿñòÿëè-
éèí èëêèí òÿçàùöð åòìÿñè 90% ùàëëàðäà 15—25 éàø àðàñûíäà áàø âåðèð.
Å ò è î ë î æ è á à õ û ì ä à í òñèêëîòèìèéà ïîëèåòèîëîæè ïîçóíòó ñàéû-
ëà áèëÿð. ×öíêè îíóí ìåéäàíà ÷ûõìà ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäÿí ÿñàñ íÿçÿðèé-
éÿëÿðèí: áèîêèìéÿâè, êîãíèòèâ, èðñè, åíäîêðèí âÿ è.à. ùÿð áèðèíèí ðîëó ùàããûí-
äà òóòàðëû åëìè äÿëèëëÿð âàðäûð.
Òñèêëîòèìèéàíûí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíè õàðàêòåðèçÿ åäÿí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿð
áóíëàðäûð: õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè ïèñ ùèññ åòìÿëÿðèíäÿí, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí äàè-
ìà àøàüû îëìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Îíëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, èøäÿí àéðûë-
ìûð, áÿçÿí èøèí êåéôèééÿòèíèí àøàüû îëìàñûíà áàõìàéàðàã âÿçèôÿ áîðúëàðû-
íû éåðèíÿ éåòèðèðëÿð. Ìöàéèíÿ çàìàíû àñòåíèéà, éóõó ïîçóíòóëàðû âÿ áèð ñû-
ðà ñîìàòî-âåýåòàòèâ ÿëàìÿòëÿð àøêàð åäèëèð. Êëèíèê áàõûìäàí ìàðàã äîüó-
ðà áèëÿúÿê áèð õÿñòÿëèê òàðèõèíäÿí ÷ûõàðûøû òÿãäèì åòìÿê èñòÿðäèê.
Ò èúàðÿò ôèðìàëàðûíûí áèðèíäÿ èøëÿéÿí 27 éàøëû ýÿíú Ê., ìöäèðèééÿòèí ìÿñëÿùÿòèëÿ

ïñèõèàòðûí ãÿáóëóíà ýþíäÿðèëèð. Ìöàéèíÿíè àïàðàí òÿúðöáÿëè ùÿêèì-ïñèõèàòð
ïàñèéåíòèí õÿñòÿ îëìàäûüûíû ùÿð âÿúùëÿ þðò-áàñäûð åòìÿéÿ ÷àëûøìàñûíà áàõìàéà-
ðàã îíà òñèêëîòèìèéà äèàãíîçó ãîéóð. Áó èøäÿ õÿñòÿíèí þçöíäÿí ÷îõ àíàíûí âåð-
äèéè ìÿëóìàòëàð ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Àíàíûí äåäèêëÿðèíäÿí: «13 éàøûíäàí åòèáà-
ðÿí îüëóìäà òåç-òåç ÿùâàëè-ðóùèééÿ äÿéèøêÿíëèéè àøêàð åòìÿéÿ áàøëàäûì. Áèð ùÿô-
òÿéÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí áåëÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿ äÿéèøêÿíëèéè ìÿíè âÿ áþéöê áàúûñû-
íû îëäóãúà íàðàùàò åäèðäè. 20 éàøëû áþéöê ãûçûì èíñòèòóò òÿëÿáÿñè, ýÿëÿúÿê òàðèõ
ìöÿëëèìÿñè êèìè ãàðäàøûíà êþìÿê åäèðäè. Òóòìàëàð çàìàíû Ê. äÿðñÿ ùå÷ áèð ìà-
ðàã ýþñòÿðìèð, ñóòêàäà 14—15 ñààò éàòûð, ùÿòòà ñåâäèéè òåëåâèçîð âåðèëèøëÿðèíÿ áåëÿ
áàõìàüà ìàðàã ýþñòÿðìèð». Þçöíÿ ãàðøû èíàìñûç, ìàðàüû çÿèôëÿìèø îüóëó ùÿâÿñ-
ëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøàí àèëÿ öçâëÿðè ùå÷ íÿéÿ íàèë îëà áèëìèðäèëÿð. Òÿãðèáÿí áèð ùÿôòÿ-
äÿí ñîíðà ýþçëÿíèëìÿäÿí Ê.-íûí ÿùâàëû ìöñáÿò èñòèãàìÿòäÿ äÿéèøèð, ôÿàëëûüû àðòûð,
äÿðñ îõóìàãäàí, òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíÿ áàõìàãäàí äîéìóðäó. Âàõòàøûðû äÿéè-

øÿí áó ìÿíçÿðÿíè ìöøàùèäÿ åäÿí ìöÿëëèìëÿð äÿ Ê.-íûí àíàñûíà: «Îüëóíóç ÷îõ
ãåéðè-àäè óøàãäûð, îíó ùÿêèìÿ ýþñòÿðèí» äåìèøäèëÿð. Àíà: «Óøàãäûð, êå÷èä äþâðö
éàøàéûð, ùÿð øåé äöçÿëÿð, ùÿêèìëÿ óøàüû ãîðõóòìàéûí» äåéÿðÿê, î èëëÿðäÿ ùÿêèìÿ
ìöðàúèÿò åòìÿìèøäèð. Áèð íå÷ÿ èë êå÷äèêäÿí ñîíðà, òÿãðèáÿí 19—21 éàø àðàñûíäà
éóõàðûäà ãåéä îëóíàí âÿçèééÿò éåíÿ äÿ òÿêðàð îëóíìóøäóð. Ê. þç âÿçèééÿòèíè
«íîðìàëëàøäûðìàã» ö÷öí ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàéûð. «Ýöíäÿ 200—
300 ã àðàã è÷ìÿêëÿ âÿçèééÿòèì äöçÿëèðäè, èøèìèí þùäÿñèíäÿí ýÿëèðäèì. Àììà íÿ
ãÿäÿð ÷àëûøñàì äà è÷êè è÷ìÿäèéèì ýöíëÿðäÿ ÿùâàëûìû äöçÿëäÿ áèëìèðäèì. Ìÿéóñ-
ëóã, òÿíáÿëëèê ìÿíè òÿãèá åäèðäè. Ìÿíèì ùÿðÿêÿòëÿðèì ìöäèðèééÿòèí õîøóíà ýÿë-
ìÿäèéè ö÷öí ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿëè îëäóì». Õÿñòÿíèí ñîí èëëÿðäÿêè ùÿéàòûíû
òÿùëèë åäÿðêÿí áåëÿ íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê ìöìêöíäöð êè, Ê. ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, ôÿàëëû-
üû, èø ãàáëèééÿòè úÿùÿòäÿí ãåéðè-ñòàáèë àäàìäûð.
Òñèêëîòèìèéàíûí äèàãíîçóíó òÿñäèã åäÿðêÿí àøàüûäàêû êðèòåðèëÿðÿ èñòè-

íàä åòìÿê ëàçûìäûð.
I. Èêè èëäÿí àç îëìàéàðàã ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí èêè ÿêñ èñòèãàìÿòëÿðäÿ,
äåïðåññèâ âÿ ùèïîìàíèéà ôîðìàñûíäà äÿéèøìÿñè.
II. Äåïðåññèéà ìÿðùÿëÿëÿðèíèí áèð ÷îõó àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿðèí ÿí àçû
ö÷öíö íöìàéèø åòäèðìÿëèäèð:
1. Ôÿàëëûüûí âÿ éà èø ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè;
2. Éóõóñóçëóã;
3. Þçöíÿ èíàìûí èòìÿñè âÿ éà íÿçÿðÿ÷àðïàúàã äöøêöíëöê;
4. Äèããÿòè úÿìëÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí ÷ÿòèíëÿøìÿñè;
5. Èúòèìàéèÿòäÿí ÷ÿêèíìÿ;
6. Úèíñè ìåéèëèí èòìÿñè âÿ éà òàì ãÿíàÿòëÿíìÿìÿê. ßââÿëëÿð ùÿâÿñ-
ëÿ èúðà åòäèéè ôÿàëèééÿòÿ ìàðàüûí àçàëìàñû;
7. Öíñèééÿòÿ ìàðàüûí àçàëìàñû;
8. Ýÿëÿúÿéÿ ïåññèìèñò ìöíàñèáÿò âÿ éà êå÷ìèø ùàããûíäà áÿäáèí ôèêèð-
äÿ îëìàã.
Áÿçè ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñè ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ àøàüûäàêû ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí ÿí àçû ö÷öíöí ãåéä îëóíìàñû:
1. Ôÿàëëûüûí âÿ èø ãàáèëèééÿòèíèí éöêñÿëìÿñè;
2. Éóõóéà åùòèéàúûí àçàëìàñû;
3. Þçöíÿèíàìûí ýöúëÿíìÿñè;
4. Èø ãàáèëèééÿòèíèí âÿ éà éàðàäûúûëûüà ìàðàüûí àðòìàñû;
5. Öíñèééÿòÿ ìàðàüûí àðòìàñû;
6. Äàíûøìàüà, çàðàôàòà ìåéèëèí àðòìàñû;
7. Úèíñè ìöíàñèáÿòëÿðÿ ìàðàüûí éöêñÿëìÿñè, äèýÿð ìàðàã äîüóðàí ôÿ-
àëèééÿòèí ýöúëÿíìÿñè;
8. Îïòèìèçì âÿ êå÷ìèøäÿ ÿëäÿ åòäèéè íÿòèúÿëÿðèí øèøèðäèëìÿñè.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê áàõûìäàí ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäÿí íàðêîòèê ìàääÿëÿðèí éàðàòäûüû (ÿýÿð áåëÿ ùàëëàð âàðñà) îâãàò íÿçÿðÿ
àëûíìàëûäûð. Àíòèñîñèàë, íàðòñèñòèê ìÿçìóíëó øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí îë-
ìàñû äèàãíîñòèêà ö÷öí ÷ÿòèíëèê òþðÿäÿ áèëÿð. Ëàêèí äÿãèã òîïëàíûëàí àíàì-
íåñòèê ìÿëóìàòëàð (àèëÿ öçâëÿðèíèí, èø éîëäàøëàðûíûí ìÿëóìàòëàðû), îíëàðûí
êëèíèê òÿùëèëè þí ïëàíäà îëìàëûäûð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿñè

Áó ìþâçóéà äàõèë îëàí ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿñè îíëàðûí êëèíèê ôîðìà-
ñûíäàí, ïàòîëîæè ïðîñåñèí ìÿðùÿëÿñèíäÿí, àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí âÿ äèýÿð úÿ-
ùÿòëÿðäÿí àñûëû îëàðàã àïàðûëûð. Ìöàñèð ïñèõîôàðìîêîëîæè ïðåïàðàòëàð, õöñó-
ñÿí àíòèäåïðåññàíòëàð àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ áàøëûúà éåð òóòóð.
Àíòèäåïðåññàíòëàðëà éàíàøû äèýÿð ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí äà ìöâÿôôÿãèééÿò-
ëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíëàðà àøàüûäàêûëàð àèääèð: åëåêòðèê úÿíýîëìà ìöàëèúÿ-
ñè, Ëèòèè äóçëàðû èëÿ ìöàëèúÿ, ïñèõîòåðàïèéà. Áèð ñûðà ùàëëàðäà éóõóíóí äåï-
ðèâàñèéàñû, êàðáàìàçåèíëÿ ìöàëèúÿ, áèîñòèìóëÿåäèúè òåðàïèéà âÿ äèýÿð öñóë-
ëàðäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóð.
Ìàíèàêàë òóòìàëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ þíÿìëè ñàéûëàí ëèòèóì ïðåïàðàòëàðû-
äûð (ëèòèóì êàðáîíèò, ëèòèóì îêñèáóòèðàò). Ëèòèóìëà ìöàëèúÿ çàìàíû äîçàíûí
äöçýöí ñå÷èëìÿñè îëäóãúà âàúèáäèð. Ìöàëèúÿ ìöääÿòèíäÿ ëèòèóìóí ãàíäà
êîíñåíòðàñèéàñû 0,8—1,2 ìãåêâ/ë (ìÅã/1) àðàñûíäà îëìàëûäûð. Ëèòèóìëà ìö-
àëèúÿ òÿãðèáÿí áèð àé äàâàì åòìÿëèäèð. Ìöàëèúÿ çàìàíû ùÿð ùÿôòÿ ëèòèóìóí
ãàíäà ìèãäàðû òÿéèí åäèëìÿëè, éîë âåðèëÿí ìèãäàð àðòàðñà, ìöàëèúÿ äÿðùàë
äàéàíäûðûëìàëûäûð.
Ëèòèóìëà ìöàëèúÿ ñÿìÿðÿ âåðìÿäèêäÿ êàðáàìàçèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê
îëàð. Ìàíèàêàë òóòìàëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí íåéðîëåïòèê âÿ ñåäàòèâ
(ìàæåïòèë, ùàëëîïåðèäîë, àìèíàçèí, òèçåðñèí, õëîðïðîòèêñåí âÿ ñ.) ýåíèø èñòèôà-
äÿ åäèëèð. Áó ìàääÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà ùÿðÿêÿò àêòèâëèéè, îéàíûãëûã, òåç ãû-
úûãëàíìà êèìè ÿëàìÿòëÿð àðàäàí ãàëõûð. Õÿñòÿëÿðèí öìóìè ùàëû, éóõóñó
íîðìàëëàøûð. Ìàíèàêàë òóòìàëàðëà ýåäÿí àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð çàìàíû íåéðî-
ëåïòèêëÿðëÿ ìöàëèúÿ êîððåêòîðëàðäàí (ñèêëàäîë, ðîìïàðêèí âÿ ñ.) èñòèôàäÿ
åäèëìÿäÿí àïàðûëûð.
Àüûð êå÷ÿí àôôåêòèâ òóòìàëàðûí ìöàëèúÿñèíèí èëê ùÿôòÿëÿðèíäÿ õÿñòÿëÿð
úèääè íÿçàðÿò àëòûíäà îëìàëûäûðëàð. «À÷ûã ãàïû» ñèñòåìèíÿ êå÷ìÿéÿ òÿëÿñ-
ìÿê ëàçûì äåéèë. Ëàêèí áèð ñûðà ùàëëàðäà — õöñóñÿí ïîçóíòóíóí àáîðòèâ
(éöíýöë êå÷ÿí, àìáóëàòîð) ôîðìàëàðûíäà õÿñòÿëÿðè, ùÿòòà ñòàñèîíàðà ýþí-
äÿðìÿäÿí ìöàëèúÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Õÿñòÿëÿðèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí
áÿðïàñûíà úèääè ôèêèð âåðìÿê ëàçûìäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ ìöõòÿëèô ïñèõîòåðà-
ïåâòèê öñóëëàðäàí, èäìàí ìÿøüÿëÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Ïñèõîòåðà-
255
ïåâòèê òÿäáèðëÿðäÿ ÿñàñ ìÿãñÿä õÿñòÿíè þç íîðìàë ôÿàëèééÿò âÿðäèøëÿðèíÿ

ãàéòàðìàã, îíëàðûí èúòèìàè ðåàáèëèòàñèéàñûíû òÿìèí åòìÿêäèð.
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí, õöñóñèëÿ äåïðåññèéà ïîçóíòóëàðûíûí ìöàëèúÿñèí-
äÿ òÿòáèã îëóíàí ïñèõîòåðàïèéàíû, ÿñàñÿí 4 ãðóïà áþëìÿê îëàð: ãîðóéóúó,
äèíàìèê, øÿõñèééÿòëÿðàðàñû âÿ êîãíèòèâ ïñèõîòåðàïèéà ôîðìàëàðû.
Ôÿðäè ãàéäàäà àïàðûëàí ãîðóéóúó ïñèõîòåðàïèéàíûí ÿñàñ ìÿãñÿäè õÿñ-
òÿ ñàüàëàíàäÿê îíó ìöùàôèçÿ åòìÿê, îíà äàéàã äóðìàã, ïàñèéåíòèí ùÿéà-
òà ìàðàüûíû éöêñÿëòìÿéÿ ÷àëûøìàãäûð. Äèíàìèêè ïñèõîòåðàïèéà éàõøû îëàð
êè, àèëÿ ïñèõîòåðàïèéàñû, ãðóï ïñèõîòåðàïèéàñû ôîðìàñûíäà àïàðûëñûí. Áó òå-
ðàïèéà ôîðìàëàðû èúòèìàè ÷ÿòèíëèêëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà, õÿñòÿëèéèí
òÿêðàð òóòìàëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàéûð.
Øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ïñèõîòåðàïèéàíûí ìÿãñÿäè ùÿéàòè ïðîáëåìëÿðèí ùÿë-
ëèíÿ éþíÿëÿí òÿñèð âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ õÿñòÿíèí ÿòðàôäàêû èí-
ñàíëàðëà íîðìàë ÿëàãÿñèíèí áÿðïàñûíû òÿìèí åòìÿêäèð. Êîãíèòèâ òåðàïèéà
õÿñòÿíèí íåãàòèâ ôèêèðëÿðèíè êîððåêñèéà åòìÿêëÿ ùÿéàòà ìöíàñèáÿòèíè äÿéèø-
ìÿê ìÿãñÿäè ýöäöð. Îðòà àüûðëûãäà îëàí ìîíîïîëéàð ïîçóíòó çàìàíû êîã-
íèòèâ ïñèõîòåðàïèéàíûí éöêñÿê ñÿìÿðÿ âåðìÿñè õöñóñè ãåéä åäèëìÿëèäèð.
Éóõóíóí äåïðèâàñèéàñû (õÿñòÿíè éàòìàãäàí ÷ÿêèíäèðìÿê) öñóëó áÿçè
àüûð äåïðåññèéàëàðäà òÿòáèã åäèëèð. Ëàêèí, îíñóç äà éóõóñóçëóãäàí øèêà-
éÿòëÿíÿí õÿñòÿíè éàòìàüà ãîéìàìàã áöòöí ùàëëàðäà ñÿìÿðÿëè îëìóð. Áó
öñóëó éàëíûç ñòàñèîíàð øÿðàèòäÿ, éöêñÿê ïðîôåññèîíàëëûãëà àïàðìàã ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöëöð.
Ïðîñåñèí êÿñêèíëÿøìÿñè äþâðöíäÿ õÿñòÿëÿð ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè, áèð
ãàéäà îëàðàã, éà òàì, éà äà ùèññÿâè èòèðèðëÿð. Èøûãëû äþâð áàøëàéàí êèìè õÿñ-
òÿëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòëÿðèíè áÿðïà åäèð, ùÿòòà áÿçÿí èõòèñàñ-
ëàðûíû àðòûðìàüà, éåíè âÿðäèøëÿð ÿëäÿ åòìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð âÿ áóíà àñàíëûã-
ëà íàèë îëóðëàð. Òåç-òåç òÿêðàð åäèëÿí âÿ óçóí ÷ÿêÿí òóòìàëàðäà õÿñòÿëèê
õðîíèê õàðàêòåð àëûð âÿ õåéëè ìöääÿò õÿñòÿíèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí çÿèôëÿ-
ìÿñèíÿ âÿ èòèðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. ßìÿê ãàáèëèééÿòèíè òÿéèí åäÿðêÿí ïî-
çóíòóíóí êëèíèê âàðèàíòû èëÿ éàíàøû øÿõñèí ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðè, èõòèñàñû,
ýþðäöéö èøèí àüûð-éöíýöëëöéö íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Òóòìà çàìàíû, õöñóñÿí àüûð êå÷ÿí òóòìàëàðäà õÿñòÿëÿð àíëàãñûç îëóð
âÿ åòäèêëÿðè úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûìûðëàð. Çÿèô èôàäÿ
îëóíóí òóòìàëàð, î úöìëÿäÿí, òñèêëîòèìèê òóòìàëàð çàìàíû àíëàãëûüû òÿéèí
åòìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð âÿ äèããÿòëè òÿùëèë òÿëÿá åäèð.
ÕI ÔßÑÈË
ÅÏ È ËÅÏ ÑÈ ÉÀ Õß Ñ Òß ËÈ ÉÈ
Åïèëåïñèéà ÷îõ ãÿäèì çàìàíëàðäàí áÿëëè îëàí õÿñòÿëèêäèð. Õàëã àðàñûí-
äà áóíà «öðÿêêå÷ìÿ», «òóòìà», «ìöãÿääÿñ õÿñòÿëèê», «éûõûëìà õÿñòÿëè-
éè» âÿ áàøãà áó êèìè àäëàð âåðèëìèøäèð. 3000 èë áóíäàí ÿââÿë Ìèñèðäÿ
òàïûëàí éàçûëû ÿäÿáèééàòäà åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí òÿñâèðèíÿ ðàñò ýÿëèíìÿê
ìöìêöí îëìóøäóð. Åïèëåïñèéà òåðìèíè ùÿëÿ 2500 èë áóíäàí þíúÿ éàøàìûø
òÿáàáÿò åëìèíèí àòàñû ùåñàá åäèëÿ Ùèïïîêðàòûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿêñ îëóíìóø-
äóð. Î, õÿñòÿëèéèí éàðàíìàñûíû ùÿì èðñè, ùÿì äÿ õàðèúè ìöùèòèí çÿðÿðëè òÿ-
ñèðèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðäè. ßáó ßëè èáí Ñèíàíûí (XI ÿñð) ÿñÿðëÿðèíäÿ áó õÿñòÿ-
ëèéèí êëèíèê òÿñâèðè âÿ ìöìêöí îëàí ìöàëèúÿ öñóëëàðû âåðèëìèøäèð. Õÿñòÿëèê
âÿ îíóí äèýÿð êëèíèê âàðèàíòëàðûíû ñîíðàëàð Áðàâå (1827), Êóåñìàóë âÿ
Òðåíåð (1859), Úåêñîí (1870), À.É.Êîæåâíèêîâ (1894) òÿñâèð åòìèøëÿð.
Åïèëåïñèéà éóíàíúà «Åïèëàìáàî» ñþçöíäÿí ýþòöðöëöá «òóòóðàì»,
«éàõàëàéûðàì» äåìÿêäèð. Õÿñòÿëèéèí ÿùàëè àðàñûíäà éàéûëìàñû, òÿäãèãàò÷û-
ëàðûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ ùå÷ äÿ áÿðàáÿð ñàéäà äåéèë. Àçÿðáàéúàíäà áó õÿñ-
òÿëèéèí éàéûëìàñû 2002-úè èëèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ 0,2%-äèð. Ïñèõèàòðèéà õÿñ-
òÿõàíàëàðûíûí öìóìè êîíòèíýåíòèíèí òÿõìèíÿí 8—10%-íè åïèëåïñèéà äèàã-
íîçó èëÿ éàòàí õÿñòÿëÿð òÿøêèë åäèð. Õÿñòÿëèê êèøèëÿðäÿ ãàäûíëàðà íèñáÿòÿí
áèð ãÿäÿð ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè 65% ùàëëàðäà óøàã âÿ éåíè-
éåòìÿ éàøëàðûíäà áàøëàéûð.
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí òÿäãèãàòû âÿ ìöàëèúÿñè èëÿ êëèíèê òÿáàáÿòèí èêè:
ïñèõèàòðèéà âÿ íåâðîëîýèéà ñàùÿëÿðè ìÿøüóë îëóð. ßñëèíäÿ èñÿ áó õÿñòÿëèê
òàì øÿêèëäÿ ïñèõèàòðèéàéà àèä õÿñòÿëèêäèð.
Õÿñòÿëèéè øÿðòè îëàðàã èêè ôîðìàéà áþëìÿê ãÿáóë îëóíìóøäóð:
1. Ýåíóèí åïèëåïñèéàñû — ñÿáÿáñèç, èðñèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð, óøàã éàøëàðûí-
äà (8—14) áàø âåðÿí ôîðìà.
2. Ñèìòîìàòèê, ýåúèêìèø åïèëåïñèéàëàð 25—50 éàøëàðûíäà ùÿð ùàíñû ñÿ-
áÿá èëÿ ÿëàãÿäàð áàø âåðÿí ôîðìà.
Áÿçè àëèìëÿð ñèìïòîìàòèê åïèëåïñèéàíû òàìàìèëÿ áàøãà õÿñòÿëèê ùåñàá
åäèá ýåíóèí åïèëåïñèéàäàí àéûðûðëàð. Èêè ÷îõ ìÿøùóð àëèì, àêàäåìèê
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè 257
Epilepsiya
Generalizԥ Bir tԥrԥfli Fokal

olunmuú (unilateral) Ekvivalentlԥri
Motor vԥ ya
Grand mal Petit mal ambulator avtomatizm
avtomatizmii
Sensor vԥ ya
o Òÿê-òÿê òóòìàëàð somatosensor
o
•Tԥk
T
Tԥk-
k-tԥk
tÑåðèéàëàðëà
k tutmalar
t t l òóòìàëàð Psixi pozuntular
(disforiya vԥ s.)
yÅïèëåïòèê
o •Seriyalarla ñòàòóñ
tutmalar
Absans
•Epileptik status
Ñõåì 8. Åïèëåïñèéàíûí ôîðìàëàðû
À. Ýåíóèí (èëêèí, èðñè) ìÿíøÿëè
Á. Åãçîýåí (èêèíúè äÿðÿúÿëè, ãàçàíûëìûø) ìÿíøÿëè
Ñ.Í.Äàâèäåíêîâ âÿ Ðóìûíèéà àëèìè Êðåéíäëåð ÷îõ ìàðàãëû òÿäãèãàò éîëó

èëÿ áó èêè õÿñòÿëèéèí âàùèä õÿñòÿëèê îëäóüóíó èñáàò åòäèëÿð.
Ýåíóèí (ñÿáÿáñèç) åïèëåïñèéàéà ìÿõñóñ 100 õÿñòÿíèí áåéíèíè áó ýöí
åëìÿ ìÿëóì îëàí òÿäãèãàò ìåòîäëàðû âàñèòÿñèëÿ ìöàéèíÿ åòäèêäÿ (åëåêòðî-
åíñîôàëîãðàôèéà, ðåíòýåíîãðàôèéà, ïíåâìîåíñåôàëîãðàôèéà, âàçîãðàôèéà,
êîìïéóòåð òîìîãðàôèéà âÿ ñ.) óøàãëàðûí áåéíèíè ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíìÿê éîëó
èëÿ àéäûíëàøäûðäûëàð êè, ýåíóèí åïèëåïñèéàñû îëàí õÿñòÿëÿð ùå÷ äÿ ñÿáÿáñèç
õÿñòÿëÿíìÿìèøëÿð. Îíëàðûí áåéèíëÿðèíèí ìöõòÿëèô íàùèéÿëÿðè àíà áÿòíèíäÿ
èíêèøàô åòäèéè äþâðäÿ âÿ éà äîüóø çàìàíû, áÿëêÿ äÿ ùÿéàòûíûí áèðèíúè àéëà-
ðûíäà âÿ éà èëëÿðèíäÿ çÿäÿ àëìûø âÿ ùÿìèí çÿäÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îíëàðäà ýåíó-
èí åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè áàøëàìûøäûð. Ñ.Í.Äàâèäåíêîâóí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ
òÿäãèã îëóíìóø 100 óøàãäàí 95-äÿ çÿäÿëÿíìÿ ÿëàìÿòëÿðè òàïûëìûøäûð.
Êëèíèê ýåäèøè
Åïèëåïñèéà áåéíèí òÿäðèúÿí øèääÿòëÿíÿí õðîíèê õÿñòÿëèéèäèð. Êëèíèê
ÿëàìÿòëÿðè èêè ãðóïà áþëöíöð. Áèðèíúè ãðóïà åïèëåïñèéàíûí êÿñêèí ïàðàêñèç-
ìàë ÿëàìÿòëÿðè: áþéöê âÿ êè÷èê òóòìàëàð, àáñàíñ, ïñèõè åêâèâàëåíòëÿð âÿ ÿù-
âàëè-ðóùèééÿíèí êÿñêèí äÿéèøìÿñèíè àèä åòìÿê îëàð. Èêèíúè ãðóïà èñÿ øÿõ-
ñèééÿòèí åïèëåïñèéà òèïëè äÿéèøìÿñèíèí áöòöí äÿðÿúÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäÿí òÿä-
ðèúÿí øèääÿòëÿíÿí ÿëàìÿòëÿð àèääèð.
Åïèëåïñèéà òóòìàëàðûíûí ìöàñèð òÿñíèôàòû àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
À. Êëèíèê âÿ åëåêòðîôèçèîëîæè ìöàéèíÿëÿðëÿ òÿéèí åäèëÿ áèëÿí ýåíåðàëè-
çÿ îëóíìóø òóòìàëàð. Áó þçö äÿ ö÷ ôîðìàéà áþëöíöð: 1) ýåíåðàëèçÿîëóí-
ìóø úÿíýîëìàëàðëà òÿçàùöð åäÿí òîíèê-êëîíèê, ìèîêëîíèê, óøàã úÿíýîëìà-
ëàðû, åïèëåïñèéà ñòàòóñó ôîðìàëàðû; 2) êè÷èê òóòìàëàð — àáñàíñëàð, ñàäÿ àá-
ñàíñëàð, ìöðÿêêÿá àáñàíñëàð, àòèïèê, àêèíåòèê, ùèïåðýèíåòèê, êëîíèê êîìïî-

íåíòëÿðëÿ òÿçàùöð åäÿí (ìèîêëîíèê àáñàíñ), ãûñàìöääÿòëè åëåìåíòàð àâòî-
ìàòèçìëè, âåýåòàòèâ-âèññåðàë (åíóðåç, âîçîìîòîð) ôîðìàëàð; 3) ïîëèìîðô òóò-
ìàëàð.
Á. Ôîêàë (ùèññÿâè) òóòìàëàð: 1) ùÿðÿêè: Úåêñîí òèïëè, àäâåðñèâ, òîíèê
ïîñòóðàë íèòã ïîçóíòóëàðû èëÿ ýåäÿí, àôàòèê, ìèîêëîíèê (Êîæåâíèêîâ òèïëè)
åïèëåïñèéà; 2) ñåíñîð òóòìàëàð: ñîìàòîñåíñîð, ýþðìÿ, åøèòìÿ, ãîõó, äàä
(áÿçÿí ÷åéíÿìÿ ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åäÿí), áàøýèúÿëëÿíìÿ òóòìàëàðû;
3) âåýåòàòèâ-âèññåðàë òóòìàëàð (äèåíñåôàë åïèëåïñèéà äà àäëàíûð); 4) ïñèõè ïî-
çóíòàëàðëà òÿçàùöð åäÿí òóòìàëàð: äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïîçóëìàñû, ïñè-
õîìîòîð àâòîìàòèçì âÿ ãàâðàìà ïîçóíòóëàðû (åëåìåíòàð âÿ ìöðÿêêÿá èë-
ëöçèéàëàðëà) îëàí òóòìàëàð, èäåàòîð, äèñôîðèê, ïîëèìîðô òóòìàëàð; 5) èêèíúèëè
ýåíåðàëèçÿîëóíìóø òóòìàëàð.
Ú. Ùåìèêîíâóëñèâ òóòìàëàð.
×. Òÿñíèôåäèëìÿìèø åïèëåïñèéà òóòìàëàðû.
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí èëêèí ÿëàìÿòëÿðè ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ óøàã éàø-
ëàðûíäàí áàøëàéûð. Áÿçÿí õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áèð ñûðà ïàðîê-
ñèçìëÿðëÿ (ãûñàìöääÿòëè òîíèê-êëîíèê úÿíýîëìàëàð), éóõóëó èêÿí ýÿçìÿê
(àé èøûüûíäà — ëóíàòèçì), ýåúÿ ãîðõóëàðû, åïèãàñòðàë íàùèéÿäÿ õîøàýÿëìÿç
àüðûëàðëà âÿ äèýÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ øÿðòëÿíèð.
Ýåíåðàëèçÿîëóíìóø áþéöê òóòìàëàðûí (ãðàíä ìàë) áàø âåðìÿñèíè õÿñ-
òÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà áèð íå÷ÿ ñààò âÿ éà áèð ýöí ÿââÿëúÿäÿí ùèññ åäèð. Áåëÿ
õÿáÿðâåðèúè ÿëàìÿòëÿðäÿí òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿíè, áàøàüðûëàðû, ÿùâàëûí ïèñëÿø-
ìÿñè âÿ ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí éöêñÿëìÿñèäèð. ßëáÿòòÿ, áàøãà ÿëàìÿòëÿðÿ
äÿ òÿñàäöô åäèëÿ áèëÿð.
Òóòìà, àäÿòÿí, àóðà
ùàëû èëÿ áàøëàéûð. Àóðà éó-
íàí ñþçö îëóá «õÿôèô êö-
ëÿê», «ìåù» äåìÿêäèð.
Îíóí áèð íå÷ÿ ôîðìàëàðûíà
ðàñò ýÿëèíèð: à) ñåíñîð àóðà
— áó çàìàí áÿäÿíèí ìöõ-
òÿëèô íàùèéÿëÿðèíäÿ ãàðûøãà
(áþúÿê) éåðèøèíè õàòûðëàäàí
ùèññèééàò ÿìÿëÿ ýÿëèð;
á) ýþðìÿ àóðàñû çàìàíû
õÿñòÿíèí ýþçöíÿ ìöõòÿëèô
ðÿíýëÿð ýþðöíöð, áÿçÿí áèð
àíëûüà ùå÷ íÿ ýþðìöð. Áèð
÷îõ òÿñàäöôëÿðäÿ õÿñòÿíèí Øÿêèë 17. Úÿíýîëìà òóòìàñû.
ýþçöíÿ äÿùøÿòëè ñÿùíÿëÿð ýþðöíöð. Îíà åëÿ ýÿëèð êè, ÿòðàô îä òóòóá éàíûð âÿ
éà àë-ãàíà áîéàíìûøäûð. Áÿçÿí ýþðìÿ àóðàñû ìåòàìîðôîïñèéà øÿêëèíäÿ úÿ-
ðÿéàí åäèð. Õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, ÿòðàôäàêû ùÿð øåé ôîðìàñûíû äÿéèøìèøäèð:
àäàìëàðûí áåëè áöêöëìöø, áàøëàðû ÷èéèíëÿðèíèí öçÿðèíäÿ âÿ éà áèð àéàãëàðû
áÿäÿíäÿí ãîïóá ùàâàäà ýÿçèð; ú) åøèòìÿ àóðàñûíäà ãóëàüà ìöõòÿëèô ñÿñëÿð:
çÿíý, àòÿø, ãûøãûðòû, êþìÿéÿ ÷àüûðûø âÿ ñ. ñÿñëÿð ýÿëèð; ÷) ïñèõîñåíñîð àóðà
çàìàíû õÿñòÿ áÿäÿíèíèí êè÷èëäèëìÿñèíè, áþéöäöëìÿñèíè, þçöíöí éàä àäàì
îëìàñûíû âÿ ñ. ùèññ åäèð; ä) ãîõó âÿ äàä àóðàëàðû îëäóãäà õÿñòÿ öôóíÿò èéè,
àüçûíäà øèðèíëèê âÿ éà àúûëûã ùèññè äóéóð; å) âèññåðàë àóðàäà öðÿéèí òåç-òåç
äþéöíìÿñèíè, ùàâàíûí ÷àòûøìàçëûüûíû, öðÿêáóëàíìà, ãóñìà âÿ äèýÿð
ùèññëÿðèí îëìàñûíû äóéóð; ÿ) ùÿðÿêè àóðà îëäóãäà îðãàíèçìèí ìöõòÿëèô íà-
ùèéÿëÿðèíäÿ ÿçÿëÿëÿðèí ñÿéðèìÿñè, ÿòðàôëàðûí ãåéðè-èðàäè ùÿðÿêÿòè ùèññ îëó-
íóð. Áÿçÿí õÿñòÿ þçöíäÿí àñûëû îëìàéàðàã ùàðàñà ãà÷ûð, óúàäàí ãûøãûðûð âÿ
ñ.
Àóðàíûí àðäûíúà ñêåëåò ÿçÿëÿëÿðèíèí àòîíèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàð õÿñòÿ ãÿô-
ëÿòÿí éûõûëûð âÿ äÿðùàë òîíèê úÿíýîëìà ìÿðùÿëÿñè áàøëàéûð. Äöøöíúÿ èòèð,
áöòöí ÿçÿëÿëÿð ýÿðýèíëÿøèð, òÿíÿôôöñ ëÿíýèéèð, ýþçëÿð áÿðÿëìèø ùàëäà ìöõ-
òÿëèô èñòèãàìÿòëÿðÿ éþíÿëèð, áÿáÿêëÿð ýåíèøëÿíèð, áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéàñû
èòèð, äÿðè, õöñóñÿí ñèôÿò, ÿòðàôëàð îêñèýåíèí ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ýþéÿð-
ìÿéÿ áàøëàéûð. Áåëÿ âÿçèééÿò, àäÿòÿí, 100—120 ñàíèéÿäÿí àðòûã ÷ÿêìèð.
Ñîíðà òîíèê úÿíýîëìà êëîíèê úÿíýîëìàéà êå÷èð (øÿêèë 17).
Ñêåëåò ÿçÿëÿëÿðèíèí êëîíèê îëàðàã ýÿðýèíëÿøèá áîøàëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð
õÿñòÿíèí áÿäÿíè ðèòìèê éûðüàëàíìàüà áàøëàéûð. Äèøëÿð áèð-áèðèíÿ ãûúàíûð.
Áåëÿ ùàëäà äèë âÿ äîäàãëàð äèøëÿðèí àðàñûíäà ãàëàðñà, ãàíàõìà èëÿ ìöøàéè-
ÿò îëóíàí òðàâìàëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð. ßýÿð õÿñòÿ öçö öñòÿ óçàíûáñà àñôåêñàèéà
îëà áèëÿð. Êëîíèê úÿíýîëìàëàð 2—3 äÿã. âÿ äàùà ÷îõ ÷ÿêèð. Òóòìà çàìàíû
õÿñòÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ñôèíêòîðëàðûí áîøàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ãåéðè-èðàäè
ñèäèêáóðàõìà, òÿê-òÿê ùàëëàðäà èñÿ äåôåêñèéà áàø âåðèð. Õÿñòÿ 10—15 äÿã.
ñÿðñÿì ùàëäà îòàãäà ýÿçèøèð, õàîòèê (àíëàøûëìàç) ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Àãðåññèâ
ùÿðÿêÿòëÿð äÿ åäÿ áèëÿð. Òóòìàäàí ñîíðà õÿñòÿíèí äöøöíúÿñè êîìàòîç âÿ-
çèééÿòäÿ îëóð, äàùà ñîíðà äÿðèí éóõóéà êå÷èð.
Áèð íå÷ÿ ñààò äàâàì åäÿí äÿðèí éóõóäàí ñîíðà õÿñòÿ àéûëûð, îëìóø ùà-
äèñÿ ùàããûíäà ùå÷ áèð òÿñÿââöðö îëìóð. ßìÿëÿ ýÿëìèø çÿäÿëÿðÿ ÿñàñÿí
òóòìà îëäóüóíó áèëèð.
Éóõàðûäà òÿñâèð åäèëÿí áþéöê úÿíýîëìà òóòìàñûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, êè-
÷èê òóòìà (ïåòèò ìàë) áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ÷ÿêèð, áÿçÿí èñÿ úÿíýîëìàñûç, àíúàã
äöøöíúÿíèí ãûñàìöääÿòëè èòìÿñè èëÿ úÿðÿéàí åäèð. Õÿñòÿ éûõûëìûð, òóòìà
áàøëàíäûüû àíäà åòäèéè ùÿðÿêÿò âÿçèééÿòèíäÿ äîíóá ãàëûð. Ñèôÿò àâàçûéûð,
áàõûøëàð áèð íþãòÿéÿ çèëëÿíèð. Áÿçÿí öç âÿ ÿòðàô ÿçÿëÿëÿðèíäÿ ÷ÿíýîëìàëàð,
ñÿéðèìÿëÿð áàø âåðèð, áÿçÿí äÿ ìÿãñÿäñèç ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Äöøöíúÿ àéäûí-
ëàøàí êèìè õÿñòÿ ÿââÿë ýþðäöéö èøè äàâàì åòäèðìÿéÿ áàøëàéûð. Òóòìàíûí
áàø âåðìÿñè áèð àíäàúà óíóäóëóð, òàì àìíåçèéà ãåéä îëóíóð.
Òÿãðèáÿí 2—3% ùàëëàðäà òóòìàëàð àðäûúûë îëàðàã, äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð îëó-
íóð. Òóòìàëàð àðàñûíäà ôàñèëÿ ãåéä îëóíóðñà áóíà ñ å ð è é à ë à ð ë à òóò-
ìà, áèð òóòìà ãóðòàðìàìûø äöøöíúÿ àéäûíëàøìàäàí äèýÿðè áàøëàéûðñà áóíà
å ï è ë å ï ñ è é à ñ ò à ò ó ñ ó (ñòàòóñ åïèëåïòèúóì) äåéèëèð. Áèð ÷îõ ùàë-
ëàðäà ñòàòóñ åïèëåïòèêóñ îëäóãúà àüûð êå÷èð. Áó çàìàí òåìïåðàòóð éöêñÿëèð
(40°Ú-äÿê), ñöðÿòëÿ úÿðÿéàí åäÿí ìèîêëîíèê ãûúîëìàëàð ãåéä îëóíóð. Òÿ-
íÿôôöñ õûðûëòûëû, íÿáç ñöðÿòëÿíìèø, àðòåðèàë òÿçéèã ÿââÿëúÿ éöêñÿëèð, ñîíðà
èñÿ åíèð. Ìöäàôèÿ âÿ âÿòÿð ðåôëåêñëÿðè àëûíìûð. Òÿíÿôôöñóí ìÿðêÿçäÿí òÿí-
çèìè ïîçóëäóüóíäàí ðåñïèðàòîð ÷àòûøìàçëûã áàø âåðèð âÿ àñôåêñèéà ãîðõóñó
éàðàíûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà àüúèéÿð âÿ áåéèí þäåìè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Âàõòûíäà
éàðäûì — ðåàíèìàñèéà òÿäáèðëÿðè ýþñòÿðèëìÿñÿ õÿñòÿíè èòèðìÿê ìöìêöíäöð.
Ï ñ è õ è å ê â è â à ë å í ò ë ÿ ð úÿíýîëìà òóòìàëàðûíûí ÿâÿçåäèúèëÿðè
êèìè ìåéäàíà ÷ûõàí ìöõòÿëèô ùàëëàðäûð. Áóíëàðäàí ÿí ñàäÿñè ìîòîð àâòî-
ìàòèçìèäèð. Áó çàìàí äöøöíúÿíèí ãÿôëÿòÿí ïîçóëìàñûíà áàõìàéàðàã,
øÿõñ þç ùÿðÿêÿòèíè, ìÿñÿëÿí, ýþðäöéö èøè äàéàíäûðìûð. Ëàêèí îíó äÿãèã åò-
ìèð. Õÿñòÿ éîë ýåäèðñÿ èñòèãàìÿòèíè äÿéèøÿ áèëÿð. Ë ó í à ò è ç ì ( ñ î ì -
í à ì á ó ë è ç ì ) âÿ éà à é è ø û ü û í ä à ý ÿ ç ì ÿ ê äèàãíîñòèêàñû
÷ÿòèíëèê òþðÿòìÿéÿí ñèíäðîìëàðäàíäûð. Áó çàìàí øÿõñ ýåúÿ éóõóäà èêÿí
éàòàãäàí äóðóá ìöõòÿëèô ìöðÿêêÿá ùÿðÿêÿòëÿð åäèð âÿ ñîíðà éåíÿ äÿ éà-
òàüûíà ãàéûäûá éóõóñóíó äàâàì åòäèðèð. Äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïîçóëìà-
ñû âÿçèééÿòèíäÿ úÿðÿéàí åäÿí ïñèõè åêâèâàëåíòëÿðäÿí áèðè äÿ àìáóëàòîð àâ-
òîìàòèçìäèð. Áåëÿ âÿçèééÿòÿ äöøÿí õÿñòÿëÿð çàùèðÿí ùå÷ êÿñèí äèããÿòèíè
úÿëá åòìÿéÿí óçóíìöääÿòëè ìöðÿêêÿá ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Îíëàð íÿãëèééàò-
• Emosional durŒunluq
• Q࠯ddarlıŒa meyllik
• T࠯f࠯kkürün suvaƔqanlıŒı
(müf࠯ss࠯lliyi)
• Üzgör࠯nlik, Pedantizm
• Epilepsiya
E il i ti Œl
tiplili aŒıl
z࠯ifliyi
Øÿêèë 18. Ïñèõè äÿéèøèêëèêëÿð

äàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ óçàã éåðëÿðÿ ñÿôÿð åäèð, ìöõòÿëèô øÿõñëÿðëÿ ýþðöøöð,
ñþùáÿò åäèð, ìöÿééÿí èøëÿð ýþðöðëÿð. Áåëÿ ùàë áÿçÿí ñààòëàðëà âÿ ýöíëÿðëÿ
äàâàì åäÿ áèëÿð.
Àìáóëàòîð àâòîìàòèçì ãÿôëÿòÿí éàðàíäûüû êèìè, åëÿúÿ äÿ ãóðòàðûð. Áó
çàìàí îëìóø ùàäèñÿëÿð óíóäóëóð, õÿñòÿ íÿëÿð áàø âåðäèéèíè äåéÿ áèëìèð.
Ä è ñ ô î ð è é à âÿ éà åìîñèéàíûí ãÿçÿáëè, êÿäÿðëè ùàëû èëÿ ìöøàéèÿò åäè-
ëÿí ñèíäðîì äà íèñáÿòÿí àç-àç ðàñò ýÿëèíÿí åêâèâàëåíòëÿðäÿíäèð. Ùå÷ áèð
õàðèúè ñÿáÿá îëìàäàí ìåéäàíà ÷ûõûð, áèð íå÷ÿ ñààòäàí âÿ éà ýöíäÿí ñîí-
ðà äà êå÷èá ýåäèð. Õÿñòÿëÿð îëäóãúà ãÿçÿáëè, êÿäÿðëè îëóá ãîðõó êå÷èðÿí
àäàìà áÿíçÿéèðëÿð. Ùÿð øåéäÿí íàðàçûëûã åäèð, ùàìûíû àúûëàéûð, ùÿòòà ÿí
àüûð úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè äÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Áåëÿ âÿçèééÿò êå÷èðÿí áèð ýÿíú
àíà ö÷ êè÷èê óøàüûíû äþðäöíúö ìÿðòÿáÿíèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí áàéûðà àòìûøäûð.
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí ýåäèøèíäÿ ýåòäèêúÿ ýöúëÿíÿí ïñèõè ïîçóíòóëà-
ðà ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò è í ä å ã ð à ä à ñ è é à ñ û â ÿ å ï è ë å ï ñ è é à
ò è ï ë è à ü û ë ç ÿ è ô ë è é è àèääèð. Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ÿí çÿðèô, ÷ÿ-
òèíëèêëÿ ñåçèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí òóòìóø, ÿí êîáóä, àüûë çÿèôëèéè èëÿ ìöøàéèÿò
åäèëÿí ÿëàìÿòëÿðÿäÿê èíêèøàô åäÿ áèëÿð. Òåç-òåç òÿêðàð îëóíàí úÿíýîëìà
òóòìàëàðû, áÿçè ÿëàâÿ àìèëëÿð, èíôåêñèéà, àëêîãîëèçì ÿìÿê øÿðàèòèíèí ÷ÿòèí
îëìàñû âÿ ñ. éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðè äàùà äà êÿñêèíëÿøäèðÿ áèëÿð.
Åïèëåïñèéà òèïëè øÿõñèééÿòèí åíìÿñè þçöíÿìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ,
èëê íþâáÿäÿ, ïñèõè ïðîñåñëÿðèí èíåðòëèéè, äóðüóíëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèð. Õÿñòÿëÿ-
ðèí ëÿíý ùÿðÿêÿòëè îëìàñû, ÷öðöê÷ö, ëöçóìñóç òÿëÿáêàðëûüû ÿòðàôäàêû àäàì-
ëàðëà ìöíàñèáÿòè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Çàùèðÿí ÿäÿáëè, íÿçàêÿòëè õÿñòÿëÿð îíëàðûí
òÿëÿá âÿ àðçóëàðû þäÿíèëìÿäèêäÿ äÿðùàë ãÿçÿáëÿíèð, ñÿðòõàñèééÿò, àìàíñûç
áèð øÿõñÿ ÷åâðèëèðëÿð. Îíëàðà ãàðøû êè÷èê áèð ñÿùâÿ éîë âåðìèø øÿõñè ãÿääàð-
úàñûíà úÿçàëàíäûðìàãäàí ñàíêè çþâã àëûðëàð. Äèíè åòèãàäû îëàí åïèëåïñèéàëû
õÿñòÿëÿð îëäóãúà ýöúëö, ùÿòòà ôàíàòèê áèð øÿêèëäÿ îíó èôàäÿ åäèðëÿð. Ïàòîëî-
æè äÿãèãëèê, òÿëÿáêàðëûã, ñÿëèãÿëèëèê íöìóíÿñè ýþñòÿðÿí áåëÿ õÿñòÿëÿðëÿ öí-
ñèééÿòäÿ îëìàã, áèðýÿ èøëÿìÿê âÿ éàøàìàã ÷ÿòèí îëóð. Áÿçÿí èñÿ ÿêñèíÿ
õÿñòÿëÿð îëäóãúà èòàÿòêàð, ìöëàéèì îëóð âÿ úàíûéàíàíëûã ýþñòÿðèðëÿð. Þç èø-
ëÿðèíèí äöçÿëìÿñè õàòèðèíÿ ùÿð øåé åòìÿéÿ ùàçûð îëàí õÿñòÿ, èøè êå÷ìÿäèê-
äÿ éåíèäÿí ýÿðýèí, ñÿðò, òÿëÿáêàð âÿ àìàíñûç îëà áèëèð.
Åïèëåïñèéàéà òóòóëàí õÿñòÿëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ õàðèúè ýþðêÿìëÿðè îëóð.
Ñèôÿòëÿðè âÿ áàõûøëàðû äóðüóí, èôàäÿñèç, ëàêèí ñÿðò, åòèíàñûç ýþðöíöð, ýþçëÿ-
ðèíäÿêè ñîéóã ïàðëàãëûã (×èý ÿëàìÿòè) äàùà ÷îõ íàðàçûëûã èôàäÿ åäèð.
Ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò è í ä ÿ é è ø ì ÿ ñ è ÿëàìÿòëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõ-
ìàñûíäà ùÿì áèîëîæè, ùÿì äÿ èúòèìàè àìèëëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Áèîëîæè
àìèëëÿðäÿí äàùà ÷îõ õÿñòÿëèêþíö — ïðåìîðáèä õöñóñèééÿòëÿðÿ, î úöìëÿ-
äÿí, áåéíèí õÿñòÿëèê áàøëàéàí àíàäÿê èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÿùÿìèééÿò âå-
ðèëèð. Èúòèìàè àìèë êèìè èñÿ õÿñòÿíè ÿùàòÿ åäÿí õàðèúè ìöùèòèí îíà ýþñòÿðäè-
éè òÿñèð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Õÿñòÿëèêþíö äþâðäÿ áèð ñûðà õàðàêòåð õöñóñèééÿò-

ëÿðèí òÿçàùöð åòìÿñèíè õÿñòÿëèéèí èíêèøàôûíûí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñè êèìè ãèé-
ìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.
Ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè âÿ îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè

Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí ýåäèøèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè êÿñ-
êèí âÿ õðîíèê ôîðìàëàðäà ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Êÿñêèí ïñèõîç ùàëëàðû ùÿì
äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ, ùÿì äÿ äöøöíúÿ ïîçóíòóñó îëìàäàí úÿðÿéàí
åäèð. Äöøöíúÿ, àäÿòÿí, àëàãàðàíëûã âÿ éà îíåéðîèä øÿêèëäÿ ïîçóëóð. Íèñáÿ-
òÿí àç ùàëëàðäà òÿñàäöô åäÿí îíåéðîèä ñèíäðîì ôàíòàñòèê ìÿçìóíëó ýþðìÿ
âÿ åøèòìÿ ùàëëöñíàñèéàëàðû èëÿ òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿ þçöíö éà òÿìòÿðàãëû,
ìóñèãè âÿ ýþçÿëëèêëÿ çÿíýèí áèð øÿðàèòäÿ, éà äà úÿùÿííÿìè õàòûðëàäàí éàä
âÿ èéðÿíú áèð ìöùèòäÿ, äöøìÿíëÿðèíèí ÿùàòÿñèíäÿ ùèññ åäèð. Ýþñòÿðèëÿí áó
èëëöçîð øÿðàèòèí ùàíñûíûí úÿðÿéàí åòìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã õÿñòÿíèí ÿùâàëè-
7-úû úÿäâÿë
Åïèëåïñèéà âÿ èñòåðèéà òóòìàëàðûíûí ìöãàéèñÿñè
Åïèëåïñèéà òóòìàñû Èñòåðèéà òóòìàñû
1. Òóòìà ïñèõè òðàâìàëàðëà ÿëàãÿäàð îë- Àäÿòÿí, ïñèõè òðàâìàëàðëà ÿëàãÿäàð îëóð.
ìóð. ×îõ âàõò ýåúÿ, éóõóäà îëàðêÿí áàø âåðèð. ßñàñÿí ýöíäöç áàø âåðèð.
2. Òóòìà çàìàíû õÿñòÿ ùàðà ýÿëäè Òóòìà áàø âåðÿðêÿí õÿñòÿ íèñáÿòÿí òÿù-
(àëîâóí öñòöíÿ, ñóéà, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè ëöêÿñèç éåðÿ (÷àðïàéûíûí, õàë÷àíûí öñòöíÿ, ÷ÿ-
ùÿðÿêÿò åäÿí éîëà âÿ ñ) éûõûëûð. ìÿíëèéÿ âÿ ñ.) éûõûëûð.
3. Òóòìàíûí ìöääÿòè 3—5 äÿãèãÿäÿí àð- Òóòìàíûí ìöääÿòè 20—30 äÿã. âÿ äàùà
òûã îëìóð. ßââÿëúÿ òîíèê, ñîíðà êëîíèê úÿí- ÷îõ ÷ÿêÿ áèëÿð. Úÿíýîëìà ôîðìàëàðûíäà àðäûúûë-
ýîëìàëàð áàø âåðèð. ëûã äåéèë, ïîëèìîðôëóã ãåéä îëóíóð.
4. Òóòìàíûí àðäûíúà äöøöíúÿíèí ïîçóë- Òóòìà ãóðòàðäûãäàí ñîíðà äöøöíúÿ àé-
ìàñû ÿëàìÿòëÿðè, ñîíðà èñÿ éóõóëàìà ãåéä
îëóíóð. äûíëàøûð, õÿñòÿ þç èøèíè äàâàì åòäèðÿ áèëèð.
5. Òóòìà çàìàíû áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéà-
Áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéàñû ïîçóëìóð.
ñû èòèð.
6. Òóòìà çàìàíû ÿêñÿð ùàëëàðäà ñèäèêáó- Ñèäèêáóðàõìà, àäÿòÿí, îëìóð.
ðàõìà (áÿçÿí, ùÿòòà äåôåêàñèéà àêòû) áàø âåðèð.
7. Òóòìà çàìàíû ìöõòÿëèô òðàâìàëàð áàø Òóòìà, àäÿòÿí, òðàâìàñûç êå÷èð. Ëàêèí
âåðÿ áèëÿð. Äèëèí, äîäàüûí äèøëÿíìÿñè, áàøûí òóòìàäàí ñîíðà ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ïàðåç,
âÿ éà áÿäÿíèí ìöÿééÿí ùèññÿëÿðèíèí ÿçèëìÿ- èôëèú, àôàçèéà, ùû÷ãûðìà, ïîëèóðèéà âÿ ñ. ãåéä
ñè, éàíìàñû âÿ ñ. îëóíóð.
8. Òóòìàäàí ñîíðà òàì àìíåçèéà ãåéä Òóòìà çàìàíû îëìóø ùàäèñÿëÿðèí ÿêñÿ-
îëóíóð. ðèééÿòè éàääà ãàëûð.
ðóùèééÿñè âÿ äàâðàíûøû áó, éàõóä áàøãà ôîðìàäà îëà áèëèð. Îâãàòû õîø, éà-
ðûéóõóëó âÿçèééÿòäÿ îéíàéûá-ýöëÿí áèð õÿñòÿ ñþéëÿéèðäè êè, î, ùÿð òÿðÿôè
éàøûëëûüà áöðöíìöø êè÷èê áèð ýþëöí ÿòðàôûíäà øÿí áèð ìÿúëèñäÿäèð. Îðàäà
ìóñèãè ÷àëûíûð, ùàìû ðÿãñ åäèð. ×àëüû÷ûëàð óçàã ïëàíåòëÿðèí ñàêèíëÿðèäèð, öç-
ëÿðèíÿ ìàñêà òàõìûøëàð.
Êÿñêèí àôôåêòèâ ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè áÿçÿí äåïðåññèâ ôîíäà, äèñôîðèéà
ÿëàìÿòëÿðè èëÿ, þçöíö òÿãñèðëÿíäèðìÿ, þçöíö êè÷èëòìÿ ñàéûãëàìàëàðû èëÿ úÿ-
ðÿéàí åäÿ áèëÿð. Êÿäÿðëè, ùÿéÿúàíëû ùÿðÿêÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäÿí áåëÿ âÿçèé-
éÿò òÿùëöêÿëè, àãðåññèâ àêòëàðëà äà ìöøàéèÿò îëóíóð.
Õðîíèê ïñèõîç ùàëëàðû èëÿ øÿðòëÿíÿí åïèëåïñèéàäà ïàðàíîéàë, ïàðàôðåí,
ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä âÿ êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿëÿð íèñáÿ-
òÿí ñàêèò ýþðöíöð, ìÿìíóíèééÿòëÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèð âÿ èçòèðàáëàðûíû ñþé-
ëÿéèðëÿð.
Äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêà. Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí äèàãíîçó àøàüûäàêû
êëèíèê âÿ ïàðàêëèíèê ýþñòÿðèúèëÿðÿ ÿñàñëàíûð:
1) Âàõòàøûðû òÿêðàð åäÿí áþéöê âÿ êè÷èê úÿíýîëìà òóòìàëàðûíûí âÿ éà
ïñèõè åêâèâàëåíòëÿðèí îëìàñû;
2) Åïèëåïñèéà òèïëè øÿõñèééÿòèí äÿéèøèêëèêëÿðèíèí âÿ ïñèõîïàòîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿðèí òÿçàùöð åòìÿñè;
3) ÅÅÃ çàìàíû ôÿàë úÿíýîëìà îúàãëàðûíûí àøêàð åäèëìÿñè.
Ãåéä îëóíàí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû áèð ñûðà áàøãà ýþñòÿðèúèëÿð äÿ
àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, èðñè ìåéèëëèéèí îëìàñû, áÿäÿí ãóðóëó-
øóíà âÿ õàñèééÿòÿ àèä ïàòîïëàñòèê äÿéèøèêëèêëÿð âÿ ñ.
Åïèëåïñèéàíû áèð ñûðà öçâè õàðàêòåðëè áàø-áåéèí õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí âÿ
úÿíýîëìà òóòìàëàðû èëÿ ýåäÿí èñòåðèéà íåâðîçóíäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûì
ýÿëèð. Áåéíèí îúàãëû õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû òîíèê úÿíýîëìàëàðûí ìöääÿòè âÿ
õàðàêòåðè äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëè, ïàðåç âÿ èôëèúëÿðÿ, àôàçèéà ÿëàìÿò-
ëÿðèíèí îëìàñûíà ôèêèð âåðèëìÿëèäèð. Ùàðàì èëèê ìàéåñèíèí òÿäãèãè, ÅÅÃ âÿ
êîìïéóòåð òîìîãðàôèéàñû öçâè õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñûíû àøêàð åòìÿêäÿ áþ-
éöê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Áåéíèí òðàâìàòèê õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû åïèëåïñè-
éàéàáÿíçÿð ñèíäðîìëàðûí òÿçàùöð åòìÿñè äèàãíîñòèêàíû ÷ÿòèíëÿøäèðÿ áèëÿð.
Åïèëåïñèéàäàí ôÿðãëè îëàðàã áóðàäà, òÿäðèúÿí àðòàí ÿëàìÿòëÿð (ïðîãðåäè-
åíòëèê) îëìóð, ïàðîêñèçìàë ùàëëàð ïîëèìîðô õàðàêòåð äàøûéûð. Äÿãèã àíàì-
íåç äèàãíîçóí äöçýöí òÿéèíèíäÿ ÿñàñ øÿðòëÿðäÿí ùåñàá îëóíóð.
Èñòåðèéà òóòìàñûíû åïèëåïñèéà òóòìàñûíäàí àéûðàí ÿñàñëû ôÿðãëÿðÿ áàõ-
ìàéàðàã, áó òóòìàëàðûí äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêàñûíäà ùÿêèìëÿð úèääè ÷ÿòèí-
ëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøûðëàð. Êèôàéÿò ãÿäÿð òÿúðöáÿñè îëìàéàí ùÿêèìëÿð áèð ÷îõ
ùàëëàðäà ñÿùâ åäÿ áèëèðëÿð (7-úè úÿäâÿë).
Úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè èñòåðèéà òóòìàñû çàìàíû õÿñòÿëÿðëÿ êîíòàêò
éàðàòìàã, áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéàñûíû àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð. Òóòìàëàð,
Àñòðàñèä
Êàëñèóì
4
Ñèãíàë
ìîëåêóëó
ren
Íåéðîòðàí
ñìèòòåðè
g
áèðëÿøäèðÿí
çöëàë
Ãëóòîìàò
ÀÒÔ
Ãëóòîìàò Äåíäðèò
ðåñåïòîðó
Øÿêèë 19. Åïèëåïñèéà çàìàíû ùöúåéðÿäàõèëè ïðîñåñëÿðèí ïîçóëìàñû
îíóí ìöääÿòè, íÿ âàõò áàø âåðìÿñè âÿ ïñèõè òðàâìàëàðëà ÿëàãÿäàð îëóá-îë-

ìàìàñû èëÿ äÿ ôÿðãëÿíèð. Åëåêòðîåíñåôàëîãðàôèê òÿäãèãàò çàìàíû ÿéðèëÿðèí
àìïëèòóäàñûíûí äÿéèøêÿíëèéè, äèçðèòìèéà, àùÿñòÿ-ñöñò òåòà äàëüàëàðûíûí, åïè-
ëåïñèéà ïèêëÿðèíèí (çèðâÿëè äàëüàëàð) îëìàñû âÿ áèð ñûðà äèýÿð ñïåñèôèê ýþñòÿ-
ðèúèëÿð òóòìàëàðûí åïèëåïñèéà õàðàêòåðëè îëìàñûíû òÿñäèã åäèð.
Åòèëîýèéàñû âÿ ïàòîýåíåçè
Ùàçûðäà õÿñòÿëèéèí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñÿáÿáèíèí òàì þéðÿíèëäèéèíè ñþéëÿ-
ìÿê îëìàç. ßêñÿð òÿäãèãàò÷ûëàð èðñè àìèëëÿðÿ äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðèðëÿð.
Îíëàðûí ôèêðèíúÿ åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí þçö äåéèë, úÿíýîëìà ùàçûðëûüûíû
éàðàäàí àìèëëÿð èðñÿí âåðèëèð. Ùÿéàò ïðîñåñèíäÿ èñÿ ìöõòÿëèô äàõèëè âÿ õà-
ðèúè àìèëëÿð áó «ùàçûðëûüû» õÿñòÿëèê ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðûð. ßí áàøëûúà øÿðòëÿð-
äÿí áèðè äÿ áåéèíäÿ öçâè ïîçóíòóíóí îëìàñûäûð. Áó ïîçóíòóíó éàðàäà áè-
ëÿí ñÿáÿáëÿð àðàñûíäà ùàìèëÿëèê äþâðöíäÿ àíàíûí êå÷èðäèéè õÿñòÿëèêëÿðÿ
(òîêñèêîç, èíôåêñèéàëàð, öðÿê âÿ àüúèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè), ðåçóñ-àìèëèí óéüóí-
ñóçëóüóíà, äîüóø òðàâìàëàðû âÿ àñôèêñèéàëàðà, êþðïÿëèê äþâðöíäÿ êå÷èðèëÿí
èíôåêñèéàëàðà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëèð.
Åïèëåïñèéà òèïëè úÿíýîëìà òóòìàëàðûíà ñÿáÿá îëàí àìèë êèìè áåéèí,

îíóí òÿïÿ âÿ àëûí íàùèéÿñèíèí ãûðûøëàðû àðàñûíäà ÷àïûã òîõóìàñûíûí éàðàí-
ìàñûíà õöñóñè éàíàøìàã òÿëÿá îëóíóð. Áåëÿ ÷àïûãëàð áåéèí òðàâìàëàðûíäà,
áåéèí äàìàðëàðûíûí ïàòîëîýèéàñûíäà, ìåòàñòàç âåðÿí øèøëÿðäÿ, íåéðîúÿððàùè
ÿìÿëèééàòëàðäàí ñîíðà éàðàíà áèëÿð. 1870-úè èëäÿ ëàáîðàòîðèéà ùåéâàíëàðû-
íûí áåéèí òîõóìàñûíû åëåêòðèê úÿðÿéàíû âàñèòÿñèëÿ ãûúûãëàíäûðìàãëà åïèëåï-
ñèéà òèïëè úÿíýîëìà òóòìàëàðû éàðàòìàã ìöìêöí îëäó. Áó ôåíîìåíäÿí
1938-úè èëäÿ Èòàëèéà àëèìëÿðè ×åðëåòòè âÿ Áèíè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿ-
ñèíäÿ èñòèôàäÿ åòäèëÿð (åëåêòðèê úÿíýîëìà ìöàëèúÿñè). Ñîíðàëàð ìöõòÿëèô
ïðåïàðàòëàðëà (êîðàçîë, êàìôîðà âÿ ñ.) ýöúëö ñÿñ âÿ äèýÿð ãûúûã âàñèòÿëÿðè
èëÿ äÿ úÿíýîëìà òóòìàëàðû éàðàòìàã ìöìêöí îëäó. Ôèçèîëîæè òÿúðöáÿëÿð áèð
äàùà ñöáóò åòäè êè, ãàáûãàëòû ñàùÿëÿðè ãûúûãëàíäûðìàãëà úÿíýîëìà òóòìàëàðû
àëìàã ìöìêöíäöð.
Ñîí èëëÿðäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè ýþñòÿðäè êè, úÿíýîëìàíûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí èëêèí åïèëåïñèéà îúàüû îëàðñà, àøàüûäàêû ñèíèð éîëëà-
ðûíûí áèðè âàñèòÿñèëÿ úÿíýîëìà ôÿàëëûüû éàéûëà áèëÿð: 1) ãàáûã-íåéðîí
êîìïëåêñè; 2) äþéÿíÿêëè úèñèì âÿ éà äèýÿð êîìèññóðàë ëèôëÿð ñèñòåìè âÿ 3)
áåéèíúèê âÿ éà ìÿðêÿçè åíñåôàëèòèê ñèñòåìëÿ ÿëàãÿñè îëàí ðåòèêóëéàð ôîðìà-
ñèéà âàñèòÿñèëÿ. Áåéíèí ùÿð ùàíñû íþãòÿñèíäÿ éàðàíàí åïèëåïñèéà îúàüû ìö-
ÿééÿí øÿðàèòäÿ (âàõòûíäà ìöàëèúÿ îëóíìàçñà, çÿðÿðëè àìèëëÿðèí òÿñèðè) äè-
ýÿð ìÿíòÿãÿëÿðäÿ äÿ ïàòîëîæè îúàãëàðûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ñîí èëëÿðäÿ åïèëåïñèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ìöõòÿëèô áèîëîæè ôÿàë
ìàääÿëÿðèí òÿñèðè þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Áåëÿ ìàääÿëÿðäÿí áÿçè àìèí-
òóðøóëàðû (àñïàðàýèí, ãëöòàìèí, ãëèòñèí, òàóðèí), ïîëèïåïòèäëÿðè (Ð-ìàääÿñè-
íè), ìîíîàìèíëÿðè (àäðåíàëèí, íîðàäðåíàëèí, äîôàìèí, ñåðîòèíèí), àñåòèë-õî-
ëèíè ãåéä åòìÿê îëàð. Áó ìàääÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè ëÿíýèìÿíè (ãëèòñèí, òóðèí),
áÿçèëÿðè èñÿ îéàíìàíû (àñåòèëõîëèí, ãëöòàìèí òóðøóñó) ýöúëÿíäèðìÿê õàññÿ-
ñèíÿ ìàëèêäèð. Úÿíýîëìà òóòìàñû çàìàíû ëÿíýèìÿ âÿ îéàíìà ïðîñåñëÿðè-
íèí òàðàçëûüûíûí ïîçóëìàñû åêñïåðèìåíòàë îëàðàã ñöáóò åäèëìèøäèð.
Ïàòîëîæè-àíàòîìèê äÿéèøèêëèêëÿð. Õÿñòÿíèí þëöìöíäÿí ñîíðà àïàðû-
ëàí ùèñòîïàòîëîæè òÿäãèãàòëàð íåéðîãëèéàäà âÿ áåéèí ìàääÿñèíäÿ ãëèîç ùö-
úåéðÿëÿðèí èíêèøàôûíû ãåéä åòìèøäèð. Ãëèéàíûí ùÿääèíäÿí àðòûã ÷îõàëìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ áåéíèí áöòöí ñÿòùè ãëèéà èëÿ þðòöëöð. Àüûð êå÷ÿí ôîðìàëàðäà áå-
éèí ìàääÿñèíèí ùÿúìè êè÷èëÿ áèëÿð. Òóòìà íÿòèúÿñèíäÿ þëÿí øÿõñëÿðèí áå-
éèí òîõóìàñû øèøêèí, äîëóãàíëû îëóð, áþéöê éàðûìêöðÿëÿðäÿ âÿ ìÿäÿúèêëÿ-
ðèí äèâàðûíäà íþãòÿâàðè ãàíñûçìàëàð àøêàð åäèëèð.
Åëåêòðîí ìèêðîñêîïó âàñèòÿñèëÿ ìöàéèíÿ çàìàíû åïèëåïñèéà îúàüûíûí
ëîêàëèçàñèéà îëóíäóüó íàùèéÿëÿðäÿ ùöúåéðÿëÿðèí ùèïîêñèéàñûíû ýþñòÿðÿí
ÿëàìÿòëÿð: ùöúåéðÿ ìåìáðàíûí, åíäîïëàçìàòèê òîðóí ïîçóëìàñû, ìèòî-
õîíäðèëÿðèí ãàëûíëàøìàñû, ëèçîñîìëàðûí âÿ ðèáîñîìëàðûí ñàéûíûí àçàëìàñû
àøêàð åäèëèð. Áóíäàí ÿëàâÿ ñèíàïñëàðûí, ñèòîïëàçìàíûí è÷ÿðèñèíäÿêè äåíäðèò-
ëÿðèí äåôîðìàñèéàéà óüðàìàñûíû äà ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Èììóíîùèñòîëîæè

öñóëëàðëà ùåìàòîåíñåôàëèòèê áàðéåðèí êå÷èðèúèëèéèíèí ïîçóëìàñû, ùèïîêàìïà
ìÿõñóñ ãûðûøëàðäà éåðëÿøÿí êàïèëëéàðëàðûí ìåìáðàíûíäà âÿ ìèòîõîíäðèàë
ùöúåéðÿëÿðäÿ ìöÿééÿí äÿéèøèêëèêëÿð òàïûëûð.
Ìöàñèð òÿñÿââöðëÿðÿ ýþðÿ ìèòîõîíäðèëÿðèí ñàéúà àçàëìàñû, «èîí íàñî-
ñóíóí» èøèíèí ïîçóëìàñû âÿ ñèíàïñ äöéöíëÿðèíäÿ êàëèóì èîíëàðûíûí àçàëìà-
ñûíà ñÿáÿá îëóð.
Ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû
Ïåðåïàðàòûí Áåéíÿëõàëã Òèúàðÿò àäû Òÿñèðè âÿ òÿòáèãè
ïàòåíòëÿøäèðèëìèø àäû áóðàõûëûø ôîðìàñû
Êàðáàìàçåïèí Êàðáàìàçåïèí Úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ

(Úàðáàìàçåïèíå) (Úàðáàìàçåïèíå) ñïàçìîôèëèôèéàäà èñòèôàäÿ åäèëèð.
Finlepsin
(Finlepsin)
Teqretol
(Teqretol)
Hÿá. 0.2, 0.4
Òîïèðàìàò Úÿíýîëìà òóòìàëàðûíû àðàäàí
Òîïîìàêñ ãàëäûðìàã ö÷öí (åéíè çàìàíäà
(Òîïèðàìàòå) (òîïîìàõ)
100 ìã òàá. éöíýöë àíòèäåïðåññàíò êèìè äÿ
èñòèôàäÿ åäèëèð) òÿòáèã åäèëèð.
Àñåäèïðîë Äåïàêèí
(Äåïàêèí) Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíäÿ áþéöê
(Àúåäèïðîëóì) úÿíýîëìà òóòìàëàðûíû àðàäàí
Êîíâóëåêñ
(Úîíâèëåõ) ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ òÿòáèã åäèëèð.
Ùÿá. 0,3. Ìÿùëóë
5%-50, 100 ìë
Äèôåíèí Äèôåíèí Úÿíýîëìà òóòìàëàðû èëÿ ìöøàèéÿò

(Äèïùåíèíóì) (Äèïùåíèíóì) åäèëÿí åïèëåïñèéàäà, î úöìëÿäÿí
Ùÿá. 0.15 Æåêñîí âÿ ôîêàë òóòìàëàðäà òÿòáèã
Àëåïñèí åäèëèð.
(Àëåïñèí)
Ëàìîòðèæèí Ëàìèêòàë Äèýÿð ïðåïàðàòëàðà ãàðøû

(Ëàìîòðèæèíå) (Ëàìèúòàë) ðåçèñòåíòëèê îëäóãäà, ìîíîòåðàïèéà
Ëàìîòðèäúèí êèìè èøëÿäèëèð.
(Ëàìîòðèäæèíå)
Òàá.0.025, 0.05, 0.1
Áåíçîíàë Áåíçîíàë Ýåíåðàëèçÿîëóíìóø úÿíýîëìàëàðäà

(Áåíçîâàëóì) (Áåíçîíàëóì òÿòáèã îëóíóð.
Áåíçîáàðáèòàë)
òàá. 0.05, 0.1
Åïèëåïñèéàíûí ìöàñèð áàõûøëàðà ÿñàñëàíàí ìöàëèúÿñèíè ÀÐ Ñÿùèééÿ

Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèø Êëèíèê Ïðîòîêîëà óéüóí àïàðìàã ìÿñ-
ëÿùÿò ýþðöëöð. Òåðàïåâòèê òþâñèééÿëÿð àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
Ìöàëèúÿíèí ÿñàñ ïðèíñèïè - ìèíèìóì ÿëàâÿ òÿñèðëÿðëÿ ìàêñèìóì òåðà-
ïåâòèê åôôåêò ÿëäÿ åòìÿêäèð. Åïèëåïñèéàíûí ìöàëèúÿñè éàëíûç äÿãèã äèàãíîç
ãîéóëäóãäàí ñîíðà áàøëàíà áèëÿð
Åïèëåïñèéà ÿëåéùèíÿ ïðåïàðàòëàðûí (ÅßÏ) ãÿáóëó ùàããûíäà ãÿðàðû ïàñè-
éåíòèí ðàçûëûüû èëÿ åïèëåïñèéà öçðÿ ìöòÿõÿññèñ âåðìÿëèäèð. «Åïèëåïñèéà þíö»
òåðìèíè âÿ «åïèëåïñèéàíûí ïðîôèëàêòèê ìöàëèúÿñè» òàêòèêàñûíûí ùå÷ áèð ìÿ-
íàñû éîõäóð (àüûð êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàñû èñòèñíà îëìàãëà). Åïèëåïñèéàíûí
ìöàëèúÿñèíÿ òÿêðàð òóòìàäàí ñîíðà áàøëàìàã ëàçûìäûð
Àøàüûäàêû ùàëëàðäà èëê òîíèê-êëîíèê òóòìàäàí ñîíðà ÅßÏ òÿéèí åòìÿê
ëàçûìäûð:
à) Àíàìíåçäÿ ìèîêëîíèê, àáñàíñ âÿ éà ïàðñèàë òóòìàëàðûí îëìàñû;
á) ÅÅÃ-äÿ åïèëåïòèê àêòèâëèéèí àéäûí øÿêèëäÿ ãåéä åäèëìÿñè;
ñ) Ïàñèéåíòäÿ îúàãëû íåâðîëîæè ñèíäðîìëàðûí ìþâúóä îëìàñû;
÷) Ïàñèéåíò òÿðÿôèíäÿí òÿêðàð òóòìàíûí áàø âåðìÿ åùòèìàëûíûí éîëâå-
ðèëìÿç ùåñàá åäèëìÿñè;
ä) Èíòåëëåêòèí àçàëìàñû (àëè ïñèõè ôóíêñèéàëàðûí ïîçóëìàñû);
å) Íåéðîâèçóàëèçàñèéà ìÿëóìàòëàðûíà ÿñàñÿí ñòðóêòóð äÿéèøèêëèê-
ëÿðèíèí ìþâúóä îëìàñû.
Êëèíèê åïèëåïòîëîýèéàäà ìîíîòåðàïèéà ïðèíñèïè þçöíÿ ìþùêÿì éåð
òóòìóøäóð. Ïðåïàðàòëàð åïèëåïñèéàíûí ôîðìàñû âÿ òóòìàëàðûí õàðàêòåðèíÿ
úèääè øÿêèëäÿ óéüóí îëàðàã òÿéèí åäèëèð.
Ùÿð áèð êîíêðåò ùàëäà ïðåïàðàò ñå÷èìè çàìàíû îíóí ÿëàâÿ òÿñèð ïðîôèë-
ëÿðè âÿ äÿðìàíëàðûí ãàðøûëûãëû òÿñèðèíÿ ÿñàñëàíìàã ëàçûìäûð.
Óéüóí ÅßÏ èëÿ ìöàëèúÿ çàìàíû ëàçûìè åôôåêò ÿëäÿ åäèëìÿçñÿ, àøàüû-
äàêû âÿçèééÿòëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð: ñÿùâ åïèëåïñèéà äèàãíîçó,
åïèëåïòèê ñèíäðîìà óéüóí ýÿëìÿéÿí ÅßÏ ñå÷èìè, ïàñèéåíòèí þçáàøûíà äÿð-
ìàí ãÿáóëóíó êÿñìÿñè, ïàñèéåíòèí ùÿêèì òþâñèéÿëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿ-
ìÿñè, íåîïëàñòèê ïðîñåñ, àëêîãîë âÿ éà ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí ýèçëè ñóè-
èñòèôàäÿ, áàø áåéíèí àüûð èíêèøàô ãöñóðó, ïðîãðåññèâëÿøÿí õÿñòÿëèéèí ìþâúóä
îëìàñû, ÅßÏ-íèí ãåéðè-àäåêâàò äîçàëàðû.
Êîìáèíÿ îëóíìóø ìöàëèúÿ (Ïîëèòåðàïèéà). Êîìáèíÿ îëóíìóø
ìöàëèúÿ òÿéèí åäèëìÿçäÿí ÿââÿë íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð:
ÅßÏ-íèí ìîíîòåðàïèéà øÿêëèíäÿ òÿòáèãèíèí ãåéðè-åôôåêòèâ îëìàñû;
Áèðèíúè ÅßÏ èëÿ ìöàëèúÿ çàìàíû ïðåïàðàòûí éàõøû ãÿáóë åäèëìÿñèíÿ âÿ
ïàñèéåíòèí âÿçèééÿòèíèí ÿùÿìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ éàõøûëàøìàñûíà áàõìàéà-
ðàã, äÿðìàíûí ìàêñèìàë ìöìêöí äîçàäà òÿòáèãè òóòìàëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ-
ñèíèí òàìàìèëÿ ãàðøûñûíû àëìûðñà.
Êîìáèíÿ îëóíìóø ìöàëèúÿ ö÷öí ïðåïàðàòëàðûí ñå÷èìèíè òóòìàëàðûí
òèïèíè (òèïëÿðèíè) íÿçÿðÿ àëìàãëà àïàðìàã ëàçûìäûð, ïðåïàðàòëàðûí ñàéû èñÿ

èêè, éàõóä ìàêñèìóì ö÷ ÅßÏ èëÿ ìÿùäóäëàøìàëûäûð.
Åïèëåïñèéàíûí úÿððàùè ìöàëèúÿñèíÿ ýþñòÿðèø úèääè øÿêèëäÿ ÿñàñëàíäûðûë-
ìàëû, ÿìÿëèééàòäàí ÿââÿë ùÿðòÿðÿôëè âÿ òàì ìöàéèíÿ àïàðûëìàëûäûð. Áó
ìöàëèúÿ öñóëó ö÷öí ýþñòÿðèø ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí áåéèí
òîõóìàñûíûí úèääè öçâö çÿäÿëÿíìÿñè îëà áèëÿð.
Åïèëåïñèéàíûí ìöàëèúÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí ÿñàñ äÿðìàí âàñèòÿëÿðè.
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíèí ýåäèøèíäÿ ÿí òÿùëöêÿëè âÿçèééÿò «å ï è ë å ï -

ñ è é à ñ ò à ò ó ñ ó» àäëàíàí ùàëäûð. Áåëÿ òÿùëöêÿëè ùàëûí éàðàíìàñûíà ñÿ-
áÿá ÷îõ âàõò óçóí ìöääÿò àíòèêîíâóëñèâ ïðåïàðàòëàðëà ìöàëèúÿ àëàí õÿñòÿ-
íèí áèðäÿí-áèðÿ ìöàëèúÿíè äàéàíäûðìàñû, áÿçÿí äÿ õÿñòÿíèí ýöúëö çÿùÿð-
ëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí, áþéöê ùÿúìäÿ ñïèðò âÿ ñïèðòëè è÷êèëÿðëÿ çÿùÿðëÿíìÿñè
îëà áèëÿð. Ñòàòóñ âÿçèééÿòèíäÿ õÿñòÿíè, èëê íþâáÿäÿ, òÿúèëè îëàðàã éàõûí òèá-
áè ñòàñèîíàðëàðà ÷àòäûðìàã âÿ áöòöí âàñèòÿëÿðëÿ õÿñòÿíèí ùÿéàòû óüðóíäà
ìöáàðèçÿ àïàðìàã ëàçûìäûð.
ßí éàõøû þçöíö äîüðóëòìóø ìöàëèúÿ 50 ìë 5%-ëè õëîðàë ùèäðàò ìÿù-
ëóëó èëÿ èìàëÿ åòìÿêäèð. Âåíà äàõèëèíÿ íàòðèóì-áðîìèä (10%-ëè 10 ìë),
ÿçÿëÿ àðàñûíà ìàãíåçèóì ñóëôèä (25%-ëè 20 ìë), 50 ìã ñåäóêñåí éåðèò-
ìÿêëÿ áó âÿçèééÿòè àðàäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Áóíëàð êþìÿê
åòìÿçñÿ 10% ùåêñîíàë (5—10 ìë) ÿçÿëÿ äàõèëèíÿ âÿ éà åùòèéàòëà âåíàéà
éåðèäèëìÿëèäèð. Áÿçÿí 15—20 ìë ùàðàì èëèê ìàéåñè áóðàõìàãëà âÿ úöçè
åôèð íàðêîçó âåðìÿêëÿ õÿñòÿíè àüûð ùàëäàí ÷ûõàðìàã ìöìêöí îëóð. Ëàçûì
ýÿëÿðñÿ öðÿê ôÿàëèééÿòèíè ãàëäûðàí ìàääÿëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Ëàêèí
êàìôîðà, êîðàçîë (úÿíýîëìà ùàçûðëûüûíû éöêñÿëäÿí ìàääÿëÿðäèð) èøëÿòìÿê
òÿùëöêÿëèäèð.
Ñèñòåìëè ìöàëèúÿ òÿäáèðè êèìè èëäÿ èêè äÿôÿ ïðîôèëàêòèê ìöàëèúÿ àïàðûë-
ìàñû ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Áó ìÿãñÿäëÿ âåíàéà 40%-ëè 20 ìè ãëöêîçà, Á
ãðóï âèòàìèíëÿð, ìàãíåçèóì-ñóëôèä 25 %-ëè 5—10 ìë âåíàéà âÿ éà ÿçÿëÿ
äàõèëèíÿ òÿéèí åäèëèð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ ñèäèêãîâóúó ìàääÿëÿðäÿí (ëàçèêñ,
âåðàøïèðîí), çÿäÿëÿíìèø òîõóìà ãöñóðëàðûíû àðàäàí ãàëäûðìàã âÿ áåéèí-
äàìàð ôÿàëèééÿòèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí ëèäàçà, íîîòðîïèë, êàâèíòîí âÿ ñ.
òÿéèí åäèëÿ áèëÿð.
Ìöùöì òÿäáèðëÿðäÿí áèðè äÿ ìöàëèúÿ ïÿùðèçèäèð. Áÿäÿíäÿ ÷îõëó ìàéå
òîïëàíìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã áàøëûúà øÿðòäèð. Õÿñòÿ èìêàí äàõèëèíäÿ äóç-
äàí, éàüäà ãûçàðäûëìûø õþðÿêëÿðäÿí èìòèíà åòìÿëèäèð.
Áÿçè õÿñòÿëÿðÿ (àüûð êå÷ÿí òóòìàëàð, ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí øÿõñèééÿò
ïîçóíòóëàðû âàðñà) îïåðàòèâ ìöàëèúÿ òþâñèéÿ åäèëèð. Áó ìöàëèúÿ öñóëóíóí
òÿòáèãè 50% ùàëëàðäà òóòìàíûí òàìàìèëÿ äàéàíìàñûíà âÿ éà õåéëè àçàëìà-
ñûíà ñÿáÿá îëóð.
269
Ïðîôèëàêòèê áàõûìäàí úÿíýîëìà òóòìàñûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá

îëà áèëÿí ùàëëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû áàøëûúà øÿðòäèð. Áó áàõûìäàí ïàòîëî-
æè ùàìèëÿëèéèí äàéàíäûðûëìàñû, äîüóø òðàâìàëàðûíûí, àüûð èíôåêñèîí õÿñòÿ-
ëèêëÿðèí, áåéèí òðàâìàëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäèð. Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóø õÿñòÿëÿð, ùÿòòà òÿê-òÿê òóòìàëàð (èëäÿ
áèð íå÷ÿ äÿôÿ) îëäóãäà áåëÿ, áèð ñûðà ïåøÿëÿðäÿ (ñöðöúö, ùöíäöðëöêëÿ, ñó
ìÿíáÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð èøëÿð âÿ ñ.) èøëÿéÿ áèëìÿçëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿðè áÿçè èä-
ìàí íþâëÿðè, ìÿñÿëÿí, öçýö÷öëöê, àëïèíèçì, àò ÷àïìàã, ãà÷ûø ìàøûíëàðû
ñöðìÿê âÿ ñ. èëÿ ìÿøüóë îëìàãäàí óçàãëàøäûðìàã ëàçûìäûð.
Ïðîãíîç
Âàõòûíäà ìÿãñÿäÿóéüóí ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðèíèí àïàðûëìàñû åïèëåïñèéà
òóòìàëàðûíû âÿ îíóí àüûð íÿòèúÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàüà èìêàí âåðèð. Áèð
ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëèê éàìàí ýåäèøëè îëóð âÿ òÿòáèã åäèëÿí ìöàëèúÿ éöêñÿê
ñÿìÿðÿ âåðìèð. Èíêèøàô åäÿí àüûë çÿèôëèéèíèí, øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ÿëà-
ìÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îëìóð. Þëöì ùàëëàðû àüûð êå÷ÿí «ñòà-
òóñ» çàìàíû áàø âåðÿ áèëÿð.
Ìöõòÿëèô ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, èëê íþâáÿäÿ, ïîëèêëèíèêàëàðäà
(õÿñòÿõàíàëàðäà) éàðàäûëìûø òèááè-ýåíåòèê ìÿñëÿùÿò êàáèíåòëÿðè åïèëåïñèéà-
íûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû ñàùÿñèíäÿ úèääè ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðè àïàðà áèëÿð-
ëÿð. Àçÿðáàéúàíäà àïàðûëìûø åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí
åäèëìèøäèð êè, âàëèäåéíëÿðè éàõûí ãîùóì îëàí óøàãëàðûí åïèëåïñèéàéà òóòóë-
ìà åùòèìàëû 80—200% àðòûð.
Åïèëåïñèéàéà òóòóëìóø õÿñòÿëÿðèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí ìöÿééÿí åäèë-
ìÿñè âÿ îíëàðà ìÿñëÿùÿòëÿð âåðèëìÿñè ùÿìèøÿ àñàí îëìóð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðèí
30%-ÿ ãÿäÿðè èøëÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè òàìàìèëÿ, 30—40%-ÿ ãÿäÿðè èñÿ ùèñ-
ñÿâè îëàðàã èòèðèðëÿð. Áèð ãèñèì õÿñòÿëÿð þç ÿââÿëêè ïåøÿëÿðèíäÿ èøëÿéÿ áèë-
ìÿäèêëÿðèíäÿí îíëàðà éåíè ïåøÿ þéðÿòìÿê çÿðóðèééÿòè éàðàíûð. Áåëÿ àäàì-
ëàðû ñîñèàë òÿìèíàò øþáÿëÿðèíèí éàðäûìû èëÿ ïåøÿ êóðñëàðûíà âÿ éà òÿúðöáÿ-
èñòåùñàëàò ñàùÿëÿðèíÿ ýþíäÿðìÿê òÿëÿá îëóíóð. Õÿñòÿëÿðè òàìàìèëÿ èøäÿí
àçàä åäèá I äÿðÿúÿëè ÿëèëëèéÿ êå÷èðìÿê ö÷öí ýöúëö èôàäÿ îëóíàí àüûë çÿèôëè-
éè ÿëàìÿòëÿðè âÿ éà òåç-òåç òÿêðàðëàíàí, ÷ÿòèí ìöàëèúÿ åäèëÿí úÿíýîëìà òóò-
ìàëàðû îëìàëûäûð.
Åïèëåïñèéà äèàãíîçó îëàí áöòöí ýÿíúëÿð õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèí-
äÿí àñûëû îëìàéàðàã ùÿðáè õèäìÿòäÿí àçàä åäèëèðëÿð. Ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéà-
ñû òÿúðöáÿñèíäÿ èñÿ éàëíûç åïèëåïñèéà äèàãíîçóíóí îëìàñû ùÿìèí øÿõñè
ìÿùêÿìÿ ìÿñóëèééÿòèíäÿí àçàä åòìèð. Òóòìàëàðûí ìöääÿòè, ïàðîê-
ñèçìëÿð, ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè âÿ úèääè øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè éîõäóðñà, áå-

ëÿ øÿõñëÿð åòäèêëÿðè úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð. Àðà-ñû-
ðà (áèð íå÷ÿ àéäàí áèð) ðàñò ýÿëèíÿí ïàðîêñèçìëÿð âÿ éà úöçè èôàäÿ îëóíìóø
ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè øÿõñè úÿçà ÷ÿêìÿêäÿí àçàä åòìèð.
Ïàðîêñèçìëÿð
Êÿìàüûë ãåéä
ëûüûí îëóíàí àäàì ëàð éîë-íÿãÊÿëèéìàéàòüûëãàé
ëàð äà
àðàëà
ñûíðûäà
íû ïîçàðñà,
áó çàìàí åòäèê äÿëÿ úèðèíàéÿò úèääèIQòÿù
ðè ëÿ
ðÿúÿ ýþñòÿðèúèñè
ëèë îëóíìàëû âÿéàìÿù éûëìàêÿôàìÿ
èçè ïñèõèàòðèéà-
ñû áàõûìûíäàí ãèéýöë
1. Éöí ìÿòëÿíäèðèëìÿ ëèäèð.%Õÿñòÿëèéèí àüûð
70—50 85 %ëûã äÿðÿúÿñèíè òÿéèí
åäÿðêÿí ïàðàê ëèíè
2. Îð òàêè òÿäãèãàò öñóë ëàðûí%äàí (ÅÅÃ, ïñè
50—30 10õî % ëîæè ìöàéèíÿ âÿ ñ.)
èñòèôàäÿ åäèë3.ìÿ ëèäèð. Øèääÿòëÿíÿí
Àüûð ýåäè
30—20 %øÿ ìàëèê åïè ëåï%ñèéà çàìàíû âÿ éà
3—4
êÿñêèí ïñèõîç ÿëàðèíìÿòëÿðè îëàðñà,20áå
4. Äÿ ëÿ ìöàçãÿññèðëÿð1—2
%-äÿí öìó %ìè òèïëè ïñèõèàòðèéà
õÿñòÿõàíàëàÃåéä:
ðûíà ìÿú áó ðè ìö à ëè úÿ éÿ ýþí äÿ ðèë ìÿ ëè äèð
ýþñòÿðèúèëÿð ÖÑÒ—2000-úè èë ìÿëóìàòûíà ÿñàñëàíûð.ëÿð.
ÕIÛ ÔßÑÈË
Î ËÈ Ã Î Ô ÐÅ ÍÈ ÉÀ — Ê ß Ì ÀÜ ÛËËÛÃ
Ïñèõè õÿñòÿëèê ôîðìàëàðûíäàí áèðè îëàí îëèãîôðåíèéà — êÿìàüûëëûã ãÿ-
äèì äþâðëÿðäÿí ìÿëóì èäè. Êå÷ìèøèí ùÿêèì âÿ ôèëîñîôëàðûíûí (Ïëàòîí, Ùèï-
ïîêðàò, Àðèñòîòåë, Ïèôàãîð, ßáó ßëè èáí Ñèíà âÿ á.) ÿñÿðëÿðèíäÿ àüûë çÿèôëèéè
(âÿ éà êÿìàüûëëûã), îíóí ñÿáÿáëÿðè âÿ ïðîôèëàêòèêàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð
âåðèëìèøäèð.
XVIII—XIX ÿñðëÿðäÿ äèýÿð åëìëÿð êèìè ïñèõèàòðèéà åëìè äÿ èíêèøàô
åäÿðÿê òÿáàáÿòèí ñÿðáÿñò áèð áþëìÿñèíÿ ÷åâðèëäè. Ùÿìèí âàõòäàí åòèáàðÿí
óøàãëàðäà âÿ áþéöêëÿðäÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðè åëìè ÿñàñëàð-
ëà þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíäû. Óøàãëàðäà êÿìàüûëëûüûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ Ôðàíñà
ïñèõèàòðèéà ìÿêòÿáèíèí áþéöê ðîëó îëìóøäóð. Óøàãëàð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí
äÿðèí àüûë çÿèôëèéèíè þéðÿíÿí Ä.Áóðíåâèë (1840—1910) «Èäèîòèçì âÿ ïñèõè
ýåðèëèê ùàããûíäà» ÿñÿðèíäÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ìöàëèúÿâè âÿ ïå-
äàãîæè òÿäáèðëÿð èðÿëè ñöðäö. Î, àüûë çÿèôëèéèíèí òÿñíèôàòûíû âåðìèø âÿ éåíè
áèð òåðìèí — «èìáåñèëëèê» òåðìèíèíè òÿêëèô åòìèøäè.
XIX ÿñðèí ñîíóíäà èíòåëëåêòèí éöíýöë ïîçóíòóñó îëàí äåáèëëèê, ùÿðòÿ-
ðÿôëè þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíäû. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ àëìàí ïñèõèàòðû Å.Êðå-
ïåëèí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí éåíè íîçîëîæè òÿñíèôàòûíû âåðäè (1915). Ùÿìèí òÿñ-
íèôàòäà î, óøàãëàðäà ÿãëè ÷àòûøìàçëûüûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíè
àéäûíëàøäûðäû, àíàäàíýÿëìÿ àüûë çÿèôëèéèíè öìóìè àä — îëèãîôðåíèéà òåðìè-
íè (éóíàíúà «îëèýî» — àç, «ôðåíèúóñ» — àüûë, èäðàê, äåìÿêäèð) àëòûíäà áèð-
ëÿøäèðäè.
Ðóñ àëèìëÿðèíäÿí Ï.Ñèìîí, Í.È.Îçåðåòñêè, Ã.Å.Ñóõàðåâà, Â.Â.Êîâàë-
Îëèãîôðåíèéà — êÿìàüûëëûã 271
éåâ îëèãîôðåíèéàëàðûí êëèíèêàñûíûí, åòèîïàòîýåíåçèíèí, ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàê-

òèêàñûíûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì òÿäãèãàò èøëÿðè àïàðìûøëàð.
Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ îëèãîôðåíèéàéà
òóòóëìà äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíäÿ 1—3% òÿøêèë åäèð.
Îëèãîôðåíèéà ãàäûíëàðà íèñáÿòÿí êèøèëÿð àðàñûíäà 1,5 äÿôÿ ÷îõ òÿñàäöô
åäèëèð.
Òÿñíèôàòû. 1992-úè èëÿäÿê îëèãîôðåíèéàíû ïðàêòèêàäà 3 äÿðÿúÿéÿ áþë-
ìÿê (äåáèëëèê, èìáåñèëëèê, èäèîòèéà) ãÿáóë îëóíñà äà áó áþëýö ñîíðàëàð äÿ-
éèøäèðèëäè.
ÕÁÒ—Õ áàõûøûíà ÿñàñÿí êÿìàüûëëûëûã äþðä äÿðÿúÿ öçðÿ òÿñíèô åäèëèð:
éöíýöë, îðòà, àüûð, äÿðèí.
8-úè úÿäâÿë
IQ øêàëàñû öçðÿ îëèãîôðåíèéàíûí äÿðÿúÿëÿðÿ
ýþðÿ áþëöíìÿñè
Êÿìàüûëëûëûüûí äÿðÿúÿñèíè ìöÿééÿí åäÿðêÿí ïðàêòèêàäà ýåíèø

éàéûëìûø IQ ÿìñàëûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó ÿìñàë àøàüûäàêû äöñòóðëà
ùåñàáëàíûð:
IQ = ïàñèéåíòèí èíòåëëåêòè ùàíñû éàøà óéüóíäóð . 100%

ïàñèéåíòèí ïàñïîðò éàøû
Ìèñàë: ìöàéèíÿ çàìàíû ìöÿééÿí åäèëèð êè, ïàñèéåíòèí ÿãëè ãàáèëèééÿòè
9 éàøëû óøàüûí ÿãëè ãàáèëèééÿòèíÿ óéüóíäóð, ÿñëèíäÿ èñÿ ìöàéèíÿ îëóíàíûí
15 éàøû âàð. Áåëÿ îëäóãäà,
9 . 100%= 60%
IQ = 15
Äåìÿëè, ïàñèéåíòèí àüûë êÿìëèéè éöíýöë äÿðÿúÿëèäèð.

É ö í ý ö ë ä ÿ ð ÿ ú ÿ àíàäàíýÿëìÿ êÿìàüûëëûüûí ÿí ýåíèø éàéûë-
ìûø ôîðìàñûäûð. Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ áó ôîðìàéà 81—92% ùàëëàðäà ðàñò
ýÿëèíèð. Áó ôîðìà çàìàíû ÈÃ ÿìñàëû 50—70% àðàñûíäà îëóð. Áåëÿ óøàãëàð-
äà íèòã ãàáèëèééÿòè áèð ãÿäÿð çÿèô îëñà äà, éöíýöë ïðîãðàì ÿñàñûíäà òÿðòèá
Endogen (irsi)
mԥnúԥli
oliqofreniya
Xromosom Verilmԥ tipi Anadangԥlmԥ

eybԥcԥrliklԥr
aberrasiyaları mԥlum ørsi metabolizm
vԥ tԥzԥhür edԥn
il ԥlaqԥdԥr
ilԥ l d olmayan
l irsi
i i monogen qüsurları
ü l
formalar sindromlar irsi sindromlar
Daun Vilyams--Boren
Vilyams Ulrix
Qardolizm
xԥstԥliyi sindromu sindromu
ùereúevski-Terner
ùereúevski- De Lange Martin
Martin--Bell Hanter
sindromu sindromu sindromu sindromu
Rubinsteyn-
Klaynfelter Teybi Sanfilipo
sindromu sindromu xԥstԥliyi
Trisomiya
Fenilketonuriya
sindromu
Øÿêèë 20. Îëèãîôðåíèéàíûí êëèíèê âàðèàíòëàðû
åäèëìèø éåíè áèëèêëÿðèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè, ìöðÿêêÿá îëìàéàí ÿìÿê âÿðäèø-

ëÿðèíÿ àëûøìà ïèñ îëìóð. Àäè ìÿêòÿáëÿðäÿ ÷ÿòèíëèêëÿ îõóéàí øàýèðäëÿð äÿðñ
ïðîãðàìû éöíýöë, éàðäûì÷û ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ îõóéà áèëèðëÿð.
Î ð ò à ä ÿ ð ÿ ú ÿ . Îëèãîôðåíèéàíûí áó ôîðìàñû áèð ñûðà õöñóñèééÿò-
ëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèð. ÈÃ ÿìñàëû 30—50% àðàñûíäà ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. Áåëÿ àäàì-
ëàð, äàùà ÷îõ ñàäÿ, êîíêðåò òÿôÿêêöð ôîðìàñûíà ìàëèê îëóá ìöðÿêêÿá ñó-
àëëàðà úàâàá òàïìûðëàð. Íèòã ãàáèëèééÿòè, ñþç åùòèéàòëàðû ìÿùäóä îëóð. Áåëÿ
êè, áÿçÿí ñàäÿ ùåñàáëàìà ÿìÿëèééàòëàðûíû ùÿëë åäÿ áèëìèðëÿð. Îíëàð ö÷öí,
ùÿòòà éàðäûì÷û ìÿêòÿáëÿðäÿ äÿ òÿùñèë àëìàã ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Åéíè çàìàí-
äà îíëàð þçëÿðèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðÿ áèëèð, áèð ñûðà ùàëëàðäà ñàäÿ ÿìÿê âÿðäèø-
ëÿðèíÿ àëûøûðëàð.
À ü û ð ä ÿ ð ÿ ú ÿ (ÈÃ ÿìñàëû 20—30%-äÿê) êÿìàüûëëûüûí íèñáÿòÿí
àç éàéûëûø ôîðìàñû îëóá íèòã âÿ òÿôÿêêöðöí èíêèøàôäàí ãàëìàñû èëÿ õàðàêòå-
ðèçÿ îëóíóð. Õàðèúè ãûúûãëàðà ãàðøû ðåàêñèéàëàðû çÿèô îëóá ìÿãñÿäÿóéüóí îë-
ìóð. Åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàð èñÿ éàëíûç èíñòèíêòëÿð ÿòðàôûíäà òîïëàíûð. ßêñÿð
ùàëëàðäà þçëÿðèíÿ õèäìÿò åäÿ áèëìÿäèêëÿðèíäÿí íàòÿìèç, ïèíòè ýþðöíöðëÿð.
Áÿçÿí, ùÿòòà ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò äÿ åäÿ áèëìèð, âàëèäåéíëÿðè âÿ éà ùàìèëÿðè

äàèìà îíëàðà íÿçàðÿò âÿ éàðäûì ýþñòÿðìÿëè îëóðëàð. Õàðèúè ýþðöíöøúÿ îí-
ëàð, àäÿòÿí, ñàêèò ýþðöíöð, ëàêèí áÿçÿí, íÿèíêè îòóðäóãëàðû éåðäÿ íàðàùàò
îëóð (áÿäÿíëÿðèíè éûðüàëàìàã, ãîëëàðû, ãû÷ëàðû âàñèòÿñèëÿ êÿñêèí ùÿðÿêÿòëÿð
åòìÿê), ùÿòòà àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿð äÿ: áàøãàñûíà ùöúóì åòìÿê, úûðìàãëà-
ìàã, äèøëÿìÿê, þçöíÿ çÿðáÿ åíäèðìÿê âÿ ñ. åäèðëÿð. Áåëÿ óøàãëàðäà äèýÿð
ôîðìàëàðà íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ íåâðîëîæè, ñîìàòèê ïîçóíòóëàð àøêàð åäèëèð.
Ä ÿ ð è í ê ÿ ì à ü û ë ë û ë û ã çàìàíû ÈÃ ÿìñàëû 20%-äÿí àøàüû
îëóð âÿ áåëÿ óøàãëàðûí ÿãëè ãàáèëèééÿòè áÿçÿí 2—3 éàø ñÿâèééÿñèíÿ áåëÿ ÷àò-
ìûð. ßòðàôäàêûëàðëà åëåìåíòàð öíñèééÿòÿ ýèðìÿê, þçöíÿ õèäìÿò åòìÿê ãà-
áèëèééÿòè îëäóãúà ìÿùäóä âÿ éà ùå÷ îëìóð. Áåëÿ óøàãëàð, ùÿòòà àäè ýèýèéå-
íà ãàéäàëàðûíà áåëÿ íÿçàðÿò åäÿ áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí äàèìà íàòÿìèç îëóðëàð.
Áèð ÷îõëàðûíäà èñÿ ãåéðè-èõòèéàðè äåôåêàñèéà âÿ ñèäèêáóðàõìà ùàëëàðû äà
Îëèãîôðåíèéàíûí éóõàðûäàêû êëèíèê òÿñíèôàòû òÿúðöáè úÿùÿòúÿ ÿëâåðèøëè
îëñà äà, áóðàäà õÿñòÿëèéèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí, åòèîëîæè àìèë-
ëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìûð. Îëèãîôðåíèéàíûí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè éàëíûç åëìè úÿ-
ùÿòúÿ ÿñàñëàíäûðûëìûø ôîðìàëàðà áþëöíìÿêëÿ àïàðûëìàëûäûð.
Îëèãîôðåíèéàíûí åòèîëîæè òÿñíèôàòûíû àøàüûäàêû ôîðìàëàðà áþëìÿê ìöíà-
ñèáäèð.
I. Åíäîýåí (èðñè) ìÿíøÿëè ôîðìàëàð.
II. Åêçîýåí ìÿíøÿëè ôîðìàëàð.
III. Åíäîýåí-åêçîýåí ìÿíøÿëè (ãàðûøûã) ôîðìàëàð.
Åíäîýåí (èðñè) ìÿíøÿëè îëèãîôðåíèéàëàð

Áó ôîðìàéà äàõèë îëàí àüûë êÿìëèéè þçö äÿ 4 ãðóïà áþëöíöð:
1) Õðîìîñîì àáåððàñèéàëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ôîðìàëàð (Äàóí õÿñòÿ-
ëèéè, Øåðåøåâñêè — Òåðíåð ñèíäðîìó, Êëàéíôåëòåð ñèíäðîìó, Òðèñîìèéà — Õ
ñèíäðîìó, XVV ñèíäðîìó);
2) Âåðèëìÿ òèïè ìÿëóì îëìàéàí èðñè ñèíäðîìëàð (Âèëéàìñ Áîéðåí
ñèíäðîìó, Äå-Ëàíãå ñèíäðîìó, Ðóáèíñòåéí — Òåéáè ñèíäðîìó);
3) Ìöõòÿëèô àíàäàíýÿëìÿ åéáÿúÿðëèêëÿðëÿ òÿçàùöð åäÿí ìîíîýåí èðñè
ñèíäðîìëàð (Óëëðèõ âÿ Ìàðòèí-Áåëë ñèíäðîìó);
4) Èðñè ìåòîáîëèçì ãöñóðëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ôîðìàëàð (ôåíèëïèðîö-
çöì, ùîìîñèñòåíóðèéà çàìàíû âÿ ìóêîïîëèñàõàðèäëÿðèí — ãëöêîçàìèíîãëè-
êîýåíëÿðèí ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí îëèãîôðåíèéà
(ãàðãîèëèçì âÿ éà Ãóðëåð õÿñòÿëèéè, Ùàíòåð ñèíäðîìó; Ñàíôëèïïî õÿñòÿëèéè).
Ä à ó í õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è èëê äÿôÿ 1866-úû èëäÿ èíýèëèñ àëèìè Äàóí (L.
Dawn) òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí
àüûë êÿìëèéè, åíäîêðèíîëîæè âÿ ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäèð. Áåëÿ õÿñ-

òÿëÿð þçöíÿìÿõñóñ äèñïëàñòèê áÿäÿí ãóðóëóøó èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ýþç éà-
ðûãëàðû äàð âÿ ÷ÿï, áóðóíà éàõûí áóúàüûí äàõèëèíäÿ äÿðè áöêöøö (åïèêàíò)
îëóð. ßòðàôëàðû ãåéðè-ìöòÿíàñèá, ãóëàã ñåéâàíû êè÷èê: ÿéðè âÿ ÷ÿíÿéÿ éàõûí
éåðëÿøèð. Áóðóíëàðû ãûñà, éóõàðûäàí åíëè, öñò ÷ÿíÿëÿðè çÿèô, äèøëÿðè ãåéðè-áÿ-
ðàáÿð èíêèøàô åäèð. Äèëëÿðè áþéöìöø, ñàíêè àüûçëàðûíà ñûüûøìàäûüûíäàí àüûç
éàðûìà÷ûã ýþðöíöð. Õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ÿë áàðìàãëàðûíûí ãûñà âÿ
åíëè, ÷å÷ÿëÿ áàðìàãëàðûíûí èñÿ è÷ÿ äîüðó ÿéèëìÿñèäèð. Áåëÿ óøàãëàð áèð ãÿ-
äÿð áþéöäöêäÿí ñîíðà ãåéðè-ìöòÿíàñèá éåðèøëÿðè, úÿñàðÿòñèç ùÿðÿêòëÿðè,
ìÿçìóíñóç áàõûøëàðû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèðëÿð.
Õÿñòÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíäÿ âÿ äèýÿð äàõèëè îð-
ãàíëàðûíäà ìöõòÿëèô ÷àòûøìàçëûãëàð: úèíñèééÿò îðãàíëàðûíûí âÿ âÿçèëÿðèí èí-
êèøàôäàí ãàëìàñû, ÿñàñ ìöáàäèëÿíèí çÿèôëÿìÿñè âÿ ïèéëÿíìÿ, äÿðèíèí ãó-
ðóëóüó, êÿïÿêëÿíìÿñè, äûðíàãëàðûí, òöêëÿðèí òåç ñûíìàñû, áàø òöêöíöí åðêÿí
òþêöëìÿñè âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿð ãåéä åäèëèð.
Äàóí õÿñòÿëèéèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿçÿëÿëÿðèí ùè-
ïîòîíèéàñû, ÷ÿïýþçëöéö, âåñòèáöëéàð àïàðàòà âÿ âåýåòàòèâ ñèñòåìÿ àèä ïî-
çóíòóëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ, Äàóí õÿñòÿëèéèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíûí ñÿ-
áÿáè 21-úè õðîìîñîì úöòöíèí áèðèíèí 14-úö úöòÿ áèðëÿøìÿñè, õðîìîñîì
òðàíñëîêàñèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Õÿñòÿëèéèí ïàòîýåíåçè äÿãèã þéðÿíèëìÿ-
ìèøäèð.
Ïàòîëîæè-àíàòîìèê ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí àøàüûäàêûëàðû ãåéä åòìÿê îëàð:
áåéíèí öìóìè ÷ÿêèñè áèð ãÿäÿð àçàëûð, àëûí ïàéû, áåéèíúèê âÿ äèåíñåôàë áþë-
ìÿëÿðäÿ èíêèøàôäàíãàëìà àøêàð åäèëèð. Áåéèí ãàáûüûíäà ãàíãëèîç ùöúåéðÿ-
ëÿðèí ãåéðè-áÿðàáÿð èíêèøàôû âÿ ìèåëèíèçàñèéàñûíûí ïîçóëìàñûíû àøêàð åòìÿê
ìöìêöíäöð.
Õÿñòÿëèéèí ñïåñèôèê ìöàëèúÿñè éîõäóð. Ñèìïòîìàòèê ìöàëèúÿ öñóëëàðûí-
äàí, î úöìëÿäÿí, öìóìè ìþùêÿìëÿíäèðèúè âÿ ñòèìóëÿåäèúè ìàääÿëÿðäÿí
(àëîå, ÔèÁñ, ïëàçìîë, êàëñèóì, äÿìèð ïðåïàðàòëàðû, ïîëèâèòàìèíëÿð âÿ ñ.) ñå-
ðåáðîëèçèíäÿí, ëèïîñðåáðèíäÿí, àìèíàëîíäàí, íîîòðîï ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòè-
ôàäÿ åòìÿê îëàð. Áÿçè ìöÿëëèôëÿð ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ
åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöðëÿð.
Ø å ð å ø å â ñ ê è — Ò å ð í å ð ñ è í ä ð î ì ó — 1925-úè èëäÿ ñîâåò
àëèìè Í.À.Øåðåøåâñêè âÿ 1938-úè èëäÿ Àìåðèêà àëèìè Òåðíåð òÿðÿôèíäÿí
òÿñâèð åäèëìèøäèð. Õ-õðîìîñîìóí ãöñóðó íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð, àí-
úàã ãàäûíëàðäà òÿñàäöô åäèëèð, áóíà ýþðÿ äÿ úèíñè õðîìàòèí îëìóð. Áåëÿ
õÿñòÿëÿðèí áîéó êè÷èê, áîéíó ãûñà, åíëè, êöðÿéÿäÿê óçàíàí ñïåñèôèê äÿðè
áöêöøö (ãûðûøëàð), áÿäÿí ñÿòùèíèí áÿçè ùèññÿëÿðèíäÿ ïèãìåíò ëÿêÿëÿðè îëóð.
Úèíñè éåòèøêÿíëèê òàì èíêèøàô ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòìûð. ßãëè çÿèôëèê áÿçÿí úöçè
äÿðÿúÿäÿ ãåéä åäèëèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð ÿìÿê ôÿàëèééÿòè ö÷öí éàðàðëû ùåñàá
åäèëèð.
Ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ ïðåïóáåðòàò éàøëàðäà ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàðäàí
(åñòåðîýåíëÿðäÿí) èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Ê ë à é í ô å ë ò å ð ñ è í ä ð î ì ó . Áó õÿñòÿëèéè 1942-úè èëäÿ Àìå-
ðèêà ùÿêèìè Í.Ê.Êëàéíôåëòåð òÿñâèð åòìèøäèð. Õÿñòÿëèê, àíúàã êèøèëÿð àðàñûí-
äà ðàñò ýÿëèíèð. 23-úö úèíñè ÿëàìÿòëÿðè äàøûéàí õðîìîñîìäà, êèøèëÿðÿ ìÿõ-
ñóñ XÂ úöòöíÿ ãàäûíëàðà ìÿõñóñ Õ õðîìîñîìó äà ÿëàâÿ îëóð âÿ òðèñîìè-
éà éàðàíûð — XXÂ. Ýåíåòèê ëàáîðàòîð ìöàéèíÿ çàìàíû ùöúåéðÿëÿðèí íöâÿ-
ñèíäÿ ãàäûíëàðà ìÿõñóñ úèíñè õðîìàòèí àøêàð åäèëèð. ßñàñ õöñóñèééÿòëÿðèí-
äÿí áèðè, ùÿð èêè úèíñÿ ìÿõñóñ êëèíèê ÿëàìÿòëÿðèí îëìàñûäûð. Úèíñè îðãàíëàð,
î úöìëÿäÿí, éóìóðòàëàð èíêèøàôäàí ãàëûð, èêèíúèëè úèíñè ÿëàìÿòëÿð çÿèô íÿ-
çÿðÿ ÷àðïûð. Áåëÿ øÿõñëÿð ùöíäöðáîéëó îëóá, ÷àíàã-áóä ÿçÿëÿëÿðè éàõøû èí-
êèøàô åäèð, äþø âÿçèëÿðè áþéöéöð (ýèíåêîìàñòèéà). Íÿñèë àðòûðìàã ãàáèëèé-
éÿòëÿðè îëìóð. Àüûë çÿèôëèéè áÿçÿí úöçè, áÿçÿí èñÿ àüûð äåáèëëèê ñÿâèééÿñè-
íÿäÿê òÿçàùöð åäèð. Çàùèðÿí þçëÿðèíäÿêè ãöñóðà ýþðÿ áåëÿ øÿõñëÿð áèð ãÿ-
äÿð ãÿìýèí (äåïðåññèâ ñèíäðîì) ýþðöíöðëÿð.
Ñïåñèôèê ìöàëèúÿñè éîõäóð, ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê
ìöìêöíäöð. Ýèíåêîìàñòèéà ÿëàìÿòè îëàðñà îïåðàòèâ ìöàëèúÿ ìÿñëÿùÿò ýþ-
ðöëöð.
Ò ð è ñ î ì è é à — Õ ñ è í ä ð î ì ó. 1959-úó èëäÿ Ð. Éàêîáñ òÿðÿ-
ôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð. Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà õöñóñèééÿòè ùöúåéðÿ íöâÿñèí-
äÿ ãîøà úèíñè õðîìàòèíèí âÿ êàðèîòèïäÿ ö÷ âÿ äàùà ÷îõ Õ-õðîìîñîìóí îë-
ìàñûäûð. Áèð ñûðà êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè Øåðåøåâñêè — Òåðíåð ñèíäðîìóíó õàòûðëà-
äûð. Õÿñòÿëÿðèí 75%-äÿ àüûë çÿèôëèéè, 25—40% ùàëëàðäà èñÿ úèíñè èíôàíòèëèç-
ìÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ãàäûíëàðäà Õ-òðèñîìèéà õÿñòÿëèéè øèçîôðåíèéàéàáÿíçÿð âÿ
ïñèõîïàòàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ áÿäÿí
ãóðóëóøóíà àèä ãöñóðëàð: åïèêàíò, ÷å÷ÿëÿ áàðìàãëàðûí êëèíîäàêòèëèéàñû, áî-
éóí ùÿääèíäÿí àðòûã óúà îëìàñû ãåéä åäèëèð. Äÿãèã äèàãíîç ñèòîýåíåòèê
ìöàéèíÿ íÿòèúÿñèíäÿ ãîéóëóð.
X V V ñ è í ä ð î ì ó. Àíúàã êèøèëÿð àðàñûíäà Ó-õðîìîñîìóí àðòûã
îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðèíÿ áîéóí
óúà, áÿäÿí ãóðóëóøóíóí åâíóõîèä òèïëè âÿ ïñèõîïàòàáÿíçÿð àãðåññèâ õàñèé-
éÿòèí îëìàñû àèääèð. Õÿñòÿëÿðèí 80%-äÿ éöíýöë êÿìàüûëëûã ìöøàùèäÿ åäè-
ëèð. Ìöàëèúÿñè ñèìïòîìàòèêäèð. Ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ Ïåäàãîæè-òÿðáèéÿ âÿ
ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð.
Ä å - Ë à í ã å ñ è í ä ð î ì ó. Èëê äÿôÿ 1933-úö èëäÿ Ùîëëàíäèéà ùÿ-
êèìè Äå Ëàíãå òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ñèíäðîìóí áàøëûúà úÿùÿòëÿðè
áóíëàðäûð: õÿñòÿëÿð áîéúà êè÷èê, àðûã îëóá þçöíÿìÿõñóñ ñèôÿòëÿðè èëÿ äèããÿ-
òè úÿëá åäèðëÿð. Ãàøëàðû ùÿääèíäÿí àðòûã òöêëö, áóðóíëàðû ãûñà, áóðóí äåøèê-
ëÿðè áèð ãÿäÿð éóõàðûäà éåðëÿøèð. Êÿëëÿ ùÿúìúÿ êè÷èê, áðàõèñåôàë ãóðóëóøà
ìàëèê îëóð. ßëëÿðè êè÷èê, øÿùàäÿò áàðìàãëàðû ãûñà, ÷å÷ÿëÿ áàðìàãëàðû è÷ÿðè
äîüðó ÿéèëèð, áÿçÿí áèð áàðìàãëàðû ÷àòìûð. Áÿäÿíèí äèýÿð ùèññÿëÿðèííí
(îíóðüà ñöòóíó, êþêñ ãÿôÿñè) âÿ äàõèëè îðãàíëàðûí (áþéðÿêëÿðèí) àíîìàëè-
éàñû äà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð. Õÿñòÿëÿðèí 80%-äÿ èìáåñèëëèê âÿ éà àüûð äå-
áèëëèê ñÿâèééÿñèíäÿ àüûë çÿèôëèéè íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ úÿíýîëìà
òóòìàëàðû äà ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Õÿñòÿëèéèí ñÿáÿáèíèí èðñè àìèëëÿðëÿ áàüëûëûüû øöáùÿ äîüóðìóð. Ëàêèí
ùàíñû õðîìîñîìëàðëà ÿëàãÿäàð îëìàñû ùÿëÿ äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèøäèð. Ìöàëè-
úÿ ñèìïòîìàòèê îëàðàã àïàðûëûð. Ñåäàòèâ âÿ úÿíýîëìà ÿëåéùèíÿ ìàääÿëÿð-
äÿí, íîîòðîïëàðäàí, ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Ð ó á è í ñ ò å é í — Ò å é á è ñ è í ä ð î ì ó. Áó ñèíäðîìó 1963-úö
èëäÿ èëê äÿôÿ Àìåðèêà ùÿêèìëÿðè É.Ðóáèíñòåéí âÿ Í. Òåéáè òÿñâèð åòìèø-
ëÿð. Õÿñòÿëèê àüûë çÿèôëèéè îëàí óøàãëàð àðàñûíäà 0,15% ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð.
Áàøëûúà êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè áóíëàðäûð: ñèôÿòèí àíîìàëèéàñû, ÿéðè, ãóø äèìäèéè-
íÿáÿíçÿð áóðóí, ÿêñ ìîíãîëîèä òèïëè ýþç éàðûãëàðû, ÷ÿïýþçëöê, ïòîç, áàøûí
êè÷èê îëìàñû, ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëè àüûë çÿèôëèéè. Áåëÿ óøàãëàð áîéúà áàëàúà,
àëûíëàðû êè÷èê, éàðûéàäÿê òöêëÿ þðòöëöð. Àéàã áàø áàðìàãëàðûíûí àõûðûíúû ôà-
ëàíãàñûíûí åíëè îëìàñû äà ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿðäÿí ñàéûëûð. Àíîìàëèéà áÿçÿí
äèýÿð áàðìàãëàðû äà ÿùàòÿ åäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà äàõèëè îðãàíëàðûí (öðÿéèí,
ñèäèê-úèíñèééÿò, òÿíÿôôöñ ñèñòåìèíèí) ãöñóðëàðû àøêàð îëóíóð.
ßêñÿð õÿñòÿëÿðäÿ ÷ÿïýþçëöê, ãëàóêîìà, íèñòàãì, ýþðìÿ ñèíèðèíèí àò-
ðîôèéàñû ãåéä îëóíóð. 20—25% ùàëëàðäà úÿíýîëìà òóòìàëàðû, àóòîàãðåññèâ
ùÿðÿêÿòëÿð âÿ äèýÿð àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Õðîìîñîì ïîçóíòóëàðû ùÿëÿëèê ìöÿééÿí åäèëìÿìèøäèð. Õÿñòÿëèéèí
àóòîñîì-ðåñåññèâ âåðèëìÿñè ýöìàí åäèëèð.
Ì à ð ò è í - Á å ë ë ñ è í ä ð î ì ó. Õ-õðîìîñîìóí ÷àòûøìàçëûüû íÿ-
òèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áó êÿìàüûëëûã éàéûëìàñûíà ýþðÿ Äàóí õÿñòÿëèéèí-
äÿí ñîíðà èêèíúè éåðè òóòóð. Õÿñòÿëèéè èëê äÿôÿ 1943-úö èëäÿ É. Ìàðòèí âÿ É.
Áåëë òÿñâèð åòìèøëÿð. ßñàñ êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè áàøûí áþéöê, àëûíûí ýåíèø, ãó-
ëàãëàðûí áàøäàí àðàëûäà äàéàíìàñû, ñèôÿòèí óçóíñîâ, áóðóíóí ÿéðè, áóðóí
ÿñàñûíûí åíëè îëìàñûäûð. ßë âÿ àéàã ïÿíúÿëÿðè áþéöê, ôàëàíãàëàð åíëè, áÿ-
çÿí èñÿ ÿéðè-öéðö îëóð. Áÿäÿí ãóðóëóøóíóí àíîìàëèéàñûíà äà òåç-òåç ðàñò
ýÿëèíèð. Áåëÿ óøàãëàð êþêÿëìÿéÿ ìåéèëëè îëóðëàð.
ßãëè ÷àòûøìàçëûã — éöíýöë, îðòà âÿ ùÿòòà àüûð äÿðÿúÿäÿ îëà áèëÿð: ÈÃ =
30%—75%. Áåëÿ õÿñòÿëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ äàíûøûã òÿðçè îëóð. Áÿçè ñþçëÿðè
âÿ éà øÿêèë÷èëÿðè òÿêðàð åòìÿêëÿ äàíûøûðëàð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ (òÿãðèáÿí 50%-
äÿ) øèçîôðåíèéàéàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿð: ñòåðåîòèï, êàòàòîíèê ùÿðÿêÿòëÿð, äàâðà-
íûø ïîçóíòóëàðû òÿñàäöô åäèëèð. Åëåêòðîåíñåôàëîãðàôèê ìöàéèíÿ çàìàíû àëôà
ðèòìëÿð ãåéä îëóíìóð, òåòà ðèòìëÿð èñÿ ýöúëÿíìèø îëóð.
Ô å í è ë ê å ò î í ó ð è é à âÿ éà Ô å ë ë è í ã õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è. Ìå-
òàáîëèçìèí èðñè ãöñóðëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Êëèíèê òÿñâèðè 1934-
úö èëäÿ Íîðâå÷ àëèìè À. Ôåëëèíã òÿðÿôèíäÿí âåðèëìèøäèð. Õÿñòÿëèéèí ñÿáÿáè
ôåíèëàëàíèíèí òèðîçèíÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäÿí ôåíèëàëàíèí 4-ùèäðîêñèëàçà
ôåðìåíòèíèí ÷àòûøìàçëûüûäûð. Îðãàíèçìäÿ éàðàíàí ïàòîëîæè âÿçèééÿò íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ôåíèëàëàíèíèí áèð ùèññÿñè ùå÷ áèð ðåàêñèéàäà èøòèðàê åòìÿäÿí, áèð ùèñ-
ñÿñè èñÿ ôåíèëïèðîöçöì, ôåíèëñèðêÿ, ôåíèëñöä âÿ äèýÿð òóðøóëàðà ÷åâðèëÿðÿê
ìöõòÿëèô áèîëîæè ìàéåëÿð, ÿñàñÿí ñèäèêëÿ áÿäÿíäÿí õàðèú åäèëèð. Àíà áÿò-
íèíäÿêè äþâðäÿ áèîêèìéÿâè ïîçóíòóëàð îëìàäûüûíäàí äþë íîðìàë èíêèøàô
åäèð. Ïàòîëîæè ïðîñåñ äîüóëäóãäàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Êþðïÿ óøàãëàðûí
áÿçèëÿðèíäÿ 2—3 àéëûüûíäàí åòèáàðÿí áèð ñûðà ïîçóíòóëàð, î úöìëÿäÿí, ñöñò-
ëöê, éóõóñóçëóã âÿ éà ÿêñèíÿ íàðàùàòëûã, ãûøãûðûá àüëàìàã, éóõóíóí ïîçóë-
ìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð.
Áèð ãÿäÿð áþéöäöêäÿí ñîíðà õÿñòÿëèéèí êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè: ÿãëè ÷àòûø-
ìàçëûã, ïèãìåíòàñèéàíûí, äÿðè âÿ áàø òöêöíóí ðÿíýèíèí, äàâðàíûøûí ïîçóë-
ìàñû ãåéä îëóíóð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ úÿíýîëìà òóòìàëàðû áàø âåðÿ áèëÿð. Àüûë
çÿèôëèéè ÿêñÿð õÿñòÿëÿðäÿ èìáåñèëëèê âÿ èäèîòèéà äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòûð. Ïñèõîïà-
òîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ïñèõîìîòîð îéàíìà ùàëëàðûíû, éþíäÿìñèç, ñòåðåîòèï
ùÿðÿêÿòëÿðè, ãðèìàñëàðû, áÿçè êàòàòîíèê ùÿðÿêÿòëÿðè ãåéä åòìÿê îëàð. Åíó-
ðåç, êÿêÿëÿìÿ, åõîëàëèéà, åõîïðàêñèéà êèìè ÿëàìÿòëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åäèðëÿð.
Íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿçÿëÿëÿðèí ùèïåðòîíèéàñû, âÿòÿð ðåôëåêñëÿðèíèí
éöêñÿëìÿñè, àòàêñèéà, áàðìàãëàðûí òðåìîðó âÿ ùèïåðêèíåòèê ÿëàìÿòëÿðè ýþñ-
òÿðìÿê îëàð. Àüûð ùàëëàðäà úÿíýîëìàëàð, ìÿðêÿçè ïàðåçëÿð, àòàêñèéà âÿ êî-
îðäèíàñèéàíûí ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ îëà áèëÿð.
Õÿñòÿëèéèí äÿãèã äèàãíîçó ëàáîðàòîð ìöàéèíÿéÿ, Ôåëëèíã ñûíàüûíà âÿ
ãàí çÿðäàáûíäà ôåíèëàëàíèíèí éöêñÿê ìèãäàðäà àøêàð åäèëìÿñèíÿ ÿñàñÿí
ãîéóëóð. Ôåëëèíã ñûíàüû ÔåÚë3 âàñèòÿñèëÿ ñèäèêäÿ ôåíèëïèðîöçöì òóðøóñóíóí
îëìàñûíà ÿñàñëàíûð.
Âàõòûíäà òÿòáèã åäèëÿí óçóíìöääÿòëè (10—20 éàøàäÿê) ïÿùðèç ìöàëè-
úÿñè éàõøû íÿòèúÿ âåðèð. Ïÿùðèçèí ìÿãñÿäè ôåíèëàëàíèíèí ãèäà ìàääÿëÿðè âà-
ñèòÿñèëÿ îðãàíèçìÿ äàõèë îëìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Åéíè
çàìàíäà òðèîçèí çöëàëû ñèíòåç îëìàäûüû ö÷öí óøàãëàðà òèðîçèíëÿ çÿíýèí éå-
ìÿêëÿð âåðèëèð.
Ùîìîñèñòîóðèéà çàìàíû îëèãîôðåíèéà, àìèíòóðøóëàð (ìåòèîíèí) ìöáà-
äèëÿñèíèí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Áóðàäà éöíýöë ôîðìàäà òÿçàùöð
åäÿí àüûë çÿèôëèéè èëÿ éàíàøû, ÿçÿëÿ òîíóñóíóí àðòìàñû, úÿíýîëìà ÿëàìÿòëÿ-
ðè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ãàíäà, ùàðàì èëèê ìàéåñèíäÿ âÿ ñèäèêäÿ ìåòèîíèíèí âÿ
ùîìîñèñòèíèí ìèãäàðû õåéëè àðòûð.
Ìóêîïîëèñàõàðèäëÿðèí — ãëèêîç àìèíîãëèêîíëàðûí ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóë-
ìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí îëèãîôðåíèéàëàð íèñáÿòÿí àç þéðÿíèëìèøäèð. ßëäÿ
åäèëìèø ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ îíëàðûí 10-äàí àðòûã

Ekzogen mԥnúԥli ôîðìàñû òÿñäèã åäèëìèøäèð.
Ãóðëåð-Ãàðãîèëèçì õÿñòÿëèéè, Ùàíòåð ñèíäðî-
ìó, Ñàíôèëèïïî õÿñòÿëèêëÿðè äàùà éàõøû þéðÿíèë-
oliqofreniyalar
ìèø äèð. Áó ãðóïà àèä åäèëÿí õÿñòÿëèêëÿðèí ÿñàñ

õöñóñèééÿòëÿðè ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíäÿ ýåäÿí
Hidrosefaliya
Rubeorlyar êî áóä ïîçóíòóëàð âÿ êÿñêèí àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿò-

ëÿðèíèí îëìàñûäûð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðèí äàõèëè îðãàíëà-
oliqofreniya
ðûíäà âÿ ñêåëåò ÿçÿëÿëÿðèíäÿ äÿ, ìöÿééÿí äÿéè-

øèêëèêëÿð òàïûëûð. Ãàðãîèëèçì õÿñòÿëèéèíèí äèàã-
Toksoplazmoz
Anadangԥlmԥ
íîçó ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Óøàüûí ùÿéàòûíûí èëê ÷àü-
ëàðûíäàí äèããÿòè úÿëá åäÿí ñïåñèôèê õàðèúè ýþð-
sifilis
êÿì: ñàíêè ÷èéèíäÿí áàøëàéàí áþéöê áàø, åíëè,

ýèðäÿ àëûí, éÿùÿðâàðû áóðóí, ãàëûí òöêëö ãàø, àüû-
Li t i
Listerioz
çà ñûüûøìàéàí äèë, êîáóä âÿ éþíäÿìñèç óøàãëà-

ðû áàøãàëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Eritroblastoz
Áèîêèìéÿâè ìöàéèíÿ çàìàíû ñèäèêäÿ òóðø ìóêî-

ïîëèñàõàðèäëÿðèí ìèãäàðû äÿôÿëÿðëÿ àðòûð. Áåëÿ
Asfiksiya
õÿñòÿëÿð 10—12, áÿçÿí 16 éàøàäÿê éàøàéûðëàð.

Þëöì ñîìàòèê âÿ èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿ-
Do÷uú travması
ñèíäÿ áàø âåðèð.

Àìîâðîòèê èäèîòèéà—Òåéñàêñ õÿñòÿëèéè íåé-
Alkoqol dölu
sindromu
i d
ðîíëàðûí ïèéëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð áàø âåðèð. ßñàñ

3 ñèìïòîìëà õàðàêòåðèçÿ îëóíóð:
1. Òÿäðèúÿí ýöúëÿíÿí ÿçÿëÿ çÿèôëèéè, ïàðåç, èôëèúëÿð.
2. Òÿäðèúÿí ýöúëÿíÿí êîðëóã.
3. «Àìîâðîòèê» èäèîòèéà òèï àüûë çÿèôëèéè îëàí áåëÿ óøàãëàð ÷îõ éàøàìûð,
10—12 éàøûëàðà ãÿäÿð ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿðäÿí òÿëÿô îëóðëàð.
Åêçîýåí ìÿíøÿëè îëèãîôðåíèéàëàð

Áó ãðóïà àèä åäèëÿí àüûë çÿèôëèéè, ÿñàñÿí êþðïÿ âàõòû àëûíàí êÿëëÿ òðàâ-
ìàëàðû, î úöìëÿäÿí, äîüóø òðàâìàëàðû, àíà áÿòíèíäÿ âÿ éà åðêÿí óøàãëûã-
äà êå÷èðèëìèø èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿð, èíòîêñèêàñèéàëàð, äîüóø çàìàíû áàø âå-
ðÿí ùèïîêñèéà âÿ äèýÿð áó êèìè àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Îíëàð-
äàí ÿí ÷îõ òÿñàäöô îëóíàíû àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð.
Ùèäðîñåôàëèéà. Õÿñòÿëèéèí ñÿáÿáèíèí àíàäàíýÿëìÿ áàøà ñó éûüûëìàñû
èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð áóíó åíäîýåí
ìÿíøÿëè îëèãîôðåíèéàëàðà àèä åäèðëÿð. Ëàêèí ÿêñÿð ùàëëàðäà áó ñèíäðîìóí èð-
ñè àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿñè îëìàäûüû ö÷öí îíà àòèïèê èðñè õÿñòÿëèê êèìè éàíàøûëìûø-
äûð.
Ùèäðîñåôàëèéà íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí àüûë çÿèôëèéè ìöõòÿëèô äÿðÿ-
úÿäÿ îëà áèëÿð. Áó ïàòîëîæè ïðîñåñèí àüûðëûüûíäàí àñûëûäûð. Áåëÿ øÿõñëÿðèí
íèòã ãàáèëèééÿòè ïèñ îëìóð, ìóñèãèíè âÿ øèôàùè ìÿëóìàòëàðû éàõøû ãàâðàéûð-
ëàð. Àäÿòÿí, ÷îõ äàíûøàí, êþâðÿê õàñèééÿò, ýöëÿðöç îëóðëàð. Ëàêèí áÿçèëÿðè
ñÿðò õàñèééÿò, ýÿðýèí âÿ ÿñÿáè äÿ îëà áèëèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ úÿíýîëìà òóò-
ìàëàðû ìöøàùèäÿ åäèëèð. Õÿñòÿëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ õàðèúè ýþðêÿìè: èðÿëè ÷ûõ-
ìûø ýèðäÿ àëûí, èðè áàø, ó÷áóúàüàáÿíçÿð êè÷èê ñèôÿò âÿ áèð ñûðà äèýÿð ÿëàìÿò-
ëÿð: öçäÿ âÿ àëûíäà äàìàðëàðû ýþðöíÿí íàçèê äÿðè þðòöéö, ÿòðàôëàðäà ïàðåç
âÿ èôëèúëÿð, åøèòìÿíèí âÿ âåñòèáöëéàð àïàðàòûí ãåéðè-íîðìàëëûüû àñàíëûãëà äè-
àãíîçóí òÿéèíèíÿ èìêàí âåðèð.
Ðóáåîëéàð îëèãîôðåíèéà àíà áÿòíèíäÿ ãûçûëúàëû ìÿõìÿðÿéÿ éîëóõìàã
íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó íþâ êÿìàüûëëûüûí áÿçè þëêÿëÿðäÿ (Àâñòðà-
ëèéà, Éåíè Çåëàíäèéà) äàùà ÷îõ éàéûëäûüû ìÿëóìäóð. Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà êëè-
íèê ÿëàìÿòëÿðèíäÿí àüûë çÿèôëèéè, ýþðìÿ, åøèòìÿ âÿ öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíèí
áèð ñûðà ãöñóðëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Áóíëàðëà éàíàøû áèð ÷îõ ùàëëàðäà äèø-
ëÿðèí ãöñóðó, öìóìè ôèçèêè èíêèøàôäàíãàëìà, úèíñè îðãàíëàðûí çÿèô èíêèøàôû,
ìèêðîñåôàëèéà ÿëàìÿòëÿðè äÿ ãåéä åäèëèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ àðà-ñûðà êÿñêèí-
ëÿøÿí ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð: ïñèõîìîòîð îéàíìà, èìïóëñèâ ùÿðÿêÿòëÿð âÿ éó-
õó ïîçóíòóëàðû îëóð. Ì ö à ë è ú ÿ ñ è ñèìïòîìàòèê àïàðûëûð. Õÿñòÿëèéèí
ï ð î ô è ë à ê ò è ê à ñ û í ä à — àíàíûí ãûçûëúàëû ìÿõìÿðÿéÿ éîëóõìàñûíûí
ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Òîêñîïëàçìîç íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí îëèãîôðåíèéà äþëöí ùàìèëÿëèê çà-
ìàíû êå÷èðäèéè ìåíèíãî-åíñåôàëèòëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Õÿñòÿëèê þçöíö àüûë çÿ-
èôëèéè, ùèäðîñåôàëèéà, úÿíýîëìà òóòìàëàðû, ÿòðàôëàðûí ïàðåçè âÿ èôëèúè, áåéèí
ñèíèðëÿðèíèí áÿçè ïîçóíòóëàðû èëÿ áöðóçÿ âåðèð. Äèàãíîçóí ìöÿééÿíëÿøäèðèë-
ìÿñèíäÿ ñåðåëîæè ëàáîðàòîð òÿäãèãàòäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.
Àíàäàíýÿëìÿ ñèôèëèñ íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí îëèãîôðåíèéàíûí ÿñàñ ÿëàìÿò-
ëÿðè àüûë çÿèôëèéè, àñòåíèéà, ïñèõîïàòàáÿíçÿð ùàëëàð, úÿíýîëìà òóòìàëàðû âÿ
áèð ñûðà íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ýþç áÿáÿéèíèí äÿéèøìÿñè, Àðãàéë Ðî-
áåðòñîí ÿëàìÿòè, âÿòÿð ðåôëåêñèíèí çÿèôëÿìÿñè âÿ éà îëìàìàñû, ïàðåç âÿ èô-
ëèúëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Áÿçÿí äóéüó îðãàíëàðûíûí ïàòîëîýèéàñû, êåðàòèò, îòèò, ðè-
íèò, ãàðàúèéÿðèí ñèððîçó, ìåçîàîðòèò, ïåðèîñòèò, îñòåîôëåáèòëÿð ùÿì÷èíèí äèýÿð
îðãàí âÿ ñèñòåìëÿðèí õÿñòÿëèêëÿðèíÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð. Ñèôÿòèí âÿ êÿëëÿíèí
ãóðóëóøóíà àèä ÿëàìÿòëÿð òåç-òåç ðàñò ýÿëèíìÿêëÿ, ùÿì äÿ ñïåñèôèê õàðàê-
òåð äàøûéûð. Êÿëëÿ ñöìöêëÿðèíèí ôîðìàñûíûí éþíäÿìñèçëèéè äÿ áåëÿ ÿëàìÿò-
ëÿðäÿíäèð. Äÿãèã äèàãíîç ëàáîðàòîðèéà ìöàéèíÿñè íÿòèúÿñèíäÿ (Âàññåðìàí
ðåàêñèéàñè, ÑÒÈÐ, Ëàíãå ÿéðèñè) ãîéóëóð. Âàõòûíäà àïàðûëàí ñïåñèôèê ìöàëè-
úÿ éàõøû íÿòèúÿ âåðÿ áèëÿð.
Ëèñòåðèîçëà ÿëàãÿäàð éàðàíàí îëèãîôðåíèéàíûí ñÿáÿáè àíà áÿòíèíäÿ ùÿ-

ìèí èíôåêñèéàéà éîëóõìàã íÿòèúÿñèíäÿ ìåíèíãîåíñåôàëèòèí êå÷èðèëìÿñèäèð.
Õÿñòÿëèê þçöíö ìöõòÿëèô àüûðëûã äÿðÿúÿñèíÿ ìàëèê îëàí àüûë çÿèôëèéè âÿ öçâè
ñèíèð ÿëàìÿòëÿðè èëÿ áöðóçÿ âåðèð. Ëèñòåðèéà èíôåêñèéàñû âÿùøè âÿ åâ ùåéâàí-
ëàðûíäàí èíñàíëàðà éîëóõóð. Äèàãíîçóí ãîéóëìàñûíäà åïèäåìèîëîæè ìÿëó-
ìàòûí âÿ ëàáîðàòîð ìöàéèíÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Ìöàëèúÿ êÿñêèí äþâðäÿ àíòèáèîòèêëÿð âÿ ñóëôàìèä ïðåïàðàòëàðëà, õðî-
íèê äþâðäÿ èñÿ ñèìïòîìàòèê îëàðàã àïàðûëûð.
Ùåìîëèòèê õÿñòÿëèê (åðèòðîáëàñòîç) íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí îëèãîôðåíèéà
àíà èëÿ äþë àðàñûíäà áàø âåðÿí èììóíîëîæè êîíôëèêòëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Áåëÿ
êîíôëèêò ðåçóñ àìèëèí âÿ éà ãàí ãðóïëàðûíûí (ÀÂÎ) óéüóíñóçëóüó íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè àüûë çÿèôëèéè, öçâè ÿñÿá
ÿëàìÿòëÿðè, åøèòèìÿíèí ïîçóëìàñûäûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ýþçöí ùÿðÿêè ñèíèðè-
íèí ïîçóëìàñû, ÷ÿïýþçëöëöê, ïàðåç âÿ èôëèú ÿëàìÿòëÿðè äÿ îëóð.
Ì ö à ë è ú ÿ ä ÿ ãàíêþ÷öðìÿäÿí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èñòèôàäÿ åäèëèð.
Ëàêèí áó òÿäáèð ìöìêöí ãÿäÿð èëê ýöíëÿðäÿ àïàðûëìàëûäûð. Ñîíðàêû ìÿð-
ùÿëÿëÿðäÿ äåùèäðàòàñèîí, ñòèìóëÿåäèúè âÿ ñåäàòèâ ìàääÿëÿð èøëÿäèëèð. Ëàçûì
ýÿëÿðñÿ ìöàëèúÿ ýèìíàñòèêàñû âÿ ëîãîïåäèê ìÿøüÿëÿëÿð òÿéèí åäèëìÿëèäèð.
Âàõòûíäà ìöàëèúÿ åäèëìèø óøàãëàð àäè ìÿêòÿáäÿ îõóéà áèëÿðëÿð. Ñîí èëëÿð
ïðîôèëàêòèêà ìÿãñÿäèëÿ ùàìèëÿëèéèí 6-úû àéûíäàí åòèáàðÿí àíòèðåçóñ èììó-
íîãëîáóëèíëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð.
Äîüóø çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõàí àñôèêñèéà âÿ ìåõàíèêè äîüóø òðàâìàëà-
ðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí îëèãîôðåíèéàéà íèñáÿòÿí äàùà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð.
Áó íþâ àüûë çÿèôëèéè ãàí äþâðàíûíûí ïîçóëìàñûíäàí éàðàíàí ìÿðêÿçè ñèíèð
ñèñòåìèíèí ùèïîêñèéàñû âÿ éà êÿëëÿäàõèëè
ãàíñûçìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.
Õÿñòÿëèéèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíÿ ìöõòÿëèô
äÿðÿúÿëè àüûë çÿèôëèéè âÿ öçâè ïñèõîíåâðîëî-
æè ñèíäðîìëàð, éàääàø, íèòã ïîçóíòóëàðû àèä-
äèð.
Ìöàëèúÿ çàìàíû ñèìïòîìàòèê òÿñèð
ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí, ñåäà-
òèâ ïðåïàðàòëàðäàí, âèòàìèíëÿðäÿí äåùèäðà-
òàñèîí ìàääÿëÿðäÿí, ôèçèîòåðàïåâòèê öñóë-
ëàðäàí âÿ ïåäàãîæè òÿäáèðëÿðäÿí èñòèôàäÿ
Àëêîãîë äþëö ñèíäðîìó 1973-úö èëäÿ
Éîíåñ âÿ Øìèò òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèø âÿ
ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíûëìûøäûð. Áó
õÿñòÿëèéÿ ùÿð 1000 íÿôÿð äîüóëìóø óøàüûí Øÿêèë 21. Ìèêðîñåôàëèéà.
0,3—0,5%-è òóòóëóð.
Ñèíäðîìóí áàøëûúà
Endogen-ekzogen mԥnúԥli êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè ôè-
formalar çèêè âÿ çåùíè èíêè-
øàôäàíãàëìà, ìöõ-
òÿëèô ïñèõè âÿ íåâðî-
Mikrosefaliya Kraniostenoz Kretinizm ëîæè ïîçóíòóëàðäàí
èáàðÿòäèð. Òåç-òåç
ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí êÿëëÿíèí âÿ
ñèôÿòèí àíîìàëèéàñû: þíÿ äîüðó ãàáàðìûø àëûí, áóðóíÿòðàôû ñöìöêëÿðèí âÿ
ÿçÿëÿ-ïèé ãàòûíûí çÿèô èíêèøàôû, åíëè-ýþäÿê áóðóí, ãûñà ýþç éàðûãëàðû, åïè-
êàíò, ïòîç âÿ ÷ÿïýþçëöëöêäöð. Áåëÿ óøàãëàðûí äèøëÿðè éþíäÿìñèç, áÿçÿí
ñåéðÿê, ãóëàãëàðû ñàëëàíìûø âÿ ÿéðè îëóð. Õÿñòÿëÿðèí 50%-èíäÿ úèíñè îðãàí-
ëàðûí ãåéðè-íîðìàë èèêèøàôû, 93%-èíäÿ ìèêðîñåôàëèéà, 80%-èíäÿ êè÷èêýþçëö-
ëöê ãåéä åäèëèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ äàõèëè îðãàíëàðûí (öðÿéèí, áþéðÿêëÿðèí) ãö-
ñóðó, áóä-÷àíàã îéíàüûíûí àíàäàíýÿëìÿ ÷ûõûüû, áàðìàã âÿ äèðñÿê îéíàã-
ëàðûíûí òàì áöêöëìÿìÿñè, áÿäÿí ñÿòùèíäÿ ïèãìåíò ëÿêÿëÿðè, ùåìàíýèîìà-
ëàð, äåïèãìåíòàñèéà êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð. Êþêñ ãÿôÿñèíÿ âÿ
îíóðüà ñóòóíóíà ìÿõñóñ ãöñóðëàð äà àç òÿñàäöô åòìèð. Áåëÿ ùàëëàðäà ôÿãÿ-
ðÿëÿðèí úèñìè áèð-áèðèíÿ áèòèøèð, ö÷áóúàãâàðû êþêñ ãÿôÿñè, êöðÿê âÿ êþðïö-
úöê ñöìöêëÿðèíèí äåôîðìàñèéàéà óüðàìàñû ãåéä åäèëèð. Ñöìöêëÿð ÿéèëèð,
áàðìàã ôàëàíãàëàðû íàçèëèð âÿ ýþäÿëèð. Èíòåëëåêò áèð ÷îõ ùàëëàðäà íîðìàäàí
áèð àç àøàüû îëóð.
Ìöàñèð åëìè òÿñÿââöðëÿðÿ ýþðÿ àëêîãîë åìáðèîïàòèéàñû ùàìèëÿëèê çà-
ìàíû àíàíûí ñïèðòëè è÷êèëÿð ãÿáóë åòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Ëàêèí ÿââÿëëÿð
äÿ àëêîãîëèçìÿ òóòóëàí àòà âÿ àíàëàðûí óøàãëàðûíäà áó ÿëàìÿòëÿðè ýþðìÿê
ìöìêöíäöð.
Åíäîýåí-åêçîýåí ìÿíøÿëè
(ãàðûøûã) ôîðìàëàð
Ì è ê ð î ñ å ô à ë è é à — êè÷èêáàøëûëûã, îëèãîôðåíèéàéà òóòóëàíëàðûí
10%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäèð. Áó õÿñòÿëèê ùÿëÿ ÕÛÕ ÿñðäÿ þéðÿíèëìÿéÿ áàø-
ëàíûëìûø âÿ áåëÿ óøàãëàðûí ÿãëè èíêèøàôûíûí ïèñ îëìàñû àëèìëÿðèí äèããÿòèíè
úÿëá åòìèøäèð. ßêñÿð ìöÿëëèôëÿðèí ìèêðîñåôàëèéàíûí ñÿáÿáèíè èðñè àìèëëÿðäÿ
ýþðìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áÿçèëÿðè áóíó Äàóí õÿñòÿëèéè, åíñåôàëèò (ÿñàñÿí,
âèðóñ ìÿíøÿëè), äÿì ãàçû èëÿ çÿùÿðëÿíìÿ, ìÿõìÿðÿê, ñèòîìåãàëèéà, øöà
õÿñòÿëèéè âÿ ñ. èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð (øÿêèë 20).
Ìèêðîñåôàëèéà çàìàíû êÿëëÿ þë÷öëÿðèíèí êè÷èê îëìàñûíäàí ÿëàâÿ ãóëàã-
282
ëàðûí, áóðíóí, àëíûí, ýþçëÿðèí ãåéðè-íîðìàëëûüûíà äà, ãóëàãëàðûí ñàëëàíìàñû,

óçóí áóðóí, ÷ÿïýþçëöëöê êèìè ÿëàìÿòëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åäèëèð. Áåëÿ óøàãëàð
÷îõ âàõò êÿìàüûëëûüûí îðòà âÿ àüûð äÿðÿúÿñèíÿäÿê ÷àòìàçëûüûí îëìàñûíà
áàõìàéàðàã, îëäóãúà ùÿëèì âÿ õîøñèôÿò, ñþçÿáàõàí îëóðëàð.
Ê ð à í è î ñ ò å í î ç — êÿëëÿ ñöìöêëÿðè òèêèøëÿðèíèí âàõòûíäàí òåç áè-
òèøìÿñè âÿ áåéèí ìàääÿñèíèí èíêèøàôäàí ãàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷û-
õûð. Áàøëûúà àìèë êèìè àíà áÿòíèíäÿ äþëöí ìöõòÿëèô ïàòîëîæè òÿñèðëÿðÿ: øöà-
ëàíìàéà, èíôåêñèéàëàðà ìÿðóç ãàëìàñûíà ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Èðñè àìèëëÿðèí
ðîëóíó äà èíêàð åòìÿê îëìàç.
Äèããÿòè úÿëá åäÿí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè áàøûí ôîðìàñûíûí äÿéèøìÿ-
ñèäèð. Ãöëëÿéÿáÿíçÿð óçóí âÿ éàñòû ôîðìàëàðà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Àüûë çÿ-
èôëèéèíèí äÿðÿúÿñè éöíýöë ôîðìàëàðû ÿùàòÿ åäèð, áÿçè óøàãëàðäà, ùÿòòà íîð-
ìàéà óéüóí ýÿëèð. Ïñèõîíåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ñåðåáðàñòåíèéàíû, àðàáèð òÿ-
ñàäöô åäÿí úÿíýîëìà òóòìàëàðûíû, áàøàüðûëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Õÿñòÿëè-
éèí äèàãíîñòèêàñûíäà ðåíòýåíîãðàôèéà ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ åäèëÿí íåéðîúÿððàùè ìöäàõèëÿ àüûðëàøìàëàðûí ãàð-
øûñûíû àëûð âÿ èíòåëëåêòóàë èíêèøàôûí íîðìàëëàøìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Ê ð å ò è í è ç ì. Ùèïîòèðåîç — ãàëõàíâàðû âÿçèí ïàòîëîýèéàñû íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áó õÿñòÿëèéèí áàøëûúà úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè îíà òóòóëàí
àäàìëàðûí þçöíÿìÿõñóñ ýþðêÿìëÿðèäèð. Áîéúà êè÷èê, ñèôÿòëÿðè êîáóä (áÿ-
çÿí öç äÿðèëÿðè ñàðûìòûë-òîðïàã ðÿíýèíäÿ, äàèìà ãóðó, òöêëÿðè úîä, òåçñûíàí,
áóðóíëàðû éÿùÿðâàðû, ÿë âÿ àéàã ïÿíúÿëÿðè åíëè âÿ ãûñà îëóð. Åìîñèîíàë úÿ-
ùÿòúÿ ñöñò âÿ áèýàíÿ ýþðöíÿí áåëÿ óøàãëàð ùå÷ íÿéÿ ìàðàã ýþñòÿðìèð,
óçóí ìöääÿò ùÿðÿêÿòñèç âÿçèééÿòäÿ, îòóðàðàã ìÿíàñûç ÿòðàôû ñåéð åòìÿéè
õîøëàéûðëàð. Äèýÿð ÿëàìÿòëÿðäÿí åíäîêðèíîïàòèéàíû, éàääàø ïîçóíòóëàðûíû,
àôôåêòèâ ðåàêñèéàëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí åìîñèéà âÿ áÿçè íåâðîëîæè ÿëàìÿò-
ëÿðè, äÿðè ùèññèééàòûíûí àçàëìàñû, áàøàüðûëàðû âÿ ñ.-íè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Õÿñòÿëèéèí ïîëèåòèîëîæè õàðàêòåðëè îëìàñû âÿ îíà ýþðÿ äÿ áèð íå÷ÿ êëè-
íèê âàðèàíòëàðäà ðàñò ýÿëèíìÿñèíè òÿñäèã åäÿí åëìè äÿëèëëÿð âàðäûð. Áó ñÿ-
áÿáëÿðäÿí áèðè àíàíûí ãàëõàíâàðû âÿçèñèíèí ùöúåéðÿ åëåìåíòëÿðèíèí àóòîàí-
òèòåëëÿðÿ ÷åâðèëÿðÿê äþëäÿ àóòîèììóí ïàòîëîýèéàéà ñÿáÿá îëìàñûäûð.
Âàõòûíäà àïàðûëàí ìöàëèúÿ éàõøû íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Ýåíèø èøëÿäèëÿí
ìàääÿëÿð: òèðåîèä ùîðìîíëàðäàí ùàçûðëàíàí ïðåïàðàòëàð, íîîòðîï ìàääÿëÿð,
íîîòðîïèë, åíñåôàáîë, ïèðàñåòàì, Á ãðóï âèòàìèíëÿðäèð.
Ðåàáèëèòàñèéà âÿ åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè

Àüûë çÿèôëèéè îëàí óøàãëàðûí äöçýöí òÿðáèéÿñè, òÿùñèë ïðîñåñèíÿ úÿëá
îëóíìàñû âÿ ÿìÿéÿ àëûøäûðûëìàñû òÿêúÿ òèááè äåéèë, ùÿì äÿ èúòèìàè áèð
ïðîáëåìäèð. Îëèãîôðåíèéàëû õÿñòÿëÿð êè÷èê éàøëàðäàí áàøëàéàðàã ãàéüû èëÿ
Ýåðèéÿ èíêèøàô âÿ ãîúàëûã äþâðöíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàð 283
ÿùàòÿ îëóíìàëûäûðëàð. Õöñóñè ïðîãðàìëà èøëÿéÿí óøàã ìöÿññèñÿëÿðè, êþðïÿ-

ëÿð åâè, óøàã áàü÷àëàðû, ìÿêòÿáëÿð òÿøêèë îëóíìàëû, ÿìÿê òÿëèìèíÿ úèääè ôè-
êèð âåðèëìÿëèäèð.
Àüûë çÿèôëèéè îðòà äÿðÿúÿéÿ ÷àòàí áþéöê éàøëû óøàãëàð, àäÿòÿí, èøëÿéÿ
áèëìèðëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà îíëàðà äþâëÿò éàðäûìû ýþñòÿðèëèð. Éöíýöë ôîðìàëû
àüûë çÿèôëèéè îëäóãäà éåíèéåòìÿíèí ôàéäàëû ÿìÿéÿ úÿëá åäèëìÿñè ìöùöì
áèð ìöàëèúÿ òÿäáèðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Àüûë çÿèôëèéè îëàí ýÿíúëÿð ÿñýÿðè õèäìÿòäÿí àçàä åäèëèðëÿð. Áåëÿ
øÿõñëÿðèí àíëàãñûç ñàéûëìàñû âÿ ìÿùêÿìÿ ìÿñóëèééÿòèíÿ úÿëá åäèëìÿñè
ôÿðäè ãàéäàäà ùÿëë åäèëìÿëèäèð. Áåëÿ êè, îðòà âÿ àüûð äÿðÿúÿëÿðäÿí áàøãà
áöòöí ùàëëàðäà òþðÿäèëìèø úèíàéÿòëÿðèí ôîðìà âÿ ìÿçìóíóíäàí àñûëû îëàðàã
øÿõñ àäè ãàéäàäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Éÿíè àíëàãëû ùåñàá îëóíóð.
ÕIIÛ Ô ß Ñ È Ë
Ý Å ÐÈ Éß ÈÍ Ê È ØÀÔ Âß Ã Î ÚÀ ËÛÃ
ÄÞ Â ÐÖÍ Äß Ì ÅÉ ÄÀ ÍÀ ×Û ÕÀÍ
Ï ÑÈ ÕÈ Ï Î ÇÓÍ ÒÓ ËÀÐ
Îðãàíèçìèí ýåðèéÿ èíêèøàôû èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòó-

ëàð, àäÿòÿí, 50 éàøäàí ñîíðà òÿñàäöô åäèëèð. Áèð ñûðà ìöÿëëèôëÿðèí âåðäèéè
ìÿëóìàòà ýþðÿ ãîúàëûãþíö äþâð 50—65 éàø, ãîúàëûã äþâðö èñÿ 65 éàøäàí
ñîíðà ùåñàá îëóíóð. ßëáÿòòÿ, áèð ñûðà ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðäÿí àñûëû îëàðàã áó
ìöääÿò äÿéèøÿ áèëÿð. Ñîí èëëÿðäÿ ãîúàëûã äþâðöíöí áèð ãÿäÿð ýåú áàøëàìà-
ñû òÿìàéöëö ùèññ îëóíìàãäàäûð. Ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàðûí ìàääè ðèôàù ùàëûíûí
éàõøûëàøìàñû, ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ãî-
úàëûã äþâðöíöí äàùà ýåú áàøëàéàúàüû ýöìàí åäèëèð.
Îðãàíèçìèí ãîúàëìàñû, äåìÿê îëàð êè, áöòöí îðãàí âÿ ñèñòåìëÿðäÿ õà-
ðàêòåð äÿéèøèêëèêëÿðèí éàðàíìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Ïñèõè äÿéèøèêëèêëÿð-
äÿí äàùà åðêÿí íÿçÿðÿ ÷àðïàíû äèããÿò âÿ òÿôÿêêöðöí ñöðÿòèíèí àçàëìàñû,
ïñèõîëîæè ïðîñåñëÿðèí ïàðëàãëûüûíûí âÿ ÷àëàðëàðûíûí çÿèôëÿìÿñèäèð. Áèð ãÿäÿð
ñîíðà áó ïðîñåñëÿð éàääàø âÿ òÿÿññöðàò ñôåðàñûíû äà ÿùàòÿ åäèð. Áóíóíëà éà-
íàøû øÿõñèí èíòåëëåêòóàë éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòè áÿçÿí óçóí ìöääÿò úèääè
äÿéèøèêëèéÿ óüðàìûð. Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí äÿéèøèêëèêëÿðèí ãàäûíëàðäà ìåé-
äàíà ÷ûõìàñû ÿêñÿð ùàëëàðäà êëèìàêñ äþâðöíÿ òÿñàäöô åäèð.
Ýåðèéÿ èíêèøàô äþâðöíäÿ ïñèõè òðàâìàëàðûí, ñîìàòèê âÿ èíôåêñèîí õÿñ-

òÿëèêëÿðèí îëìàñû áöòöí áèîëîæè ïðîñåñëÿðÿ, î úöìëÿäÿí, øÿõñèí ïñèõèêàñûíà
ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð. Áÿçè àëèìëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ éàøû 65-äÿí éó-
õàðû îëàí øÿõñëÿð àðàñûíäà áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿëè (éöíýöë) ïñèõè ïîçóíòó-
ëàðûí áàø âåðìÿñè 30—35%, àüûð ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð èñÿ 3—5% òÿøêèë åäèð.
Éöíýöë ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí ÿí ÷îõ íåâðîçàáÿíçÿð, ïñèõîïàòàáÿíçÿð ùàë-
ëàðà, àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðà, èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Íåâðîçàáÿíçÿð ùàëëàð, ÿñàñÿí åìîñèîíàë êþâðÿêëèê, ãûúûüà ãàðøû ùÿñ-
ñàñëûüûí àðòìàñû: þçöíöí âÿ éàõûí àäàìëàðûíûí ñÿùùÿòè ö÷öí íàðàùàòëûã ùèñ-
ñè êå÷èðìÿ, ñÿáÿáñèç òÿøâèø, éóõó ïîçóíòóñó êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ þçóíö áöðó-
çÿ âåðèð. Ýþñòÿðèëÿí âÿçèééÿòèí óçóí ìöääÿò äàâàì åòìÿñè, õöñóñèëÿ âàõ-
òûíäà ëàçûìè ìöàëèúÿ àëìàìàñû, õÿñòÿíèí åìîñèîíàë ùàëûíûí äàùà äà ïèñëÿø-
ìÿñèíÿ âÿ èïîõîíäðèê ñèìïòîìîêîìïëåêñèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëà áè-
ëÿð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè þí ïëàíà ÷ûõûð. Áåëÿ êè, ÿââÿë-
ëÿð ìöøàùèäÿ îëóíìàéàí ìÿíàñûç øöáùÿëèëèê, õÿñèñëèê, éåðñèç ìöáàùèñÿéÿ
ýèðèøìÿê âÿ ñ. áó êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Åìîñèîíàë ùàëûí ãåéðè-íîð-
ìàëëûüû: ÿùâàëûí ýöí ÿðçèíäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ äÿéèøìÿñè, òåç ÿñÿáèëÿøìÿê,
ñîíðà äà ïåøìàí îëìàã, ÿòðàôäàêûëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ãàðøû äþçöìñöçëöê
íèñáÿòÿí äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Ýåðèéÿ èíêèøàô âÿ ãîúàëûã äþâðöíäÿ, ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõîçëàð 3 ãðóïà
áþëöíöð:
1. Ãîúàëûãþíö ïñèõè ïîçóíòóëàð (ïðåñåíèë äåïðåññèéà, ïðåñåíèë ïàðà-
íîèä);
2. Áàø-áåéíèí àòðîôèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð: ãîúàëûã
àüûë çÿèôëèéè, Ïèê õÿñòÿëèéè, Àëòñùåéìð õÿñòÿëèéè, Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû;
3. Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí ñêëåðîçó íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè
ïîçóíòóëàð.
Ãîúàëûãþíö — ïðåñåíèë ïñèõè ïîçóíòóëàð

Ïðåñåíèë äåïðåññèéà
Áó õÿñòÿëèê ãîúàëûãþíö ïñèõîçëàðûí äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ôîðìàñû
îëóá, ãàäûíëàð àðàñûíäà íèñáÿòÿí ýåíèø éàéûëìûøäûð. Òÿäãèãàò÷ûëàð áó
ãÿáèëäÿí îëàí ïñèõîçëàðûí ïàòîýåíåçèíè ö÷ àìèëëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð: 1) êëè-
ìàêòåðèê ìåíîïàóçà äþâðö; 2) ùÿð ùàíñû ïñèõè òðàâìàíûí îëìàñû; 3) ùÿð
ùàíñû ñîìàòèê õÿñòÿëèéèí îëìàñû.
Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðè äåïðåññèéà âÿ ùÿéÿúàíäûð. Áó ÿëàìÿòëÿ-
ðèí þçöíö áöðóçÿ âåðìÿñè õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã
ìöõòÿëèôäèð. Éöíýöë ùàëëàðäà äèñòèìèéà, àüûð ùàëëàðäà èñÿ íàðàùàò (àæèòÿëè)
äåïðåññèéà âÿ ýöúëö ùÿéÿúàí ÿëàìÿòëÿðè ãåéä îëóíóð. Ïñèõîýåí àìèëëÿð,

ùÿéàò òÿðçèíèí äÿéèøìÿñè, ôèçèêè âÿ çåùíè éîðüóíëóã õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíè ïèñ-
ëÿøäèðèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà õÿñòÿëèê ñÿáÿáñèç, ãÿôëÿòÿí áàøëàéûð. Íèñáÿòÿí
çÿèô íÿçÿðÿ÷àðïàí òÿøâèø, íàðàùàòëûã, èïîõîíäðèê ÿëàìÿòëÿð òÿäðèúÿí ýöúëÿ-
íèð, þçöíö òÿãñèðëÿíäèðìÿ, èçëÿìÿ âÿ ñ. ñàéûãëàìàëàðû èëÿ çÿíýèíëÿøèð.
Íàðàùàò äåïðåññèéà âÿçèééÿòèíäÿ îëàí õÿñòÿëÿð þçëÿðèíÿ éåð òàïà áèë-
ìèð, áöòöí ýöíö ÿëè ãîéíóíäà, ãÿì-ãöññÿ è÷ÿðèñèíäÿ îòàãäà âàðýÿë åäèð,
ùàìûäàí êþìÿê åòìÿéè, äÿðäèíÿ ÷àðÿ ãûëìàüû õàùèø åäèð. Áåëÿ âÿçèééÿòäÿ
îëàí õÿñòÿëÿð úèääè íÿçàðÿò àëòûíäà îëìàëû, þçëÿðèíÿ ñóè-ãÿñä åòìÿìÿëÿðè
ö÷öí ëàçûìè òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëèäèð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñûíäà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ âåð-
áàë èëëöçèéàëàðäûð. Õÿñòÿëÿð ÿòðàô àäàìëàðûí ñþùáÿòëÿðèíäÿ, îíëàðà àèä, ÷îõ
âàõò îíëàðû òÿùãèð åäÿí, èôòèðàëàð éàüäûðàí, øÿõñèééÿòëÿðèíÿ òîõóíàí «ñþç-
ëÿð» åøèäèðëÿð. Áÿçÿí îíëàðû éîõëàìàüà ýÿëÿí ãîùóìëàðûíûí ñèôÿòèíèí, ñÿñè-
íèí äÿéèøìÿñèíè, ùÿòòà îíëàðûí éàä àäàìëàð îëìàñûíû, ìàñêà òàõäûãëàðûíû
ñþéëÿéèðëÿð.
Èïîõîíäðèê ñàéûãëàìàëàð äà àç òÿñàäöô åòìèð. Áåëÿ øÿõñëÿð àüûð õÿñòÿ-
ëèêëÿðÿ, î úöìëÿäÿí, ñèôèëèñ, âÿðÿì, ÃÈ×Ñ, õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëäóãëà-
ðûíû èñðàð åäèðëÿð.
Èíâîëöñèîí äåïðåññèéà óçóí ìöääÿò (àéëàðëà) äàâàì åäÿí õÿñòÿëèê
îëóá ýåäèøèíèí ðÿíýàðÿíýëèéè, ïðîãíîçóíóí ìöõòÿëèôëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó
õÿñòÿëèéèí äèàãíîñòèêàñû òèïèê ýåäèø âàðèàíòëàðûíäà ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Ëàêèí
áÿçè ùàëëàðäà îíó áèð ñûðà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ äèôåðåíñèàñèéà åòìÿê òÿëÿá
îëóíóð. Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäàí ôÿðãëÿíäèðÿðêÿí õÿñòÿëèéèí àíåìíåçèíÿ,
ÿââÿëëÿð äåïðåññèéà òóòìàëàðûíûí îëìàñûíà äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð. Éàääà
ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, èíâàëöñèîí äåïðåññèéà çàìàíû àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð
ö÷öí õàñ îëìàéàí ùÿéÿúàí âÿ ãîðõó ÿëàìÿòëÿðè àøêàð åäèëèð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Õÿñòÿëÿðè èìêàí äàõèëèíäÿ ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ ìöàëèúÿ
åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Ïñèõîòðîï ïðåïàðàòëàð âÿ àíòèäåïðåññàíòëàðäàí ýå-
íèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Òèçåðòñèí, òðèôòàçèí, ìåëèïðàìèí, àìèòðèïòèëèí, àóðîðèêñ,
çîëîôò, êîàêñèë äàùà ýåíèø èøëÿäèëÿí ìàääÿëÿðäÿíäèð. Áóíëàðûí äîçàñû õÿñ-
òÿëèéèí àüûðëûüû âÿ õÿñòÿíèí ñîìàòèê ùàëû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ìöÿééÿí åäèëèð.
Ñîìàòèê úÿùÿòúÿ ñàüëàì øÿõñëÿðÿ åëåêòðèê-úÿíýîëìà ìöàëèúÿñè (ÅÚÌ)
ùÿôòÿäÿ èêè äÿôÿ, 6—10 ñåàíñ òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Õÿñòÿëÿðèí ñîìàòèê ùàëûíû
íÿçÿðÿ àëàðàã äèýÿð ìàääÿëÿðäÿí äÿ: êàëñèóì ïðåïàðàòëàðû, ãëöêîçà, âèòà-
ìèíëÿð âÿ ñ. èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Ïðåñåíèë ïàðàíîèä
Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà ÿëàìÿòè ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó ñàéûãëàìà èäåéàëàðûíûí
îëìàñûäûð. Êþùíÿ êèòàáëàðäà áó õÿñòÿëèê èíâàëöñèîí ïàðàíîéà, èíâàëöñèîí

ïàðàôðåíèéà, ãîúàëûãþíö þçöíöêè÷èëòìÿ ñàéûãëàìàëàðû àäû àëòûíäà òÿñâèð
åäèëìèøäèð. Äèýÿð ïñèõîçëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí ñàéûãëàìàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã
èíâàëöñèîí ïàðàíîèä çàìàíû äöøöíúÿ òàì àéäûí, äàâðàíûø èñÿ íîðìàë îëóð.
Ñàéûãëàìàëàðûí ìÿçìóíó õÿñòÿíèí èíòèì-ñåêñóàë ùÿéàòû èëÿ áàüëû îëóð.
Áåëÿ êè, õÿñòÿ ùÿéàò éîëäàøûíûí îíà õÿéàíÿò åòìÿñèíäÿí, êèìèíñÿ îíà ìÿ-
íÿâè èçòèðàá âåðìÿñèíäÿí âÿ éà îíóí úèíñèééÿò îðãàíëàðûíà òÿñèð ýþñòÿðÿ-
ðÿê ãàäûíëûüûíû (êèøèëèéèíè) ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿäèêëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð.
Þçöíöêè÷èëòìÿ âÿ éà çèéàí ñàéûãëàìàëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åäÿðñÿ õÿñòÿ-
ëÿð ìöôëèñëÿøäèêëÿðèíè, éàõûí àäàìëàðûíûí ìÿùâ îëäóüóíó, áó éàõûíëàðäà
þçëÿðèíèí äÿ ôàúèÿëè ñóðÿòäÿ þëÿúÿêëÿðèíè äåéèð, ùå÷ áèð òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàë-
ìàéàí úÿôÿíý âÿ ýöëöíú ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè ñþéëÿéèðëÿð. Ïñèõè õÿñòÿ êèìè
èíäèéÿäÿê ùå÷ êÿñèí äèããÿòèíè úÿëá åòìÿéÿí áèð õÿñòÿ ãàäûí ÿââÿëúÿ áà-
øàüðûäàí, ïèñ éóõóëàð ýþðìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèð, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà èñÿ ùÿ-
éàò éîëäàøûíû åâäÿí ýåòìÿéÿ ìÿúáóð åäèð. Ñþéëÿéèð êè, ýóéà éîëäàøû öñò
ìÿðòÿáÿäÿ éàøàéàí áèð ãàäûíëà ÿëàãÿéÿ ýèðèá, îíà ñóè-ãÿñä ùàçûðëàéûðëàð.
Áó ìÿãñÿäëÿ ãîíøó ãàäûí ìÿíçèëèí òàâàíûíû äåøèá îðàäàí çÿùÿðëè òöñòö áó-
ðàõàðàã îíó ìÿùâ åòìÿê, ñîíðà äà åâèíÿ âÿ ÿðèíÿ ñàùèá îëìàã èñòÿéèð.
Õÿñòÿëÿð þç ñàéûãëàìàëàðûíûí ùÿãèãèëèéèíè ñöáóòà éåòèðìÿê ö÷öí ôÿàëëûã
ýþñòÿðèð, ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàðà ìöðàúèÿò åäèð âÿ ãîùóìëàðûíû äà áó èøÿ úÿëá
åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðèí åìîñèîíàë ùàëû ÷îõ âàõò ïîçóëìóð, áÿ-
çÿí ùÿéÿúàíëû îëñàëàð äà þçëÿðèíè ñàüëàì øÿõñ êèìè àïàðûðëàð. Õÿñòÿëèê ýå-
äèøèíÿ ýþðÿ õðîíèê îëóá óçóíìöääÿòëè ìöàëèúÿ òÿëÿá åäèð. Õÿñòÿëèê àç ùàë-
ëàðäà ãöñóðñóç ãóðòàðûð, ÿêñÿðÿí ìöõòÿëèô ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè, ð å ç è ä ó à ë
ñ à é û ã ë à ì à ë à ð èëëÿðëÿ õÿñòÿíè òÿãèá åäèð. Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ÿëà-
ìÿòëÿðèíäÿí ìàðàã äàèðÿñèíèí àçàëìàñû, äàèìà íÿçÿðÿ ÷àðïàí øöáùÿëèëèê
âÿ òÿøâèø ùèññëÿðèíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Õÿñòÿëèéè, ÿñàñÿí àùûë éàøëàðäà áàøëàéàí øèçîôðåíèéà, áåéíèí îðãàíèê
õÿñòÿëèêëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàðëà ìöãàéèñÿ åò-
ìÿê ëàçûìäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, öçâè õÿñòÿëèêëÿð ö÷öí õàðàêòåðèê
îëàí íåâðîëîæè âÿ öçâè ïñèõè ïîçóíòóëàð, åïèçîäèê òÿñàäöô åäÿí äöøöíúÿ ïî-
çóíòóëàðû, èíâàëöñèîí ïàðàíîèä çàìàíû ðàñò ýÿëèíìèð. Øèçîôðåíèéà çàìàíû
áàø âåðÿí ìöðÿêêÿá âÿ úÿôÿíý ãóðóëóøëó ñàéûãëàìàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã,
èíâîëëöñèîí ïàðàíîèä çàìàíû äàùà áÿñèò ãóðóëóøëó «ìÿòáÿõ ñàéûãëàìàëàðû»
ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õÿñòÿ ãàäûí ãîíøóëàðûí îíóí ãàçàíûíà çèð-çèáèë òþêìÿñè,
þç åâèíèí çèáèëèíè îíóí ãàïûñû ãàáàüûíà àòìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðäè .
Ì ö à ë è ú ÿ. Ïñèõîòðîï äÿðìàíëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð. Àìèíàçèí-
äÿí, ùàëîïåðèäîëäàí, òðèñåäèëäÿí, ëåïîíåêñäÿí îðòà âÿ áþéöê äîçàëàðäà èñ-
òèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Õÿñòÿëÿðèí ãèäàëàíìàñûíà âÿ èñòèðàùÿò ðåæè-
ìèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð. Ùÿð ùàíñû áèð èíôåêñèéàíûí, ñîìàòèê õÿñ-
òÿëèéèí âÿ éà ïñèõè òðàâìàíûí îëìàñû õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíè êÿñêèíëÿøäèðÿ áè-

ëÿð. Àüûð ïñèõîçëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ èøëÿäèëÿí äèýÿð öñóëëàð: èíñóëèí-êîìà
ìöàëèúÿñè, ãàíêþ÷öðìÿ, âèòàìèíîòåðàïèéà, èììóíîòåðàïèéà âÿ è. à. áó õÿñ-
òÿëèéèí ìöàëèúÿñèíäÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëìÿëèäèð.
Ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéè

Áó õÿñòÿëèê, àäÿòÿí, 70—75 éàøëàð àðàñûíäà âÿ äàùà ýåú ðàñò ýÿëèíèð.
Õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà îðãàíèçìèí çÿðÿðëè àìèëëÿðÿ ìÿðóç ãàë-
ìàñûíà, î úöìëÿäÿí, èíôåêñèîí, åíäîêðèí âÿ äàõèëè îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿðè-
íÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ õÿñòÿëèéèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí
èðñè àìèëëÿðëÿ áàüëû îëàí áåéíèí ãëîáàð àòðîôèéàñûäûð.
Àäûíäàí ýþðöíäöéö êèìè áó õÿñòÿëèéèí ÿí áàøëûúà ÿëàìÿòè òÿäðèúÿí
ýöúëÿíÿí àüûë çÿèôëèéè âÿ èëê íþâáÿäÿ, éàääàøûí ïîçóëìàñûäûð. Éåíè ìÿëó-
ìàòëàðûí éàääà ñàõëàíûëìàñû õåéëè ÷ÿòèíëÿøèð, îíà ýþðÿ äÿ õÿñòÿëÿðäÿ óé-
äóðìà õàòûðëàìàëàð ãåéä îëóíóð. Àç ñîíðà øÿõñèééÿòèí åíìÿñè ÿëàìÿòëÿðè
âÿ ïñèõè ôÿàëèééÿòèí ñòðóêòóðó äÿéèøìÿéÿ áàøëàéûð. Åìîñèîíàë êöòëöê, ëà-
ãåéäëèê, õÿñèñëèê, åãîèçì êèìè ÿëàìÿòëÿð äèããÿòè úÿëá åäèð. Õÿñòÿëÿð úöð-
áÿúöð ëàçûìñûç øåéëÿðè òîïëàéûá áîü÷àéà, ñàíäûüà âÿ éà äþøÿéèíèí àëòûíà éû-
üûð, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí òåç-òåç äÿéèøìÿñè, ýàù éåðñèç ýöëöøëÿðè, ýàù äà àúûã-
ëû âÿ êÿäÿðëè îëìàëàðû õÿñòÿëÿðÿ àúûíàúàãëû áèð ýþðêÿì âåðèð. Õÿñòÿëÿð ùÿð
øåéäÿí øöáùÿëÿíèð, äÿéìÿäöøÿð âÿ äåéèíýÿí îëóðëàð. Áÿçÿí èñÿ ñåêñóàë
îéàíìà ÿëàìÿòëÿðè ãåéä îëóíóð. Àçéàøëû óøàãëàðà úèíñè ìåéèë ýþñòÿðèð,
óòàíúàãëûã ùèññè ñàíêè éîõ îëóð. Ìàðàã äàèðÿñè ýåòäèêúÿ àçàëàðàã, àíúàã
èíñòèíêòèâ òÿëÿáëÿð ÿòðàôûíäà òîïëàíûð. Ñþùáÿò çàìàíû åéíè ùàäèñÿëÿðè, àäÿ-
òÿí, êå÷ìèøÿ àèä îëàí åïèçîäëàðû äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð åäèð, ìÿíàñûç ñóàëëàð âå-
ðèð, ñþéëÿäèêëÿðè âÿ ñîðóøäóãëàðû ñþçëÿðè òåç äÿ óíóäóðëàð. Õÿñòÿëèéèí òàì
èíêèøàô äþâðöíäÿ þç ôàìèëèéà âÿ àòàëàðûíûí àäûíû, óøàãëàðûíûí àäëàðûíû áåëÿ
äöçýöí äåéÿ áèëìèðëÿð. Äåïðåññèéà ùàëû êå÷èðÿí õÿñòÿëÿðäÿ èïîõîíäðèê
ìÿçìóíëó ñàéûãëàìàëàð ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿëÿð öðÿêëÿðèíèí äàéàíäûüûíû,
äàõèëè îðãàíëàðûíûí éîõ îëìàñûíû (Êîòàð ñèíäðîìó) âÿ ñ. ôèêèðëÿð ñþéëÿéèð-
ëÿð.
Òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ ýåúÿ íàðàùàòëûüûäûð. Áÿçÿí
õÿñòÿëÿð áöòöí ýåúÿíè éàòìûð, îòàãäà ýÿçèøèð, äîäàãàëòû øèêàéÿòëÿíèðëÿð.
Áåëÿ ùàëëàðäà áöòöí ýöíö éóõóëó îëóá, àéàãöñòö ìöðýöëÿéèðëÿð. Þçëÿðèíè
íàðàùàò âÿ ëöçóìñóç àïàðìàëàðû, ùÿéàò òÿðçèíèí ãåéðè-àäèëèéè áåëÿ õÿñòÿëÿ-
ðèí àèëÿäÿ éàøàìàñûíû ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ ìÿíàñûç ýÿçèíòèëÿðÿ,
åâäÿí ÷ûõûá ýåòìÿéÿ âÿ éà ãàïûíû áàüëàéûá åâäÿ òÿê-òÿíùà îòóðìàüà ìà-
ðàã îëóð. Áàüëû ãàïû àðõàñûíäà òÿê ãàëàí õÿñòÿëÿð áöòöí ýöíö äîíãóëäàíûð,
ìÿíàñûç èøëÿð ýþðìÿêëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Þçëÿðèíÿ õèäìÿò, ýèýèéåíà ãàéäà-
ëàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿí áåëÿ àäàìëàð íàòÿìèç, ñÿëèãÿñèç îëìàãëà ýöíáÿýöí

äöøêöíëÿøèð, ÿââÿëêè ñèìàëàðûíû èòèðèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû þçëÿðèíè «ñàüëàì»
áèëèð, òåç-òåç áàøãàëàðûíà èðàä òóòóðëàð.
Õÿñòÿëÿðèí ñîìàòèê ùàëû äà ýöíäÿí-ýöíÿ ïèñëÿøìÿéÿ áàøëàéûð. Äÿðè þç
åëàñòèêëèéèíè èòèðèð, áàøëàðûíûí òöêö, äèøëÿðè òþêöëìÿéÿ áàøëàéûð. Ýþçëÿðèí
øÿôôàôëûüû èòèð, öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíäÿ âÿ òÿíÿôôöñ îðãàíëàðûíäà õàðàêòåð
ïîçóíòóëàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ùÿðÿêÿòëÿðèí êîîðäèíàñèéàñû äà
ïîçóëóð, áÿáÿêëÿðè äàðàëûð, ÿëëÿðè-àéàãëàðû ÿñìÿéÿ áàøëàéûð. Òÿê-òÿê ùàëëàð-
äà åïèëåïñèéà úÿíýîëìàëàðûíû õàòûðëàäàí òóòìàëàð äà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áå-
ëÿ ùàëëàðäà áàø-áåéíèí äèýÿð îúàãëû ïàòîëîýèéàñûíûí, ìÿñÿëÿí, áåéèí äà-
ìàðëàðûíûí àòåðåîñêëåðîçóíóí îëìàñûíû âÿ îíóí ÿñàñ ïðîñåñÿ ãîøóëìàñûíû
äóøöíìÿê îëàð. Áåëÿëèêëÿ, ýþðöíäöéö êèìè, ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéè çàìàíû äè-
ýÿð õÿñòÿëèêëÿðäÿ îëäóüó êèìè øÿõñèééÿòèí åíìÿñè, ãëîáàë àüûë çÿèôëèéè,
åìîñèîíàë êöòëöê ÿëàìÿòëÿðè ãåéä åäèëèð.
Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíèí áàøëûúà úÿùÿòè àðà-ñûðà êÿñêèíëÿøìÿ âÿ ðåìèññèéà
âåðìÿêëÿ õðîíèê ýåäèøÿ ìàëèê îëìàñûäûð. Õÿñòÿëèéèí íèñáÿòÿí éöíýöë êå-
÷ÿí ôîðìàëàðûíäà ïðîñåñ èëëÿðëÿ äàâàì åäèð. Áÿçÿí èñÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèí-
äÿ öìóìè ùàëûí àüûðëàøìàñû ùÿð ùàíñû áèð ñîìàòèê õÿñòÿëèéèí ãîøóëìàñû íÿ-
òèúÿñèíäÿ òåç áèð çàìàíäà òÿëÿô îëóðëàð. Áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó-
íóí îëìàñû ãÿôëÿòÿí áåéèíÿ ãàíñûçìà âåðìÿêëÿ õÿñòÿíèí þëöìöíÿ ñÿáÿá
îëà áèëÿð.
Äåìÿê îëàð êè, áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéèíèí ïðîãíîçó
ïèñäèð. Õÿñòÿëèéèí ñÿìÿðÿëè ìöàëèúÿñè éîõäóð.
Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ ãóëëóã, ñèìïòîìàòèê ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åò-
ìÿê áàøëûúà øÿðòäèð. Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí, éàòàã éàðàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã
ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëèäèð.
Èíâîëéöñèéà äþâðöíäÿ áàø âåðÿí

àòèïèê àüûë çÿèôëèêëÿðè
Ïèê õÿñòÿëèéè
Õÿñòÿëèéè èëê äÿôÿ 1892-úè èëäÿ Ïðàãà (×åõèéà) ïñèõèàòðû À. Ïèê òÿñâèð
åòìèø âÿ áóíó ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéèíèí àòèïèê áèð âàðèàíòû îëäóüóíó ýþñòÿð-
ìèøäèð. Ùàçûðäà Ïèê õÿñòÿëèéèíèí áåéíèí àòðîôèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷û-
õàí ìöñòÿãèë õÿñòÿëèê îëìàñû êëèíèê âÿ ìîðôîëîæè òÿäãèãàòëàðëà òÿñäèã îëóí-
ìóøäóð. Õÿñòÿëèê 50—60 éàøëàðäà, ÿí-÷îõ ãàäûíëàðäà òÿñàäöô åäèëèð.
Ïèê õÿñòÿëèéèíèí áàøëûúà ÿëàìÿòè ñöðÿòëÿ øèääÿòëÿíÿí éàääàø âÿ àüûë çÿ-
èôëèéèäèð. Òåç-òåç òÿñàäöô åäÿí äèýÿð ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí äÿ-
éèøêÿíëèéèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Êÿñêèí íÿçÿðÿ ÷àðïàí àïàòèéà ÷àøãûíëûãëà

ÿâÿç îëóíóð. Áÿçÿí èñÿ ïñåâäîïàðàëèòèê ùàë, ìåéèë ïîçóíòóëàðû âÿ åéôîðèéà
èëÿ áèðëèêäÿ òÿçàùöð åäèð. Éàääàø ïîçóíòóñó î äÿðÿúÿäÿ êîáóä îëóð êè, õÿñ-
òÿ þç éàõûí àäàìëàðûíû áåëÿ òàíûéà áèëìèð, áèð ñààò ÿââÿë ýþðäöéö øÿõñëÿ
éåíèäÿí ñàëàìëàøûð, äöíÿí ùàðàäà îëäóüóíó, êèìëÿðëÿ ýþðöøäöéöíö äåéÿ
áèëìèð. Áÿçè ùàëëàðäà àôàçèéà ãåéä îëóíóð êè, áó äà Ïèê õÿñòÿëèéèíè äèýÿð
öçâè õÿñòÿëèêëÿðëÿ ãàðûøäûðìàüà èìêàí âåðèð. Ïèê õÿñòÿëèéèíèí äÿãèã
äèàãíîçó ÕÁÒ-10-óí òÿëÿáëÿðèíÿ ýþðÿ àøàüûäàêû âàúèá øÿðòëÿðÿ
ÿñàñëàíìàëûäûð: à) àðäûúûë îëàðàã àðòàí àüûë çÿèôëèéè (äåìåíñèéà); á) àëûí
ïàéû ÿëàìÿòëÿðèíèí öñòöíëöéö èëÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí åéôîðèéà, åìîñèîíàë
ñîëüóíëóã, êîáóä äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû (íàðàùàòëûã âÿ éà ñöñòëöê); ú)
éàääàøûí êîáóä øÿêèëäÿ ïîçóëìàñû.
Õÿñòÿëèéèí òàì èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíäÿ áèð ñûðà ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿð, î
úöìëÿäÿí, òåç-òåç òÿêðàð îëóíàí ìöðÿêêÿá ùÿðÿêÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëÿ áè-
ëÿð. Áó ùÿðÿêÿòëÿð øèçîôðåíèéà çàìàíû òÿñàäöô åäÿí ñòåðåîòèï ùÿðÿêÿòëÿð-
äÿí äàùà ìöðÿêêÿá îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíèí ñîíðàêû
ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ êîáóä ôèçèêè çÿèôëèê ÿëàìÿòëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð. Õÿñòÿëÿð
ìöñòÿãèë ùÿðÿêÿò åäÿ áèëìèð, êÿíàð àäàìëàðûí êþìÿéè îëìàäàí þçëÿðèíÿ
àäè õèäìÿò áåëÿ ýþñòÿðìÿê èãòèäàðûíäà îëìóðëàð. Íèòã ãàáèëèééÿòè î äÿðÿ-
úÿäÿ êîáóäëàøûð êè, õÿñòÿëÿðè áàøà äöøìÿê ãåéðè-ìöìêöí îëóð.
Õÿñòÿëèéèí ï ð î ã í î ç ó öìöäñèçäèð. Ïèê õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí
øÿõñëÿðèí þìðö óçóí îëìóð. Áÿçÿí ôèçèêè ùàëûí ïèñëÿøìÿñè, ñîìàòèê õÿñòÿ-
ëèêëÿðèí ãîøóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ 2—3 èë ìöääÿòèíäÿ òÿëÿô îëóðëàð.
Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéè
Õÿñòÿëèéè èëê äÿôÿ 1906-úû èëäÿ àëìàí ïñèõèàòðû âÿ ìîðôîëîãó À.
Àëòñùåéìåð òÿñâèð åòìèøäèð. Áó õÿñòÿëèéÿ êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíÿäÿê ãî-
úàëûã àüûë çÿèôëèéèíèí àòèïèê áèð ôîðìàñû êèìè áàõûëûðäû. Ùàçûðäà îíóí êëèíèê
âà ïàòîëîæè-àíàòîìèê úÿùÿòúÿ ìöñòÿãèë õÿñòÿëèê îëìàñû þçöíÿ äàùà ÷îõ òÿ-
ðÿôäàø òàïìàãäàäûð. Áÿçè õàðèúè ìöÿëëèôëÿðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ ïñèõè-
àòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíäà þëÿíëÿðèí 3,5—4,5%-íè Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíÿ òó-
òóëàíëàð òÿøêèë åäèð. Áöòöí ðóùè õÿñòÿëÿð àðàñûíäà èñÿ îíëàðûí ñàéû 0,3—0,5%-
äèð.
Õÿñòÿëèê ÿêñÿð ùàëëàðäà 50—55 éàøëàðäà ìåéäàíà ÷ûõûð. Ëàêèí òÿê-òÿê
ùàëëàðäà äàùà åðêÿí (47—50 éàøëàðäà) âÿ äàùà ýåú (57—65) éàøëàðäà áàøëà-
éà áèëèð. Ëàêèí áó õÿñòÿëèéèí 80-90 éàøëàðäà äà ðàñò ýÿëèíìÿñè àç äåéèë.
Áÿçè ìöÿëëèôëÿð 80 éàøûíäàêû øÿõñëÿðèí 30%-íèí áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëìàñûíû
ãåéä åäèðëÿð.
Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíèí ÿí áàøëûúà ÿëàìÿòè ïðîãðåññèâ øÿêèëäÿ èíêèøàô
åäÿí àüûë çÿèôëèéèäèð. Éàääàø ïîçóíòóëàðû ùÿì éàõûí, ùÿì äÿ óçàã ùàäèñÿ-
ëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Õÿñòÿëÿð ñîí äÿðÿúÿ éàääàøñûç îëóðëàð. Ýöíäÿëèê âÿçèôÿ
áîðúëàðûíû éåðèíÿ éåòèðìèð, éàõûí àäàìëàðû òàíûéà áèëìèð, ÿòðàô ìöùèòÿ óé-
üóíëàøìà ñîí äÿðÿúÿ ÷ÿòèíëÿøèð, çàùèðÿí ëàãåéä âÿ ñöñò ýþðöíöðëÿð. Áèð ãÿ-
äÿð ñîíðà õÿñòÿëÿðäÿ íàðàùàòëûã ÿëàìÿòëÿðè: éåðñèç ùÿðÿêÿòëÿð, áàøãàëàðûíà
ãàðøû äþçöìñöçëöê, éåðñèç äîíãóëäàíìàã âÿ éà èñòåùçàëû ýöëöø, þçöíÿ âÿ
ÿòðàôäàêûëàðà ãàðøû àãðåññèéà (ïàëòàðëàðûíû úûðìàã, ãÿôëÿòÿí çÿðáÿ åíäèðìÿê
âÿ ñ.) êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿðè åâäÿ ñàõëàìàã ÷ÿòèíëÿ-
øèð. Õÿñòÿõàíà øÿðàèòèíäÿ èñÿ äèããÿò âÿ ãóëëóã òÿëÿá åäèðëÿð. Äàíûøûã ãàáè-
ëèééÿòè òÿäðèúÿí ïîçóëóð. Îíëàðû àíëàìàã ÷ÿòèí îëóð, åéíè ñþçëÿðè àíëàøûëìàç
ôîðìàäà äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàð åäèðëÿð. Õÿñòÿõàíà èø÷èëÿðèíèí îíëàðà åòèíàñûçëûã
ýþñòÿðìÿñè õÿñòÿëÿðèí ýöúëö ðåàêñèéàñûíà ñÿáÿá îëóð. Îíëàðà ùöúóì åäèð,
òÿùãèðëÿð éàüäûðûðëàð. Õÿñòÿëèéèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ éàçû ãàáè-
ëèééÿòèíèí èòìÿñèäèð. Ýåòäèêúÿ õÿñòÿëÿðèí ùÿì ïñèõè, ùÿì äÿ ñîìàòèê ùàëû
ïèñëÿøèð, ïðîñåñÿ áèð ñûðà íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð äÿ: ÿçÿëÿëÿðèí ðèêèäëèéè, äÿðè
ùèññèééàòûíûí çÿèôëÿìÿñè, åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû âÿ ñ. ãî-
øóëà áèëÿð. Ïèê õÿñòÿëèéèíäÿ îëäóüó êèìè Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíäÿ äÿ îíëàð
óçóí ìöääÿò éàøàìûð, 3—5 èë ìöääÿòèíäÿ òÿëÿô îëóðëàð.
Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéèíèí åòèîïàòîýåíåçèíèí þéðÿíèëìÿñè èðñè àìèëèí î
ãÿäÿð äÿ ÷îõ îëìàìàñûíû ýþñòÿðèð — 10%-äÿê. Õðîìîñîì àïàðàòûíäà áàø
âåðÿí äÿéèøèêëèêëÿð úèääè ñóðÿòäÿ òÿäãèã îëóíóð. 1-úè âÿ 14-úö
õðîìîñîìëàðäà ïðåñåíèëèí 1 âÿ 2 àìèëèíèí îëìàñû àðòûã òÿñäèã åäèëìèøäèð.
Áåéèí òîõóìàñûíäà ýåäÿí ìåòîáîëèçìèí, î úöìëÿäÿí ãëóêîçàíûí
ìÿíèìñÿíèëìÿñè ïðîñåñèíèí âÿ àñåòèëõîëèí ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñûíûí
(îíóí àçàëìàñû) ÿùÿìèééÿòè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû
Õÿñòÿëèê 1872-úè èëäÿ Ùàíòèíãòîí òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèø âÿ îíóí àäû
èëÿ Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû àäëàíäûðûëìûøäûð. Áåéíèí àòðîôèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ
ÿìÿëÿ ýÿëÿí áó õÿñòÿëèéèí èðñè àìèëëÿðëÿ áàüëûëûüû àðòûã ñöáóò îëóíìóøäóð.
Õÿñòÿëèéèí èðñè òÿáèÿòèíè ñóáóò åäÿí òóòàðëû ôàêòëàðäàí áèðè îíóí òÿêéóìóð-
òàëû ÿêèçëÿð àðàñûíäà 100% ðàñò ýÿëèíìÿñèäèð.
Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû, àäÿòÿí, 45—47 éàøëàðäà, ëàêèí áèð ñûðà ùàëëàðäà äà-
ùà òåç (ùÿòòà 10—12 éàøëàðäà) ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Õÿñòÿëèéèí äàùà ýåú,
ìÿñÿëÿí, 60 éàøëàðäà èëê äÿôÿ òÿñàäöô åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð. Êèøèëÿð âÿ
ãàäûíëàð áó õÿñòÿëèéÿ ñàéúà åéíè áÿðàáÿðäÿ òóòóëóðëàð.
Õàñòÿëèéèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè ñþùáÿò âÿ ýÿðýèíëèê çàìàíû
ýöúëÿíÿí õîðåéàéàáÿíçÿð ùèïåðêèíåçëÿðèí âÿ ïñåâäîàôôåêòèâ ðåàêñèéàëàðûí
áàø âåðìÿñèäàð. Äèýÿð íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿçÿëÿ òîíóñóíóí åíìÿñè,
ýþç ãàïàãëàðûíûí ïòîçó âÿ íèòãèí ñÿëèñòëèéèíèí ïîçóëìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð.

Ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí òåç-òåç òÿñàäöô åäÿí éàääàøûí âÿ äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñè,
àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè, õÿñòÿíèí äàâðàíûøûíäà âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ þçöíö
áöðóçÿ âåðÿí ïîçóíòóëàðû, àãðåññèâ àíòèñîñèàë ùÿðÿêÿòëÿðè âÿ ñ. ýþñòÿðìÿê
îëàð.
Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû çàìàíû ìöøàùèäÿ îëóíàí àüûë çÿèôëèéèíèí áåéíèí
äèýÿð àòðîôèê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí àüûë çÿèôëèéèíäÿí ôÿðãè îäóð êè,
áóðàäà äåìåíñèéà äàùà éöíýöë ôîðìàäà îëìàãëà ÷îõ ëÿíý èíêèøàô åäèð. Áå-
ëÿ êè, õÿñòÿ èëëÿðëÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìÿäÿí þç ïåøÿñèíäÿ ÷àëûøûð, àí-
úàã îíóí ö÷öí ãåéðè-àäè îëàí èíòåëëåêòóàë èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí àúèçëèê
ýþñòÿðèð. Áèð ãÿäÿð ÷ÿòèíëèéÿ äöøÿðêÿí, ùÿð ùàíñû áèð çåùíè èøÿ úÿëá îëóíàð-
êÿí ýÿðýèíëèê êå÷èðèð âÿ ÿñÿáèëÿøèð. Äèããÿòèí òåç-òåç éàéûíìàñû, òÿôÿêêöðöí
àðäûúûëëûüûíûí ïîçóëìàñû, ÿãëè ãàáèëèééÿòèí õîðåéàéàáÿíçÿð øÿêèë àëìàñûíà
ñÿáÿá îëóð. Áÿçè õÿñòÿëÿðÿäÿ äèããÿòè äàùà ÷îõ úÿëá åäÿí îíëàðûí ïñèõîìî-
òîð îéàíìà âÿ ïàðòëàéûø ðåàêñèéàëàðûíà ùàçûð îëìàëàðûäûð. Åìîñèîíàë äà-
âàìñûçëûã, èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿð îíëàðû êÿíàð àäàìëàðà, àèëÿ öçâëÿðèíÿ, èø
éîëäàøëàðûíà ãàðøû äþçöìñöç åäèð, íàðàçûëûã éàðàäûð.
Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿ ÿí ìöùöì âÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí
áèðè äÿ ïàðàíîéàë ùàëëàðûí îëìàñûäûð. Ãûñãàíúëûã, ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðû
øÿêëèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí áó ÿëàìÿò áÿçÿí úÿôÿíý ìÿçìóíëó îëìàãëà þçö-
íöáþéöòìÿ, ìþùòÿøÿìëèê èäåéàëàðû èëÿ çÿíýèíëÿøèð. Áÿçÿí äàùà ÷îõ äàõèëè
îðãàíëàðëà ÿëàãÿäàð îëàí òàêòèë ùàëëöñèíàñèéàëàð ãåéä îëóíóð.
Ýÿíú éàøëàðäà òÿñàäöô åäÿí Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû ÿêñÿð ùàëëàðäà åïè-
ëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû âÿ õîðåéàéàáÿíçÿð ùèïåðêèíåçëÿðëÿ
úÿðÿéàí åäèð. Èíòåëëåêòóàë ãàáèëèééÿòèí çÿèôëÿìÿñè áåëÿ óøàãëàðà òÿùñèëèíè
äàâàì åòäèðìÿéÿ èìêàí âåðìèð.
Áåéíèí äèýÿð àòðîôèê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã Ùàíòèíãòîí õîðåéà-
ñûíûí ïðîãíîçó éàõøû îëà áèëÿð. Áåëÿ êè, áÿçè õÿñòÿëÿð äöçýöí ìöàëèúÿ íÿ-
òèúÿñèíäÿ óçóí èëëÿð åâ øÿðàèòèíäÿ éàøàìàã ãàáèëèééÿòèíè ñàõëàéà áèëèðëÿð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Õÿñòÿëèéèí ìöàëèúÿñè, ÿñàñÿí ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðëÿ
àïàðûëûð. Ýåíèø òÿòáèã åäèëÿí ïðåïàðàòëàðäàí ðåçåðïèíè (ñóòêàäà 0,75—1,5
ìã), òðèôòàçèíè (25—40 ìã), ñòåëëàçèíè (40—50 ìã) ãåéä åòìÿê îëàð. Ïñèõî-
òèê ÿëàìÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøäèéè âàõòëàðäà àìèíàçèíäÿí (èíéåêñèéà øÿêëèíäÿ)
èñòèôàäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð ÷îõ çÿèô
òÿçàùöð åäèð âÿ þí ïëàíäà íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð äóðóð. Áåëÿ îëäóãäà õÿñòÿ-
ëÿðè íåâðîëîýèéà øþáÿëÿðèíÿ éåðëÿøäèðìÿê âÿ îðàäà ìöàëèúÿ àïàðìàã ìÿñ-
ëÿùÿòäèð.
Áàø-áåéíèí àòðîôèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí

ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí åòèîëîýèéàñû âÿ ïàòîýåíåçè
Áó ãðóïà äàõèë îëàí õÿñòÿëèêëÿðèí åòèîëîýèéàñûíûí âÿ ïàòîýåíåçèíèí þé-
ðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí åëìè-òÿäãèãàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíè ãÿòè øÿ-
êèëäÿ èôàäÿ åòìÿê ùàçûðäà ìöìêöí äåéèë. ßêñÿð àëèìëÿð áåëÿ ùåñàá åäèð-
ëÿð êè, ãîúàëûã ïñèõîçëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû îðãàíèçìäÿ ýåäÿí áèîëîæè
ïðîñåñëÿðëÿ ñûõ ñóðÿòäÿ ÿëàãÿäàðäûð. Åíäîýåí àìèëëÿðëÿ éàíàøû ïñèõè òðàâ-
ìàëàðûí, ñîìàòîýåí çÿðÿðëè àìèëëÿðèí ðîëó äà ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Ñîí èëëÿðäÿ ìöàñèð ýåíåòèêàíûí íàèëèééÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí åëìè-òÿäãèãàò
èøëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð. Àëèìëÿðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ ãîúàëûã àüûë çÿ-
èôëèéèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû òÿìàéöëö ãîùóìëóã äÿðÿúÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã
àðòûá-àçàëà áèëèð. Ìÿñÿëÿí, âàëèäåéíëÿðäÿí áèðè õÿñòÿ îëìóøñà þâëàäëàð àðà-
ñûíäà õÿñòÿëèéèí òÿñàäöô åòìÿñè 4%, úöòéóìóðòàëû ÿêèçëÿðäÿ 8%, òÿêéó-
ìóðòàëû ÿêèçëÿð àðàñûíäà èñÿ 43%-äÿê îëà áèëÿð.
Ò. Ëàðñîíóí (1968) ôèêðèíúÿ ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû
àóòîñîì äîìèíàíò ýåíëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñîí èëëÿðäÿ àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð áó
õÿñòÿëèéèí àóòîèììóí ïðîñåñëÿðëÿ äÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áÿçè
àëèìëÿð áåéíèí àòðîôèéàñû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí õÿñòÿëèêëÿðèí (èëê íþâáÿäÿ,
Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéè) âèðóñ åòèîëîýèéàëû îëäóüóíó ãåéä åäèðëÿð. Äàùà äÿ-
ãèã þéðÿíèëÿí âÿ ïàòîýåíåòèê ÿùÿìèééÿòè ñöáóò åäèëÿí ôàêòëàðäàí áèðè äÿ
áåéèíäÿ ïàòîìîðôîëîæè äÿéèøèêëèêëÿðèí îëìàñûäûð.
Ìàêðîñêîïèê ìöàéèíÿ çàìàíû áåéíèí ìöõòÿëèô íàùèéÿëÿðèíäÿ áåéèí
ãèøàëàðûíûí áèð-áèðèíÿ áèòèøìÿñèíè âÿ òÿáèè ðÿíýèíèí äÿéèøìÿñèíè (òóòãóíëàø-
ìàñûíû) ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ìèêðîñêîïèê ìöàéèíÿäÿ èñÿ ùöúåéðÿëÿðèí
äåýåíåðàñèéàñûíû, ãàíãëèîç ùöúåéðÿëÿðèí ïèéëÿíìÿñèíè àøêàð åòìèøëÿð. Ìö-
àñèð äþâðäÿ êîìïéóòåð òîìîãðàôèéàñû, ïíåâìîåíñåôàëîãðàôèéà öñóëëàðû
õÿñòÿíèí ñàüëûüûíäà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Ì ÿ ù ê ÿ ì ÿ ï ñ è õ è à ò ð è é à å ê ñ ï å ð ò è ç à ñ û . Ãîúàëû-
ãþíö âÿ ãîúàëûã ïñèõîçëàðû çàìàíû èúòèìàè òÿùëöêÿëè ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðèë-
ìÿñè ùå÷ äÿ àç òÿñàäöô åòìèð. Âàõòûíäà ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñèíÿ úÿëá åäèëìÿ-
éÿí, íÿçàðÿòñèç ãàëàí õÿñòÿëÿð ýþçëÿíèëìÿç ùÿðÿêÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, àüûð
úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè (áàøãàñûíà õÿñàðÿò, éàíüûí òþðÿòìÿê âÿ ñ.) åäÿ áèëÿð-
ëÿð. Ïñèõîòèê âÿçèééÿòäÿ âÿ éà êÿñêèí àüûë çÿèôëèéè íÿòèúÿñèíäÿ úèíàéÿò òþ-
ðÿòìèø õÿñòÿëÿð àíëàãñûç ñàéûëûðëàð.
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí ñêëåðîçó èëÿ ÿëàãÿäàð

îëàðàã éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð
Àäÿòÿí, éàøëû øÿõñëÿðäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëå-
ðîçó, ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéè, òðîìáîàíãèò çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóëàð äàùà òåç-
òåç ðàñò ýÿëèíèð. Àäëàðû ÷ÿêèëÿí õÿñòÿëèêëÿðäÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðûí íå÷ÿ ôàèç
òÿñàäöô åòìÿñè äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèøäèð. Ïñèõè ïîçóíòóíóí àüûðëûüûíäàí àñûëû
îëàðàã áèð ÷îõ ùàëëàðäà áåëÿ õÿñòÿëÿðèí ïñèõèàòðà ìöðàúèÿò åòìÿìÿñèíè äÿ
íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåðëÿðèíèí ìÿëóìàòûíà ÿñàñÿí
ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëìóø éàøëû øÿõñëÿð àðàñûíäà áåéèí äàìàðëàðûíûí ïàòî-
ëîýèéàñû 23%-ÿ ãÿäÿð òÿøêèë åäèð.
Áåéèí äàìàðëàðûíûí õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëà-
ðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà áÿçè åêçîýåí àìèëëÿðÿ, ìÿñÿëÿí, èíòîêñèêàñèéàëà-
ðà, èíôåêñèéàëàðà, êÿëëÿ òðàâìàëàðûíà, áÿçè ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðÿ ÿùÿìèééÿò
âåðèëèð. Áó ãðóïà àèä åäèëÿí ïñèõè ïîçóíòóëàð, ÿëàìÿòëÿðèíèí ðÿíýàðÿíýëèéè
âÿ àüûðëûã äÿðÿúÿñè èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó, îðãàíèçìèí ìöãàâèìÿòè, êîìïåíñà-
òîð ìåõàíèçìëÿðèíèí âÿçèééÿòè âÿ äèýÿð àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Àòåðîñêëåðîòèê äÿéèøèêëèêëÿð äàìàð ñèñòåìèíèí ìöõòÿëèô øþáÿëÿðèíè ÿùà-
òÿ åäÿ áèëÿð. Áåéèí äàìàðëàðûíûí çÿäÿëÿíìÿñè çàìàíû ïðîñåñèí ùàíñû äà-
ìàðëàðäà úÿðÿéàí åòìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã êîáóä îúàãëû (ìàýèñòðàë äàìàð-
ëàð çÿäÿëÿíÿðñÿ) âÿ éà çÿðèô ôóíêñèîíàë ÿëàìÿòëÿð òÿñàäöô åäèëèð.
Ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîçóí êëèíèê ýåäèøèíäÿ 3 ìÿðùÿëÿ ãåéä åäèëèð: 1) áàø-
ëàíüûú ìÿðùÿëÿ; 2) êÿñêèí íÿçÿðÿ ÷àðïàí ïñèõè ïîçóíòóëàðëà ìöøàéèÿò îëó-
íàí ìÿðùÿëÿ âÿ 3) àüûë çÿèôëèéè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí äåìåíñèéà ìÿðùÿëÿëÿðè.
Ñêëåðîç íÿòèúÿñèíäÿ á è ð è í ú è ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ä ÿ ìåéäàíà ÷ûõàí èëêèí
ÿëàìÿòëÿðäÿí ïèñèõè ôÿàëëûüûí âÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñèäèð. Õÿñòÿëÿðäÿ ôèêèð
äàüûíûãëûüû, éàõûí ùàäèñÿëÿðè óíóòìàã, òåçéîðóëìàã êèìè ùàëëàð ãåéä îëó-
íóð. Þç âÿçèééÿòèíè áàøà äöøäöêëÿðèíäÿí îíëàð äÿðèí èçòèðàá êå÷èðèðëÿð. Áèð
ãÿäÿð ñîíðà ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ãåéðè-ñàáèò, ãûúûüà ãàðøû ïàòîëîæè ùÿññàñëûã,
åìîñèîíàë êþâðÿêëèê, àüëàìàüà ìåéèëëèê êèìè ÿëàìÿòëÿð èíêèøàô åòìÿéÿ
áàøëàéûð. Áÿçÿí àñòåíèéà èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí éöíýöë äåïðåññèéà äà îëà áè-
ëÿð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ïñèõîïàòàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿð: ìÿíàñûç ÿñÿáèëÿøìÿê, ÿò-
ðàôäàêûëàðëà ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿê, êîíôëèêò âÿçèééÿò éàðàòìàã êèìè ùàëëàð
äà áàø âåðèð. Õÿñòÿíèí øèêàéÿòëÿðè èïîõîíäðèê ìÿçìóíëó, áàøàüðûëàðû, áàø-
ýèúÿëëÿíìÿ, ãóëàãëàðäà êöé, éóõóíóí ïîçóëìàñû, äàõèëè îðãàíëàðûí ãåéðè-
íîðìàë ôÿàëèééÿòè âÿ ñ. îëóá äàâàìëû õàðàêòåð äàøûéûð. Íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð-
äÿí öç èííåðâàñèéàñûíûí àññèììåòðèéàñûíû, áÿáÿêëÿðèí èøûüà ðåàêñèéàñûíûí
çÿèô âÿ ãåéðè-áÿðàáÿð îëìàñûíû ýþñòÿðÿ áèëÿðèê. Áó ìÿðùÿëÿäÿ õÿñòÿëÿðèí
äàâðàíûøû êîáóä ïîçóëìóð âÿ àäè ñîìàòèê õÿñòÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíìèð.
Ïàòîëîæè àíàòîìèê ÿëàìÿòëÿð
Áåéèí ùöúåéëÿðèíèí
ãèäëàíìàñûíûí ïîçóëìàñû-
äèôôóç çÿäÿëÿíìÿ
Êè÷èê ãàí äìàðëàðèíûí

ÿòðàôûíäà áîø
ñàùÿëÿðèí éàðàíìàñû
Ãàíñûçìàëàð íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ùöúåéðÿëÿðèí ãèñìÿí
ìÿùâ îëìàñû
Ùåðîíòîëîæè õÿñòÿëÿðÿ éàðäûìûí òÿøêèëè
Ùåðîíòîëîæè
Åâëÿð
Öìóìè-
Àèëÿ
ñîìàòèê
Ùÿêèìëÿðè
Ùåðîíòî- Õÿñòÿõàíàëàð
ïñèõèàòðèéà
áðèãàäàëàðû
Èúìà-éàðäûì
Ýöíäöç õèäìÿòëÿðè
ñòàñèîíàðëàðû ïîòðàíàæ
Òèáá áàúûëàðû
Õÿñòÿëèéèí è ê è í ú è ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ èíòåëëåêòóàë-àìíåñòèê
ïîçóíòóëàð òÿçàùöð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Éàõûí ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû éàääàø äàùà
äÿðèí ïîçóëóð (Ðèáî ãàíóíó). Òÿôÿêêöð ïðîñåñèíäÿ äóðüóíëóã ãåéä îëóíóð,
èíòåëëåêòóàë ôÿàëèééÿò ÷ÿòèíëÿøèð. Åìîñèîíàë êþâðÿêëèéèí ïðîñåñÿ ãîøóëìàñû
íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëÿð çÿèô, êþìÿêñèç áèð ýþðêÿì àëûðëàð. Áó äþâðäÿ ìöõòÿ-
Ì öàë è ú ÿ
Ø Ôîñôàäèòèëõîëèíèí (ëèòñèí) âÿ àñåòèëõîëèí À-íûí

ñÿâèééÿñèíè àðòûðìàã
Ø Àñåòèëõîëèíèí àãîíèñòëÿðè (àïåòîëèí, áåòàíîêîï)
Ø Àñåòèëõîëèíåñòåðîçàíûí èíýèáèòîðëàðû
Ø Íîîòðîïëàð
Ø Ãàí òÿ÷ùèçàòûíû éàõøûëàøäûðàí ìàääÿëÿð
Ø Àíòèäåïðåññàíòëàð
Ø Íåéðîëåïòèêëÿð
Ø Ãåéðè-áåíçîäèàçåïèí òðàíêâëèçàòîðëàðû
ëèô ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð: ñàéûãëàìàëàð, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ÿùâàëûí åíìÿñè

— äåïðåññèâ ñèíäðîì, åïèçîòèê äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû òÿçàùöð åòìÿéÿ áàøëà-
éûð. Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè äàùà òåç-òåç ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿðèí àíàìíå-
çèíè òÿùëèë åäÿðêÿí ãîùóìëàð àðàñûíäà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñûíû, àëêîãî-
ëèçìÿ ìåéèëëèê, áèð ñûðà ïàòîõàðàêòåðîëîæè ÿëàìÿòëÿð, øöáùÿ âÿ ùÿéÿúàí, àó-
òèçì âÿ ñ. àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð. Ñàéûãëàìàëàð ìöíàñèáÿò, èçëÿìÿ, çÿ-
ùÿðëÿìÿ, ãûñãàíúëûã, èïîõîíäðèê ìÿçìóíëó îëóá, õÿñòÿëÿðèí êöëëè ìèãäàð-
äà øèêàéÿòëÿðè ôîíóíäà úÿðÿéàí åäèð. Îíëàðà áàñãûí åäèëäèéèíè, øåéëÿðèíèí
îüóðëàíäûüûíû, çÿùÿðëÿíäèêëÿðèíè, àúëûüà âÿ èøýÿíúÿéÿ ìÿùêóì åäèëäèêëÿ-
ðèíè ñþéëÿéèðëÿð. Ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàëàðû úÿôÿíý ìÿçìóíëó îëìàñû èëÿ
ôÿðãëÿíèð. Áèð õÿñòÿ 74 éàøëû àðâàäûíûí 18 éàøëû áèð îüëàíëà èíòèì ìöíàñè-
áÿòäÿ îëìàñûíû ñþéëÿéèð, ÿòðàôäàêûëàðûí áóíà èíàíìàäûüûíû åøèòäèêäÿ ÿñÿáè-
ëÿøèðäè.
Áÿçè ùàëëàðäà àòåðîñêëåðîòèê ïñèõîç çàìàíû íèòãèí âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèí ëÿí-
ýèìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð ôîíóíäà ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ
ùàëëöñèíàñèéàëàðû, àüûð äåïðåññèéàëàð áàø âåðèð. Äèýÿð ùàëëàðäà èñÿ þçöíö
òÿãñèðëÿíäèðìÿ, þçöíöêè÷èëòìÿ ñàéûãëàìàëàðû öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Áåéèí
äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí äåïðåññèéà ùàëû áèð
íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí áèð íå÷ÿ àéà ãÿäÿð äàâàì åäÿ áèëÿð. Áó ùàëûí àðäûíúà åìî-
ñèîíàë êþâðÿêëèê, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ãåéðè-ñàáèòëèéè âÿ éöíýöë àüûë çÿèôëèéè
èíêèøàô åäèð. Äåïðåññèâ-ïàðàíîèä ñèíäðîìëà úÿðÿéàí åäÿí ïñèõîç ùàëû äÿôÿ-
ëÿðëÿ òÿêðàð îëóíà áèëÿð.
Áÿçÿí àòåðîñêëåðîòèê ïñèõîç äöøöíúÿ ïîçóíòóñó èëÿ áèðëèêäÿ áàø âåðèð.
Áåëÿ õÿñòÿëÿðèí àíàìíåçèíäÿ àüûð ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð, êÿëëÿ òðàâìàëàðû,
àëêîãîëèçì àøêàð åäèëèð. Ïñèõîç ùàëû, àäÿòÿí, äöøöíúÿíèí äåëèðèîç âÿ éà àëà-

ãàðàíëûã ùàëû èëÿ áàøëàéûð âÿ äàâàìëû îëóð. Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû
êÿñêèí îéàíìà, ãîðõó, áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñû äà ìåéäàíà ÷ûõûð. Íàðàùàòëûã
âÿçèééÿòèíäÿ õÿñòÿëÿð ùàðàñà ãà÷ìàã èñòÿéèð, àðà-ñûðà èçëÿìÿ, ìöíàñèáÿò
ñàéûãëàìàëàðû ñþéëÿéèðëÿð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñè äà-
ùà äà ìöðÿêêÿáëÿøèð, èôëèú ÿëàìÿòëÿðè, àôàçèéà, àïðàêñèéà ãåéä îëóíóð. Áå-
ëÿ ùàë õÿñòÿëèéèí ïðîãíîçóíó àüûðëàøäûðûð.
Õÿñòÿëèéèí ö ÷ ö í ú ö ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ ïðîñåñèí àüûðëûüûíäàí
àñûëû îëàðàã èíñóëò âÿ úÿíýîëìà òóòìàëàðû áàø âåðÿ áèëÿð. Ïàðîêñèçìàë õà-
ðàêòåðëè áåëÿ ùàëëàð ãÿôëÿòÿí, áàøýèúÿëëÿíìÿ ÿëàìÿòè èëÿ áàøëàéûð. Õÿñòÿëÿð
ýþçëÿðèíÿ ãàðàíëûã ÷þêìÿñèíäÿí øèêàéÿò åäèð, ñîíðà èñÿ äöøöíúÿ ïîçóëóð,
äöøöíúÿ àéäûíëàøäûãäà èñÿ íèòãèí ïîçóëìàñû, ÿòðàôëàðäà êåéëÿøìÿ ãåéä
îëóíóð. Áèð íå÷ÿ ýöí äàâàì åäÿí úÿíýîëìà òóòìàëàðû ìöÿééÿí ìöääÿò-
äÿí ñîíðà áèð ãÿäÿð éöíýöë èôëèú ÿëàìÿòëÿðè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Úÿíýîëìà òóò-
ìàëàðû êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíÿ ýþðÿ åïèëåïñèéà òóòìàëàðûíû õàòûðëàäà áèëÿð. Òóò-
ìàäàí ñîíðà õÿñòÿëÿðäÿ äöøöíúÿ ïîçóíòóñó: êåéëÿøìÿ, ÷àøãûíëûã, áÿëÿäëè-
éèí ïîçóëìàñû âÿ éà ïñèõîìîòîð îéàíìà áàø âåðèð. Áÿçÿí äèñôîðèéà, øÿõ-
ñèééÿòèí åïèëåïñèéà òèïëè äÿéèøìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä îëóíóð.
Àüûë çÿèôëèéè, àäÿòÿí, áèðèíúè òóòìàäàí 8—10 èë êå÷äèêäÿí ñîíðà òÿçàùöð
åòìÿéÿ áàøëàéûð âÿ ëîêóíàð õàðàêòåðëè îëóð. Àüûë çÿèôëèéèíèí èíêèøàô åòìÿ-
ñèíÿ áàõìàéàðàã õÿñòÿëÿð áÿçè øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíè èòèðìèðëÿð. Óçóí ìöä-
äÿò ìÿøüóë îëäóãëàðû ñÿíÿòëÿðèíè, âÿðäèøëÿðèíè ñàõëàéà áèëèðëÿð. Þçëÿðèíÿ
òÿíãèäè éàíàøûðëàð. Áÿçè òÿñàäöôëÿðäÿ èíòåëëåêòóàë ïîçóíòóëàð òàìàìèëÿ áÿð-
ïà îëóíóð âÿ óçóíìöääÿòëè ðåìèññèéà éàðàíûð. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû ÿêñÿð
òÿñàäöôëÿðäÿ øÿõñèééÿòèí äåãðàäàñèéàñûíû àðàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îë-
ìóð. Õÿñòÿëÿð áèð ãÿäÿð þçëÿðèíÿ òÿíãèäè éàíàøìàëàðûíà áàõìàéàðàã ôàé-
äàëû ÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëà áèëìèðëÿð. ßââÿëêè áàúàðûã âÿ ãàáèëèééÿòëÿðè èòèð,
éàõûí àäàìëàðà ìöíàñèáÿòëÿðè äÿéèøèð, éàääàøñûçëûã âÿ êþâðÿêëèê îíëàðà
àúèçàíÿ áèð ýþðêÿì âåðèð.
Ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû ýåòìÿñè äÿ áó õÿñòÿëèê
ö÷öí õàðàêòåðèêäèð. Áÿäÿíèí õàðèúè ñÿòùè, õöñóñÿí ñèôÿòè ãûðûøëàðëà þðòöëöð,
äÿðè ñàíêè þç òÿáèèëèéèíè èòèðèð, ÿëëÿðäÿ, áàøäà ÿñìÿ ãåéä îëóíóð, øÿõñ þç éà-
øûíäàí áþéöê ýþðöíöð. Ñîìàòèê âÿçèééÿòèí àüûðëàøìàñû ìèîêàðäèò, àíåâ-
ðèçì, àðòåðèàë òÿçéèãèí àðòìàñû, éàòàã éàðàëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èëÿ ìöøà-
éèÿò åäèëèð. ßêñÿð õÿñòÿëÿð ýåúÿ éóõóñóíóí ïîçóëìàñûíäàí, ýöíäöçëÿð èñÿ
äàèìà ìöðýöëÿìÿêäÿí øèêàéÿòëÿíèðëÿð.
Áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó çàìàíû ãåéä îëóíàí íåâðîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿð: áÿáÿêëÿðèí èøûüà ðåàêñèéàñûíûí çÿèôëÿìÿñè, áóðóí-äîäàã áöêöøö-
íöí ùàìàðëàíìàñû, Ðîìáåðã âÿçèééÿòèíäÿ ìöâàçèíÿòèí ïîçóëìàñû, áàð-

ìàãëàðûí òðåìîðó ÿëàìÿòëÿðè áþéöê äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Õÿñòÿëèê àðà-ñûðà éàõøûëàøìà âåðñÿ äÿ, õðîíèê ýåäèøëè îëóá, òÿäðèúÿí
àüûðëàøìà õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Õÿñòÿëèéèí ãîúà éàøëàðäà áàøëàìàñû âÿ
äåïðåññèéà ÿëàìÿòëÿðè èëÿ úÿðÿéàí åòìÿñè ïðîãðåäèåíòëèéèí éöêñÿê îëìàñû-
íû ýþñòÿðèð. ßëàâÿ çÿðÿðëè àìèëëÿðèí ãîøóëìàñû öìóìè âÿçèééÿòè äàùà äà
àüûðëàøäûðûð âÿ òåç áèð çàìàíäà àüûë çÿèôëèéèíÿ ñÿáÿá îëóð.
Å ò è î ï à ò î ý å í å ç è . Õÿñòÿëèéèí åòèîïàòîýåíåçèíè àðàøäûðìàçäàí
ÿââÿë ìàðàãëû áèð ñóàëû àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Íÿ ö÷öí áåéèí àòåðîñêëå-
ðîçóíà òóòóëàí áöòöí õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè ãåéä îëóíìóð? Ñàüëû-
üûíäà ùÿð òÿðÿôäÿí ãàïàëû îëàí áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíäÿ ýåäÿí ùèñòîëîæè âÿ áè-
îêèìéÿâè ïðîñåñëÿðèí þéðÿíèëìÿìÿñèíèí ÷ÿòèíëèéè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Òÿäãèãàò÷ûëàðûí áèð ÷îõó àòåðîñêëåðîçóí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû áèîêèìéÿâè
ïîçóíòóëàðëà: ëèïèä ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû âÿ õîëåñòåðèíèí àðòìàñû èëÿ
ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð. Äàìàðëàðûí äèâàðëàðûíà ÷þêÿí òîêñèê åëåìåíòëÿðèí òÿñèðè
äÿ íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Ïàòîëîæè ïðîñåñèí èíêèøàôûíà øÿðàèò éàðàäàí àìèëëÿð
äÿ óíóäóëìàìàëûäûð. Îíëàðäàí èðñè àìèëëÿðè, ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñû-
íû, îðãàíèçìèí èììóíîáèîëîæè ðåàêòèâëèéèíè, äîìèíàíòëûã òÿøêèë åäÿí åêçî-
ýåí çÿùÿðëè àìèëëÿðè âÿ ïñèõîýåíèéàëàðû õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ñå-
ðåáðàë àüûë çÿèôëèéèíèí èíêøàôûíäà ãàí äþâðàíûíûí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
ÿìÿëÿ ýÿëÿí äåñòðóêòèâ ïðîñåñëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð.
Ï à ò î ë î æ è - à í à ò î ì è ê ì ö à é è í ÿ ä ÿ, íÿèíêè áåéèí äà-
ìàðëàðûíäà, åéíè çàìàíäà äèýÿð îðãàíëàðäà — öðÿêäÿ, àîðòàäà, áþéðÿêëÿð-
äÿ âÿ ñ.-äÿ ñêëåðîòèê äÿéèøèêëèêëÿð àøêàð åäèëèð. Áåéèí ìàääÿñèíèí ôèáðîç
ãàëûíëàøìàñû, îíëàðûí éóìøàëìàñû âÿ ãàíñûçìàëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, íÿ-
òèúÿäÿ èñÿ ÷àïûãëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè, ïðîñåñèí ïàòîëîæè-àíàòîìèê äÿéèøèê-
ëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Áåéèí ãàí äàìàðëàðûíûí ãàëûíëàøìà-
ñû íÿòèúÿñèíäÿ îíëàðûí äèâàðûíäà òóìóðúóãëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó äà, þç íþâ-
áÿñèíäÿ, áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíèí ãèäàëàíìàñûíûí ïîçóëìàñûíà, îíëàðûí ãèñ-
ìÿí ìÿùâèíÿ âÿ ãëèéà òîõóìàñûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Õÿñòÿëèéèí êëè-
íèêàñû ñêëåðîòèê ïðîñåñèí ëîêîëèçàñèéàñûíäàí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí åäèëèð.
Ìàýèñòðàë äàìàðëàðûí çÿäÿëÿíìÿñè äàùà êîáóä ïîçóíòóëàðà, ãàáûãàëòû ñà-
ùÿëÿðèí çÿäÿëÿíìÿñèíÿ, éåðèøèí ïîçóëìàñûíà, ñöñòëöéÿ, ÿçýèíëèéÿ, áåéèí
ãàáûüûíûí çÿäÿëÿíìÿñè èñÿ èíòåëëåêòèí âÿ éàääàøûí ïîçóíòóëàðûíà ñÿáÿá
îëóð.
Áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ìöùöì
ïàòîëîæè-àíàòîìèê äÿéèøèêëèêëÿð àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
298
1) Áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíèí ãèäàëàíìàñûíûí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äèôôóç

çÿäÿëÿíìÿ;
2) Êè÷èê ãàí äàìàðëàðûíûí ÿòðàôûíäà áîøëóã çîíàëàðûíûí éàðàíìàñû;
3) Ãàíñûçìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ùöúåéðÿëÿðèí ãèñìÿí ìÿùâ îëìàñû.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à . Ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîçó àüûë
çÿèôëèéèíäÿí òÿúðèä åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Àòåðîñêëåðîòèê äÿéèøèêëèêëÿ-
ðèí ÷îõ äà éàøëû îëìàéàí àäàìëàð àðàñûíäà òÿñàäöô åòìÿñè, øÿõñè êåéôèééÿò-
ëÿðèí òàìàìèëÿ ïîçóëìàìàñû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîç
ö÷öí ëîêóíàð, ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéè ö÷öí èñÿ ãëîáàð ÿëàìÿòëÿð õàðàêòåðèêäèð.
Èíñóëò âÿ úÿíýîëìà ùàëëàðû ïàòîëîýèéàíûí äàìàð ìÿíøÿëèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð.
Áåéèí ñèôèëèñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã àòåðîñêëåðîç ïðîñåñè ðåãðåäèåíò õàðàêòåð äà-
øûéûð. Åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð òóòìàëàðëà ýåäÿí àòåðîñêëåðîçó åïèëåïñèéà õÿñòÿ-
ëèéèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿðêÿí úÿíýîëìàëàðûí ùàíñû éàøäà áàøëàíìàñûíà (àòå-
ðîñêëåðîçäà, àäÿòÿí, 50 éàøäàí ñîíðà ðàñò ýÿëèíèð), îúàãëû ÿëàìÿòëÿðèí îëóá-
îëìàìàñûíà, åïèëåïòèê øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðèíÿ ôèêèð âåðèëìÿëèäèð. Ùèïåð-
òîíèê ïñèõîçëàðû áó õÿñòÿëèêäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí ÿñàñ úÿùÿòëÿð ïàòîëîæè ÿëàìÿò-
ëÿðèí äàùà éöíýöë ýåäèøè, àç âàõò ÷ÿêìÿñè, åìîñèîíàë êþâðÿêëèéèí îëìàìà-
ñû âÿ äàùà ýÿíú éàøëàðäà áàø âåðìÿñèäèð.
Ì ö à ë è ú ÿ öñóëëàðûíû ïëàíëàøäûðàðêÿí ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîçà ñÿáÿá
îëàí àìèëëÿðÿ ãàðøû ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿðè þí ïëàíà ÷ÿêìÿê âàúèá ùåñàá
åäèëìÿëèäèð. Áåëÿ êè, õÿñòÿíèí ãèäàëàíìà âÿ ÿìÿê ðåæèìèíÿ, èñòèðàùÿòèíÿ,
ïèñ àäÿòëÿðÿ (àëêîãîë, ñèãàðåò âÿ ñ.) àëóäÿ÷èëèéèíÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿêñ âà-
ñèòÿëÿð òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. Ãèäàíûí êåéôèééÿòèíÿ, îíóí òÿðêèáèíäÿ êàðáîùèä-
ðàòëàðûí, õîëåñòåðèíèí ìèãäàðûíà äèããÿò éåòèðìÿëè, âèòàìèíëÿðëÿ çÿíýèí îëàí
ãèäàëàðà öñòöíëöê âåðèëìÿëèäèð.
Ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàðäàí íîðåòèñòåðîí-àñåòàòäàí, î úöìëÿäÿí, àíîáàëèê
ñòåðîèäëÿðäÿí — íåðîáîë, ðåòîáàëèë, áèîñòèìóëéàòîðëàðäàí — àìèíàëîí, åíñå-
ôàáîë, ïèðàñåòàìäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Ìöàëèúÿíèí ýåäèøèí-
äÿ ãàí òÿçéèãèíÿ íÿçàðÿò åäèëìÿëè, èñòèðàùÿò ðåæèìèíÿ úèääè ÿìÿë îëóíìàëû-
äûð.
Õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè âÿ àüûë çÿèôëèéè îëäóüó ùàëäà ÿìÿê ãàáè-
ëèééÿòè èòèð. Ïñåâäîíåâðîòèê âÿ éà êÿñêèí îëìàéàí öçâè ÿëàìÿòëÿðäÿ ôÿðäè
ãàéäàäà òÿòáèã åäèëÿí éöíýöë èø øÿðàèòè âÿ ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðè ìÿñëÿùÿò
ýþðöëöð.
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí äèýÿð õÿñò. íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîç. 299
Êÿñêèí ïñèõîç âÿ éà àüûë çÿèôëèéè ãåéä îëóíäóüó ùàëëàðäà úèíàéÿò
ÿìÿëëÿðè òþðÿäèëÿðñÿ, áåëÿ õÿñòÿëÿð àíëàãñûç ùåñàá åäèëèð, ìöùàêèìÿ îëóí-
ìóðëàð. Ëàêèí ìöõòÿëèô ñÿâèééÿëè ìÿúáóðè ìöàëèúÿéÿ úÿëá åäèëèðëÿð.

ÕIV ÔßÑÈË
ÁÀØ- ÁÅ ÉÈÍ ÄÀ Ì ÀÐ ËÀ ÐÛ ÍÛÍ

ÄÈÝ ß Ð Õß ÑÒß ËÈÊ Ëß ÐÈ Íß ÒÈ Úß ÑÈÍ Äß
ÉÀ ÐÀ ÍÀÍ Ï ÑÈ ÕÈ Ï Î ÇÓÍ ÒÓ ËÀÐ
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí äå-

ìåíñèéà âÿ äèýÿð ïñèõè ïîçóíòóëàð «Ýåðèéÿ èíêèøàô âÿ ãîúàëûã äþâðöíäÿ
ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàð» áþëìÿñèíäÿ âåðèëìèøäèð. Áó áþëìÿäÿ èñÿ
ùèïåðòîíèéà âÿ ùèïîòîíèéà çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ïîçóíòóëàðäàí áÿùñ åäèëÿ-
úÿêäèð.
Ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû

ïñèõè ïîçóíòóëàð
Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïî-
çóíòóëàð áåéèí äàìàðëàðûíûí àòåðîñêëåðîçó èëÿ øÿðòëÿíèð. Ëàêèí áÿçÿí èíñóëò
êå÷èðìèø øÿõñëÿðäÿ àòåðîñêëåðîòèê äÿéèøèêëèêëÿð àøêàð åäèëìèð. Áåëÿ ùàëëàð-
äà ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè èç ãîéìàäàí êå÷èá-ýåäèð âÿ îúàã ÿëàìÿòëÿðè ãåéä
îëóíìóð.
1922-úè èëäÿ Ã. Ô. Ëàíã ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéèíèí íåéðîýåí ìÿíøÿëè îë-
ìàñû ôèêðèíè èðÿëè ñöðìöøäöð. 20—30-úó èëëÿðäÿ ïñèõîíåâðîëîãëàð ìöñòÿãèë
ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéèíèí ïñèõè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëìàñû èäåéàñûíû ñþéëÿäè-
ëÿð. Äàùà ñîíðà, 60-úû èëëÿðäÿ À. Ë. Ìéàñíèêîâ áèðè-áèðèëÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿ-
äàð îëàí èêè ìöñòÿãèë õÿñòÿëèéèí — ùèïåðòîíèéà âÿ ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîçóí
ìþâúóä îëäóüóíó øÿðù åòäè. Ïñèõè ïîçóíòóëàð âåðÿ áèëÿí ùèïåðòîíèéà õÿñ-
òÿëèéè ùÿì èíâîëöñèéà äþâðöíäÿ, ùÿì äÿ äàùà åðêÿí éàøëàðäà òÿñàäöô åäÿ
áèëÿð. Õÿñòÿëÿð áàøàüðûñûíäàí, áàøýèúÿëëÿíìÿäÿí, öðÿê íàùèéÿñèíäÿ àüðû-
ëàðäàí, ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí àçàëìàñûíäàí, òåçéîðóëìàäàí, áÿçÿí ÷îõ
éöêñÿê ðÿãÿìëÿðÿ ÷àòàí ãàí òÿçéèãèíèí àðòìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Ùè-
ïåðòîíèéà õÿñòÿëèéè öðÿê âÿ áþéðÿê õÿñòÿëèéè, åíäîêðèí ïîçóíòóëàð, óçóí-
ìöääÿòëè åìîñèîíàë ýÿðýèíëèê âÿ áàøãà àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëÿð.
Êëèìàêòåðèê äþâðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ùèïåðòîíèéà ýÿíú éàøëàðà íèñáÿòÿí éöíýöë
êå÷èð. Ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîçäàí ôÿðãëè îëàðàã ùèïåðòîíèéà çàìàíû äàìàð äè-
âàðëàðûíäà êîáóä ìîðôîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð îëìóð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, éàë-
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí äèýÿð õÿñò. íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîç. 301
íûç áåëÿ ùàëëàðäà äàìàðëàðûí èííåðâàñèéàñûíûí âÿ áåéèí òîõóìàñûíûí ãàíëà

òÿúùèç îëóíìàìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ñïàçì âÿ èíñóëò ÿëàìÿòëÿðè áàø âåðèð.
Ùèïåðòîíèêëÿðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí, èíñóëò, àäÿòÿí, òåç êå÷èá-ýåäèð, ëà-
êèí áÿçè ùàëëàðäà àüûð íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëèð.
Ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéèíè ïñèõîòèê âà ãåéðè-ïñèõîòèê ôîðìàëàðà áþëìÿê
ìöìêöíäöð. Ãåéðè-ïñèõîòèê ôîðìàéà àñòåíèê, íåâðîòèê, íåâðîçàáÿíçÿð,
ïñèõîïàòàáÿíçÿð ôîðìàëàð àèääèð. Áó ùàëëàð áåéíèí ãàíëà òÿúùèç åäèëìÿñè-
íèí âÿ îíóí êîìïåíñàòîð ìåõàíèçìëÿðèíèí ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ìåé-
äàíà ÷ûõûð. Èñòåðèê, ñåðåáðîñòåíèê, àñòåíî-äåïðåññèâ âÿ àñòåíî-èïîõîíäðèê
ñèíäðîìëàð äàùà òåç-òåç, ôîáèéàëàð èñÿ àç ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð. Õÿñòÿëÿð
áàøàüðû, áàøýèúÿëëÿíìÿ, òåçéîðóëìà, öìóìè çÿèôëèê, ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûã-
äàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Øöáùÿëè-òÿøâèø, èïîõîíäðèéà, ÿùâàëûí ïèñëÿøìÿñè ÿëà-
ìÿòëÿðè äÿ ãåéä îëóíà áèëÿð.
Ãîðõó èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí, áÿëÿäëèéèí êîáóä øÿêèëäÿ ïîçóëìàñû, îéàí-
ìà ùàëëàðû, éàëàí÷û õàòûðëàìàëàð (êîíôàáóëéàòîð ôîðìàäà) ùèïåðòîíèéà ïñè-
õîçëàðûíäà òåç-òåç ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áÿçÿí ãûñàìöääÿòëè ïàðàíîéàë ôèêèð-
ëÿð, ñèñòåìëÿøìèø ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìà èäåéàëàðû òÿñàäöô åäèð. Áÿçÿí èñÿ
ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû ãåéä îëóíóð. Áèð ãàéäà îëàðàã, áó êèìè
ÿëàìÿòëÿð áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí ÷îõ ÷ÿêìèð âÿ àìíåçèéà èëÿ ãóðòàðûð.
Áåéèí ãàí äþâðàíûíûí êÿñêèí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ (èíñóëò, ùèïåðòîíèê
êðèç, ñóáàðîõíîèäàë ãàíñûçìàëàð) ìåéäàíà ÷ûõàí ñîíðàêû ùàëëàð ïàòîëîýèéà-
íûí àüûðëûüûíäàí âÿ ëîêàëèçàñèéàñûíäàí àñûëû îëóð. Áó çàìàí éàääàø çÿèôëè-
éèíäÿí àüûë çÿèôëèéèíÿäÿê ÿëàìÿòëÿð èíêèøàô åäÿ áèëÿð. «Êÿñêèí äåìåíñèéà-
íû» õàòûðëàäàí ÿëàìÿòëÿð çàìàíû áöòöí ïñèõè ôóíêñèéàëàð ÷ÿòèíëÿøèð, íèòã ãà-
áèëèééÿòè ïîçóëóð, õÿñòÿëÿð ãÿìýèí, ùÿéÿúàíëû ýþðöíöðëÿð. Ëàêèí, áóíóíëà
éàíàøû, ùÿòòà éàääàøû õåéëè çÿèôëÿéÿí õÿñòÿëÿð þç øÿõñè âÿ ïåøÿ êåéôèééÿò-
ëÿðèíè èòèðìèðëÿð. Ïåøÿ âÿðäèøëÿðè ñàõëàíûëûð, þçëÿðèíÿ òÿíãèäè éàíàøà áèëèðëÿð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû ïîçóíòóëàð ïñåâäîïàðàëèòèê
òèïëè îëóð. Õÿñòÿëÿð ñþùáÿòúèë, ÷îõäàíûøàí, ÿùâàëè-ðóùèééÿëÿðè éöêñÿëìèø,
ëàêèí áèð ãÿäÿð êþâðÿê îëóðëàð. Õÿñòÿëÿðèí âÿçèééÿòè ýåúÿëÿð ýöíäöçÿ íèñ-
áÿòÿí ïèñëÿøèð, þçöíÿ òÿíãèä àçàëûð. Áó êèìè ùàëëàð áÿäõàññÿëè ùèïåðòîíèéà
ö÷öí õàðàêòåðèêäèð.
Ùèïåðòîíèê ïñèõîçóí ýåäèøè äàëüàâàðû îëóá ãàí òÿçéèãèíäÿí âÿ ùèïåðòî-
íèê êðèçëÿðèí áàø âåðìÿñèíäÿí àñûëû îëóð.
Ùèïåðòîíèê ïñèõîçëàð çàìàíû àøêàð åäèëÿí ï à ò î ë î æ è - à í à ò î -
ì è ê äÿéèøèêëèêëÿð, ÿñàñÿí êè÷èê äàìàðëàðûí ÿòðàôûíäà ãåéäÿ àëûíûð. Òèïèê
ÿëàìÿòëÿðäÿí íþãòÿâàðû ãàíñûçìàëàðû, ãàíñûçìà íàùèéÿñèíäÿ êè÷èê êèñòàë-
ëàðûí îëìàñûíû (àü ìàääÿ âÿ ãàáûãàëòû äöéöíëÿðäÿ) âÿ ãàáûã íàùèéÿñèíäÿ
áîøëóãëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè ãåéä åòìÿê îëàð.
302
Ñåðåáðàë äàìàðëàðûí ùèïîòîíèéàñû çàìàíû

Þç ìÿíøÿéèíÿ ýþðÿ áó õÿñòÿëèê ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéèíÿ éàõûí îëäóüó
ö÷öí, áó çàìàí òÿñàäöô åäÿí ïñèõè ïîçóíòóëàðûí êëèíèêàñû äà áèðè-áèðèíäÿí
àç ôÿðãëÿíèð. Ùèïîòîíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðûí éàðàíìàñûíäà
ìöõòÿëèô çÿðÿðëè àìèëëÿðèí, ìÿñÿëÿí, êÿëëÿ òðàâìàëàðûíûí, àëêîãîëèçìèí âÿ
äèýÿð èíòîêñèêàñèéàëàðûí, öìóìè éîðüóíëóüóí ÿùÿìèééÿòè áþéöêäöð. Áó
àìèëëÿðèí, ÿëÿëõöñóñ àùûë éàøëàðäà áàø âåðìÿñè áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõè ïî-
çóíòóëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð.
Òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè àñòåíèéàäûð. Áó çàìàí õÿñòÿëÿð
áàøàüðûäàí, áàøýèúÿëëÿíìÿäÿí, òåçéîðóëìàäàí, ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíèí åíìÿ-
ñèíäÿí âÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðÿ
÷îõ íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð. Àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿð, õöñóñÿí äåïðåññèâ
ùàëëàð äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Áó çàìàí ãûñàìöääÿòëè äöøöíúÿ ïîçóíòó-
ëàðû, äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ùàëû ãåéä îëóíóð. Ëàêèí áåëÿ ùàëëàð óçóí ìöä-
äÿò äàâàì åòìèð. Íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè âåýåòàòèâ
ïîçóíòóëàð ìöøàùàäÿ åäèëÿ áèëÿð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿðêÿí áåéíèí äàìàð
õÿñòÿëèêëÿðèíèí ïàòîýåíåçèíäÿ áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíèí ãàíëà òÿúùèçèíèí ïî-
çóëìàñûíûí áàøëûúà àìèë îëìàñûíû íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ìöàëèúÿíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè ãàí òÿúùèçàòûíû íîðìàéà ñàëìàã, ñïàçìû àðàäàí
ãàëäûðìàãäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ ùèïîòåíçèâ äàìàðýåíÿëäèúè — àìèçèë, áåëëàäîí-
íà, àíòèàäðåíåðýèê — ïèðîêñàí, ãàíãëîáëàêàòîðëàð — ïèðèëåí, áåíçîíåêñîí
ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Ïñèõîíåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí òðàíêâèëèçàòîðëàð (ñè-
áàçîí, òàçåïàì), éóõóýÿòèðèúè ìàääÿëÿð (ðóäîòåë, ðàäåäîðì, çîëïèä âÿ ñ.)
ýåíèø øÿêèëäÿ èøëÿäèëìÿëèäèð. Äåïðåññèéà, ùÿéÿúàí âÿ äèýÿð àôôåêòèâ ÿëà-
ìÿòëÿð îëàðñà àíòèäåïðåññàíòëàð (àçàôåí, àìèòðèïòèëèí, ùåðôîíàë, êîàêñèë âÿ
ñ.) òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð. Ïñèõîòåðàïåâòèê òÿäáèðëÿðèí ÿùÿìèééÿòè õöñóñè ãåéä
îëóíìàëûäûð. Àóòîýåí ìÿøã, ùèïíîç éóõóñó àëòûíäà òÿëãèí âÿ ñ. ôàéäàëû îëà
áèëÿð.
Öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíèí âÿçèééÿòèíÿ óéüóí ëàçûìè òåðàïåâòèê òÿäáèðëÿð
ùÿêèì-êàðäèîëîãóí ìÿñëÿùÿòèëÿ ýþðöëìÿëèäèð.
Òÿñàäöô åäÿí ïñèõîòèê ùàëëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí êè÷èê äîçàëàðäà
ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðäÿí äÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð (ðåçåðïèí, òðèñåäèë, õëîðïðî-
òèêñåí âÿ ñ.). Õÿñòÿíèí ñîìàòèê âÿçèééÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí òÿä-
áèðëÿð ýþðöëìÿñè óíóäóëìàìàëûäûð. Êîìïëåêñ ìöàëèúÿ öñóëëàðûíû ïëàíëàø-
äûðàðêÿí ñåðåáðàë àòåðîñêëåðîçà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðÿ ãàðøû ïðîôèëàêòèêà òÿä-
Èíòîêñèêàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàð 303
áèðëÿðèíè þí ïëàíà ÷ÿêìÿê âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Áåëÿ êè, õÿñòÿíèí ãèäà-

ëàíìà âÿ ÿìÿê ðåæèìèíÿ, èñòèðàùÿòèíÿ, ïèñ àäÿòëÿðÿ (àëêîãîë, ñèãàðåò âÿ ñ.)
àëóäÿ÷èëèéèíÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿêñ âàñèòÿëÿð òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. Ãèäàíûí
êåéôèééÿòèíÿ, îíóí òÿðêèáèíäÿ êàðáîùèäðàòëàðûí, õîëåñòåðèíèí ìèãäàðûíà
äèããÿò éåòèðìÿëè, âèòàìèíëÿðëÿ çÿíýèí îëàí ãèäàëàðà öñòöíëöê âåðèëìÿëèäèð.
Ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàðäàí íîðåòèñòåðîí-àñåòàòäàí, î úöìëÿäÿí, àíîáàëèê
ñòåðîèäëÿðäÿí (íåðîáîë, ðåòîáàëèë), áèîñòèìóëéàòîðëàðäàí — àìèíàëîíäàí, åí-
ñåôàáîëäàí, ïèðàñåòàìäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Ìöàëèúÿíèí ýå-
äèøèíäÿ ãàí òÿçéèãèíÿ íÿçàðÿò åäèëìÿëè, èñòèðàùÿò ðåæèìèíÿ úèääè ÿìÿë îëóí-
ìàëûäûð.
Õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè âÿ àüûë çÿèôëèéè îëäóüó ùàëäà ÿìÿê ãàáè-

ëèééÿòè èòèð. Ïñåâäîíåâðîòèê âÿ éà êÿñêèí îëìàéàí îðãàíèê ÿëàìÿòëÿðäÿ ôÿð-
äè ãàéäàäà òÿòáèã åäèëÿí éöíýöë èø øÿðàèòè âÿ ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðè ìÿñëÿ-
ùÿò ýþðöëöð.
Êÿñêèí ïñèõîç âÿ éà àüûë çÿèôëèéè ãåéä îëóíäóüó ùàëëàðäà úèíàéÿò
ÿìÿëëÿðè òþðÿäèëÿðñÿ áåëÿ õÿñòÿëÿð àíëàãñûç ùåñàá åäèëèð âÿ ìÿúáóðè ìöàëè-
úÿéÿ ýþíäÿðèëèð.
ÕÂ ÔßÑÈË
ÈÍ ÒÎ Ê ÑÈ Ê À ÑÈ ÉÀ ËÀÐ
Íß ÒÈ Úß ÑÈÍ Äß Ì ÅÉÄÀ ÍÀ ×Û ÕÀÍ
Òîêñèêè òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí
ïñèõè ïîçóíòóëàð áèð ñûðà õÿñòÿëèêëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðûí
éàðàíìàñûíäà òîêñèêè àýåíòëÿðëÿ éàíàøû õÿñòÿíèí îðãàíèçìèíèí èììóíîáè-
îëîæè õöñóñèééÿòëÿðè, éàøû, úèíñè âÿ äèýÿð ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðè äÿ ðîë îéíà-
éûð. Èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðû îíëàðû òþðÿäÿí àìèëëÿðÿ ýþðÿ áèð íå÷ÿ ãðóïà
áþëìÿê ãÿáóë îëóíìóøäóð. Áóíëàðà àëêîãîëóí, äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí (éó-
õóýÿòèðèúè, àüðûêÿñèúè, íåéðîëåïòèê, ùîðìîíàë ïðåïàðàòëàð âÿ ñ.), ãèäà ìÿù-
ñóëëàðûíûí (çÿùÿðëè ýþáÿëÿêëÿð, áèòêèëÿð, òÿðêèáèíäÿ òîêñèíëÿð îëàí äèýÿð
ìÿùñóëëàð), ñÿíàéå ìÿùñóëëàðûíûí (ãóðüóøóí, úèâÿ, äÿìãàçû, àíòèôðèç, ïåñ-
òèñèäëÿð, íåôò ìÿùñóëëàðû âÿ è. à.), ìÿèøÿòäÿ èøëÿäèëÿí êèìéÿâè ìàääÿëÿðèí
âÿ äèýÿð àìèëëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð àèääèð.
Èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàð êÿñêèí âÿ õðîíèê îëà áèëÿð. Êÿñêèí ïñèõîçëàð
çÿùÿðëè ìÿùñóëëàðûí òîêñèê äîçàëàðäà îðãàíèçìÿ äàõèë îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
áàø âåðèð âÿ ãÿôëÿòÿí áàøëàìàñû, íÿçÿðÿ ÷àðïàí çÿùÿðëÿíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíèí
âÿ ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí îëìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Êÿñêèí ïñèõîòèê
âÿçèééÿò ÿêñÿð ùàëëàðäà äåëèðèéîçàáÿíçÿð äöøöíúÿ ïîçóíòóñó èëÿ áàøëàéûð.
Àëêîãîëóí éàðàòäûüû ïñèõè ïîçóíòóëàð

n Àü èñèòìÿ (äåëèðèóì òðåìåíñ)
n Êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçó
n Õðîíèêè àëêîãîë ùàëëöñèíîçó
n Àëêîãîë ïàðàíîèäè
n Àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàñû
- Ãàéå-Âåðíèêå õÿñòÿëèéè
- Êîðñàêîâ ïñèõîçó
- Àëêîãîë ïñåâäîèôèëèúè
n Àëêîãîë åïèëåïñèéàñû
n Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã
Îêñèýåí àúëûüû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí çÿùÿðëÿíìÿëÿðèí éöíýöë ôîðìàëàðûíäà

êåéëÿøìÿ, àüûð ôîðìàëàðûíäà èñÿ êîìà áàø âåðèð. Õÿñòÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèí-
äÿ ùèïåðêèíåçëÿðëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí ùÿðÿêè îéàíûãëûã ãåéä îëóíóð.
Õðîíèê èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàð çÿùÿðëè ìàääÿëÿðèí óçóí ìöääÿò îðãà-
íèçìÿ ñèñòåìàòèê òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ ïîëèìîðô ÿëàìÿòëÿð-
ëÿ úÿðÿéàí åäèð. Áó çàìàí äèçàðòèðèéàëàðëà ìöøàéèÿò åäèëÿí åéôîðèéà, àòàê-
ñèéà, Êîðñàêîâ ñèíäðîìó, åïëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû, áÿçÿí
èñÿ êàòàòîíèê, ùàëëöñèíàòîð, ïàðàíîèä ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäÿí øèçîôðåíèéà-
éàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ
éàíàøû àñòåíèéà, àñòåíî-èïîõîíäðèéà ÿëàìÿòëÿðèíÿ äÿ ðàñò ýÿëèíÿ áèëÿð. Ïñè-
õè ïîçóíòóëàð, áÿçè ñîìàòèê, öðÿê-äàìàð, ìÿäÿ-áàüûðñàã, òÿíÿôôöñ îðãàí-
ëàðûíà àèä âÿ íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ øÿðòëÿíèð. Áó ãðóïà àëêîãîë, íàðêîòèêëÿð
âÿ äèýÿð ìàääÿëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí, ò î ê ñ è ê î ì à í è é à
àäû àëòûíäà áèðëÿøÿí ïñèõè íîçóíòóëàð àèä åäèëèð.
Àëêîãîëèçì âÿ îíóí ìÿíøÿéè ùàããûíäà

Àëêîãîëèçì, ñûðô òèááè ìÿíàäà åòèë ñïèðòèíÿ (àëêîãîëà) àëóäÿ÷èëèêëÿ
øÿðòëÿíÿí ÿí ýåíèø éàéûëìûø òîêñèêîìàíèéàäûð. Èúòèìàè ìÿíàäà èñÿ àëêîãî-
ëèçì áèð ñûðà äàâðàíûø, ÿìÿê ôÿàëèééÿòè âÿ äèýÿð ïîçóíòóëàðëà ìöøàéèÿò åäè-
ëÿí, áÿçè úèíàéÿò ÿìÿëëÿðèíèí òþðÿíìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäàí ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí
ñóè-èñòèôàäÿäèð.
Àëêîãîëèçìèí ÿùàëè àðàñûíäà éàéûëìàñû ùàããûíäà äÿãèã ìÿëóìàò ÿëäÿ
åòìÿê áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ×öíêè ñïèðòëè è÷êèëÿðè ìöíòÿçÿì
ãÿáóë åäÿíëÿðèí, ùÿòòà îíäàí ñóè-èñòèôàäÿ åäÿíëÿðèí ÿêñÿðè òèáá ìöÿññèñÿ-
ëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åòìèðëÿð. Àëêîãîëèçìèí éàéûëìàñû áàðÿäÿ òÿõìèíè ìÿëó-
ìàò àäàìáàøûíà ñàòûëàí âÿ éà èñòåùñàë îëóíàí ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ìèãäàðûíà,
òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäÿíëÿðèí ñàéûíà ýþðÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Àëêî-
ãîëäàí èñòèôàäÿ åäÿíëÿðèí ñàéû øÿùÿð ÿùàëèñè àðàñûíäà êÿíä ðàéîíëàðûíà íèñ-
áÿòÿí èêè-ö÷ äÿôÿ ÷îõäóð. Àçÿðáàéúàí öçðÿ áó ýþñòÿðèúè 2001-úè èëäÿ øÿùÿð
ÿùàëèñè àðàñûíäà 68%, êÿíä ÿùàëèñè àðàñûíäà èñÿ 32% îëìóøäóð.
Àëêîãîëóí ãÿáóëó íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð èêè ãðóïà áþ-
ëöíöð:
1) Ñïèðòëè è÷êèëÿðèí áèðäÿôÿéÿ âÿ éà åïèçîäèê ãÿáóëó íÿòèúÿñèíäÿ ìåé-
äàíà ÷ûõàí àëêîãîë ñÿðõîøëóüóíóí òþðÿòäèéè ïñèõè ïîçóíòóëàð;
2) Óçóí ìöääÿò, ìöíòÿçÿì îëàðàã ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ãÿáóëó íÿòèúÿñèíäÿ
ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ õðîíèê àëêîãîëèçìëÿ øÿðòëÿíÿí ïñèõè ïîçóíòóëàð.
Àëêîãîë ñÿðõîøëóüó âÿ éà êÿñêèí àëêîãîë èíòîêñèêàñèéàñû åòèë ñïèðòèíèí
ïñèõîòðîï òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Èíòîêñèêàñèéàíûí ÿìÿëÿýÿëìÿ âÿ ÿëà-
ìÿòëÿðèí èíêíøàôû áèð ÷îõ àìèëëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí, àëêîãîëóí íàçèê áàüûðñàã-
Õðîíèêè àëêîãîëèçì âÿ îíóí ìÿðùÿëÿëÿðè
n Û - ìÿðùÿëÿ (ìÿèøÿò àëêîãîëèçìè)

n ÛÛ - ìÿðùÿëÿ (õóìàðëàíìà ñèíäðîìó)
n ÛÛÛ - ìÿðùÿëÿ (òîëåðàíòëûüûí àçàëìàñû,
øÿõñèééÿò äÿéèøêÿíëèéè âÿ è.à.)
n Äèïñîìàíèéà
n Àáñòåíåíñèéà
ëàðäàí ñîðóëìà ñöðÿòè, éÿíè îíóí ìÿäÿäÿí åâàêóàñèéàñû òåçëèéèíäÿí àñûëû-

äûð. Ìÿäÿäÿ îëàí ãèäàíûí ìèãäàðû âÿ òÿðêèáè ñïèðòèí ñîðóëìàñûíû ëÿíýèäèð.
Àëêîãîëóí òöíäëöéö, ìöõòÿëèô äÿðìàí ìàääÿëÿðèíèí (áàðáèòóðàòëàð, àíàë-
ýåòèêëÿð, íåéðîëåïòèêëÿð âÿ ñ.) ãÿáóëó àëêîãîëóí ñîðóëìà ñóðÿòèíÿ âÿ îíóí
òîêñèêëèéèíÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Ñïèðòëè è÷êèëÿðèí òÿñèð ýöúöíÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿ-
ðÿí îðãàíèçìèí ôÿðäè ôèçèêè âÿ áèîëîæè èìêàíëàðû äà íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Öìóìè âÿ ïñèõè éîðüóíëóã, ìöõòÿëèô ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð, ìÿðêÿçè ñèíèð
ñèñòåìèíèí öçâè ïàòîëîýèéàñû áó ïðîñåñäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð. Ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ
ãîúàëàð, óøàãëàð âÿ ãàäûíëàð äàùà ùÿññàñ îëóðëàð.
Ñÿðõîøëóüóí äÿðÿúÿñè ãàíäà àëêîãîëóí êîíñåíòðàñèéàñû âÿ áÿäÿí ÷ÿêè-
ñèíÿ íèñáÿòè — Âèäìàðê ôîðìóëàñû (À=Ï.Ú.Ð.À — àëêîãîëóí ìèãäàðû; Ï —
ôÿðäèí ÷ÿêèñè; Ñ — ãàíäà àëêîãîëóí êîíñåíòðàñèéàñû; Ï — ÿìñàë êèøèëÿð ö÷öí
0,68, ãàäûíëàð ö÷öí 0,59) èëÿ þë÷öëöð. Ëàêèí áó ýþñòÿðèúè òÿãðèáè õàðàêòåð
äàøûéûð. Êëèíèê òÿúðöáÿäÿ àëêîãîë èíòîêñèêàñèéàñûíû éöíýöë, îðòà âÿ àüûð äÿ-
ðÿúÿëÿðÿ áþëìÿê ãÿáóë îëóíìóøäóð.
Ãàíäà ñïèðòèí ìèãäàðûíäàí àñûëû îëàðàã ñÿðõîøëóüóí äÿðÿúÿëÿðè:
1. 0,001 — 0,003 % åíäîýåí ñïèðòèí ýþñòÿðèúèñè;
2. 0,1 — 0,5 % éöíýöë äÿðÿúÿ;
3. 0,5 — 2 % îðòà äÿðÿúÿ;
4. 2—6 % — àüûð äÿðÿúÿ;
5. 6 %-äÿí éóõàðû ñÿðõîøëóüóí þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿí äÿðÿúÿñèäèð.
Ñÿðõîøëóüóí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ÿùâàëûí éöêñÿëìÿñè, ñÿðáÿñòëèê, ÿçÿ-
ëÿëÿðèí ðåëàêñàñèéàñû, áöòöí áÿäÿíè áöðöéÿí õîø èñòèëèê äóéüóñóíóí òÿñèðè
àëòûíäà ìÿñòîëìà, ðàùàòëûã ùèññè éàðàíûð. Îðãàíèçìèí êå÷èðäèéè áåëÿ áèð ùàë
àäàìû ìÿìíóíëóüà âÿ úÿñàðÿòëè îëìàüà ñþâã åäèð. Áåëÿ øÿõñëÿð éàä àäàì-
ëàðëà àñàíëûãëà òàíûøëûã éàðàäà áèëèð, çàðàôàòúûë, øÿí âÿ ÷îõäàíûøàí îëóðëàð.
È÷êèíèí ìèãäàðû àçäûðñà ìÿäÿ øèðÿñè èôðàçûíûí ýöúëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èøòà-
ùà àðòûð. Áåëÿ àäàìëàð éåìÿêäÿí õöñóñè ëÿççÿò àëûðëàð. Ãåéä åäèëÿíëÿðëÿ
éàíàøû òÿíÿôôöñöí äÿðèíëÿøìÿñè, íÿáçèí ñöðÿòëÿíìÿñè, äàìàðëàðûí ýåíèø-

ëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äÿðèíèí, äîäàãëàðûí âÿ ýþçëÿðèí ãûçàðìàñû ìöøàùèäÿ
åäèëèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà úèíñè ìåéèëèí ýöúëÿíìÿñè áàø âåðèð. Áóíëàðëà éàíà-
øû ñÿðõîøëóüóí èëê ìÿðùÿëÿñèíäÿí áàøëàéàðàã ùÿðÿêÿòëÿðèí ãåéðè-äÿãèãëèéè,
þçöíÿ âÿ ÿòðàôäàêûëàðà ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿòèí åíìÿñè ãåéä åäèëèð.
Îðòà äÿðÿúÿëè àëêîãîë èíòîêñèêàñèéàñû çàìàíû áÿäÿíèí ìöâàçèíÿòèíèí,
êîîðäèíàñèéàíûí ïîçóëìàñû áàø âåðèð. Õîø ÿùâàëè-ðóùèééÿ, ãûúûüà ãàðøû ùÿñ-
ñàñëûüûí àðòìàñû, ìÿíàñûç éåðÿ ÿñÿáèëÿøìÿê, ùèääÿòëÿíìÿê, ãàøãàáàã ñàë-
ëàìàã, ÷îõëàðû èëÿ ðàçûëàøìàäûãëàðû ö÷öí ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿê êèìè ùàëëàð
ãåéä åäèëèð. Áèðè-áèðèëÿ óçëàøìàéàí ìöõòÿëèô àôôåêòèâ ðåàêñèéàëàðûí ìåéäà-
íà ÷ûõìàñû äàâðàíûø ïîçóíòóëàðûíà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ ùàëëàðäà èìïóëñèâ, àã-
ðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿð ìöìêöíäöð. Øÿõñèí íèòãè äÿ äÿéèøèð, ñþçëÿð àíëàøûëìàç,
ãåéðè-ñÿëèñ òÿëÿôôöç îëóíóð. Èôàäÿ âÿ úöìëÿëÿð ëöçóìñóç òÿêðàðëàíûð, áÿçÿí
èñÿ îíëàðûí àðàñûíäà ÿëàãÿ ïîçóëóð.
Ñÿðõîøëóã ìÿðùÿëÿñè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà öìóìè çÿèôëèê, ñöñòëöê, ÿç-
ýèíëèê, áàøàüðû, àüûçäà õîøàýÿëìÿç ùèññèééàò, ñóñóçëóã, ãûúûüà ãàðøû ùÿñ-
ñàñëûüûí àðòìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð òÿçàùöð åäèð. Éöíýöë âÿ îðòà äÿðÿúÿëè ñÿð-
õîøëóã çàìàíû áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿð, êå÷èðèëÿí ùèññëÿð, äàâðàíûø ïîçóíòóëà-
ðû øÿõñèí éàäûíäà ãàëûð.
Àüûð äÿðÿúÿëè àëêîãîë ñÿðõîøëóüóíäà äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñèíäÿí êî-
ìàéàäÿê ïîçóëìàñû èíêèøàô åäÿ áèëÿð. Áóíóíëà éàíàøû ÿçÿëÿëÿðèí àòîíèéà-
ñû, ùèïîòåðìèéà, ðåôëåêñëÿðèí èòìÿñè, òÿíÿôôöñöí (ùÿì÷èíèí ×åéí — Ñòîê òèï-
ëè), öðÿê ôÿàëèééÿòèíèí ïîçóíòóëàðû, áÿçÿí èñÿ ãåéðè-èõòèéàðè ñèäèê èôðàçû âÿ
äåôåêàñèéà àêòëàðû, åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû ìöøàùèäÿ åäè-
ëèð. Àüûð äÿðÿúÿëè ñÿðõîøëóã òàì àìíåçèéàéà ñÿáÿá îëóð.
Ä è à ã í î ç êëèíèê ìöøàùèäÿéÿ âÿ áèîêèìéÿâè ñûíàãëàðà (ìöõòÿëèô
ðåàêòèâëÿðèí, î úöìëÿäÿí, êàëèóì-ïåðìàíãàíàòûí, õðîì àíùèäðèäèíèí õÿñ-
òÿíèí òÿíÿôôöñ åòäèéè ùàâàíû îêñèäëÿøäèðìÿñèíÿ ÿñàñëàíàí Ðàïîïîðò âÿ Ìà-
õîâ — Øèíêàðåíêî ñûíàãëàðû), ùÿì÷èíèí áèð ñûðà éåíè öñóëëàðûí ýþñòÿðèúèëÿðè-
íÿ ÿñàñëàíûð. Ñîí èëëÿðäÿ åêñïðåññ ìöàéèíÿ öñóëó ýåíèø òÿòáèã åäèëèð. Ñÿð-
õîø àäàìûí ãàíûíäà, ñèäèéèíäÿ, ìÿäÿ ìþùòÿâèééàòûíäà âÿ íÿôÿñèíäÿ àëêî-
ãîëóí ìèãäàðûíû äÿãèã òÿéèí åòìÿê ö÷öí ãàçîõðîìàòîãðàôèéà âÿ ñïåêòðîã-
ðàììàäàí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.
Ãàíäà ñïèðòèí êîíñåíòðàñèéàñû 6%-äÿí ÷îõ îëäóãäà õÿñòÿäÿ àüûð àëêî-
ãîë çÿùÿðëÿíìÿñè éàðàíûð. Õÿñòÿ, àäÿòÿí, êîìàòîç âÿçèééÿòäÿ õÿñòÿõàíà-
éà ýÿòèðèëèð. Áåëÿ àüûð çÿùÿðëÿíìÿ âÿçèééÿòèíäÿ õÿñòÿõàíàéà ýÿòèðèëÿí õÿñ-
òÿëÿðäÿí éàëíûç ö÷öíäÿí áèðèíèí ùÿéàòûíû ãîðóìàã îëóð.
Õðîíèê àëêîãîëèçì
Õðîíèê àëðîãîëèçì, ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ ýöúëö ìåéèëëèê, îíà ãàðøû îðãàíèç-

ìèí ôèçèêè âÿ ïñèõè àñûëûëûüû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí, òÿäðèúÿí øèääÿòëÿíÿí õÿñ-
òÿëèêäèð. Áó, àëêîãîëó óçóí ìöääÿò ìöíòÿçÿì îëàðàã ãÿáóë åäÿí àäàìëàð
àðàñûíäà áàø âåðèð. Õÿñòÿëèéèí þçöíÿìÿõñóñ êëèíèê ìÿíçÿðÿñè, ãàíóíàóé-
üóí äèíàìèêàñû, ñîìàòèê âÿ ïñèõîíåâðîëîæè àüûðëàøìàëàðû âàðäûð.
Õðîíèê àëêîãîëèçì ÿùàëè àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø õÿñòÿëèêëÿðäÿíäèð. Åë-
ìè ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ áó õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëìà ùàëëàðû ñïèðòëè è÷-
êèëÿð ãÿáóë åäÿíëÿð àðàñûíäà 0,1—0,6% âÿ äàùà ÷îõ òÿøêèë åäèð. 2001-úè èëèí
ìÿëóìàòûíà ýþðÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíäà 0,5% îëìóøäóð. Ãàäûíëàð àðàñûíäà àë-
êîãîëèçìÿ 10 äÿôÿ àç òÿñàäöô åäèëèð.
Õðîíèê àëêîãîëèçìèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû òÿêúÿ îíó ìöíòÿçÿì ãÿáóë åò-
ìÿêëÿ äåéèë, ùÿì äÿ ãÿáóë åäèëÿí è÷êèäÿ àëêîãîëóí êîíñåíòðàñèéàñû, øÿõ-
ñèí éàøû, ôÿðäè ùÿññàñëûüû, èðñè ìåéèëëèëèéè, îðãàíèçìèí öìóìè ñàüëàìëûüû,
ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí, êÿëëÿ òðàâìàëàðûíûí îëìàñû, èúòèìàè àìèëëÿð âÿ ñ. ñÿ-
áÿáëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
ÕIÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã ìöõòÿëèô òÿäãèãàò÷ûëàð õðîíèê
àëêîãîëèçìè ñèñòåìëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. Ñ. Ñ. Êîðñàêîâóí (1893) âÿ Â.
Ï. Ñåðáñêèíèí (1912) òÿñíèôàòëàðû âàõòèëÿ äàùà ÷îõ ìÿøùóðëàøìûøäû. È. Â.
Ñòðåë÷óêóí (1973) òÿñíèôàòûíà ýþðÿ õðîíèê àëêîãîëèçì ö÷ ìÿðùÿëÿéÿ: 1 —
áàøëàíüûú; 2 — èíêèøàô åòìèø âÿ 3 — ñîí ìÿðùÿëÿëÿðÿ áþëöíöð. Õÿñòÿëèéèí
ôîðìàëàøìàñû ìÿèøÿò ñÿðõîøëóüó àäëàíàí ìÿðùÿëÿäÿí áàøëàéûð. Áó ìÿðùÿ-
ëÿäÿ éöíýöë âÿ îðòà äÿðÿúÿëè ñÿðõîøëóãëà ìöøàéèÿò åäèëÿí âàõòàøûðû âÿ éà
ìöíòÿçÿì è÷ìÿ ùàëëàðû ãåéä åäèëèð. È÷êè ãÿáóë åäÿí øÿõñ, àäÿòÿí, áóíó þç
åâèíäÿ âÿ éà äîñò-òàíûø ìÿúëèñëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèð. Ìÿèøÿò ñÿðõîøëóüó
ìÿðùÿëÿñè îðãàíèçìèí àëêîãîëà ãàðøû áèîëîæè ðåçèñòåíòëèéèíäÿí âÿ øÿõñèí
ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã 1—2 èë, áÿçÿí èñÿ äàùà ÷îõ äàâàì
åäÿ áèëÿð.
I ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ. Áó ìÿðùÿëÿíèí ÿñàñ ýþñòÿðèúèëÿðè ïàòîëîæè ìåéèëëèéèí
éàðàíìàñû, ãÿáóë åäèëÿí è÷êèíèí ìèãäàðû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòèí òÿäðèúÿí èòìÿ-
ñè, òîëåðàíòëûüûí àðòìàñû âÿ ùèññÿâè àìíåçèéàíûí îëìàñûäûð. Áó ìÿðùÿëÿ
ýÿíú éàøëàðäà (18—30) ðàñò ýÿëèíèð. Àëêîãîëà ãàðøû ùÿðèñëèê, îíó òåç-òåç âÿ
àðòàí äîçàëàðäà ãÿáóë åòìÿêäÿ, è÷êè ìÿúëèñëÿðè òÿøêèë åòìÿéÿ ñÿé ýþñòÿð-
ìÿêäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Ñïèðòëè è÷êèëÿð îëàí ìÿúëèñëÿðÿ àëêîãîëèê õöñó-
ñè ðþâíÿã âåðèð. Þçöíöí øÿí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè, äóçëó-ìÿçÿëè ëÿòèôÿëÿðè, èëê
÷àüëàðäà ðÿâàí ýþðöíÿí ÿäà âÿ äàâðàíûø öñëóáó îíó ìÿúëèñèí áÿçÿéè îëìà-
üà, áèð ÷îõëàðû òÿðÿôèíäÿí ñåâèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Þçöíÿ ãàðøû ìöñáÿò ìö-
íàñèáÿòè ùèññ åäÿðêÿí áåëÿ àäàìëàð äàùà äà øóõëàíûð, ùàìûäàí ÷îõ è÷ìÿñè-
íÿ áÿðàÿò ãàçàíäûðûð, ùÿòòà áóíó ìÿùàðÿò ùåñàá åäèð. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñîí-
ðà éöíýöë âÿ éà îðòà äÿðÿúÿëè ñÿðõîøëóã âÿçèééÿòèíäÿ þç öçÿðèíäÿ íÿçàðÿ-
òè èòèð, è÷êèíèí ãÿäÿðèíè áèëìèð. ×îõëó ìèãäàðäà è÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã îí-
ëàð àëêîãîëäàí ãÿòèééÿí ÷èðêèíìèðëÿð, ùÿòòà ãóñìà ðåôëåêñèíèí ñþíìÿñè

ãåéä åäèëèð. Áó èñÿ äîçàíû ýåòäèêúÿ àðòûðìàüà ñÿáÿá îëóð. Ñÿðõîø âÿçèééÿò-
äÿ îëàí àäàì þçöíö îëäóãúà ìÿìíóí, úÿñàðÿòëè ùèññ åòäèéèíäÿí éàõûí
àäàìëàðûí òÿíáåùè îíà íÿèíêè òÿñèð åòìèð, ÿêñèíÿ àíòîãîíèñò ðåàêñèéàëàð éà-
ðàäûð. Áåëÿ ùàëëàðäà ãîùóìëàð, äîñòëàð, èø éîëäàøëàðû èëÿ êîíôëèêòÿ ñÿáÿá
îëàí ìöáàùèñÿëÿð, äåéèøìÿëÿð áàø âåðèð. Áÿçè ãîùóì âÿ äîñòëàðûí «úàíûéà-
íàíëûüû» ñàéÿñèíäÿ áó ìÿðùÿëÿäÿ øÿõñ, àäÿòÿí, ìöàëèúÿéÿ úÿëá åäèëìèð,
«íÿ ãÿáàùÿò èø âàð êè», «ùàìû êèìè î äà è÷èð äÿ» âÿ áó êèìè ñþçëÿðëÿ áÿðà-
ÿò ãàçàíäûðûëûð. Õðîíèê àëêîãîëèçìèí I ìÿðùÿëÿñèíèí äàâàìèééÿòè 5—6 èë ÷ÿ-
êèð.
I I ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ÿââÿëêè ìÿðùÿëÿíèí ÿëàìÿòëÿðè äà-
ùà äà ýöúëÿíèð, àëêîãîëà ãàðøû ïàòîëîæè ìåéèëëèê èôðàò äÿðÿúÿéÿ ÷àòûð. È÷êè
ãÿáóëó ìöíòÿçÿì îëàðàã, áÿçÿí èñÿ áèð íå÷ÿ ýöíëöê ãûñà ôàñèëÿëÿðëÿ äàâàì
åòäèðèëèð. ×îõ âàõò ôàñèëÿëÿðÿ õÿñòÿíèí ïóëóíóí îëìàìàñû, éàõóä äà ÿòðàô-
äàêûëàðûí òÿíáåù âÿ òÿãèáëÿðè ñÿáÿá îëóð. Øÿõñèí þç òÿøÿááöñö èëÿ åäèëìÿ-
éÿí áó èìòèíà õÿñòÿíèí îâãàòûíà, èø ãàáèëèééÿòèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðèð. È÷-
ìÿê àðçóñó áèð àí áåëÿ õÿñòÿíè ñÿðáÿñò áóðàõìûð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿäÿ àðà-
áèð éàðàíàí «è÷èì, éà éîõ» èäåéàñû áó çàìàí àðòûã îëìóð. È÷ìÿê òÿëÿáèíèí
éàðàòäûüû åìîñèéàëàð õÿñòÿíèí ìÿíëèéèíÿ ùàêèìëèê åäèð. Òîëåðàíòëûüûí
àðòäûüûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Ýþñòÿðèëÿí áó àìèëëÿð àäàìû ñÿðõîø îë-
ìàã ö÷öí äàùà ÷îõ, ùÿì äÿ äàùà òöíä è÷êè ãÿáóë åòìÿéÿ (áÿçÿí 1,5—2
ëèòð) âàäàð åäèð. Áåëÿ âÿçèééÿò áÿçÿí áèð íå÷ÿ èë äàâàì åäèð.
Ñÿðõîø øÿõñ àðòûã è÷êè ìÿúëèñëÿðèíÿ ðþâíÿã âåðÿ áèëìèð. Êþâðÿêëèêëÿ
ìöøàéèÿò åäèëÿí åéôîðèê ùàë òåç-òåç ÿñÿáèëÿøìÿê âÿ ÿòðàôäàêûëàðà ãàðøû ùþð-
ìÿòñèçëèê ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ÿâÿç îëóíóð. Ãÿáóë åäèëÿí è÷êèíèí ìèãäàðûíà íÿ-
çàðÿò åäÿ áèëìÿéÿí õÿñòÿ ùÿääèíè àøûð, àéûëäûãäàí ñîíðà äà ùå÷ êÿñèí òÿí-
áåùèíÿ ìÿùÿë ãîéìóð.
Èêèíúè ìÿðùÿëÿíèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè ñÿðõîøëóüóí àìíåçèéà
èëÿ áèòìÿñè âÿ àëêîãîë àáñòèíåíñèéàñû (àëêîãîë àúëûüû) ñèíäðîìóíóí ìåéäà-
íà ÷ûõìàñûäûð. Àëêîãîë àáñòèíåíñèéàñû ñèíäðîìó àëêîãîë ãÿáóëóíó äàéàí-
äûðäûãäàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ îíóí éåíèäÿí ãÿáóëó èëÿ áÿðïà îëóíàí
áèð ñûðà ïñèõè, íåâðîëîæè âÿ ñîìàòîâåýåòàòèâ ïîçóíòóëàðëà òÿçàùöð åäÿí ñïå-
ñèôèê ïàòîëîæè ùàëà äåéèëèð. Áó ñèíäðîìóí êëèíèêàñû àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿðëÿ
õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. ßââÿëúÿ õÿñòÿ þçöíö íàðàùàò, ÿçýèí âÿ çÿèô ùèññ åäèð, èø-
òàùàñû îëìóð, îíó ñîéóã òÿð áàñûð. Áóíóí àðäûíúà òÿäðèúÿí ýöúëÿíÿí áàøàü-
ðû, öðÿêáóëàíìà, ìÿäÿ-áàüûðñàã ïîçóíòóñó ÿëàìÿòëÿðè, àüûçäà ãóðóëóã âÿ
õîøàýÿëìÿç äàä, òàõèêàðäèéà, öðÿêäÿ âÿ äèýÿð äàõèëè îðãàíëàðäà íàðàùàò-
ëûã, ñïàçìàòèê àüðûëàð âÿ ñ. ìåéäàíà ÷ûõûð. Ãàáàüà óçàäûëìûø ãîëóí âÿ ÿë
áàðìàãëàðûíûí ÿñìÿñè (òðåìîð) äÿ ñïåñèôèê ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. ßñìÿ áÿçÿí
î ãÿäÿð ýöúëÿíèð êè, õÿñòÿ ïàëòàðûíû ýåéìÿê, ãàøûãëà õþðÿê éåìÿê êèìè àäè
ùÿðÿêÿòëÿðè åäÿ áèëìèð. Éåðèéÿðêÿí îéàí-áóéàíà àøûð, áÿäÿíèíè øàõ ñàõëû-
éà áèëìèð. Õÿñòÿíèí éóõóñó ïîçóëóð, äÿùøÿòëè éóõóëàð ýþðöð. Áó ùàëëàðû êå-
÷èðÿí àäàì ãàøãàáàãëû, ùÿéÿúàíëû, ãÿìýèí âÿ øöáùÿëè ýþðöíöð. Àáñòèíåí-
ñèéà ñèíäðîìóíóí ýöúëÿíìÿñè è÷êè ãÿáóëó äàéàíäûðûëäûãäàí 3—4 ýöí ñîí-
ðà áàøëàéûð âÿ 3—7 ýöí äàâàì åäèð. Áó ýöíëÿðäÿ éåíèäÿí è÷êè ãÿáóë åäèëÿð-
ñÿ àáñòèíåíñèéà ÿëàìÿòëÿðè ñþíöð. «Õóìàðëàíìà» äåéèëÿí ÿëàìÿòèí éàðàí-
ìàñû ö÷öí áÿçÿí õÿñòÿëÿð êè÷èê äîçàëàðëà áöòöí ýöíö è÷êè ãÿáóë åòìÿê èñ-
òÿéè äóéóð. Õðîíèê àëêîãîë èíòîêñèêàñèéàñûíûí òÿñèðè àëòûíäà îðãàíèçìèí
ìöãàâèìÿò ãöââÿñèíèí çÿèôëÿìÿñè, áèð ñûðà èíòåðêóðåíò õÿñòÿëèêëÿðèí ìåé-
äàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó èñÿ þëöì òÿùëöêÿñè éàðàäàð.
Õðîíèê àëêîãîëèçìèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíäÿ øÿõñèééÿòèí åíìÿñè ÿëàìÿò-
ëÿðè äàùà äà ýöúëÿíèð. Áó ÿëàìÿòëÿð, ÿñàñÿí èíòåëëåêò âÿ åìîñèéà ñôåðàñûíû
ÿùàòÿ åäèð. Éàðàäûúûëûã ôÿàëëûüûíûí àçàëìàñû, éåíè áèëèêëÿð ÿëäÿ åòìÿéÿ, èú-
òèìàè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàüà èìêàí âåðìèð. Þçöíöòÿíãèäèí àçàëìàñû íÿòè-
úÿñèíäÿ øÿõñ áó ãöñóðëàðû äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìèð âÿ èìêàíëàðûíû øè-
øèðäèð, ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèêëÿðèíèí ñÿáÿáèíè áàøãàëàðûíûí îíà «ïàõûëëûã» åò-
ìÿñèíäÿ ýþðöð: «ìàíå îëóðëàð», «èøëÿìÿéÿ ãîéìóðëàð». Ëàêèí êÿíàðäàí
áàõàíëàð àéäûíúà ýþðöðëÿð êè, ùå÷ äÿ áåëÿ äåéèë. Àøêàð ùèññ îëóíóð êè, àëêî-
ãîëà àëóäÿ îëàí øÿõñ èø ãàáèëèééÿòèíè, èíñàíè êåéôèééÿòëÿðèíè èòèðèð, òåç-òåç
ÿñÿáèëÿøèð, äþçöìñöç âÿ ÿäÿáñèç îëóð. Áÿçÿí äÿ åéôîðèê ùàëäà þçëÿðèíè òÿ-
ðèôëÿéèð, êå÷ìèø õèäìÿòëÿðèíè øèøèðäèëìèø øÿêèëäÿ éàäà ñàëûð, ãåéðè-àäè áàúà-
ðûüà ìàëèê àäàì îëäóãëàðûíû ãåéä åäèðëÿð. Ýöíáÿýöí âÿçèééÿòè àüûðëàøàí,
äîñòëàðûíû, òàíûøëàðûíû, âÿçèôÿñèíè èòèðÿí øÿõñ «äÿðä-ãÿìèíè óíóòìàã õàòèðè-
íÿ» äàùà òåç-òåç è÷ìÿéÿ áàøëàéûð.
I I I ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ — àëêîãîëà ãàðøû ôèçèêè âÿ ïñèõè àñûëûëûã äàùà äà ýöú-
ëÿíèð. Áó ìÿðùÿëÿíèí õàðàêòåð úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ òîëåîðàíòëûüûí àçàë-
ìàñû âÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñèäèð. ßââÿëëÿð ñÿðõîø îëìàã ö÷öí 0,5 ë âÿ äàùà
÷îõ òöíä è÷êèëÿð òÿëÿá îëóíóðäóñà, èíäè 200—300 ã è÷ìÿêëÿ ùÿìèí âÿçèé-
éÿòÿ äöøÿ áèëèð. Õÿñòÿ òÿäðèúÿí äàùà çÿèô è÷êè íþâëÿðèíäÿí, ìÿñÿëÿí, ÷à-
õûðäàí, ïèâÿäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð ìöòÿìàäè îëàðàã
è÷äèêëÿðèíäÿí áöòöí ýöíö ñÿðõîø âÿçèééÿòäÿ îëóðëàð. Áÿçÿí äÿ áèðúÿ áàäÿ
õÿñòÿíèí êåôëÿíìÿñèíÿ êèôàéÿò åäèð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ àðäûúûë è÷ìÿ 7—8 ýöí
äàâàì åäèð, ôàñèëÿ, ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ ãàðøû äþçöìñöçëöê âÿ èéðÿíìÿê ÿëàìÿò-
ëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðèð. Áó çàìàí ñïèðòëè è÷êèëÿð ùàããûíäà äöøöíìÿê áå-
ëÿ îíäà ãóñìà, áàøýèúÿëëÿíìÿ âÿ áèð ñûðà äèýÿð âåýåòàòèâ ÿëàìÿòëÿðÿ ñÿ-
áÿá îëóð. Ëàêèí õÿñòÿ éåíÿ äÿ àëêîãîëñóç êå÷èíÿ áèëìèð, âÿçèééÿòèíèí «äö-
çÿëìÿñè» ö÷öí àç-àç è÷ìÿéÿ áàøëàéûð. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà «òàì èøûãëû»
ìÿðùÿëÿ áàøëàéûð. Áåëÿ ùàëëàðäà åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû

áàø âåðÿ áèëÿð.
Àëêîãîëèçìèí ö÷öíúö ìÿðùÿëÿñèíäÿ øÿõñèééÿòèí åíìÿñè, êîáóäëóã,
åìîñèéà, èðàäÿ ñôåðàñûíà àèä îëàí ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åòìÿéÿ áàøëàéûð.
Õÿñòÿ ãÿçÿáëè, àãðåññèâ, ÿäÿáñèç âÿ éà ñöñò, ãÿìýèí, éàçûã âÿ êöò ýþðöíöð.
Àäè ñîñèàë-åòèê ïðèíñèïëÿð ïîçóëóð âÿ õÿñòÿíèí áöòöí âàðëûüû éàëíûç áèð èñòè-
ãàìÿòÿ, èñòÿíèëÿí éîëëà è÷êè ÿëäÿ åòìÿéÿ éþíÿëèð. Èíñàíëûã ëÿéàãÿòèíè èòèð-
ìèø áåëÿ àäàìëàð ùå÷ íÿéèí ôÿðãèíÿ âàðìàäàí ùàðàäà ýÿëäè, íåúÿ ýÿëäè
è÷èð, ëöçóìñóç âÿ úÿôÿíý áèð øÿêèëäÿ þç ùåéâàíû ùèññëÿðèíè ñþíäöðìÿéÿ
úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿ âÿçèééÿòÿ äöøìöø àëêîãîëèê àðòûã àèëÿñèíè äÿ èòèðèð,
ùå÷ éåðäÿ äàèìè èøÿ ãÿáóë åäèëìèð, òÿñàäöôö ãàçàíúëà, áÿçÿí äÿ õûðäà
îüóðëóã âÿ éà òàíûø-áèëèøëÿðäÿí ãÿïèê-ãóðóø àëìàã ùåñàáûíà (äèëÿí÷èëèê
åäÿíëÿð äÿ àç îëìóð) äîëàíûðëàð. Áó ìÿðùÿëÿíèí àüûð êå÷ÿí ôîðìàëàðûíäà
àüûë çÿèôëèéè — äåìåíñèéà èíêèøàô åäèð. Éàääàø êÿñêèí øÿêèëäÿ ïîçóëóð, èí-
òåëëåêòóàë ôÿàëèééÿòèí õåéëè çÿèôëÿìÿñè ãåéä åäèëèð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿäÿ õÿñ-
òÿëÿðÿ òèááè éàðäûì ýþñòÿðìÿê ïðàêòèê îëàðàã ãåéðè-ìöìêöíäöð.
Äèïñîìàíèéà
Áó àëêîãîëèçìèí õöñóñè áèð ôîðìàñû îëóá âàõòàøûðû ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ ãàðøû
ýöúëö ìåéèëèí éàðàíìàñûäûð. È÷êè ãÿáóëåòìÿ òñèêëè ýþçëÿíèëìÿäÿí áàøëàéà-
ðàã, åëÿúÿ äÿ ãóðòàðìàãëà 1—2 ùÿôòÿ ÷ÿêèð. Áàøãà âàõòëàð àëêîãîëà ãàðøû
ùå÷ áèð ìåéèë îëìóð, ùÿòòà îíà ãàðøû íèôðÿò ùèññè ãåéä åäèëèð. Äèïñîìàíèéà
âÿçèééÿòè êå÷èðÿí àäàì è÷êèíè ýå÷ÿ-ýöíäöç, ùÿì äÿ òÿêáàøûíà ãÿáóë åäèð.
ßêñÿð òÿäãèãàò÷ûëàð äèïñîìàíèéàíû õðîíèê àëêîãîëèçìèí õöñóñè âàðèàíòû ùå-
ñàá åäèðëÿð. Õÿñòÿëèéèí ïàòîýåíåçè áó ýöíÿäÿê äÿãèã þéðÿíèëìÿìèøäèð.
Äèïñîìàíèéà òñèêëèíè äàéàíäûðìàüûí éåýàíÿ éîëó õÿñòÿíè ñòàñèîíàðäà ìö-
àëèúÿéÿ ýþíäÿðìÿêäèð.
Àëêîãîëèçìèí éàøëà ÿëàãÿäàð õöñóñèééÿòëÿðè

Éåíèéåòìÿëÿð àðàñûíäà àëêîãîëèçìèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíûí áàøëûúà ñÿ-
áÿáëÿðèíäÿí áèðè îíëàðû ÿùàòÿ åäÿí ãåéðè-ñàüëàì ìöùèòèí, âàëèäåéíëÿðèí è÷-
êèéÿ àëóäÿ÷èëèéè, éåíèéåòìÿëÿðèí þçëÿðèíè áþéöêëÿðÿ îõøàòìàã àðçóñó, îí-
ëàðûí è÷êè ìÿúëèñëÿðèíäÿ èøòèðàêû âÿ è. à. îëìàñûäûð.
Óøàã âÿ éåíèéåòìÿ àëêîãîëèçìè áþéöêëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ñöðÿòëÿ èíêè-
øàô åäèð âÿ ãûñà ìöääÿòäÿ õÿñòÿëèéèí øèääÿòëÿíìÿ ìÿðùÿëÿëÿðè áèðè-áèðèíè
ÿâÿç åäèð. Ìÿñÿëÿí, áþéöêëÿð àðàñûíäà àëêîãîëà ãàðøû ïàòîëîæè ìåéèëèí ôîð-
ìàëàøìàñû ö÷öí 2—4 èë òÿëÿá îëóíóðñà, éåíèéåòìÿëÿðäÿ áó ìöääÿò 2—3 àé
÷ÿêèð. Éåíèéåòìÿëÿð áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ è÷êèíèí ìèãäàðû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿ-

òè èòèðèð, îíëàðäà àáñòèíåíñèéà ñèíäðîìó, ñîìàòîâåýåòàòèâ ïîçóíòóëàð èíêèøàô
åäèð. Îíëàð àðàñûíäà àëêîãîëèçìèí íàðêîìàíèéàëàðëà àüûðëàøìàñû äàùà òåç-
òåç ìöøàùèäÿ îëóíóð. Åéíè çàìàíäà éåíèéåòìÿëÿðèí ïñèõîç âåðìÿñèíÿ èñÿ
õåéëè àç òÿñàäöô åäèëèð.
Àùûë éàøëàðäà àëêîãîëèçìÿ äö÷àð îëìàã àç ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Îíëà-
ðûí õðîíèê àëêîãîëèçìÿ âÿ àëêîãîë ïñèõîçëàðûíà òóòóëìàñû íèñáÿòÿí ýÿíú
éàøëàðäàí áàøëàíàí ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ éöêñÿê ìåéèëëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Éàøëû-
ëàð àðàñûíäà õÿñòÿëèéèí êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè õåéëè çÿèô èôàäÿ îëóíóð, ëàêèí ñî-
ìàòèê àüûðëàøìàëàð äàùà êÿñêèí êå÷èð.
Àùûë éàøëàðäà àëêîãîëèçìèí äèýÿð ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ: øèçîôðåíèéà,
àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð, áåéíèí òðàâìàòèê õÿñòÿëèêëÿðè, åïèëåïñèéà, ïñèõîïàòèéà-
ëàð âÿ ñ. éàíàøû áàø âåðìÿñè õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíè äÿéèøèð, ïñèõîç
ÿëàìÿòëÿðè äàùà «éóìøàã» úÿðÿéàí åäèð.
Ãàäûíëàð àðàñûíäà àëêîãîëèçì, àäÿòÿí, 30—50 éàøëàð àðàñûíäà òÿñàäöô
åäèð. Ñîí 10—15 èëäÿ äàùà ýÿíú ãàäûíëàðûí áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëìàñû ìöøàùè-
äÿ îëóíóð. Áåëÿ ãàäûíëàðûí àíàìíåçèíäÿ êÿìàüûëëûã, ïñèõîïàòèéà, íåâðîç
êèìè õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñûíû àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð.
Éàøëû ãàäûíëàðûí àëêîãîëèçìÿ äö÷àð îëìàñûíûí ÿñàñ àìèëëÿðèíäÿí áèðè
ïñèõè òðàâìàëàðäûð (éàõûí àäàìëàðûíû èòèðìÿê, òÿê âÿ êþìÿêñèç ãàëìàã âÿ
ñ.). Ãàäûíû ÿùàòÿ åäÿí ìèêðîñîñèàë ìöùèòèí, ìÿñÿëÿí, àëêîãîë ñàòàí âÿ èñ-
òåùñàë åäÿí ìöÿññèëÿëÿðäÿ: ðåñòîðàíëàðäà, ìàüàçàëàðäà, è÷êè èñòåùñàë åäÿí
çàâîäëàðäà ÷àëûøìàñû, ÿðèíèí âÿ éà éàõûí äîñòëàðûíûí àëêîãîëèçìè, îíëàðäà
àëêîãîë ùÿðèñëèéèíÿ ñÿáÿá îëóð.
Òÿäãèãàò÷ûëàð ãåéä åäèðëÿð êè, ãàäûíëàðûí àëêîãîëèçìè êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí
äàùà àüûð êå÷èð. Õÿñòÿëèéèí II âÿ III ìÿðùÿëÿëÿðè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäèð. Îí-
ëàðäà øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè, ÿñàñÿí èñòåðèê ÿëàìÿòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøèð, ñîìà-
òèê âÿ âåýåòàòèâ ÿëàìÿòëÿð äàùà êÿñêèí øÿêèë àëûð.
Ñîìàòèê âÿ íåâðîëîæè àüûðëàøìàëàð

Õðîíèê àëêîãîëèçìèí éàðàòäûüû èíòîêñèêàñèéàëàð áèð ñûðà ñîìàòèê âÿ
íåâðîëîæè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëóð. Àëêîãîëèêëÿð ïîïóëéàñèéàñûíäà ìÿäÿ-
áàüûðñàã ñèñòåìè õÿñòÿëèêëÿðè: ãàñòðèò — 70—95%, ìÿäÿíèí âÿ îíèêèáàðìàã
áàüûðñàüûí õîðàñû — 4—9%, ïàíêðåàòèò, ùåïàòèò, ãàðàúèéÿð ñèððîçó, àëêîãîë
ïèé äèñòðîôèéàñû — 35% ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð. Àëêîãîëèêëÿð àðàñûíäà ðàñò
ýÿëèíÿí öðÿê-äàìàð õÿñòÿëèêëÿðè: êàðäèîäèñòðîôèéà, öðÿéèí ýåíèøëÿíìÿñè —
«ìàë öðÿéè», ùèïåðòåíçèéà, ñòåíîêàðäèéà, èíôàðêò âÿ ñ. òåç-òåç þëöìÿ ñÿáÿá
îëàí àìèëëÿðäÿíäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, çöëàë, êàðáîùèäðàòëàð, ïèé ìöáàäèëÿñèíèí
ïîçóëìàñûíû, åíäîêðèí ñèñòåìèí õÿñòÿëèêëÿðèíè, âèòàìèí ÷àòûøìàçëûüûíû äà

ãåéä åòìÿê îëàð. Àüûð êå÷ÿí õðîíèê àëêîãîëèçì 20—30% ùàëëàðäà àëêîãîë
ïîëèíåâðèòèíÿ ñÿáÿá îëóð. Íèêîòèí òóðøóñóíóí (âèòàìèí ÏÏ), òèàìèí
êîìïëåêñèíèí ÷àòûøìàçëûüû äà ïîëèíåâðèòëÿðëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿð. Áó çàìàí
ÿòðàôëàðäà àüðû, ÿçÿëÿëèðèí äàðòûëìàñû, ïàðàñòåçèéàëàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Áèð ñû-
ðà ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðèí éåðèøè ïîçóëà áèëÿð. Õðîíèê àëêîãîëèçìÿ òóòóëàíëàð
ñîéóãäÿéìÿ õÿñòÿëèêëÿðèíÿ, õöñóñèëÿ àüúèéÿðèí èëòàùàáû, áðîíõèòÿ äàùà
ùÿññàñ îëóðëàð.
Ï à ò î ý å í å ç è. Õðîíèê àëêîãîëèçìèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ñïèðòëè è÷êè-
ëÿðèí îðãàíèçìèí ôèçèêè ùàëûíà âÿ àéðû-àéðû îðãàíëàðûí ôóíêñèéàñûíà ýþñòÿð-
äèéè òÿñèðëÿ øÿðòëÿíèð.
Õðîíèê àëêîãîëèçìèí ïàòîýåíèçèíäÿ èêè êëèíèê àìèë áþéöê ðîë îéíàéûð:
1) Àëêîãîëà ãàðøû ùÿðèñëèéèí àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð áàø âåðÿí à ë ê î -
ã î ë à ú ë û ü û ñ è í ä ð î ì ó — à á ñ ò è í å í ñ è é à ù à ë û. Áó
ùàäèñÿ àëêîãîëèêè ìöíòÿçÿì îëàðàã ñïèðòëè è÷êèëÿðè ãÿáóë åòìÿéÿ âàäàð
åäèð. Öñòÿëèê äÿ äþçöëìÿç àáñòåíåíñèéà ùàëû âÿ éåíè õóìàðëàíìà ñèíäðî-
ìó éàðàíûð;
2) Óçóí ìöääÿò ñïèðòëè è÷êèëÿðè è÷ìÿêëÿ ÿëàãÿäàð àëêîãîëèêèí ñïèòëè è÷-
êèëÿðÿ ò î ë å ð à í ò ë û ü û à ç à ë û ð , áóíóíëà ÿëàãÿäàð àëêîãîëèê ùÿð 3—
4 àéäàí áèð àðäûúûë ãÿáóë åòäèéè ñïèðòëè è÷êèíèí ìèãäàðûíû àðòûðìàëû îëóð. Áå-
ëÿ êè, àáñòèíåíñèéà ùàëûíà äöøìÿìÿê ö÷öí î, è÷êèíè ñóòêàäà 1 ëèòð, ùÿòòà áÿ-
çÿí 2 ëèòðÿ ãÿäÿð àðòûðûð.
Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ, àëêîãîëèçìèí èíêèøàôûíäà èúòèìàè, ïñèõîëîæè,
ôÿðäè, áèîëîæè àìèëëÿðèí ðîëó òÿêçèáåäèëìÿçäèð. Áó õÿñòÿëèéèí éàðàíìàñûíäà
õàðèúè ìöùèòèí, î úöìëÿäÿí, àèëÿíèí, òÿðáèéÿíèí, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí âÿ è. à.
ðîëó îëäóãúà áþéöêäöð.
Àïàðûëàí ìöøàùèäÿëÿð, åêñïåðèìåíòàë òÿúðöáÿëÿð ýþñòÿðìèøäèð êè, àëêî-
ãîëóí êè÷èê äîçàëàðû ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíÿ òÿñèð åäÿðÿê îíóí ýÿðýèíëèéè-
íè àçàëäûð, èíñàíû ñàêèòëÿøäèðèð, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñèíÿ âÿ áåëÿëèê-
ëÿ äÿ ÿòðàôäàêûëàðëà àñàí êîíòàêò éàðàòìàüà ñÿáÿá îëóð. Ïñèõîïàòîëîæè õö-
ñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí øÿõñëÿðÿ: ïñèõîïàòëàðà, íåâðîòèêëÿðÿ, îëèãîôðåíëÿ-
ðÿ, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè õÿñòÿëèêëÿðè îëàí àäàìëàðà àëêîãîë àñàí-
ëûãëà äåçàäàïòàñèéàéà (óéüóíëàøìàíûí ïîçóëìàñû), ÷ÿòèíëèéÿ, åìîñèîíàë
ãûúûãëàðà ãàðøû ìöãàâèìÿòèí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ìöâàôèã øÿðàèòèí îë-
ìàñû, îíëàðû àñàíëûãëà ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿéÿ òÿùðèê åäèð. Ëà-
êèí, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, õðîíèê àëêîãîëèçìÿ éóâàðëàíàíëàð àðàñûíäà
òàì ñàüëàì øÿõñëÿð äÿ àç äåéèë. Äåìÿëè, àëêîãîëèçìÿ òóòóëìàã ö÷öí, éó-
õàðûäà ãåéä åäèëÿí ïñèõîïàòîëîæè ùàëëàðäàí áàøãà, øÿõñèí ôÿðäè ïñèõîëîæè õö-
ñóñèééÿòëÿðè äÿ, ìÿñÿëÿí, èðàäÿíèí çÿèôëèéè, òÿëãèíÿ ãàðøû ùÿññàñëûã, åìîñè-

îíàë ëàáèëëèê âÿ ñ. îëìàëûäûð.
ÕÕ ÿñðèí 60—70-úè èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã àëêîãîëèçìèí ïàòîëîæè èðñèé-
éÿòëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû èçàù åäÿí åëìè èøëÿð áèð ãÿäÿð ÷îõàëûð.
Áó èøëÿðèí áàøëûúà ìÿçìóíó îíäàí èáàðÿòäèð êè, àëêîãîëèçì çàìàíû áèî-
êèìéÿâè ïðîñåñëÿð ïîçóëóð âÿ áó ïîçóíòóëàð èðñÿí âåðèëÿ áèëèð. Áåëÿëèêëÿ,
íÿñëèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà àëêîãîëà ãàðøû áèîëîæè ùÿññàñëûã éàðàíûð âÿ
ÿëàâÿ çÿðÿðëè àìèëëÿð, î úöìëÿäÿí, àëêîãîëèçìÿ òÿùðèê åäÿí ÿëâåðèøëè øÿðà-
èò îëàðñà, øÿõñ àñàíëûãëà àëêîãîëèçìÿ äö÷àð îëà áèëèð.
Èíýèëòÿðÿ òÿäãèãàò÷ûëàðûíûí ñîí èëëÿðäÿ ÿëäÿ åòäèêëÿðè íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ,
õðîíèê àëêîãîëèçìèí èíêèøàô åòìÿñè áèðè-áèðèëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí èêè ìåõà-
íèçì öçðÿ áàø âåðèð. Îíëàðäàí áèðè èðñè, äèýÿðè èñÿ õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðè èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Èðñè ÷àòûøìàçëûã — àëêîãîëèçìÿ ìåéèëëèê éàðàäàí ïàòîëîæè
ýåíèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áåëÿ ùàëëàðäà àëêîãîëèçìè éàëíûç
ýåíåòèê àïàðàòà òÿñèð åòìÿêëÿ, õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàðàíàí õÿñòÿëè-
éè èñÿ ìöàñèð ìöàëèúÿ öñóëëàðû, î úöìëÿäÿí, ïñèõîòåðàïåâòèê âàñèòÿëÿðëÿ
ìöàëèúÿ åòìÿê ìöìêöíäöð.
ÕÕ ÿñðèí àõûðëàðûíäà àïàðûëìûø òÿäãèãàò èøëÿðè ñöáóò åòìèøäèð êè, îïèàò
àêòèâëèéÿ ìàëèê åíäîýåí ïåïòèäëÿð àëêîãîëèçìÿ ìåéèëëèéè éöêñÿëäÿí àìèë-
ëÿðäÿíäèð. Åëìè ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ àëêîãîëèçì çàìàíû êàòåõî-
ëàìèíëÿðèí, õöñóñÿí äîôàìèí ñèñòåìèíèí ôóíêñèéàñû ïîçóëóð. Áåëÿ îëäóãäà
àëêîãîëà àëóäÿ÷èëèéèí, àáñòèíåíñèéà ñèíäðîìóíóí âÿ àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèí äåéèë.
Ï ð î ã í î ç — ùÿìèí àäàìûí ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí êþíöëëö îëàðàã èìòèíà
åäÿ áèëìÿñè (èðàäÿñè) âÿ øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíèí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû, î úöì-
ëÿäÿí, àëêîãîëóí éàðàäà áèëÿúÿéè ìÿíôè òÿñèðëÿðè àíëàìàãäàí èðÿëè ýÿëÿí
òÿíãèäè ìöíàñèáÿòèí îëìàñû èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
Àëêîãîëèçìäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè ìèêðîñîñèàë ìöùèòèí âàðëûüû
äà âàúèá øÿðòëÿðäÿíäèð. Óçóí èëëÿð àëêîãîë ãÿáóë åäÿíëÿðèí ìöÿééÿí ìöä-
äÿò îíäàí èìòèíà åòìÿñè, ùÿëÿ òàì õèëàñ îëìàã êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿìÿ-
ëèäèð.
Õðîíèê àëêîãîëèçì áèð ñûðà ñîìàòî-íåâðîëîæè, ïñèõè âÿ ñîñèàë äåêîì-
ïåíñàñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð àðàñûíäà 60 éàøûíàäÿê þëöì, àëêî-
ãîëèê îëìàéàíëàðà íèñáÿòÿí 3—5 äÿôÿ ÷îõäóð. Áåëÿ àäàìëàðûí þìðö àäè
àäàìëàðà íèñáÿòÿí îðòà ùåñàáäà 15—18 èë àç îëóð.
Ì ö à ë è ú ÿ â ÿ ï ð î ô è ë à ê ò è ê à í û í ñÿìÿðÿëè îëìàñû ö÷öí
áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëàíëàðûí ìöàëèúÿñèíÿ ìöìêöí ãÿäÿð òåç áàøëàíûëìàëûäûð.
Õÿñòÿëèéèí I ìÿðùÿëÿñè äèñïàíñåð, áÿçÿí, ùÿòòà åâ øÿðàèòèíäÿ, II âÿ III
ìÿðùÿëÿëÿðè èñÿ ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ òÿøêèë åäèëìÿëèäèð. Òåðàïåâòèê ìöàëèúÿ
óçóíìöääÿòëè, êîìïëåêñøÿêèëëè âÿ ìöùàôèçÿåäèúè òÿäáèðëÿð ñèñòåìèíè òÿòáèã

åòìÿêëÿ àïàðûëìàëûäûð.
Òåðàïèéà — àáñòèíåíñèéà åëåìåíòëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðìàã, äåçèíòîêñèêà-
ñèîí ìàääÿëÿð òÿéèí åòìÿêëÿ áàøëàíûëìàëûäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ âèòàìèíëÿð (Á1,
Á6, Á12, ÏÏ, Ú), íàòðèóì òèîñóëôàò (30%—10,0—15,0 âåíàéà, ùÿð ýöí, úÿìè
10—15 èíéåêñèéà), 40%-ëè ãëöêîçà ìÿùëóëó (20 ìë âåíàéà âÿ éà 5%-ëè ÿçÿ-
ëÿ äàõèëèíÿ, ýöíäÿ 1—2 äÿôÿ, 10—12 ýöí ìöääÿòèíäÿ), ìàãíåçèóì-ñóëôàò
(25%-ëè 5—15 ìë âåíàéà âÿ éà ÿçÿëÿ äàõèëèíÿ, 10 ýöí) òÿéèí åäèëèð. Äàìúû
öñóëó èëÿ ùåìîäåç ñóòêàäà 200—400 ìë âÿ äàùà ÷îõ, èçîòîíèê ìÿùëóë
(0,9%-ëè íàòðèóì-õëîðèä) ýåíèø òÿòáèã åäèëèð. Áó ìÿùëóëëàðà íàòðèóì, êàëè-
óì, êàëñèóì èîíëàðû, ðåàïîëèãëöêèí äÿ ÿëàâÿ åäèëìÿêëÿ öìóìè äîçàíû ñóò-
êàäà áèð ëèòðÿ ãÿäÿð ÷àòäûðìàã îëàð. Ñîí èëëÿðäÿ ïëàçìîôàðåç,
óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàíäûðìà âÿ äèýÿð äåòîêñèêàñèéà öñóëëàðûíäàí ýåíèø
èñòèôàäÿ åäèëèð. Ôàñèëÿñèç è÷ìÿ ñèíäðîìóíó àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ùè-
ïåðòåðìèê âàñèòÿëÿðäÿí (ìÿñÿëÿí, ñóëôàçèíäÿí 1—2%-ëè, 2—5 ìë, ïèðîýåíàë-
äàí 10—150 ÁÂ) èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó ïðåïàðàòëàðû òÿéèí åäÿðêÿí õÿñòÿíèí
ñîìàòèê ùàëûíà, öðÿéèí, ãàðàúèéÿðèí, áþéðÿêëÿðèí ñàüëàìëûüûíà äèããÿò éåòè-
Ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí õÿñòÿíèí ïñèõèêàñû èëÿ éàíàøû ñïèðòëè è÷êèëÿðÿ
ìåéèëëèéè àçàëòìàñûíû äà íÿçÿðÿ àëñàã, èëê ýöíëÿðäÿí áó ïðåïàðàòëàðûí òÿéè-
íè ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Òÿúðöáÿäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëÿí áåëÿ ìàääÿëÿðäÿí
ñåäóêñåíè (ñóòêàäà 40 ìã-äÿê), åëåíèóìó (20—100 ìã), ôåíàçåïàìû (1—3
ìã), ãðàíäàêñèíè (100—500 ìã) ãåéä åòìÿê îëàð. Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñûíäà
äåïðåññèéà ÿëàìÿòëÿðè îëàðñà êè÷èê äîçàëàðëà àìèòðèïòèëèí (ñóòêàäà 50—150
ìã), ïèðàçèäîë (75—150 ìã), ýåðôîíàë (50—150 ìã) òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Åéíè
ìÿãñÿäëÿ áÿçÿí òèìîëåïòèêëÿð äÿ (ìåëëåðèë, ñóòêàäà 150—300 ìã, õëîðïðî-
òèêñåí, 15—30 ìã âÿ ñ.) èøëÿäèëèð. Ëàçûì ýÿëÿðñÿ õÿñòÿíèí ñîìàòàê ùàëûíà
òÿñèð ýþñòÿðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ñèìïòîìàòèê äÿðìàíëàðäàí äà èñòèôàäÿ åäèëìÿ-
ëèäèð.
Ìöàëèúÿíèí èêèíúè ìÿðùÿëÿñèíèí ìÿãñÿäè àëêîãîëà ãàðøû øÿðòè ðåôëåêòîð
éîëëà ãóñìà ðåàêñèéàñû éàðàòìàãäûð. Áó åôôåêòè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ìàääÿëÿð-
äÿí ÿí ñÿìÿðÿëèñè àïîìîðôèíäèð. Áóíóí 0,5%-ëè ìÿùëóëó äÿðè àëòûíà éåðè-
äèëäèêäÿí (0,2 ìë-äÿí áàøëàéàðàã äîçàíû 1 ìë-ÿ äÿê àðòûðûðëàð) 3—4 äÿã
ñîíðà òÿíÿôôöñöí ÷ÿòèíëÿøìÿñè, òàõèêàðäèéà, òÿðëÿìÿ, ùèïåðùèäðîç ÿëàìÿò-
ëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí þéöìÿ âÿ ãóñìà ðåàêñèéàñû áàø âåðèð. Áåëÿ áèð ùàë
êå÷èðÿí õÿñòÿéÿ 30—50 ìë è÷ìÿéÿ àäÿò åòäèéè àëêîãîë òÿêëèô åäèëèð. Áÿçè
õàñòÿëÿðäÿ þéöìÿ-ãóñìà ðåàêñèéàñû ñîí äÿðÿúÿ àüûð êå÷èð. Åëÿ ùàëëàðäà
àïîìîðôèíèí äîçàñû, ìöàëèúÿ ñåàíñëàðûíûí ñàéû êîððåêñèéà åäèëìÿëèäèð.
Øÿêèë 22. Ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíûí òÿñèðè àëòûíäà õÿñòÿíèí ÷ÿêäèéè øÿêèë.
Éàõøû íÿòèúÿ ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí àïîìîðôèí èíéåêñèéàëàðû, àäÿòÿí, ýöíäÿ áèð
äÿôÿ îëìàãëà 10—15 ýöí òÿêðàð åäèëèð.
Ìöàëèúÿíèí ö÷öíúö, ñîí ìÿðùÿëÿñèíäÿ àëêîãîëà ãàðøû ìåéèëèí ñþíäö-
ðöëìÿñè ìÿãñÿäè ýöäÿí âÿ îíó ãÿáóë åòìÿéÿ èìêàí âåðìÿéÿí ñåíñèáëèçÿ-
åäèúè ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó ìàääÿëÿðäÿí ÿí ôàéäàëûñû òåòóðàì-
äûð (àíòàáóñ àäëàíàí áó ìàääÿíèí ÿâÿçåäèúèëÿðè: òðèõîïîë, íèêîòèí òóðøóñó,
åñïåðàë âÿ ñ.-äèð). Òåòóðàì õöñóñè ñõåìëÿ 10—15 ýöí, ëàçûì ýÿëÿðñÿ äàùà
óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ, ùÿá øÿêëèíäÿ äàõèëÿ ãÿáóë åäèëèð. Òåòóðàìëà ìöàëè-
úÿ ÿðÿôÿñèíäÿ ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ãÿáóëó öðÿêäþéöíìÿ, åêñòðîñèñòîëèéà, áî-
üóëìà ùèññè, ãàí òÿçéèãèíèí åíìÿñè, ýöúëö âåýåòàòèâ ïîçóíòóëàðëà, ãîðõó
ùèññëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí, õÿñòÿíè ñîí äÿðÿúÿ íàðàùàò åäÿí ðåàêñèéàëàð
âåðèð. Àüûð öðÿê-äàìàð õÿñòÿëèêëÿðè îëàðñà òåòóðàìëà ìöàëèúÿ åòìÿê îëìàç.
Åñïåðàë àäëàíàí ïðåïàðàò óçóí ìöääÿò òÿñèð åäÿí ïðîëîíã ìàääÿ îëóá õÿñ-
òÿíèí ñàüðû, áóä, êöðÿê íàùèéÿñèíäÿ äÿðè àëòûíà òèêèëèð. Ïðåïàðàòûí ëàçûì îëàí
êîíñåíòðàñèéàñû óçóí ìöääÿò (àéëàðëà) ãàíäà äþâð åäÿðÿê ëàçûìè ñÿìÿðÿ
âåðèð. Òåòóðàò âÿ åñïåðàë òÿéèí åäÿðêÿí õÿñòÿ âÿ îíóí éàõûí àäàìëàðû, àë-
êîãîë ãÿáóë åäÿðñÿ àüûð íÿòèúÿëÿð áàø âåðÿ áèëÿúÿéè áàðÿäÿ éàçûëû õÿáÿð-
äàð åäèëìÿëèäèðëÿð.
Õðîíèê àëêîãîëèçìèí êîìïëåêñ ìöàëèúÿñèíèí ÷îõ ìöùöì áèð ñàùÿñèíè

ïñèõîòåðàïèéà òÿøêèë åäèð. Áó ìöàëèúÿ öñóëëàðû òÿëãèí, èçàùåäèúè, ùèïíîñóã-
ãåñòèâ, àóòîýåí ìÿøã, èìàãîòåðàïèéà, ñòðåññ-ïñèõîòåðàïèéà âÿ äèýÿð öñóëëàð
ùÿì ôÿðäè, ùÿì äÿ ãðóï øÿêëèíäÿ àïàðûëà áèëÿð. Ñîí èëëÿðäÿ Êðûìäà (Äîâ-
æåíêî), Áèøêåêäÿ (Íÿçÿðÿëèéåâ), Êèñëîâîäñêäà (Îëåðìà êëèíèêàñû) òÿòáèã
åäèëÿí ìöàëèúÿ äàùà ñÿìÿðÿëè ïñèõîòåðàïèéà îëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð
òîïëàíìàãäàäûð. Îíëàðûí òÿòáèã åòäèêëÿðè ïñèõîòåðàïèéàíûí ìàùèééÿòè òÿñèð-
ëè åìîñèîíàë øÿðàèòäÿ ùèïíîç éóõóñó àëòûíäà âÿ éà áóíñóç òÿëãèí åòìÿêäèð.
Ùÿêèì õÿñòÿíèí áåéíèíÿ îíóí þçö èëÿ ðàçûëàøäûðûëìûø, òÿñèðè 1—2 âÿ äàùà
óçóí èëëÿð äàâàì åäÿ áèëÿí «õöñóñè êîä»ó òÿëãèíëÿ éåðëÿøäèðèð. Áó ÿìÿëèé-
éàòäàí ñîíðà õÿñòÿ è÷êè ãÿáóë åäÿðñÿ þëöì áàø âåðÿ áèëÿð. Äîâæåíêî öñóëó
èëÿ ìöàëèúÿéÿ ýÿëÿí õÿñòÿëÿð èêè ùÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ êþíöëëö îëàðàã è÷êèäÿí
èìòèíà åòìÿëèäèðëÿð. Àçÿðáàéúàíäà òîïëàíìûø ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí Äîâæåí-
êî öñóëóíóí ñÿìÿðÿëèëèéè õðîíèê àëêîãîëèçìèí àüûðëûüûíäàí, øÿõñè êåéôèé-
éÿòëÿðèí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû äÿðÿúÿñèíäÿí âÿ äèýÿð àìèëëÿðäÿí àñûëû îëàðàã
50—60%-äÿê îëà áèëÿð.
Àëêîãîëèçìèí ïðîôèëàêòèêàñû áèð ñûðà òÿäáèðëÿð êîìïëåêñèíäÿí èáàðÿòäèð.
Äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø èíçèáàòè òÿäáèðëÿð, òèááè-ñîñèàë âàñèòÿ-
Øÿêèë 23. Êÿñêèí àëêîãîë ïñèõîçó (àü èñèòìÿ) êå÷èðÿí õÿñòÿíèí îíà
ðàùàòëûã âåðìÿéÿí «úöúöëÿðè» îâëàìàñû.
ëÿðëÿ éàíàøû àïàðûëìàëûäûð. Óøàã âÿ éåíèéåòìÿëÿð àðàñûíäà òÿðáèéÿ èøèíèí

ýöúëÿíäèðèëìÿñè, èúòèìàè ìöùèòèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñû, ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíèí
òÿáëèü îëóíìàñû ìöñáÿò ñÿìÿðÿ âåðèð.
ßìÿê âÿ ìÿùêÿìÿ åêñïåðòèçàñû

Àçÿðáàéúàíäà, ùÿì÷èíèí ÌÄÁ þëêÿëÿðèíäÿ ìþâúóä îëàí ãàíóíëàðà
ÿñàñÿí àëêîãîëèçìèí éàðàòäûüû õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòè-
íèí èòèðèëìÿñèíÿ ýþðÿ òÿãàöä âåðèëìèð. Àëêîãîëóí óçóí ìöääÿò òÿñèðè íÿòè-
úÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè îëäóüó ùàëëàðäà, øÿõñ þç
ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ íÿçàðÿò åòìÿéè áàúàðìàëûäûð. Áåëÿ àäàìëàð úèíàéÿò ìÿñóëèé-
éÿòèíäÿí äÿ àçàä îëóíìóð, àíëàãëû ùåñàá åäèëèðëÿð.
Õðîíèê àëêîãîëèçìÿ òóòóëàí àäàìëàð àèëÿñèíÿ ìàääè çÿðÿð éåòèðÿðñÿ âÿ
óøàãëàðûíûí òÿðáèéÿñèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿðñÿ ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí âàëè-
äåéíëèê (ãÿééóìëóã) ùöãóãóíäàí ìÿùðóì îëàð âÿ îíóí öçÿðèíäÿ ãÿé-
éóìëàð òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà îíëàðû ìöàëèúÿ-ÿìÿê ïðîôèëàê-
òîðèéàëàðûíà (ÌßÏ) âÿ éà äèýÿð ìöâàôèã ìöÿññèñÿëÿðÿ ýþíäÿðìÿê îëàð.
Àëêîãîë ïñèõîçëàðû
Áó ãðóïà àèä åäèëÿí ïñèõîçëàðà õðîíèê àëêîãîëèçìÿ òóòóëàíëàð àðàñûíäà
õÿñòÿëèéèí ôîðìàëàøäûüû âÿ ìöàëèúÿ åäèëìÿäèéè òÿñàäöôëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí ìöàñèð òÿñíèôàòû, ÿñàñÿí àøàüûäàêû õÿñòÿëèêëÿðè ÿùà-
òÿ åäèð: 1) àü èñèòìÿ âÿ éà òèòðÿìÿëè äåëèðèé; 2) êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçó;
3) õðîíèê àëêîãîë ùàëëöñèíîçó; 4) àëêîãîë ïàðàíîèäè; 5) àëêîãîë åíñåôàëîïà-
òèéàñû; 6) àëêîãîë åïèëåïñèéàñû; 7) ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã.
Àü èñèòìÿ âÿ éà òèòðÿìÿëè äåëèðèé

(äåëèðèóì òðåìåíñ)
Àü èñèòìÿ, éàõóä òèòðÿìÿëè äåëèðèé àëêîãîëèçìèí òþðÿòäèéè, òåç-òåç òÿñà-
äöô åäÿí ïñèõîçëàðäàí îëóá óçóí ìöääÿò ôàñèëÿñèç è÷êè ãÿáóëåòìÿ äþâðöí-
äÿ âÿ éà êÿñêèí ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð îëóíàí àáñòèíåíñèéà çàìàíû ìåéäàíà
÷ûõûð. Àü èñèòìÿíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäàí àìèëëÿðäÿí êÿñêèí ñî-
ìàòèê, èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðè âÿ áåéèí òðàâìàëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Õÿñ-
òÿëèê, ÿñàñÿí êèøèëÿð àðàñûíäà (30 éàøäàí ñîíðà) ðàñò ýÿëèíèð.
Õÿáÿðâåðèúè ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿùâàëûí ïèñëÿøìÿñè, éóõó ïîçóíòóëàðû, òÿøâèø
âÿ ùÿéÿúàí ðåàêñèéàëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Õÿñòÿëèê êÿñêèí øÿêèëäÿ, àäÿ-
òÿí, ýåúÿëÿð áàøëàéûð, ëàêèí òÿäðèúÿí èíêøàô åäÿí (éàðûìêÿñêèí) ùàëëàðà äà
Øÿêèë 24. Êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçó êå÷èðÿí

õÿñòÿíèí èçòèðàáëàðû.
òÿñàäöô åäèëèð. Ïñèõîçó õàðàêòåðèçÿ åäÿí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿð äöøöíúÿíèí äå-

ëèðèéîç òèïëè ïîçóëìàñû, àôôåêòèâ ãîðõóëàð âÿ ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûäûð.
Õÿñòÿíèí ìöùèòÿ ãàðøû áÿëÿäëèéè ïîçóëóð, ïàðëàã øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäÿí ýþð-
ìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû: ùåéâàí îáðàçëàðû, êè÷èê áþúÿêëÿð, ñè÷àí, èëàí âÿ ñ.
ýþðöíòöëö ãàðàáàñìàëàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Áÿçÿí èðè úàíëûëàð: ôèëëÿð, àò, ÷îõ
áþéöê ãóøëàð, íàüûëëàðäà òÿñâèð îëóíàí úèí âÿ øåéòàíëàðû ýþðöð. ßúàèá ýþð-
êÿìëè áó úàíëûëàð îíà äîüðó ùÿðÿêÿò åäèð, âàùèìÿ âÿ ùÿéÿúàíà ñÿáÿá îëóð.
38 éàøëû áèð õÿñòÿ êÿñêèí ïñèõîç âÿçèééÿòèíäÿ àðâàäûíûí, óøàãëàðûíûí âÿ
ãàéíàíàñûíûí ïàð÷àëàíìûø áÿäÿí ùèññÿëÿðèíè ýþðöð, îíëàðûí øêàôûí öñòöíÿ
ãîéóëìóø áàøëàðûíûí äÿùøÿòëè ñþçëÿð äåäèéèíè ñþéëÿéèð. Áÿçè ùàëëàðäà õÿñ-
òÿëÿð è÷êè ìÿúëèñèíäÿ îòóðàí àäàìëàðû, áóíëàðûí îíó ñòîë àðõàñûíà, è÷ìÿéÿ
äÿâÿò åòäèéèíè ýþðöð âÿ ñÿñëÿðèíè åøèäèð (øÿêèë 22).
Õÿñòÿíèí äàâðàíûøû, ãàâðàäûüû ùàëëöñèíàòîð îáðàçëàðûí ìÿçìóíóíäàí
àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô îëà áèëÿð. ßêñÿð ùàëëàðäà î, þçöíö âÿùøè âÿ ÿúàèá îá-
ðàçëàðûí ùöúóìóíäàí ãîðóéóð, ùàðàñà ãà÷ìàã, ýèçëÿíìÿê èñòÿéèð. Áåëÿ ùàë
êå÷èðÿí áèð õÿñòÿ ÷àðïàéûíûí àëòûíäà ýèçëÿíìèø, áàøãà áèðèñè èñÿ þçöíö èêèí-
úè ìÿðòÿáÿíèí ïÿíúÿðÿñèíäÿí àòìàã èñòÿìèøäèð. Ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû
áÿçÿí åøèòìÿ, ãîõó, äàä âÿ òàêòèë ùàëëöñèíàñèéàëàðëà éàíàøû òÿñàäöô åäèð.
Õÿñòÿíèí áóðíóíà ãåéðè-àäè, öôóíÿòëè ãîõóëàð ýÿëèð, àüçûíäà àúûëûã ùèññ
åäèð, áÿäÿí ñÿòùèíäÿ, ïàëòàðëàðûíûí àëòûíäà úöúöëÿð ýÿçèøèð, îíó íàðàùàò

åäèð. Õÿñòÿíèí ãîðõó âÿ òÿøâèø ùèññè êå÷èðìÿñè îíóí õàðèúè ýþðêÿìèíäÿ,
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ ÿêñ îëóíóð. Ýþçëÿðèíè âàùèìÿäÿí ýåíèø à÷àðàã òåç-òåç
îéàí-áóéàíà áàõàí õÿñòÿ ãîðõóñóíäàí ÿñèð, èìäàä ýþçëÿéèð. Áÿçÿí äÿ
þçöíö ìöäàôèÿ ìÿãñÿäèëÿ àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Ñàéûãëàìà èäåéàëàðû-
íûí ìÿçìóíó ùàëëöñèíàñèéàëàðûí ìÿçìóíóíà óéüóí ýÿëèð âÿ äàâàìñûç
îëóð (øÿêèë 23).
Õÿñòÿíèí õàðèúè ýþðöíöøö àñòåíèê ùàëûí îëìàñûíû ýþñòÿðèð, öçöíöí ðÿí-
ýè äÿéèøèð, ýþçëÿðè ïàðëàéûð. Áÿäÿí ùÿðàðÿòè 38—40°Ú-äÿê éöêñÿëèð. Áÿçÿí
åïèëåïñèéà úÿíýîëìàñûíû õàòûðëàäàí òóòìàëàð ãåéä åäèëèð.
Ñîìàòîíåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí òÿðëÿìÿ, äÿðèíèí ãûçàðìàñû, íÿáçèí ñö-
ðÿòëÿíìÿñè, àðòåðèàë òÿçéèãèí åíèá-ãàëõìàñû, ÿçÿëÿëÿðèí ùèïîòîíèéàñû, âÿòÿð
ðåôëåêñëÿðèíèí éöêñÿëìÿñè, íèñòàãì, êîíâåðýåíñèéàíûí çÿèôëÿìÿñè îëóð.
Êÿñêèí ïñèõîç ùàëû, àäÿòÿí, 5—7 ýöíäÿí àðòûã ÷ÿêìèð.
Õÿñòÿëÿðè äèëÿ òóòóá ñàêèòëÿøäèðìÿê, áÿçÿí, ùÿòòà íîðìàë êîíòàêò éàðàò-
ìàã ìöìêöíäöð. Ëàêèí àðà âåðìÿéÿí ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìà ôèêèðëÿ-
ðè áóíà ìàíå îëóð, õÿñòÿíè éåíèäÿí ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí êå÷èðìÿéÿ âàäàð
åäèð.
Ïñèõîç âÿçèééÿòèíäÿ îëàí õÿñòÿëÿðèí òÿëãèíÿ ùÿññàñëûüû õåéëè àðòûð. Òÿë-
ãèí åòìÿêëÿ õÿñòÿëÿðÿ àü êàüûç öçÿðèíäÿ éàçû îõóòäóðìàã (Ðåéõàðä
ñèìïòîìó), õÿòòÿ áèðëÿøäèðèëìÿìèø òåëåôîíëà êèìèíëÿñÿ äàíûøìàã (Àøàôôåí-
áóðã ñèìïòîìó), éàõóä äà êè, ýþçö éóìóëó ùàëäà èñòÿíèëÿí ìÿçìóíëó ýþð-
ìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû éàðàòìàã (Ëèïìàí ñèìïòîìó) ìöìêöíäöð.
Õÿñòÿëÿð ÿòðàôû äöçýöí ãàâðàéà áèëìèð, þç ãîùóìëàðûíû, àèëÿ öçâëÿðèíè
òàíûìûð. Õÿñòÿëèéèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ äèëèí, ÿëëÿðèí âÿ áöòöí
áÿäÿíèí òèòðÿìÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ õÿñòÿëèéÿ òèòðÿìÿëè äåëèðèé äåéèëèð.
Êÿñêèí ïñèõîç ùàëûíûí ãóðòàðìàñû ãÿôëÿòÿí, àäÿòÿí, éóõóäàí ñîíðà áàø
âåðèð. Õÿñòÿ éóõóäàí òàì ñàüëàì, äöøöíúÿñè àéäûí, èôàäÿëÿðè ñÿëèñ àéûëûð.
Êå÷èðäèéè ùàëûí ÷îõó óíóäóëóð (ùèññÿâè àìíåçèéà).
Àü èñèòìÿíèí àòèïèê âàðèàíòëàðû: àáîðòèâ, ñèñòåìëÿøìèø, çöìçöìÿëè, ãà-
ðûøûã âÿ è. à. ôîðìàëàðûíà äà ðàñò ýÿëèíèð.
Ï ð î ã í î ç ó — äöçýöí àïðûëàí ìöàëèúÿ çàìàíû éàõøûäûð. Ãûñà ìöä-
äÿò ÿðçèíäÿ ïñèõîçó àðàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îëóð. Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿ-
ðèí (ïíåâìîíèéà âÿ ñ.) ãîøóëìàñû õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíè õåéëè àüûðëàøäûðûð
âÿ áÿçè ùàëëàðäà þëöìÿ ñÿáÿá îëóð. Áèð ÷îõ ìöÿëëèôëÿðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ
þëöì 15—16%-ÿ ÷àòà áèëÿð.
Êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçó

Õÿñòÿëèê óçóí èëëÿð õðîíèê àëêîãîëèçì êå÷èðÿí àäàìëàð àðàñûíäà, àäÿ-
òÿí, 40 éàøäàí ñîíðà òÿñàäöô åäèëèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ãàäûíëàð äà áó õÿñòÿ-
ëèéÿ òóòóëóðëàð. Àëêîãîë ùàëëöñèíîçóíóí êÿñêèí âÿ õðîíèê âàðèàíòëàðû àéûðä
åäèëèð. Êÿñêèí âàðèàíò àáñòèíåíñèéà çàìàíû âÿ éà ôàñèëÿñèç è÷ìÿ äþâðöíäÿ
èíêèøàô åäèð. Õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ èíôåêñèéà-
ëàð, ôèçèêè âÿ ïñèõè éîðüóíëóã øÿðàèò éàðàäûð. Ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè ÿêñÿð òÿñà-
äöôëÿðäÿ êÿñêèí (àõøàì âÿ ýåúÿ ñààòëàðûíäà) áàøëàéûð. Òèòðÿìÿëè äåëèðèéäÿí
ôÿðãëè îëàðàã, áóðàäà äÿðèí äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû ãåéä åäèëìèð. Õÿñòÿíèí
þçöíÿ, ìöùèòÿ âÿ âàõòà ýþðÿ áÿëÿäëèéè ïîçóëìóð.
Õÿñòÿëèéèí ÿí áàøëûúà ÿëàìÿòè âåðáàë ùàëëöñèíàñèéàëàðûí îëìàñûäûð. ßâ-
âÿëúÿ «ñÿñëÿð», ìÿñÿëÿí, ãàòàðûí òÿêÿðëÿðèíèí âÿ éà èøëÿéÿí ñààòûí òûããûëòû-
ñû, éàüûø äàìúûëàðûíûí ñÿñè âÿ ñ. èëëöçîð õàðàêòåð äàøûéûð. Öìóìè éóõóñóç-
ëóã ôîíóíäà àêîàçìëàð, ùÿéÿúàí, òÿÿúúöá âÿ òÿøâèø êèìè ÿëàìÿòëÿð äèããÿ-
òè úÿëá åäèð. Áóíäàí ñîíðà îíëàð ñÿëèñ èôàäÿëÿðëÿ — äåéèëÿí ùÿäÿ, òÿùãèð âÿ
ñþéöøëÿð åøèäèðëÿð. «Ñÿñëÿð» òÿê-òÿê èôàäÿëÿð åøèòìÿ, éàõóä äà ñóàë-úàâàá
øÿêëèíäÿ îëà áèëÿð. Äèíëÿíèëÿí «ñÿñëÿð» ÷îõ âàõò õîøàýÿëÿí äåéèë, õÿñòÿíè
ëàüà ãîéàí, òÿùãèð åäÿí, îíóíëà ìöáàùèñÿéÿ ýèðÿí ìÿçìóí äàøûéûð. Ïñè-
õîç êå÷èðÿí áèð õÿñòÿ ñþéëÿéèðäè êè, áèð òÿðÿôäÿí ýÿëÿí «ñÿñëÿð» îíà ðàùàò-
ëûã âåðìèð, òÿêðàð-òÿêðàð îíó «àë÷àã âÿ éàðàìàç» àäëàíäûðûð, äèýÿð «ñÿñëÿð»
èñÿ «î, ìÿðùÿìÿòëè âÿ éàõøû àäàìäûð» äåéèðìèø. Õÿñòÿéÿ íàëàéèã ñþçëÿð
éàüäûðàí ñÿñëÿð, åéíè çàìàíäà îíëàðû þëöìëÿ, úÿçà èëÿ ãîðõóäà áèëÿð. Áó
èñÿ õÿñòÿíè úàâàá ùÿðÿêÿòëÿðè åòìÿéÿ âàäàð åäÿ áèëÿð (øÿêèë 24).
Àëêîãîë ùàëëöñèíîçó çàìàíû ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû ìöùöì ðîë îéíà-
ìûð. Ñàéûãëàìàëàð, àäÿòÿí, íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð âÿ «ñÿñëÿðèí» ìÿç-
ìóíó èëÿ óçëàøûð. Ìÿñÿëÿí, êèìñÿ îíëàðû èçëÿéèð, òÿãñèðëÿíäèðèð, ôèçèêè âÿ
ïñèõè òÿñèð ýþñòÿðèð. Ùàëëöñèíàòîð ñàéûãëàìàëàðûí ìÿçìóíóíà óéüóí îëàðàã
õÿñòÿ ìöäàôèÿ îëóíóð, ãà÷ûá ýèçëÿíìÿê èñòÿéèð âÿ éà èíçèáàòè îðãàíëàðà
ìöðàúèÿò åäèð. Àôôåêòèâ îéàíìà âÿçèééÿòèíäÿ «èøýÿíúÿ» âÿ «ÿçàáëàðäàí»
õèëàñ îëìàã ö÷öí îíëàð þçëÿðèíÿ ñóè-ãÿñä äÿ åäÿ áèëÿðëÿð.
Êÿñêèí ùàëëöñèíîç 1—2 ùÿôòÿ, áÿçÿí èñÿ äàùà ÷îõ (áèð àéàäÿê) äàâàì
åäèð. Ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí «éîõ îëìàñû», ñàüàëìà, àäÿòÿí, äÿðèí éó-
õóäàí ñîíðà, áèðäÿí-áèðÿ, éàõóä äà òÿäðèúÿí, áèð íå÷ÿ ýöí ÿðçèíäÿ áàø âå-
Õ
ðèð.
ÿñòÿ À. 39 éàøûíäà. Àòàñû âÿ äàéûñû ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åäÿðìèøëÿð.
Àíàäàí ñàüëàì äîüóëóá. Êè÷èê éàøëàðûíäà úèääè ùå÷ áèð õÿñòÿëèê êå÷èðìÿéèá. 8-
úè ñèíôè, ñîíðà äà àâòî÷èëèíýÿð èõòèñàñû öçðÿ òåõíèêè-ïåøÿ ìÿêòÿáèíè áèòèðèá. ßñýÿðè
õèäìÿòÿ ãÿäÿð áèð íå÷ÿ äÿôÿ êè÷èê äîçàëàðëà àëêîãîë ãÿáóë åòìèøäèð. Àòàñûíû ñÿðõîø
ýþðÿðêÿí ÿñÿáèëÿøÿð, ýÿðýèíëèê ùèññè êå÷èðÿðìèø. Ñïèðòëè è÷êèëÿð ãÿáóë åòìÿéÿ ÿñýÿ-
ðè õèäìÿòäÿí ñîíðà, 21 éàøûíäàí áàøëàìûøäûð. ßââÿëúÿ àç-àç, ñîíðàëàð èñÿ ñèñòåìà-
òèê, ýöíäÿ 500—600 ã-äÿê àðàã ãÿáóë åäÿðìèø. Ñÿðõîø îëàðêÿí þçöíö íàðàùàò àïà-
ðàð âÿ ìöíàãèøÿ éàðàäàðìûø. Úÿìè 3—4 èëäÿí ñîíðà «õóìàðëàíìà ñèíäðîìó» (áó àë-
êîãîë ñÿðõîøëóüóíóí åðòÿñè ýöíö ùÿìèí àäàìûí þçöíö íàñàç, êöñêöí, ôÿàëèééÿòñèç
âÿ äèýÿð áó êèìè ùàëëàð êå÷èðìÿñè èëÿ òÿçàùöð åäÿí õöñóñè âÿçèééÿòäèð. Àç ìèãäàð-
äà è÷êè ãÿáóëóíäàí ñîíðà îíëàðûí ùàëû äÿðùàë äöçÿëèð, ÿùâàëè-ðóùèééÿëÿðè, ÿìÿê ãà-
áèëèééÿòëÿðè áÿðïà îëóíóð) èíêèøàô åòìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà àèëÿñè äàüûëìûø, èøäÿí ãî-
âóëìàã ãîðõóñó éàðàíìûøäûð. Àììà áóíëàðûí ùå÷ áèðè îíó è÷êèäÿí óçàãëàøäûðà áèë-
ìÿìèøäèð. Ñòàñèîíàðà äàõèë îëìàçäàí áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë áàøàüðûëàðû, éóõó ïîçóíòó-
ëàðû, íàðàùàòëûã, ÿùâàëûí ïèñëÿøìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Ùèññ åòìÿ-
éÿ áàøëàìûøäûð êè, èø éîëäàøëàðû îíà ïèñ ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð, íèôðÿòëÿ áàõûðëàð.
«Ïéàíèñêà, àõìàã» äåéèðëÿð. Åðòÿñè ýöíö àõøàì «ñÿðõîø, àë÷àã, éåíÿ äÿ è÷ìÿê èñ-
òÿéèðñÿí?» — ñþçëÿðèíè «åøèòìÿéÿ» áàøëàìûøäûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ùÿìèí ñÿñëÿð «ñÿíè
þëäöðìÿê, áîüìàã ëàçûìäûð» äåéÿ ùÿäÿëÿìèøäèð. Àðà-ñûðà áàøãà áèð «ñÿñ» «ãà÷ úà-
íûíû ãóðòàð» ÿìðè âåðìèøäèð. Õÿñòÿ èøÿ ýåäÿ áèëìÿìèø, ãîðõóäàí ãàïû âÿ ïÿíúÿðÿ-
ëÿðè ìþùêÿì áàüëàìûøäûð. Ëàêèí áó õÿñòÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿìèø, åâäÿí ÷ûõûá ãîùóì-
ëàðûíûí åâèíÿ ãà÷àðêÿí ïîëèñ òÿðÿôèíäÿí òóòóëóá õÿñòÿõàíàéà ýÿòèðèëìèøäèð.
Ìöàéèíÿ çàìàíû þçöíö, âàõòû âÿ ÿòðàôû äöçýöí äÿðê åäèð, âåðèëÿí ñóàëëàðà êàôè
úàâàáëàð âåðèð, ëàêèí õÿñòÿõàíà èø÷èëÿðèíèí áÿçèëÿðèíäÿí øöáùÿëÿíèð. Îíó ùÿäÿëÿéÿí,
òÿùãèð åäÿí «ñÿñëÿð» åøèäèð. Áÿçÿí äÿ «ñÿñëÿð» îíó ñàêèò îëìàüà ÷àüûðûð, òÿñêèíëèê
âåðèð. Þçöíö õÿñòÿ ùåñàá åòìèð.
Ñîìàòèê ùàëû êàôèäèð, öðÿê òîíëàðû êàðëàøìûø, äèëè ÿðïëè, ÿëëÿðè âÿ êèðïèêëÿðè ÿñèð,
âÿòÿð ðåôëåêñëÿðè áèð ãÿäÿð éöêñÿëìèøäèð.
Ìöâàôèã ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðèíäÿí ñîíðà «ñÿñëÿð» éîõ îëìóø, öìóìè ùàëû éàõøû-
ëàøìûø, õÿñòÿëèéèíÿ ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿò éàðàíìûøäûð. Êëèíèê äèàãíîç: êÿñêèí àë-
êîãîë ùàëëöñèíîçó. Õÿñòÿéÿ õðîíèê àëêîãîëèçìÿ ãàðøû ìöàëèúÿ îëóíìàã òÿêëèô åäèë-
ìèøäèð.
Êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçóíóí àòèïèê âÿ àáîðòèâ ôîðìàëàðû äà âàðäûð.

Úÿìè áèð ýöí äàâàì åäÿí, ñàéûãëàìàëàðûí öñòöíëöéö èëÿ ýåäÿí, äåëèðèéîç
âÿ éà îíåéðîèä äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû ôîíóíäà úÿðÿéàí åäÿí ùàëëöñèíîçëàðà
âÿ äèýÿð êëèíèê âàðèàíòëàðà äà ðàñò ýÿëìÿê ìöìêöíäöð.
Õðîíèêè àëêîãîë ùàëëöñèíîçó

Áó õÿñòÿëèê êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçóíà íèñáÿòÿí àç ðàñò ýÿëèíèð âÿ
äàùà óçóí ìöääÿò, áèð íå÷ÿ àé äàâàì åäèð. Ïñèõîçóí áàøëûúà ÿëàìÿòè ìöõ-
òÿëèô ìÿçìóíëó åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûäûð. «Ñÿñëÿð» áèð àí áåëÿ õÿñòÿíè
ñàêèò áóðàõìûð, îíóíëà ìöáàùèñÿ åäèð, òÿùãèðëÿð éàüäûðûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà
õÿñòÿ áó «ñÿñëÿðÿ» þéðÿíèð âÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð þç àêòóàëëûüûíû èòèðèð. Áó
õÿñòÿëèéÿ òóòóëàíëàð ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè ñàõëàéûð, þç õÿñòÿëèêëÿðèíÿ ãàðøû
äöøöíúÿëè ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèðëÿð. Áÿçè ùàëëàðäà ùàëëöñèíîç ñàéûãëàìà ôè-
êèðëÿðè èëÿ éàíàøû úÿðÿéàí åäèð. Ñàéûãëàìàëàðûí ìÿçìóíó «ñÿñëÿðèí» ìÿç-
ìóíóíà óéüóí îëóá äàùà ÷îõ èçëÿìÿ, òÿãèá õàðàêòåðëè îëóð.
Õÿñòÿ àëêîãîë ãÿáóëóíó äàéàíäûðàðñà ùàëëöñèíîç ýåðèéÿ èíêèøàô åòìÿ-
éÿ áàøëàéûð, ÿêñèíÿ ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ãÿáóëó äàâàì åòäèðèëÿðñÿ õÿñòÿëèê äàùà
äà êÿñêèíëÿøèð.
Õðîíèê àëêîãîë ùàëëöñèíîçóíó àü èñèòìÿäÿí âÿ øèçîôðåíèéàäàí ôÿðãëÿí-

äèðìÿê ùÿìèøÿ àñàí îëìóð. Ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàðûí îëìàìàñû, åøèòìÿ ùàë-
ëöñèíàñèéàëàðûíûí ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíà ýþðÿ öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñè,
äàâðàíûøûí êîáóä ïîçóíòóëàðûíûí ãåéä åäèëìÿìÿñè âÿ òÿíãèäè ìöíàñèáÿòèí
ñàõëàíûëìàñû àëêîãîë ùàëëöñèíîçóíó òÿñäèã åäèð. Àëêîãîë ùàëëöñèíîçóíäà
òÿñàäöô åäÿí ñàéûãëàìà èäåéàëàðû ìÿçìóí âÿ èíòåíñèâëèéèíäÿí àñûëû îëìà-
éàðàã õÿñòÿíèí ôÿàëëûüûíà òÿñèð ýþñòÿðìèð, î þçöíö êîëëåêòèâäÿ âÿ àèëÿäÿ
ñÿðáÿñò, ãöñóðñóç èäàðÿ åäÿ áèëèð. Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéèíäÿ èñÿ, ìÿëóì îë-
äóüó êèìè, õÿñòÿ ÿòðàôäàêûëàðëà íîðìàë ÿëàãÿ ñàõëàéà áèëìèð, àóòèçì, òÿí-
ùàëûüà ìåéèëëèê îëóð, áèð ÷îõ ùàëëàðäà ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàð (Êàíäèíñêè-
Êëåðàìáî ñèíäðîìó) ãåéä åäèëèð. Äèàãíîçóí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíäÿ àíàì-
íåçäÿ õðîíèê àëêîãîëèçìèí îëìàñû, ïñèõîçóí ùàíñû éàøäà áàø âåðìÿñè (àë-
êîãîë ùàëëöñèíîçó éåòêèí éàøëàðäà ðàñò ýÿëèíèð) áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Àëêîãîë ïàðàíîèäè
Áó õÿñòÿëèê àùûë éàøëàðäà, õðîíèê àëêîãîëèçìÿ òóòëàí êèøèëÿð àðàñûíäà
òÿñàäöô åäèëèð. Àëêîãîë ïàðàíîèäèíèí ýåíèø éàéûëìûø êëèíèê âàðèàíòëàðûíäàí
à ë ê î ã î ë ã û ñ ã à í ú ë û ã ñàéûãëàìàëàðûíû âÿ à ë ê î ã î ë è ç -
ë ÿ ì ÿ ñàéûãëàìàëàðûíû ãåéä åòìÿê îëàð.
Õÿñòÿëèéèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðè: øöáùÿëèëèê, ãûñãàíúëûã, àäÿòÿí, ÷îõëó
ìèãäàðäà ñïèðòëè è÷êèëÿð ãÿáóë åäÿí ïñèõîïàòëàðäà âÿ øÿõñèééÿòèí åíìÿñè
ñèíäðîìó îëàí àäàìëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Ñÿðõîø âÿçèééÿòäÿ îëàðêÿí, èëê íþâ-
áÿäÿ, ùÿéàò éîëäàøûíà ãàðøû øöáùÿëèëèê, áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ ìöõòÿëèô àèëÿ
ìöíàãèøÿëÿðè, àðâàäûíà ãàðøû êîáóäëóã âÿ òÿùãèðëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð: ñåêñó-
àë ùèññèí çÿèôëÿìÿñè (èìïîòåíñèéà) ãûñãàíúëûãëà ÿëàãÿäàð øöáùÿëÿðè äàùà äà
ýöúëÿíäèðèð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ îíëàðûí ñèñòåìëÿøìèø ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðèíÿ ÷åâ-
ðèëìÿñèíÿ èìêàí âåðèð. Õÿñòÿ þç ôèêèðëÿðèíè ñöáóòà éåòèðìÿê ö÷öí «êîíêðåò
ôàêòëàð» àõòàðûð, éàòàúàã ÿøéàëàðûíû, ãàäûíûíûí ïàëòàðëàðûíû éîõëàéûð, îíó ýö-
äöð âÿ ñ. ×îõ âàõò ãûñãàíúëûã ñàéûãëàìàëàðû úÿôÿíý âÿ ýöëöíú áèð ôîðìà
àëûð. Ìÿñÿëÿí, 70 éàøëû áèð õÿñòÿ, 67 éàøëû àðâàäûíû 30 éàøëû êöðÿêÿíèíÿ
ãûñãàíûð âÿ ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû êè, àðâàäû êöðÿêÿíè ö÷öí éåìÿê ùàçûð-
ëàéûð, îíóíëà ýþðöøÿíäÿ ýöëöìñÿéèð, òåç-òåç îíëàðûí åâèíÿ ýåäèá ñààòëàðëà
âàõòûíû îðàäà êå÷èðèð. Ãûñãàíúëûã èäåéàëàðûíà òÿãèá, èçëÿìÿ èäåéàëàðû äà ãî-
øóëà áèëÿð. 56 éàøëû äèýÿð áèð õàñòÿ, 54 éàøëû àðâàäûíû, îíóí 20 éàøëû òÿëÿáÿ-
ñèíÿ ãûñãàíûð âÿ òÿñäèã åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû êè, îíëàð èêèñè áèðëÿøèá ìÿíè þëäöð-
ìÿê, ñîíðà äà åâëÿíìÿê âÿ ìÿíèì âàð-äþâëÿòèìÿ ñàùèá îëìàã èñòÿéèðëÿð.
Áèð ÷îõ ùàëëàðäà õÿñòÿëÿð þâëàäëàðûíûí áàøãà êèøèäÿí îëìàñûíû ñöáóòà éåòèð-
ìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. Áó ìÿãñÿäëÿ àüûëàñûüìàç «äÿëèëëÿðäÿí» èñòèôàäÿ
åäèðëÿð. «10 èë áóíäàí ÿââÿë îíëàð áèð ìöÿññèñÿäÿ èøëÿéèáëÿð», «áèð íå÷ÿ èë
ÿââÿë áèç ãîíøó îëàðêÿí ôèëàíêÿñ àðâàäûìëà ìåùðèáàí ñàëàìëàøûð, öçöíÿ

ýöëöìñÿéÿðäè» âÿ è. à. Áÿçÿí õÿñòÿëÿð ùÿéàò éîëäàøûíû èôøà åòìÿê ìÿãñÿ-
äèëÿ ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàðà, èíçèáàòè îðãàíëàðà ìöðàúèÿò åäèð, éàõóä äà àãðåñ-
ñèâ ùÿðÿêÿòëÿðÿ, øöáùÿëÿíäèêëÿðè àäàìû þëäöðìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð.
Àëêîãîë èçëÿìÿ ñàéûãëàìàëàðû ùÿéÿúàí âÿ ãîðõó ùèññëÿðè èëÿ ãÿôëÿòÿí
áàøëàéûð, âåðáàë èëëöçèéàëàð âÿ åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ òÿçàùöð
åäèð. Õÿñòÿ ùÿð éåðäÿ îíó «èçëÿéÿí àäàìëàðû» ýþðöð, øöáùÿëÿíäèêëÿðè
àäàìëàðûí ìèìèêàëàðûíû âÿ äèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðèíè éîçìàüà, ôàêòëàð âÿ ñöáóò-
ëàð òîïëàìàüà ÷àëûøûð.
Àëêîãîë ñàéûãëàìàëàðû èêè-ö÷ ùÿôòÿéÿäÿê äàâàì åäèð. Áÿçÿí èñÿ õðî-
íèê ôîðìàéà êå÷ÿðÿê àéëàðëà äàâàì åäèð âÿ éà àðàáèð éàõøûëàøàðàã éåíèäÿí
ðåññèäèâëÿð âåðèð.
Õ ÿñòÿ Ê., 47 éàøûíäà, ôÿùëÿ èøëÿéèð. Åâëèäèð, èêè óøàüû âàð. 18 éàøûíäàí ñïèðòëè è÷-
êèëÿð ãÿáóë åäèð. Ñîí 10 èëäÿ òåç-òåç, 5—10 ýöí àðà âåðìÿêëÿ áèð íå÷ÿ ëèòð ôàñè-
ëÿñèç àëêîãîë ãÿáóë åäèð. Ùÿì äÿ ôÿðãèíÿ âàðìàäàí áöòöí è÷êè íþâëÿðèíäÿí, ïèâÿ,
àðàã, ÷àõûð âÿ ñ. èñòèôàäÿ åäèð. «Õóìàðëàíìà ñèìïòîìó» ùÿðäÿíáèð ãåéä åäèëèð. Ñîí
5 èëäÿ äþðä äÿôÿ èø éåðèíè äÿéèøìèøäèð. Áèð èë ÿââÿë áàøãà øÿùÿðäÿ èñòèðàùÿòäÿ îëàð-
êÿí áèð àé ìöääÿòèíäÿ ùÿð ýöí 500—600 ã âÿ äàùà ÷îõ àðàã ãÿáóë åäèðìèø. Ãàòàð-
ëà åâÿ ãàéûòìàã èñòÿéÿðêÿí áèëåò îëà áèëìÿäèéèíäÿí áèð ñóòêà âàüçàëäà ãàëìàëû îë-
ìóøäóð. Ýþçëÿìÿ ñàëîíóíäà ÷îõëó ãàðà÷ûëàð âàð èìèø. Õÿñòÿéÿ åëÿ ýÿëèð êè, îíëàð
õöñóñè ìÿãñÿäëÿ îíó èçëÿìÿê ö÷öí áóðàéà ýþíäÿðèëèá. Ãàòàðà ìèíäèêäÿí ñîíðà éó-
õóñó ÷ÿêèëèð, ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí îíó éàòìàüà ãîéìóð. Âàãîíäàêû
àäàìëàðäàí øöáùÿëÿíìÿéÿ áàøëàéûð. Îíà åëÿ ýÿëèð êè, «õóñóñè àýåíòëÿð» áèðè-áèðèíÿ
èøàðÿëÿð âåðèð, «úàñóñó» éàõàëàìàã ö÷öí ôöðñÿò àõòàðûðëàð. Íþâáÿòè ñòàíñèéàéà éàõûí-
ëàøàðêÿí õÿñòÿ þçöíö ãàòàðäàí éåðÿ àòûð, õåéëè çÿäÿ àëûð. Òÿúèëè éàðäûì ìàøûíûíäà
îíó õÿñòÿõàíàéà àïàðûðëàð. Õÿñòÿõàíàäà þçöíö íàðàùàò àïàðûð, ãîðõó, ùÿéÿúàí ùèññ
åäèð, ãóëàüûíà ùÿäÿëÿéèúè ñÿñëÿð ýÿëèð. Îíà åëÿ ýÿëèð êè, òèáá èø÷èëÿðè îíó òÿãèá åäèð,
ùÿðÿêÿòëÿðèíè èçëÿéèð âÿ ìÿëóìàò òîïëàéûðëàð. Ýåúÿ áàéûðà ÷ûõûá ãà÷ìàã èñòÿéèð, íÿ
åòäèéèíè ñîðóøäóãäà, äåéèð êè, àðâàäûíû âÿ óøàãëàðûíû þëäöðöáëÿð, èíäè äÿ îíó ùÿáñ
åäèá þëäöðìÿê èñòÿéèðëÿð. Àé éàðûì ìöàëèúÿäÿí ñîíðà âÿçèééÿòè éàõøûëàøìûø, ïñèõî-
ïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð êå÷èá ýåòìèø, õÿñòÿëèéèíÿ ãàðøû íèñáè òÿíãèäè ìöíàñèáÿò éàðàí-
ìûøäûð. Úöçè ùèññ åäèëÿí àëêîãîë òèïëè øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè àøêàð åäèëìèø, ÿùâàëè-
ðóùèééÿäÿ åéôîðèéà òèïëè éöêñÿëèø ãåéä åäèëèð. Àëêîãîëèçìè, õÿñòÿëèéèíèí ÿñàñ ñÿáÿ-
áè îëäóüóíó ãÿáóë åòìèð.
Ä è à ã í î ç: èçëÿìÿ ñàéûãëàìàëàðû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí àëêîãîë ïàðàíîèäè.
Àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëàðû
Áó õÿñòÿëèê õðîíèê àëêîãîëèçì çàìàíû èíêèøàô åäÿí àëêîãîë ïñèõîçëà-
ðûíäàíäûð. Áó ãðóï õÿñòÿëèêëÿðèí áàøëûúà úÿùÿòè áèð ñûðà ñîìàòèê âÿ íåâðî-
ëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí ïñèõè ïîçóíòóëàðûí îëìàñûäûð. Àëêîãîë âÿ
àëêîãîëó ÿâÿç åäÿí è÷êèëÿðèí (åâäÿ ùàçûðëàíàí úåúÿ, òóò àðàüû, òÿìèçëÿíìÿ-
ìèø ñïèðò âÿ ñ.) ÷îõëó ìèãäàðäà, ôàñèëÿñèç è÷èëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ õðîíèê àëêî-
ãîëèçìèí III ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìûø àäàìëàðäà, àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëàðûíûí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû òÿñàäöôëÿðè òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Àáñòèíåíñèéà âÿçèééÿòèí-
äÿ åëÿ õÿñòÿëÿðäÿ ÷îõ âàõò åïèëåïñèéà úÿíýîëìàëàðû áàø âåðèð, ïñèõîç ùàë-
ëàðû éàðàíûð. Õÿñòÿëÿðäÿ êÿñêèí èôàäÿ îëóíìóø øÿõñèééÿòèí äåãðàäàñèéàñû,
ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè, ïåøÿ âÿðäèøëÿðèíèí èòèðèëìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð
ãåéä åäèëèð. Õðîíèê àëêîãîëèçì ôîíóíäà èíêèøàô åäÿí àëêîãîë åíñåôàëîïàòè-
éàñûíäà íåâðîëîæè âÿ ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿð ýåíèø ìèãéàñäà òÿñàäöô åäèð. Õðî-
íèê ãàñòðèòëÿð, åíòåðîêîëèòëÿð, ìÿäÿ âÿ îíèêèáàðìàã áàüûðñàüûí õîðàñû, ãà-
ðàúèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Êÿñêèí àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàñûíûí êëèíèê âàðèàíòëàðûíäàí áèðè äÿ
Ã à é å — Â å ð í è ê å õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è ä è ð. 50 éàøûíäàí ñîíðà, êèøèëÿð
àðàñûíäà òÿñàäöô åäèëèð. Õÿñòÿëèéÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà òàì èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè-
íÿ ÷àòìàìûø, àäè ïðîôåññèîíàë âÿ éà çöìçöìÿëè äåëèðèé øÿêëèíäÿ ðàñò ýÿëè-
íèð. Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð ìîíîòîí, ñþíöê, äàùà ÷îõ ùÿéÿúàí ðåàêñèéàëàðû
øÿêëèíäÿ îëóð. Ùÿðÿêÿò îéàíûãëûüû, ñòåðåîòèï ìÿùäóä ÷ÿð÷èâÿ äàõèëèíäÿ
îëóá ÿêñÿð ùàëëàðäà ÷àðïàéû äàèðÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìûð. Áÿçÿí äÿ òàì ùÿ-
ðÿêÿòñèç «ÿçÿëÿ ýÿðýèíëèéè»íè õàòûðëàäûð. Íèòãè àíëàøûëìàç, ñþçëÿð âÿ úöì-
ëÿëÿð ÿëàãÿñèç îëóá, õÿñòÿ ñàíêè áóðíóíóí àëòûíäà äàíûøûð. Êîíòàêò éàðàò-
ìàã îëäóãúà ÷ÿòèíëÿøèð. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿ-
ñè äÿéèøèð, ýöíäöç ñààòëàðûíäà ãåéä åäèëÿí äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñè, àõøàì-
ëàð ñîïîð âÿ éà êîìà âÿçèééÿòèíÿäÿê àüûðëàøûð. Ìöõòÿëèô íåâðîëîæè ÿëàìÿò-
ëÿð: öç ÿçÿëÿëÿðèíèí ñÿéðèìÿñè, ùèïåðêèíåçëÿð, àøàüû ÿòðàô âÿ äèýÿð ãðóï
ÿçÿëÿëÿðèí ùèïåðòîíèéàñû, îðàë ÿçÿëÿëÿðèí àâòîìàòèçìè, ôèë õîðòóìó ñèìïòî-
ìó, àòàêñèéà âÿ è. à. ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëÿðèí ôèçèêè âÿçèééÿòè ýåòäèêúÿ
àüûðëàøûð, ýþðêÿìëÿðè áèð ãÿäÿð éàøëû âÿ éîðüóí ýþðöíöð. Ñèôÿòëÿðè øèøêèí,
äÿðèñè ãóðó, éàõóä äà òÿðëè âÿ éàüëû îëóð. Áÿäÿíèí äÿðè þðòöéö âÿ ñåëèêëè ãè-
øàëàð ñîëüóí, ÿòðàôëàð øèøêèí ýþðöíöð. Àüûð õÿñòÿëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ éàòàã éà-
ðàëàðû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Äàõèëè îðãàíëàðûí áèð ÷îõóíäà ïàòîëîæè ùàëëàð èíêèøàô
åäèð. Òÿíÿôôöñ ñöðÿòëÿíèð, ãàðàúèéÿð áþéöéöð, öðÿê-äàìàð ñèñòåìè ïîçóíòó-
ëàðû, ãàí òÿçéèãèíèí ÿââÿëúÿ éöêñÿëìÿñè, ñîíðà äà åíìÿñè, êîëëàïñ ìöøàùè-
äÿ åäèëèð. Áÿäÿí ùÿðàðÿòè 40—41°Ú-äÿê éöêñÿëÿ áèëÿð. Áó äà ïðîãíîçóí äà-
ùà äà ïèñëÿøìÿñèíÿ, þëöì ãîðõóñóíóí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áÿçÿí
õÿñòÿëèéèí èíêèøàôûíûí 3—10 ýöíöíäÿ «èøûãëû äþâð», ñàüàëìà ãåéä åäèëèð.
Õðîíèê àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëàðûíûí êëèíèê âàðèàíòëàðûíà Êîðñàêîâ
ïñèõîçó âÿ àëêîãîë ïñåâäîèôëèúè àèääèð. Àëêîãîë ïîëèíåâðèòèê ïñèõîçó 1887-
úè èëäÿ Ñ. Ñ. Êîðñàêîâ òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð. Õÿñòÿëèê àëèìèí øÿðÿôè-
íÿ Ê î ð ñ à ê î â ï ñ è õ î ç ó àäëàíûð. Ùàçûðäà õàñòÿëèéÿ íàäèð ùàëëàð-
äà òÿñàäöô åäèëèð. Î, àäÿòÿí, 40—50 âÿ äàùà éàøëû àäàìëàð àðñûíäà ðàñò ýÿ-
ëèíèð. Õÿñòÿëÿðèí àíàìíåçèíäÿ, îíëàðûí ÿââÿëëÿð àëêîãîë ïñèõîçóíó êå÷èð-

ìÿñè ãåéä åäèëèð. Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñûíäà êÿñêèí àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëà-
ðûíà õàñ îëàí ïñèõè, íåâðîëîæè âÿ ñîìàòèê ïîçóíòóëàðà ðàñò ýÿëìÿê ìöì-
êöíäöð. Äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿð èñÿ áóíëàðäûð:
1) àìíåçèéà; 2) áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñû âÿ êîíôàáóëéàñèéà; 3) ìöõòÿëèô ïî-
ëèíåâðèòëÿð.
Éàõûí ùàäèñÿëÿðÿ ãàðøû éàääàø ïîçóëóð, õÿñòÿ ùå÷ íÿéè éàäûíäà ñàõëà-
éà áèëìèð. Áó ô è ê ñ à ñ è î í ð å ò ð î ã ð à ä à ì í å ç è é à àäëàíûð.
Õÿñòÿëÿíÿí àäàì, éàääàø ïîçóíòóëàðûíû éàëàí÷û õàòûðëàìàëàð — êîíôàáóë-
éàòîð éàääàøëà ÿâÿç åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áèð õÿñòÿ óçóí ìöääÿò õÿñòÿõàíàäà
îëäóüó ùàëäà ñþéëÿéèðäè êè, äöíÿí ýöíäöç èøäÿ, àõøàì èñÿ ãîíàãëûãäà îëóá.
ßñëèíäÿ, î, ùå÷ íÿ óéäóðìóð, âàõòèëÿ îëàí ùàäèñÿíè äàíûøûð. Áóðàäà âàõòà
ãàðøû áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñûíäàí, ïñåâäîðåìèíèññåíñèéà — éàëàí÷û õàòûðëà-
ìàëàðäàí ñþùáÿò ýåäèð. Åðòÿñè ýöí ùÿìèí õÿñòÿ õÿñòÿõàíàäà îëäóüóíó áè-
ëèð, ëàêèí þç ïàëàòàñûíû òàïà áèëìèð, îí áåø äÿãèãÿ ÿââÿë ýþðäöéö àäàìëàð-
ëà éåíèäÿí ñàëàìëàøûð. Áåëÿ õÿñòÿ áÿçÿí âåðèëÿí ñóàëà úàâàá òàïà áèëìÿäè-
éèíäÿí çàðàôàò åòìÿéÿ âÿ áåëÿëèêëÿ áèëìÿäèéè úàâàáû éóìîðà ÷åâèðìéÿ
úÿùä ýþñòÿðèð.
Êîðñàêîâ ïñèõîçóíäà ïàðàëåë îëàðàã ïîëèíåâðèò ÿëàìÿòëÿðè äÿ îëóð. Îòó-
ðàã ñèíèðè áîéóíúà àüðûëàð, éåðèøèí ïîçóëìàñû — àòàêñèéà, ïàðàïàðåçëÿð ãåéä
åäèëèð. Âÿòÿð ðåôëåêñëÿðè, áÿáÿéèí èøûüà ðåàêñèéàñû éà çÿèôëÿéèð, éà äà ùå÷
àëûíìûð. Ðîìáåðã ñèìïòîìó ìöñáÿò îëóð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøè àüûðëàøàðñà àë-
êîãîë àüûë çÿèôëèéè èíêèøàô åäèð. Ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ãÿáóëó äàéàíäûðûëàðñà, éàõ-
øûëàøìà áàø âåðÿ áèëÿð. ßêñÿð ùàëëàðäà ïðîãíîç ïèñ îëóð.
Àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëàðûíûí íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäÿí áèð ôîðìàñû
äà à ë ê î ã î ë ï ñ å â ä î è ô ë è ú è ä è ð. Áó çàìàí ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõè
âÿ íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð ïðîãðåññèâ èôëèúè õàòûðëàäûð.
Àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëàðûíäà ñïåñèôèê ïàòîëîæè-àíàòîìèê ÿëàìÿòëÿð:
áåéèíèí þäåìè, ãàí äàìàðëàðûíûí áÿçè ùèññÿëÿðèíèí çÿäÿëÿíìÿñè (Ãàéå —
Âåðíèêåíèí ùåìîððàýèéà ñèìïòîìó), íåéðîíëàðûí ãóðóëóøóíóí äÿéèøìÿñè
àøêàð åäèëèð.
Àëêîãîë åïèëåïñèéàñû
Ñèìïòîìàòèê åïèëåïñèéàíûí áèð ôîðìàñû îëóá àëêîãîëóí òÿñèðè íÿòèúÿñèí-
äÿ øèääÿòëÿíÿðÿê úÿíýîëìà ùàçûðëûüû éàðàíûð. Áÿçÿí àëêîãîëèçìèí èëêèí
ìÿðùÿëÿñèíäÿ àáñòèíåíñèéà çàìàíû, àü èñèòìÿ òóòìàñûíäàí ÿââÿë âÿ éà
õðîíèê åíñåôàëîïàòèéàëàð èíêèøàô åòäèêäÿí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Úÿíýîëìà
òóòìàëàðû àäè åïèëåïñèéàäà îëäóüóíäàí ôÿðãëÿíìèð, éÿíè äöøöíúÿíèí ïîçóë-
ìàñû, òîíèê âÿ êëîíèê ôàçàëàð, ãåéðè-èõòèéàðè ñèäèêáóðàõìà âÿ è. à. åéíè ãàé-

äàäà, áÿçÿí ùÿòòà äàùà àüûð úÿðÿéàí åäèð. Êè÷èê úÿíýîëìà òóòìàëàðû, äå-
ìÿê îëàð êè, ìöøàùèäÿ åäèëìèð. Ëàêèí ÅÅÃ-äÿ åïèëåïñèéà ö÷öí õàñ îëàí
ÿéðèëÿð ãåéä îëóíóð âÿ øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè àëêîãîë òèïëè îëóð.
Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã
Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà úÿùÿòè àç ìèãäàðäà (200 ã-àäÿê), òÿê-òÿê ùàëëàðäà
èñÿ áþéöê äîçàëàðäà àëêîãîë ãÿáóëóíäàí ñîíðà ä ö ø ö í ú ÿ í è í à ë à -
ã à ð à í ë û ã ø ÿ ê è ë ä ÿ ï î ç ó ë ì à ñ û ä û ð. Áÿçè ìöÿëëèôëÿð ïàòî-
ëîæè ñÿðõîøëóüó êÿñêèí òðàíçèòîð ïñèõîçëàðà àèä åäèðëÿð. Õÿñòÿëèéèí áàø âåð-
ìÿñè ö÷öí õðîíèê àëêîãîëèçìèí îëìàñû ÿñàñ øÿðò äåéèë. Ôèçèêè âÿ ïñèõè éîð-
üóíëóã, åìîñèîíàë ñàðñûíòûëàð ïàòîëîæè ñÿðõîøëóüà øÿðàèò éàðàäàí àìèëëÿð-
äÿíäèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà õÿñòÿëèê åïèëåïñèéà, ïñèõîïàòèéà, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñ-
òåìèíèí öçâè ïàòîëîýèéàñû îëàí àäàìëàðäà áàø âåðèð.
Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã ãÿôëÿòÿí, áàøëàéûð. Ùå÷ áèð ñÿáÿá îëìàäàí õÿñòÿíèí
äàâðàíûøû ïîçóëóð, àäè ñÿðõîøëóã ÿëàìÿòëÿðè, àòàêñèéà íèòãèí äîëàøûãëûüû âÿ
ñ. éîõ îëóð, ìöùèòÿ ãàðøû áÿëÿäëèê ïîçóëóð, àôôåêòèâ áîéàëàðëà çÿíýèí ãîð-
õó, ùÿéÿúàí, ãÿçÿá ðåàêñèéàëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿ ÿòðàôäàêû àäàìëàðû
òàíûéà áèëìèð, îíëàðû äöøìÿí êèìè ãÿáóë åäèð. Îëäóüó îòàüû ùÿáñõàíàéà,
çèðçÿìèéÿ, éàõóä äà ãÿòëÿ éåòèðèëÿúÿéè êàìåðàéà áÿíçÿäèð. ßòðàôäàêû
àäàìëàðûí áöòöí ùÿðÿêÿòèíè èçëÿéÿí õÿñòÿ ñîí äÿðÿúÿ ýÿðýèí áèð âÿçèééÿò
àëûð, ùÿð áèð ùÿðÿêÿòè âÿ ñÿñè «ùöúóì», «çÿðáÿ» êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ýþð-
ìÿ èëëöçèéàëàðû, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ãîðõóíú ìÿçìóíëó ñàéûãëàìàëàð ìåéäà-
íà ÷ûõûð. Íàðàùàòëûã êå÷èðÿí õÿñòÿ áèð ñþç áåëÿ äåìèð, éàõóä äà äóà îõóéàí
àäàìëàðà ìÿõñóñ èôàäÿëÿð ñþéëÿéèð. Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè îëàíëàðäà (åïèëåï-
òèê âàðèàíò) õÿñòÿëèê íàðàùàòëûã, ýÿðèíëèê âÿ àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðëÿ ìöøàéè-
ÿò åäèëèð. Ïàðàíîèä âàðèàíòäà ìöùèòèí éàíëûø ãàâðàíûëìàñû, àôôåêòèâ ãîðõó-
ëàð, ãàâðàìà ïîçóíòóëàðû ãåéä åäèëèð. Õÿñòÿ ùàðàñà ãà÷ìàã, ìöäàôèÿ îëóí-
ìàüà úàí àòûð. Ãà÷ìàüà èìêàí òàïàí áåëÿ õÿñòÿëÿð, éîëäà ãàðøûñûíà ÷ûõàí
àäàìëàðà áÿçÿí þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿí çÿðáÿëÿð åíäèðèð.
Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí áèð íå÷ÿ ñààòà ãÿäÿð äàâàì
åäèð. Ñîíðà áèð íå÷ÿ ñààòëûã äÿðèí éóõó (áþùðàí éóõóñó) áàø âåðèð âÿ àéûë-
äûãäà ùå÷ íÿ õàòûðëàìûð, òàì àìíåçèéà ãåéä îëóíóð.
Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã íàäèð ùàëëàðäà, ùÿìèí øÿõñèí ùÿéàòûíäà áèð äÿôÿ ðàñò
ýÿëèð. Ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñû áó õÿñòÿëèéè ãûñàìöääÿòëè êÿñêèí
ïñèõè ïîçóíòóëàðà àèä åäèð âÿ ùÿìèí øÿõñè àíëàãñûç ùåñàá åäèð.
Àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí ïàòîýåíåçè,

ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû
Êÿñêèí àëêîãîë ïñèõîçëàðû (ïàòîëîæè ñÿðõîøëóãäàí áàøãà) ìöòëÿã õðîíèê
àëêîãîëèêëÿðäÿ ïàðààëêîãîë äÿéèøèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð.
Àëêîãîë äåëèðèñè çàìàíû áåéíèí äèåíñåôàë øþáÿñèíäÿ áèð ñûðà äÿéèøèêëèê-
ëÿð àøêàð åäèëèð. Õðîíèê àëêîãîëèçìäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí íåéðîâåýåòàòèâ ïî-
çóíòóëàð äà áó íàùèéÿíèí ôóíêñèîíàë ïîçóíòóëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð. Áöòöí
êÿñêèí àëêîãîë ïñèõîçëàðû ö÷öí õàðàêòåðèê ñàéûëàí àóòîèíòîêñèêàñèéà, ìàä-
äÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû, àëêîãîëóí ïàð÷àëàíìàñûíûí, àðà ìàääÿ
ìÿùñóëëàðûíûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ãàðàúèéÿðèí ôóíêñèéàñûíûí
ïîçóëìàñû àëêîãîëóí îêñèäëÿøìÿñèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê ãàíäà êåòîòóðøóëà-
ðûí òîïëàíìàñûíà, àñèäîçà, áèëèðóáèíèí, õîëåñòåðèíèí àðòìàñûíà, ìàãíåçèóì
âÿ êàëèóì èîíëàðûíûí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áåéèíäÿ ýåäÿí òîêñèêîç âÿ
ùèïîêñèéà äàìàð äèâàðëàðûíûí êå÷èðèúèëèéèíè éöêñÿëäÿðÿê þäÿìÿ, áó èñÿ âå-
ýåòàòèâ äèñðåãóëéàñèéàéà øÿðàèò éàðàäûð.
Éóõàðûäà ãåéä åäèëÿíëÿðëÿ éàíàøû òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ êÿñêèí àëêî-
ãîë ïñèõîçëàðûíûí ïàòîýåíåçèíè àõûðàäÿê þéðÿíèëìèø ùåñàá åòìÿê îëìàç.
Àëêîãîëèçìèí éàðàòäûüû õðîíèê ïñèõîçëàðäà äèããÿòè úÿëá åäÿí åíñåôàëîïà-
òèê ïîçóíòóëàðäûð.
Ï ð î ã í î ç — êÿñêèí àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí ìöàñèð ìöàëèúÿ öñóëëàðû-
íûí âàõòûíäà òÿòáèãè èëÿ ÿëàãÿäàð õåéëè éàõøû îëà áèëÿð. Áèð ãÿäÿð ìöðÿêêÿá
ñàéûëàí àüûð êå÷ÿí äåëèðèéäèð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åäÿí ïñèõîçëàð âÿ õðî-
íèê àëêîãîëèçì, èíòåëëåêòèí åíìÿñèíÿ — øÿõñèééÿòèí àëêîãîë òèïëè äåãðàäà-
ñèéàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí ìöàëèúÿñè ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ
àïàðûëìàëûäûð. Òåðàïåâòèê òÿäáèðëÿð êîìïëåêñ øÿêëèíäÿ âÿ èíòåíñèâ îëìàëû-
äûð. Ùÿðÿêÿò îéàíàãëûüûíû âÿ éóõó ïîçóíòóëàðûíû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷óí
ïñèõîòðîï ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó ìÿãñÿäëÿ âåíà äàõèëèíÿ âÿ éà
ÿçÿëÿ àðàñûíà 10—40 ìã ñåäóêñåí, êè÷èê äîçàëàðëà àìèíàçèí (25 ìã), äè-
ìåäðîë (I ìë), òèçåðñèí (50 ìã), ùàëîïåðèäîë (10—15 ìã) éåðèäèëèð. Ìåòîáà-
ëèê ïðîñåñëÿðèí (àñèäîçóí, çöëàëëàðûí âÿ ñó-åëåêòðèê ìöáàäèëÿñèíèí ùèïîêñè-
éàíûí) ãàðøûñûíû àëìàã, öðÿéèí, ãàðàúèéÿðèí, áþéðÿêëÿðèí, òÿíÿôôöñ ñèñòåìè-
íèí ôÿàëèééÿòèíè òÿíçèì åòìÿê, èíòåðêóððåíò õÿñòÿëèêëÿðèí, áåéèí þäåìèíèí
âÿ ñ. ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ èíòåíñèâ èíôóçèîí ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè àïà-
ðûëìàëûäûð. Âåíà äàõèëèíÿ äàìúû øÿêëèíäÿ 5%-ëè ãëöêîçà (ñóòêàäà 700—
1500 ìë), ùåìîäåç (400 ìë, ñóòêàäà 2—3 äÿôÿ), ðåîïîëèãëöêèí (400—1000
ìë, ñóòêàäà áèð äÿôÿ) âÿ äèýÿð ìàääÿëÿð éåðèäèëìÿëèäèð. Ùèïåðùèäðîòàñèéà
ÿëàìÿòëÿðè, áåéíèí, àüúèéÿðèí âÿ ÿòðàôëàðûí þäåìè îëàðñà äåùèäðàòàñèéà ìö-
àëèúÿ öñóëëàðû (ñóòêàäà 1%-ëè 2 ìë ëàçèêñ, 25%-ëè 10 ìë ìàãíåçèóì-ñóëôàò
ìÿùëóëó âÿ ñ.) òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. Öðÿê-äàìàð ïîçóíòóëàðû îëäóãäà ñòðî-

ôàíòèí, êîðãëöêîí òÿéèí åäèëèð. Êÿñêèí öðÿê-äàìàð ÷àòûøìàçëûüû èëÿ ÿëàãà-
äàð àðòåðèàë òÿçéèãèí àðòìàñû ìöøàùèäÿ åäèëÿðñÿ, 100 ìë 5%-ëè ãëöêîçà èëÿ
áèðëèêäÿ 1—2 ìë, 0,1 %-ëè àäðåíàëèí ìÿùëóëó òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Òÿíÿôôöñ àê-
òûíûí ïîçóíòóëàðûíäà ëîáåëèí, ñèòàòîí, îêñèýåíîòåðàïèéà, ùÿðàðÿòèí éöêñÿë-
ìÿñèíäÿ àíàëýåòèêëÿð (àíàëýèí, àìèäîïèðèí âÿ è. à.) âåðèëìÿëèäèð. ×îõëó
ìèãäàðäà âèòàìèíëÿð (Á ãðóï, ÏÏ, Ú) âåðèëìÿñè ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Íåéðî-
ëåïòèê ïðåïàðàòëàðäàí àìèíàçèí (ñóòêàäà 400 ìã-àäÿê), ùàëîïåðèäîë (ñóòêà-
äà 12—15 ìã), òèçåðñèí (50—75 ìã-àäÿê) âÿ è. à. òÿòáèã åòìÿêëÿ, ïñèõîòèê
ÿëàìÿòëÿðè òåçëèêëÿ àðàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöíäöð. Õÿñòÿ ïñèõîç ùàëûíäàí
÷ûõäûãäàí áèð-èêè àé ñîíðà àëêîãîëèçì ÿëåéùèíÿ ìöàëèúÿ àïàðìàã îëàð.
Ï ð î ô è ë à ê ò è ê à . Õðîíèê àëëîãîëèçìèí âÿ àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí
áó ñàùÿäÿ ìöáàðèçÿ òÿäáèðëÿðè êîìïëåêñ âÿ àðäûúûë îëàðàã àïàðûëàäûãäà ñÿ-
ìÿðÿ âåðÿ áèëÿð. Ñÿðõîøëóüóí òÿìáåù åäèëìÿñè, ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíèí òÿá-
ëèüè, óøàãëàðûí âÿ éåíèéåòìÿëÿðèí ñïèðòëè è÷êèëÿð ãÿáóë åòìÿñèíèí òÿðáèéÿ âà-
ñèòÿëÿðè èëÿ âÿ ëàçûì ýÿëÿðñÿ ãàäàüàí åòìÿêëÿ ãàðøûñûíûí àëûíìàñû áåëÿ òÿä-
áèðëÿðäÿíäèð. Èø âàõòû èø éåðèíäÿ àëêîãîëäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ãÿòè ãàäàüàí
åäèëìÿëè, áó ìÿãñÿäëÿ èíçèáàòè òÿäáèðëÿð ýöúëÿíäèðèëìÿëèäèð. Ïðîôèëàêòèê
òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ ðÿñìè îðãàíëàðëà éàíàøû èúòèìàè òÿøêèëàò-
ëàð, àëêîãîëèçìÿ ìåéèë ýþñòÿðÿíëÿðèí àèëÿ öçâëÿðè âÿ éàõûí àäàìëàðû úèääè
ÿêñ òÿäáèðëÿð ýþðäöêäÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíìàã ìöìêöíäöð.
Óçóí ìöääÿò àëêîãîëà ùÿðèñëèê ýþñòÿðÿíëÿðèí ÿìÿê ãàáèëèééÿòè ãèñìÿí
âÿ éà òàìàìèëÿ èòÿ áèëÿð. Þëêÿìèçäÿ ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíëàðà ÿñàñÿí, õðî-
íèê àëêîãîëèçìÿ, î úöìëÿäÿí, àëêîãîë ïñèõîçëàðûíà òóòóëàíëàðà, ñÿðõîø âÿ-
çèééÿòäÿ õÿñàðÿò àëäûãëàðû ö÷öí ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè ìöâÿããÿòè âÿ äàèìè
èòèðÿíëÿðÿ, ñòàñèîíàðäà âÿ éà àìáóëàòîðèéà øÿðàèòèíäÿ ìöàëèúÿ åäèëìÿëÿðèí-
äÿí àñûëû îëìàéàðàã, ìöâÿããÿòè ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðäèéèíÿ ýþðÿ ÿìÿê
ùàããû âåðèëìèð. Áåëÿ ùàëëàðäà îíëàðà éàëíûç àðàéûø âåðèëèð. Øÿõñèééÿòèí åí-
ìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí èø ãàáèëèééÿòèíèí äàâàìëû ïîçóëìàñû îëàðñà II âÿ
III äÿðÿúÿëè ÿëèëëèê ìöÿééÿí åäèëèð.
Àäè ñÿðõîøëóã çàìàíû ùöãóãè ïîçóíòóëàðà éîë âåðèëÿðñÿ øÿõñ ìÿñóëèé-
éÿòäÿí àçàä åäèëìèð. Éàëíûç àëêîãîë ïñèõîçëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ïñèõîòèê ÿëà-
ìÿòëÿð: äóøöíúÿ ïîçóíòóëàðû, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìàëàð îëàðñà úèíàéÿò
ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ éîë âåðèëäèêäÿ âÿ øÿõñ úèíàéÿò åòäèéè àíäà þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ
íÿçàðÿò åòìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðäèêäÿ ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñû
àíëàãñûçëûã ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäÿ áèëÿð.
Íàðêîìàíèéàëàð
Íàðêîìàíèéà éóíàíúà «íàðêå» — äîíóá ãàëìà, «ìàíèà» — ïñèõè ïî-

çóíòó ñþçëÿðèíäÿí ýþòöðöëöá íàðêîòèê ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ íÿòèúÿñèí-
äÿ éàðàíàí òîêñèêîìàíèéàëàðûí áèð ôîðìàñûäûð. Íàðêîìàíèéà éàëíûç òèááè
àíëàéûø êèìè äåéèë, ùÿì äÿ èúòèìàè âÿ ùöãóãè áèð ïðîáëåì êèìè íÿçÿðäÿí
êå÷èðèëìÿëèäèð. Íàðêîòèê ìàääÿëÿðÿ ãàðøû ïñèõè âÿ ôèçèêè àñûëûëûüûí éàðàíìà-
ñû íàðêîìàíèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõäûüûíû ñöáóò åäèð. Èêè âÿ äàùà ÷îõ íàðêîòèê
ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìåéäàíà ÷ûõàí íàðêîìàíèéàëàð ï î ë è -
í à ð ê î ì à í è é à àäëàíûð.
Íàðêîòèê ìàääÿëÿðÿ ùÿðèñëèê óçàã êå÷ìèøäÿí ìÿëóìäóð. Áåëÿ êè, áó
ìàääÿëÿðäÿí áÿçè õÿñòÿëÿðè ñàêèòëÿøäèðìÿê, ÿùâàëè-ðóùèééÿíè éöêñÿëòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëÿðäè. XIX ÿñðäÿ áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ, õöñóñÿí Øÿðãäÿ
íàðêîòèê ìàääÿëÿð ýåíèø éàéûëìàüà áàøëàäû. ßñàñÿí ìîðôè, ùÿøèø, êîôåèí
âÿ îíëàðûí òþðÿìÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿðìèø. XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòè-
áàðÿí íàðêîìàíèéà ìöñòÿãèë íîçîëîæè âàùèä, éÿíè àéðûúà õÿñòÿëèê ôîðìàñû
êèìè þéðÿíèëìÿéÿ áàøëàíäû. ßñàñÿí ýÿíúëÿð àðàñûíäà éàéûëàí áó èúòèìàè
áÿëà ñîí èëëÿð éåíè-éåíè ìàääÿëÿð ãÿáóë åòìÿêëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áèð ñûðà
ïñèõîòðîï ïðåïàðàòëàð, àíòèäåèðåññàíòëàð, ïñèõîñòèìóëéàòîðëàð àðòûã ìöñòÿãèë
òîêñèêîìàíèéàëàð êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð. Ñîí èëëÿðäÿ áÿçè òîêñèê ìàääÿ-
ëÿðèí þçöíäÿí âÿ áóõàðûíäàí (åôèðëè éàüëàð, áåíçèí, àñåòîí, ìÿèøÿò êèìéà-
ñûíäà èøëÿäèëÿí ìàääÿäÿð âÿ è. à.) èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿ áàøëàíìûøäûð.
Ìöøàùèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ïñèõîïàòèê, ìÿíÿâè äàâàìñûç, èðàäÿñè çÿèô,
òÿëãèíÿ ùÿññàñ, ïñèõè éåòêèí îëìàéàí, èíòåëëåêòè àøàüû øÿõñëÿð äàùà òåç êÿ-
íàð òÿñèðëÿðÿ óéóð âÿ íàðêîìàí îëóðëàð. Èúòèìàè ìöùèòèí ãöñóðëó, àèëÿ òÿðáè-
éÿñèíèí ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø îëìàñû íàðêîìèíàéàéà øÿðàèò éàðàäûð. Áÿçè úà-
âàíëàð èñÿ ñàäÿëþâùëöê ýþñòÿðÿðÿê «áèð äÿôÿ äàäìàã» õàòèðèíÿ íàðêîìàíà
÷åâðèëèðëÿð. Äåéèëÿíëÿðÿ èðñè ìåéèëëèéèí ðîëóíó äà ÿëàâÿ åòìÿê ëàçûìäûð.
Òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òîïëàíàí äÿëèëëÿð ýþñòÿðèð êè, áèð ñûðà ùàëëàðäà íàðêî-
ìàíèéàíûí ñÿáÿáè ùÿêèìëÿðèí ëöçóìñóç íàðêîòèê ìàääÿëÿð òÿèéí åòìÿñè
âÿ îíóí ñàòûøû öçÿðèíäÿ ìþùêÿì íÿçàðÿòèí îëìàìàñûäûð.
Íàðêîòèê ìàääÿëÿðèí îðãàíèçìÿ òÿñèðè ÷îõúÿùÿòëèäèð. Ñîí èëëÿðèí òÿäãè-
ãàòëàðû ýþñòÿðìèøäèð êè, íàðêîòèêëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ íåéðîïåïòèäëÿðèí
(åíäîðôèíëÿðèí, åíêåôàëèíëÿðèí) âÿ òñèêëèê íóêëåîòèäëÿðèí ìöáàäèëÿñè ïîçó-
ëóð. Áó ìàääÿëÿðèí, õöñóñÿí îïèàòëàðûí òÿñèðè íåéðîìåäèàòîðëàðà, îíëàðäà,
þç íþâáÿñèíäÿ, àëè ñèíèð ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòèíÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Îðãàíèçìèí
ìöõòÿëèô ñèñòåìëÿðèíèí çÿäÿëÿíìÿñè äÿ òîõóìàëàðäà ýåäÿí îêñèäëÿøìÿ-
áÿðïà ïðîñåñèíÿ íàðêîòèêëÿðèí òÿñèðèíèí íÿòèúÿñèäèð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, íàðêîìàíèéàéà òóòóëàíëàð òîëåðàíòëûüûí éöêñÿë-
ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ýåò-ýåäÿ äîçàíû àðòûðìàã ìÿúáóðèééÿòè ãàðøûñûíäà ãàëûð-
ëàð. Äèýÿð òÿãäèðäÿ ëàçûìè åôôåêò-åéôîðèéà éàðàíìûð. Áåëÿ ùàëëàðäà ùÿêèì,
àáñòèíåíñèéàäà îëäóüó êèìè ùÿðÿêÿò åòìÿëèäèð.
Ùàçûðäà íàðêîìàíèéàëàðûí ýåíèø éàéûëìûø ôîðìàëàðûíäàí ìîðôèíèçì,
ùÿøèøèçì âÿ êîêàèíèçì, éóõóýÿòèðèúèëÿðÿ, àìôåòàìèíëÿðÿ, ùàëëöñèíîýåíëÿ-

ðÿ þéðÿøìÿíè ýþñòÿðìÿê îëàð.
Îïèàò òèïëè ìàääÿëÿðèí éàðàòäûüû íàðêîìàíèéà

Áó ãðóï ìàääÿëÿðÿ ìöõòÿëèô íþâ îïè ÷ÿòÿíÿñèíäàí àëûíàí ïðåïàðàòëàð
(îïèóì, êîäåèí, ýåðîèí, òèðéÿê), ìîðôèéÿáÿíçÿð òÿñèðÿ ìàëèê ñèíòåòèê ïðåïà-
ðàòëàð (ïðîìåäîë) àèä åäèëèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, îïèóì âÿ îíóí ïðåïàðàò-
ëàðû àüðûêÿñèúè ìàääÿ êèìè èøëÿäèëèð, ëàêèí áÿçÿí «ëöçóìñóç ìàðàã» õàòèðè-
íÿ äÿ ãÿáóë åäÿíëÿð îëóð. Þéðÿøìÿ ÷îõ òåç éàðàíûð. Çÿùÿðëÿíìÿ (áó þëöì
äîçàñûíûí úöçè 1/3 ùèññÿñèíäÿí éàðàíà áèëÿð) çàìàíû àäàì òÿäðèúÿí àðòàí
çÿèôëèê, éóõóúóëëóã, áàøýèúÿëëÿíìÿ, ãóëàãëàðäà êöé ùèññ åäèð. Áÿáÿêëÿðèí
äàðàëìàñû, êîìàòîç âÿçèééÿò, öðÿê-äàìàð âÿ òÿíÿôôöñ ñèñòåìè ïîçóíòóëàðû:
×åéí — Ñòîê òèïëè òÿíÿôôöñ ìåéäàíà ÷ûõûð. Þëöì òÿíÿôôöñ ìÿðêÿçèíèí èôëè-
úè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿ áèëÿð. Õÿñòÿíè áó ùàëäàí ÷ûõàðìàã ìöìêöí îëàðñà
êîðëóã, íèòãèí ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ãàëà áèëÿð. Êÿñêèí çÿùÿðëÿíìÿ çà-
ìàíû ìÿäÿíè éóìàã, òÿìèçëÿéèúè èìàëÿ, âåíà äàõèëèíÿ ùÿð éàðûì ñààòäàí
áèð äàìúû øÿêëèíäÿ 1 ìë 0,1%-ëè àòðîïèí, 1 ìë 1%-ëè ëîáåëèí éåðèäèëìÿëèäèð.
Áèð íå÷ÿ äÿôÿ ãÿáóë åäÿí àäàìëàðäà õðîíèê çÿùÿðëÿíìÿ ÿëàìÿòëÿðè èíêè-
øàô åäèð. ßââÿëúÿ îíóí íàðêîòèê òÿñèðè—åéôîðèéà, ÿùâàëûí éöêñÿëìÿñè, øÿí-
ëÿíìÿ âÿ ñàäÿëþâùëöê ÿëàìÿòëÿðè, õîø ñåâèíú ùèññè, áÿçÿí èñÿ ãåéä åäèëÿí-
ëÿðÿ ìöùèòèí éàíëûø ãàâðàíûëìàñû äà ÿëàâÿ îëóíóð. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîí-
ðà åéôîðèéà, ñöñòëöê ôàçàñûíà êå÷èð, áóíóí àðäûíúà èñÿ éóõóúóëëóã âÿ éà éó-
õó áàø âåðèð.
Íàðêîòèê ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åòäèêäÿ àüûçäà ãóðóëóã, èøòàùàíûí
àçàëìàñû, ìÿäÿ-áàüûðñàã âÿ äèýÿð ñîìàòèê ïîçóíòóëàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Êÿñ-
êèí ñóðÿòäÿ àðûãëàéàí õÿñòÿëÿð ôèçèêè úÿùÿòúÿ çÿèôëÿéèð, òåç-òåç òÿðëÿìÿ, ïà-
ðàñòåçèéàëàð, ÿòðàôëàðäà ñîéóãëóã âÿ éà èñòèëèê ùèññè, òèòðÿìÿ ãåéä åäèëèð. Äÿ-
ðèëÿðè ãûðûøëà þðòöëöð, ÷îõ âàõò ãóðó âÿ òîðïàã ðÿíýèíäÿ îëóá, èíéåêñèéà åäè-
ëÿí éåðëÿðäÿ ñûçàã, éàõóä äà àáñåñ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Âàçîìîòîð ïîçóíòóëàð,
öðÿêäþéöíìÿ, ÿçÿëÿëÿðèí ùèïîòîíèéàñû, âÿòÿð ðåôëåêñëÿðèíèí éóêñÿëìÿñè,
éóõàðû ÿòðàôëàðûí, äèëèí òèòðÿìÿñè, éåðèøèí ïîçóëìàñû, àòàêñèéà, èíàìñûç éå-
ðèø, äÿðè ùèññèééàòûíûí àçàëìàñû ãåéä åäèëèð. Áÿáÿêëÿð õåéëè êè÷èëìèø, áÿçÿí
ãåéðè-áÿðàáÿð, èøûüà ãàðøû ðåàêñèéàñû çÿèô îëóð. Éóõó, àäÿòÿí, ãåéðè-íîðìàë
âÿ ïèñ ìÿçìóíëó éóõóýþðìÿëÿðëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Ãàíäà ëåéêîñèòîç, øÿ-
êÿðèí àçàëìàñû àøêàð åäèëèð.
Î ï è à ò à á ñ ò è í å í ñ è é à ñ û äàùà àüûð êå÷èð. Õÿñòÿ íàðàùàò,
ÿùâàëû ïèñ îëóð âÿ ãîðõó êå÷èðèð. Áÿáÿêëÿð ýåíèøëÿíèð, ñèôÿò õöñóñè ýþðêÿì
àëûð. ßçÿëÿëÿðèí, îéíàãëàðûí âÿ ñöìöêëÿðèí àüðûäûüûíû, ãóñìàã èñòÿäèêëÿðè-
íè ñþéëÿéèðëÿð. Èçòèðàá è÷ÿðèñèíäÿ èíèëäÿéÿí õÿñòÿ þéðÿøäèéè íàðêîòèêè òÿëÿá
åäèð. Òÿëÿáè þäÿíèëìÿäèêäÿ ãåéä åäèëÿí ÿëàìÿòëÿð äàùà äà ýöúëÿíèð âÿ

õÿñòÿ àúûíàúàãëû ùàëëàð êå÷èðèð.
Îïèóì ïñèõîçó àç ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèð âÿ ãûñàìöääÿòëè îëóð. Áó çà-
ìàí ùèïíîãàýèê ùàëëöñèíàñèéàëàð, äåëèðèé ùàëû ãåéä åäèëèð.
Õÿñòÿëèéèí ýåäèøè ôÿðäè õöñóñèééÿò äàøûéûð. Áÿçÿí ìöàëèúÿñèç
íàðêîòèêèí ãÿáóëó äàéàíäûðûëûð, ëàêèí áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà éåíèäÿí äàâàì
åòäèðèëèð. Éàëíûç ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñè âàñèòÿñèëÿ õÿñòÿëÿðÿ êþìÿê åòìÿê
ìöìêöí îëóð. Õÿñòÿëèéèí ï ð î ã í î ç ó ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ éàõøû îë-
ìóð. Þëöì öìóìè çÿèôëèê, ìàðàçì âÿ èíòåðêóððåíò õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ
áàø âåðèð.
Ä è à ã í î ñ ò è ê à ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Èíéåêñèéà éåðëÿðèíèí ñïåñèôèê
ýþðöíöøö, ÿùâàëûí äÿéèøêÿíëèéè, ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè õÿñòÿëèéè
àñàíëûãëà òÿéèí åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ñèäèêäÿ âÿ íÿúèñäÿ ãÿáóë åäèëìèø
íàðêîòèê ìàääÿíèí âÿ îíóí ïðåïàðàòëàðûíûí ãàëûãëàðûíû àøêàð åòìÿê îëóð.
Ê î ê à è í è ç ì. Êîêàèí Úÿíóáè Àìåðèêàäà áèòÿí êîêà êîëëàðûíûí
éàðïàãëàðûíäàí àëûíàí àëêîëîèääèð. Éåðëè àíàëýåòèê õöñóñèééÿòÿ ìàëèê îëóá,
áþéöê äîçàëàðäà ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. Ãÿáóë åòäèêäÿí àç
ñîíðà (âåíà äàõèëèíÿ âÿ éà ãîõóëàìàãëà) åéôîðèéà, ôèêèðëÿðèí àõûíû — íèòãèí
ñöðÿòëÿíìÿñè, ôÿàëèééÿòèí, éàðàäûúûëûã èìêàíëàðûíûí õåéëè ýöúëÿíìÿñè ãåéä
åäèëèð. Ëàêèí 2—3 ñààòäàí ñîíðà öìóìè çÿèôëèê, ÿçýèíëèê, ãûúûüà ãàðøû ùÿñ-
ñàñëûã, ÿùâàëûí åíìÿñè áàø âåðèð, þéðÿøìÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ, áÿçÿí 2—
Áàðáèòóðàòëàð
Äèãÿð
Ñòèìóëéàòîðëàð
ìàääÿëÿð
Òîêñèêîìàíèéà
Àðîìàòèê Ïñèõîòðîï
ìàääÿëÿð ìàääÿëÿð
3 äÿôÿ ãÿáóë åòäèêäÿí ñîíðà éàðàíûð. Øÿõñèééÿòèí äåãðàäàñèéàñû äèýÿð

íàðêîìàíèéàëàðäà îëäóüóíäàí äàùà êîáóä îëóð âÿ 1—2 èëäÿí ñîíðà òÿçàùöð
åäèð. Èëêèí ÿëàìÿòëÿð åãîèçì, ÿòðàôäàêûëàðà ãàðøû äþçöìñöçëóê, êèíëèëèê
øÿêëèíäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Êîêàèíèçìÿ òóòóëàíëàð îëäóüóíäàí éàøëû ýþ-
ðöíöð, èíòåëëåêòëÿðè âÿ åìîñèéàëàðû õåéëè êàñàäëàøûð. Òåç-òåç ïñèõè ïîçóíòó-
ëàð, ãûñãàíúëûã, èçëÿìÿ ñàéûãëàìàëàðû, ãîðõóíú ýþðìÿ, òàêòèë ùàëëöñèíàñèéà-
ëàð, «÷ÿêèñèçëèê ùèññè» êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Àáñòèíåíñèéà ñèíäðîìó áàøýèúÿëëÿíìÿ, áàøàüðû, ïàðàñòåçèéà, äåïðåññè-
éà êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöøàéèÿò åäèëèð âÿ àüûð êå÷èð.
Ù ÿ ø è ø è ç ì. Áó íàðêîìàíèéà ôîðìàñû Àìåðèêà ãèòÿñèíäÿ, øÿðã þë-
êÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, îðòà Àñèéàäà âÿ ðåñïóáëèêàìûçäà ýåíèø éàéûëìûø-
äûð. Ùÿøèø âÿ éà àíàøà ùèíä ÷ÿòÿíÿñèíäÿí (êàííàáèñ èíäèúà) àëûíûð. Ìàðè-
õóàíà, ïëàí, õàðàñ, áàíã, êèô êèìè íàðêîòèêëÿð äÿ ùÿøèø ãðóïóíà àèääèð.
Ùÿøèø þçöíÿìÿõñóñ ãîõóñó îëàí, àúû äàäëû, ãàòðàíàáÿíçÿð ìàääÿäèð.
Íàðêîìàíëàð îíó òöòöíÿ ãàòûá ÷ÿêèð, ÷åéíÿéèð, éàõóä äà è÷êèéÿ âÿ éåìÿ-
éÿ ãàòûðëàð. Îíó ãÿáóë åäÿðêÿí òÿäðèúÿí äîçàíû àðòûðìàã òÿëÿá îëóíìóð.
Áÿçè ùàëëàðäà îíó èëê äÿôÿ ãÿáóë åäÿí àäàìëàð þéöìÿ, àüûçäà àúûëûã, àüûç-
äàí ñóàõìà, áàøàüðûëàðû êèìè ÿëàìÿòëÿð ùèññ åäèðëÿð. Áó äà ýÿëÿúÿêäÿ îí-
äàí èìòèíà åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ëàêèí òÿêðàð ãÿáóë åäèëÿðñÿ ñÿðõîøëóã,
õîøùàëëàíìà, ôÿàëèééÿòèí ýöúëÿíìÿñè ãåéä åäèëèð. Ïñèõîìàòîð âÿ íèòã îéà-
íûãëûüû àäàìû «ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿìÿéÿ» — ùÿðÿêÿòëè îëìàüà, ðÿãñ åòìÿéÿ,
÷îõ äàíûøìàüà, þçöíö þéìÿéÿ, ãöððÿëÿíìÿéÿ ñþâã åäèð. Àäàì þçöíö
ñàíêè «ãóø êèìè», «÷ÿêèñèç», áÿçÿí äÿ «èëùàìû úîøàí» øÿõñ êèìè ùèññ åäèð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà ùÿðÿêÿò îéàíûãëûüû, ìÿñò îëìàã, õóìàðëàíìàã, éàõóä äà
ýöëìÿê âÿ éà àüëàìàãëà ÿâÿç îëóíóð. ßòðàôäàí ýÿëÿí ãûúûãëàð ïàðëàã âÿ
ãÿðèáÿ íàüûëëàð àëÿìèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðÿ áÿíçÿéèð. Áÿçÿí èñÿ èëëöçè-
éàëàð, ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð, ìÿñÿëÿí, ÿøéàëàð þç ôîðìà âÿ ðÿíýèíè èòèð-
ìèø, ùÿääèíäÿí àðòûã áþéöê âÿ éà ñåíçîð äåðåàëèçàñèéà ÿëàìÿòëÿðè îëäó-
üóíäàí êè÷èê ãàâðàíûëûð. Åðîòèê ùèññèí ýöúëÿíìÿñè, õîø ÿùâàëè-ðóùèééÿ,
àñàíëûãëà ãîðõó, äåïåðñîíàëèçàñèéà ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ÿâÿç îëóíà áèëÿð. Áåëÿ
ùàë êå÷èðÿí áèð õÿñòÿ ñþéëÿéèðäè êè, áÿäÿíèì ñàíêè þçöìöíêö äåéèë, ãóø êè-
ìè éöíýöëÿì, àäàìëàðûí ñèôÿòè ìåéèòè õàòûðëàäûð. Âàõò ñàíêè ùÿðÿêÿò åòìèð,
ùÿð øåé þç éåðèíäÿ äîíóá ãàëûá. Îéàíûãëûã, ÿçýèíëèê, çÿèôëèê, éàõóä äà éó-
õó èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Áÿçÿí èñÿ íàðàùàòëûã, áàøàüðû, öðÿêäþéöíìÿ, ìöâàçèíÿ-
òèí ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ùÿøèø íàðêîìàíèéàñû íèñáÿ-
òÿí ëÿíý èíêèøàô åäèð. Àðàáèð îíó òÿðýèäÿí àäàìëàð áèð ãÿäÿð ñîíðà éåíèäÿí
ãÿáóë åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Óçóí ìöääÿò àíàøàéà óéàí àäàìëàð ôèçèêè âÿ
ìÿíÿâè úÿùÿòúÿ ýåðè ýåäèð — äåãðàäàñèéàéà óüðàéûðëàð. Áåëÿëÿðè ãûúûüà ãàð-
øû ïàòîëîæè ùÿññàñ, ÿñÿáè, äþçöìñöç îëóðëàð, ÿìÿê ãàáèëèééÿòëÿðè àçàëûð.
Íàðêîòèê ìàääÿíèí êè÷èê äîçàñû áåëÿ ñÿðõîøëóã ùàëûíûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá
Ãàðøûëûãëû
2
éàðäûì äåòîêñèêàñèéà
re
ng Êåéç Ùàðì
ìåíåúìåíò ðåäóúòèîí
ìîíèòîðèíã Ïñèõîôàðìàêî
òåðàïèéà
Ðåàáèëèòàñèéà
Ñõåì 9. Íàðêîìàíèéà âÿ òîêñèêîìàíèéàíûí ìöàëèúÿ ïðèíñèïëÿðè
îëóð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà èçëÿìÿ, òÿãèá ñàéûãëàìàëàðû, ùàëëöñèíàñèéàëàð âÿ äè-

ýÿð ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí øèçîôðåíèéàéàáÿíçÿð ïñèõîç èíêè-
øàô åäèð (ß. ß. Àáàñãóëèéåâ, 1960).
Óçóí èëëÿð àíàøà ÷ÿêÿíëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ õàðèúè ýþðêÿìëÿðè äèããÿòè
úÿëá åäèð. Áåëÿëÿðè ÿçýèí, çÿèô, äÿðèëÿðè ñàðûìòûë òîðïàã ðÿíýèíäÿ, áàø òöêëÿ-
ðè ñåéðÿê, ãóðó, éåðèøëÿðè ñÿùìàíñûç âÿ àüûð, íèòãëÿðè äîëàøûã, áÿçÿí äÿ àí-
ëàøûëìàç îëóð. Ýþç áÿáÿêëÿðè äàðàëûð, èøûüà ðåàêñèéàñû çÿèôëÿéèð, ÿãëè ãàáè-
ëèééÿòëÿðè âÿ ùèññèééàòëàðû êöòëÿøèð.
Ùàëëöñèíîýåíëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàðàíàí íàðêîìàíèéà

Ùàëëöñèíîýåíëÿðÿ äèåòèëàìèä ëèçåðýèí òóðøóñó (ÄËÒ, Áåéíÿëõàëã òåðìè-
íàëîýèéàäà — ËÑÄ) âÿ áóíà áÿíçÿð ìàääÿëÿðèí òþðÿìÿëÿðè: ïñèëîñèáèí,
ìåñêàëèí, ôåíòñèêëèäèí, òðèïòàìèí âÿ ñ. àèääèð. Áó ìàääÿëÿðèí ÿí êè÷èê äî-
çàëàðû (0,05—0,5 ìã) ãÿáóë åäèëäèêäÿí 15—20 äÿã. ñîíðà 2—3 ñààò äàâàì
åäÿí ìöõòÿëèô ïñõè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëóð. Òåç-òåç ìöøàùèäÿ åäèëÿí ÿëà-
ìÿòëÿðäÿí åøèòìÿ, ýþðìÿ, äàä âÿ ãîõó ùàëëöñèíàñèéàëàðû, äöøöíúÿ ïîçóí-

òóëàðû, åéôîðèéà, ãåéðè-òÿáèè ýöëìÿ ãåéä åäèëèð. Áèð ÷îõ õÿñòÿëÿðäÿ áóíëàðëà
éàíàøû øöáùÿëèëèê, ãîðõó, ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè äÿ ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð.
Òîêñèêîìàíèéàëàð
Þéðÿøìÿ âÿ ìåéèëëèê éàëíûç íàðêîòèê òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðÿ ãàðøû
äåéèë, äèýÿð ïðåïàðàòëàðà, ìÿñÿëÿí, áàðáèòóðàòëàðà, ñòèìóëéàòîðëàðà, ïñèõîò-
ðîï ìàääÿëÿðÿ âÿ ñ. ãàðøû äà éàðàíà áèëÿð. Ýþñòÿðèëÿí äÿðìàíëàðäàí áÿçÿí
ìÿñò îëìàã, áÿçÿí äÿ ìöõòÿëèô àüðûëàðû, éóõóñóçëóüó âÿ äèýÿð íàðàùàòëûüà
ñÿáÿá îëàí ÿëàìÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Òîêñèêîýåí
ìàääÿëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàðàíàí ùàëëàð, ãÿáóë åäèëÿí ïðåïàðàòûí êèìéÿâè òÿð-
êèáèíäÿí àñûëûäûð. Éóõóýÿòèðèúèëÿðäÿí ëöìèíàë, äèìåäðîë, ïèïîëôåí äàùà òåç-
òåç èñòèôàäÿ åäèëèð. Íàðêîòèê åôôåêò àëìàã ö÷öí îíëàðû áþéöê äîçàëàðäà ãÿ-
áóë åòìÿê òÿëÿá îëóíóð. Áó ìàääÿëÿðäÿí óçóí ìöääÿò èñòèôàäÿ åäèëÿðñÿ
ìöâàçèíÿòèí, íèòãèí ïîçóëìàñû, ÿçÿëÿ òîíóñóíóí âÿ âÿòÿð ðåôëåêñëÿðèíèí
çÿèôëÿìÿñè, äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñè âÿ áèð ñûðà âåýåòàòèâ ÿëàìÿòëÿð ãåéä
åäèëèð. Ùÿìèí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ äàâàì åòäèðèëÿðñÿ øÿõñèééÿòèí äÿ-
éèøìÿñè, ìÿñÿëÿí, ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí éöêñÿëìÿñè, ÿñÿáèëèê, ãÿçÿá
ùèññè, òÿôÿêêöðöí ñöðÿòëÿíìÿñè âÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áå-
ëÿ àäàìëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðè ëÿíý, äöøöíúÿëÿðè áèð ãÿäÿð êåéëÿøìèø îëóð. Äàùà
ñîíðà àüûë çÿèôëèéè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí ïñèõîîðãàíèê ÿëàìÿòëÿð èíêèøàô åäèð.
Ìàðàã äàèðÿñè äàðàëûð, ÿìÿê ãàáèëèééÿòëÿðè åíèð, òöôåéëè ùÿéàò ñöðöðëÿð.
Íåâðîëîæè âÿ ñîìàòîýåí ïîçóíòóëàð èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áåëÿ õÿñòÿ-
ëÿðäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí àáñòèíåíñèéà ñèíäðîìó ýöúëö øÿêèëäÿ òÿçàùöð åäèð.
Òîêñèêîìàíèéàëàðûí äèýÿð áèð ôîðìàñû ñòèìóëéàòîðëàðûí: åôåäðèí, êîôå-
èí, ôåíàìèí ñèäíîêàðá, ñåíòåäðèí âÿ è. à. ãÿáóëó íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Áó
ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ ñöíè îëàðàã îðãàíèçìèí òîíóñóíó, ôÿàëèééÿò èìêàí-
ëàðûíû ãàëäûðìàã àðçóñóíäàí èðÿëè ýÿëèð. Ëàêèí ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ þéðÿø-
ìÿ áàø âåðèð. Áó ìàääÿëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ öðÿêäþéöíìÿ, ãàí òÿçéè-
ãèíèí, òÿíÿôôöñ àêòûíûí ñàéûíûí àðòìàñû, èøòàùûí ïîçóëìàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Äîçàíû àðòûðäûãäà áàøàüðû, áàøýèúÿëëÿíìÿ, òÿðëÿìÿ, àüûçäà ãóðóëóã, éóõó-
úóëëóã, íàðàùàòëûã, áÿçÿí ïñèõîìîòîð îéàíìà êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷û-
õûð. ßòðàôäà úÿðÿéàí åäÿí ùàäèñÿëÿð äóìàíëû ãàâðàíûëûð. Ñòèìóëéàòîðëàðû
óçóí ìöääÿò ãÿáóë åäÿíëÿð àðàñûíäà áÿçÿí ýþðìÿ, åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéà-
ëàðû, èçëÿìÿ ñàéûãëàìàëàðû, ïñèõîç ùàëëàðû õðîíèê øÿêèë àëàðñà äèñôîðèéà, éó-
õóíóí ïîçóëìàñû, öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíÿ, áþéðÿêëÿðÿ ìÿõñóñ ïàòîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿð èíêèøàô åäèð. Àáñòèíåíñèéà ùàëû íèñáÿòÿí çÿèô èôàäÿ îëóíóð.
Ùÿääèíäÿí àðòûã òöíä äÿìëÿíèëìèø ÷àé (÷èôèð) òÿðêèáèíäÿêè, òåèíèí ùå-
ñàáûíà ïñèõîìîòîð îéàíìàéà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ àäàìëàðûí éóõóñó ïîçóëóð,
ÿùâàëûí äÿéèøêÿíëèéè, àôôåêòèâ äàâàìñûçëûã ìöøàùèäÿ åäèëèð. Ëöçóìñóç

àäÿò äàâàì åòäèðèëÿðñÿ èúòèìàè ìàðàüûí åíìÿñè âÿ äèýÿð øÿõñèééÿò ïîçóí-
òóëàðû áàø âåðÿ áèëÿð. Êîôåèíÿ ãàðøû àáñòèíåíñèéà, äåìÿê îëàð êè, éàðàíìûð.
Ùàçûðäà ïñèõèàòðèéà òÿúðöáÿñèíäÿ ýåíèø òÿòáèã åäèëÿí íåéðîëåïòèêëÿðèí
ÿêñ òÿñèðèíÿ, åêñòðîïèðàìèä ÿëàìÿòëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ èøëÿäè-
ëÿí êîððåêòîðëàðà (ñèêëàäîë, ïàðêîïàí, ðîìïàðêèí âÿ ñ.) ãàðøû òîêñèêîìàíè-
éà ùàëëàðû éàéûëìàüà áàøëàíìûøäûð. Áó ìàääÿëÿðè áþéöê äîçàëàðäà ãÿáóë
åòìÿêëÿ åéôîðèéà, ìÿñòîëìà åôôåêòè éàðàòìàã ìöìêöíäöð. Áèð ñûðà ùàëëàð-
äà åéíè çàìàíäà ýþðìÿ, òàêòèë âÿ äèýÿð ùàëëöñèíàñèéàëàð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Íàðêîç ìÿãñÿäèëÿ èøëÿäèëÿí åôèðèí òÿíÿôôöñ éîëëàðû âàñèòÿñèëÿ îðãàíèç-
ìÿ äàõèë îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ñïåñèôèê ñÿðõîøëóã ùàëû éàðàòìàã îëóð. Áåëÿ
êè, åôèðèí òÿñèðèíäÿí ÿùâàëè-ðóùèééÿ éöêñÿëèð, «åéôîðèê øÿíëÿíìÿ», áÿäÿí-
äÿ «éöíýöëëöê», «ñÿðáÿñòëèê» êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Åôèðÿ ãàðøû
þéðÿøìÿ ÷îõ òåç éàðàíûð. Îíó ãÿáóë åòìÿäèêäÿ àäàì íàðàùàò, ÿñÿáè ýþðö-
íöð. Óçóí ìöääÿò ãÿáóë åäèëÿðñÿ éàääàøûí ïèñëÿøìÿñè, èíòåëëåêòóàë åíìÿ,
éóõó ïîçóíòóëàðû, øöáùÿëèëèê, òåç-òåç ÿñÿáèëÿøìÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð. Éöíýöë
ôîðìàäà àáñòèíåíñèéà ùàëëàðû éàðàíà áèëÿð.
Ñîí èëëÿðäÿ ùÿì õàðèúè þëêÿëÿðäÿ, ùÿì äÿ þëêÿìèçäÿ ìÿèøÿò êèìéàñûí-
äà âÿ ñÿíàéåäÿ èøëÿäèëÿí ó÷óúó àðîìàòèê ìàääÿëÿðÿ àñåòîí, áåíçèí, ùÿëëå-
äèúè, òÿìèçëÿéèúè ìÿùëóëëàð, éàïûøãàíëàð, íèòðîáîéàëàð, ëÿêÿ òÿìèçëÿéÿí, åâ
ùÿøÿðàòëàðûíû ìÿùâ åäÿí ïðåïàðàòëàð âÿ ñ. ãàðøû òîêñèêîìîíèéàëàð òåç-òåç
òÿñàäöô åäèëèð. Áó ìàääÿëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàðàíàí êÿñêèí èíòîêñèêàñèéà àäè
àëêîãîë ñÿðõîøëóüóíà áÿíçÿéèð. ßââÿëúÿ îéàíûãëûã, ñîíðà þçöíÿíÿçàðÿòèí
ïîçóëìàñû âÿ íÿùàéÿò éóõóúóëëóã ìåéäàíà ÷ûõûð. Éàíàãëàð ãûçàðûð, ýþçëÿð
ïàðûëäàéûð, àüûçäà ãóðóëóã âÿ ìöâàçèíÿòèí ïîçóëìàñû áàø âåðèð. Àüûçäàí,
ãÿáóë åòäèêëÿðè ìàääÿíèí ãîõóñó ýÿëèð. Ïñèõîç íàäèð ùàëëàðäà èíêèøàô åäèð,
áÿçÿí ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû îëà áèëÿð. Òåç-òåç äàõèëè îðãàíëàðûí ïîçóí-
òóëàðû: ìèîêàðäèîäèñòðîôèéà, ãàðàúèéÿð, áþéðÿê õÿñòÿëèêëÿðè âÿ ñ., òÿíÿôôöñ
éîëëàðûíûí èëòèùàáû, öìóìè ÿçýèíëèê ìöøàùèäÿ åäèëèð. Àäÿòÿí, áèð íå÷ÿ àé-
äàí ñîíðà ÿìÿê ãàáèëèééÿòè àçàëûð, õàñèééÿòäÿ âÿ äàâðàíûøäà úèääè ïîçóí-
òóëàð ãåéä åäèëèð. Äèàãíîçó äÿãèãëÿøäèðìÿêäÿ àíàìíåçÿ — éàõûí àäàìëà-
ðûí ìÿëóìàòëàðûíà èñòèíàä åòìÿê ëàçûìäûð. Èíéåêñèéà éåðëÿðèíèí âÿ àáñòè-
íåíñèéàíûí îëìàñû äà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ëàáîðàòîð ìöàéèíÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿíèí áèîëîæè ìàéåëÿðèíäÿ íàðêîòèê ìàääÿëÿðèí ãàëûãëàðûíû
àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ìöàëèúÿ âÿ ðåàáèëèòàñèéà ìÿñÿëÿëÿðè

Íàðêîìàíèéàëàðûí ìöàëèúÿ îëóíà áèëìÿñè õÿñòÿíèí áó ïðîñåñÿ ôÿàë ìö-
íàñèáÿòèëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Áàøãà ñþçëÿ, òåðàïåâòèê òÿäáèðëÿð øÿõñèí êþíöë-
ëö ñóðÿòäÿ ðàçûëûüû îëäóãäà ìöâÿôôÿãèééÿòëè îëà áèëÿð. Ìöàëèúÿéÿ ìöìêöí
337
ãÿäÿð òåç áàøëàìàã ëàçûìäûð. Õÿñòÿíèí íàðêîòèê ìàääÿëÿðè ÿëäÿ åäÿ áèë-
ìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ îíóí ÿùàòÿñèíäÿ îëàí íàðêîìàíëàðû êÿíàð åò-
ìÿê áÿçÿí àñàí îëìóð. Îíà ýþðÿ õÿñòÿ ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðèëìÿëè âÿ îðà-
äà ìöàëèúÿ îëóíìàëûäûð. Ñòàñèîíàðäà ñàõëàíûëìà ìöääÿòè èêè àéäàí àç îë-
ìàìàëûäûð. Ìöàëèúÿíèí á è ð è í ú è ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ äåçèíòîêñè-
êàñèîí, öìóìè ìþùêÿìëÿíäèðèúè âÿ ñåäàòèâ äÿðìàíëàð òÿòáèã îëóíóð. Ñî-
íóíúó ìàääÿëÿð îíëàðûí íàðêîòèê òÿñèðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà òÿéèí åäèëìÿëèäèð.
Ùÿéÿúàí, ãîðõó, éóõó ïîçóíòóëàðû âÿ âåýåòàòèâ ÿëàìÿòëÿðÿ ãàðøû åëåíèóì,
ñåäóêñåí, ñèáàçîí, òàçåïàì òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Àáñòèíåíñèéà ñèíäðîìóíó
àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ñóëôàçèíäÿí (2—8 ìë ÿçÿëÿ àðàñûíà, 2—3 ýöíäÿí áèð,
úÿìè 5—6 èíéåêñèéà), 30%-ëè òèîñóëôàò-íàòðèóì 5—10 ìë âåíà äàõèëèíÿ, ¹
10, 25%-ëè ìàãíåçèóì-ñóëôàò 5—10 ìë ÿçÿëÿ àðàñûíà, 10 ýöí 40%-ëè ãëö-
êîçà 15—20 ìë âåíà äàõèëèíÿ éåðèäèëìÿëè, âèòàìèíëÿð (Á ãðóï, À, Ú, Å) òÿ-
éèí åäèëìÿëèäèð. Îéàíìà ùàëëàðû, éóõóñóçëóã, ïñèõîïàòîëîæè ïîçóíòóëàð îë-
äóãäà òðèñåäèë, íåóëåïòèë, ùàëîïåðèäîë (äàìúû, ùÿá, èíéåêñèéà øÿêëèíäÿ) òÿò-
áèã åäèëèð. Àüðû ÿëàìÿòëÿðèíÿ ãàðøû àíàëýèí, àìèäîïèðèí âåðìÿê îëàð.
Õÿñòÿíè íàðêîòèê ìàääÿëÿðäÿí äÿðùàë âÿ éà òÿäðèúÿí àéûðìàã îëàð. Áó
çàìàí øÿðàèòè, ôÿðäè õóñóñèééÿòëÿðè, õÿñòÿëèéèí øèääÿòèíè íÿçÿðÿ àëìàã ëà-
çûìäûð.
Ìöàëèúÿíèí è ê è í ú è ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèí-
äÿí àñûëû îëàðàã ôÿàë âÿ éà ñèìïòîìàòèê ìöàëèúÿ òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Ôÿàë ìö-
àëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ àïîìîðôèíäÿí (0,5%-ëè 1—0,2 ìë, äÿðè àëòûíà), åìåòèíäÿí
(0,02, ýöíäÿ 1—2 äÿôÿ äàõèëÿ) èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ôèçèîòå-
ðàïåâòèê öñóëëàðäàí, èñòè, ñàêèòëÿøäèðèúè âàííàëàð, äóø, åëåêòðîôàðåç, åëåêòðèê
éóõó ìöàëèúÿñè, ìöàëèúÿ èäìàíû âÿ ñ. èñòèôàäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ïñèõîòåðàïèéà ìöàëèúÿíèí èëê ýöíëÿðèíäÿí òÿòáèã åäèëìÿëè âÿ ôÿàë ìöà-
ëèúÿ ãóðòàðäûãäàí ñîíðà äà õåéëè ìöääÿò äàâàì åòäèðèëìÿëèäèð.
Ö ÷ ö í ú ö ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ óçóíìöääÿòëè ãîðóéóúó ìöàëèúÿäÿí èáà-
ðÿòäèð. Õÿñòÿ ùÿêèìèí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëìàëû, ïñèõîòåðàïåâòèê òÿäáèðëÿðëÿ
éàíàøû ñîñèàë éàðäûì ôîðìàëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Õÿñòÿíè ÿìÿê
ôÿàëèééÿòèíÿ ãàéòàðìàã, ôÿàë ùÿéàò ìþâãåéèíè áÿðïà åòìÿêäÿ îíà éàðäûì
ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Áó ïðîñåñäÿ àèëÿ öçâëÿðè, èúòèìàè òÿøêèëàòëàð éàõûíäàí
èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð.
Àëêîãîëèçìäÿ îëäóüó êèìè íàðêîìàíèéàëàð çàìàíû äà ìÿúáóðè ìöàëè-
úÿ òÿòáèã åòìÿê îëàð.
Åêñïåðòèçà êîìèññèéàñûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí áàøëûúà ìÿñÿëÿ úèíàéÿò ùÿ-
ðÿêÿòëÿðè åòìèø øÿõñèí ùÿìèí àíäà àáñòèíåíñèéà âÿ éà ïñèõîç âÿçèééÿòèíäÿ
îëìàñûíû òÿéèí åòìÿêäèð. Ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ëàçûìäûð êè, õÿñòÿíèí øÿõñèé-
éÿòèíèí äÿéèøìÿñè, îíà åòäèéè ùÿðÿêòëÿðè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ
èìêàí âåðìèøäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà, ùÿãèãÿòÿí, õÿñòÿ þçöíÿíÿçàðÿòè èòèðèð âÿ
äöøöíöëìÿìèø ùÿðÿêÿòëÿð åäèð. Àíëàãñûç ñàéûëäûüû ö÷öí úèíàéÿò ìÿñóëèé-
éÿòèíäÿí àçàä åäèëÿí õÿñòÿëÿðÿ ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëè (àäè, ýöúëÿíäèðèëìèø, úèä-
äè) ìÿúáóðè ìöàëèúÿ òÿéèí åäèëèð.
Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè, ïñèõîç âÿ éà àüûë çÿèôëèéè îëàí õÿñòÿëÿð ìÿùêÿ-
ìÿíèí ùþêìö èëÿ ãÿééóìëóã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäèëÿ áèëÿðëÿð. Ìöíòÿ-
çÿì ñóðÿòäÿ íàðêîòèê ìàääÿëÿð ãÿáóë åäÿí øÿõñëÿð þç àèëÿñèíè ìàääè ÷ÿ-
òèíëèêëÿð ãàðøûñûíäà ãîéà áèëÿð, éàõóä äà óøàãëàðûíûí òÿðáèéÿñèíÿ úèääè çè-
éàí ýÿòèðÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà, î, ìÿùäóä øÿêèëäÿ áÿçè ùöãóãëàðûíäàí
(ìÿñÿëÿí, âàëèäåéíëèêäÿí) ìÿùðóì åäèëÿ áèëÿð. Éàëíûç ïñèõîç âÿ àüûë çÿ-
èôëèéè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø íàðêîìàíëàð ÿëèëëèê äÿðÿúÿñè
àëìàã ö÷öí Ùÿêèì ÿìÿê åêñïåðò êîìèññèéàñûíà (ÙßÅÊ) ýþíäÿðèëèðëÿð.

Ñîìàòèê âÿ åíäîêðèí ñèñòåìèí õÿñò. íÿòèú. éàð. ïñèõè pîçóíòóëàð 339
ÕÂI ÔßÑÈË
ÑÎ Ì À ÒÈÊ Âß ÅÍ ÄÎ Ê ÐÈÍ ÑÈÑ ÒÅ Ì ÈÍ

Õß ÑÒß ËÈÊ Ëß ÐÈ Íß ÒÈ Úß ÑÈÍ Äß
ÉÀ ÐÀ ÍÀÍ Ï ÑÈ ÕÈ Ï Î ÇÓÍ ÒÓ ËÀÐ
Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí ïàòîëîæè ïðîñåñÿ
úÿëá îëóíìàñû âÿ áó çàìàí ìöõòÿëèô ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ãåéä îëóíìàñû êëè-
íèñèñòëÿðÿ éàõøû ìÿëóìäóð. Ñèíèð ÿëàìÿòëÿðèíèí ôîðìàñûíäàí, àüûðëûã äÿðÿ-
úÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ÿñàñ õÿñòÿëèéèí ýåäèøè âÿ ìöàëèúÿñè õåéëè ìöðÿêêÿá-
ëÿøÿ áèëÿð. Ñîìàòèê õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí äÿðèí
ïîçóíòóëàðû âÿ áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ òîêñèêîç ÿëàìÿòëÿðè îëàðñà, õÿñòÿíèí
âÿçèééÿòè äàùà äà àüûðëàøûð âÿ áèð ñûðà ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áå-
ëÿ ïñèõè ïîçóíòóëàð ñîìàòîýåí âÿ éà ñèìïòîìàòèê ïîçóíòóëàð àäëàíûð.
Ñîìàòîýåí ìÿíøÿëè ïîçóíòóëàðûí êëèíèêàñû îëäóãúà ìöðÿêêÿáäèð. Áó
ñîìàòèê õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿúÿñè, õÿñòÿíèí øÿõñèééÿòèíèí ñòðóêòóðó, ñèíèð
ñèñòåìèíèí òèïè âÿ äèýÿð àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Áó áþëìÿäÿ òÿñâèð åäèëÿí ïñèõîïàòîëîæè ùàëëàðûí áèð ñûðà õàðàêòåð úÿùÿò-
ëÿðè âàðäûð êè, áó äà, èëê íþâáÿäÿ, êëèíèê ÿëàìÿòëÿðèí òÿçàùöðö âÿ ýåäèøèíÿ
ýþðÿ ñûðô ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿí ÿñàñëû ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíìÿñèäèð.
Ñîìàòîýåí ìÿíøÿëè ïñèõè ÿëàìÿòëÿð õåéëè éöíýöë îëóá, àäÿòÿí, õÿñòÿ-
ëÿðèí þçö òÿðÿôèíäÿí àíëàøûëûð, áàøãà ñþçëÿ, òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿíèëèð.
Õÿñòÿíèí èçòèðàáëàðû ïàòîëîýèéàéà óüðàìûø îðãàíûí öçÿðèíäÿ úÿìëÿíèð âÿ
îíëàð ïñèõîòåðàïåâòèê òÿñèðëÿðÿ àñàí òàáå îëóð. Éàëíûç àüûð òîêñèêîçëà ÿëà-
ãÿäàð éàðàíàí, éàõóä äà ùÿðàðÿò ðåàêñèéàëàðû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí ùàëëàðäà
äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìàëàð îëäóãäà, õÿñòÿ áèð
ìöääÿò þçöíöòÿíãèäè èòèðèð âÿ ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè þç ñïåñèôèêëèéèíè äÿéèøèð.
Äàõèëè îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð

éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð
Ö ð ÿ ê õ ÿ ñ ò ÿ ë è ê ë ÿ ð è çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîïàòîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿð, àäÿòÿí, öðÿéèí éåðëÿøäèéè íàùèéÿäÿêè àüðûëàðëà ÿëàãÿäàðäûð. Õÿñòÿ-
íèí ÿùâàëû ïèñëÿøèð, äàèìà ãîðõó è÷ÿðèñèíäÿ îëóá, àðà-ñûðà êÿäÿð âÿ ùÿéÿ-
úàí ðåàêñèéàëàðû ãåéä îëóíóð. Áÿçÿí ãîðõó ùèññèíèí ýöúëÿíìÿñè íÿòèúÿñèí-
äÿ ùÿðÿêè íàðàùàòëûãëàð, èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Õÿñòÿ öðÿéè-
íèí ãÿôëÿòÿí äàéàíàúàüûíäàí, äàìàðëàðûíûí ïàðòëàìàñûíäàí ãîðõàðàã ñààò-

ëàðëà ÿëè öðÿéèíèí öñòöíäÿ èçòèðàá êå÷èðèð, íàðàùàò âÿçèééÿòäÿ îòàãäà âàð-
ýÿë åäèð, òÿúèëè éàðäûì òÿëÿá åäèð. Äàùà àüûð ùàëëàðäà êÿñêèí äöøöíúÿ ïî-
çóíòóëàðû, äåëèðèé ùàëû ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð.
Ì è î ê à ð ä è í ô à ð ê ò û êå÷èðÿí õÿñòÿëÿðäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ïñèõî-
ïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðè ÿñàñ õÿñòÿëèéèí ýåäèøè ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ óéüóí äþðä éåðÿ
áþëìÿê îëàð: ïðîäðîìàë, êÿñêèí, éàðûìêÿñêèí âÿ ñàüàëìà ìÿðùÿëÿëÿðè. Èí-
òåíñèâ úÿðÿéàí åäÿí ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð êÿñêèí äþâðäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ
ãûñàìöääÿòëè îëóð. Ïðîäðîìàë äþâðäÿ êÿñêèí öðÿê àüðûëàðû éîõäóðñà, õÿñòÿ
íèñáÿòÿí ñàêèò ýþðöíöð. Éàëíûç èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿð ñþéëÿéèð, éàõóä äà
ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí åíìÿñè, ùÿéÿúàí, òÿøâèø ðåàêñèéàëàðû ãåéä åäèëèð. Éóõó
ïîçóíòóëàðû öðÿê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Ñà-
üàëìà ìÿðùÿëÿñèíäÿ ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð àñòåíèê ñèíäðîìëà ÿâÿç îëó-
íóð. Áÿçè ùàëëàðäà èñÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñè âÿ ùèïîìàíèàêàë âÿ-
çèééÿòëÿ ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Öðÿêäÿ àïàðûëàí úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàðäàí ñîíðà ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðèíèí
ìåéäàíà ÷ûõìàñû äàùà òåç-òåç, àäè öðÿê õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ îëäóüóíäàí èêè-ö÷
äÿôÿ ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. Àäÿòÿí, úÿððàùè ÿìÿëèééàòäàí 2—6 ýöí ñîíðà òÿçàùöð
åäÿí ÿëàìÿòëÿð ãÿôëÿòÿí áàøëàéûð âÿ àüûð êå÷èð. Äöøöíúÿ àìåíòèâ, äåëèðè-
éîç, îíåéðîèä òèïëè ïîçóëóð, åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, ãîðõó, ùÿéÿúàí âÿ
ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð ãåéä åäèëèð.
Öðÿê õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ãûñà-
ìöääÿòëè âÿ áåëÿ õÿñòÿëÿðèí ïñèõîýåí àìèëëÿðÿ ùÿññàñ îëìàñûíû íÿçÿðÿ àëà-
ðàã îíëàðûí ìöàëèúÿñè êàðäèîëîæè øþáÿëÿðäÿ àïàðûëìàëûäûð. Ìöàëèúÿ, èëê íþâ-
áÿäÿ, ÿñàñ õÿñòÿëèéÿ ãàðøû éþíÿëäèëìÿëèäèð. Éóõó ïîçóíòóëàðûíû, ÿùâàëè-ðó-
ùèééÿíèí åíìÿñèíè âÿ öðÿê àüðûëàðûíû àðàäàí ãàëäûðìàüà éþíÿëäèëìèø ìöà-
ëèúÿ (ðåëàíèóì, ñåäóêñåí, àìèòðèïòèëèí, äèìåäðîë âÿ ñ.) òÿéèí åäèëìÿëèäèð.
Ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðäÿí (àìèíàçèí, ùàëîïåðèäîë) êÿñêèí îéàíìàëàðëà òÿçà-
ùöð åäÿí ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè îëäóãäà èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Ìöàëèúÿíèí áöòöí
ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ âÿ ïðîôèëàêòèêà ìÿãñÿäèëÿ ïñèõîòåðàïèéà ýåíèø òÿòáèã åäèë-
ìÿëèäèð.
Ù ÿ ç ì ñ è ñ ò å ì è î ð ã à í ë à ð û í û í õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû ïñè-
õîç ÿëàìÿòëÿðè íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð. Áó õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð éà-
ðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð, ÿñàñÿí, íåâðîòèê, àñòåíèê, àñòåíî-äåïðåññèâ, èïî-
õîíäðèê ñèíäðîìëàðäàí èáàðÿò îëóð. Îíëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû, àüûðëûã äÿðÿ-
úÿñè âÿ äàâàìëûëûüû ÿñàñ õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿí âÿ ôÿðäèí ïñèõîëîæè õöñóñèé-
éÿòëÿðèíäÿí àñûëûäûð. ßëàâÿ çÿðÿðëè àìèëëÿð: ÿìÿê âÿ èñòèðàùÿò øÿðàèòèíèí ïèñ
îëìàñû, èíòîêñèêàñèéàëàð, åìîñèîíàë ýÿðýèíëèê âÿ õðîíèê ýåäèø ïñèõîïàòîëî-
æè ÿëàìÿòëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð.
Ì ÿ ä ÿ â ÿ î í è ê è á à ð ì à ã á à ü û ð ñ à ã õ î ð à ñ û îëàí
àäàìëàðäà õÿñòÿëèéèí êÿñêèíëÿøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð èïîõîíäðèê ôèêèðëÿð, ñå-

íåñòîïàòèéàëàð, äåïðåññèâ-ïàðàíîèä ñèíäðîì, ùÿòòà åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû
ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð àðàñûíäà íåâðîòèê-èïîõîíäðèê, äåïðåññèâ
ùàëëàð, öìóìè çÿèôëèê, éóõó ïîçóíòóëàðû äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿäÿ-áà-
üûðñàã ñèñòåìèíäÿ, ãàðàúèéÿðäÿ àïàðûëàí úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàð êÿñêèí ïñè-
õîç ÿëàìÿòëÿðèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà ñàéûãëàìà èäåéàëàðû, ùÿðÿ-
êè îéàíìà ðåàêñèéàëàðû, òÿê-òÿê ùàëëàðäà äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû ìöøàùèäÿ
åäèëèð.
Àüûð âÿ õðîíèê ýåäèøÿ ìàëèê ã à ð à ú è é ÿ ð õ ÿ ñ ò ÿ ë è ê ë ÿ ð è í -
ä ÿ , î úöìëÿäÿí, ã à ð à ú è é ÿ ð ñ å ð ð î ç ó îëàí õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõè
ïîçóíòóëàð íèñáÿòÿí òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð. Âåýåòàòèâ ïîçóíòóëàðëà ìöøàéè-
ÿò åäèëÿí àñòåíèéà, ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí éöêñÿëìÿñè, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí
åíìÿñè äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Éóõóíóí ïîçóëìàñû, âåýå-
òàòèâ ðåàêñèéàëàð, òàõèêàðäèéà, òÿðëÿìÿ, äÿðèíèí ùèïåðåìèéàñû õÿñòÿíèí ùÿ-
éÿúàí êå÷èðìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ãÿôëÿòè ãàíàõìà áàø âåðÿðñÿ
þëöì ãîðõóñó õÿñòÿíèí ùàëûíû äàùà äà ïèñëÿøäèðèð. Áÿçè ùàëëàðäà ÿòðàôäàêû-
ëàðà ãàðøû øöáùÿëèëèê, òÿñèð, ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìàëàðû ãåéä îëóíóð. Èíòîêñè-
êàñèéà ÿëàìÿòëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿí ïàðîêñèçìàë õàðàêòåðëè âå-
ýåòàòèâ êðèçëÿð, ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð, ãûñàìöääÿòëè äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû
ìöìêöíäöð. Áÿçÿí èñÿ äöøöíúÿ êîìàøÿêèëëè ïîçóíòó âåðÿ áèëÿð.
Ã à ð à ú è é ÿ ð è í ò î ê ñ è ê ä è ñ ò ð î ô è é à ñ û àüûð êå÷ÿí äö-
øöíúÿ ïîçóíòóëàðû çàìàíû äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ãûñàìöääÿòëè áàéûëìà-
ëàð, áîüóëìà ùèññè, áàøýèúÿëëÿíìÿ, öðÿêáóëàíìà, ÿñíÿìÿ, ùû÷ãûðìà êèìè
ÿëàìÿòëÿð õÿñòÿíèí ñîìàòèê ùàëûíûí ïèñëÿøìÿñèíè âÿ êîìà áàø âåðÿ áèëÿúÿ-
éèíè ýþñòÿðèð.
Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ áó ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû ùÿðÿêè íàðàùàòëûãëàð, íèòãèí ãû-
ðûãëûüû, ìöùèòÿ áÿëÿäëèéèí ïîçóëìàñû, ýþðìÿ, åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, êÿ-
äÿðëè ýþðêÿì, þëöì ãîðõóñó ãåéä åäèëèð. Áèð ÷îõ òÿñàäöôëÿðäÿ áåëÿ õÿñòÿ-
ëÿðè õèëàñ åòìÿê ìöìêöí îëìóð. Ìöàëèúÿ ÿñàñ õÿñòÿëèéÿ, õóñóñÿí èíòîêñè-
êàñèéàéà ãàðøû àïàðûëìàëûäûð.
Á þ é ð ÿ ê õ ÿ ñ ò ÿ ë è ê ë ÿ ð è í ä ÿ, õóñóñÿí îíóí õðîíèê ÷àòûø-
ìàçëûüû çàìàíû èíòîêñèêàñèéà íÿòèúÿñèíäÿ àüûð ïñèõè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷û-
õûð. Éóõóíóí ïîçóëìàñû, äÿùøÿòëè éóõóýþðìÿëÿð, úÿíýîëìà òóòìàëàðû, ïñè-
õîñåíñîð ïîçóíòóëàð, ìöõòÿëèô äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû: äåëèðèéîç, îíåéðîèä,
àìåíòèâ ùàëëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Äåêîìïåíñàñèéàîëóíìóø õðîíèê áþéðÿê
úàòìàìàçëûüû îëàí õÿñòÿëÿðÿ òÿúèëè òèááè éàðäûì ýþñòÿðìÿëè, î úöìëÿäÿí,
ùåìîäèàëèç òÿòáèã åäèëìÿëèäèð.
Äàõèëè ñåêðåñèéà âÿçèëÿðèíèí õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäÿð

éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð
n Ãàëõàíâàðè âÿ ãàëõàíâàðè ÿòðàô âÿçèëÿðèí õÿñòÿëèêëÿðè
(Áàçåäîâ õÿñòÿëèéè, Ìèêñþäåìà)
n Ùèïîôèç âÿçèíèí þí ïàéûíûí àäåíîìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
(Èòñåíêî-Êóøèíã õÿñòÿëèéè, Àäèïîçî-ýåíèòàë äèñòðîôèéà
ñèíäðîìó)
n Áþéðÿêöñòö âÿçèíèí ôóíêñèéàñûíûí ÷àòìàìàçëûüû
íÿòèúÿñèíäÿ (Àäèñîí õÿñòÿëèéè)
n Øÿêÿðëè äèàáåò íÿòèúÿñèíäÿ (äèàáåòèê êîìà)
Ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû âÿ

àâèòàìèíîçëàðëà ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð
À ë è ì å í ò à ð ä è ñ ò ð î ô è é à íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí àñòå-
íèéà ñèíäðîìó, éàääàø ïîçóíòóëàðû, áÿçè ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè èëÿ àüûðëàøà áè-
ëÿð. Äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñè âÿ éà äåëèðèéîç, îíåéðîèä òèïëè ïîçóíòóëàð,
ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû (õÿñòÿëÿð ÷îõ âàõò ÷þðÿê, ìåéâÿ âÿ ìöõòÿëèô éå-
éèíòè ìÿùñóëëàðû ýþðöðëÿð), ïñèõîìîòîð îéàíìà ùàëëàðû, íèòã ïîçóíòóëàðû èëÿ
ìöøàéèÿò åäèëÿ áèëÿð. Ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè êå÷èá ýåòäèêäÿí ñîíðà éåíèäÿí àñ-
òåíèéà, äèããÿòèí âÿ éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè ãåéä åäèëèð.
Ã à í à ç ë û ü û è ë ÿ ÿ ë à ã ÿ ä à ð ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòó-
ëàð, ÿñàñÿí àôôåêòèâ ñôåðàíû ÿùàòÿ åäèð. ßí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿùâàëè-ðó-
ùèééÿíèí äàâàìñûçëûüûíû, ýöúëö îéàíìà ùàëëàðûíû âÿ ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëû-
üûí àðòìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû éàääàøûí ïèñëÿøìÿñè,
öìóìè ùàëñûçëûã, áàøàüðûëàðû âÿ ìöõòÿëèô íåâðîòèê ùàëëàð ãåéä åäèëèð.
Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû éàëíûç îðãàíèçìèí çÿèôëÿìÿ-
ñè èëÿ äåéèë, ùÿì äÿ òîêñèêîçëà ÿëàãÿäàðäûð.
Ìöàëèúÿíèí ÿñàñ èñòèãàìÿòè õÿñòÿíèí ôèçèêè ùàëûíûí âÿ ãàíéàðàäûúû îð-
ãàíëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí àðòûðûëìàñûíà éþíÿëäèëìÿëèäèð. Ãèäà êåéôèééÿòëè, çö-
ëàëëàð, âèòàìèíëÿð âÿ ìèêðîåëåìåíòëÿðëÿðëÿ çÿíýèí îëìàëûäûð. Âåíà äàõèëèíÿ
ùÿð ýöí 20 ìë 40%-ëè ãëöêîçà éåðèäèëìÿëè, ôîñôîð, äÿìèð ïðåïàðàòëàðû, êè÷èê
äîçàëàðëà èíñóëèí (5—15 âàùèä), Á-ãðóï âÿ Ú âèòàìèíëÿðè òÿéèí åäèëìÿëèäèð.
Åùòèéàú îëàðñà ãàí âÿ ãàíÿâÿçåäèúè ìÿùëóëëàð êþ÷öðöëìÿëèäèð.
À â è ò à ì è í î ç ë à ð û í éàðàòäûüû ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí äèããÿòè
úÿëá åäÿí ïåëëàãðà õÿñòÿëèéè âÿ óøàãëàðäà Á6 âèòàìèíè ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõîç ùàëëàðûäûð.
Ïåëëàãðà îðãàíèçìäÿ ÏÏ âèòàìèíèíèí ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäà-

íà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí èëêèí ÿëàìÿòëÿðè àñòåíèê ùàëëàðëà: áàøàüðûëàðû, ãûúûüà
ãàðøû ùÿññàñëûüûí éöêñÿëìÿñè, öìóìè ÿçýèíëèê, ÿùâàëûí ïèñëÿøìÿñè, éóõó
ïîçóíòóëàðû èëÿ áàøëàéûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà äåðìàòèò, äèàððåéà âÿ äåìåíñèéà
ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áèð ñûðà ñîìàòèê (êîëèò âÿ äèçåíòåðèéàíû õàòûðëà-
äàí ÿëàìÿòëÿð) âÿ íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðèí: àíèçîêàðèéà, áÿáÿêëÿðèí èøûüà ðå-
àêñèéàñûíûí çÿèôëÿìÿñè, öç ÿçÿëÿëÿðèíèí áèðòÿðÿôëè ïàðåçè, íèòãèí àíëàøûëìàç-
ëûüû âÿ è. à. òÿçàùöð åòìÿñè äèàãíîñòèêàíû ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð. Õÿñòÿëèéèí õà-
ðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿðèíèí, õóñóñÿí ÿòðàôëàðäà âÿ áîéóí íàùèéÿñèí-
äÿ ïèãìåíòàñèéàíûí ïîçóëìàñû âÿ êîáóäëàøìàñûäûð. Àüûë çÿèôëèéè, ãàâðà-
ìàíûí, éàääàøûí ïîçóëìàñû, Êîðñàêîâ àìíåñòèê ñèíäðîìóíà áÿíçÿð ÿëà-
ìÿòëÿðëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Õÿñòÿëÿðèí õàðèúè ýþðêÿìè òÿøâèø âÿ êÿäÿð
èôàäÿ åäèð. Þëöì ãîðõóñó, þçöíö òÿãñèðëÿíäèðìÿ èäåéàëàðû ãåéä åäèëèð. Íà-
äèð ùàëëàðäà åøèòìÿ âÿ ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, àìåíòèâ âÿ éà äåëèðèéîç
ôîðìàäà äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû äà ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Ìöàëèúÿ ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ àïàðûëìàëû, íèêîòèí òóðøóñóíóí (100 ìã,
ýöíäÿ 2 äÿôÿ) âÿ òðèïòîôàíûí òÿéèíè èëÿ áàøëàíìàëûäûð. Íåéðîëåïòèêëÿðäÿí
ùàëîïåðèäîë, àìèíàçèí, ôðåíàëîí — êè÷èê âÿ îðòà äîçàëàðäà, àìèòðèïòèëèí,
ýöíäÿ 50—75 ìã, ñåäóêñåí ýöíäÿ 2—3 ùÿá âÿ ñ. òÿéèí åäèëÿ áèëÿð. Õÿñòÿ-
íèí ãèäàëàíìàñûíà õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿëè, ãàðàúèéÿð, áþéðÿê, éàüñûç
ìàë âÿ áàëûã ÿòè âåðìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Ñöä ìÿùñóëëàðû: ãàòûã, øîð, ñöç-
ìÿ, äóçñóç ïåíäèð, âèòàìèíëÿðëÿ (õóñóñÿí ÏÏ, Á2, Ú) çÿíýèí øèðÿëÿð, ìåé-
âÿëÿð âåðèëìÿëèäèð.
Êþðïÿ óøàãëàð àðàñûíäà Á6 âèòàìèíèí ÷àòûøìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê
âÿ êè÷èê úÿíýîëìà òóòìàëàðûíû õàòûðëàäàí ùàëëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Âàõòûíäà òÿä-
áèð ýþðöëìÿçñÿ óøàãëàðûí èíêèøàôäàí ãàëìàñû âÿ àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè
ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð.
Äàõèëè ñåêðåñèéà âÿçèëÿðèíèí õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ

ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð
Ãàëõàíâàðû âÿ ãàëõàíâàðû ÿòðàô âÿçèëÿðèí
õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóëàðà äà ðàñò ýÿëèíèð. Áåëÿ ïîçóíòóëàð Áà-
çåäîâ õÿñòÿëèéè, ìèêñþäåì (Ñåëèêëè þëöì) çàìàíû äàùà òåç-òåç, ùèïîïàðàòè-
ðåîç (òåòàíèéà), àêðîìåãàëèéà çàìàíû èñÿ íèñáÿòÿí àç ùàëëàðäà òÿñàäöô
åäèëèð.
Á à ç å ä î â õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è, áèð ãàéäà îëàðàã, îéàíûãëûüûí éöêñÿë-
ìÿñè âÿ àôôåêòèâ ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöøàéèÿò åäèëèð. Áåëÿ àäàìëàðäà òåçéîðóëìà,
íèòãèí êàñàäëûüû êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Íåâðîëîæè ïîçóíòóëàðäàí ÿë
áàðìàãëàðûíûí, êèïðèêëÿðèí, äèëèí, áÿçÿí èñÿ áöòöí áÿäÿíèí òèòðÿìÿñèíè ìö-
øàùèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Õÿñòÿëèê àüûð êå÷äèéè ùàëëàðäà, òèðåîòîêñèêî-

çóí ýöúëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìàëàð, ìàíèàêàë
îéàíìà ùàëëàðû, äöøöíúÿíèí äåëèðèéîç øÿêèëäÿ ïîçóëìàñû ìåéäàíà ÷ûõà áè-
ëÿð.
Áàçåäîâ õÿñòÿëèéèíèí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðè ãàëõàíâàðû âÿçèíèí áþéöìÿ-
ñè, äîìáàýþçëöê — ýþç àëìàëàðûíûí áþéöéÿðÿê ãàáàüà ÷ûõìàñû, òàõèêàðäè-
éà âÿ àðûãëàìàãäûð. Õÿñòÿëÿíìÿéÿ ñÿáÿá îðãàíèçìèí òèðîêñèíëÿ çÿùÿðëÿí-
ìÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöàëèúÿíèí ÿñàñûíû çÿùÿðëÿíìÿíèí ãàðøûñûíûí àëûí-
ìàñû òÿøêèë åäèð. Ïñèõè ïîçóíòóëàð ÿëåéùèíÿ éîä ïðåïàðàòëàðûíäàí, ìåòèëòèó-
ðîñèëäÿí, õèíèí, êàëñèóì ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Õÿñòÿíè ñàêèòëÿø-
äèðìÿê âÿ éóõóíó éàõøûëàøäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ áðîì ïðåïàðàòëàðûíäàí, ëö-
ìèíàëäàí, ñåäàòèâ ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð.
Ì è ê ñ þ ä å ì à Áàçåäîâ õÿñòÿëèéèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ãàëõàíâàðû
âÿçèíèí èíêèøàôäàí ãàëìàñû âÿ éà ùå÷ èíêèøàô åòìÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìåé-
äàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðè áðàäèêàðäèéà, äÿðè âÿ äÿðèàëòû òî-
õóìàëàðûí ñåëèêëè-æåëàòèíÿáÿíçÿð äÿéèøìÿñè, ñèôÿòèí ãûçàðìàñû, áàøûí âÿ
ãàøëàðûí òöêöíöí òþêöëìÿñè, äûðíàãëàðûí, òöêöí ñûíìàã ìåéèëëèéèíèí éöê-
ñÿëìÿñèäèð.
Ïñèõè ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí ïèñëÿøìÿñè, òåçéîðóëìàíû, éó-
õóúóëëóüó ãåéä åòìÿê îëàð. Áåëÿ àäàìëàð áàøàüðûñûíäàí, áàøýèúÿëëÿíìÿ-
äÿí, äàèìà öøöìÿëÿðäÿí, äÿðèëÿðè öçÿðèíäÿ ñàíêè úöúöëÿð ýÿçäèéèíäÿí øè-
êàéÿòëÿíèðëÿð.
Óøàã éàøëàðûíäà áàøëàéàí ìèêñþäåìà èíòåëëåêòèí, áîéóí èíêèøàôäàí
ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Õÿñòÿëèéèí ì ö à ë è ú ÿ ñ è ãàëõàíâàðû âÿçèíèí ïðåïàðàòëàðû èëÿ (òèðå-
îäèí) àïàðûëûð.
Ùèïîôèç âÿçèíèí þí ïàéûíûí àäåíîìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí
È ò ñ å í ê î — Ê ó ø è í ã õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è äÿ áèð ñûðà ïñèõîíåâðîëîæè ïî-
çóíòóëàðà ñÿáÿá îëóð. Ãåéä åäèëÿí áàøëûúà ïîçóíòóëàð öìóìè ÿçýèíëèê, ïñè-
õàñòåíèéà, èçëÿìÿ, þçöíöòÿãñèðëÿíäèðìÿ èäåéàëàðûíûí, åéôîðèéà âÿ äèýÿð àô-
ôåêòèâ ÿëàìÿòëÿðèí îëìàñûäûð.
Õÿñòÿëèê ãàäûíëàð àðàñûíäà äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Áåëÿ àäàìëàðäà úèí-
ñè âÿçèëÿð àòðîôèéàéà óüðàéûð, ìåíñòóðàñèéà âÿ úèíñè ùîðìîíëàðûí èôðàçû äà-
éàíûð, êÿêÿëÿìÿ áàøëàéûð. Ïèé òîõóìàñû, ÿñàñÿí êþêñ ãÿôÿñè, ãàðûí íàùè-
éÿñè âÿ öçäÿ òîïëàíûð, ñèôÿò äàèìà ãûðìûçû ýþðöíöð. Àäèïîçî-ýåíèòàë äèñòðî-
ôèéà ùàëû éàðàíûð.
Âàõòûíäà ìöàëèúÿéÿ úÿëá åäèëìÿéÿí õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðûí
àðòìàñû âÿ öìèäñèçëèê ùèññèíèí òÿñèðè àëòûíäà þçöíÿ ñóè-ãÿñä ùÿðÿêÿòëÿðè
ãåéä åäèëèð.
Ìöàëèúÿ — åñòðîýåíëÿðèí òÿéèíè, ÷ÿêèíèí àçàëäûëìàñûíà éþíÿëäèëÿí òÿä-

áèðëÿðëÿ àïàðûëûð.
Á þ é ð ÿ ê ö ñ ò ö â ÿ ç è í è í ô ó í ê ñ è é à ñ û í û í ÷àòûøìàçëû-
üû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí À ä è ñ î í õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è çàìàíû ïñèõè ïîçóí-
òóëàð ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð. Õÿñòÿëÿð éóõóñóçëóãäàí, òåçéîðóëìàäàí, ÿùâà-
ëè-ðóùèééÿëÿðèíèí äàèìà åíìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Àüûð êå÷ÿí ùàëëàðäà
åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû âÿ áÿçè ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè: ñàéûã-
ëàìàëàð, äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð.
Ìöàëèúÿ áþéðÿêöñòö âÿçèíèí ãàáûã ìàääÿñèíèí ïðåïàðàòëàðû, êîðòèçîí
âÿ àäðåíàëèí âàñèòÿñèëÿ àïàðûëûð.
Ø ÿ ê ÿ ð ë è ä è à á å ò áÿçè ùàëëàðäà, õöñóñÿí ýÿíú éàøëàðäà íåâðî-
òèê âÿ ïñèõîòèê ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ ùàëëàðäà ÿùâàëûí òåç-òåç ïèñ-
ëÿøìÿñè, öìóìè çÿèôëèê, áàøàüðûëàðû, éóõóñóçëóã ãåéä åäèëèð. Áÿçÿí õÿñòÿ-
ëèéèí ýåäèøèíèí àüûðëàøìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ïñèõè îéàíìà, äöøöíúÿíèí äåëèðè-
éîç ïîçóëìàñû âÿ êîìà ùàëû — ä è à á å ò è ê ê î ì à ìåéäàíà ÷ûõûð.
Êîìà ùàëûíäàí ÷ûõìûø õÿñòÿëÿðäÿ ïñèõîìîòîð îéàíìà âÿ úÿíýîëìà òóò-
ìàëàðû îëà áèëÿð. Ïàòîýåíåçè òàì ìÿëóì îëìàéàí áåëÿ ùàëëàðäà âåíà äàõè-
ëèíÿ ãëöêîçà éåðèòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Ïñèõîíåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðÿ ãàðøû
ñåäàòèâ ìàääÿëÿð: áðîì, âàëåðèàí ïðåïàðàòëàðû, ñåäóêñåí, òàçåïàì, àçàôåí
âÿ ñ. èøëÿäèëèð.
Äîüóøäàí ñîíðà éàðàíàí ïñèõè

Öìöìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí (ÖÑÒ) ñòàòèñòèê ìÿëóìàòûíà ýþðÿ
äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîç (ÄÑÏ) çàùû ãàäûíëàðûí 0,1-0,2%-èíäÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Áó ïîçóíòóíóí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè äîüóøäàíñîíðàêû äþâðäÿ (áó äþâð äîüóø
ýöíöíäÿí åòèáàðÿí 4 àéàäÿê ìöääÿòè ÿùàòÿ åäèð) õÿñòÿëÿðèí ñàéûãëàìà,
äåïðåññèéà, àãðåññèâ ôèêèðëÿðëÿðèí îëìàñû âÿ äèýÿð áó êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿ-
çàùöð åòìÿñèäèð. Áåëÿ ïñèõîç êå÷èðÿí ãàäûíûí þçöíÿ âÿ êþðïÿñèíÿ ãàðøû àã-
ðåññèâ ùÿðÿêÿò åòìÿê ìåéèëè õÿñòÿëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìö-
øàùèäÿ åäèëèð. ßââÿëëÿð ïñèõîòèê åïèçîäëàð êå÷èðìèø (õöñóñÿí äåïðåññèéà
ïîçóíòóëàðû) ãàäûíëàðûí áó ïñèõîçà òóòóëìà èìêàíëàðû àäè òÿñàäöôëÿðÿ íèñ-
áÿòÿí 4—5 äÿôÿ àðòûã îëóð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà äîüóøäàí ñîíðà áàøëàéàí ïñè-
õîç ýÿëÿúÿêäÿ èíêèøàô åäÿðÿê àüûð ðóùè õÿñòÿëèéÿ — øèçîôðåíèéàéà âÿ éà áè-
ïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðà ÷åâðèëèð. Äåìÿëè, äîüóø àìèëè áóðàäà òÿêàí ðî-
ëóíó îéíàéûð.
Å ò è î ë î æ è à ì è ë ë ÿ ð ñûðàñûíà ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâö
õÿñòÿëèêëÿðè, ëîêàëèçàñèéàñû áàø-áåéèíëÿ ÿëàãÿäàð îëàí èíôåêñèîí õÿñòÿëèê-
ëÿð, î úöìëÿäÿí, äèýÿð èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿð äÿ àèä åäèëìÿëèäèð. Áÿçè òÿä-
346
ãèãàò÷ûëàð äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîçóí åíäîêðèí ïîçóíòóëàðëà ÿëàãÿäàð îë-

ìàñûíû ãåéä åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ùàìèëÿëèê âÿ äîüóøëà ÿëàãÿäàð åñòðîýåíëÿ-
ðèí, ïðîýåñòåðîíóí ìèãäàðûíûí àçàëìàñûíû, êîðòèçîë, ñåðîòîíèí, òèðåîäèí ùîð-
ìîíóíóí ìèãäàðûíûí äÿéèøìÿñèíè ÿñàñ àìèë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð. Ñîí
èëëÿðäÿ àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîçóí èíêèøàôûíäà áèîëîæè
àìèëëÿðÿ äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿíëÿð-
ëÿ éàíàøû ïñèõîäèíàìèêè íÿçÿðèééÿ òÿðÿôäàðëàðû äà ñàíáàëëû äÿëèëëÿð èðÿëè ñö-
ðöðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ãàäûí ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ ùàìèëÿ îëìàã èñòÿìèðñÿ,
áó, îíà ìÿúáóðÿí åòäèðèëèðñÿ, àðòûã êîíôëèêò ö÷öí ÿñàñ éàðàíûð. Àèëÿ ùÿéà-
òûíäàí íàðàçûëûã çÿìèíèíäÿ áàø âåðÿí äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîçëàð òÿãðèáÿí
20—25% òÿøêèë åäèð. ßäÿáèééàòäà íàäèð ùàëëàðäà îëñà äà áÿçè àòàëàðûí áó
õÿñòÿëèéÿ òóòóëìàñû òÿñàäöôëÿðè ãåéä åäèëìèøäèð. Àèëÿäÿ óøàüûí äîüóëìàñû
àòà ö÷öí àðçóîëóíìàçäûðñà âÿ éà úèääè èãòèñàäè ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøìà
âàðñà àòàíûí õÿñòÿëÿíìÿñè áàø âåðÿ áèëÿð.
Ê ë è í è ê ý å ä è ø . Ïñèõîçóí èëêèí ÿëàìÿòëÿðè äîüóøäàíñîíðàêû
ýöíëÿðäÿ (3—5-úè ýöíëÿðäÿí åòèáàðÿí) áàøëàéûð. Õÿñòÿ ñÿáÿáñèç íàðàùàòëûã
êå÷èðèð, ÿùâàëè-ðóùèééÿñè ïèñëÿøèð, þçöíö éîðüóí, òàãÿòñèç ùèññ åäèð. Ýþñòÿ-
ðèëÿí ÿëàìÿòëÿð áàøàüðû, éóõó ïîçóíòóëàðû, ôîáèéàëàðëà ìöøàéèÿò åäèëèð. Áèð
ãÿäÿð ñîíðà õÿñòÿ ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, úÿôÿíý èôàäÿëÿðëÿ çÿíýèí äîëàøûã
úöìëÿëÿð èøëÿäèð. Óøàüûíûí ãåéðè-íîðìàë âÿ éà àüûð õÿñòÿëèêëÿ äîüóëäóüó-
íó èñðàð åäèð. Áó ôèêèðëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã õÿñòÿ óøàüû ÿìèçäèðìÿêäÿí, îíà
ãóëëóã åòìÿêäÿí èìòèíà åäèð. Óøàüà õÿñàðÿò éåòèðìÿê ôèêðè àíàíû òÿðê åò-
ìèð. ßòðàôûíäàêûëàðûí úÿùäèíÿ áàõìàéàðàã, çàùû ãàäûíû ôèêðèíäÿí äþíäÿð-
ìÿê, îíà óøàüûí ñàüëàì, íîðìàë îëìàñûíû ñöáóò åòìÿê ìöìêöí îëìóð. Áèð
ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿ ãÿòè îëàðàã áèëäèðèð êè, î, öìóìèééÿòëÿ, àíà äåéèë, ùå÷
ÿðÿ äÿ ýåòìÿéèá, óøàã èñÿ êèìèíñÿ òÿðÿôèíäÿí àòûëûá âÿ îíó ìÿúáóðè õÿñ-
òÿ, åéáÿúÿð óøàüûí àíàñû åòìÿê èñòÿéèðëÿð.
ßí òÿùëöêÿëè ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíûí îëìàñû-
äûð. Èìïåðàòèâ õàðàêòåðëè áåëÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð õÿñòÿíè òåçëèêëÿ óøàüû ìÿùâ
åòìÿéÿ ñÿñëÿéèð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíè âÿ ïðîãíîçóíó ìöÿééÿí åäÿí ÿñàñ
ýþñòÿðèúèëÿð éàëíûç ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ øÿðòëÿíìèð. Áó áàõûìäàí õÿñ-
òÿëèêþíö äþâðöí ÿùÿìèééÿòè õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Èðñèééÿòè ñàüëàì
îëàí, ùàìèëÿëèéÿ ãÿäÿð ñàüëàì ùÿéàò ñöðÿí àäàìëàð ö÷öí õÿñòÿëèéèí òåçëèê-
ëÿ ñàüàëìàñû áàøëûúà àìèë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à, àäÿòÿí, ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð.
Äîüóøäàí ñîíðà áèð àé ìöääÿòèíäÿ ÿââÿëëÿð òàì ñàüëàì îëìóø ãàäûíûí
éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ ïñèõîòèê ùàëà äöøìÿñè äèàãíîçó òÿñäèã åò-
Èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð 347
ìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ëàêèí áÿçè ùàëëàðäà áó äèàãíîç òÿñäèã îëóíìóð. Ìÿñÿ-
ëÿí, õÿñòÿ ùàìèëÿëèê äþâðöíäÿ âÿ éà äîüóøäàíñîíðàêû èëê ýöíëÿðäÿ ãÿáóë
åòäèéè áÿçè äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíûí (àíòèùèïåðòåíçèâ ìàääÿëÿð, ïåíòàçîòñèí
âÿ ñ.) òÿñèðè èëÿ ÿëàãÿäàð ïñèõîòèê âÿçèééÿò éàðàíà áèëÿð. Åíäîêðèí ïîçóí-
òóëàð íÿòèúÿñèíäÿ (Êóøèíã ñèíäðîìó) äåïðåññèéà ñèíäðîìóíóí ðàñò ýÿëèí-
ìÿñè, òîêñåìèéà, áÿçè èíôåêñèéàëàðûí ïñèõîòèê âÿçèééÿò éàðàòìàñû äà òåç-òåç
òÿñàäöô åäèëèð. Íÿùàéÿò, çàùû ãàäûíëàðûí 50—60%-äÿ ðàñò ýÿëèíÿí äîüóø-
äàíñîíðàêû íåâðîòèê-äåïðåññèâ âÿçèééÿòè äÿ íÿçÿðäÿí ãà÷ûðòìàìàëûéûã.
Éîðüóíëóã, ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûã, òÿøâèø, ùÿéÿúàí êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöøà-
éèÿò åäèëÿí áåëÿ âÿçèééÿò áèð ùÿôòÿäÿí àðòûã ÷ÿêìèð âÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà ìö-
àëèúÿñèç þòöá êå÷èð. Áåëÿ ùàëëàðû ÄÑÏ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê îëìàç.
Ì ö à ë è ú ÿ. Äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîçóí ìöàëèúÿñèíÿ ìöìêöí ãÿ-
äÿð òåç áàøëàìàã ëàçûìäûð. Ìöàëèúÿ òàêòèêàñû èêè ÿñàñ ñèíäðîìó: äåïðåññè-
éàíû âÿ õÿñòÿíèí êþðïÿñèíÿ âÿ þçöíÿ ãàðøû îëàí àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðèíè àðà-
äàí ãàëäûðìàüà éþíÿëìÿëèäèð. Ìàíèàêàë ìÿçìóíëó ïîçóíòóëàðà ãàðøû àí-
òèïñèõîòèê ìàääÿëÿðäÿí (òèçåðñèí, àìèíàçèí, ãàëîïåðèäîë, åòàïåðàçèí âÿ è.
à.) âÿ ëèòèóì ïðåïàðàòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð. Äÿðìàí ìàääÿëÿðèíè òÿéèí
åäÿðêÿí êþðïÿíèí àíà ñöäö èëÿ ãèäàëàíìàñû ìÿñÿëÿñè äÿ ùÿëë åäèëìÿëèäèð.
Àíàíû óøàãäàí óçóí ìöääÿò òÿúðèä åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöð. Ëàêèí õÿñ-
òÿ àíàíûí ùÿð àí àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿë àòìàñû åùòèìàëû íÿçÿðäÿí ãà÷ûðûë-
ìàìàëûäûð. Ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ 10% ùàëëàðäà àíàíûí þç êþðïÿñèíè
âÿ éà þçöíö þëäöðìÿñè ìöìêöíäöð. Ïñèõîòåðàïåâòèê òÿñèð âàñèòÿëÿðèíäÿí
ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Ëàêèí áóíà õÿñòÿëèéèí êÿñêèí ìÿðùÿëÿñè ñÿíýè-
äèêäÿí ñîíðà áàøëàíûëìàëûäûð. Áÿçÿí óøàüûí àòàñûíûí âÿ äèýÿð éàõûíëàðûíûí
èøòèðàêû èëÿ àïàðûëàí ïñèõîòåðàïèéà ñÿìÿðÿëè íÿòèúÿëÿð âåðèð. ÄÑÏ-óí âàõòûí-
äà âÿ äöçýöí àïàðûëàí ìöàëèúÿñè ÿêñÿð ùàëëàðäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ íÿòèúÿëÿ-
íèð.
ÕÂÛÛ ÔßÑÈË
ÈÍÔÅÊÑÈÎÍ ÕßÑÒßËÈÊËßÐËß ßËÀÃßÄÀÐ

ÉÀÐÀÍÀÍ ÏÑÈÕÈ ÏÎÇÓÍÒÓËÀÐ
Ìöõòÿëèô èíôåêñèéàëàðûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ ïñèõè ïî-
çóíòó ÿëàìÿòëÿðè èëÿ øÿðòëÿíÿí áó ãðóï õÿñòÿëèêëÿðÿ è í ô å ê ñ è î í
ï ñ è õ î ç ë à ð äà äåéèëèð. Ïñèõè ïîçóíòóëàð ôîðìàñû âÿ àüûðëûã äÿðÿúÿñè —
èíôåêñèéàíûí íþâö, ëîêàëèçàñèéàñû, îðãàíèçìèí ðåàêòèâëèéè âÿ äèýÿð àìèëëÿð-
ëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áèð ñûðà ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð (ïíåâìîíèéà, òîíçèëëèò, ãðèï âÿ
ñ.), éöêñÿê ùÿðàðÿò, áÿçè ïñèõè ïîçóíòóëàð âåðÿ áèëÿð.
Êÿñêèí ïñèõîòèê ùàëëàð áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíäÿ öçâè äÿéèøèêëèêëÿð òþðÿò-
ìèðñÿ, õÿñòÿëèê ïñèõè ãöñóð âåðìÿäÿí êå÷èá ýåäÿ áèëÿð. Èíôåêñèéàëàðëà ÿëà-
ãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí áó íþâ ïñèõè ïîçóíòóëàðà ñ è ì ï ò î ì à ò è ê
ï ñ è õ î ç ë à ð äåéèëèð. Ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðèíèí øèääÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
áåëÿ ùàëëàðäà ïðîãðåäèåíòëèê ãåéä îëóíìóð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà, ìÿñÿëÿí, åí-
ñåôàëèòëÿðäÿ, èíôåêñèéà áèëàâàñèòÿ áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíè çÿäÿëÿäèéè ö÷öí ýå-
ðèäþíìÿç öçâö áåéèí ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð. Ïðîãðåäèåíò ýåäèøÿ ìàëèê,
õðîíèê ïñèõîçëàð ñûðàñûíà àèä åäèëÿí áåéèí ñèôèëèñè âÿ ïðîãðåññèâ èôëèú îðãà-
íèê äÿéèøèêëèêëÿðëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ãûçûëúà, ñêàðëàòèíà, ñÿïýèëè âÿ ãàðûí éàòà-
ëàüû çàìàíû ìöøàùèäÿ åäèëÿí ïñèõîç ùàëëàðû äàùà êÿñêèí ýåäèøè èëÿ ôÿðãëÿ-
íèð. Áó ïñèõîçëàðû áÿçÿí èíòîêñèêàñèîí âÿ òðàâìàòèê ïñèõîçëàðäàí àéûðìàã
÷ÿòèí îëóð. Åòèîëîýèéàñû ìöõòÿëèô îëàí áó ïñèõîçëàðûí êëèíèê îõøàðëûüû, åé-
íè òèïëè ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åòìÿñè 1910-úó èëäÿ àëìàí àëèìè Áåí-
ãîôôåðÿ «åêçîýåí òèïëè ïñèõè ðåàêñèéàëàð» êîíñåïñèéàñûíû èðÿëè ñöðìÿéÿ èì-
êàí âåðäè.
Èíôåêñèéàëàðëà ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí áöòöí ïñèõîçëàðû «èíôåêñèîí
ïñèõîçëàð» ãðóïóíà àèä åòìÿê äöç îëìàçäû. Áÿçÿí òàìàìèëÿ áàøãà åòèîëî-
æè àìèëÿ ìàëèê ïñèõè õÿñòÿëèê, ìÿùç èíôåêñèéàëàðûí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ áàøëà-
éûð âÿ éà êÿñêèíëÿøèð.
Øèçîôðåíèéà âÿ àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäà áåëÿ ùàëëàðà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Áó çàìàí èíôåêñèéàíûí ðîëó ÿñàñ õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû ñöðÿòëÿí-
äèðÿí àìèë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Èíôåêñèîí ïñèõîçëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí áèð ñûðà àìèëëÿðèí çÿðóðè-
ëèéèíèí — èðñèééÿòèí, îðãàíèçìèí, èëê íþâáÿäÿ, ñèíèð ñèñòåìèíèí ùÿññàñëûüû-
íûí, éàøûí, èììóí ñèñòåìèí ÿùÿìèééÿòèíè õöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð.
Êÿñêèí èíôåêñèîí ïñèõîçëàð

Áó ãðóïà àèä îëàí ïñèõîçëàð áó âÿ éà äèýÿð èíôåêñèéàíûí òþðÿòäèéè ñïå-
ñèôèê ÿëàìÿòëÿð ôîíóíäà úÿðÿéàí åäèð. Ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðèí òÿçàùöð åòìÿñè
òåìïåðàòóðóí ÿí éöêñÿê îëäóüó äþâðäÿ âÿ éà íîðìàéà åíäèéè àíäà îëà áè-
ëÿð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäàí ÿââÿë êÿñ-
êèí áàøàüðûëàðû, öìóìè ÿçýèíëèê, äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñè âÿ éà õàðèúè ãû-
úûãëàðà ãàðøû ùÿññàñëûüûí ýöúëÿíìÿñè, éóõóíóí ïîçóëìàñû ãåéä åäèëèð. Áó
êèìè ÿëàìÿòëÿðèí àðäûíúà ïñèõîçóí áàøëûúà ñèíäðîìëàðû, ìöõòÿëèô äÿðèíëèéÿ
ìàëèê äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû, äåëèðèé, àìåíñèéà, ÷àøãûíëûã, ñàéûãëàìà âÿ ùàë-
ëöñèíàñèéàëàð ìåéäàíà ÷ûõûð. ßêñÿð ùàëëàðäà ìöùèòÿ áÿëÿäëèê êîáóä ïîçóë-
äóüó ùàëäà þçöíÿ áÿëÿäëèê ñàõëàíûëûð. Ùÿðÿêÿòëÿðèí ôÿàëëàøìàñû, öìóìè
íàðàùàòëûã ôîíóíäà ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, íèòãèí ãûðûãëûüû òåç-
òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Áÿçè ïàðàéäåëèéàëàð, èëëöçèéàëàð äà òÿñà-
äöô åäèð. Áåëÿ êè, äèâàðäà àñûëìûø õàë÷àíûí íàõûøëàðû, éàõóä õÿñòÿíèí äèã-
ãÿòèíè úÿëá åäÿí äèýÿð ðÿñìëÿð âÿ úèçýèëÿð ôîíóíäà ÿúàèá îáðàçëàð, ôàíòàñ-
òèê ñÿùíÿëÿð, âÿùøè ùåéâàíëàðûí ñèëóåòè ãàâðàíûëûð. Ãîðõóëó ìÿçìóíëó èëëö-
çîð âÿ ùàëëöñèíàòîð ïîçóíòóëàð õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðäÿí ñàéûëûð. Ùàëëöñèíàòîð
ñàéûãëàìà ñèíäðîìóíóí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ìöõòÿëèô îðãàíëàðäà éàðàíàí
àüðûëàðûí ðîëó ãåéä îëóíìàëûäûð. Ï í å â ì î í è é à çàìàíû êþêñ ãÿôÿ-
ñèíèí àøàüû ùèññÿëÿðèíäÿ çÿðáâàðè àüðûëàð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áó çàìàí õÿñòÿ-
ëÿð àüúèéÿðëÿðèí ïàð÷àëàíäûüûíû, áÿäÿíëÿðèíèí ùèññÿëÿðÿ àéðûëäûüûíû ñþéëÿ-
éèðëÿð.
Ã ð è ï â ÿ é à ò à ë à ã õ ÿ ñ ò ÿ ë è ê ë ÿ ð è çàìàíû ìåéäàíà ÷û-
õàí ïñèõîçëàðäà õÿñòÿ ìöõòÿëèô îðãàíëàðûíûí âÿ éà áÿäÿí ùèññÿëÿðèíèí «èêè-
ëÿøäèéèíè» äåéèð. Ìÿñÿëÿí, «èêè áàøû», «èêè àüçû», «äþðä ÿëè âÿ äþðä àéàüû»
îëäóüóíó ñþéëÿéèð.
Àüûð êå÷ÿí ïñèõîçëàðäà äöøöíúÿíèí êÿñêèí ïîçóëìàñû, äåëèðèé, àìåíòèâ
ùàë, íàðàùàòëûã âÿ ãîðõó ÿëàìÿòëÿðè èëÿ éàíàøû åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîë-
ìàëàðà äà òÿñàäöô åäèëèð, úÿíýîëìà òóòìàñû áÿçÿí áèð íå÷ÿ ñààò äàâàì åäèð.
Áÿçÿí ìåíèíýèàë îéàíìàëàð çàìàíû äöøöíúÿ áèð î ãÿäÿð äÿ ïîçóëìóð,
ñîðüó çàìàíû þçöíö áþéöòìÿ âÿ éà ìöôëèñëÿøìÿ ñàéûãëàìàëàðû àøêàð åäè-
ëèð. Ýþðìÿ, åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, àäÿòÿí, áèð íå÷ÿ ýöí äàâàì åäèð.
Àìåíòèâ äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû èëÿ ýåäÿí ïñèõîçëàðäà áó ÿëàìÿòëÿð äàùà
óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿ áèëÿð. Õÿñòÿëÿð ÷îõ íàðàùàò âà ñîìàòèê úÿùÿòúÿ
àüûð îëäóãëàðû ö÷öí öíñèééÿò éàðàòìàã ãåéðè-ìöìêöí îëóð. Íèòãèí ãûðûãëû-
üû, ñþçëÿðèí àíëàøûëìàçëûüû ãåéä åäèëèð. Õÿñòÿëÿð éàòàãäàí ãàëõûð, ùàðàñà
ãà÷ìàã, ñàíêè êèìÿñÿ «ùöúóì åòìÿê» èñòÿéèð, ëàêèí áåëÿ íàðàùàòëûã ÷àðïà-
éû ÿòðàôûíäà ãàëûð. Õÿñòÿ òåçëèêëÿ òàãÿòèíè èòèðèð, ôÿàëëûüû åíèð, öìóìè çÿèôëèê
ýåòäèêúÿ ýöúëÿíèð. Áÿçÿí õÿñòÿ ÿòðàôäàêû àäàìëàðû «äöøìÿíëÿðè» êèìè
ãàâðàéûð, îíëàðäàí ãîðõóð âÿ éà ÿêñèíÿ îíëàðà ãàðøû àãðåññèâ îëóð. ßùâàëè-

ðóùèééÿíèí òåç-òåç äÿéèøìÿñè: ãîðõó, ùÿéÿúàí, ãÿçÿá âÿ íèôðÿò êèìè ÿëà-
ìÿòëÿð áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð: íåãàòè-
âèçì, ñòåðåîòèï ùÿðÿêÿòëÿð, èôàäÿëÿð, àõøàì ñààòëàðûíäà öìóìè ùàëûí ïèñëÿø-
ìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíóð. Öìóìèééÿòëÿ, àìåíòèâ ñèíäðîì ïñèõîçóí àüûð ýå-
äèøèíè âÿ ìöääÿòèíèí äàùà óçóí îëàúàüûíû ýþñòÿðÿí ÿëàìÿò êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðèëìÿëèäèð. Ïñèõîç ùàëû ãóðòàðäûãäàí ñîíðà áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ òàì àìíå-
çèéà ãåéä îëóíóð. Äåëèðèéîç ñèíäðîìëà ýåäÿí ïñèõîçëàðäà èñÿ õÿñòÿ êå÷èð-
äèéè ùàëûí áÿçè åïèçîäëàðûíû éàäûíäà ñàõëàéûð — ùèññÿâè àìíåçèéà îëóð.
ßêñÿð ùàëëàðäà êÿñêèí èíôåêñèîí ïñèõîçëàð ñàüàëìà èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Ëà-
êèí õåéëè äàâàì åäÿí àñòåíèéà ÿëàìÿòëÿðèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìöìêöí îë-
ìóð. Áó, áöòöí îðãàíèçìèí, èëê íþâáÿäÿ, ñèíèð ñèñòåìèíèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Ïñèõîç ìöääÿòèíäÿ õÿñòÿ àðûãëàéûð, éóõóñó ïîçóëóð, ÿùâàëû
ïèñëÿøèð, àáóëèéà ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð. Úöçè ôèçèêè èø âÿ çåùíè ôÿàëèé-
éÿò îíëàðû òåç éîðóð, òàãÿòñèç åäèð. Áó çàìàí ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûã éöêñÿ-
ëèð, àðàáèð áàøàüðûëàðû, ôèêèð äàüûíûãëûüû, éàääàø âÿ äèããÿòèí çÿèôëèéè ãåéä
îëóíóð. Áÿçÿí äàùà úèääè ÿëàìÿòëÿð: àìíåñòèê ñèíäðîì, éóõó ïîçóíòóñó
ìåéäàíà ÷ûõûð. Ëàêèí áöòöí ùàëëàðäà ïðîãíîç éàõøû îëóð. Õÿñòÿíèí ùàëû
ýåú-òåç òàìàìèëÿ íîðìàéà äöøöð.
Íåéðîèíôåêñèéàëàðëà ÿëàãÿäàð
Êÿñêèí èðèíëè ìåíèíýèò. Õÿñòÿëèê ìåíèíãîêîêê, ñòðåïòîêîêê, ñòàôèëî-
êîêê, ïíåâìîêîêê âÿ áàøãà èíôåêñèéàëàð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëèð. ßêñÿð ùàë-
ëàðäà éàòàëàã, ñåïñèñ, èðèíëè îòèò, ãûçûëéåë âÿ äèýÿð õÿñòÿëèêëÿðèí àüûðëàøìàñû
êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Òåìïåðàòóð ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ éöêñÿê ùÿääÿ ÷àòûð,
êÿñêèí áåéèí ÿëàìÿòëÿðè ãåéä îëóíóð. Áàøëûúà öìóìè ÿëàìÿòëÿðäÿí êÿñêèí
ÿçàáâåðèúè áàøàüðûëàðû, ãèäà ãÿáóëó èëÿ ÿëàãÿäàð îëìàéàí öðÿêáóëàíìà,
ãóñìà, ùèññèééàòûí éöêñÿëìÿñè — ùèïåðñòåçèéà ãåéä îëóíóð. Õàðàêòåð íåâ-
ðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí èñÿ ÿíñÿ-áîéóí ÿçÿëÿëÿðèíèí ýÿðýèíëÿøìÿñèíè — ðèêèä-
ëèéèíè, Êåðèíã ñèìïòîìóíó, ïòîç, ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíèí çÿèôëÿìÿñèíè, ãó-
ëàãëàðäàêû êöéö ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Óøàãëàðäà áó ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû
åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû äà áàø âåðèð. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà ïà-
ðåç âÿ èôëèú ÿëàìÿòëÿðè òÿñàäöô åäÿ áèëÿð.
Áåéèí ãèøàñû èëÿ éàíàøû áåéèí ìàääÿñèíèí äÿ ïðîñåñÿ úÿëá îëóíìàñû
ÿëàìÿòëÿðèí äàùà äà àüûðëàøìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Ïñèõè ÿëàìÿòëÿðèí øèääÿòè èíôåêñèéàíûí íþâö âÿ ýåäèøèíèí àüûðëûüû èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Èðèíëè ìåíèíýèò çàìàíû ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿð äàùà ñöðÿòëÿ
áàø âåðèð. Äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñèíäÿí êîìà âÿçèééÿòèíÿäÿê èíêèøàô åäÿí
ñèíäðîìëàð ôîíóíäà ÷àøãûíëûã, íàðàùàòëûã, èøûãäàíãîðõìà êèìè ÿëàìÿòëÿð,

áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà ùàëëöñèíàòîð — ñàéûãëàìà ÿëàìÿòëÿðè, íèòãèí ãûðûãëûüû,
àïàòèéà ùàëû èíêèøàô åäèð.
Ä è à ã í î ñ ò è ê ÿ ù ÿ ì è é é ÿ ò êÿñá åäÿí îáéåêòèâ ÿëàìÿòëÿð-
äÿí êÿëëÿäàõèëè òÿçéèã, ìöñáÿò ãëîáóëèí ðåàêñèéàñû, ïîëèíóêëåàð ùöúåéðÿëÿ-
ðèí ÷îõàëìàñû, ãàíäà âÿ ùàðàì èëèê ìàéåñèíäÿ çöëàë, àëáóìèí-ãëîáóëèí ÿì-
ñàëû âÿ øÿêÿð ÷îõàëûð.
Èðèíëè ìåíèíýèò õÿñòÿëèéèíäÿ þëöì ôàèçèíèí éöêñÿê îëìàñûíà áàõìàéà-
ðàã âàõòûíäà ýþðöëìöø òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áèð ÷îõ õÿñòÿëÿðè õèëàñ åòìÿê
ìöìêöíäöð. Ëàêèí õÿñòÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ áÿçè ãàëûã ÿëàìÿòëÿðè: ÿãëè
çÿèôëèê, êàðëûã, ùåìèïàðåçëÿð, úÿíýîëìà òóòìàëàðû ãåéä îëóíóð.
Ìöàëèúÿ ÿñàñ õÿñòÿëèéèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëìÿëè, àíòèáèî-
òèêëÿðëÿ, âàõòûíäà ëóìáàë ïóíêñèéà åòìÿêëÿ àïàðûëìàëûäûð.
Ñ å ð î ç ì å í è í ý è ò éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí èíôåêñèéàëàðûí òÿñèðè íÿ-
òèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Íåâðîëîæè âÿ ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðèí èíêèøàôû âÿ êëè-
íèê òÿñâèðè èðèíëè ìåíèíýèòäÿ îëäóüó êèìèäèð. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñöñò âÿ äàùà
óçóí ìöääÿò äàâàì åäèð.
Ùàðàì èëèê ìàéåñèíèí àðòìàñû èëÿ éàíàøû, îðàäà îëàí ëèìôîñèòëÿðèí ñàéû-
íûí ÷îõàëìàñû äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.
Õÿñòÿëÿð ñàüàëäûãäàí ñîíðà àðàõíîèäèò, ùèäðîñåôàëèéà, ýþðìÿíèí ïèñëÿø-
ìÿñè êèìè ãàëûã ÿëàìÿòëÿðè òÿçàùöð åäÿ áèëÿð. Ìöàëèúÿ ìÿãñÿäèëÿ àíòèáèî-
òèêëÿðäÿí, ùàðàì èëèéè ìàéåñèíèí ïóíêñèéà âàñèòÿñèëÿ áóðàõûëìàñûíäàí,
ðåíòýåíîòåðàïèéàäàí èñòèôàäÿ îëóíóð.
Åíñåôàëèòëÿð. Åíñåôàëèòëÿð áåéèí òîõóìàñûíû çÿäÿëÿéÿí íåéðîòðîï âè-
ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëèð. Äèýÿð íåéðîèíôåêñèéàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã åíñå-
ôàëèòëÿð çàìàíû ñïåñèôèê âÿ öìóìè ðåàêñèéàëàð äåéèë, èíôåêñèéàíûí òÿáèÿòèí-
äÿí âÿ ùàíñû íàùèéÿíè çÿäÿëÿìÿñèíäÿí àñûëû îëàí ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷û-
õûð.
Å ê î í î ì å ï è ä å ì è ê å í ñ å ô à ë è ò è . 1917-úè èëäÿ òÿñâèð
åäèëìèø áó õÿñòÿëèê ùàçûðäà, äåìÿê îëàð êè, òÿñàäöô åäèëìèð âÿ òàðèõè ÿùÿ-
ìèééÿò êÿñá åäÿí õÿñòÿëèê êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð. 1915—1920-úè èëëÿðäÿ
áó õÿñòÿëèéèí áèð ñûðà þëêÿëÿðè, î úöìëÿäÿí, êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íè ÿùàòÿ åäÿí
ïàíäåìèéàñû îëìóøäóð. Ñîí èëëÿðÿäÿê áÿçè þëêÿëÿðèí àéðû-àéðû ðåýèîíëàðûí-
äà åêîíîì åïèäåìèê åíñåôàëèòèí èíôåêñèéà ìÿíáÿëÿðèíèí ãåéäÿ àëûíìàñûíû
äà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð.
Õÿñòÿëèê ñöçöëÿí âèðóñëàð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëèð. Ùàâà-äàìúû éîëó èëÿ éî-
ëóõìàã ìöìêöíäöð. Õÿñòÿëèéèí õàðàêòåð úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè, áèð-èêè ùÿôòÿ
äàâàì åäÿí ïðîäîðìàë äþâðöí îëìàñûäûð. Ùÿìèí äþâðäÿ áàøàüðû, öìóìè
çÿèôëèê, äàëüàâàðû òåìïåðàòóðóí ãàëõûá-åíìÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Íåâðîëîæè
ÿëàìÿòëÿðäÿí ýþç àëìàëàðûíûí ùÿðÿêÿòèíèí (äèïëîïèéà), àêîìîäàñèéà, êîí-
âåðýåíñèéàíûí ïîçóëìàñû, ïòîç ÿëàìÿòè, öç ÿçÿëÿëÿðèíèí ïàðåçè, ìöõòÿëèô

ùèïåðêèíåçëÿðèí ãåéä îëóíìàñûäûð. ßí õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ éóõó-
úóëëóã — ëàòåðêèéà ÿëàìÿòèäèð. ßäÿáèééàòäà òåç-òåç òÿñàäöô îëóíàí «ë à -
ò å ð ê è ê - å í ñ å ô à ë è ò» àäû äà áóðàäàí ýþòöðöëìöøäöð. Õÿñòÿëÿð ýåúÿ
âÿ ýöíäöç øÿðàèòäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ùàðàäà ýÿëäè éóõóëàéûðëàð. Ùÿòòà éå-
ìÿéÿ áåëÿ îíëàðû çîðëà ãàëäûðìàã ìöìêöí îëóð. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà äåëèðè-
éîç òèïëè äöøöíúÿ ïîçóíòóñó âÿ ùèïåðêèíåçëÿð äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Õÿñòÿëÿðèí þçöíÿìÿõñóñ, ñïåñèôèê õàðèúè ýþðêÿìè — äîíóãëóã, ìàñêà-
âàðû, èôàäÿñèç ñèôÿòëÿðè äèàãíîçó àñàíëàøäûðûð. Îíëàð þçëÿðèíè ñöñò, êåé êèìè
àïàðûð, àüûð, êè÷èê àääûìëàðëà, äèçëÿðèíè áöêìÿäÿí éåðèéèðëÿð. Ãîëëàðû ñàíêè
ùÿðÿêÿò åòìèð âÿ éà ãåéðè-ìöíàñèá âÿçèééÿòäÿ ñàëëàíìûø îëóð. Áÿçÿí óçóí
ìöääÿò áèð éåðäÿ îòóðàðàã âÿ éàõóä àéàã öñòÿ äîíóá ãàëûðëàð. Òèïèê ÿëà-
ìÿòëÿðäÿí áèðè «äèøëè ÷àðõ» ôåíîìåíèäèð (ïàññèâ ùÿðÿêÿò çàìàíû ÿçÿëÿëÿðèí
ýÿðýèíëÿøìÿñè âÿ ïèëëÿ-ïèëëÿ à÷ûëìàñû). Íèòãëÿðè ëÿíý, ìîíîòîí âÿ åìîñèî-
íàë úÿùÿòäÿí ñþíöê îëóð. Áÿçÿí ñþçëÿðèí àðàñûíäà óçóí ôàñèëÿ âåðìÿêëÿ
äàíûøûðëàð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà èñÿ åéíè ñþçö âÿ éà úöìëÿíè áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿê-
ðàð åäèðëÿð.
Ëàáîðàòîð òÿäãèãàòû çàìàíû ùàðàì èëèê ìàéåñèíäÿ øÿêÿðèí, çöëàëûí,
ïëàçìàòèê ùöúåéðÿëÿðèí àðòìàñûíû âÿ ëèìôîñèòîç àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí ÿí áàøëûúàñû ñèíèð ùöúåéðÿëÿðèíäÿ ýåäÿí ëÿíýèìÿ-
íèí ýöúëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð öìóìè ôÿàëëûüûí âÿ ïñèõè ôÿàëèééÿòèí áöòöí
ôîðìàëàðûíûí éàâàøûìàñûäûð. Áó íþâ ëÿíýèìÿ äàùà ÷îõ éàääàø, äèããÿò âÿ
àôôåêòèâ ñôåðàäà þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Òÿôÿêêöð ïðîñåñèíèí õåéëè éàâàøûìà-
ñûíà áàõìàéàðàã àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè ãåéä îëóíìóð. Áåëÿ êè, áèëèê åùòè-
éàòëàðû ùå÷ äÿ àçàëìûð, ëàêèí õÿñòÿ àç äàíûøûð, ñóàëëàðà ëÿíý úàâàá âåðèð. Áÿ-
çÿí óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí ãåéðè-íîðìàë ùàëëàð: àüëàìà, ýöëìÿ, éåðñèç
ùÿðÿêÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Äàùà úèääè ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí ùàëëöñèíàñèéàëàð
âÿ ñàéûãëàìàëàðäûð. Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, ÿñàñàí èçëÿìÿ, òÿñèð, ìöíàñèáÿò
ìÿçìóíëó îëóá ñàíêè õÿñòÿíè î ãÿäÿð äÿ íàðàùàò åòìèð. Ì. Î. Ãóðåâè÷èí
(1949) ôèêðèíúÿ áàøëûúà ïñèõè ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàðûí
îëìàñûäûð. Õÿñòÿ ÿòðàôäàêû ÿøéàëàðû ôîðìàúà äÿéèøìèø, áàøãà ðÿíýäÿ ãàâ-
ðàéûð. Õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí áó ïîçóíòóëàð óçóí
ìöääÿò äàâàì åòìèð.
Õÿñòÿëÿðè íàðàùàò åäÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ, âåñòèáóëéàð àïàðàòäà îëàí
ïîçóíòóëàðäûð. Óøàãëàðäà âÿ éåíèéåòìÿëÿðäÿ õàñèééÿò ïîçóíòóëàðû: òÿëõÿê-
âàðû, ýöëöíú ùÿðÿêÿòëÿð, ñåêñóàë ùèññèí ýöúëÿíìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð òÿçàùöð
åäèð. ßãëè ãàáèëèééÿòèí íîðìà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã áåëÿ
óøàãëàð ÿäÿá ãàéäàëàðûíû ïîçìàüà, àâàðà÷ûëûüà, úÿôÿíý ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿéÿ
ìåéèë ýþñòÿðèðëÿð.
Õ ð î í è ê ý å ä è ø ÿ ì à ë è ê å í ñ å ô à ë è ò õÿñòÿëèéè õàðèúè
àìèëëÿðèí âÿ éà ÿëàâÿ õÿñòÿëèêëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ àüûðëàøà áèëÿð. Áåëÿ

îëäóãäà õÿñòÿëÿðèí ùàëû äÿéèøèð, ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ àðûãëàéûð âÿ òÿëÿô
îëóðëàð. Ñîí èëëÿðäÿ ìöàëèúÿíèí òÿêìèëëÿøìÿñè ùåñàáûíà þëöì ôàèçè õåéëè
àçàëìûø âÿ ïðîãíîç éàõøûëàøìûøäûð.
Ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, ùàëëöñèíàñèéàëàðëà âÿ äèýÿð ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ ýå-
äÿí åíñåôàëèòëÿðè øèçîôðåíèéàäàí òÿúðèä åòìÿê ùå÷ äÿ àñàí îëìóð. Áåëÿ ùàë-
ëàðäà øèçîôðåíèéà ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ÿëàìÿòëÿðèí: àóòèçì, òÿôÿêêöðöí ïàð-
÷àëàíìàñû, íåãàòèâèçì, åìîñèéàëàðûí åíìÿñè âÿ ñ. ñòðóêòóðóíà âÿ äèíàìèêà-
ñûíà äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð.
Éåíèéåòìÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîïàòàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿð, ìîíîòîí âÿ
ñàðûøàí òèïëè ùÿðÿêÿòëÿð äèàãíîçó ÷ÿòèíëÿøäèðÿ áèëÿð. Áåéíèí äèýÿð õÿñòÿëèê-
ëÿðäÿí (ìåíèíýèò, êÿëëÿíèí òðàâìàòèê õÿñòÿëèêëÿðè, øèøëÿð), åïèäåìèê åíñåôà-
ëèòè ôÿðãëÿíäèðÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ êÿñêèí ìÿðùÿëÿíèí âÿ öçâè íåâðîëîæè
ÿëàìÿòëÿðèí, åêñòðîïèðàìèä âÿ âåýåòàòèâ ïîçóíòóëàðûí îëìàìàñûäûð.
Ìöàëèúÿ àíòèáèîòèêëÿðèí, äåçèíòîêñèêàñèîí ïðåïàðàòëàðûí (ùåìîäåç, ãëö-
êîçà, âèòàìèí «Ú», ïîëèãëöêîí âÿ ñ.) òÿòáèãè èëÿ àïàðûëûð. Õðîíèê ýåäèøäÿ
ïàðêèíñîí ÿëåéùèíÿ ìàääÿëÿðäÿí: òñèêëàäîë, ðîìïàðêèí, Ë-äîôà âÿ ñ. óçóí
ìöääÿò èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð.
Ýÿíÿ åíñåôàëèòè. Ðóñèéàíûí Ñèáèð ðåýèîíóíäà éàç-éàé àéëàðûíäà òÿñà-
äöô åäèëÿí áó åíñåôàëèòÿ Óçàã Øÿðã, Òàéãà, ðóñ åíñåôàëèòè äÿ äåéèëèð. Õÿñ-
òÿëèéèí òþðÿäèúèñè òÿðêèáèíäÿ ÐÍÒ îëàí âèðóñäóð. Éîëóõìà ýÿíÿëÿð âàñèòÿ-
ñèëÿ, òðàíñìèññèâ éîëëà ìöìêöíäöð. Ýèçëè äþâðö 7—21 ýöí âÿ áÿçÿí äàùà
÷îõ îëà áèëÿð. Õÿñòÿëèê éöêñÿê òåìïåðàòóðëà (40°Ú) äàâàì åäèð. Öìóìè
ÿëàìÿòëÿð áàøàüðû, ãóñìà, ÿòðàôëàðäà àüðûëàðäûð. Áÿçè ùàëëàðäà Êîæåâíèêîâ
òèïëè åïèëåïñèéà òóòìàëàðû äà îëà áèëÿð.
Õÿñòÿëèéèí èëê ýöíëÿðèíäÿ ïñèõîíåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Áèðèíúè
íþâáÿäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí ìöõòÿëèô àüûðëûüà ìàëèê äöøöíúÿ ïîçóíòóñóäóð
(êåéëÿøìÿ, ñîïîð, êîìà). Áÿçè ùàëëàðäà óäìàíûí, òÿíÿôôöñöí ïîçóëìàñû
äèããÿòè úÿëá åäèð. Àüûð êå÷ÿí ôîðìàëàðäà éöêñÿê òåìïåðàòóð ôîíóíäà ìå-
íèíýèêàë ÿëàìÿòëÿð, ãîðõó èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí äåëèðèéîç òèïëè äöøöíúÿ ïî-
çóíòóñó ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿëÿð ýþçëÿðèíè þçöíÿìÿõñóñ òÿðçäÿ áÿðÿëäÿðÿê
äîíóã áèð ýþðêÿì àëûð, ýþç ãàïàãëàðûíû àðà-ñûðà ãûðïûð, ñèôÿòëÿðè ìàñêàâàðû,
èôàäÿñèç ýþðöíöð, íèòãëÿðè éàâàøûéûð, ãîëëàðûí, àéàãëàðûí ìöøòÿðÿê àâòîìàòèê
ùÿðÿêÿòëÿðè ïîçóëóð. Âåýåòàòèâ ñèíèð ñèñòåìèíÿ ìÿõñóñ ïîçóíòóëàðäàí òÿð
âÿçèëÿðèíèí èôðàçàòûíûí ýöúëÿíìÿñè, ýþçëÿðèí áóëàíìàñû, ñèôÿòèí ïàðûëäàìàñû
âÿ áèð ñûðà âàçîìàòîð ÿëàìÿòëÿðè ýþñòÿðìÿê îëàð. Õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðäÿí áè-
ðè äÿ áÿäÿíèí ìöõòÿëèô íàùèéÿëÿðèíäÿ àòðîôèê ïðîñåñëÿðèí áàø âåðìÿñè âÿ
ôðóíêóëéîçóí ìåéäàíà ÷ûõìàñûäûð.
Óøàãëàð áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëäóãäà îíëàðûí èíòåëëåêòóàë èíêèøàôû äàéàíûð,
öìóìè èíôàíòèëèçì ÿëàìÿòëÿðè òÿçàùöð åäèð. Õÿñòÿëèéèí õðîíèê ýåäèøèíäÿ
ìàðàçì ìÿðùÿëÿñèíÿäÿê ÷àòàí öçâè òèïëè àüûë çÿèôëèéè áàø âåðèð âÿ õÿñòÿëÿð
áèð ãÿäÿð ñîíðà òÿëÿô îëóðëàð.
Ýÿíÿ åíñåôàëèòèíäÿ íÿçÿðÿ ÷àðïàí úèääè ïàòîëîæè-àíàòîìèê äÿéèøèêëèê-
ëÿð ãåéä åäèëèð. Áåéèí òîõóìàñûíäà èëòèùàá, äèñòðîôèê ïðîñåñ, ìÿðêÿçè ñèíèð
ñèñòåìèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Áóéíóç íàùèéÿñèíäÿêè ùöúåéðÿëÿð
äàùà òåç çÿäÿëÿíèð âÿ ìÿùâ îëóð.
Ãàíûí ëàáîðàòîð ìöàéèíÿñè çàìàíû ÿââÿëúÿ ëåéêîïåíèéà, ñîíðàëàð ëåé-
êîñèòîç, ùàðàì èëèê ìàéåñèíèí ìöàéèíÿñèíäÿ èñÿ ùöúåéðÿ åëåìåíòëÿðèíèí âÿ
çöëàëûí àðòìàñû (ëèìôîñèòàð ïîëèîñèòîç — 0,1—0,2%) ãåéä îëóíóð. ÅÅÃ âÿ
êîìïéóòåð òîìîãðàôèéàñû çàìàíû õàðàêòåð äÿéèøèêëèêëÿð àøêàð åäèëèð.
Éàïîí åíñåôàëèòè. Áó õÿñòÿëèê Éàïîíèéàäà, Êîðåéàäà, Ðóñèéàíûí Éà-
ïîíèéà èëÿ ùÿìñÿðùÿä ðàéîíëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð. Õÿñòÿëèéèí òþðÿäèúèñè — âè-
ðóñëàðûí, ãóøëàðûí âÿ äîíóçëàðûí îðãàíèçìèíäÿ éàøàéûð. Âèðóñëàðû èíñàíëàðà
éîëóõäóðàí èñÿ áÿçè àüúàãàíàä íþâëÿðèäèð. Âèðóñ èíñàíà éîëóõäóðóëäóãäàí
5—14 ýöí ñîíðà õÿñòÿëèê þçöíö áöðóçÿ âåðìÿéÿ áàøëàéûð.
Ïàòîëîæè ïðîñåñ êÿñêèí, òåìïåðàòóðóí éöêñÿëìÿñè (39—410Ú), äåëèðèéîç
òèïëè äöøöíúÿ ïîçóíòóñó, ùÿðÿêè îéàíìàëàð âÿ ìåíèíýèàë ÿëàìÿòëÿðëÿ áàø-
ëàéûð. ßòðàô ÿçÿëÿëÿðè ýÿðýèíëÿøèð, òÿíÿôôöñ àêòû ñöðÿòëÿíèð. Ýþðìÿ âÿ åøèò-
ìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, íèòãèí ãûðûãëûüû, äåïðåññèéà òåç-òåç
ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðäÿí ÿòðàôëàðûí ïàðåç âÿ
èôëèúèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Þëöì 50%-ÿ ÷àòûð. Õðîíèê ýåäèøÿ ìàëèê ôîðìàëàð-
äà èôëèú ÿëàìÿòè âÿ àüûë çÿèôëèéè ãåéä îëóíóð.
Ïàòîëîæè-àíàòîìèê äÿéèøèêëèêëÿðäÿí áåéíèí ùèïåðåìèéàñû, þäåì, ìèê-
ðîùåìîððàýèéà ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð. Àüûð êå÷ÿí ùàëëàðäà áåéèí äà-
ìàðëàðûíäà ïàòîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð ãåéä îëóíóð. Éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ïîçóí-
òóëàð òàëàìóñ âÿ ùèïîòàëàìóñ, îðòà áåéèíäÿ, îíóí ãèøàñû âÿ ãàáûãàëòû òþðÿ-
ìÿëÿðäÿ òàïûëûð. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà èñÿ óçóíñîâ áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíäÿ äÿ ðàñò
ýÿëèíèð.
Ì ö à ë è ú ÿ áöòöí ùàëëàðäà ñÿìÿðÿ âåðìèð. Ãàí çÿðäàáûíäàí, õöñó-
ñè ùàçûðëàíìûø ùèïåðèììóí ùåéâàíè ãàí çÿðäàáûíäàí, äåçèíòîêñèêàñèîí
ïðåïàðàòëàðäàí, êîðòèêîñòåðîèäëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèí-
äÿí àñûëû îëàðàã ñèìïòîìàòèê ìöàëèúÿ òÿòáèã åäèëèð.
Áåéèí àáñåñè — èðèíòþðÿäèúè èíôåêñèéàëàðûí êÿëëÿäàõèëèíÿ êå÷ìÿñè íÿòè-
úÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèê áåéèíÿ éàõûí îðãàíëàðäà (ãóëàã, ùàéìîð
áîøëóüó, ñèôÿò âÿ ñ.) èðèíëè èíôåêñèéàëàðûí òþðÿòäèéè õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû èíêè-
øàô åäèð. Áÿçÿí èñÿ êÿëëÿíèí ìåõàíèêè çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà
÷ûõûð. Àáñåñ, ÿñàñ åòèáàðèëÿ, èðèíëè èíôåêñèéàëàðà äàùà ùÿññàñ îëàí àü ìàääÿ-
äÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèê òÿñâèðè âÿ àüûðëûã äÿðÿúÿñè ïðîñåñèí ùàðàäà éåðëÿøìÿ-
ñèíäÿí âÿ ùÿúìèíäÿí àñûëûäûð. Ìåíèíýèòëÿðäÿí âÿ åíñåôàëèòëÿðäÿí ôÿðãëè
îëàðàã õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñè êÿñêèí îëìóð. Òåìïåðàòóð àçàúûã

éöêñÿëèð, óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áàøàüðû, óìóìè ÿçýèíëèê, áÿçÿí èñÿ
áàøýèúÿëëÿíìÿ âÿ öðÿêáóëàíìà äèããÿòè úÿëá åäèð. Áÿçè ùàëëàðäà úÿíýîëìà
ÿëàìÿòëÿðè îëà áèëÿð. Ýþç äèáèíèí ìöàéèíÿñè çàìàíû «äóðüóí ìÿìÿúèê»
ÿëàìÿòè ìåéäàíà ÷ûõûð. Ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí ôèêèð äàüûíûãëûüû, éàääàøûí çÿ-
èôëÿìÿñè, öìóìè ôÿàëëûüûí åíìÿñè ãåéä îëóíóð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ïðîñåñèí
äÿðèíëÿøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ÷àøãûíëûã, ñöñòëöê, áÿçÿí èñÿ ùàëëöñèíàñè-
éàëàð âÿ äåëèðèéîç òèïëè äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû àøêàð åäèëèð. Àáñåñèí áåéèí ãè-
øàñûíà âÿ ìÿäÿúèêëÿðèíÿ éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ïðîñåñ äàùà äà äÿðèíëÿøèð
âÿ ÿëàìÿòëÿð êÿñêèíëÿøèð. Ëåéêîñèòîç, Å×Ñ õåéëè éöêñÿëèð.
Ìöàëèúÿ úÿððàùè éîëëà àïàðûëûð.
Êÿñêèí èíôåêñèéàëàð çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí

ïñèõîçëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè
Ãåéä åäèëäèéè êèìè, áèð ÷îõ èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿð ïñèõè ïîçóíòóëàð òþ-
ðÿòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Ìöõòÿëèô èíôåêñèîí, òîêñèê àýåíòëÿðèí áåéèí
ìàääÿñèíÿ òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà îõøàð ÿëàìÿòëÿðèí ìåéäàíà
÷ûõìàñûíû èíêàð åòìÿäÿí, åéíè çàìàíäà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, äèããÿòëÿ
àïàðûëàí êëèíèê òÿùëèë ìöÿééÿí ôÿðãëÿðè àøêàð åòìÿéÿ èìêàí âåðèð. ßââÿëà,
íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, ñîí îíèëëèêëÿðäÿ èíôåêñèéàëàðûí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè
äÿéèøìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, ÿââÿëëÿð êÿñêèí ýåäèøÿ ìàëèê îëàí âÿ ÿêñÿð ùàëëàð-
äà þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿí âÿðÿì ìåíèíýèòè, ñîí èëëÿðäÿ ñöñò ýåäèøè èëÿ äèããÿ-
òè úÿëá åäèð.
Èíôåêñèîí ïñèõîçëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû øÿðàòèíè âÿ êëèíèê ýåäèøèíèí õö-
ñóñèééÿòëÿðèíè òÿùëèë åäÿðêÿí îðãàíèçìèí âÿ ìèêðîîðãàíèçìèí þçöíöí, áèð
ñûðà õàðèúè àìèëëÿðèí: èúòèìàè, åêîëîæè, ïñèõîëîæè, ýèýèéåíèê âÿ ñ. òÿñèðè íÿòè-
úÿñèíäÿ äÿéèøÿ áèëìÿñèíè äÿ óíóòìàìàëûéûã. Äèíàìèê õàðàêòåð äàøûéàí áó
ïðîñåñëÿðèí ãàíóíàóéüóíëóãëàðû äàèìà íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Ã à ð û í é à ò à ë à ü û í û í áÿçè ùàëëàðäà ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè âåðìÿ-
ñè òèááè ÿäÿáèééàòäà ÷îõäàí ìÿëóìäóð. Ïñèõè ïîçóíòóëàð, àäÿòÿí, òåìïåðà-
òóðóí éöêñÿê îëäóüó äþâðäÿ âÿ éà êîëëàïñ âÿçèééÿòèíäÿ òÿçàùöð åäèð. Äå-
ëèðèé ùàëû, åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð úÿíýîëìà òóòìàëàðû, ïñèõîìàòîð îéàíûãëûã,
äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Áèð ñûðà
ùàëëàðäà åéôîðèéà ôîíóíäà ñàéûãëàìàëàð, áóíóí àðäûíúà èñÿ àüûð àñòåíèéà âÿ
éà àìíåñòèê ñèíäðîì áàø âåðèð.
Ñ ÿ ï ý è ë è é à ò à ë à ã äàùà òåç-òåç ïñèõè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëóð.
Áó çàìàí ìàíèàêàë âÿçèééÿò, ðÿíýàðÿíý ìÿçìóíëó ñàéûãëàìà èäåéàëàðû,
ùàëëöñèíàñèéàëàð, èëëöçèéàëàð (ïàðàéäåëèéà øÿêëèíäÿ) äèããÿòè úÿëá åäèð. Òåì-
ïåðàòóðóí åíìÿñè èëÿ áó ÿëàìÿòëÿð òÿäðèúÿí ÷ÿêèëèð, ëàêèí ãàëûã ÿëàìÿòè êè-
ìè áÿçè ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, ñîíðà èñÿ àìåíòèâ ñèíäðîì ãåéä îëóíóð.
Óøàã èíôåêñèéàëàðûíäàí ñ ê à ð ë à ò è í à , ã û ç û ë ú à , áåéèí òîõó-
ìàñûíûí îúàãëû çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ åíñåôàëèòèê ñèíäðîì, ìåíèíýèàë
ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû áÿçè ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðèí äÿ (íèòã ïîçóíòóëàðû, ñàéûãëà-
ìàëàðû) éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áó õÿñòÿëèêëÿðèí äàùà àüûð ôîðìàëàðûíäà
óçóíìöääÿòëè ïñèõè ïîçóíòóëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí ìåíèíãîåíñåôàëèòèê ÿëà-
ìÿòëÿð, ÿí íàùàéÿò êîðëóã, èôëèú êèìè àüûðëàøìàëàð áàø âåðÿ áèëÿð. 4—5 éàøà
ãÿäÿð óøàãëàð àðàñûíäà èíêèøàôäàíãàëìà, íèòãèí, ùÿðÿêÿòëÿðèí ðåãðåññèéàñû
ìöìêöíäöð. Áþéöê éàøëû óøàãëàðäà èñÿ åêñòðîïèðàìèä ïîçóíòó, ùèïåðýè-
íåçëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð, íèòã ãàáèëèééÿòè ÷ÿòèíëÿøèð.
À ü û ð ê å ÷ ÿ í àíýèíà, ôëåãìîíà, àüúèéÿðëÿðèí ãàíãðåíàñû, äîüóø-
äàíñîíðàêû ñåïñèñ âÿ äèýÿð áó êèìè õÿñòÿëèêëÿð äÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá
îëà áèëÿð. Áó çàìàí äèããÿòè úÿëá åäÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí ìöõòÿëèô äöøöíúÿ ïî-
çóíòóëàðûíû: êåéëÿøìÿ, äåëèðèé ùàëû, äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí
ïñèõîìîòîð îéàíìàíû ýþñòÿðÿ áèëÿðèê.
Ã ð è ï ç à ì à í û ùÿðàðÿòèí éöêñÿëäèéè âÿ éà íîðìàéà åíäèéè àíëàð-
äà áÿçè ïñèõè ïîçóíòóëàð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí àìåíòèâ òèïëè äöøöíúÿ ïîçóíòóñóíó, êàòàòîíèê îéàíìà âÿ éà ñòóïîð
ùàëûíû ãåéä åòìÿê îëàð. Áó ÿëàìÿòëÿð äåïðåññèâ-èïîõîíäðèéà ñèíäðîìó èëÿ
ìöøàéèÿò åäèëÿí àñòåíèê âÿçèééÿò çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõûð. Ãðèïèí ÿí àüûð êå-
÷ÿí ôîðìàëàðûíäà áåéèí ãàáûüûíûí âÿ ìàääÿñèíèí çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ
äàùà êîáóä ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð.
Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ íèñáÿòÿí ýåíèø éàéûëàí, èðèáóéíóçëó ùåéâàíëà-
ðûí éåéèíòè ìÿùñóëëàðû èëÿ éîëóõäóðäóüó á ð ó ñ å ë é î ç õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è
çàìàíû áÿçè ïñèõè ïîçóíòóëàðà ðàñò ýÿëèíèð. Àïàòèéà, ìöíàñèáÿò ñàéûãëàìà-
ëàðû, äåëèðèéîç òèïëè äöøöíúÿ ïîçóíòóñó, ÷àøãûíëûã âÿ ñ. áó êèìè ÿëàìÿòëÿð
äàùà òåç-òåç áàø âåðèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ ÿëëÿðäÿ ùèññèééàòûí àçàëìàñû — ùè-
ïîñòåçèéà, íèòãèí òîðìîçëàíìàñû, àáñàíñ ùàëû, ìöõòÿëèô äöøöíúÿ ïîçóíòóëà-
ðû ãåéä îëóíóð. Õàðàêòåðèê úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áó ÿëàìÿòëÿðèí ãûñà ìöääÿò
ÿðçèíäÿ êå÷èá ýåòìÿñèäèð.
À ü ú è é ÿ ð â ÿ ð ÿ ì è çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿò-
ëÿð þçöíöí ñòàáèëëèéè âÿ äàâàìëû îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð äàèìà
éîðüóí, çÿèô îëäóãëàðûíäàí, ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûãäàí, àüëàìàüà ìåéèëëè îë-
ìàãäàí, ÿùâàëûí òåç-òåç äÿéèøìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Õÿñòÿëèéèí àüûð
êå÷ÿí ôîðìàëàðûíäà ÿêñèíÿ, ÿñàññûç íèêáèíëèê, åéôîðèéà ùàëû îëà áèëÿð. Òÿê-
òÿê ùàëëàðäà àìåíòèâ òèïëè åêçîýåí ðåàêñèéàëàð, ùàëëöñèíàñèéàëàð ðàñò ýÿëèíèð.
Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿð íåâðîëîæè ñèìïòîìëàðëà åéíè âàõòäà òÿçàùöð åäÿ áè-
ëÿð. Áåëÿ ÿëàìÿòëÿðäÿí âÿòÿð ðåôëåêñëÿðèíèí éöêñÿëìÿñèíè, áÿçè âåýåòàòèâ
ïîçóíòóëàðû, àíèçîêàðèéàíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Ãåéä åäèëÿí ÿëàìÿòëÿð âÿðÿì

èíôåêñèéàñûíûí áåéèíÿ òîêñèê òÿñèðèíèí íÿòèúÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Âÿðÿì ÷þïëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ áåéèíÿ âÿ éà îíóí ãèøàñûíà òÿñèðè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ì å í è í ý è ò õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è èíêèøàô åäÿ áèëÿð. Óøàãëàð âÿ éåíè-
éåòìÿëÿð âÿðÿìëè ìåíèíýèòÿ äàùà àñàí òóòóëóðëàð. Õÿñòÿëèéèí ïðîäîðìàë
äþâðö áèð ùÿôòÿäÿí 45 ýöíÿäÿê îëà áèëÿð. Õÿñòÿëèê éöêñÿê òåìïåðàòóðëà
(40°Ú-äÿê) áàøëàéûð, ÿçýèíëèê, éîðüóíëóã ÿëàìÿòëÿðè äèããÿòè úÿëá åäèð.
Òåìïåðàòóðóí åíìÿñè äöøöíúÿíèí ãûñàìöääÿòëè ïîçóëìàñûíà âÿ âåñòèáóë-
éàð ÿëàìÿòëÿðÿ ñÿáÿá îëóð. Óøàãëàðäà âÿðÿìëè ìåíèíýèòèí áèð ñûðà þçöíÿ-
ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðè âàðäûð. Óøàã éàòàãäà ìÿúáóðè âÿçèééÿòäÿ óçàíûð.
Àéàãëàð äèçäÿí áöêöëÿðÿê ãàðûíà ñûüûíûð, õÿñòÿíèí ñèôÿòè äÿðèí èçòèðàá èôà-
äÿ åäèð. Àðà-ñûðà òÿêðàð îëóíàí þéöìÿ, ãóñìà, õÿñòÿíè áèð àí áåëÿ ñàêèò áó-
ðàõìàéàí áàøàüðû, áàøýèúÿëëÿíìÿ öìóìè âÿçèééÿòè äàùà äà àüûðëàøäûðûð.
Õÿñòÿëÿðèí éóõóñó ïîçóëóð, èøûüà, ñÿñ-êöéÿ ãàðøû ÷îõ ùÿññàñ îëóðëàð. Ìöõ-
òÿëèô ïàðåç âÿ èôëèú ÿëàìÿòëÿðè òÿçàùöð åäèð. Äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû áÿçÿí
îíåéðîèä âÿ éà äåëèðèé ñÿâèééÿñèíÿäÿê ÷àòà áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà ìÿçìóí-
úà òåç-òåç äÿéèøÿí ýþðìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðû, ãîðõó, íàðàùàò ùÿðÿêÿòëÿð äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð. Õÿñòÿíèí äöøöíúÿñèíèí äàùà àüûð ïîçóëìàñû — êîìà âÿçèé-
éÿòè þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíèð.
ßââÿëëÿð áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ þëöìÿ ñÿáÿá îëàí âÿðÿìëè ìåíèíýèò, ùà-
çûðäà àíòèáèîòèêëÿðèí âÿ äèýÿð ïðåïàðàòëàðûí êþìÿéè èëÿ éöêñÿê ôàèç ñàüàë-
ìà âåðèð. Õÿñòÿëèéèí ñàüàëìà èëÿ ãóðòàðàí òÿñàäöôëÿðèíäÿ öçâö ãàëûã ÿëà-
ìÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí, ÿãëè ãàáèëèééÿòèí èíêèøàôäàí ãàëìàñû ãåéä îëóíóð.
Âÿðÿì èíôåêñèéàñûíûí ìöàëèúÿñèíäÿ òÿòáèã îëóíàí áÿçè ìàääÿëÿðèí (òñèêëî-
ñåðèí, òóáàçèä, ñòðåïòîìèñèí) ïñèõè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëà áèëìÿñè äÿ óíó-
äóëìàìàëûäûð.
Ðåâìàòèçì õÿñòÿëèéèíèí áÿçè ýåäèø ôîð-
ì à ë à ð û í ä à úèääè ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðèíèí èíêèøàô åòìÿñè 1945-úè èëäÿ
òÿñâèð åäèëìèøäèð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð (Ùåðâåç, Úùåýîí) «áåéèí ðåâìàòèçìè»
àíëàéûøûíû èðÿëè ñöðìöøëÿð. Áó õÿñòÿëèê çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóí-
òóëàð óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí, ñöñòýåäèøëè ðåâìàòèçì íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ
ýÿëèð.
Áó çàìàí ìöøàùèäÿ îëóíàí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè àñòåíèéàäûð.
Êÿñêèí ïñèõîç ùàëëàðû ÷îõ àç òÿñàäöô åäèð âÿ ÿñàñ õÿñòÿëèéèí òÿêðàð òóòìà-
ëàðû èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Ä. Ñ. Îçåðåòñêîâñêèíèí ìöøàùèäÿñè (1950) ýþñòÿð-
ìèøäèð êè, ðåâìàòèçìèí òþðÿòäèéè ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð ïîëèìîðô õàðàêòåðëè
îëóá àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð: ãûñàìöääÿòëè äöøöíúÿ ïîçóíòó-
ëàðû, àëàãàðàíëûã, äåëèðèéîç âÿ éà îíåéðîèä òèïëè ïîçóíòóëàðëà ÿâÿç åäèëÿ áè-
ëÿð. Ãàâðàìà ïîçóíòóëàðûíäàí åøèòìÿ, ãîõó âÿ òàêòèë ùàëëöñèíàñèéàëàð îëà
áèëÿð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà êàòàëåïñèéà, ñòóïîð ãåéä îëóíóð âÿ áó âÿçèééÿòèí
àñàíëûãëà ïñèõîìàòîð îéàíìàéà êå÷ìÿñè ìöìêöíäöð. Êÿñêèí ïñèõîç, àäÿ-

òÿí, éàëíûç áèð äÿôÿ òÿñàäöô åäèëèð âÿ áèð äàùà òÿêðàð îëóíìóð.
Òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ ðåâìàòèçì íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõîç
ãàäûíëàð àðàñûíäà äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Õÿñòÿëèéèí õðîíèê ýåòäèéè òÿñà-
äöôëÿðäÿ áÿçÿí óçóíìöääÿòëè àñòåíèéà, àðàáèð ïñèõîñåíçîð âÿ èíòåëëåêòóàë-
ìíåñòèê ïîçóíòóëàð ãåéä îëóíà áèëÿð.
Õðîíèê äàâàì åäÿí ïñèõîç ðåâìàòèçìèí éàðàòäûüû ìåíèíãî-åíñåôàëèòëÿ
ÿëàãÿäàðäûð. Àäè åíñåôàëèòëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã áó çàìàí áåéèí ñöòóíó âÿ
ãàáûãàëòû äöéöíëÿð çÿäÿëÿíìèð. Ýþç àëìàëàðûíûí ùÿðÿêÿòèíèí ïîçóëìàñû,
ïàðêèíñîíèçì, íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, õîðåéà, åïèëåïñèéà òèïëè
úÿíýîëìà òîòìàëàðû äà òÿñàäöô åäÿ áèëÿð. Ìÿíøÿéè àéäûí îëìàéàí ìöõòÿ-
ëèô ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè çàìàíû ïîëèàðòèðèò âÿ öðÿéèí ðåâìàòîèä òèïëè ïîçóíòó-
ëàðû îëàðñà äèàãíîç ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð.
Ì à ë é à ð è é à ï ñ è õ î ç ó ùàçûðäà îëäóãúà àç òÿñàäöô åäèëèð. Ïñè-
õîç ÿëàìÿòëÿðè, ùÿðàðÿò éöêñÿëäèêäÿ áàøëûúà îëàðàã äåëèðèéîç âÿ àìåíòèâ
ñèíäðîìëàðëà þçöíö áöðóçÿ âåðèð. ßñàñ õÿñòÿëèéèí àüûð êå÷äèéè ùàëëàðäà äà-
ùà äÿðèí äöøöíúÿ ïîçóíòóñó — êîìà âÿçèééÿòè éàðàíà áèëÿð. Áó çàìàí ãóñ-
ìà, Úåéí — Ñòîê òèïëè òÿíÿôôöñ ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿëèê åíñåôàëèòëÿ àüûðëàøäûã-
äà åïèëåïòèê úÿíýîëìàëàð, õàîòèê ùÿðÿêÿòëÿð ìöìêöíäöð. Ìàëéàðèéà ïñèõî-
çóíóí áèð ÷îõ òÿñàäöôëÿðè Êîðñàêîâ àìíåñòèê ñèíäðîìóíóí ìåéäàíà ÷ûõ-
ìàñû, øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè âÿ àüûë çÿèôëèéè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿð. Ëàêèí ÿê-
ñÿð ùàëëàðäà éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè, òåçéîðóëìàã, ñóáäåïðåññèéà âÿ èïî-
õîíäðèéà ÿëìÿòëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí àñòåíèéà áàø âåðèð.
Ãóäóç ùåéâàíëàðûí (ÿñàñÿí, èòëÿðèí, úàíàâàðûí âÿ ñ.) äèøëÿìÿñè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ âèðóñëàð âàñèòÿñèëÿ éîëóõàí ã ó ä ó ç ë ó ã õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è çàìà-
íû äà ïñèõîç ùàëëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Ùåéâàíûí äèøëÿäèéè íàùèéÿäÿí àñûëû îëà-
ðàã õÿñòÿëèéèí ýèçëè äþâðö 2—15 ýöí ÷ÿêÿ áèëÿð (áîéóí, ñèôÿò, áàø çÿäÿëÿí-
äèêäÿ ïàòîëîæè ùàëëàð äàùà òåç áàøëàéûð). Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðèíäÿí
áèðè ãîðõó ùèññèíèí (õöñóñèëÿ ñóäàí ãîðõìàíûí) îëìàñûäûð. Áàøàüðûëàðû, íà-
ðàùàòëûã, ïàðàñòåçèéàëàð ìöøàùèäÿ îëóíóð. Òåìïåðàòóðóí éöêñÿëìÿñè èëÿ
ÿëàãÿäàð îëàðàã óäìàíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñè, ñïàçìàëàð, áîüóëìà, àüûçäà ãóðó-
ëóã, äàùà ñîíðà èñÿ ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìàëàð ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Íà-
äèð ùàëëàðäà ãÿçÿáëÿíìÿ, þçöíäÿí÷ûõìà êèìè ùàëëàð äà ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Òÿäðèúÿí äöøöíúÿ ïîçóëóð, ÷àøìà, äåëèðèé, úÿíýîëìàëàð, èôëèú ÿëàìÿòëÿðè
ìåéäàíà ÷ûõûð. Âàõòûíäà àïàðûëìàéàí ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðè
õÿñòÿíèí þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿð. Õÿñòÿëèéèí ãàðøûñûíû àëàí ÿí åòèáàðëû
òÿäáèðëÿðäÿí áèðè âàõòûíäà àïàðûëàí àíòèðàáèê ïåéâÿíäëÿðäèð.
Èíôåêñèîí ïñèõîçëàð çàìàíû áàøëûúà ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè äèôåðåíñèàë äè-
àãíîñòèêàäûð. Áó ãðóï ïñèõîçëàðû, èëê íþâáÿäÿ, øèçîôðåíèéà èëÿ ìöãàéèñÿ åò-
Ìöàëèúÿ
Íåéðîèíôåêñèéàëàð çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿ-
ñè ÿñàñ õÿñòÿëèéèí åòèàëîýèéàñû âÿ êëèíèê õöñóñèééÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà
êîìïëåêñ øÿêèëäÿ àïàðûëìàëûäûð. Èëê íþâáÿäÿ, áó âÿ éà áàøãà èíôåêñèîí
õÿñòÿëèéè òþðÿäÿí ìèêðîîðãàíèçìÿ âÿ éà îíóí òîêñèíëÿðèíÿ ãàðøû òÿäáèðëÿð
àïàðûëìàëûäûð. Îðãàíèçìèí èììóíîëîæè ôÿàëëûüûíûí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíÿ õöñó-
ñè ôèêèð âåðèëìÿëèäèð. Íÿùàéÿò ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðÿ ãàðøû ìöàëèúÿ òÿéèí
åäèëìÿëèäèð. Àíòèáèîòèêëÿð, àíòèáàêòåðèàë âÿ âèðóñ ÿëåéùèíÿ ïðåïàðàòëàð, ùå-
ìîëîæè ãàììàãëîáóëèíëÿð âÿ ãëèêîêîðòèêîèäëÿðäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð.
Åéíè çàìàíäà äåçèíòîêñèêàñèîí (ùåìîäåç, ïîëèãëèêîí, ãëöêîçà, ôèçèîëîæè
ìÿùëóë âÿ ñ.), äåùèäðîòàñèîí (ìàãíåçèóì-ñóëôàò ìÿùëóëó, ëàçèêñ) ïðåïàðàò-
ëàð ýåíèø òÿòáèã åäèëèð. Áÿðïà äþâðöíäÿ íîîòðîïëàð, ôåðìåíò ïðåïàðàòëàðû âÿ
âèòàìèíëÿð òÿéèí îëóíóð.
Èíôåêñèîí ïñèõîçëàðûí êÿñêèí äþâðöíäÿ, àäÿòÿí, õÿñòÿëÿð àíëàãñûç îëóð
âÿ åòäèêëÿðè úèíàéÿò õàðàêòåðëè ùÿðÿêÿòëÿð ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûìûðëàð.
Êÿñêèí äþâð êå÷èá-ýåòäèêäÿí ñîíðà ìöøàùèäÿ åäèëÿí ÿëàìÿòëÿð àéðûúà ãèé-
ìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà ÿìÿê ôÿàëèééÿòè ìÿùäóäëàøäûðûëìàëû,
õÿñòÿ éöíýöë èøÿ êå÷èðèëìÿëè âÿ éà ÿìÿêäÿí òàìàìèëÿ òÿäðèú åäèëìÿëèäèð.
Áó äþâðäÿ úèíàéÿò åòìèø øÿõñèí àíëàãëû îëóá-îëìàìàñû, ïñèõè ïîçóíòóíóí
âÿ èíòåëëåêòóàë äÿéèøèêëèéèí äÿðÿúÿñèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ôÿðäè ãàéäàäà ùÿëë
åäèëèð.
Ñèíèð ñèñòåìèíèí ñèôèëèñè íÿòèúÿñèíäÿ

éàðàíàí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð
Ñîí èëëÿðäÿ ñèôèëèñÿ òóòóëàíëàðûí áèð ãÿäÿð àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áó
èíôåêñèéàíûí òþðÿòäèéè ïñèõè ïîçóíòóëàðà òÿñàäöô åäèëìÿñè ìöìêöíäöð. Ñè-
ôèëèòèê èíôåêñèéàíûí, éÿíè ñîëüóí ñïèðîõåòàëàðûí òþðÿòäèéè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðÿ
á å é è í ñ è ô è ë è ñ è â ÿ ï ð î ã ð å ñ ñ è â è ô ë è ú àèääèð.
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí ñèôèëèñè õÿòÿëèéèí II âÿ III ìÿðùÿëÿñèíäÿ áàøàü-
ðûëàðû, áàøýèúÿëëÿíìÿ, éàääàøûí âÿ èíòåëëåêòèí åíìÿñè, êþâðÿêëèê êèìè ñå-
ðåáðàë ÿëàìÿòëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñû âÿ ýåäèø õöñó-
ñèééÿòëÿðè, ùàíñû äàìàðëàðûí (áþéöê ìàýèñòðàë, êè÷èê êàïèëéàð) çÿäÿëÿíìÿ-
ñèíäÿí àñûëûäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà èíñóëò ÿëàìÿòëÿðè âÿ ïàòîëîæè ïðîñåñèí ëî-
êàëèçàñèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàð ïàðåçëÿð, èôëèúëÿð, àôàçèéà, àãíîçèéàëàð ìåéäàíà
÷ûõûð. Íåâðîëîæè ìöàéèíÿ çàìàíû äàùà êîáóä öçâè ÿëàìÿòëÿð àøêàð åäèëèð.
Ñåðîëîæè ìöàéèíÿ èñÿ ÿêñèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèð, ùÿòòà íîðìà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ãàëà áèëèð. Èíñóëò éà þëöìëÿ, éà äà äÿðèí àüûë çÿèôëèéè âåðìÿêëÿ íÿòèúÿëÿíèð.
Áÿçè ùàëëàðäà åïèëåïòèê úÿíýîëìàìàëàð (ýåíåðàëèçÿîëóíìóø âÿ éà Úåêñîí
òèïëè) ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áó çàìàí äàëáàäàë áàø âåðÿí úÿíýîëìàëàð þëöìëÿ
íÿòèúÿëÿíèð. Ïàòîëîæè-àíàòîìèê òÿäãèãàòëàð òóòìàëàðûí êè÷èê äàìàðëàðûí åí-
äîàðòèðèòè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõäûüûíû ñöáóò åòìèøäèð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñûíäà áÿçè ïñèõîòèê ùàëëàðûí èíêèøàôû, ìÿñÿëÿí, ùàëëö-
ñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè: ìöíàñèáÿò, òÿñèð, òÿãèá, çÿùÿðëÿìÿ âÿ ñ.
ìöìêöíäöð. Ùàëëöñèíàñèéàëàð ìÿçìóí åòèáàðèëÿ ùÿäÿëÿéèúè, èìïåðèòèâ
îëóð. Áÿçÿí ïñèõè îéàíìà, ÷àøãûíëûã êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ñ å ð î ë î æ è ì ö à é è í ÿ ë ÿ ð ùÿìèøÿ îáéåêòèâ âÿçèééÿòè ÿêñ åò-
äèðÿ áèëìèð.
Áåéèí äàìàðëàðûíûí çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïîçóíòó-
ëàðäàí áèðè äÿ ñ è ô è ë è ò è ê ï ñ å â ä î è ô ë è ú ä è ð . Áó õÿñòÿëèê ÿê-
ñÿð ùàëëàðäà èíñóëòäàí ñîíðà âÿ çÿèô ÿëàìÿòëÿðëÿ èíêèøàô åäèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð
ñÿðñÿì, ÿãëè ãàáèëèééÿòëÿðè âÿ éàääàøëàðû ïîçóëìóø îëóð. Þç õÿñòÿëèêëÿðè-
íÿ ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿòëÿðè îëìóð, þçëÿðèíè áèð ãÿäÿð øÿí âÿ ãàéüûñûç
àïàðûðëàð. Àüûð êå÷ÿí ôîðìàëàðäà òÿê-òÿê úÿíýîëìà òóòìàëàðû îëà áèëÿð. Áó
ÿëàìÿò ïàðåç, èôëèú, éåðèøèí, éàçû ãàáèëèééÿòèíèí, íèòãèí ïîçóëìàñû èëÿ ìöøà-
éèÿò åäèëèð. Ñèôèëèòèê ïñåâäîèôëèú èíêèøàô åäÿðñÿ ÷àøìà, ñàéûãëàìà âÿ ùàëëö-
ñèíàñèéàëàð äà ìåéäàíà ÷ûõûð. Éàääàøûí ïîçóíòóñó Êîðñàêîâ ñèíäðîìó èëÿ
íÿòèúÿëÿíèð.
Ñèôèëèñ õÿñòÿëèéèíèí III ìÿðùÿëÿñèíäÿ áÿçÿí ñèôèëèòèê ãóììàëàð èíêèøàô
åäÿ áèëÿð. Áó ïàòîëîýèéàíûí êëèíèê òÿñâèðè ãóììàëàðûí ùÿúìèíäÿí âÿ ëîêà-
ëèçàñèéàñûíäàí àñûëûäûð. Áèð ãóììàíûí îëìàñû ðåíòýåíîëîæè ìöàéèíÿäÿ
ùÿì÷èíèí, êîìïéóòåð òàìîãðàôèéàñû çàìàíû øèøè õàòûðëàäà áèëÿð. Ãóììàëàð
çàìàíû êÿëëÿäàõèëè òÿçéèãèí àðòìàñû, ùàëñûçëûã, ñöñòëöê, éóõóúóëëóã, ÿùâà-
ëûí åíìÿñè, ÿòðàô ìöùèòÿ ãàðøû ëàãåéäëèê ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿëÿð áàøàüðûäàí,
ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíèí ïèñëÿøìÿñèíäÿí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Íåâðîëîæè ìöàéèíÿ
çàìàíû áèð ñûðà õàðàêòåð öçâè ÿëàìÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, ýþç äèáèíÿ ìÿõñóñ
äÿéèøèêëèêëÿð àøêàð îëóíóð. Öçâè ïñèõè ñèíäðîìëàðûí èíêèøàôû èíñóëò, åïèëåï-
òèê úÿíýîëìàëàð äà âåðÿ áèëÿð. Äÿãèã äèàãíîñòèê ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìÿê ìÿã-
ñÿäèëÿ ñåðàëîæè ìöàéèíÿëÿðäÿí — Âàññåðìàí, Ëàíãå ðåàêñèéàëàðûíäàí èñòèôà-
äÿ åäèëèð.
À í à ä à í ý ÿ ë ì ÿ ñ è ô è ë è ñ çàìàíû òÿñàäöô åäèëÿí ïîçóíòó-
ëàðûí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðè ôèçèêè âÿ ïñèõè ãöñóðëàðûí îëìàñûäûð. Àíà áÿòíèíäÿ
äþëöí ñèôèëèñÿ éîëóõìàñû áöòöí îðãàíëàðäà, î úöìëÿäÿí, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñ-
òåìèíäÿ àüûð ïàòîëîæè ùàëëàðûí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ óøàãëàð àðòûã úèä-
äè ÷àòûøìàçëûãëàðëà äîüóëóð. Èëê ÷àüëàðäàí èôëèú âÿ ïàðåç, úÿíýîëìà òóòìà-
ëàðû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ñèôèëèñÿ éîëóõìóø óøàüûí õàðèúè ýþðêÿìèíäÿ âÿ áÿçè
îðãàíëàðûíäà õàðàêòåð ãöñóðëàð äèããÿòè úÿëá åäèð. Éÿùÿðâàðû áóðóí, äèøëÿð-

äÿ àéïàðà ôîðìàëû êÿñèêëÿð, áàøûí, ñèôÿòèí, öìóìèééÿòëÿ, áöòöí áÿäÿíèí
ãöñóðëó, äèñïëàñòèê îëìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð. ×îõ âàõò ýþðìÿ ñèíèðè çÿäÿëÿ-
íèð. Ñåðàëîæè òÿäãèãàòëàð ùÿìèøÿ äÿãèã ìÿëóìàò âåðìèð.
Á å ë ã ó ð ó ì à ñ û ( ò à á å ñ ä î ð ñ à ë è ñ ) çàìàíû ìåéäàíà
÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàðà íèñáÿòÿí àç ðàñò ýÿëèíèð. Áåëÿ ùàëëàðäà òÿñàäöô
åäèëÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí äåïðåññèéà, ùÿéÿúàí âÿ èïîõîíäðèê øèêàéÿòëÿðè ãåéä
åòìÿê îëàð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíèí èòìÿñè, éåðèøèí âÿ éóõó-
íóí ïîçóëìàñû, òàãÿòñèçëèê, êþâðÿêëèê, åìîñèéàëàðûí åíìÿñè êèìè ÿëàìÿò-
ëÿð äèããÿòè úÿëá åäèð.
Ì ö à ë è ú ÿ. Áåéèí ñèôèëèñè çàìàíû ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè ìöìêöí ãÿäÿð
òåç áàøëàíìàëû, êîìïëåêñ øÿêèëäÿ âÿ ìöíòÿçÿì àïàðûëìàëûäûð. Ìöàëèúÿ
ïðîñåñèíäÿ éîä ïðåïàðàòëàðû (êàëèóì éîäèäè, áèñìóò) âÿ áèîõèíîëäàí èñòèôà-
äÿ îëóíóð. Éàøëû õÿñòÿëÿðÿ áèñìóò åùòèéàòëà òÿéèí åäèëìÿëèäèð. Ùàçûðäà ïåí-
ñèëëèí (êóðñ ìöàëèúÿñè 12 ìèëéîí âàùèääÿí àç îëìàéàðàã), åêìîíîâîñèëëèí
âÿ äèýÿð àíòèáèîòèêëÿð ýåíèø èøëÿäèëèð. Ïèðîýåí ìöàëèúÿ öñóëóíäàí, âèòàìè-
íîòåðàïèéàäàí, áèîñòèìóëéàòîðëàðäàí, öìóìè ìþùêÿìëÿíäèðèúè ïðåïàðàò-
ëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Áþéðÿéèí ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò åòìÿê øÿðòèëÿ úè-
âÿ ïðåïàðàòëàðû äà òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.
Ï ð î ã í î ç — õÿñòÿíèí éàøûíäàí, ïàòîëîæè ïðîñåñèí ìÿðùÿëÿñèíäÿí âÿ
ìöàëèúÿíèí íÿ âàõò áàøëàíìàñûíäàí àñûëûäûð. Âàõòûíäà åäèëÿí êåéôèééÿòëè
ìöàëèúÿ ïðîñåñèí äàéàíìàñûíà âÿ õÿñòÿëèéèí ìöàëèúÿ îëóíìàñûíà òÿìèíàò
âåðÿ áèëÿð. Õÿñòÿíèí ÿìÿê ôÿàëèééÿòèíÿ ãàéûòìàñû àç ùàëëàðäà ìöìêöíäöð.
Õÿñòÿíèí ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéàñû úÿùÿòèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ïðîñå-
ñèí äÿðèíëèéèíäÿí, ïñèõè ïîçóíòóëàðûí äÿðÿúÿñèíäÿí âÿ àïàðûëàí ìöàëèúÿíèí
íÿòèúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ìöÿééÿí åäèëèð.
Ïðîãðåññèâ èôëèú
Ñèôèëèñ èíôåêñèéàñûíûí áåéèí ùöúåéðÿëÿðèíè çÿäÿëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ
ìåéäàíà ÷ûõàí ïðîãðåññèâ èôëèú ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí úèääè ïîçóíòóëàðû-
íà, àüûë çÿèôëèéè âÿ øÿõñèééÿòèí òÿíÿççöëöíÿ ñÿáÿá îëàí õÿñòÿëèêäèð. Áó èëê
äÿôÿ 1822-úè èëäÿ Ôðàíñà ïñèõèàòðû Áåéë òÿðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð. ßêñÿð
ìöÿëëèôëÿðèí ôèêèðèíúÿ ñèôèëèñÿ òóòóëàíëàðûí òÿãðèáÿí 4—5%-èíäÿ ïðîãðåññèâ
èôëèú áàø âåðèð. Ùàçûðäà õÿñòÿëèéèí êëàññèê âàðèàíòëàðûíà îëäóãúà àç ðàñò ýÿ-
ëèíèð. Òÿê-òÿê ùàëëàðäà ìöøàùèäÿ îëóíàí ïðîãðåññèâ èôëèú õÿñòÿëèéè äàùà ÷îõ
àòèïèê ôîðìàëàðäà, áàøëûúà îëàðàã ïðîãðåññèâ àðòàí àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè
èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. ßââÿëëÿð äàùà ýåíèø éàéûëìûø, ïàðëàã ÿëàìÿòëÿðëÿ
äèããÿòè úÿëá åäÿí åêñïàíñèâ ìàíèàêàë ôîðìà èíäè, äåìÿê îëàð êè, ðàñò ýÿ-
ëèíìèð. Õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ùÿì èðñè, éÿì äÿ åêçîýåí çÿðÿðëè
àìèëëÿðÿ — àëêîãîëèçì, êÿëëÿíèí òðàâìàñû, ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð âÿ ñ.-éÿ

ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Ëàêèí áó àìèëëÿðèí áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ àïàðûúû ðîë îéíà-
ìàñû òÿñäèã åäèëìÿìèøäèð.
Õÿñòÿëèê, àäÿòÿí, 30—50 éàøëàðäà (áÿçÿí áèð ãÿäÿð ýåú) òÿñàäöô åäèëèð.
Éîëóõìàäàí 8—15 èë ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàéûð. Õÿñòÿëèéèí äàâà-
ìåòìÿ ìöääÿòè 3—5 èëäèð. Áàøëàíüûú äþâðäÿ éîðüóíëóã, òàãÿòñèçëèê, ãûúûüà
ãàðøû äþçöìñöçëöê, ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè, éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè âÿ
øÿõñèééÿòèí äèñùàðìîíèéàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð äèããÿòè úÿëá åäèð. Áèð ãÿäÿð
ñîíðà õÿñòÿëèéèí ÿí ÿñàñ ñèíäðîìó, òÿäðèúÿí àðòàí òîòàë àüûë çÿèôëèéè — ï à -
ð à ë è ò è ê à ü û ë ç ÿ è ô ë è é è èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Äèýÿð ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí òåç-òåç äÿéèøìÿñèíè, àôôåêòèâ ðåàêñèéàëàðû, ñàéûã-
ëàìà èäåéàëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó ÿëàìÿòëÿðèí ýåòäèêúÿ àðòàí àüûë çÿèô-
ëèéè ôîíóíäà òÿçàùöð åòìÿñè, îíëàðû äèýÿð ïñèõîçëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí ùÿìèí
ÿëàìÿòëÿðäÿí ùÿì ôîðìà, ùÿì äÿ ìÿçìóí åòèáàðèëÿ ôÿðãëÿíäèðèð. Ìÿñÿ-
ëÿí, ñàéûãëàìà èäåéàëàðû úÿôÿíý, ôàíòàñòèê, ìåãîëîìîíèê ìÿçìóíó èëÿ
äèããÿòè úÿëá åäèð. Ïðîãðåññèâ èôëèú õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí õÿñòÿ ðàñòëàøäûüû ùÿð
àäàìà éàõûíëàøàðàã äåéèðäè: «Ìÿíèì óçàã ïëàíåòëÿðäÿ ìàëèêàíÿëÿðèì âàð.
Ïàäøàù îëàíäà òèêäèðìèøÿì. Èíäè îðàäà ìÿíèì ñåâèìëè àðâàäëàðûì âÿ óøàã-
ëàðûì éàøàéûðëàð».
Àüûë çÿèôëèéè áèëàâàñèòÿ áåéèí ãàáûüûíûí çÿäÿëÿíìÿñè âÿ ïàòîëîæè-àíàòî-
ìèê äÿéèøèêëèêëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Õÿñòÿëèéèí èëê ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí áåëÿ øÿõñëÿð óòàíúàãëûã ùèññèíè èòèðäèê-
ëÿðèíäÿí äàíûøûãëàðûíäà âÿ äàâðàíûøëàðûíäà åòèê ãàéäàëàðà ñûüûøìàéàí ëö-
çóìñóç, áÿçÿí èñÿ áèàáûð÷û ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ùÿìèøÿ
àáûð-ùÿéàñûíû ýþçëÿéÿí òÿðáèéÿëè ãàäûí áÿäÿíèíè ÷ûëïàãëàøäûðìàãäàí, ñåê-
ñóàë ìÿçìóíëó êîáóä èôàäÿëÿð èøëÿòìÿêäÿí ÷ÿêèíìèð, óòàíúàãëûã ùèññèíè
ñàíêè èòèðèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðèí åéíè çàìàíäà éàääàøëàðû, èíòåëëåêòóàë ãàáèëèé-
éÿòëÿðè, ÿìÿê âÿðäèøëÿðè äÿ ïîçóëóð. Àëè òÿùñèëëè ìöùàñèá èøëÿìèø øÿõñ 15-
äÿí 4-ö ÷ûõà áèëìèð, óøàãëàðûíûí àäëàðûíû äöç äåéÿ áèëìèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ
íÿçàðÿò åäèëìÿäèêäÿ îíëàðäàí èñòÿíèëÿí úÿôÿíý ùÿðÿêÿòëÿð (éàíüûí òþðÿò-
ìÿê, êðàíû à÷ûá åâè ñó èëÿ äîëäóðìàã, éåìÿéÿ äóç ÿâÿçèíÿ ïîòàø, éóéóúó
òîçëàð ãàòìàã âÿ ñ.) ýþçëÿìÿê îëàð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ þçöíÿìÿõñóñ éöíýöë
äöøöíúÿ ïîçóíòóñó ãåéä îëóíóð. Äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñèíÿ áÿíçÿéÿí áå-
ëÿ ùàë áèð íþâ ñÿðõîø àäàìëàðû õàòûðëàäûð. Õÿñòÿ ìÿãñÿäñèç ùÿðÿêÿòëÿð åäèð,
éåðñèç ýöëöìñÿéèð âÿ ñ.
Øÿõñèééÿòèí åíìÿñè ýåò-ýåäÿ ýöúëÿíÿðÿê ìàðàçì äÿðÿúÿñèíÿäÿê èíêè-
øàô åäèð. Þçöíöòÿíãèäèí èòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëÿð ùå÷ íÿéèí ôÿðãèíÿ âàð-
ìûð, êîáóä èôàäÿëÿð èøëÿäèð, íàëàéèã æåñòëÿð åäèð, áþéöê-êè÷èê, ãàäûí-êèøè àí-
ëàéûøû îíëàð ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè èòèðèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëÿðèí ÿùâàëû ïî-
çóëóð, ãÿçÿáëè ýþðêÿì àëûð. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñîíðà áó ãÿçÿá êþâðÿêëèêëÿ,
ýþç éàøëàðû âÿ éà ýöëöøëÿ ÿâÿç îëóíóð. Áó õÿñòÿëèê ö÷öí áèð ñûðà ìåéèë ïî-
çóíòóëàðûíûí îëìàñû õàðàêòåðèêäèð. ßêñ úèíñÿ ãàðøû éöêñÿê ñåêñóàë ìàðàã
ýþñòÿðìÿê, ìèãäàðûíà, êåéôèééÿòèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäÿí ùÿð íÿ ýÿëäè éå-
ìÿê âÿ áó êèìè äèýÿð ÿëàìÿòëÿð òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Ïñè õî òèê ÿëà ìÿò ëÿð äÿí ùàëëöñèíàñèéëàð íèñáÿòÿí àç òÿñàäöô åäèëèð,
ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ ôîðìàñûíäà îëóð. Ñïåñèôèê ìÿçìóíó èëÿ ôÿðãëÿíÿí ñàéûã-
ëàìà ôèêèðëÿðè èñÿ äàùà òåç-òåç ìöøàùèäÿ åäèëèð. Õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè äàùè
àäàìëàðà áÿíçÿäèð, ùÿääèíäÿí àðòûã äþâëÿòëè, ýöúëö, åëìëè îëäóãëàðûíû èñðàð
åäèðëÿð. Áÿçÿí õÿñòÿëÿð ÿí ãèéìÿòëè ÿøéàëàðûíû îíà-áóíà ïàéëàéûð âÿ éà áö-
òöí ïóëëàðûíû ëàçûìñûç øåéëÿð àëìàüà ñÿðô åäèðëÿð. Äåïðåññèéà ùàëû êå÷èðÿí
õÿñòÿëÿðèí ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè öìèäñèç èôàäÿëÿðëÿ çÿíýèí îëóð. Ìÿñÿëÿí,
àüûð ôÿëàêÿò öç âåðÿúÿéèíè, áöòöí ãîùóìëàðûíûí ìÿùâ îëàúàüûíû âÿ éà ýöú-
ëö çÿëçÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ùàìûíûí ãûðûëàúàüûíû ñþéëÿéèðëÿð. Áÿçÿí õÿñòÿëèéèí
êëèíèê ìÿíçÿðÿñè øèçîôðåíèéàíû õàòûðëàäûð, êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿð, ïñèõîìîòîð
îéàíìà, ãîðõó êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ãåéä îëóíàí ïñèõîïàòîëîæè ùàëëàð îðãàíèçìèí áöòöí ñèñòåì âÿ ôóíêñè-
éàëàðûíû ÿùàòÿ åäÿí ñîìàòèê ïîçóíòóëàðëà áèðëèêäÿ úÿðÿéàí åäèð. Õÿñòÿëèéèí
åðêÿí äþâðëÿðèíäÿ ùÿðÿêÿòëÿðèí äÿãèãëèéèíèí ïîçóëìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð.
Õÿñòÿëÿð ñàíêè ùÿð øåéäÿí ÷ÿêèíèð, êîîðäèíàñèéà ïîçóëóð, úÿñàðÿòñèç, òÿí-
áÿë ýþðöíöðëÿð. ßë áàðìàãëàðûíäà, öç ÿçÿëÿëÿðèíäÿ, äèëäÿ, ýþç ãàïàãëàðûí-
äà òèòðÿìÿëÿð, äàðòûëìàëàð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ñàããûç ÷åéíÿìÿíè õàòûðëàäàí, äèø-
ëÿðè áèðè-áèðèíÿ ñöðòìÿ ùÿðÿêÿòëÿðè åäèðëÿð. Õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ
éàçû ãàáèëèééÿòèíèí, õÿòòèí äÿéèøìÿñèäèð. Éàçû ñÿëèãÿñèç, ÿéðè-öéðö âÿ
ñÿùâëÿðëÿ äîëó îëóð. Íèòã ãàáèëèééÿòè äÿ òåç áèð çàìàíäà ïîçóëóð, ìöðÿê-
êÿá ñþçëÿðèí òÿëÿôôöçö ÷ÿòèíëÿøèð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ùÿòòà ìöìêöí îëìóð,
õÿñòÿ ôàñèëÿëÿðëÿ äàíûøûð, ñàíêè ñþçëÿðè óíóäóð, îíëàðû ñþéëÿìÿ ôîðìàñûíû
áèëìèð, ñÿñè òèòðÿìÿéÿ áàøëàéûð âÿ ñ.
Äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè áÿáÿêëÿðèí êîí-
âåðýåíñèéà âÿ àêêîìîäàñèéà ãàáèëèééÿòè ñàõëàíûëäûüû ùàëäà èøûüà ðåàêñèéà-
ñûíûí èòìÿñèäèð (Àðæèë Ðîáåðòñîí ñèìïòîìó). Áÿáÿêëÿðèí äàèðÿâè ôîðìàñû
äÿéèøèð. Îíëàð ãåéðè-áÿðàáÿð (àíèçîêàðèéà), äàèðÿâè ùàìàðëûüû ïîçóëìóø
îëóð, íîðìàäàí êè÷èê (ìèîç) âÿ éà áþéöê (ìèäðèàç) ýþðöíöð. Ýþçöí ùÿðÿ-
êè ñèíèðè áöòöí ùàëëàðäà, ýþðìÿ ñèíèðè èñÿ áÿçÿí ïàòàëîýèéàéà óüðàéûð. ßê-
ñÿð ùàëàëðäà äèýÿð áåéèí ñèíèðëÿðè äÿ çÿäÿëÿíèð âÿ íÿòèúÿäÿ ïòîç, ìèìèêè
ÿçÿëÿëÿðèí ïàðåçè, àññèìåòðèéàñû ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð. ßòðàô ÿçÿëÿëÿðèí
ýöúäÿí äöøìÿñè, âÿòÿð ðåôëåêñëÿðèíèí ãåéðè-áÿðàáÿðëèéè, áÿçÿí èñÿ ñþíìÿ-
ñè âà éà ýöúëÿíìÿñè ãåéä îëóíóð. Àüûð êå÷ÿí ôîðìàëàðäà ñôèíêòîðëàðûí çÿ-
èôëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äåôåêàñèéà âÿ ñèäèêáóðàõìà ÿëàìÿòëÿðè òÿñàäöô åäè-
ëèð.
Ïðîãðåññèâ èôëèú õÿñòÿëèéèíäÿ úÿíýîëìà òóòìàëàðû äà îëà áèëÿð. Èíñóëò
ÿëàìÿòëÿðè, áÿäÿíèí ìöõòÿëèô íàùèéÿëÿðèíäÿ ùèññèééàòûí àçàëìàñû (ùèïàëýå-

çèéà), òðîôèê éàðàëàð, ñöìöêëÿðèí êþâðÿêëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òåç-òåç ñûíìà-
ñû, òöêëÿðèí òþêöëìÿñè, ÿòðàôëàðûí ñèàíîçó êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ òÿñàäöô åäèð.
Úèääè ñîìàòèê àüûðëàøìàëàðäàí ñêåëåò ÿçÿëÿëÿðèíèí ýåòäèêúÿ ýöúëÿíÿí ïà-
ðåçè, èôëèú ÿëàìÿòëÿðè, àîðòàíûí çÿäÿëÿíìÿñèäèð.
Äèàãíîçóí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ëàáîðàòîð ìöàéèíÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ
åäèëìÿëèäèð. Õÿñòÿëèéèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ùÿì ãàíäà, ùÿì äÿ ùàðàì
èëèê ìàéåñèíäÿ Âàññåðìàí ðåàêñèéàñû ìöñáÿò îëóð. Áó ðåàêñèéàíûí äöçýöí-
ëöéöíÿ øöáùÿ îëäóãäà èììóíîôëöåðåññåíñèéà (ÈÔÐ) âÿ ñîëüóí òðåïîíîìóí
èììîáëèçàñèéàñû ðåàêñèéàñûíäàí (ÑÒÈÐ) èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð. Áöòöí ãëîáó-
ëèí ðåàêñèéàëàðû (Íîííå Àïåëò, Ïàíäè, Âåéõáðîä) ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðäèéèíè
íÿçÿðÿ àëàðàã îíëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿð. Õÿñòÿëèéèí øèääÿòëè äþâðöíäÿ
ùàðàì èëèê ìàéåñèíäÿ ëèìôîñèòîç, ãàíäà öìóìè çöëàëûí ìèãäàðû èêè äÿôÿ
÷îõ, àëáóìèí-ãëîáóëèí ÿìñàëû ãëîáóëèíëÿðèí ùåñàáûíà àðòûð. Ùàðàì èëèê ìà-
éåñèíèí Ëàíãå ðåàêñèéàñû õàðàêòåð ÿéðèéÿ ìàëèê îëóð.
Ý å ä è ø è â ÿ ê ë è í è ê ô î ð ì à ë à ð û . Õÿñòÿëèéèí áàøëàíüûú âÿ
ëàòåíò äþâðëÿðèíäÿ, ÿñàñÿí áàøàüðû, áàøýèúÿëëÿíìÿ êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä
îëóíóð. Áó äà áàøãà õÿñòÿëèêëÿðäÿí øöáùÿëÿíìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Õÿñòÿëèéèí
èíêèøàôûíäà ö÷ ìÿðùÿëÿíè èçëÿìÿê ìöìêöíäöð: 1) áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿ; 2)
òàì èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè; 3) ïàðàëèòèê ìàðàçì âÿ éà úèñìàíè òÿíÿççöë ìÿðùÿ-
ëÿñè.
Á à ø ë à í ü û ú ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ä ÿ (Û ìÿð.), ãåéä åäèëäèéè êèìè, íåâðî-
ëîæè ÿëàìÿòëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ïñèõè ïîçóíòó ÿëàìÿòëÿðèíäÿí éàääàøûí
ïîçóëìàñû, òåç-òåç ñÿùâåòìÿ âÿ þç ñÿùâèíè äöçÿëäÿ áèëìÿìÿê äèããÿòè úÿëá
åäèð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ ýåòäèêúÿ àðòàí øÿõñèééÿòèí åíìÿñè ñèíäðîìó íÿçÿðÿ
÷àðïûð. Õÿñòÿëÿðäÿ ÷îõ éåìÿê (ãàðûíãóëóëóã), åðîòèê ìåéèëëÿð, þçöíÿ òÿí-
ãèäèí àçàëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ùÿëÿ ÿìÿê ãàáè-
ëèééÿòèíè èòèðìÿéÿí áåëÿ øÿõñëÿð þç èøëÿðèíäÿ òåç-òåç ñÿùâÿ éîë âåðèð, îíëà-
ðà èðàä òóòàí àäàìëàðà åòèíàñûç éàíàøûðëàð. Ùÿð øåéè òåç óíóäóðëàð. Ëàêèí áèð
ãÿäÿð ñîíðà èøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðëÿð, òåç-òåç êîáóä âÿ úÿôÿíý
ñÿùâëÿðÿ éîë âåðäèêëÿðèíäÿí, éàëàí÷û âÿäëÿð âåðìÿê, ëàçûìñûç èøëÿðÿ âàõò
ñÿðô åòìÿê, èø éîëäàøëàðûíà, ìöäèðèééÿòÿ ãàðøû êîáóä ìöíàñèáÿò âÿ ñ.
ñÿáÿáëÿðäÿí èøäÿí êÿíàð îëóíìàã ìÿúáóðèééÿòè ãàðøûñûíäà ãàëûðëàð.
Íåâðîëîæè ìöàéèíÿ, áÿáÿê ðåàêñèéàñû, ùèññèééàòûí àçàëìàñû âÿ ñ. ìöùöì
äèàãíîñòèê ìÿëóìàòëàð ÿëäÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Ò à ì è í ê è ø à ô ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ (ÛÛ ìÿð.) àüûë çÿèôëèéè,
éàääàøûí êîáóä äÿðÿúÿäÿ ïîçóëìàñû, þçöíöòÿíãèäèí òàìàìèëÿ èòìÿñè êèìè
ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ïàðàëèòèê ìàðàçì âÿ éà úèñìàíè òÿíÿççöë
ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ (ÛÛÛ ìÿð.) àðòûã ÿí êîáóä ÿëàìÿòëÿð, ÿòðàô ÿçÿëÿëÿðè
ýåòäèêúÿ ýöúëÿíÿí ïàðåç âÿ èôëèúÿ óüðàìàñû, øÿõñèééÿòèí òÿíÿççöëö — ìà-

ðàçì ÿëàìÿòëÿðèíèí ýöíäÿí-ýöíÿ àðòìàñû äèããÿòè úÿëá åäèð. Õÿñòÿëÿð êþ-
ìÿêñèç áèð ýþðêÿì àëàðàã ÷îõ âàõò éàòàãäàí ãàëõà áèëìèðëÿð. Òÿäðèúÿí éà-
òàã éàðàëàðû, êîíòðàêòóðàëàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëèéèí äàâàìåòìÿ ìöääÿòè
2—3 èëäÿí àðòûã îëìóð. Õÿñòÿëÿð îðãàíèçìèí öìóìè ùàëñûçëûüû ôîíóíäà èíñóëò
âÿ éà ùÿð ùàíñû áèð ñîìàòèê àüûðëàøìà íÿòèúÿñèíäÿ òÿëÿô îëóðëàð.
Ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè âÿ ãóëëóã íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëÿí ðåìèññèéà õÿñ-
òÿëèéèí èëêèí èêè ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìöìêöíäöð. Áåëÿ ùàëëàðäà íåâðîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿð âÿ ñåðàëîæè äÿéèøèêëèêëÿð áÿðïà îëóíìóð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèê ôîðìàëàðà áþëöíìÿñè ÿñàñ ñèíäðîìà ýþðÿ àïàðûëûð. Ëà-
êèí áóíëàðûí ïðàêòèê ÿùÿìèééÿòè àçäûð, ôîðìàëàðûí áèðè-áèðèíÿ êå÷ìÿñè
ìöìêöíäöð.
1) Åêñïàíñèâ âÿ éà êëàññèê ôîðìà — ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí éöêñÿëìÿñè ôî-
íóíäà úÿôÿíý ìÿçìóíëó þçöíöáþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû èëÿ äèããÿòè úÿëá
åäèð. Þçöíöòÿíãèä èòèð. XIX ÿñðäÿ âÿ XX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýåíèø éàéûë-
ìûø áó ôîðìà ñîí âàõòëàð îëäóãúà àç òÿñàäöô åäèëèð.
2) Åéôîðèê ôîðìà — 20-30% ùàëëàðäà ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó ôîðìàäà êîí-
ôàáóëéàòîð — þçöíöáþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû, ìÿíÿâè êþâðÿêëèê âÿ àüûë çÿèô-
ëèéè ãåéä åäèëèð.
3) Ñàäÿ äåìåíñèéà ôîðìàñû — ÿí ÷îõ ðàñò ýÿëèíÿí (40—60%) ôîðìàëàð-
äàíäûð. Òåçëèêëÿ øÿõñèééÿòèí òàì òÿíÿççöëöíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðàí, ñöðÿòëÿ èíêè-
øàô åäÿí àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Ñöñò ýåäèøÿ ìàëèê áó
ôîðìàäà åìîñèîíàë îéàíìàëàð âÿ ñàéûãëàìà èäåéàëàðû îëìóð.
4) Äåïðåññèâ ôîðìà íàäèð ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèð. Õÿñòÿëÿð ñöñò, ÿùâàëè-
ðóùèééÿëÿðè àøàüû îëóð. Õÿñòÿëèê þçöíöòÿãñèðëÿíäèðìÿ, òÿãèá, èïîõîíäðèéà
ñàéûãëàìàëàðû èëÿ úÿðÿéàí åäèð. Êîòàð ñèíäðîìóíóí îëìàñû õàðàêòåðèêäèð.
Õÿñòÿëÿð äàõèëè îðãàíëàðûíûí éîõëóüóíó âÿ éà ÷öðöìÿñèíè, úàíè îëäóãëàðûíû
ñþéëÿéèð, «Áÿøÿðèééÿòèí ìÿùâ îëìàñûíäà» þçëÿðèíè òÿãñèðëÿíäèðèðëÿð. Áÿ-
çÿí þçöíÿ ñóè-ãÿñä ùÿðÿêÿòëÿðè åäÿ áèëèðëÿð.
5) Ñèðêóëéàð ôîðìà àç ðàñò ýÿëèíèð, äåïðåññèéà âÿ ìàíèàêàë ùàëëàðûí áè-
ðè-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè èëÿ úÿðÿéàí åäèð. Èëê äÿôÿ Ñ. Ñ. Êîðñàêîâ âÿ À. Í.
Áåðøòåéí òÿñâèð åòìèøäèð.
6) Ñàéûãëàìà âÿ ùàëëóñèíàòîð ñàéûãëàìà ôîðìàñû äà íèñáÿòÿí àç (20—
30%) ùàëëàðäà ðàñò ýÿëèíèð. Áó ôîðìàíûí áàøëûúà õóñóñèééÿòè ìöõòÿëèô
ñàéûãëàìàëàðëà éàíàøû, åøèòìÿ ùàëëöñèíàñèéàëàðûíûí âÿ êàòàòîíèê ÿëàìÿòëÿ-
ðèí (îéàíìà, ñòóïîð) îëìàñûäûð.
7) Áåë ãóðóìàñû (òàáîèôëèú) ôîðìàñû ïðîãðåññèâ èôëèú ö÷öí õàñ îëàí àüûë
çÿèôëèéè èëÿ éàíàøû ñïåñèôèê íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ ôÿðãëÿíèð. Áó çàìàí äèç-
àøèë ðåôëåêñëÿðè àëûíìûð. Ýþðìÿ ñèíèðèíèí àòðîôèéàñû âÿ òðîôèê ïîçóíòóëàð îë-
ìóð.
Ýþñòÿðèëÿí áó ÿñàñ ôîðìàëàðëà éàíàøû áèð ñûðà àòèïèê ôîðìàëàð äà ìþâ-

úóääóð. Áóíëàðäàí àæèòÿëè âÿ òÿäðèúÿí èíêèøàô åäÿí îúàãëû ôîðìàíû, õóñóñè
óøàã (6—12 éàøëàðäà òÿñàäöô åäÿí), ýÿíúëèê (18—20 éàøëàðäà) âÿ äèýÿð ôîð-
ìàëàðû ýþñòÿðìÿê îëàð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ç ó. Ïðîãðåññèâ èôëèúèí äèàãíîñòèêàñû
àíàìíåçÿ, õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíÿ, ñïåñèôèê íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿðÿ âÿ
ëàáîðàòîð ìöàéèíÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíûð. Õÿñòÿëèéèí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ äè-
àãíîç ùå÷ äà ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Áàøëàíüûú äþâðäÿ èñÿ õÿñòÿëèéè, ÿñàñÿí ñè-
ôèëèñ íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí àñòåíèê ñèíäðîìëà (ñèôèëèòèê àñòåíèéà) äèôå-
ðåíñèàñèéà åòìÿê çÿðóðèééÿòè éàðàíûð.
Èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ ïðîñåñèí øèääÿòëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ õÿñòÿëèéèí êëèíèê
òÿñâèðè ìåíèíýèòè, ìåíèíãîåíñåôàëèòè õàòûðëàäà áèëèð. Ëàêèí áèð ãÿäÿð ñîíðà
ïðîãðåññèâ èôëèúÿ õàñ îëàí ãëîáàë àüûë çÿèôëèéè âÿ äèýÿð ñïåñèôèê ïñèõè âÿ
íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð òÿçàùöð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Õÿñòÿëÿðèí ñèôÿòèíèí ìàñêà-
âàðû îëìàñû, íèòãèí, ùÿðÿêÿòëÿðèí ïîçóëìàñû, ïàðåç âÿ èôëèú ÿëàìÿòëÿðè äèàã-
íîçó àñàíëàøäûðûð. Áÿçÿí õÿñòÿëèéèí ýåäèøè àôôåêòèâ ïîçóíòóíó õàòûðëàäà áè-
ëÿð. Áåëà ùàëëàðäà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ïðîãðåññèâ èôëèú çàìàíû òÿñà-
äöô åäÿí ìàíèàêàë âÿ éà äåïðåññèâ ÿëàìÿòëÿð äèýÿð äàùà êîáóä ÿëàìÿòëÿð-
ëÿ, ìÿñÿëÿí, àüûë çÿèôëèéè, éàääàøûí ïîçóëìàñû, úÿôÿíýèééàò ìÿçìóíëó ñà-
éûãëàìàëàð öçâè ïîçóíòóëàðëà éàíàøû òÿñàäöô åäèð. Äàèìà àðòàí áó ÿëàìÿò-
ëÿð ïñèõèêàíûí äÿðèí ïîçóíòóëàðû èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëèéèí
ýåäèøè øèçîôðåíèéàíû, åïèëåïñèéàíû õàòûðëàäà áèëÿð. Ñåðàëîæè òÿäãèãàòëàð øöá-
ùÿëÿðè àéäûíëàøäûðûð âÿ äèàãíîçóí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ êþìÿê åäèð.
Áåéèí øèøëÿðè çàìàíû ïðîãðåññèâ èôëèúè õàòûðëàäàí ïîçóíòóëàð: ÿòðàôëàðäà
èôëèú, ùàðàì èëèê ìàéåñèíäÿ ìöñáÿò çöëàë ðåàêñèéàñû, ëåéêîñèòëÿðèí àðòìàñû
âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿð îëà áèëÿð. Ýþç äèáèíèí ìöàéèíÿñè çàìàíû «äóðüóí ìÿìÿ-
úèê» ñèìïòîìóíóí îëìàñû, êÿëëÿäàõèëè òÿçéèãèí àðòìàñû áåéèí øèøèíäÿí øöá-
ùÿëÿíìÿéÿ èìêàí âåðèð. Àüûð êÿëëÿ òðàâìàëàðûíûí óçàã íÿòèúÿëÿðè áÿçÿí
ïðîãðåññèâ èôëèúèí êëèíèêàñûíà áÿíçÿéÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäà áèëÿð. Áå-
ëÿ ùàëëàðäà áÿáÿê ÿëàìÿòëÿðè âÿ ñåðîëîæè òÿäãèãàòëàð òåçëèêëÿ äèàãíîçó äÿ-
ãèãëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, àùûë éàøëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí áåéèí äàìàðëàðûíûí àòå-
ðîñêëåðîçó çàìàíû øÿõñèééÿòèí òÿíÿççöëö, àüûë çÿèôëèéè ÿëàìÿòëÿðè îëóð. Áó
ùÿìèí õÿñòÿëèéè ïðîãðåññèâ èôëèúÿ áÿíçÿäÿ áèëÿð. Ëàêèí äèããÿòëÿ éàíàøäûã-
äà àòåðîñêëåðîçà ìÿõñóñ áèð ñûðà õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðèí: åìîñèîíàë êþâðÿê-
ëèê, àüëàìàüà ìåéèëëèê, áÿçÿí äÿ ãÿçÿáëÿíìÿ ùàëëàðûíûí îëìàñû òåç áèð çà-
ìàíäà äèàãíîçó äÿãèãëÿøäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð. Áèð ñûðà õðîíèê çÿùÿðëÿí-
ìÿëÿðäÿ (àëêîãîëëà, ãóðüóøóíëà, éóõóýÿòèðèúè ìàääÿëÿðëÿ âÿ ñ.), óðåìèéà-
ëàðäà ïðîãðåññèâ èôëèúè õàòûðëàäàí ÿëàìÿòëÿð òÿñàäöô åäÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàð-
ÃÈ×Ñ èëÿ ÿëàãÿäÿð ïñèõè ïîçóíòóëàð
n Åìîñèîíàë ïîçóíòóëàð
n Ïñèõîíåâðîëîæè ïîçóíòóëàð
n Àüûðëàøìàëàð (áåéèí øèøè)
n Äåìåíñèéà
n Èíòèùàðà ìåéèëëèê ïðîáëåìè
n Ïñèõîëîæè éàðäûì âÿ åòèêà ìÿñÿëÿëÿðè
äà äÿãèã àíàìíåç, íåâðîëîæè âÿ ëàáîðàòîð ìöàéèíÿëÿðèíèí äèããÿòëÿ àðàøäû-

ðûëìàñû äèàãíîçó äÿãèãëÿøäèðìÿéÿ êþìÿê åäèð.
Ï à ò î ë î æ è - à í à ò î ì è ê ä ÿ é è ø è ê ë è ê ë ÿ ð. Ïðîãðåññèâ èôëèú
õÿñòÿëèéè áåéíèí áèð ñûðà õàðàêòåðèê àíàòîìèê-ùèñòîëîæè äÿéèøèêëèêëÿðè èëÿ ñÿ-
úèééÿëÿíèð. Áþéöê áåéèí éàðûìêöðÿëÿðèíèí ãàáûüû àòðîôèéàéà óüðàéûð, áåéèí
ìàääÿñè àçàëûð (ñàíêè ÿðèéèð), ìÿäÿúèêëÿð ýåíèøëÿíèð. Ìèêðîñêîïèê òÿäãèãàò
çàìàíû áåéíèí éóìøàã ãèøàñûíäà âÿ êè÷èê äàìàðëàðûíäà èëòèùàáè ïðîñåñëÿ-
ðèí èçëÿðè, èíôèëòðàñèéà âÿ ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí ÷þêöíòö ìÿùñóëëàðû àøêàð
îëóíóð. Íåéðîãëèéàäà ãëèîç ëèôëÿð, ÷óáóüàáÿíçÿð, àìéþáÿáÿíçÿð ùöúåéðÿ-
ëÿð èíêèøàô åäèð. Àìéþáâàðû ùöúåéðÿëÿð èíñóëòäà îëäóüóíäàí ôÿðãëè îëàðàã
áîç âÿ àü ìàääÿëÿðèí ñÿðùÿäèíäÿ äåéèë, àíúàã ãëèéà ùöúåéðÿëÿðèíèí òîï-
ëàíäûüû íàùèéÿëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áóíäàí ÿëàâÿ ñèíèð ùöúåéðÿëÿðèíèí ÿò-
ðàôûíäà ñîëüóí òðåïîíîìó àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð. Áåéíèí éóìøàã ãèøà-
ñû òóòãóí, ãàëûíëàøìûø âÿ áåéèí ìàääÿñè èëÿ áèòèøìèø îëóð. Ýþñòÿðèëÿí áó
ÿëàìÿòëÿð áåéèí ãàáûüûíûí àðõèòåêòîíèêàñûíû äÿéèøèð âÿ îíà õàðàêòåð áèð
ýþðêÿì âåðèð. Áåéèí ñÿòùèíäÿ âÿ àøàüû ãàòëàðäà ùèïåðåìèéà âÿ íþãòÿâàðû
ãàíñûçìàëàð ãåéä îëóíóð. Ïðîãðåññèâ èôëèú çàìàíû õàðàêòåð ïàòîëîæè-àíàòî-
ìèê äÿéèøèêëèêëÿðäÿí áèðè äÿ àîðòàíûí àòåðîìàòîçóäóð.
Ì ö à ë è ú ÿ. Ãåéä åäèëäèéè êèìè, ñîí îí èëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ñèôëèñèí ìö-
âÿôôÿãèééÿòëè ìöàëèúÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ïðîãðåññèâ èôëèú êÿñêèí ñóðÿòäÿ àçàë-
ìûøäûð. ßââÿëëÿð ïðîãðåññèç èôëèúè ìàëéàðèéà ïåéâÿíäëÿðè èëÿ ìöàëèúÿ åäèð-
äèëÿð. Áó öñóë 1917-úè èëäÿ Âéàíà ïñèõèàòðû Âàãåð Éàóðåã òÿðÿôèíäàí òÿê-
ëèô åäèëìèøäèð. Åëÿ ùÿìèí äþâðëÿðäÿ äèýÿð èíôåêñèéàëàðëà: éàòàëàã âÿ ïèðî-
ýåí öñóëëàðëà, ñóëôàçèí, ïèðîýåíàë, àðû çÿùÿðè âÿ ñ. ìöàëèúÿ ôîðìàëàðû äà
êÿøô åäèëäè. Ùàçûðäà ñèôèëèñ èíôåêñèéàñûíà ãàðøû áó öñóëëàð òÿòáèã åäèëìèð, òà-
ðèõè ÿùÿìèééÿòè îëàí ôàêò êèìè ìàðàãëûäûð.
ÕÕ ÿñðèí 40-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã ïðîãðåññèâ èôëèúèí ìöàëèúÿñèíäÿ
ïåíñèëëèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áó àíòèáèîòèêèí òÿòáèãè íÿòèúÿñèíäÿ 40—80%
ùàëëàðäà ïðîñåñè äàéàíäûðìàã, ðåìèññèéà ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ïåíñèë-
368
ëèí ùÿð êóðñó 12—20 ìëí. âàùèä, 1—2 àéëûã ôàñèëÿëÿðëÿ 6—8 äÿôÿ òÿêðàðëàí-
ìàëûäûð. Ïåíñèëëèíÿ ãàðøû ùÿññàñëûã éöêñÿê îëàðñà, îíó åðèòðîìèñèíëÿ âÿ éà
äèýÿð àíòèáèîòèêëÿðëÿ ÿâÿç åòìÿê îëàð. Åéíè çàìàíäà éîä âÿ áèñìóò ïðå-
ïàðàòëàðûíäàí, áèîõèíîë, áèñìîâåðîëäàí äà èñòèôàäÿ îëóíóð.
Ìöàñèð ìöàëèúÿ öñóëëàðû ïðîãðåññèâ èôëèúäÿí þëÿíëÿðèí ñàéûíû õåéëè
àçàëòìûøäûð. Ëàêèí áèð ñûðà öçâè ÿëàìÿòëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îë-
ìóð âÿ éàõóä äà óçóíìöääÿòëè ìöàëèúÿ âÿ ðåàáèëèòàñèéà òÿäáèðëÿðè òÿëÿá
åäèð. Ìöàëèúÿíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíè ýþñòÿðÿí ÿëàìÿòëÿð éàëíûç êëèíèê ñèíäðîì-
ëàð äåéèë, ëàáîðàòîð ìöàéèíÿ âàñèòÿñèëÿ äÿ òÿñäèã îëóíìàëûäûð.
Õ ÿ ñ ò ÿ ë è é è í ï ð î ô è ë à ê ò è ê à ñ û îíóí âàõòûíäà àøêàð åäèë-
ìÿñè èëÿ éàíàøû ñèôèëèñ èíôåêñèéàñûíäàí ãîðóíìàüà, ÿùàëè àðàñûíäà ñàíèòàðè-
éà-ìààðèôè èøèíèí ýöúëÿíäèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìÿëèäèð.
Áó õÿñòÿëèê çàìàíû ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè âÿ éà òàìàìèëÿ èòìÿ-
ñè ìöìêöíäöð. Áöòöí òÿñàäöôëÿðäÿ õÿñòÿéÿ ôÿðäè éàíàøìàãëà áó ìÿñÿëÿ-
íè ùÿëë åòìÿê ëàçûìäûð. Õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíèí ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéàñû úÿ-
ùÿòèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíèí ìÿðùÿëÿñèíäÿí, øÿõñèééÿ-
òèí äÿéèøìÿñè äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã ùÿëë åäèëèð. Àüûë çÿèôëèéè ôîíóíäà
òÿçàùöð åäÿí ñàéûãëàìàëàð çàìàíû õÿñòÿëÿð þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ íÿçàðÿò åò-
ìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðèðëÿð âÿ àíëàãñûç ñàéûëûðëàð.
Ãàçàíûëìà èììóí ÷àòûøìàçëûüû ñèíäðîìó —

ÃÈ×Ñ èëÿ ÿëàãÿäàð ïñèõè ïîçóíòóëàð
Ýöúëö åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðà, ïñèõîíåâðîëîæè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëàí,
áÿçè ìöÿëëèôëÿðèí äèñòðåññ êèìè òÿñâèð åòäèêëÿðè ùàëëàðû éàðàäàí ÃÈ×Ñ öìó-
ìè òÿáàáÿòëÿ éàíàøû ïñèõèàòðèéàíûí äà ïðîáëåìèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Áó ìþâçó
ùàããûíäà ìöâàôèã ìÿíáÿëÿðäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàòëàðûí îëìàñûíû íÿçÿ-
ðÿ àëàðàã, éàëíûç ÃÈ×Ñ-ëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõîíåâðîëîæè ïðîá-
ëåìëÿðäÿí áÿùñ åäèëÿúÿêäèð. Áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàðûí ìöøàùèäÿëÿðèíÿ ÿñà-
ñÿí äåéÿ áèëÿðèê êè, èììóí ÷àòûøìàçëûüû îëàí øÿõñëÿðèí áèð ÷îõó óçóí ìöä-
äÿò òàì íîðìàë ùÿéàò ñöðöðëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿð õöñóñè ìöàéèíÿäÿí êå÷èáëÿð-
ñÿ þçëÿðèíè ñàüëàì âÿ ãàéüûñûç ùèññ åäèðëÿð.
Ìöàéèíÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÃÈ×Ñ âèðóñóíóí òàïûëìàñû ÿêñÿð àäàìëàðäà ùÿ-
éÿúàí âÿ ýöúëö äåïðåññèéà éàðàäûð. Þç òàëåéè ùàããûíäà äàèìà äöøöíìÿéÿ
ìÿúáóð îëàí áåëÿ èíñàíëàð ðàùàòëûüûíû èòèðèð, ÿòðàôäàêûëàðëà öíñèééÿòäÿí ãîð-
Áàø-áåéèí òðàâìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð 369
õóð, öìèäñèçëèê, òÿøâèø áèð àí áåëÿ îíëàðû òÿðê åòìèð. Áåëÿ øÿõñëÿðè äàùà ÷îõ
íàðàùàò åäÿí ÷ûõûø éîëóíóí îëìàìàñû âÿ úÿìèééÿòäÿ þç ìþâãåëÿðèíèí ñàð-
ñûëìàñûíû ùèññ åòìÿëÿðèäèð. Áöòöí áóíëàð ùÿìèí øÿõñèí úèääè ïñèõèîëîæè ýÿð-
ýèíëèê øÿðàèòèíäÿ éàøàìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
ÃÈ×Ñ — èíêèøàô åäÿðÿê ôÿàë õÿñòÿëèê ôîðìàñûíà êå÷ìÿñè õÿñòÿëÿðèí âÿ-
çèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðûð. Êÿñêèí âÿ éàðûìêÿñêèí åíñåôàëèò ÿëàìÿòëÿðè
ôîíóíäà äåëèðèîç òèïëè äöøöíúÿ ïîçóíòóñó, êÿëëÿäàõèëè øèøëÿðèí éàðàíìàñû
âÿ ñ. èëÿ êÿñêèíëÿøèð.
ßêñÿð õÿñòÿëÿðäÿ òÿøâèø, ùÿéÿúàí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ éàíàøû áàøàüðûëàðû,
úÿíýîëìà òóòìàëàðû, ýöíáÿýöí àðòàí àüûë çÿèôëèéè âÿ äèýÿð áó êèìè ùàëëàð
èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàéûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð ïåðèôåðèê ñè-
íèð ñèñòåìèíè äÿ ÿùàòÿ åäèð. Ñèíèð ñèñòåìèíèí áöòöí ñàùÿëÿðèíÿ éàéûëàí áó
ÿëàìÿòëÿð èììóí ñèñòåìèíäÿ ýåäÿí êÿñêèí ïîçóíòóëàðëà ÿëàãÿäàðäûð.
ÃÈ×Ñ ùàããûíäà ÿëàâÿ ìÿëóìàòëàð òîïëàéàí ïàñèéåíòëÿð áöòöí âàñèòÿëÿ-
ðÿ ÿë àòûð, î úöìëÿäÿí, èíòèùàð åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèðëÿð. ßòðàôäàêûëàðûí, èëê
íþâáÿäÿ, àèëÿ öçâëÿðèíèí, éîëäàøëàðûíûí íåãàòèâ ìöíàñèáÿòèëÿ öçëÿøÿí
øÿõñëÿð îëäóãúà ýöúëö ìÿíÿâè ñàðñûíòû êå÷èðèðëÿð. Ïñèõè âÿ íåâðîëîæè ÿëà-
ìÿòëÿðèí ùÿúìè ýöíáÿýöí àðòìàüà áàøëàéûð, õÿñòÿëÿð ãîðõó âÿ ùÿéÿúàíëà
éàíàøû îáðàçëû ýþðìÿ-åøèòìÿ ùàëëóñèíàñèéàëàðûíäàí äà ÿçèééÿò ÷ÿêèðëÿð.
Ùÿð àí þëöì ñÿùíÿëÿðèíè íÿçÿðèíäÿ úàíëàíäûðàí øÿõñëÿðèí åìîñèîíàë âÿ-
çèééÿòèíè òÿñÿâöð åòìÿê ùå÷ äÿ ÷ÿòèí äåéèë. Ïàñèéåíòèí äèããÿòèíè äàùà ÷îõ
úÿëá åäÿí îíëàðûí êèì òÿðÿôèíäÿí éîëóõäóðóëìàñû âÿ õÿñòÿëèéèí ñîíóíóí
íÿ âàõò ÷àòìàñû êèìè èäåéàëàðäûð. Þç éàõûíëàðûíû éîëóõäóðà áèëìÿñè ôèêðè äÿ
úèääè ïðîáëåìëÿð éàðàäûð. Õÿñòÿ ùÿìèí àäàìëàðëà íåúÿ ðÿôòàð åòìÿê îðè-
éåíòàñèéàñûíû èòèðèð, äþçöëìÿç ùèññëÿð êå÷èðèð. Àêòèâ õÿñòÿëèê ôàçàñû éàøàéàí
õÿñòÿëÿð òåçëèêëÿ àüûë çÿèôëèéè âÿ äèýÿð àüûðëàøìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ òÿëÿô
îëóðëàð.
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòè ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøàí èø÷èëÿð áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ éöêñÿê
ùÿññàñëûãëà, ùóìàíèñò ïðèíñèïëÿðëÿ éàíàøìàãëà, èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ îëàí
áöòöí éàðäûì ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëèäèðëÿð.
ÕÂÛÛÛ ÔßÑÈË
ÁÀØ- ÁÅ ÉÈÍ ÒÐÀÂ Ì À ËÀ ÐÛ

Íß ÒÈ Úß ÑÈÍ Äß ÉÀ ÐÀ ÍÀÍ
Áåéíèí òðàâìàòèê õÿñòÿëèêëÿðè êÿëëÿíèí ìåõàíèêè çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿ-

ñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ ñèíèð-ïñèõè ôóíêñèéàëàðûí ïîçóíòóëàðû èëÿ ìöøàéèÿò
îëóíóð.
Áåéíèí çÿäÿëÿíìÿëÿðè ãàïàëû âÿ à÷ûã îëìàãëà èêè éåðÿ áþëöíöð. Äàõè-
ëÿ èøëÿéÿí êÿëëÿ-áåéèí çÿäÿëÿíìÿëÿðè ýöëëÿ, ãÿëïÿ, èòè àëÿòëÿðëÿ çÿðáÿ âÿ ñ.
áåéèí ãàáûüûíûí âÿ ìàääÿñèíèí òàìëûüûíûí ïîçóëìàñû èëÿ éàíàøû òÿñàäöô
åäèëÿ áèëÿð. Áåéèí ñöòóíóíóí çÿäÿëÿíìÿñè äÿðùàë þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Äà-
õèëÿ èøëÿéÿí éàðàëàíìàëàð çàìàíû ìåíèíýèò, áåéèí àáñåñè êèìè àüûðëàøìàëàð
áàø âåðÿ áèëÿð. Êÿëëÿíèí äàõèëÿ èøëÿìÿéÿí éàðàëàíìàëàðû, áåéèí ãèøàñû ìö-
ùàôèçÿ îëóíìàãëà, îíóí õàðèúè éóìøàã òîõóìàëàðûíûí âÿ êÿëëÿ ñöìöêëÿðè-
íèí çÿäÿëÿíìÿëÿðè øÿêëèíäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
Ãàïàëû áåéèí òðàâìàëàðû áåéíèí ñèëêÿëÿíìÿñè — êîììîñèéàëàð, ÿçèëìÿ-
ñè — êîíòóçèéàëàð âÿ ãàðûøûã ôîðìàëàðà áþëöíöð.
Êîììîñèéàëàðû êîíòóçèéàëàðäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ùÿìèøÿ àñàí äåéèë, ëà-
êèí óíóòìàìàëûéûã êè, êîíòóçèéàëàð éàðàëàíìà íàùèéÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã
áèð ñûðà öìóìè áåéèí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëèð. Îíëàðäàí äöøöíúÿíèí
èòìÿñè, ãàâðàìà ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû, ùèññÿâè èôëèú, ïàðàêèíåçëÿðè âÿ ñ.
ãåéä åòìÿê îëàð. Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðèí øèääÿòè, òðàâìàíûí àüûðëûüûíäàí,
ëîêàëèçàñèéàñûíäàí, ìöääÿòèíäÿí, àüûðëàøìàëàðäàí âÿ ñ. ñÿáÿáëÿðäÿí àñûëû-
äûð.
Áåéèí òðàâìàëàðûíû áàøëàíüûú, êÿñêèí, ýåú âÿ óçàã ìÿðùÿëÿëÿðÿ áþë-
ìÿê ãÿáóë îëóíìóøäóð.
Á å é è í ñ è ë ê ÿ ë ÿ í ì ÿ ñ è ÿêñÿð ùàëëàðäà äöøöíúÿíèí èòìÿñè èëÿ
ìöøàéèÿò åäèëèð. Áÿçÿí èñÿ äöøöíúÿíèí äàùà éöíýöë ïîçóíòóëàðû, êåéëÿø-
ìÿñè âÿ ñîïîð ùàëëàðû ðàñò ýÿëèíèð. Äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû ÿëàìÿòëÿðè áèð íå-
÷ÿ äÿãèãÿäÿí áèð íå÷ÿ ýöíÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿ áèëÿð. Äöøöíúÿíèí äÿðèí ïî-
çóíòóñó çàìàíû õÿñòÿ ùÿðÿêÿòñèç âÿçèééÿòäÿ îëóð. Ñèôÿòè àâàçûéûð, ñîíðà
ýþéÿðèð, áÿáÿêëÿð ýåíèøëÿíèð, èøûüà ãàðøû ðåàêñèéàñû îëìóð. Ùèññèééàòûí áö-
òöí íþâëÿðè èòèð. Íÿáç éàâàøûéûð, òÿíÿôôöñ àêòû ïîçóëóð, ñôèíêòîðëàð áîøàëûð.
Áåëÿ áèð âÿçèééÿò õÿñòÿíèí ùÿéàòû ö÷öí ãîðõóëó ìÿðùÿëÿ ñàéûëìàëûäûð. Áó

ìÿðùÿëÿíèí óçóí ìöääÿò äàâàì åòìÿñè òðàâìàíûí àüûðëûüûíû ýþñòÿðèð.
Õÿñòÿíèí äöøöíúÿñèíèí àéäûíëàøìàñû èëÿ òðàâìàíûí áèðèíúè ìÿðùÿëÿñè
ãóðòàðûð âÿ èêèíúè êÿñêèí ìÿðùÿëÿ áàøëàéûð. Áó ìÿðùÿëÿíèí õàðàêòåð ÿëà-
ìÿòëÿðè àñòåíåéà, ñöñòëöê, éîðüóíëóã, ùÿðÿêÿòëÿðèí àäèíàìèéàñû, áàøäà êöò
àüðûëàð âÿ áàøýèúÿëëÿíìÿ, âåýåòàòèâ, âàçîìîòîð âÿ âåñòèáóëéàð ïîçóíòóëà-
ðûí îëìàñûäûð. Ýþñòÿðèëÿíëÿðëÿ éàíàøû áèð ñûðà íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð äÿ,
ìÿñÿëÿí, áÿáÿéèí èøûüà ãàðøû ðåàêñèéàñûíûí, êîíâåðýåíñèéàíûí çÿèôëÿìÿñè,
èøûüà, ñÿñÿ ãàðøû êÿñêèí ãûúûãëàíìà ðåàêñèéàëàðû, êÿëëÿäàõèëè òÿçéèãèí
àðòìàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð. Òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõè ïîçóíòóëàðäàí éàääà-
øûí, òÿôÿêêöðöí âÿ äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñè, àôôåêòèâ ôîíóí åíìÿñèíè ýþñòÿð-
ìÿê îëàð. Áó äþâð 3 ùÿôòÿäÿí 8 ùÿôòÿéÿäÿê äàâàì åäÿ áèëÿð. Áåéèí ñèëêÿ-
ëÿíìÿñèíèí ýåúèêìèø âÿ óçóí ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà ðàñò ýÿëèíÿí ÿëà-
ìÿòëÿðè, àäÿòÿí, éàøëû øÿõñëÿðäÿ ùÿð ùàíñû áèð çÿðÿðëè àìèëëÿðëÿ: àëêîãîë èí-
òîêñèêàñèéàñû, èíôåêñèéàëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ìåéäàíà ÷ûõûð.
Êîíòóçèéà ç à ì à í û áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿ áåéèí ñèëêÿëÿíìÿ-
ñèíäÿ îëäóüó êèìè äöøöíúÿíèí èòìÿñè, ãàí äþâðàíû âÿ òÿíÿôôöñöí ïîçóíòó-
ëàðû èëÿ úÿðÿéàí åäèð. Öìóìè áåéèí ÿëàìÿòëÿðèíèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñèíÿ
áàõìàéàðàã çÿäÿíèí íàùèéÿñèíäÿí âÿ ùÿúìèíäÿí àñûëû îëàðàã åðêÿí ìÿð-
ùÿëÿäÿ áèð ñûðà ëîêàë ÿëàìÿòëÿð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ùÿðÿêè ïîçóíòóëàð: èôëèú, áèð
âÿ èêèòÿðÿôëè ïàðåçëÿð, òàêòèë ùèññèééàòûí ïîçóíòóñó, ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ ïî-
çóíòóëàðû, ìåíèíýèàë ÿëàìÿòëÿð, ÿíñÿ âÿ áîéóí ÿçÿëÿëÿðèíèí ýÿðýèíëèéè,
Êåðíèã ñèìïòîìó, îúàãëû ãàáûã ïîçóíòóëàðû, àôàçèéà, àïðàêñèéà, àëåêñèéà,
éàääàø ïîçóíòóëàðû ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Êÿëëÿ òðàâìàëàðûíûí àüûð íÿòèúÿëÿðèíÿ, áåéèí ìàääÿñèíÿ âÿ îíóí ãèøà-
ñûíà îëàí ãàíñûçìàëàð àèääèð. Ãàíñûçìàëàð ÿêñÿð ùàëëàðäà êÿëëÿ ñöìöêëÿðè-
íèí ÷àòëàìàñû âÿ ñûíìàñû çàìàíû áàø âåðèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà ãàíñûçìàëàð
òðàâìàäàí õåéëè ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà, ùÿòòà õÿñòÿíèí öìóìè âÿçèééÿ-
òèíèí éàõøûëàøäûüû äþâðäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó çàìàí õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíèí
éåíèäÿí àüûðëàøìàñû: êÿëëÿíèí ìöâàôèã íàùèéÿëÿðèíäÿ ìÿðêÿçëÿøÿí êÿñêèí
áàøàüðûëàðû, öøöòìÿ, ÿñíÿìÿ, äöøöíúÿíèí êåéëÿøìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä
îëóíóð. Íÿáç ñöðÿòëÿíèð, àðòåðèàë âÿ êÿëëÿäàõèëè òÿçéèã àðòûð, ùàðàì èëèê ìà-
éåñèíäÿ ãàí àøêàð åäèëèð.
Êîíòóçèéàëàð ëîêàëèçàñèéàñûíäàí àñûëû îëàðàã àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿðëÿ äèã-
ãÿòè úÿëá åäèð:
1) Àëûí ÿëàìÿòëÿðè: åéôîðèéà, òÿëõÿêëèê, àïàòî-àáóëèê ñèíäðîì, äèããÿòèí,
éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè, äàâðàíûøûí äÿéèøìÿñè, ÿñÿáèëèê, òÿíãèäèí åíìÿñè.
Àëûí ïàéûíûí àðõà ùèññÿëÿðè çÿäÿéÿ ìÿðóç ãàëàðñà ìîòîð àôàçèéàñû, ùÿðÿ-
êÿòëÿðèí ñÿëèñëèéèíèí ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä îëóíóð.
2) Àøàüû ýèúýàù âÿ ýèúýàù-ÿíñÿ ÿëàìÿòëÿðè: àïðàêñèéà, àìíåñòèê àôàçè-
éà, íèòã ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû, àãðàôèéà, áÿäÿí ãóðóëóøóíóí âÿ õàðèúè

ìöùèòäÿ éåðëÿøÿí ÿøéàëàðûí þë÷öñöíöí âÿ éåðèíèí éàíëûø ãàâðàíûëìàñû — äå-
ïåðñîíàëèçàñèéà âÿ äåðåàëèçàñèéà.
3) Ýèúýàù ÿëàìÿòëÿðè: åøèòìÿ, äàä âÿ ãîõó áèëìÿíèí ïîçóëìàñû — ñåí-
ñîð àôàçèéà. Åïèëåïòèê úÿíýîëìà òóòìàëàðû äà îëà áèëÿð.
4) Ìÿðêÿçè ãûðûøëàð ÿëàìÿòè: ìöõòÿëèô ïàðåç âÿ èôëèúëÿð. Éåðëè âÿ éà ýå-
íåðàëèçÿîëóíìóø úÿíýîëìà òóòìàëàðû, äÿðè ùèñèééàòûíûí ïîçóëìàñû, äöøöí-
úÿíèí àëàãàðàíëûã øÿêèëäÿ ïîçóëìàñû.
5) Áþéöê éàðûìêöðÿëÿðèí éóõàðû ñÿòùèíèí çÿäÿëÿíìÿñè ÿëàìÿòëÿðè: ëî-
êàë àëûí-ýèúýàù ñèíäðîìëàðû èëÿ éàíàøû êîáóä àüûë çÿèôëèéè.
6) ßíñÿ ÿëàìÿòëÿðè: ÿøéàëàðûí ðÿíýèíèí, þë÷öñöíöí, ãóðóëóøóíóí, ñàéû-
íûí âÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû.
7) Áåéèíúèéèí çÿäÿëÿíìÿñè ÿëàìÿòëÿðè: ìöâàçèíÿòèí, éåðèøèí ïîçóëìà-
ñû, ñþçëÿðèí âÿ íèòãèí òÿêðàðëàíìàñû.
8) Ãàáûãàëòû áàçàë âÿ áåéèí ñöòóíó ÿëàìÿòëÿðè: ÿñàñ åòèáàðèëÿ êÿëëÿ ÿñà-
ñûíûí ñûíûãëàðûíäà ðàñò ýÿëèíèð. Áó çàìàí ïàðêèíñîíèçì ùàëëàðû, ãîõóáèëìÿ-
íèí, äàäáèëìÿíèí ïîçóëìàñû, âåñòèáöëéàð, âåýåòàòèâ-äàìàð ñèñòåìèíÿ àèä
ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð. Êîíòóçèéàëàðäà, áèð ãàéäà îëàðàã, êîáóä, íåâ-
ðîëîæè ÿëàìÿòëÿð, î úöìëÿäÿí, ýþðìÿ ñèíèðèíÿ àèä ñèìïòîìëàð ãåéä îëóíóð.
Êÿñêèí ìÿðùÿëÿäÿ òðàâìàòèê ïñèõîçëàðûí èíêèøàôû ìöìêöíäöð. Òðàâ-
ìàíûí ìöääÿòè óçàãëàøäûãúà áåéèí ÿëàìÿòëÿðè òÿäðèúÿí áÿðïà îëóíìàüà
áàøëàéûð: ãàíñûçìàëàð âÿ þäåì ñîðóëóð, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí ôóíêñèéà-
ñû áÿðïà îëóíóð. Ùÿìèí äþâðäÿ ýåðèäþíìÿç ÷àïûã ÿëàìÿòëÿðè äÿ ìöøàùèäÿ
îëóíà áèëÿð êè, áó äà åïèëåïñèéà òóòìàëàðûíà ñÿáÿá îëóð. Àüûð êÿëëÿ-áåéèí
òðàâìàëàðûíûí óçàã íÿòèúÿëÿðè áèð ñûðà ðåçèäóàë (ãàëûã) ÿëàìÿòëÿðè âåðèð êè,
áóíëàðäàí òðàâìàòèê åíñåôàëîïàòèéàíû, åïèëåïñèéàíû âÿ êîáóä àüûë çÿèôëèéè-
íè ãåéä åòìÿê îëàð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíè àüûðëàøäûðàí àìèëëÿð: èíôåêñèéà, àë-
êîãîëèçì, òÿêðàðè òðàâìàëàð âÿ ñ. îëàðñà, ýþñòÿðèëÿí ïàòîëîæè ùàëëàðûí èíêè-
øàôû äàùà äà ñöðÿòëÿíèð.
Ìöùàðèáÿ äþâðö ðàñò ýÿëèíÿí òðàâìàëàðà ïàðòëàéûø äàëüàñûíûí òÿñèðè íÿ-
òèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí çÿäÿëÿíìÿëÿð äÿ àèääèð. Áó íþâ òðàâìàëàð, ÿñà-
ñÿí ãàïàëû îëóá áåéèí ñèëêÿëÿíìÿñè âÿ ÿçèëìÿñè ôîðìàñûíäà îëóð. ×îõ ýöú-
ëö ïàðòëàéûø äàëüàñûíûí çÿðáÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äöøöíúÿ ïîçóëóð, áîüàçäàí, áó-
ðóíäàí âÿ ãóëàãëàðäàí ãàíàõìà áàø âåðÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà áåéèí ñöòó-
íó, âåýåòàòèâ-äàìàð âÿ âåñòèáóëéàð ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä îëóíóð. Äöøöíúÿ àé-
äûíëàøàðêÿí ïñèõè îéàíìà, íåãàòèâèçì, áàøàüðû, ãóëàãëàðäà êöé, èøûüà âÿ
ñÿñÿ ãàðøû ùÿññàñëûüûí àðòìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áèð ÷îõ ùàë-
äà ëàë-êàðëûã äà áàø âåðèð. Íèòã áÿðïà îëóíäóãäàí ñîíðà êÿêÿëÿìÿ, äóðóõ-
ìà êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ìöìêöíäöð. Êÿñêèí äþâðäÿ åêñòðàïèðàìèä ïîçóíòó-
ëàð, úÿíýîëìà òóòìàëàðû îëà áèëÿð. Ïñèõîç ùàëëàðû, àäÿòÿí, éà îëìóð âÿ éà

ñòóïîð âÿçèééÿòè øÿêëèíäÿ òÿçàùöð åäèð, òåç äÿ êå÷èá ýåäèð.
Ýöëëÿ âÿ ãÿëïÿ éàðàëàíìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí òðàâìàëàðäà
ÿââÿëúÿ öìóìè áåéèí ÿëàìÿòëÿðè âÿ øîê, ñîíðà èñÿ éàðàëàíìà íàùèéÿñèí-
äÿí àñûëû îëàðàã ëîêàë ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. À÷ûã òðàâìàëàð çàìàíû áå-
éèí ìàääÿñèíèí õàðèúÿ àõìàñû áàø âåðÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà èíôåêñèéà äàõèë
îëìàñû èìêàíû àðòûð, ìåíèíýèò, åíñåôàëèò, áåéèí àáñåñè êèìè àüûðëàøìàëàðûí
ìåéäàíà ÷ûõìà ãîðõóñó éàðàíûð.
Êÿñêèí äþâð ïñèõîçëàðû

Êÿëëÿ òðàâìàëàðû çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóëàð ìöøàùèäÿ îëóíìàñûíà áàõ-
ìàéàðàã êÿñêèí ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè àç ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð. Áèð ñûðà ùàë-
ëàðäà òðàâìà êå÷èðÿí øÿõñèí äöøöíúÿñè àéäûíëàøàí êèìè ãàâðàìà, òÿôÿêêöð,
éàääàø âÿ äèýÿð ôóíêñèéàëàðà àèä ïîçóíòóëàð ìåéäàíà ÷ûõûð, õÿñòÿëÿð åéôî-
ðèéà âÿ éà äèñôîðèéà ùàëûíäà îëóð, þç õÿñòÿëèêëÿðèíÿ ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿò
ýþñòÿðìèðëÿð. Ãåéä îëóíàí ïñèõîòèê âÿçèééÿò äöøöíúÿíèí äåëèðèéîç âÿ éà
àëàãàðàíëûã ïîçóíòóñó ôîíóíäà úÿðÿéàí åäèð.
Ä å ë è ð è é . ßëàâÿ çÿðÿðâåðèúè àìèëëÿðèí, èëê íþâáÿäÿ, àëêîãîëóí òÿ-
ñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè íàðàùàò, ÷àøãûí àïàðûð, ÿò-
ðàô ìöùèòÿ âÿ âàõòà ãàðøû áÿëÿäëèê ïîçóëóð, ìöõòÿëèô ìÿçìóíëó ýþðìÿ ùàë-
ëöñèíàñèéàëàðû ãåéä åäèëèð. Åéíè çàìàíäà õÿñòÿëÿð ãîðõó âÿ ùÿéÿúàí êå÷è-
ðèðëÿð. Áó ÿëàìÿòëÿð àõøàì ñààòëàðûíäà äàùà äà ýöúëÿíèð, ýöíäöçëÿð èñÿ
õåéëè àçàëûð. Áåëÿ ùàë áèð íå÷ÿ ýöíäÿí áèð ùÿôòÿéÿäÿê äàâàì åäèð, ÿêñÿð
ùàëëàðäà ùèññÿâè àìíåçèéà âÿ ñàüàëìà èëÿ íÿòèúÿëÿíèð.
Ä ö ø ö í ú ÿ í è í à ë à ã à ð à í ë û ã â ÿ ç è é é ÿ ò è . Áàøëàíüûú
ìÿðùÿëÿäÿí áèð ãÿäÿð ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ àäÿòÿí, áèð ñûðà çÿðÿðëè àìèë-
ëÿðèí éîðüóíëóã, éóõóñóçëóã, áÿçè ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí îëìàñû èëÿ øÿðòëÿ-
íèð. Áÿçè ùàëëàðäà åïèëåïòèê òèïëè îéàíìà, ùàëëöñèíàñèéàëàð, ñàéûãëàìàëàð,
íèòãèí ãûðûãëûüû, àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Àìáóëàòîð àâòîìàòèçìè
âÿ éà àëàãàðàíëûã äöøöíúÿ ïîçóíòóñó èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí ñòóïîðîç ùàë âÿ
áó êèìè äèýÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ úÿðÿéàí åäÿí ïñèõîç äà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð.
Ëàêèí áöòöí áó ùàëëàð ãûñàìöääÿòëè îëóð.
À ì í å ñ ò è ê — Ê î ð ñ à ê î â ñ è í ä ð î ì ó óçóí ìöääÿò äà-
âàì åäÿí (2—3 àéàäÿê) âÿ àüûð êå÷ÿí ïîñòðàâìàòèê ïñèõîçëàðäàíäûð. Òðàâ-
ìàäàí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà èíêèøàô åäèð âÿ äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðûíûí äàâàìû
êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð. Áó ïñèõîçóí ÿí áàøëûúà úÿùÿòè éàääà ñàõëàìàíûí
êÿñêèí ïîçóëìàñûäûð. ßòðàôäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðèí ùå÷ áèðèíè õÿñòÿ éàäûí-
äà ñàõëàéà áèëìèð, þçëÿðèíÿ âÿ ìöùèòÿ áÿëÿä÷èëèê ïîçóëóð. Øÿõñ íÿ âàõò
õÿñòÿëÿíìÿñèíè, õÿñòÿõàíàéà íÿ çàìàí ýÿòèðèëìÿñèíè äåéÿ áèëìèð, ðåòðîã-
ðàä àìíåçèéà ãåéä îëóíóð. Õÿñòÿ äöçýöí îëìàéàí ôàíòàñòèê ìÿçìóíëó õà-
òûðëàìàëàð (êîíôàáóëéàñèéà) ñþéëÿéèð. ßùâàëè-ðóùèééÿñè éöêñÿëìèø, éàõóä
äà êþâðÿêëèê ÿëàìÿòëÿðè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Àüëàìàã èñòÿéèð, ìèìèêà-
ñûíäà éàçûãëûã èôàäÿñè éàðàíûð. Áó ñèíäðîìóí Êîðñàêîâ àëêîãîë ïñèõîçóí-
äàí ôÿðãè ùÿìèí ïñèõîç ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ôÿàëëûüûí, øèò çàðàôàòëàðà
ìåéèëèí îëìàìàñûäûð. Òðàâìà íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí àìíåñòèê
ñèíäðîì çàìàíû ÿêñèíÿ õÿñòÿëÿð ñöñò, ÿçýèí, ãûúûüà ãàðøû ÷îõ ùÿññàñ îëóð-
ëàð. Ïñèõîç ÿêñÿð òÿñàäöôëÿðäÿ ñàüàëìà èëÿ íÿòèúÿëÿíèð.
Ïàðêèíñîíèçì âÿ åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð òóò-
ì à ë à ð ìöàëèúÿíèí ãöñóðëàðû âÿ éà ÿëàâÿ àüûðëàøäûðûúû àìèëëÿðèí îëìàñû
èëÿ øÿðòëÿíÿí áèð ãÿäÿð ýåú, áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ âÿ éà àéäàí ñîíðà áàø âåðÿí
ïîñòðàâìàòèê ïñèõîçëàðäàí áèðèäèð. Òðàâìàòèê ïàðêèíñîíèçì áåéèí ñöòóíó-
íóí âÿ åêñòðàïèðàìèä ñèñòåìèí çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Õÿñòÿëÿð-
äÿ àìèìèéà, ðèýèäëèê, öìóìè òîðìîçëàíìà, íèòãèí éàâàøûìàñû âÿ ìîíîòîí-
ëóüó, ýþç àëìàëàðûíûí ùÿðÿêÿòèíèí âÿ êîíâåðýåíñèéàíûí ïîçóëìàñû êèìè
ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Åéíè çàìàíäà áèð ñûðà ïñèõè ïîçóíòóëàð: ÿùâàëûí
åíìÿñè, ñöñòëöê, ôÿàëëûüûí àçàëìàñû âÿ òÿíãèäèí îëìàìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð
äÿ ãåéä îëóíóð.
Å ï è ë å ï ñ è é à é à á ÿ í ç ÿ ð ò ó ò ì à ë à ð êÿëëÿ-áåéèí òðàâìà-
ëàðûíûí àüûðëàøìàëàðûíäàí áèðè îëóá ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðäà òÿçàùöð åäèð, ùè-
ïåðêèíåçëÿð, õîðåéàéàáÿíçÿð ùÿðÿêÿòëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Áÿçÿí áåëÿ
òóòìàëàð àáñàíñ õàðàêòåðëè îëóð. Åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð òóòìàëàðûí òðàâìàëàðûí
êÿñêèí äþâðöíäÿ ìåéäàíà ÷ûõìàñû ïðîãíîñòèê úÿùÿòúÿ ïèñ ÿëàìÿòëÿðäÿí-
äèð.
Êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí áèð ãÿäÿð óçàã
äþâðëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõè äÿéèøèêëèê-
Áàø-áåéèí òðàâìàëàðûíà àèä îëàí ïñèõè ïîçóíòóëàð

Éàõûí (êÿñêèí) äþâðöí ïñèõîçëàðû:
n Äåëèðèé ñèíäðîìó
n Äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ùàëû
n Àìíåñòèê Êîðñàêîâ ñèíäðîìó
n Ïàðêèíñîíèçì âÿ åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð òóòìàëàð
n Óçàãëûã äþâðö ïñèõè ïîçóíòóëàðû:
n Óçâè ïñèõîñèíäðîì âÿ éà íåâðîòèê ñèíäðîì
n Äàâðàíûø (ïñèõîïàòàáÿíçÿð) ïîçóíòóëàðû
n Òðàâìàòèê åïèëåïñèéà
n Òðàâìàòèê àüûë çÿèôëèéè
n Äàùà óçàã äþâðëÿðäÿ òÿñàäöô åäÿí ïñèõîçëàð
ë ÿ ð êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíäàí 1—2 àéäàí áèð èëÿ ãÿäÿð êå÷ÿí äþâð ÿð-
çèíäÿ áöòöí ôóíêñèéàëàðûí òÿäðèúÿí áÿðïàñû âÿ õÿñòÿëÿðèí òàì ñàüàëìàñû
áàø âåðèð. ßëáÿòòÿ, äàùà àüûð ùàëëàðäà ñàüàëìà éàðûì÷ûã âÿ ãåéðè-ñàáèò îëà
áèëÿð. Áèð èë êå÷äèêäÿí ñîíðà ìöõòÿëèô ãàëûã ÿëàìÿòëÿðè ãåéä îëóíàðñà, áå-
ëÿ ùàëëàðäà êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí óçàã íÿòèúÿëÿðè áàðÿäÿ äöøöíìÿê ëà-
çûìäûð. Áåëÿ âÿçèééÿòèí éàðàíìàñû òðàâìàíûí ëîêàëèçàñèéàñû âÿ àüûðëûüûí-
äàí, øÿõñèí òðàâìàéàãÿäÿðêè öìóìè ñàüëàìëûüû âÿ éàøûíäàí, ùÿì÷èíèí
ÿëàâÿ çÿðÿðëè àìèëëÿðäÿí: òÿêðàð òðàâìàíûí áàø âåðìÿñè, àëêîãîëèçì, èíôåê-
ñèéà âÿ ñ. àñûëûäûð. Óçàã äþâðëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðäÿí íåâ-
ðîòèê ïîçóíòóëàð, áàøàüðûëàðû, áàøýèúÿëëÿíìÿ, éîðüóíëóã, éóõó ïîçóíòóñó,
ÿùâàëûí òåç-òåç äÿéèøìÿñè âÿ ñóáéåêòèâ íÿçÿðÿ ÷àðïàí èíòåëëåêòóàë åíìÿíè
ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð.
Ö ç â è ï ñ è õ î ñ è í ä ð î ì òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí áàøëûúà ÿëàìÿò-
ëÿðäÿí áèðè îëóá ïñèõè ïîçóíòóñó îëìàéàí, ñûðô òðàâìà ìÿíøÿëèäèð. Òðàâìà-
òèê àñòåíèéà äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí îëóá (60—65% ùàëëàðäà)
ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûã, òåçéîðóëìà êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð.
Áåëÿ ùàëëàðäà õÿñòÿ äþçöìñöç, ùÿð øåéäÿí íàðàçû, ùå÷ íÿ öñòÿ þçöíäÿí
÷ûõìàãëà áèð ãÿäÿð éîðüóí âÿ ñöñò ýþðöíöð. Ýöúëö ãûúûãëàíìà òóòìàñû ïåø-
ìàí÷ûëûã ùèññëÿðè èëÿ ãóðòàðûð. Ôèçèêè âÿ ïñèõè éîðüóíëóã ôîíóíäà èíúèêëèê,
íàðàçûëûã, ïàòîëîæè ùÿññàñëûã, þçöíÿ ãàðøû èíàìñûçëûã êèìè ÿëàìÿòëÿð äèããÿ-
òè úÿëá åäèð. Ùèïåðåñòåçèéà, ïàðàñòåçèéà, ãàí òÿçéèãèíèí, íÿáçèí ãåéðè-ñàáèò-
ëèéè, ÿëëÿðèí òÿðëÿìÿñè äàèìè ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Õÿñòÿëÿð ùóøñóçëóãäàí, éàä-
äàøûí ïèñëÿøìÿñèíäÿí, äèããÿòëÿðèíè òîïëàéà áèëìÿìÿëÿðèíäÿí, éóõó ïîçóí-
òóñóíäàí, íÿãëèééàòäà ùÿðÿêÿò åäÿðêÿí íàðàùàò îëìàëàðûíäàí øèêàéÿòëÿíèð-
ëÿð. Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿð àòìîñôåð òÿçéèãèíäÿí, ùàâàíûí ðöòóáÿòèíäÿí âÿ
òåìïåðàòóðóíäàí àñûëû îëàðàã äÿéèøÿ áèëèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà òðàâìàòèê àñòå-
íèéàíûí êëèíèêàñûíäà ÿñàñ éåðè àïàòèéà, ìàðàã âÿ ùÿâÿñèí çÿèôëÿìÿñè òóòóð.
Ï ñ è õ î ï à ò à á ÿ í ç ÿ ð ï î ç ó í ò ó ë à ð êÿëëÿ òðàâìàëàðûíûí
àüûð êå÷ÿí óçàã íÿòèúÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áóíà øÿõñèééÿòèí ïñèõîïàòâàðè äÿ-
éèøìÿñè èëÿ ýåäÿí òðàâìàòèê-åíñåôàëîïàòèéà äà äåéèëèð. Áó çàìàí èñòåðîèä
ÿëàìÿòëÿð, èúòèìàè òÿùëöêÿëè ÿìÿëëÿðÿ ìåéèëèí ýöúëÿíìÿñè ãåéä îëóíóð.
Áóíëàðëà éàíàøû àñòåíèéà ÿëàìÿòëÿðè ñàíêè éîõ îëóð.
Ò ð à â ì à ò è ê å ï è ë å ï ñ è é à . Òðàâìàòèê åíñåôàëîïàòèéàíûí
áèð ôîðìàñû êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Öìóìèééÿòëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð òóòìàëàð òðàâìà îúàüûíûí ãûúûãëàíìàñû, ãàíñûçìà, ãÿë-
ïÿ, ÷àïûã âÿ ñ. âÿ öìóìè áåéèí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ, ùèïåðòåíçèéà, þäåìëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëàðàã à÷ûã êÿëëÿ òðàâìàëàðûíäà ùÿð çàìàí ðàñò ýÿëèíÿ áèëÿð. ßêñÿð
ùàëëàðäà èñÿ òóòìàëàð êÿëëÿíèí à÷ûã çÿäÿëÿíìÿëÿðèíäÿ âÿ êîíòóçèéàëàð çà-
ìàíû òÿñàäöô îëóíóð. Áåéèí ãàáûüûíûí çÿäÿëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã àé-
äûí äöøöíúÿ ôîíóíäà Úåêñîí òèïëè òóòìàëàð äà àç òÿñàäöô åòìèð. Áèð ÷îõ
ùàëëàðäà òðàâìàòèê åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð òóòìàëàðû ýåíåðàëèçÿîëóíìóø ùÿãè-

ãè òóòìàëàðäàí àéûðìàã ÷ÿòèí îëóð. Áÿçè ùàëëàðäà úÿíýîëìàñûç äèåíñåôàë
ïñèõîñåíñîð ïîçóíòóëàð, áÿçÿí èñÿ äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã ïîçóëìàñû, äèñ-
ôîðèéà êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä îëóíóð. Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ïñèõîïàòà-
áÿíçÿð òèïëè îëóá äþâðè õàðàêòåð äàøûéûð. Ëàêèí, ñûðô åïèëåïñèéà òèïëè øÿõ-
ñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè, ìÿñÿëÿí, ãàðàéàõàëûã, óçóí÷óëóã âÿ ñ. îëìóð.
Òðàâìàòèê åïèëåïñèéà çàìàíû âåýåòàòèâ äàìàð, âåñòèáóëéàð ïîçóíòóëàð-
ëà éàíàøû òåçéîðóëìà, èíòåëëåêòóàë-òÿôÿêêöð ãàáèëèééÿòèíèí âÿ øÿõñèééÿòèí
öìóìè ñÿâèééÿñèíèí åíìÿñè êèìè ÿëàìÿòëÿð äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
Ò ð à â ì à ò è ê à ü û ë ç ÿ è ô ë è é è àüûð êîíòóçèéàëàð, êÿëëÿ ÿñà-
ñûíûí ñûíûãëàðû, áåéèí ãàáûüûíûí ïîçóíòóëàðû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí à÷ûã êÿëëÿ
òðàâìàëàðûíäà (3—5%) òÿñàäöô åäèëèð. Áÿçÿí óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí
òðàâìàòèê ïñèõîçëàð àüûë çÿèôëèéèíèí èíêèøàô åòìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Êÿëëÿ-
áåéèí òðàâìàëàðû áåéèí äàìàðëàðûíûí çÿäëÿíìÿñè âÿ éà àëêîãîëèçìëÿ àüûð-
ëàøàðñà, áåëÿ ùàëëàðäà àüûë çÿèôëèéè ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Òðàâìàòèê àüûë çÿ-
èôëèéè çàìàíû, ÿñàñÿí ëîêàë, òÿê-òÿê ùàëëàðäà èñÿ ãëîáàë ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëó-
íóð. Ìíåñòèê ÿëàìÿòëÿð äàùà ãàáàðûã ôîðìàäà íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Áóíäàí ÿëà-
âÿ öìóìè ÿçýèíëèê, àïàòèéà, òÿëÿá âÿ àðçóëàðûí çÿèôëÿìÿñè, òîðìîçëàíìà-
íûí âÿ ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí ãûñàìöääÿòëè ýöúëÿíìÿñè ÿëàìÿòëÿðè äÿ
Êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí óçàã äþâðëÿðèíäÿ

òÿñàäöô åäèëÿí ïñèõè ïîçóíòóëàð
Òðàâìàäàí ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ ïàòîëîæè ïðîñåñèí èíêèøàôû ö÷öí ÿëâåðèøëè
øÿðàèò éàðàíàðñà (ïñèõîýåí, ñîìàòîýåí âà ñ. àìèëëÿðèí îëìàñû) òðàâìà-
òèêàñòåíèéà, íåâðîçàáÿíçÿð, ïñèõîïàòàáÿíçÿð ùàëëàð âÿ ïàðêèíñîíèçì òÿäðè-
úÿí àüûðëàøàðàã, ìöõòÿëèô ïñèõîçëàð ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòà áèëÿð. Áåëÿ àüûðëàøìà-
ëàðûí èíêèøàôû 10—12 èëäÿí ñîíðà, àôôåêòèâ, ùàëëöñèíàòîð, ñàéûãëàìà ÿëàìÿò-
ëÿðè èëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Àôôåêòèâ ïñèõîçëàð ìàíèàêàë âÿ äåïðåññèâ òóò-
ìàëàðûí áèðè-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè èëÿ úÿðÿéàí åäèð. Ãàäûíëàð àðàñûíäà äàùà
òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ìàíèàêàë ñèíäðîìóí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäàí ÿââÿë ãûúû-
üà ãàðøû ùÿññàñëûüûí àðòìàñû, åìîñèîíàë úàíëàíìà, äèñôîðèéà ÿëàìÿòëÿðè
ãåéä îëóíóð. Ãûñàìöääÿòëè äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû, úÿíýîëìàëàð — åïèëåïñè-
éàéàáÿíçÿð òóòìàëàð âÿ áó êèìè äèýÿð ùàëëàð äà ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Äåïðåññèéàëàð áèð ñûðà ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðèí: àñòåíèéà, ÿùâàëûí òñèêëîòî-
ìèê äÿéèøìÿñè, èïîõîíäðèéà ÿëàìÿòëÿðèíèí ôîíóíäà èíêèøàô åäèð. Òóòìàëàð
÷îõ âàõò äöøöíúÿíèí àëàãàðàíëûã âÿ éà äåëèðèéîç ïîçóëìàñû èëÿ øÿðòëÿíèð.
Äåïðåññèéà òóòìàëàðû óçóíìöääÿòëè, «êëèøå» òèïëè îëóá àüûë çÿèôëèéèíÿäÿê
èíêèøàô åäÿ áèëÿí öçâö ÿëàìÿòëÿðëÿ ãóðòàðà áèëÿð. Ùàëëöñèíàòîð-ñàéûãëàìà
ïñèõîçëàðû ÿêñÿð ùàëëàðäà êèøèëÿð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíèð, êÿëëÿíèí îðòà âÿ àüûð
òðàâìàëàðûíäàí ñîíðà èíêèøàô åäèð. Ïñèõîçäàí ÿââÿë àñòåíèéà, àïàòèéà, ñóá-
äåïðåññèéà, åïèëåïñèéàéàáÿíçÿð ïàðîêñèçìëÿð âÿ éà ýåíåðàëèçÿîëóíìóø
úÿíýîëìà òóìàëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð. Ïñèõîç çàìàíû äöøöíúÿíèí äåëèðèéîç âà
éà àëàãàðàíëûã ïîçóëìàñû, âåðáàë ùàëëöñèíàñèéàëàð âÿ ñàéûãëàìàëàð àøêàð
åäèëèð. Ùàëëöñèíàñèéàëàð ñàéûãëàìàëàðà íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. Ñà-
éûãëàìàëàðûí ìÿçìóíó ùàëëöñèíàòîð ãàâðàìàëàðëà óçëàøûð. Òÿêðàð òóòìàëàð
îëàðñà èäåàòîð àâòîìàòèçì ÿëàìÿòëÿðè ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð. Ïñèõîçóí óçóí
ñöðìÿñè öçâè ïàòîëîýèéàíûí äÿðèíëÿøìÿñèíè âÿ ýÿëÿúÿêäÿ àüûë çÿèôëèéèíèí
ìåéäàíà ÷ûõàúàüûíû ýþñòÿðÿí ÿëàìÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Ïàðàíîéàë âÿçèééÿòëÿð âÿ ïàðàíîèä ïñèõîçëàð ÿí ÷îõ êèøèëÿð àðàñûíäà,
òðàâìàäàí 10 âÿ äàùà ÷îõ èëëÿð êå÷äèêäÿí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Áàøëûúà
îëàðàã ãûñãàíúëûã, þçöíöáþéöòìÿ ñàéûãëàìàëàðû ãåéä îëóíóð. Áåëÿ õÿñòÿ-
ëÿð êîíôëèêòÿ ÷îõ ùÿðèñ, äàâàêàð îëìàãëà, áèð íþâ òöôåéëè ùÿéàò ñöðìÿéÿ
ìåéèë ýþñòÿðèðëÿð. Áÿçÿí ñàéûãëàìàëàðûí ìÿçìóíó äÿéèøèð, òÿãèá, ìöôëèñ-
ëÿøìÿ, çÿùÿðëÿíìÿ êèìè èäåéàëàðëà ÿâÿç îëóíóð. Ïñèõîç õðîíèê õàðàêòåðëè
îëóá, öçâè ÿëàìÿòëÿðèí àðòìàñû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Õÿñòÿëÿð äàèìà éîð-
üóí ýþðöíöð, áèð ñûðà éàääàø ïîçóíòóëàðû àøêàð åäèëèð.
Óøàãëàðäà êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí

õöñóñèééÿòëÿðè
Óøàãëàð àðàñûíäà (õöñóñÿí 3—7 éàøëàðäà) ìÿèøÿò âÿ éà íÿãëèééàò òðàâ-
ìàëàðû òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð. Îíëàðäà êÿëëÿíèí ñÿðò ãèøàñûíûí çÿäÿëÿíìÿñè
ùàëëàðû áþéöêëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. Òðàâìàëàðà ìÿðóç ãàëàí
êè÷èê éàøëû âÿ êþðïÿ óøàãëàðûí êÿëëÿ ñöìöêëÿðèíèí, áåéèí ìàääÿñèíèí çÿäÿ-
ëÿíìÿñè òÿìàéöëö äàùà éöêñÿê îëóð. Áó, ñöìöêëÿðèí âÿ îíëàðûí áèðëÿøìÿ-
ëÿðèíèí ùÿëÿ çÿèô îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ,
êÿëëÿíèí çÿäÿëÿíìÿñè çàìàíû îúàãëû ÿëàìÿòëÿðèí îëìàìàñû, éà äà ÷îõ çÿ-
èô îëìàñûäûð. Áó äà ãàáûã ôóíêñèéàëàðûíûí òàì äèôåðåíñàñèéà îëóíìàìàñû,
êÿëëÿ ñöìöêëÿðèíèí ùÿðÿêÿòëèëèéè âÿ ñöìöêëÿðàðàñû áîøëóãëàðûí âàðëûüû èëÿ
ÿëàãÿäàðäûð.
Áþéöêëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã óøàãëàðäà ÿí àüûð òðàâìàëàðäà áåëÿ äöøöí-
úÿíèí êîáóä ïîçóëìàñû, äåìÿê îëàð êè, ðàñò ýÿëèíìèð. ßâÿçèíäÿ èñÿ äöøöí-
úÿíèí êåéëÿøìÿñè, ñöñòëöê, éóõóúóëëóã, ùÿðÿêè íàðàùàòëûã, òåç-òåç ãóñìà
êèìè ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áÿçè ùàëëàðäà ùÿéàòè ÿùÿìèééÿòëè ìÿð-
êÿçëÿðèí çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áèð ñûðà íåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷û-
õûð. Áåéèíäàõèëè ùåìàòîìàíûí îëìàñû õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíè äàùà
äà ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð. Áó çàìàí äöøöíúÿíèí êîáóä ïîçóëìàìàñû, õÿñòÿíèí
éóõóëó îëìàñû, òðàâìàíûí èëê ýöíëÿðè öìóìè ùàëûí ÷îõ äà àüûð îëìàìàñû,
çÿäÿíèí àüûðëûüû ùàããûíäà äöçýöí òÿñÿââöð éàðàòìàüà èìêàí âåðìèð. Áåëÿ

ùàëëàðäà áèð íå÷ÿ ýöí êå÷äèêäÿí ñîíðà õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíèí êÿñêèí äÿéèø-
ìÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð. Äöøöíúÿ êîìà âÿçèééÿòèíÿäÿê ïîçóëóð, áèð ñûðà ùÿ-
éàò ÿùÿìèééÿòëè ôóíêñèéàëàð, î úöìëÿäÿí, òÿíÿôôöñ, öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíè
èäàðÿ åäÿí ìÿðêÿçëÿðèí ôóíêñèéàñû äà ïîçóëà áèëÿð. Äèàãíîçó äÿãèãëÿøäèð-
ìÿê ìÿãñÿäèëÿ êëèíèê ìöøàùèäÿëÿðëÿ éàíàøû ìöàñèð îáéåêòèâ òÿäãèãàò ìå-
òîäëàðûíäàí åõîåíñåôàëîãðàôèéà, êîìïéóòåð òîìîãðàôèéà âÿ ñ.-äÿí èñòèôàäÿ
åòìÿê ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
Óøàãëàðäà êîìïåíñàòîð áÿðïà ñèñòåìèíèí ýöúëö îëìàñûíà áàõìàéàðàã
òðàâìà êå÷èðìèø óøàãëàðà úèääè éàíàøìàëû, ìöàëèúÿ äöçýöí âÿ éóáàíìà-
äàí òÿøêèë åäèëìÿëèäèð. Àüûð êÿëëÿ òðàâìàñû êå÷èðìèø óøàãëàð àðàñûíäà åïè-
ëåïñèéà, ÿãëè ãàáèëèééÿòèí èíêèøàôäàí ãàëìàñû, íåâðîçàáÿíçÿð, ïñèõîïàòà-
áÿíçÿð ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à ñ û . Êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðû-
íûí äèàãíîçó àíàìåñòèê ìÿëóìàòëàð, òðàâìàíûí îëìàñûíû ýþñòÿðÿí êëèíèê
ÿëàìÿòëÿð, ïàðàêëèíèêè-ëàáîðàòîð ìöàéèíÿëÿð: ÅÅÃ, ÅõîÅÃ, êîìïéóòåð òî-
ìîãðàôèéà, ïíåâìî ÅÅÃ, àíýèîãðàôèéà, êðàíèîãðàôèéà, ùàðàì èëèéèí ñåðîëî-
æè ìöàéèíÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿéèí åäèëèð. Íåâðîïàòîëîã, íåéðîúÿððàù äà õÿñòÿ-
íè ìöàéèíÿ åäèá ìÿñëÿùÿò âåðìÿëèäèð. Òðàâìàíûí êÿñêèí äþâðöíäÿ õÿñòÿ-
íèí âÿçèééÿòèíèí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíèí áþéöê ÿùÿìèééÿòè âàðäûð.
Éöíýöë òðàâìàëàð çàìàíû, àäÿòÿí, èíñòðóìåíòàë ìöàéèíÿëÿðÿ âÿ úÿððàùè
ìöäàõèëÿéÿ åùòèéàú îëìóð.
Òðàâìàäàí õåéëè, áèð èë âÿ äàùà ÷îõ ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà ìåéäà-
íà ÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàðû àøêàð åòìÿê âÿ îíëàðû áèð ñûðà äèýÿð ïñèõè ïîçóí-
òóëàðäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê î ãÿäÿð äÿ àñàí äåéèë. Õÿñòÿëèéè, ÿñàñ åòèáàðèëÿ åí-
äîýåí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðëÿ, àôôåêòèâ âÿ èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçëàðëà äèôåðåíñèà-
ñèéà åòìÿê òÿëÿá îëóíóð. Òðàâìàäàí óçóí èëëÿð ñîíðà áàø âåðÿí ïñèõîòèê
âÿçèééÿòè, àäÿòÿí, áàøãà àìèëëÿðëÿ: èíôåêñèéàëàð, èíòîêñèêàñèéà èëÿ éîðüóí-
ëóã âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèðëÿð.
Òðàâìàíûí èëêèí ìÿðùÿëÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí äöøöíúÿíèí, íÿáçèí,
àðòåðèàë òÿçéèãèí, ãàí äþâðàíûíûí ïîçóëìàñûíû, áàéûëìà èëÿ ãàðûøäûðìàã
îëàð. Êîììîñèéàëàð çàìàíû âåýåòàòèâ-äàìàð, âåñòèáóëéàð âÿ ùèïåðòåíçèéà
ÿëàìÿòëÿðè èëÿ éàíàøû ùàðàì èëèê ìàéåñèíäÿ çöëàëûí àðòìàñû âÿ ÅÅÃ-äÿ ìö-
âàôèã äÿéèøèêëèêëÿð àøêàð åòìÿê ìöìêöíäöð. Êÿñêèí òðàâìàòèê ïñèõîçëàð,
áèð ãàéäà îëàðàã, äöøöíúÿíèí ïîçóëìàñû èëÿ áàøëàéûð.
Òðàâìàòèê ïñèõîçëàðû øèçîôðåíèéàäàí, àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðäàí òÿúðèä
åäÿðêÿí õÿñòÿëèéèí äèíàìèêàñûíà äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð. Áåéíèí öçâè
ïàòîëîýèéàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí àïàòèê-àáóëèê, äèñôîðèéà, ùàëëöñè-
íàòîð-ñàéûãëàìà ñèíäðîìëàðû öçâè ïîçóíòóëàð ôîíóíäà ýåòñÿ äÿ åíäîýåí
ïñèõîçëàð ö÷öí õàñ îëàí ñïåñèôèêëèéÿ âÿ äèíàìèêàéà ìàëèê îëìóð. Òðàâìà-
òèê ïñèõîçëàð çàìàíû õÿñòÿëèê þçöíö óçóíìöääÿòëè àñòåíèéà, ïñèõîïàòàáÿí-

çÿð, òñèêëîòèìèê ÿëàìÿòëÿðëÿ áöðóçÿ âåðèð. Àñòåíèéà íÿèíêè ïñèõîçäàí ÿâ-
âÿë, ùÿì äÿ ïñèõîçóí ýåäèøè áîéó äàèìè ñèíäðîì êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.
Òðàâìàòèê ïñèõîçëàðû áÿçÿí èñòåðèéà ïñèõîçóíäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûì
ýÿëèð. Èñòåðèéà ö÷öí õàðåêòåðèê îëàí ïàðîêñèçìëÿðèí îëìàìàñû, ëàë-êàðëûüûí
òîòàë õàðàêòåðè, åøèòìÿ âÿ íèòãèí ïîçóëäóüó ùàëäà îõóìà âÿ éàçìà ãà-
áèëèééÿòèíèí ñàõëàíûëìàñû ïñèõîçóí òðàâìà ìÿíøÿëè îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ÿëà-
ìÿòëÿðäÿíäèð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ èñòåðèéà çàìàíû èñòåðèê õàñèééÿòèí âÿ õÿñ-
òÿëèéèí àíàìíåçèíäÿ ìåõàíèêè òðàâìàíûí îëìàìàñû äèàãíîçó àñàíëàøäûðàí
ìÿëóìàòëàðäûð.
Òðàâìàòèê åïèëåïñèéàíûí ñïåñèôèê õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ (äàèìà àðòàí ïñèõè
ÿëàìÿòëÿðèí îëìàñû) ôÿðãëÿíÿí ýåíóèí åïèëåïñèéàäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê êèôà-
éÿò ãÿäÿð òÿúðöáÿñè îëàí ùÿêèì ö÷öí ÷ÿòèí îëìóð. Òðàâìàòèê åïèëåïñèéà
çàìàíû éîðüóíëóãäàí øèêàéÿò åòìÿ, ÿìÿê ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè, òðàâìà
òèïëè ëîêàë àüûë çÿèôëèéèí îëìàñû õàðàêòåð ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Áöòöí òÿñàäöô-
ëÿðäÿ àøêàð åäèëÿí öçâè íåâðîëîæè ñèíäðîì ìöùöì äèàãíîñòèê ÿùÿìèééÿòÿ
ìàëèêäèð.
Ïàòîýåíåç âÿ ïàòîëîæè-àíàòîìèê äÿéèøèê-
ë è ê ë ÿ ð . Êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõè ïî-
çóíòóëàð áèëàâàñèòÿ áåéèí òîõóìàñûíà îëàí òÿñèð âÿ ãàíñûçìà èëÿ ÿëàãÿäàð-
äûð. Íÿòèúÿäÿ áåéèí ãàí äþâðàíû, êÿëëÿäàõèëè ëèêâîð ìöáàäèëÿñè, ìåäèàòîð
ÿëàãÿ âÿ åíåðæè ìöáàäèëÿñè ïîçóëóð, ùåìàòîåíñåôàëèòèê áàðéåðèí êå÷èðèúèëè-
éèíÿ õÿëÿë ýÿëèð, áåéèí ìàääÿñèíèí þäåìè âÿ êÿëëÿäàõèëè ùèïåðòåíçèéà ìåé-
äàíà ÷ûõûð. Êÿñêèí äþâðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí àíàòîìèê äÿéèøèêëèêëÿð, ìåõà-
íèêè çÿäÿëÿíìÿ âÿ áåéèí òîõóìàñûíûí þäåìè èëÿ øÿðòëÿíèð. Áó çàìàí ñèíèð
ùöúåéðÿëÿðèíèí øèøìÿñèíèí, íåéðîíîôàýèéà, òîõóìàëàðûí äåýåíåðàñèéàñûíû,
ãëèéàäà áÿçè äÿéèøèêëèêëÿðèí îëìàñûíû ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Êîíòóçèéàëàð
çàìàíû áåéèí ãèøàñûíäà, áåéèí ãàáûüûíäà, òÿê-òÿê ùàëëàðäà èñÿ àü ìàääÿäÿ
íþãòÿâàðè ãàíñûçìàëàð àøêàð åòìÿê îëóð. Çÿðáÿ íàùèéÿñèíäÿ áåéèí ìàääÿ-
ñè áó âÿ éà áàøãà ùÿúìäÿ çÿäÿëÿíÿ áèëÿð. Ãàí äþâðàíûíûí ïîçóëìàñû íÿ-
òèúÿñèíäÿ áåéèí ìàääÿñèíäÿ éóìøàëìà ïðîñåñè ýåäèð.
Êÿñêèí äþâðäÿ ïñèõè ïîçóíòóëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû áèëàâàñèòÿ ùåìî-
äèíàìèêàíûí ïîçóëìàñû âÿ ùèïîêñèéà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Áó çàìàí éåðëè
ãàí äàìàðëàðûíûí ïðîëèôåðàòèâ äÿéèøèêëèéè áåéèí òîõóìàñûíûí þäåìèíÿ ñÿ-
áÿá îëóð. Áó âÿçèééÿò 2—3 ýöíäÿí ñîíðà òÿäðèúÿí ñîðóëìàãëà àçàëûð, èêèí-
úè ùÿôòÿíèí ñîíóíàäÿê òàìàìèëÿ éîõ îëóð. Éóõàðûäà ãåéä åäèëäèéè êèìè,
áåéèí ìàääÿñèíèí òðàâìàòèê çÿäÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ñèíàïñëàðûí ìàääÿ-
ëÿð ìöáàäèëÿñè âÿ îíëàðûí àðàñûíäà èìïóëñëàðûí þòöðöëìÿñè ïîçóëóð. Áó èñÿ,
þç íþâáÿñèíäÿ, ðåòèêóëéàð ôîðìàñèéàíûí, áåéèí ñöòóíóíóí âÿ ùèïîòàëàìó-
ñóí íîðìàë ôóíêñèéàëàðûíûí ïîçóëìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð.
380
Òðàâìàíûí óçàã äþâðëÿðèíäÿ ãåéä åäèëÿí ïàòîìîðôîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð

áÿðïà îëóíóð, áó äà õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíèí éàõøûëàøìàéà äîüðó
äÿéèøìÿñèíäÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Òðàâìà íÿòèúÿñèíäÿ áåéèí òîõóìàñû
úèääè çÿäÿëÿíÿðñÿ, ùöúåéðÿëÿðèí òàìëûüûíûí ïîçóëìàñû áàø âåðÿðñÿ, çÿäÿ
éåðèíäÿ ÷àïûã âÿ áèðëÿøäèðèúè òîõóìà åëåìåíòëÿðèíèí èíêèøàô åòìÿñè ìöì-
êöíäöð. Áÿçè ùàëëàðäà êèñòàëàð, áåéèí ãèøàñûíûí ãàëûíëàøìàñû âÿ õðîíèê
àðàõíîèäèò êèìè ùàëëàð äà èíêèøàô åäèð. Êè÷èê íþãòÿâàðè ãàíñûçìàëàð, áåéèí
ìàääÿñèíèí éóìøàëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð áåéèí ãàáûüûíûí ãûðûøëàðûíû ÿùàòÿ
åäÿðñÿ, áó õðîíèê äàâàì åäÿí ïñèõè ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëóð.
Ì ö à ë è ú ÿ â ÿ ð å à á è ë è ò à ñ è é à . Çÿäÿëÿíìÿíèí àüûðëûã äÿ-
ðÿúÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí ìöàëèúÿ òàêòèêàñû áèð ñû-
ðà ìöòÿõÿññèñëÿðèí: íåéðîúÿððàù, ñòîìàòîëîã, îòîëàðèíãîëîã, ïñèõèàòð âÿ á.-
íûí áèðýÿ úÿëá îëóíìàñû èëÿ àïàðûëìàëûäûð. Ìöàëèúÿ ìöìêöí ãÿäÿð òåç,
ùÿòòà õÿñòÿõàíàéà ÷àòäûðûëìàçäàí ÿââÿë áàøëàíìàëû, áåéèí ãàí âÿ ëèêâîð
äþâðàíûíûí íîðìàëëàøìàñû, áåéèí þäåìèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäè äàøû-
éàí áöòöí òÿäáèðëÿð ýþðöëìÿëèäèð. À÷ûã çÿäÿëÿíìÿëÿð çàìàíû èíôåêñèéà âÿ
÷èðêëÿíìÿíèí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð. Õÿñòÿ ñòàñèîíàðà ÷àòäûðûëäûãäàí ñîíðà
úèääè éàòàã ðåæèìè, òàì ñàêèòëèê òÿìèí îëóíìàãëà, èëê íþâáÿäÿ, íåéðîúÿððà-
ùûí âÿ éà íåéðîòðàâìàòîëîãóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè áàø-
ëàíìàëûäûð. Õÿñòÿíè éàõûí 7—14 ýöí ìöääÿòèíäÿ íàðàùàò åòìÿê, éàòàã ðå-
æèìèíè ïîçìàã îëìàç.
Êÿëëÿäàõèëè òÿçéèã éöêñÿê îëàðñà ìöòëÿã, åùòèéàòëà (äàìúûâàðè) ùàðàì
èëëèê ìàéåñè áóðàõûëìàëûäûð. Èìêàí äàõèëèíäÿ ÅÅÃ, êîìïéóòåð òîìîãðàì-
ìàñû, êÿëëÿäàõèëè ãàí äþâðàíûíûí âÿçèééÿòè þéðÿíèëìÿëèäèð. Òðàâìàäàí
ñîíðàêû ìÿðùÿëÿäÿ äåùèäðàòàñèîí òåðàïèéàéà áàøëàíìàëûäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ
âåíà äàõèëèíÿ 25%-ëè ìàãíåçèóì- ñóëôàò, 10%-ëè íàòðèóì-òèîñóëôàò, 1%-ëè
ëàçåêñ ìÿùëóëëàðû éåðèäèëìÿëèäèð. ßñàñ ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè áåéèí þäåìèíèí
ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà éþíÿëäèëìÿëèäèð. Ìàíèòîë, ãëèêîêîðòèêîèäëÿð, äåêà-
ìåòàçîí âÿ áó êèìè äèýÿð äÿðìàí ìàääÿëÿðèíäÿí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð.
Áåéèí þäåìèíèí âÿ êÿëëÿäàõèëè ùèïåðòåíçèéàíûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí íåé-
ðîúÿððàùèééÿ (íåéðîòðàâìàòîëîýèéà) øþáÿëÿðèíäÿ áåéíèí éàí ìÿäÿúèêëÿðè-
íèí óçóíìöääÿòëè êàòåòåðèçàñèéàñûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Àðòåðèàë âÿ
êÿëëÿäàõèëè òÿçéèãÿ íÿçàðÿò åòìÿêëÿ áàðáèòóðàòëàð èøëÿäèëèð. Òÿçéèãèí åíìÿ-
ñè çàìàíû âåíà äàõèëèíÿ äàìúû øÿêëèíäÿ 500 ìë-äÿê 5%-ëè ãëöêîçà ìÿùëó-
ëó éåðèòìÿê ìÿñëÿùÿòäèð. Áÿçè ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðè âÿ âåýåòàòèâ ïî-
çóíòóëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ òðàíêâëèçàòîðëàðäàí (ñåäóêñåí, ðåëà-
íèóì, ôåíàçåïàì, òðèîêñàçèí) èñòèôàäÿ åäèëèð. Äöøöíúÿ ïîçóíòóëàðû âÿ ïñè-
õîìàòîð îéàíìà îëàðñà âåíà äàõèëèíÿ âÿ éà ÿçÿëÿéÿ àìèíàçèí, ñåäóêñåí,
òèçåðòñèí âÿ ñ. ìàääÿëÿð éåðèòìÿê îëàð. Ùàëëöñèíàòîð-ñàéûãëàìà ÿëàìÿòëÿðè
âàðñà äèýÿð íåéðîëåïòèêëÿðäÿí (ùàëîïåðèäîë, òðèñåäèë, òðèôòàçèí) èñòèôàäÿ îëó-
Íåâðîòèê, ñòðåññëÿ ÿëàãÿäàð âÿ ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð 381
íóð. Ùÿìèí ìàääÿëÿðè áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà ïåð îñ âåðìÿê ìÿñëÿùÿòäèð.
Úÿíýîëìà ÿëàìÿòëÿðè, î úöìëÿäÿí, ïàðîêñèçìëÿð ãåéä îëóíàðñà, ìöâàôèã
äÿðìàí ìàääÿëÿðè: áåíçîíàë, äèôåíèí, äåïàêèí, ëóìèíàë+êîôåèí ãàðûøûüû âÿ
ñ. òÿòáèã åäèëìÿëèäèð.
Òðàâìàíûí óçàã äþâðëÿðèíäÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿê ïñèõîíåâðîëîæè ïîçóíòó-
ëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ ìöàëèúÿ óçóíìöääÿòëè, áöòöí ÿëàìÿòëÿð
àðàäàí ãàëäûðûëàíà ãÿäÿð àïàðûëìàëûäûð. Êÿëëÿ òðàâìàñû êå÷èðìèø øÿõñëÿð
òÿãðèáÿí 10—12 èë ùÿêèì íÿçàðÿòè àëòûíäà îëìàëû, ëàçûì ýÿëäèêäÿ ïðîôèëàê-
òèê ìöàëèúÿ ãÿáóë åòìÿëèäèðëÿð. Áÿðïà äþâðöíäÿ öìóìè ìþùêÿìëÿíäèðèúè
ìàääÿëÿðäÿí âÿ ôèçèîòåðàïåâòèê òÿäáèðëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí, êóðîðò àìèëëÿ-
ðèíäÿí, êè÷èê òðàíêâëèçàòîðëàðäàí, íîîòðîï ìàääÿëÿðäÿí, âèòàìèí ïðåïàðàò-
ëàðûíäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíìàëûäûð. Õÿñòÿëÿðÿ ìöâàôèã ïÿùðèç: äóç âÿ ìà-
éå ãÿáóëóíóí àçàëäûëìàñû, éöíýöë èøÿ êå÷ìÿ, èñòèðàùÿò âÿ éóõó ðåæèìèíÿ
ðèàéÿò åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàñû êå÷èðìèø øÿõñëÿðèí ìÿùêÿìÿ åêñïåðòèçàñû õåéëè
÷ÿòèíëèê òþðÿäÿí òÿñàäöôëÿðäÿíäèð. Òðàâìà êå÷èðìèø àäàìëàðûí ïñèõè ùàëû
àñòåíèéà, ïñèõîïàòàáÿíçÿð âÿ éà íåâðîçàáÿíçÿð ñèíäðîìëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
îëàðñà îíëàð àíëàãëû ñàéûëûð âÿ åòäèêëÿðè úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí ìÿñóëèé-
éÿò äàøûéûðëàð. Àíëàãñûç î øÿõñëÿð ñàéûëà áèëÿð êè, òðàâìàäàí ñîíðà íÿçÿðÿ-
÷àðïàí àüûë çÿèôëèéè þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ãèéìÿò âåðÿ áèëìÿñèíè ÷ÿòèíëÿøäèðñèí
âÿ éà ìöìêöí îëìàñûí. Òðàâìàòèê ïñèõîç âÿ äèñôîðèéà ùàëû êå÷èðÿí, äö-
øöíúÿñè ïîçóëìóø øÿõñëÿð ìöâÿããÿòè àíëàãñûç ñàéûëûðëàð. Þç ùàëûíäàí ÷ûõ-
äûãäàí ñîíðà îíëàðûí àíëàãëû îëìàñû ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëìÿëèäèð. Àíëàãñûç ñà-
éûëàí âÿ úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè åòìèø øÿõñëÿð ìÿúáóðè ìöàëèúÿéÿ ýþíäÿðèëèð-
ëÿð.
Êÿëëÿ òðàâìàñû êå÷èðìèø âÿ ìöõòÿëèô öçâè, ùÿì÷èíèí ïñèõè ïîçóíòóñó
îëàí øÿõñëÿð ùÿðáè õèäìÿòäÿí éà áèðäÿôÿëèê, éöíýöë ùàëëàðäà èñÿ ãèñìÿí
àçàä åäèëèðëÿð.
ßìÿê åêñïåðòèçàñû, éÿíè ÿëèëëèê äÿðÿúÿñè õÿñòÿíèí âÿçèééÿòèíÿ ÿñàñÿí
òÿéèí åäèëèð. Êÿëëÿ òðàâìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ðóùè-ÿñÿá ïîçóíòóëàðûíà ìÿðóç
ãàëàí øÿõñëÿðèí 80%-ÿ ãÿäÿðè ÿëèëëèéÿ ýþðÿ òÿãàöä àëàíëàðäûð.
ÕÛÕ ÔßÑÈË
ÍÅÂÐÎ ÒÈÊ , ÑÒÐÅÑÑËß ß ËÀÃ ß ÄÀÐ

Âß ÑÎ Ì À ÒÎ Ô Î ÐÌ Ï Î ÇÓÍÒÓËÀÐ
ßââÿëëÿð áöòöí äÿðñëèê âÿ ìîíîãðàôèéàëàðäà «Íåâðîçëàð» àäû àëòûíäà
òÿñâèð åäèëÿí ñèíèð ñèñòåìèíèí ôóíêñèîíàë õÿñòÿëèêëÿðè ìöàñèð áàõûìäàí õåé-
ëè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Áåëÿ êè, íåâðîç (âÿ éà íåâðîçëàð) òåðìè-
íè òÿñíèôàò ìÿçìóíó áàçà àíëàéûøû êèìè òÿãäèì åäèëèð. Åëìè, òàðèõè âÿ ïñè-
õîëîæè úÿùÿòäÿí éàíàøäûãäà íåâðîòèê, ñòðåññëÿ ÿëàãÿäàð âÿ ñîìàòîôîðì ïî-
çóíòóëàð, èëê íþâáÿäÿ, ïñèõîëîæè ñàðñûíòûíûí íÿòèúÿñè êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.
ßââÿëëÿð ìþâúóä îëìóø òÿñíèôàòëàðûí âÿ òåðìèíëÿðèí òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàë-
ìàãëà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøàã.
Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí ùàçûðëàéûá òÿãäèì åòäèéè õÿñòÿëèêëÿ-
ðèí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòûíûí Õ áàõûøûíà (1992) ãÿäÿð íåâðîçëàðà ñèíèð ñèñòå-
ìèíèí ôóíêñèîíàë ïîçóíòóñó íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí, ìöõòÿëèô ñèíèð-
ïñèõè ÿëàìÿòëÿðëÿ, î úöìëÿäÿí, åìîñèîíàë äàâàìñûçëûã, ôèçèêè âÿ ïñèõè éîð-
üóíëóã, ñîìàòèê øèêàéÿòëÿð âÿ áàøãà áó êèìè ïàòîëîæè ùàëëàðëà òÿçàùöð åäÿí
õÿñòÿëèêëÿð àèä åäèëèðäè. «Íåâðîç» òåðìèíè èëê äÿôÿ 1776-úû èëäÿ Øîòëàíäè-
éà ùÿêèìè Ó.Ãóëëåí òÿðÿôèíäÿí òÿêëèô åäèëìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðèí àõûðëàðûíà ãÿ-
äÿð áèð ñûðà ñîìàòèê, íåâðîòèê, ïñèõè âÿ äèýÿð õÿñòÿëèêëÿð íåâðîçëàð êèìè
òÿñâèð åäèëèðäè. Ô.Ïèíåë êàðëûüû, êîðëóüó, áàüûðñàã êå÷ìÿçëèéèíè, òåòàíóñ õÿñ-
òÿëèéèíè äÿ íåâðîç ùåñàá åäèðäè. Ì.Ðîìáåðã èñÿ ùÿòòà èôëèúëÿðè, áåéèí ñèôëè-
ñèíè, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí õÿñòÿëèêëÿðèíè äÿ íåâðîçëàð êèìè òÿãäèì åò-
ìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìèøäèð. Ýþðöíäöéö êèìè, ÕÛÕ ÿñðèí ñîíóíà ãÿäÿð ìöòÿ-
õÿññèñëÿð íåâðîçà, íåâðîòèê ïîçóíòóëàðëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí õÿñòÿëèê-
ëÿðè äÿ àèä åäèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, íåâðîç àíëàéûøû ìÿíøÿéè ìöõòÿëèô îëàí, ãàð-
ìàãàðûøûã õÿñòÿëèêëÿð éûüûíûíû ÿùàòÿ åäèðäè.
1904-úö èëäÿ àëìàí àëèìè Ï.Äöáóà áèðèíúè îëàðàã íåâðîç òåðìèíèíèí
äöçýöí åëìè òÿðèôèíè âåðäè. Î, íåâðîçëàðûí ÿñÿá ñèñòåìèíèí ôóíêñèîíàë ïî-
çóíòóëàðäàí îëìàñû êîíñåïñèéàñûíû èðÿëè ñöðäö. 1911-úè èëäÿ Ï.Æàíå íåâðîç-
ëàðûí éàðàíìàñûíäà ïñèõè òðàâìàëàðûí ðîëóíó ñöáóò åäÿðÿê ýþñòÿðäè êè, ñà-
äÿ ðåàêñèéàëàð (ïñèõîíåâðîëîæè ÿëàìÿòëÿð) äàùà ìöðÿêêÿá ðåàêñèéàëàðûí (àëè
ñèíèð ôÿàëèééÿòèíèí) ÷àòûøìàçëûüû, äàùà äîüðóñó, îíëàðûí òàðàçëûüûíûí ïîçóë-
ìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó èäåéàíû ìöäàôèÿ åäÿí Ï.Äöáóà (1912)
ùÿòòà «íåâðîç» òåðìèíèíèí «ïñèõîíåâðîç» òåðìèíè èëÿ ÿâÿç îëóíìàñûíû òÿê-
ëèô åòäè.
Äöáóà íåâðîç òåðìèíèíèí ìàùèééÿòèíè î äþâð ö÷öí äàùà ìöíàñèá òÿ-

ëÿáëÿð ÿñàñûíäà èçàù åòäèêäÿí ñîíðà äà ìÿñÿëÿéÿ òàì àéäûíëûã ýÿòèðèëìÿ-
äè. Åëÿ ùÿìèí èëëÿðäÿí éåíè-éåíè íåâðîç ôîðìàëàðû òÿñâèð åäèëìÿéÿ áàøëàäû:
öðÿê íåâðîçó, ìÿäÿ íåâðîçó, ãàðàúèéÿð íåâðîçó, ýþðìÿ íåâðîçó, úèíñè ôÿ-
àëèééÿò íåâðîçó âÿ è.à. Éàðàíìûø õàîñà — íåâðîç òÿëèìèíÿ áþéöê ðóñ ôèçèî-
ëîãó È.Ï.Ïàâëîâ åëìè äöçÿëèø âåðìÿéÿ ÷àëûøäû. Î, 1930-úó èëëÿðäÿ àëè ñèíèð
ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà áèðèíúè âÿ èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìëÿðè íÿçÿðèééÿñèíè èðÿëè
ñöðäö.
Á è ð è í ú è ñ è ã í à ë ñ è ñ ò å ì è í ÿ òÿáèÿòèí áèëàâàñèòÿ òÿñèðèí-
äÿí éàðàíàí ñèãíàëëàðû àèä åòäè. Áó ñèãíàë ñèñòåìè ùåéâàíàò àëÿìèíèí ñèíèð
ôÿàëèééÿòèíè õàðàêòåðèçÿ åäèð. Éåð êöðÿñèíäÿ èíñàí ïàïóëéàñèéàñû éàðàíàí-
äàí ñîíðà îíëàð àðàñûíäà òÿáèè ãûúûãëàðû ñþç âàñèòÿñèëÿ ÿâÿç åäÿí èêèíúè ñèã-
íàë ñèñòåìè éàðàíìûøäûð. Áó ùàäèñÿ èíñàí áåéíèíèí éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòè-
íè îëäóãúà ýöúëÿíäèðäè. Áèð íå÷ÿ ñÿñ ãûúûüû (ñþç) éöçëÿðëÿ, ìèíëÿðëÿ òÿáèÿò
ùàäèñÿëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðÿ áèëÿð.
È ê è í ú è ñ è ã í à ë ñ è ñ ò å ì è èíñàíûí òÿôÿêêöð ïðîñåñè èëÿ ÿëà-
ãÿäàðäûð. È.Ï.Ïàâëîâ èíñàíëàðäà èêè ñèãíàë ñèñòåìè èëÿ áàüëû ö÷ àëè ñèíèð ôÿà-
ëèééÿòè òèïè ôÿðãëÿíäèðìèøäè:
Û Áÿäèè òèï — áèðèíúè ñèãíàë ñèñòåìè èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìè öçÿðèíäÿ öñòöí-
ëöê òÿøêèë åäèð.
ÛÛ Òÿôÿêêöð òèïè — èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìè áèðèíúè ñèãíàë ñèñòåìè öçÿðèíäÿ
öñòöíëöê òÿøêèë åäèð.
ÛÛÛ Îðòà òèï — ùÿð èêè ñèãíàë ñèñòåìèíèí áÿðàáÿð èíêèøàô åòäèéè, áèð-áèðëÿ-
ðèíè òàìàìëàìàã — ùàðìîíèéà éàðàòìàã ãàáèëèééÿòè îëàí òèïëÿðäèð.
Ïàâëîâ áó íÿçÿðèééÿ ÿñàñûíäà ùÿð áèð òèïÿ ìÿõñóñ ìöõòÿëèô íåâðîçëà-
ðûí áàø âåðìÿñèíè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Áåëÿ êè, ñèíèð ñèñòåìèíèí ôóíêñè-
îíàë ïîçóíòóëàðû áàø âåðäèêäÿ áÿäèè òèïëÿðäÿ èñòåðèéà íåâðîçó, òÿôÿêêöð òè-
ïèíÿ ìÿõñóñ îëàí øÿõñëÿðäÿ ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçó, îðòà òèïÿ ìÿíñóá îëàí-
Ýåíåðàëèçÿ îëóíìóø ùÿéÿúàí ïîçóíòóñó
n ßùàòÿñèíäÿ ÿøéàëàðûí ÷îõëóüóí äàí íàðàùàòëûã

êå÷èðìÿê
n Ãîðõóëó ùàäèñÿëÿðèí îëà áèëÿúÿéèíäÿí íàðàùàòëûã
n Ôèçèêè ÿëàìÿòëÿð:
- Áàø àüðûñû
- Ùÿðÿêè íàðàùàòëûã
- ßçÿëÿ ýÿðýèíëèéè
- Öìóìè áÿäÿí íàðàùàòëûüû
Ïàíèê äàèðÿñè
Áàøëàíüûú ñòèìóëó
äàõèëè âÿ éà õàðèúè
2 òÿùëöêÿ ùèññè
re
ng
ñÿùâ èçàùåòìÿ Ïàíèê ùöúóìóí ãîðõóñó
áÿäÿí ùèññèéàòëàðû
Äèýÿð ñòèìóëëàð (êîôåèí, àëêîãîë,

ñåêñ, ìÿíôè åìîñèéàëàð)
Ñõåì 10. Ïàíèê (âàùèìÿëè) ùöúöì
ëàðäà èñÿ íåâðàñòåíèéà íåâðîçó èíêèøàô åäèð. È.Ï.Ïàâëîâ þç êîíñåïñèéàñûíû

ùåéâàíëàð öçÿðèíäÿ àïàðäûüû åêïåðèìåíòëÿðèíäÿ ñöáóòà éåòèðìÿéÿ ÷àëûøäû
âÿ áó ñàùÿäÿ õåéëè ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðÿ íàèë îëäó. Èíñàíëàðà ýÿëäèêäÿ èñÿ áó
êîíñåïñèéàéà áèð ãÿäÿð ôÿðãëè éàíàøìàã ëàçûìäûð.
ÕÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã È.Ï.Ïàâëîâ âÿ îíóí àðäûúûëëàðû èëÿ
éàíàøû ãÿðá àëèìëÿðè äÿ íåâðîçëàðûí ìÿíøÿéè ùàããûíäà úèääè åëìè àõòàðûø-
ëàð åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ç.Ôðåéä íåâðîçëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà íàìÿëóì ñÿáÿáëÿðÿ äåéèë,
êîíêðåò åòèîëîæè àìèëëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿ öñòöíëöê âåðèðäè. Î ãåéä
åäèðäè êè, íåâðîç êèìè ãÿáóë åäèëÿí õÿñòÿëèêëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí ñûðô ïñèõî-
ëîæè ñÿáÿáëÿðè âàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, î, íåâðîçëàðûí áèð ÷îõ âàðèàíòûíû, ìÿ-
ñÿëÿí, èñòåðèéàíû, ùÿéÿúàí ðåàêñèéàëàðûíû âÿ ñàðûøàí ùàëëàðû ïñèõîíåâðîçëàð
àäëàíäûðìàüû òÿêëèô åòìèøäè. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ãÿðá ìöòÿõÿññèñëÿðè áöòöí
íåâðîçëàðû ïñèõîíåâðîçëàð àäëàíäûðìàüà áàøëàäûëàð. Íåâðîçëàðûí ìåéäàíà
÷ûõìàñûíäà øÿõñèééÿòèí ðîëóíà äà õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðèëèðäè. Åëÿ ùÿìèí
èëëÿðäÿí èøëÿäèëÿí «íåâðîòèê õàðàêòåð» àíëàéûøû Ôðåéäèí òÿøÿááöñö èëÿ ìåé-
äàíà ÷ûõìûøäûð.
Áÿçè àëìàí àëèìëÿðè (Éàñïåðñ, Øíàéäåð) íåâðîçó øÿõñèééÿòèí ñàðñûíòû-
éà àíîðìàë ðåàêñèéàñû ùåñàá åäèðäè. Éóõàðûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí àëèìëÿðèí ôè-
êèðëÿðè èëÿ ðàçûëàøñàã íåâðîçëàðû íîçîëîæè ôîðìà — ìöñòÿãèë õÿñòÿëèêëÿð êè-

ìè äåéèë, ïàòîëîæè åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàð êèìè ãÿáóë åòìÿëèéèê. Ìÿñÿëÿéÿ
àéäûíëûã ýÿòèðìÿê ö÷öí àéðû-àéðû íåâðîòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ íåâðîòèê ñèíäðîìëàð
àðàñûíäà öìóìè âÿ õöñóñè úÿùÿòëÿðè àéûðä åòìÿëèéèê. Ìÿëóì îëäóüó êèìè
àéðû-àéðû íåâðîòèê ÿëàìÿòëÿð áèð ÷îõ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ äÿ ìöøàùèäÿ åäè-
ëèð. Íåâðîòèê ñèíäðîìëàð èñÿ àéðû-àéðû ÿëàìÿòëÿðèí ñïåñèôèê êîìáèíàñèéàñû
êèìè éàëíûç íåâðîçëàðäà ìöøàùèäÿ åäèëèð. ßëáÿòòÿ, áó áàõûøëà ðàçûëàøìàìàã
äà îëàð. Ìÿñÿëÿí, èïîõîíäðèê âÿ éà äåïåðñîíàëèçàñèéà ñèíäðîìëàðûíûí éàë-
íûç íåâðîçëàðà ìÿõñóñ îëìàñûíû ùå÷ êÿñ èíêàð åäÿ áèëìÿç. Ýþðöíäöéö êè-
ìè, íåâðîç òåðìèíè èëÿ ÿëàãÿäàð åëìè ìöáàùèñÿëÿð ùÿëÿ äÿ ùÿëëîëóíìàìûø
ãàëûð. Áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ ìÿãáóë ñàéûëàí îäóð êè, «íåâðîç» ñþçö ö÷
áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí áèð àíëàéûø êèìè ýåíèø éàéûëìûø-
äûð âÿ îíäàí àñàíëûãëà èìòèíà åòìÿê ìöìêöí îëìàéàúàãäûð. Íåâðîçëàð
ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ö÷ ÿñàñ ÿëàìÿòëÿð áóíëàðäûð:
1) Îíëàðûí ùàìûñû ôóíêñèîíàë ïîçóíòóëàð îëóá ùå÷ áèð öçâè äÿéèøèêëèê-
ëÿð éàðàòìûð.
2) Îíëàðûí ùå÷ áèðèíäÿ ïñèõîç ÿëàìÿòëÿðè ìöøàùèäÿ îëóíìóð. Âÿçèé-
éÿòëÿðèíèí íÿ äÿðÿúÿäÿ àüûð îëìàñûíà áàõìàéàðàã ÿòðàôäàêûëàðà íîðìàë
ìöíàñèáÿò, åéíè çàìàíäà îíëàðû ÿùàòÿ åäÿí àäåêâàò ÿëàãÿëÿðè ïîçóëìóð.
3) Þç âÿçèééÿòëÿðèíè äöøöíúÿëè ñóðÿòäÿ äÿðê åòìÿëÿðèíÿ âÿ õÿñòÿëèê
ÿëàìÿòëÿðèíÿ ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿò ñàõëàíûëûð.
Íåâðîòèê ïîçóíòóëàðûí àéðû-àéðû êëèíèê âàðèàíòëàðûíû íÿçÿðäÿí êå÷èð-
ìÿçäÿí ÿââÿë, ìöùöì áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð. Íåâðîç-
ëàðû òÿäãèã åäÿí àëèìëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ùåñàá åäèðëÿð êè, íåâðîòèê ïîçóíòó-
ëàð àüûðëûã äÿðÿúÿñèíÿ ýþðÿ ö÷ ñÿâèééÿäÿ òÿñàäöô åäèëèð: 1) àéðûúà ÿëàìÿò
êèìè; 2) êè÷èêùÿúìëè íåâðîòèê ïîçóíòó êèìè âÿ 3) ñïåñèôèê íåâðîòèê
ñèíäðîì êèìè. Àéðû-àéðû íåâðîòèê ÿëàìÿòëÿð àðà-ñûðà ÿêñÿð àäàìëàðäà ìö-
øàùèäÿ îëóíàí ùàëäûð. Þòÿðè õàðàêòåð äàøûéàí áó ÿëàìÿòëÿð áÿçÿí ùÿêèìèí
êþìÿéè îëìàäàí äà áÿðïà îëóíóð. Öìóìè ïðàêòèêà èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿêèì-
ëÿðèí òÿúðöáÿñèíäÿ áåëÿ ùàëëàðà îëäóãúà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Êè÷èê íåâðîòèê
ðåàêñèéàëàðà âÿ éà ãûñàìöääÿòëè åìîñèîíàë ïîçóíòóëàðà èñÿ, ÿñàñÿí, òåðà-
ïåâòëÿðèí âÿ éà íåâðîëîãëàðûí òÿúðöáÿñèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ö÷öíúö òèï — äàùà
àüûð íåâðîòèê ïîçóíòóëàðû îëàí øÿõñëÿðÿ èñÿ ïñèõèàòðèéà òÿúðöáÿñèíäÿ ðàñò
ýÿëèíèð.
Åïèäåìèîëîæè òÿäãèãàòëàð áåëÿ ïîçóíòóëàðûí ÿùàëè àðàñûíäà éàéûëìàñûíû
òÿäãèã åäÿðÿê ìöÿééÿí åòìèøëÿð êè, òÿê-òÿê ðàñò ýÿëèíÿí éöíýöë íåâðîòèê
ÿëàìÿòëÿðÿ ÿùàëè àðàñûíäà 70—75% ùàëëàðäà, êè÷èê íåâðîòèê ïîçóíòóëàðà
15—25%, ñïåñèôèê íåâðîòèê ñèíäðîìëàðà èñÿ 8—12% ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð.
Áó ãðóïà àèä åäèëÿí õÿñòÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿðèí îë-
ìàñû ãåéä îëóíìàëûäûð: ùÿéÿúàí (òÿøâèø), íàðàùàòëûã, åìîñèîíàë ïîçóíòó,
éîðüóíëóã, ñîìàòèê øèêàéÿòëÿð. Áó ÿëàìÿòëÿðèí áèð íå÷ÿñèíèí åéíè çàìàí-

äà åéíè øÿõñäÿ ðàñò ýÿëìÿñè àðòûã õöñóñè ïñèõèàòðèéà éàðäûìû òÿëÿá åäÿí âÿ-
çèééÿò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð.
Òÿøâèøëè ùÿéÿúàí ïîçóíòóëàðû

Áó òèï íåâðîòèê ïîçóíòóëàðûí áàøëûúà úÿùÿòè ùÿéÿúàí âÿ ãîðõó ÿëàìÿò-
ëÿðèíèí ìöâàôèã øÿðàèò âÿ éà êîíêðåò ùàäèñÿ èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõìà-
ñûäûð. Ýÿðýèíëèê éàðàäàí ñÿáÿáëÿ ãàðøûëàøàí øÿõñ, èëê íþâáÿäÿ, îíó äÿðê åò-
ìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó ìöìêöí îëìàäûãäà ãîðõó, òÿøâèø âÿ äåïðåññèâ ùàëëàðû éà-
øàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð.
Êÿñêèí ôîðìàäà áàøëàéàí ùÿéÿúàí ïîçóíòóëàðû áèð ñûðà ïñèõîëîæè âÿ ñî-
ìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäèð. Ùÿéÿúàí ñèãíàëûíû ùèññ åäÿí õÿñòÿ þçöíö
íàðàùàò, ýÿðýèí ùèññ åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ùÿð ùàíñû çÿèô ãûúûã áåëÿ, ýöúëö ðå-
àêñèéà âåðÿ áèëÿð. Ùÿéÿúàí êå÷èðÿí áåëÿ øÿõñ ôèêðèíè áèð éåðäÿ úÿìëÿéÿ
áèëìèð, éàääàøûíûí ïèñëÿøìÿñèíäÿí, áàøûíäà êöò àüðûëàðäàí, öðÿê ñûõûíòûñûí-
äàí øèêàéÿòëÿíèð. Íÿáçèíèí ñöðÿòëÿíìÿñèíè âÿ éà öðÿêäþéöíòöñö ùèññ åäÿí
õÿñòÿ, öðÿê òóòìàñû áàø âåðÿúÿéèíè äöøöíÿðÿê ñÿáÿáñèç íàðàùàòëûã êå÷èð-
ìÿéÿ áàøëàéûð.
Õàðèúè ýþðöíöøëÿðè, èëê íþâáÿäÿ, ìèìèêàëàðû äÿéèøÿí áåëÿ õÿñòÿëÿðèí
äÿðèí èçòèðàá êå÷èðìÿëÿðè øöáùÿ äîüóðìóð. Ñèôÿòëÿðèíèí ðÿíýè àâàçûìûø,
ãàøëàðû ÷àòûëìûø ýþðöíÿí õÿñòÿ ÿòðàôû òåç-òåç ùÿéÿúàí âÿ ãîðõó èôàäÿ åäÿí
áàõûøëàðëà ñåéð åäèð. Áó çàìàí öç ÿçÿëÿëÿðèíèí ñÿéðèìÿñèíè ìöøàùèäÿ åò-
ìÿê ìöìêöíäöð. Ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðèí òÿçàùöð åòìÿñè ñèìïàòèê ñèíèð ñèñ-
òåìèíèí ôÿàëëàøìàñû — ãûúûüà ùÿññàñëûüûí àðòìàñû âÿ ÿçÿëÿëÿðèí ïàòîëîæè ýÿð-
ýèíëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿð
ìÿäÿ-áàüûðñàã âÿ òÿíÿôôöñ îðãàíëàðûíà àèä îëóð. Åïèãàñòðàë íàùèéÿäÿ àüðû-
ëàð, ÷åéíÿìÿ-óäìà àêòëàðûíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñè, áàüûðñàãëàðäà êþï ÿìÿëÿ ýÿë-
ìÿ, àüûçäà ãóðóëóã, äåôåêàñèéà àêòûíûí òåç-òåç îëìàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð. Òÿ-
íÿôôöñ ñèñòåìèíÿ àèä îëàí ÿëàìÿòëÿð èñÿ áóíëàðäûð: òÿíÿôôöñöí ÷ÿòèíëÿøìÿ-
ñè, òÿíýíÿôÿñëèê, äþø ãÿôÿñèíäÿ ñûõûíòû. Öðÿê-äàìàð ÿëàìÿòëÿðèíäÿí:
öðÿêäþéöíìÿ, öðÿê íàùèéÿñèíäÿ ñàíúû, ýÿðýèíëÿøìÿ âÿ àüðûëû ïóëñàñèéàíûí
ùèññ îëóíìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Äåéèëÿíëÿðäÿí ÿëàâÿ, êèøèëÿðäÿ úèíñè çÿèô-
ëèê, ãàäûíëàðäà ìåíñòðóàë òñèêëèí ïîçóëìàñû äà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿò-
ëÿðäÿíäèð.
Ñêåëåò ÿçÿëÿëÿðèíèí òîíóñóíóí àðòìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áàøäà, áî-
éóí íàùèéÿñèíäÿ, êöðÿéèí àðõà ùèññÿñèíäÿ àüðûëàð òåç-òåç ãåéä åäèëÿí ÿëà-
ìÿòëÿðäÿíäèð. Ùÿéÿúàí íåâðîçó çàìàíû ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðèí äàùà ãàáàðûã
òÿçàùöð åòìÿñè äèôåðåíñèàë-äèàãíîñòèê úÿùÿòäÿí ïðîáëåìëÿð éàðàäà áèëÿð.
Áåëÿ êè, õÿñòÿ ñîìàòèê øèêàéÿòëÿðëÿ ÿí ÷îõ òåðàïåâòëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿëè

îëóð.
Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ éóõó ïîçóíòóëàðû þí ïëàíäà
îëóð. Õÿñòÿëÿð ÷ÿòèí éóõóéà ýåòäèêëÿðèíè, òåç-òåç àéûëäûãëàðûíû, ìöðÿêêÿá
ìÿçìóíëó, ãîðõóëó éóõóëàð ýþðäöêëÿðèíè ñþéëÿéèðëÿð. Ñÿùÿðèí à÷ûëìàñûíû
ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿéÿí õÿñòÿ éàòàãäàí ãàëõäûãäàí ñîíðà þçöíö ÿçýèí ùèññ
åäèð âÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿñè àøàüû îëóð.
Ýåíèøìèãéàñëû ùÿéÿúàí íåâðîçó êå÷èðÿí õÿñòÿëÿð òåç-òåç òÿøâèø òóòìà-
ëàðû íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Ãÿôëÿòÿí ìåéäàíà ÷ûõàí ùÿéÿúàí ðåàêñèéàñû ìöõ-
òÿëèô ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðÿ ãàðûøàðàã ýöúëö ãîðõó éàðàäûð. Õÿñòÿ ãåéðè-àäè
ùàäèñÿëÿð áàø âåðÿúÿéèíè, âÿçèééÿòèíèí àüûðëàøàúàüûíû äöøöíÿðÿê ãîðõó
è÷ÿðèñèíäÿ ÿçàá ÷ÿêìÿëè îëóð. Õÿñòÿëèéè ýöí ÿðçèíäÿ ìöøàéèÿò åäÿí áèð ñû-
ðà ïñèõîëîæè ÿëàìÿòëÿð, ìÿñÿëÿí, äåïðåñîíàëèçàñèéà, ñàðûøàí ôèêèðëÿð î ãÿäÿð
äÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åòìèð. Þí ïëàíäà ùÿéÿúàí, ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿð âÿ éóõó
ïîçóíòóëàðû äóðóð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à ñ û áàõûìûíäàí ùÿéÿúàí
íåâðîçëàðûíûí àðàøäûðûëìàñû õåéëè ÷ÿòèíëèê òþðÿäÿ áèëÿð. Ùÿéÿúàí ÿëàìÿòè âÿ
éà ùÿéÿúàíëû âÿçèééÿò áèð ÷îõ ðóùè-ÿñÿá õÿñòÿëèêëÿðèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ìÿñÿëÿí, äåïðåññèéà ïîçóíòóëàðûíûí áöòöí ôîðìàëàðûíäà ùÿéÿúàí, ùÿéÿúàí
íåâðîçóíäà èñÿ äåïðåññèéàíûí òÿçàùöð åòìÿñè àäè ùàëäûð. Áåëÿ òÿãäèðäÿ äè-
àãíîçó äöçýöí òÿéèí åòìÿê ö÷öí ÿòðàôëû àíàìíåç òîïëàìàã âÿ õÿñòÿíè áèð
íå÷ÿ ýöí ìöøàùèäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Õÿñòÿ èëÿ àïàðûëàí èëêèí ÿòðàôëû ñþùáÿò-
äÿ áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè àéäûíëàøäûðìàã ìöìêöíäöð. Øèçîôðåíèéà õÿñòÿëèéè-
íèí áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíäÿ òÿñàäöô åäèëÿí ùÿéÿúàí ðåàêñèéàñû ìöõòÿëèô
ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ïðåñåíèë äåïðåññèéàëàð çà-
ìàíû ðàñò ýÿëÿí ùÿéÿúàí ÿëàìÿòèíè àéûðä åòìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿòìèð. Ùÿéÿúàí
ðåàêñèéàñû èëÿ éàíàøû éàääàø, äèããÿò ïîçóíòóëàðûíûí îëìàñû äàùà ÷îõ èíâî-
ëóñèîí äåïðåññèéàäàí øöáùÿëÿíìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Àëêîãîëèçì âÿ íàðêîìà-
íèéàëàð çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí àáñòåíåíñèéà ùàëû äà ùÿéÿúàíñûç îëìóð. Áÿçÿí
õÿñòÿ ÿñë ñÿáÿáè ýèçëÿäÿðÿê ìÿíàñûç ùÿéÿúàí êå÷èðäèéèíè äåéèð. Áåëÿ ùàë-
ëàðäà ùÿéÿúàíûí ýöíöí ùàíñû ñààòëàðûíäà ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ôèêèð âåðìÿê
ëàçûìäûð. Ùÿéÿúàí ðåàêñèéàëàðûíûí ñÿùÿð ñààòëàðûíäà áàø âåðìÿñè äàùà ÷îõ
àáñòèíåíñèéàäàí øöáùÿëÿíìÿéÿ èìêàí âåðèð.
Áèð ñûðà ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû òÿñàäöô åäèëÿí ùÿéÿúàí ÿëàìÿòëÿðè
äÿ óíóäóëìàìàëûäûð. Áÿçè åíäîêðèíîëîæè õÿñòÿëèêëÿðäÿ, ìÿñÿëÿí, òðèîòîêñè-
êîç, øÿêÿðëè äèàáåò çàìàíû ùÿéÿúàíëû âÿçèééÿòÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ãàíäà
øÿêÿðèí òÿéèí åäèëìÿñè, ãàëõàíâàðè âÿçèí ùÿúìèíèí áþéöìÿñè âÿ åêçîô-
òàëì, òàõèêàðäèéà ÿëàìÿòëÿðèíèí îëìàñû, ùÿéÿúàíûí ñîìàòèê ìÿíøÿëè îëìà-
ñûíû ÿñàñëàíäûðìàüà èìêàí âåðèð.
Ùÿéÿúàí íåâðîçëàðûíûí ÿùàëè àðàñûíäà òÿñàäöô åòìÿñè ùàããûíäà ìöõòÿ-
ëèô þëêÿëÿðèí ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí ìÿëóìàòëàðû åéíè äåéèë. Àâðîïà òÿäãèãàò÷û-

ëàðû áó ðÿãÿìèí ÿùàëè àðàñûíäà 2,5—6,4 % îëìàñûíû ýþñòÿðèðëÿð. ÌÄÁ þëêÿ-
ëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí, Àçÿðáàéúàíäà èñÿ ùÿéÿúàí ñèíäðîìó èëÿ ýåäÿí íåâ-
ðîçëàð 0,15-0,45% òÿøêèë åäèð. Éÿíè 1000 íÿôÿð ÿùàëèíèí 15—45 íÿôÿðè áó
ïîçóíòóéà ìÿðóç ãàëûð.
Å ò è î ë î ý è é à â ÿ ï à ò î ý å í å ç è . Öìóìèééÿòëÿ, áöòöí
íåâðîçëàðûí, î úöìëÿäÿí, ùÿéÿúàí íåâðîçëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà áèð
íå÷ÿ åòèîëîæè àìèëëÿðÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. Îíëàðäàí äàùà ÷îõ äèããÿòè úÿëá
åäÿíëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.
1. Èðñè àìèëëÿðèí ðîëóíó ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿ ÿñàñ âåðÿí ãîùóìëàð àðàñûí-
äà õÿñòÿëèéèí éàéûëìà ôàèçèíèí 15-ÿäÿê îëìàñûäûð (àäè ïîïóëéàñèéàäà èñÿ
áó ðÿãÿì îðòà ùåñàáëà 3—4%-ÿ áÿðàáÿðäèð). Òÿêéóìóðòàëû ÿêèçëÿð àðàñûíäà
õÿñòÿëèéèí 41% ùàëëàðäà ãåéä îëóíìàñû èðñè àìèëèí àç ÿùÿìèééÿòëè îëìà-
äûüûíû ýþñòÿðèð.
2. Õÿñòÿëèéèí ñòðóêòóðóíà ýþðÿ øöáùÿëè, ùÿéÿúàíëû âÿ éà àñòåíèê òèïÿ
ìÿõñóñ îëàí øÿõñëÿðäÿ áó ïîçóíòóëàð äàùà òåç-òåç, òÿãðèáÿí 3—4 äÿôÿ ÷îõ
ðàñò ýÿëèíèð.
3. Ñàðñûíòû âÿ ýÿðýèíëèê êå÷èðìèø øÿõñëÿðèí ùÿéÿúàí íåâðîçóíà òóòóë-
ìàñû ôàêòû äà ìöòÿõÿññèñëÿðè úèääè ìàðàãëàíäûðàí àìèëëÿðäÿíäèð.
4. Ïñèõîàíàëèòèê íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû Ç.Ôðåéäÿ èñòèíàäÿí ãåéä
åäèðëÿð êè, ùÿéÿúàí ñèíäðîìóíóí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí 3 ìÿíáÿäÿí ýÿ-
ëÿí åíåðæèíèí ýöúëÿíìÿñè òÿëÿá îëóíóð. Ùÿìèí åíåðæè ìÿíáÿëÿðè áóíëàðäûð:
à) õàðèúè ìöùèòäÿí ýÿëÿí åíåðæè — ðåàë ùÿéÿúàí; á) øöóðàëòû ãàòäàí ýÿëÿí
åíåðæè — íåâðîòèê ùÿéÿúàí; ú) ñóïåð åãî èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí ìÿíÿâè ùÿ-
éÿúàí. Óøàã éàøëàðûíäà êå÷èðèëÿí ìÿíÿâè ñàðñûíòûëàðûí óçóí èëëÿð êå÷äèêäÿí
ñîíðà «îéàíìàñû» äà ïñèõîàíàëèòèêëÿðèí ìöçàêèðÿ ìþâçóëàðûíäàíäûð.
Ì ö à ë è ú ÿ . Ùÿéÿúàí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åäÿí ïîçóíòóëàðäà äà-
ùà àäåêâàò òÿñèð ýþñòÿðÿí âàñèòÿëÿðÿ öñòöíëöê âåðèëìÿëèäèð. Áó áàõûìäàí
ïñèõîëîæè òÿñèð âàñèòÿëÿðè þí ïëàíà ÷ÿêèëìÿëèäèð. Åëÿ èëê ýþðöøäÿ ùÿêèìèí
ãàéüû âÿ äèããÿòèíè ùèññ åäÿí ïàñèéåíòèí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè äÿéèøìÿéÿ áàø-
ëàéûð. Ùÿéÿúàí ôîíóíäà ìåéäàíà ÷ûõàí áÿçè ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿð õÿñòÿëÿðè
÷îõ íàðàùàò åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, ùÿêèì áó ÿëàìÿòëÿðÿ ãàðøû àäåêâàò òÿä-
áèðëÿð ýþðìÿëèäèð. Ìÿñÿëÿí, öðÿêäþéöíìÿ, òÿíýíÿôÿñëèê êèìè ÿëàìÿòëÿðè
àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí õÿñòÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿê, îíà èçàù åòìÿê ëàçûìäûð êè,
áó êèìè ÿëàìÿòëÿð ùå÷ äÿ àüúèéÿð õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð äåéèë, ñàäÿúÿ
îëàðàã ýÿðýèíëèê âÿ òÿëàø ùèññëÿðèíèí íÿòèúÿñèäèð.
Áèð ñûðà ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàð, ðåëàêñàñèéàåäèúè ÿìÿëèééàòëàð õÿñòÿëÿ-
ðÿ ýöúëö òåðàïåâòèê òÿñèð ýþñòÿðÿí âàñèòÿëÿðäèð. Ùÿéÿúàí íåâðîçëàðû çàìà-
íû äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíäàí àç èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Áèð ÷îõ õÿñòÿëÿð äÿð-
ìàíëàðà äàùà ÷îõ åòèáàð åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã îíëàðà ìöàëèúÿíèí èëê ýöí-
389
ëÿðèíäÿ àøàüûäàêû ïðåïàðàòëàðû òÿéèí åòìÿê îëàð: ñåäàòèâ ïðåïàðàòëàðäàí äè-

àçåïàì, ãðàíäàêñèí, áÿçè àíòèäåïðåññàíòëàð: àìèòðèïòèëèí, ìåëèïðàìèí, àó-
ðîðèêñ âÿ ñ. òÿéèí åäèëÿ áèëÿð.
Îáñåññèâ-êîìïóëñèâ ïîçóíòóëàð
Ñàðûøàí ùàëëàð ïîçóíòóñó
Áó íåâðîçóí ÿí áàøëûúà úÿùÿòè õÿñòÿíè íàðàùàò åäÿí ñàðûøàí ùàëëàðûí:
ãîðõóëàð, ùÿðÿêÿòëÿð, ôèêèðëÿð, õàòûðëàìàëàð âÿ ñ. îëìàñûäûð. Õÿñòÿ ùÿìèí ôè-
êèð âÿ ùèññëÿðèí áàéàüûëûüûíû, ëöçóìñóçëóüóíó áàøà äöøìÿñèíÿ áàõìàéàðàã
îíëàðäàí éàõà ãóðòàðà áèëìèð.
Áÿçè ìöÿëëèôëÿð áó âÿ éà äèýÿð ÿëàìÿòëÿðèí öñòöíëöê òÿøêèë åòìÿñèíäÿí
àñûëû îëàðàã ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçóíóí ö÷ êëèíèê âàðèàíòûíû ãåéä åäèðëÿð.
Áóíëàðà îáñåññèâ, ôîáèê, ñàðûøàí-êîìïóëñèâ ôîðìàëàð àèääèð. Î á ñ å ñ -
ñ è â ô î ð ì à í û ñàðûøàí õàòûðëàìàëàð, òÿñÿââöðëÿð, ëöçóìñóç åâëÿðèí
ïÿíúÿðÿëÿðèíè, ìÿðòÿáÿëÿðèíè ñàéìàã âÿ ñ. òÿøêèë åäèð. Ô î á è é à
( ã î ð õ ó ) ô î ð ì à ñ û ö÷öí õàðàêòåð ÿëàìÿò õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëìàã-
äàí ãîðõìàãäûð. Ñ à ð û ø à í - ê î ì ï ó ë ñ è â ô î ð ì à ä à èñÿ õÿñ-
òÿíèí þç àðçóñóíäàí àñûëû îëìàéàðàã êîáóä âÿ íàëàéèã ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìåéèë
ýþñòÿðìÿñèäèð. Ìÿñÿëÿí, êèìÿñÿ çÿðáÿ åíäèðìÿê, ùÿð ùàíñû áèð ÿøéàíû ñûí-
äûðûá äàüûòìàã, êèìèñÿ èçäèùàì è÷èíäÿ òÿùãèð åòìÿê âÿ ñ. Ñàðûøàí ùàëëàð
íåâðîçó Èíýèëòÿðÿäÿ îáñåññèîí, ÀÁØ-äà êîìïóëñèîí íåâðîçëàð àäëàíäûðûëûð,
ãîðõó (ôîáèéà) íåâðîçó èñÿ àéðûúà òÿñâèð îëóíóð. Õÿñòÿëèéèí ýåäèøèíäÿ áèð
ôîðìàíûí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äèýÿð ÿëàìÿòëÿðèí äÿ ðàñò ýÿëèíìÿñèíè íÿçÿðÿ àëñàã,
éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ôîðìàëàðûí íèñáè õàðàêòåð äàøûäûüûíû ýþðÿðèê.
Õ ÿñòÿ Ñ. 28 éàøûíäà, îðòà ìÿêòÿáäÿ êèìéà ìöÿëëèìÿñè èøëÿéèð. Àèëÿëèäèð, èêè

óøàüû âàðäûð. ßââÿëëÿð äèããÿòè úÿëá åäÿí ùå÷ áèð õÿñòÿëèê êå÷èðìÿéèá. Éà-
Äèññîñèàòèâ êîíâåðñèîí ïîçóíòóëàð

o Äèññîñèàòèâ àìíåçèéà
o Äèññîñèàòèâ ôóãà
o Äèññîñèàòèâ ñòóïîð
o Òðàíñëàð
o Äèññîñèàòèâ ìîòîð ïîçóíòóëàð (èôëèú)
o Äèññîñèàòèâ úÿíýîëìàëàð
o Äèññîñèàòèâ àíàñòåçèéà
o Ãàíçåð ñèíäðîìó
o Øÿõñèééÿòèí ÷îõëóüó ïîçóíòóñó
õûí ãîùóìëàðû àðàñûíäà ðóùè õÿñòÿëèêëÿðÿ òóòóëàí îëìàéûá. Àíàñûíäà åðêÿí (47 éà-
øûíäà) êëèìàêñ áàøëàìûø âÿ óçóí èëëÿð «êëèìàêòåðèê íåâðîç» õÿñòÿëèéèíÿ ãàðøû ìöà-
ëèúÿ îëóíìóøäóð. Õÿñòÿíèí ñþéëÿäèéèíÿ ýþðÿ òÿëÿáÿëèê èëëÿðèíäÿ óòàíúàã âÿ ãÿòèé-
éÿòñèçëèéè èëÿ ôÿðãëÿíèðìèø. Ëàêèí èøëÿìÿéÿ áàøëàäûãäàí ñîíðà áó õàñèééÿòëÿð àðòûã
éîõ îëìóøäóð. Âÿçèôÿ áîðúóíà âÿ óøàãëàðûíûí òÿðáèéÿñèíÿ ãàðøû ìÿñóëèééÿòëèäèð. Àë-
òû àéà éàõûíäûð êè, þçöíö õÿñòÿ ùèññ åäèð. Àüûð õÿñòÿëèéÿ — ìÿäÿ õÿð÷ÿíýèíÿ òóòóëà-
úàüûíäàí ãîðõóð. Äÿëèë êèìè 2 êã àðûãëàäûüûíû, óäãóíìàñûíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñèíè âÿ áî-
üàçûíäà øèøÿîõøàð äöéöíöí ÿëëÿíäèéèíè ñþéëÿéèð. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðèíúÿ, ùÿìèí
øÿõñäÿ õÿð÷ÿíú õÿñòÿëèéèíèí ùå÷ áèð ÿëàìÿòè éîõäóð, àðûãëàìàñûíûí ñÿáÿáè èñÿ àç ãè-
äà ãÿáóë åòìÿñèäèð. Ìöàéèíÿ îëóíìàã, «õÿñòÿëèéèíè» òÿñäèã åòäèðìÿê ö÷öí êå÷ìèø
ÑÑÐÈ-íèí áèð íå÷ÿ øÿùÿðëÿðèíÿ ýåäèá, ëàêèí ùÿð äÿôÿ ñàüëàìëûüûíà çÿìàíÿò âåðèáëÿð.
Ñþùáÿò çàìàíû õÿñòÿ þçöíö áÿäáèí, èçòèðàá êå÷èðÿí àüûð õÿñòÿ êèìè àïàðûð. Ñîðóø-
äóãäà êè, «ùàíñû ÿñàñà ýþðÿ þçöíöçö õÿñòÿ ùåñàá åäèðñèíèç?» Úàâàá âåðèð: «Òóòàðëû
áèð ÿñàñûì éîõäóð, ìÿíè ìöàéèíÿ åäÿí ùÿêèìëÿðÿ äÿ èíàíìàìàüà ùàããûì éîõäóð.
Àììà øöáùÿëÿðäÿí àçàä îëà áèëìèðÿì. Áÿçÿí «õÿñòÿ» îëìàüûì éàäûìäàí ÷ûõûð,
þçöìö òàì ñàüëàì ùèññ åäèðÿì, ëàêèí áîüàçûìäàêû äöéöíö ÿëëÿøäèðèá, ýöçýöéÿ áà-
õàðêÿí «øèøêèíëèê» ýþðÿí êèìè éåíèäÿí øöáùÿëÿíìÿéÿ áàøëàéûðàì». Õÿñòÿéÿ äÿð-
ìàí ïðåïàðàòëàðû èëÿ éàíàøû ùèïíîñóããåñòèâ ïñèõîòåðàïèéà òÿéèí åäèëìèø âÿ 3 ùÿôòÿ-
ëèê ìöàëèúÿäÿí ñîíðà áöòöí øöáùÿëÿðäÿí àçàä îëìóøäóð.
Ñàðûøàí ùàëëàð ìöõòÿëèô ôîð-

ìàëàðäà òÿçàùöð åäÿ áèëÿð: àüûð
õÿñòÿëèéÿ òóòóëìàã ãîðõóñó —
í î ç î ô î á è é à , éöêñÿê-
ëèêäÿí ãîðõìàã — à ê ð î ô î -
á è é à , ýåíèø êö÷ÿëÿðäÿí âÿ
éà ìåéäàíëàðäàí êå÷ÿ áèëìÿ-
ìÿê — à ã ð î ô î á è é à ,
éàõûí àäàìëàðûíû èòèðìÿê, åâäÿ
òÿê ãàëìàãäàí ãîðõìàã —
ìîíîôîáèéà, àüëûíû
èòèðìÿê, ðóùè õÿñòÿëèéÿ òóòóë-
ìàã ãîðõóñó — ï ñ è õ î ô î -
á è é à âÿ è. à. Þçëÿðèíäÿêè
ãîðõó âÿ øöáùÿëÿðè àçàëòìàã
ìÿãñÿäèëÿ áÿçÿí õÿñòÿëÿð úöð-
áÿúöð ðèòóàëëàðäàí, «ãîðóíìàã
ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí» èñòèôàäÿ åäèð-
ëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèð õÿñòÿ ýöí ÿð-
çèíäÿ îíà ùå÷ áèð õÿòà òîõóí-
ìàìàñû ö÷öí ñÿùÿðëÿð, åâäÿí
Øÿêèë 25. Èñòåðèéà òóòìàëàðûíûí ìöõòÿëèô
÷ûõìàçäàí ÿââÿë ýþçöíö éó-
âàðèàíòëàðû. ìàðàã ö÷ äÿôÿ îòàüûí äèâàðûíû
þïÿðìèø. Áàøãà áèð õÿñòÿ èñÿ ùå÷ áèð èíôåêñèéàéà òóòóëìàìàã ö÷öí ùÿð ýöí
áÿäÿíèíèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíÿ, áàðìàãëàðûíà, äàáàíûíà âÿ ãóëàãëàðûíûí àð-
õàñûíà éîä ñöðòÿðìèø.
Ñàðûøàí ùàëëàðûí ýåíèø éàéûëìûø ôîðìàëàðûíäàí áèðè äÿ, ñ à ð û ø à í
ô è ê è ð ë ÿ ð ä è ð . Áó çàìàí ìÿçìóíñóç, ãåéðè-ñàüëàì ìöäðèêëèê äåéè-
ëÿí ÿëàìÿòëÿð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð ùàìûéà éàõøû ìÿëóì îëàí,
ñöáóòà åùòèéàúû îëìàéàí, öìóìèééÿòëÿ, ìÿíàñûç ôèêèðëÿðè «÷åéíÿìÿéÿ»
åùòèéàú äóéóð, ÿòðàôäàêû àäàìëàðà ìÿíàñûç ñóàëëàð âåðìÿêäÿí, ìöáàùèñÿ-
äÿí ñàíêè çþâã àëûðëàð. Õÿñòÿëÿðè áÿçÿí áåëÿ ñóàëëàð ìàðàãëàíäûðûð: «íÿ
ö÷öí ñöä àü, éàü èñÿ ñàðû ðÿíýäÿäèð? Íÿ ö÷öí ýþçëÿð êÿëëÿíèí éóõàðû ùèñ-
ñÿñèíäÿ, äèøëÿð èñÿ îíäàí àøàüûäà éåðëÿøìèøäèð? Íÿ ö÷öí ùåéâàíëàð èíñàí-
ëàð êèìè äàíûøà áèëìèð âÿ äþðä àéàã öñòÿ ýÿçèðëÿð?»
Ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè ìÿãñÿäÿóé-
üóí îëàí, ÿäÿáèééàòäà ý þ ç ë ÿ ì ÿ í å â ð î ç ó àäëàíäûðûëàí ñèíäðî-
ìóí òÿùëèëèíÿ ýÿëäèêäÿ, äåìÿê ëàçûìäûð êè, áó äà þç êëèíèê âÿ ïàòîýåíåòèê
õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçóíóí áèð âàðèàíòûäûð. Áó ñèíäðî-
ìóí áàøëûúà úÿùÿòè áöòöí íåâðîçëàðûí èíêèøàôûíäà ðîë îéíàéàí ïñèõîòðàâ-
ìàòèê àìèëëÿðèí øÿõñèí éåðñèç òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàíûíà ñÿáÿá îëàí õÿñòÿëèê ùà-
ëû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèäèð. Áåëÿ êè, õÿñòÿ âÿðäèø åòäèéè ÿí àäè ùÿðÿêÿòëÿðè èúðà
åäÿðêÿí òÿøâèø êå÷èðèð, îíóí áàø òóòìàéàúàüûíû ýþçëÿéèð. Ìÿñÿëÿí, ýåúÿëÿð
éóõóéà ýåäÿ áèëìÿìÿñèíäÿí, èìòàùàí çàìàíû ìöÿëëèìÿ éàõøû úàâàá âåðÿ
áèëìÿéÿúÿéèíäÿí âÿ è. à. ãîðõóð, ùÿéÿúàí êå÷èðèð. Áó ñèíäðîìóí éàðàíìà-
ñû íÿòèúÿñèíäÿ íèòã ïîçóíòóëàðû (êÿêÿëÿìÿ), èìïîòåíñèéà, éóõó ïîçóíòóëà-
ðû ìåéäàíà ÷ûõûð. Èéèðìè áåø èë àëè ìÿêòÿáäÿ ìöùàçèðÿëÿð îõóìóø áèð ìö-
ÿëëèì íåâðîçà òóòóëäóüó çàìàí àóäèòîðèéàéà ýèðìÿêäÿí ãîðõóð, ìöùàçèðÿ
îõóéà áèëìÿéÿúÿéèíäÿí åùòèéàò åäÿðÿê òÿäðèúÿí ñåâèìëè ïåøÿñèíäÿí óçàã-
ëàøûð.
Ýåäèøèíÿ ýþðÿ ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçó, àäÿòÿí, óçóí ìöääÿò äàâàì
åäèð. Îíëàðûí ìöàëèúÿñè äÿ õåéëè ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Ìöàëèúÿ òÿéèí åäÿðêÿí áèð
íå÷ÿ øÿðòëÿð óíóäóëìàìàëûäûð. Äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû ùå÷ äÿ éåýàíÿ öñóë äå-
éèë. Õÿñòÿíè ïñèõîòåðàïåâòèê éþíöìëö ñþùáÿòëÿðÿ úÿëá åòìÿê, õÿñòÿëèê ÿëà-
ìÿòëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí ìöõòÿëèô òÿäáèðëÿð — ãîùóìëàðëà ÿëàãÿíèí
ìþùêÿìëÿíìÿñè, ñÿéàùÿò, áÿäèè éàðàäûúûëûã, èäìàí ìÿøüÿëÿëÿðèíÿ âÿ ñ. èñ-
òèãàìÿòëÿíäèðìÿê âàúèáäèð. Ìöàëèúÿäÿ àíêñèîëèòèê ïðåïàðàòëàðäàí, àíòèäåï-
ðåññàíòëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ îëóíóð.
Äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð

Èñòåðèéà
Ùàë-ùàçûðäà áèð ÷îõ ìÿíáÿëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí ÕÁÒ-10-úó áàõûøûíäà
Äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòó êèìè òÿñâèð åäèëÿí èñòåðèéà ãÿäèì

äþâðëÿðäÿí áÿëëè îëàí õÿñòÿëèêëÿðäÿíäèð. ßââÿëëÿð áåëÿ ùåñàá åäèðäèëÿð êè,
áó õÿñòÿëèéÿ, àíúàã ãàäûíëàð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíèð âÿ óøàãëûüûí «àçàðàã áÿ-
äÿíäÿ ýÿçìÿñè» èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð. Èñòåðèéà (éóíàíúà «ùéñòåðà»
— «óøàãëûã» äåìÿêäèð) àäû äà áóðàäàí ýþòöðöëìöøäöð. Éàëíûç ÕÂÛÛ ÿñðäÿ
Ôðàíñà ùàêèìè Øàðë Ëåïóà ìöÿééÿí åòäè êè, èñòåðèéà êèøèëÿðäÿ âÿ óøàãëàðäà
äà ðàñò ýÿëèíÿí õÿñòÿëèêäèð.
Èñòåðèéàíûí êëèíèê ìÿíçÿðÿñè îëäóãúà ðÿíýàðÿíýäèð. Õÿñòÿíèí éàøàäûüû
èúòèìàè ìöùèò, îíóí èíòåëëåêòóàë ñÿâèééÿñè, éàøû âÿ äèýÿð àìèëëÿðäÿ õÿñòÿ-
ëèê ÿëàìÿòëÿðèíèí òÿçàùöð åòìÿñèíÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà
õöñóñèééÿòè ùÿðÿêÿò âÿ åìîñèîíàë ñôåðàéà àèä îëàí ôóíêñèîíàë ïîçóíòóëà-
ðûí îëìàñû, õÿñòÿíèí àñàíëûãëà òÿëãèíÿ âÿ þçöíöòÿëãèíÿ ìÿðóç ãàëìàñûäûð.
Äèããÿòè úÿëá åäÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ, îíëàðûí þç õÿñòÿëèêëÿðèíÿ «õöñóñè»
ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿñèäèð. Áèð òÿðÿôäÿí ìöàëèúÿ îëóíìàñûíû èñòÿéÿðÿê ùÿêè-
ìÿ ìöðàúèÿò åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ õÿñòÿëèê ùàëûíäàí ÷ûõìàã èñòÿìèð, ñàí-
êè áó ùÿðÿêÿòëÿð îíà «çþâã» âåðèð.
Èñòåðèéà õÿñòÿëèéè, àäÿòÿí, èñòåðîèä õàñèééÿòëè øÿõñëÿðäÿ, èêèíúè ñèãíàë
ñèñòåìè çÿèô, áÿäèè òèïÿ ìÿíñóá îëàí àäàìëàðäà òÿñàäöô åäèð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèê ÿëàìÿòëÿðèíè ñèñòåìëÿøäèðÿðÿê îíëàðû ö÷ ãðóïà áþë-
ìÿê ìöìêöíäöð:
1) Èñòåðèê úÿíýîëìàëàð;
2) Âåýåòàòèâ âÿ ùÿðÿêè ôóíêñèéàëàðûí èñòåðèê ïîçóíòóëàðû, èñòåðèéà
ñòèãìàëàðû;
3) Èñòåðèê òèïëè ïñèõè ïîçóíòóëàð.
È ñ ò å ð è ê ú ÿ í ý î ë ì à ë à ð ÿí ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà, õÿñòÿíèí éà-
øàäûüû èúòèìàè ìöùèòèí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿêëÿ úÿðÿéàí
åäèð. Ìÿñÿëÿí, ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Ôðàíñàäà éàøàìûø ìÿøùóð ïñèõî-
íåâðîëîã Øàðêîíóí òÿñâèð åòäèéè «èñòåðèéà ãþâñö» (õÿñòÿ éàëíûç àéàã áàð-
ìàãëàðûíà áàøûíûí òÿïÿ âÿ àëûí íàùèééÿñèíÿ ñþéêÿíÿðÿê áöòöí áÿäÿíèíè
ãþâñ øÿêëèíäÿ éóõàðû ãàëäûðûá áó âÿçèééÿòäÿ õåéëè äàéàíûð. Áóíà «Øàðêî
ãþâñö» äÿ äåéèëèð). Ùàçûðäà ÷îõ àç òÿñàäöô åäèëèð (øÿêèë 25).
Ìöùàðèáÿ èëëÿðèíäÿ âÿ îíäàí áèð íå÷ÿ èë ñîíðà èñòåðèéà òóòìàëàðû ÷îõ
âàõò àøàüûäàêû øÿêèëäÿ úÿðÿéàí åäÿðìèø. Õÿñòÿ þçöíö ÿñýÿðÿ îõøàäàðàã
«óðà», «ùöúóì» äåéÿ ãûøãûðàðàã ùàìûíû îíóí àðäûíúà ýÿëìÿéÿ ñÿñëÿéÿð-
ìèø. Éàõóä äà, ÿëëÿðèíè éóõàðû ãàëäûðìàãëà, «òÿñëèì îëóðóã» äåìÿêëÿ ÿñèð
ðîëóíà ýèðÿðìèø. Ùàçûðêè äþâðäÿ èñòåðèéà òóòìàëàðû äàõèëè îðãàíëàðûí ôóíêñè-
îíàë, ùÿðÿêè âÿ ùèññèééàò ñôåðàñûíà àèä îëàí ïîçóíòóëàðëà úÿðÿéàí åäèð. Áå-
ëÿ òóòìàëàð çàìàíû ÿòðàôëàðûí èñòåðèê èôëèúè, ùèññÿâè úÿíýîëìàëàð, ÿñìÿ ùÿ-
ðÿêÿòëÿðè ìöøàùèäÿ åäèëèð, áÿçÿí èñÿ ùÿìèí îðãàíëàðäà àüðûëàð ãåéä îëóíóð.
Åïèëåïñèéà úÿíýîëìàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã, èñòåðèéà òóòìàñû çàìàíû àð-
äûúûë ìÿðùÿëÿëÿð îëìóð. Òóòìàëàð õàîòèê, õÿñòÿíèí àðçó âÿ èñòÿéèíè, äàùà

äîüðóñó, øûëòàãëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí ìÿçìóíäà îëóá, ÿñëèíäÿ èñÿ íöìàéèø õà-
ðàêòåðè äàøûéûð. Ìöõòÿëèô äÿðìàíëàðäàí, ìÿñÿëÿí, íàøàòûð ñïèðòè âÿ òÿëãèí
âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ òóòìàíû äàéàíäûðìàã ìöìêöíäöð.
Èñòåðèéà òóòìàñûíûí äàùà áèð õöñóñèééÿòèíè äÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè,
î äà åïèëåïòèê úÿíýîëìàëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã áó òóòìàëàðûí äàùà ìöëàéèì,
àóðàñûç âÿ äöøöíúÿ ïîçóëìàñû îëìàäàí áàø âåðìÿñèäèð. Áåëÿ òóòìà çàìà-
íû õÿñòÿ åùòèéàòëà, àñòàúà, þçö äÿ ìöíàñèá éåðÿ: ÷ÿìÿíëèéÿ, éàòàúàüà, õàë-
÷àíûí öñòöíÿ âÿ ñ. éûõûëûð. Òóòìà 20—30 äÿã. âÿ äàùà ÷îõ äàâàì åäÿ áèëÿð.
Áó çàìàí áÿáÿêëÿðèí èøûüà ðåàêñèéàñû ñàõëàíûëûð, õÿñòÿ äèë âÿ äîäàãëàðûíû,
àäÿòÿí, çÿäÿëÿìèð âÿ ñèäèêáóðàõìà àêòû ãåéä îëóíìóð.
Âåýåòàòèâ âÿ ùÿðÿêè ôóíêñèéàëàðûí èñòåðèê
ï î ç ó í ò ó ë à ð û , àäÿòÿí, òóòìàäàí ñîíðà ãàëûã ÿëàìÿòëÿðè êèìè ìåé-
äàíà ÷ûõûð. Òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí, èñòåðèê ñòóïîðó, ùèïåðêèíåç-
ëÿðè, õÿñòÿíèí þç ìöâàçèíÿòèíè âÿ éåðèøèíè èòèðìÿñèíè, àñòàçèéà-àáàçèéàíû,
ñèäèêáóðàõìàíû, àéàã öñòÿ äóðìà âÿ éåðèìÿ ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû,
ÿçÿëÿ êîíòðàêòóðóíó: áîéíóí ÿéèëìÿñè, ÷èéèí ÿçÿëÿëÿðèíèí ùÿðÿêÿòñèçëèéè
âÿ è. à. ýþñòÿðìÿê îëàð. Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñûíäà ÷îõ âàõò òóòìàëàðëà ÿëàãÿ-
äàð ìåéäàíà ÷ûõàí íèòã ïîçóíòóëàðûíà äà ðàñò ýÿëèíèð. Áó êèìè ùàëëàðäàí
ìóòèçìè (ëàëëûã), êÿêÿëÿìÿíè, àôîíèéàíû (ñÿñèí êàðëàøìàñû) ýþñòÿðìÿê
îëàð. Ìàðàãëû áóðàñûäûð êè, èñòåðèê õÿñòÿ þñêöðÿðêÿí âÿ éà àñãûðàðêÿí àôîíè-
éà ùèññ îëóíìóð, áó, àíúàã äàíûøàðêÿí áàø âåðèð.
Õÿñòÿëÿðäÿ äÿðè ùèññèééàòûíûí ïîçóëìàñûíà äà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ìÿ-
ñÿëÿí, ãîëóí áàøãà íàùèéÿñèíäÿ ùèññèééàò ñàõëàíäûüû ùàëäà ÿëúÿê ôîðìàñûí-
äà, áèëÿêäÿí áèð ãÿäÿð éóõàðûéàäÿê ùèññèééàò èòèð âÿ éàõóä úîðàá øÿêëèíäÿ
úîðàáûí þðòäöéö ñàùÿ êåéëÿøèð âÿ ñ. Áÿçÿí ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè ìöâÿããÿòè
ïîçóëóð. Åéíè úöð ïîçóíòó åøèòìÿ, ãîõó âÿ äàäáèëìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ äÿ àèä
îëà áèëÿð.
Âåýåòàòèâ ïîçóíòóëàðûí ýåíèø éàéûëìûø ôîðìàëàðûíäàí áèðè áîüàçäà
« è ñ ò å ð è ê é ó ì à ü û í » ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèäèð. Áó çàìàí õÿñòÿ äàíû-
øûã âÿ òÿíÿôôöñ ãàáèëèééÿòèíèí ÷ÿòèíëÿøìÿñèíè ñþéëÿéèð, áîüàçûíäà îíà ìà-
íå îëàí éóìàüàáÿíçÿð áèð ìàíåÿäÿí øèêàéÿòëÿíèð. Ùÿéÿúàí êå÷èðÿðêÿí áó
ùèññ äàùà äà ýöúëÿíèð, äèýÿð íàùèéÿëÿðèíäÿ àüðûëàð òÿçàùöð åäèð. Áÿçè õÿñ-
òÿëÿðäÿ ãîðõó (ôîáèéàëàð) ìöøàùèäÿ îëóíà áèëÿð.
Óøàãëàðäà íåâðîçëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè

Óøàã éàøëàðûíäà òÿñàäöô åäÿí íåâðîçóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíÿ âÿ êëèíèê õö-
ñóñèééÿòëÿðèíÿ òÿñèð åäÿí áàøëûúà úÿùÿò, òàì èíêèøàô ìÿðùÿëÿñèíÿ ÷àòìàìûø
ñèíèð ñèñòåìèäèð. Ã.Å.Ñóõàðåâà (1974) ãåéä åòìèøäèð êè, ÿýÿð óøàã êè÷èê
éàøëàðûíäàí ãàðøûéà ÷ûõà áèëÿúÿê ùÿéàò ÷ÿòèíëèêëÿðèíÿ ãàðøû ùàçûðëàíìàéûá-

ñà, éÿíè îíóí òÿðáèéÿñè âÿ ôèçèêè ùàçûðëûüû ãÿíàÿòáÿõø äåéèëñÿ, áåëÿ óøàãëàð
àñàíëûãëà íåâðîçà òóòóëóðëàð.
ßí êè÷èê éàøëàðäà ìåéäàíà ÷ûõàí íåâðîç ÿëàìÿòëÿðè áÿçÿí ìöíòÿçÿì
àíà ãàéüûñûíûí îëìàìàñû èëÿ áàüëû ìåéäàíà ÷ûõûð. Àíàñûíà þéðÿíìèø óøàã
óçóí ìöääÿò îíó ýþðìÿäèêäÿ ÿùâàëû äÿéèøèð, éóõóñó ïîçóëóð, ýþç éàøëàðû
è÷ÿðèñèíäÿ àíàñûíû ýþçëÿéèð. Áÿçÿí èñÿ ÿêñèíÿ, àíà þç óøàüûíà ëàçûìè ìåù-
ðèáàíëûã ýþñòÿðìèð, îíó òåç-òåç úÿçàëàíäûðûð. Ùÿð èêè ùàëäà àíàíûí ìöíàñè-
áÿòè óøàüûí ïñèõèêàñûíäà úèääè òÿëàòöìÿ âÿ íåâðîòèê ùàëûí èíêèøàô åòìÿñèíÿ
ñÿáÿá îëóð.
Ùÿð èêè âàëèäåéíèí âÿ àèëÿíèí äèýÿð öçâëÿðèíèí (áàáà, íÿíÿ, áþéöê áà-
úû, ãàðäàø) óøàüà ãåéðè-áÿðàáÿð, áÿçÿí àíòîãîíèñò ìöíàñèáÿòè äÿ íåâðîòèê
ÿëàìÿòëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Àòàíûí ãÿääàð âÿ úèääèëèéè, àíà-
íûí èñÿ ìöëàéèì âÿ ãàéüûêåøëèéè óøàüûí ÿñÿá ñèñòåìèíÿ îëäóãúà ìÿíôè òÿ-
ñèð ýþñòÿðèð. Áåëÿ ùàëäà ñèíèð ñèñòåìèíèí ýÿðýèíëÿøìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíûð.
Íåâðîçëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ÿí ãîðõóëó ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè äÿ, óøàüûí ÿð-
êþéöí òÿðáèéÿ îëóíìàñûäûð.
Óøàüûí éàøû àðòäûãúà àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðèí òÿñèðè äÿ ýöúëÿíèð. Àòà
èëÿ àíà àðàñûíäà ìöíàñèáÿò ïèñ îëàðñà, åâäÿ òåç-òåç áàø âåðÿí äàâà-äàëàø,
òÿùãèðàìèç ñþçëÿð, õöñóñÿí àèëÿíèí äàüûëìàñû óøàãëàðäà íåâðîçëàðûí éàðàí-
ìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè øÿðàèò éàðàäûð. Àèëÿäÿ èêè âÿ äàùà ÷îõ óøàã îëäóãäà áèð
úÿùÿò ùå÷ âàõò óíóäóëìàìàëûäûð — éàøûíäàí âÿ úèíñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
âàëèäåéíëÿðèí îíëàðà ìöíàñèáÿòè åéíè îëìàëûäûð.
Ìÿêòÿá éàøëû óøàãëàðäà íåâðîçëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ áàøëûúà ðîë îé-
íàéàí àìèëëÿðäÿí áèðè, óøàüûí ýÿðýèí ìöòàëèÿ åòìÿñèäèð. Óøàüûíû âóíäåð-
êèíäëÿð úÿðýÿñèíäÿ ýþðìÿê èñòÿéÿí âàëèäåéíëÿð, áÿçÿí þç þâëàäëàðûíûí ôè-
çèêè âÿ èíòåëëåêòóàë èìêàíëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàäàí îíó ÷îõ èøëÿìÿéÿ, ìÿøüóë
îëìàüà âàäàð åäèð, èñòèðàùÿò ðåæèìèíäÿí, ùàðìîíèê èíêèøàôûí âàúèá åëå-
ìåíòëÿðèíäÿí ùÿìéàøûäëàðû èëÿ îéíàìàãäàí ìÿùðóì åäèðëÿð. Ìÿíçèë øÿðà-
èòèíèí éàðàðñûç îëìàñûíà, äàðûñãàëëûã, íàòÿìèçëèê âÿ ïèñ àäÿòëÿðÿ äÿ (ïàïè-
ðîñ, è÷êè) íåâðîçà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿð êèìè éàíàøìàã ëàçûìäûð.
Óøàã éàøëàðûíäà òÿñàäöô åäÿí íåâðîçóí áàøëûúà ôîðìàëàðû
è ñ ò å ð è é à â ÿ í å â ð à ñ ò å í è é à ä û ð . ßëáÿòòÿ, äèýÿð íåâðîòèê
ùàëëàðà äà, ìÿñÿëÿí, ô î á è é à ñ è í ä ð î ì ó , å í ó ð å ç , ñ è í è ð
à í î ð å ê ñ è é à ñ û âÿ ñ. áó êèìè õÿñòÿëèê ùàëëàðûíà äà àç òÿñàäöô
åäèëìèð. Èñòåðèéà íåâðîçó óøàãëàðäà äà áþéöêëÿðäÿ îëäóüó êèìè úÿðÿéàí
åäèð. Ëàêèí åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàð îíëàðäà äàùà úîøãóí òÿçàùöð åäèð. Áåëÿ
óøàãëàðûí õàñèééÿòèíäÿ ùÿìéàøûäëàðûíà ãàðøû ëàãåéäëèê, ùÿòòà äþçöìñöçëöê
âÿ ãÿääàðëûã êèìè ìöíàñèáÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Áÿçÿí èñòåðèéà ðåàêñèéàëàðû
àñòåçèéà-àáàçèéà, ìóòèçì, êÿêÿëÿìÿ êèìè ÿëàìÿòëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû-
íà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ óøàãëàðäà ôàíòàñòèê ôèêèðëÿð ñþéëÿìÿéÿ, éàëàí äàíûøìà-

üà ìåéèëëèê ìöøàùèäÿ îëóíóð. Îíëàðëà ìöíàñèáÿòäÿ îëìàã õåéëè ÷ÿòèíëÿøèð,
äþçöìñöçëöê, ÿðêþéöíëöê òåçëèêëÿ êÿñêèí èñòåðèê ðåàêñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð.
Óøàã þçöíö éåðÿ âóðóð, áÿäÿíèíÿ õÿñàðÿò éåòèðèð âÿ ñ.
Óøàãëàðäà íåâðàñòåíèéàíûí ýåäèøè ðÿíýàðÿíý ÿëàìÿòëÿðëÿ âÿ îíëàðûí äà-
ùà ãàáàðûã èôàäÿ îëóíìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð. Ìÿêòÿáÿãÿäÿð éàø äþâðöíäÿ íåâ-
ðàñòåíèéà, öìóìè éîðüóíëóã, òåç-òåç ÿñÿáèëÿøìÿê, ÿðêþéöíëöê, éóõó ïî-
çóíòóëàðû êèìè ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäèð. Ìÿêòÿá éàøû äþâðöíäÿ èñÿ éóõàðû-
äà ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ éàíàøû ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí àðòìàñû, äèããÿòèí
çÿèôëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äÿðñè ìÿíèìñÿìÿíèí ÷ÿòèíëÿøìÿñè ãåéä îëóíóð.
Áÿçè óøàãëàðäà ìàðàã äàèðÿñèíèí àçàëìàñû, áàøëàäûüû èøè: äÿðñëÿðèíè ùàçûðëà-
éàðêÿí, ìöõòÿëèô èäìàí îéóíëàðû èúðà åäÿðêÿí, åâ èøëÿðèíäÿ âàëèäåéíëÿðèíÿ
êþìÿê åäÿðêÿí âÿ ñ. àõûðà ÷àòäûðà áèëìÿìÿê, äÿðñ çàìàíû âÿ éà òåëåâèçî-
ðà áàõàðêÿí éóõóëàìà âÿ äèýÿð áó êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Íåâðàñòåíèéàëû óøàãëàðû õàðàêòåðèçÿ åäÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè äÿ îíëàðûí
ùÿääèíäÿí àðòûã ùÿññàñ, äàèìà øöáùÿëè âÿ þç ìàðàã äàèðÿëÿðèíÿ àèä îëìà-
éàí áöòöí èøëÿðÿ íåãàòèâ ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿëÿðèäèð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ ñàðû-
øàí ùàëëàð íåâðîçóíà õàñ îëàí ÿëàìÿòëÿð, ìÿñÿëÿí, ìöõòÿëèô ôîáèéàëàð: ãà-
ðàíëûãäàí, åâäÿ òÿê ãàëìàãäàí, ùöíäöðëöêäÿí, êÿñêèí àëÿòëÿðäÿí
ãîðõìàã, þçöíÿ ãàðøû èíàìñûçëûã âÿ áàøãà ÿëàìÿòëÿð äÿ òÿçàùöð åäÿ áèëÿð.
Óøàãëàðäà íåâðàñòåíèéà, áèð ãàéäà îëàðàã éóõó ïîçóíòóëàðû èëÿ ìöøàùèäÿ
îëóíóð. Ýåúÿíèí ÷îõ ùèññÿñèíè îéàã âÿ éà éàðûéóõóëó êå÷èðÿí óøàã ñÿùÿðÿ
éàõûí íîðìàë éàòûð, ñÿùÿðëÿð ÷ÿòèíëèêëÿ àéûëûð, éàòàãäàí éîðüóí âÿ áèêåô
ãàëõàðàã äÿðñÿ ýåòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûð. Áèð òÿðÿôäÿí ñèíèð ñèñòåìèíèí âÿ-
çèééÿòè âÿ óøàüûí ôèçèêè ùàëû, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ, àèëÿäÿ ìþâúóä îëàí ïñèõî-
ýåí àìèëëÿðèí èíòåíñèâëèéè íåâðîçëàðûí ýåäèøèíè ìöðÿêêÿáëÿøäèðèð, ìöàëè-
úÿíè õåéëè ÷ÿòèíëÿøäèðèð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à. Êèôàéÿò ãÿäÿð òÿúðöáÿñè îëàí
ìöòÿõÿññèñ ö÷öí íåâðîçëàðû ïñèõîçëàðäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê, î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí-
ëèê òþðÿòìèð. Íåâðîçëàð çàìàíû êîáóä ïñèõè ïîçóíòóëàð: ùàëëöñèíàñèéàëàð,
ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè, àüûë çÿèôëèéè, êàòîòîíèê ÿëàìÿòëÿð îëìóð. Íåâðîçà òóòó-
ëàíëàðûí õàðàêòåð úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ, þç øèêàéÿòëÿðèíè ìÿìíóíèééÿòëÿ
ñþéëÿìÿëÿðè âÿ èçòèðàáëàðûíà ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿëÿðèäèð. Ëàêèí
óíóòìàã îëìàç êè, áèð ÷îõ úèääè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð, ìÿñÿëÿí, øèçîôðåíèéà,
áåéèí ñèôèëèñè, ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâö õÿñòÿëèêëÿðè âÿ áÿçè ñîìàòèê
õÿñòÿëèêëÿð èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ íåâðîçàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ áàøëàéûð. Áåëÿ ùàë-
äà éàíûëìàìàã ö÷öí äÿãèã àíàìíåç òîïëàìàã, ðåíòýåí, ëàáîðàòîð, åëåêòðî-
ôèçèîëîæè ìöàéèíÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíè òÿùëèë åòìÿê òÿëÿá îëóíóð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà íåâðîçëàðû ñöñòýåäèøëè ñàäÿ ôîðìà øèçîôðåíèéàäàí òÿú-
ðèä åòìÿê õåéëè ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Íåâðîçàáÿíçÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ ýåäÿí øèçîô-
ðåíèéàíûí áó ôîðìàñû, àäÿòÿí, äèããÿòè úÿëá åäÿí êîáóä íåãàòèâ ÿëàìÿòëÿð

âåðìèð. Íåâðîçëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ñöñò ýåäèøëè øèçîôðåíèéà çàìàíû îáñåñ-
ñèâ-êîìïóëñèâ, ôîáèê, èïîõîíäðèê-ñåíåñòîïàòèê âÿ äèýÿð áó êèìè ÿëàìÿòëÿð
äàùà ãàáàðûã øÿêèëäÿ èôàäÿ îëóíóð. Ñàðûøàí ùàëëàðûí õàðàêòåðèíÿ ýÿëäèêäÿ
èñÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, øèçîôðåíèéà çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí áó ÿëàìÿò ãû-
ñà ìöääÿòäÿ ìöðÿêêÿáëÿøÿðÿê òåç-òåç òÿêðàð îëóíàí, ìîíîòîí âÿ åéíè òèï-
ëè ùÿðÿêÿòëÿðÿ, áÿçÿí äÿ ðèòóàëëàðà ÷åâðèëèð.
Íåâðîçëàðûí êëèíèêàñûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè äÿ,
õÿñòÿíèí þç øèêàéÿòëÿðèíÿ éöêñÿê åìîñèîíàëëûã, öðÿê àüðûñû èëÿ éàíàøìàñû-
äûð. Øèçîôðåíèéàäà èñÿ áåëÿ ÿëàìÿòëÿð àáñòðàêò, éåðñèç, ÿúàèá îëìàñûíà áàõ-
ìàéàðàã ñàíêè õÿñòÿíè íàðàùàò åòìèð, îíäà íÿçÿðÿ ÷àðïàí åìîñèîíàë ðåàê-
ñèéàëàðà ñÿáÿá îëìóð.
Å ò è î ë î ý è é à â ÿ ï à ò î ý å í å ç è. Íåâðîçëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿ-
ñèíäÿ áàøëûúà àìèë êèìè ïñèõè òðàâìàëàðûí ðîëó èñòÿð êþùíÿ, èñòÿðñÿ äÿ éåíè
ÿäÿáèééàòäà ùÿðòÿðÿôëè èøûãëàíäûðûëìûøäûð. Áó êîíñåïñèéàéà øöáùÿ èëÿ éà-
íàøìàüà ùàçûðäà òóòàðëû åëìè ÿñàñ éîõäóð. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû, äèýÿð
àìèëëÿðèí ÿùÿìèééÿòèíè äÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê âÿ ïñèõîýåíèéàëàðûí þçöíÿ
éåíè åëìè äÿëèëëÿðëÿ éàíàøìàüà åùòèéàú âàðäûð.
Ñèíèð ñèñòåìèíèí ôÿàëèééÿòèíèí òÿíçèì îëóíìàñûíäà áèîêèìéÿâè, åíäî-
êðèí, èììóí âÿ äèýÿð áèîëîæè ïðîñåñëÿðèí ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàìàñû àðòûã
ùå÷ êÿñäÿ øöáùÿ äîüóðìóð. Ñèíèð ñèñòåìèíèí àíàäàíýÿëìÿ õöñóñèééÿòëÿðè-
íè äÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê âàúèá øÿðòëÿðäÿíäèð. Äåìÿëè, àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòèíèí
ôóíêñèîíàë ïàòîëîýèéàñû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí íåâðîçëàðû îíëàðûí éàðàíìà-
ñûíäà ãåéä îëóíàí áöòöí àìèëëÿðè òÿùëèë åòìÿäÿí, õÿñòÿëèéèí íåúÿ ìåéäà-
íà ÷ûõìàñûíû âÿ èíêèøàô ìåõàíèçìèíè äöçýöí òÿñÿââöð åòìÿê ãåéðè-ìöì-
êöíäöð.
Ñîí èëëÿð ñèíèð ñèñòåìèíèí òèïèíäÿí àñûëû îëàðàã îðãàíèçìäÿ ýåäÿí ôèçè-
îëîæè ïðîñåñëÿð, î úöìëÿäÿí, ïñèõè ôÿàëèééÿòèí äÿéèøìÿñè ùàããûíäà ÷îõ éà-
çûëìûøäûð. Ñèíèð ñèñòåìèíèí èììóíîëîæè-óéüóíëàøìà ïðîñåñèíäÿêè ðîëóíó äà
ãåéä åòñÿê, ìÿëóì îëàð êè, ñàüëàìëûüû òÿìèí åäÿí áàøëûúà àìèëëÿðäÿí áèðè
áöòöí ñèñòåìëÿðèí íîðìàë âÿ ìöøòÿðÿê ôÿàëèééÿòèäèð. Áó ñèñòåìëÿðèí åòèáàð-
ëû ôÿàëèééÿòè áèð ÷îõ õÿñòÿëèêëÿð êèìè íåâðîçëàðûí äà ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà
áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Íåâðîçëàðûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ ìÿðêÿçè ñèíèð
ñèñòåìèíäÿ öçâö äÿéèøèêëèêëÿðèí îëìàñûíà ÿñàñëàíàí ìöëàùèçÿëÿðÿ äÿ åòè-
íàñûç éàíàøìàã îëìàç. Íÿùàéÿò, õðîíèê äàâàì åäÿí ñîìàòèê ïîçóíòóëàðûí
äà íåâðîçà ñÿáÿá îëìàñû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Íåâðîçëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àìèëëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðêÿí, îíëàðû áàøëûúà
îëàðàã ö÷ ãðóïà áþëìÿê ìöìêöíäöð. Êëèíèê ãàíóíàóéüóíëóãëàðëà ùå÷ äÿ
ùÿìèøÿ óçëàøìàéàí áó áþëýö äàùà ÷îõ íÿçÿðè ìöëàùèçÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð: 1)
ßñàñûíû èðñè ìåéèëëèê òÿøêèë åäÿí ê î í ñ ò è ò ó ñ è î í à ë à ì è ë ë ÿ ð
í ÿ ç ÿ ð è é é ÿ ñ è. Áó íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû Ôðàíñà àëèìè Â.À.Ìîðå-

ëèí (1865) èðÿëè ñöðäöéö äåýåíåðàñèéà ùàããûíäà åëìè áàõûøëàðà ÿñàñëàíàí èð-
ñè àìèëëÿðè þí ïëàíà ÷ÿêèðëÿð. Ïñèõîýåíèéàëàðà èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè àìèë êèìè
éàíàøûðëàð; 2) Ìöùèòèí çÿðÿðëè òÿñèðëÿðèíè þí ïëàíà ÷ÿêìÿêëÿ, êîíñòèòóñèî-
íàë-øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè èêèíúè äÿðÿúÿëè ùåñàá åäÿí àëèìëÿðèí íÿçÿðäÿ òóòäó-
üó å ê ç î ý å í - ï à ò î ý å í å ò è ê à ì è ë ë ÿ ð í ÿ ç ÿ ð è é é ÿ ñ è; 3)
ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàðàíìûø, ãÿðá àëÿìèíäÿ äàùà ýå-
íèø éàéûëìûø, Ç.Ôðåéäèí øöóðàëòû ñàùÿíèí òÿñèðèíÿ ÿñàñëàíàí ñ ó á é å ê -
ò è â - è ä å à ë è ñ ò è ê í ÿ ç ÿ ð è é é ÿ ñ è ä è ð.
Ùÿéàòûíûí ìöÿééÿí äþâðëÿðèíäÿ, äåìÿê îëàð êè, áöòöí èíñàíëàð áó âÿ
éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ èñòÿð êÿñêèí, èñòÿðñÿ õðîíèê òÿñèð åäÿí ïñèõè òðàâìàëàðà
ìÿðóç ãàëûðëàð. Ëàêèí îíëàðûí ùàìûñûíäà íåâðîç èíêèøàô åòìèð.
Íåâðîçëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ñÿáÿáëÿðè, îíóí êëèíèêàñûíû äÿðèíäÿí þéðÿí-
ìÿêëÿ È.Ï.Ïàâëîâ âÿ îíóí òÿëÿáÿëÿðè ìöÿééÿí åòäèëÿð êè, åéíè ìÿçìóíëó
ìÿíôè ãûúûãëàð (ïñèõîýåí àìèëëÿð) ìöõòÿëèô àäàìëàðäà, ìöõòÿëèô íåâðîçëà-
ðà ñÿáÿá îëóð. Áèðèíúè ñèãíàë ñèñòåìèíèí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè, á ÿ ä è è
ò è ï ÿ ìÿíñóá øÿõñëÿð è ñ ò å ð è é à íåâðîçóíà, èêèíúè ñèãíàë ñèñòåìè-
íèí öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè ò ÿ ô ÿ ê ê ö ð ò è ï è í ÿ ìÿíñóá îëàí øÿõñëÿð
ñ à ð û ø à í ù à ë ë à ð íåâðîçóíà âÿ ùÿð èêè ñèãíàë ñèñòåìèíèí òàðàçëûã
òÿøêèë åòäèéè î ð ò à ò è ï ÿ ìÿíñóá îëàí øÿõñëÿð èñÿ í å â ð î ñ ò å í è -
é à íåâðîçóíà òóòóëóðëàð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ áþëýö ìöòëÿã õàðàêòåð äàøûìûð âÿ
ìöõòÿëèô êå÷èä âàðèàíòëàðû äà ìöìêöíäöð. Ùÿëÿ 1915-úè èëäÿ Å.Êðåïåëèí
ãåéä åòìèøäèð êè, ýöúëö ñàðñûíòû ÿñàñûíäà èñòÿíèëÿí àäàìäà äàíûøìà ãàáè-
ëèééÿòèíèí èòìÿñè âÿ éà éåðèìÿ ãàáèëèééÿòèíèí ïîçóëìàñû áàø âåðÿ áèëÿð. Ëà-
êèí èñòåðèéà íåâðîçóíà ùÿññàñ îëàí øÿõñëÿðäÿ áó ÿëàìÿòëÿð ÿí úöçè ñÿáÿá-
ëÿðäÿí éàðàíûð.
È.Ï.Ïàâëîâóí íåâðèçì íÿçÿðèééÿñèíÿ ÿñàñëàíàí Å.À.Ïàïîâ 1951-úè èë-
äÿ ìöÿééÿí åòäè êè, ñàðûøàí ùàëëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû áåéèí ãàáûüû ùöúåé-
ðÿëÿðèíäÿ óëòðàïàðàäîêñàë ôàçàíûí ãàíóíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã éàðàíûð. Áå-
ëÿ êè, óçóí ìöääÿò òÿñèð ýþñòÿðÿí äóðüóí îéàíìà îúàüû íÿùàéÿò ùöúåéðÿ-
ëÿðèí òàãÿòñèçëèéèíÿ, áó äà, þç íþâáÿñèíäÿ, íîðìàë ñèíèð ïðîñåñëÿðèíèí ïî-
çóëìàñûíûíà — ïñèõîïàòîëîæè ïðîñåñëÿðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Ðóñ àëèìè Î.Â.Êåðáèêîâ (1958) íåâðîçëàðûí âÿ ïñèõîïàòèéàëàðûí åòèîëî-
ýèéàñûíû âÿ ïàòîýåíåçèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðÿê áåëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìûøäûð
êè, îíëàðûí àðàñûíäà úèääè ñÿðùÿä ãîéìàã äöçýöí äåéèë âÿ áóíà ýþðÿ î, ïñè-
õîïàòèéàíû óçóíìöääÿòëè íåâðîç àäëàíäûðìûøäû.
Íåâðîçëàðûí ÿìÿëÿýÿëìÿ ìåõàíèçìèíè èçàù åäÿí íÿçÿðèééÿëÿðäÿí áè-
ðè äÿ ñîí èëëÿðäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿ óíóäóëìóø, äàùà äîüðóñó, éàñàã åäèëìèø
Ç.Ôðåéäèí éàðàòäûüû øöóðñóçëóüóí ïàòîïñèõîëîæè òÿñèð íÿçÿðèééÿñèäèð.
Ç.Ôðåéäÿ ýþðÿ áöòöí íåâðîòèê ùàëëàð, ÿëÿëõöñóñ ñàðûøàí ùàëëàð, ìÿíøÿ åòè-
áàðèëÿ ñåêñóàë àìèëëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Óøàã éàøëàðûíäà òÿðáèéÿ ãàíóíëàðûíûí

òÿñèðè àëòûíäà ñåêñóàë ìåéèëëÿðèí ñûõûøäûðûëàðàã øöóðäàí êÿíàðà ÷ûõàðûëìàñû,
èç ãîéìàäàí éîõ îëìóð. Óøàüûí äöøöíúÿñèíèí äÿðèí ãàòëàðûíäà þçöíÿ éåð
òàïàí áó åìîñèéàëàð ãàïàëû íåâðîòèê êîìïëåêñëÿð øÿêëèíäÿ éàøàéûð âÿ ÿë-
âåðèøëè øÿðàèò (ïàòîýåíåòèê, ïàòîïëàñòèê) éàðàíàðñà àêòóàëëàøàðàã íåâðîç ÿëà-
ìÿòëÿðèíÿ ÷åâðèëèð.
Ì ö à ë è ú ÿ â ÿ ï ð î ô è ë à ê ò è ê à . Íåâðîçëàðûí ìöàëèúÿñè
êîìïëåêñ øÿêèëäÿ, áèð ñûðà àìèëëÿð: íåâðîçóí ôîðìàñû, áàøëûúà ñèíäðîì, îð-
ãàíèçìèí âÿ øÿõñèééÿòèí áèîëîæè, ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñ. íÿçÿðÿ àëûí-
ìàãëà àïàðûëìàëûäûð. Ïðàêòèêàäà þçöíö äîüðóëòìóø âàùèä, ñòàíäàðò ìöàëèúÿ
öñóëóíóí îëìàìàñû, èúòèìàè àìèëëÿðèí õÿñòÿëèéèí ìöàëèúÿñèíäÿ òóòäóüó
ìþâãåéè óíóòìàìàëûéûã. Áÿçè àëèìëÿðèí ôèêðèíúÿ, îïòèìàë ìöàëèúÿ ìåòîä-
ëàðûíû ñå÷ÿðêÿí áèðè-áèðèíè òàìàìëàéàí ö÷ ÿñàñ òåðàïèéà ôîðìàñûíûí ùàìû-
ñûíäàí: áèîëîæè, ïñèõîëîæè âÿ ôîðìàêîëîæè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì-
äûð.
Íåâðîçëàðûí ìöàëèúÿñèíäÿ ïñèõîòåðàïèéà öñóëëàðûíûí ñÿìÿðÿëèëèéè òÿê-
çèáåäèëìÿçäèð. Àììà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ïñèõîòåðàïèéàíûí òÿñèð
ãöââÿñè áèð ñûðà àìèëëÿðäÿí, èëê íþâáÿäÿ, ùÿêèìèí ïðîôåññèîíàëëûüûíäàí
÷îõ àñûëûäûð. Òàíûíìûø Ïîëøà àëèìè Å.Ëèäåðèí (1989) ôèêðèíúÿ, íåâðîçëàðûí
ïàòîýåíåòèê ïñèõîòåðàïèéàñû àøàüûäà ýþñòÿðèëÿí 5 ïðèíñèïÿ ÿñàñëàíìàëûäûð.
ßêñ òÿãäèðäÿ ïñèõîòåðàïèéàíûí ñÿìÿðÿëèëèéèíÿ çÿìàíÿò âåðìÿê ãåéðè-
ìöìêöíäöð: 1) õÿñòÿíèí åìîñèîíàë õöñóñèééÿòëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàãëà øÿõ-
ñèééÿòèíè äÿðèíäÿí âÿ ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíìÿëè; 2) íåâðîòèê âÿçèééÿòèí âÿ õÿñ-
òÿëèê ÿëàìÿòëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíûí ñÿáÿáèíèí âÿ èíêèøàô ìåõàíèçìè-
íèí àøêàð åäèëìÿñè; 3) õÿñòÿëèéèí, øÿõñèí ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíÿ ýþñòÿðÿ áèëÿúÿ-
éè òÿñèðèí áöòöí úÿùÿòëÿðèíè òàì øöóðëó ñóðÿòäÿ äÿðê åäèëìÿñè; 4) ïñèõè òðàâ-
ìàíûí ìÿãñÿäÿóéüóí ôîðìàäà àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà êþìÿê åòìÿê âÿ ëà-
çûì ýÿëÿðñÿ ÿòðàôäàêûëàðûí äà áó èøÿ éàðäûìûíûí òÿìèí åäèëìÿñè; 5) õÿñòÿ-
íèí ãåéðè-àäåêâàò ðåàêñèéàëàðûíû âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè ÿêñ èñòèãàìÿòÿ éþ-
íÿëòìÿê, áåëÿëèêëÿ, øÿõñèí þç õÿñòÿëèéèíÿ ìöíàñèáÿòèíè äÿéèøìÿéÿ íàèë îë-
ìàã.
Ýþðöíäöéö êèìè, íåâðîçëàðûí ïñèõîòåðàïèéàñû ìöàñèð öñóëëàðà (ãðóïäà
àïàðûëàí ïàòîýåíåòèê ìåòîäëàðà) äàùà ÷îõ öñòöíëöê âåðèð. Áóíóíëà éàíàøû
ïñèõîòåðàïèéàíûí äèýÿð öñóëëàðûíäàí äà (ùèïíîç éóõóñó àëòûíäà òÿëãèí, àó-
òîýåí ìÿøã âÿ è.à.) ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð. Èñòåðèéà íåâðîçóíóí éàðàòäû-
üû ìîíîñèìïòîìëàðûí: ïàðåçëÿð, èôëèúëÿð, êÿêÿëÿìÿ, àôîíèéà âÿ ñ., íåâðàñ-
òåíèéà çàìàíû ìöøàùèäÿ îëóíàí àñòåíèê ùàëûí, ìöõòÿëèô àüðûëàðûí, ãàí òÿç-
éèãèíèí äÿéèøìÿñèíèí, éóõó ïîçóíòóëàðûíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíäà ïñèõîòå-
ðàïèéàíûí êëàññèê öñóëëàðû ÿùÿìèééÿòëè ðîë îéíàéûð.
Íåâðîçëàðûí òåðàïèéàñûíäà äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû èëÿ ìöàëèúÿéÿ, êóðîðò
àìèëëÿðèíÿ, ôèçèîòåðàïèéà öñóëëàðûíà äà ýåíèø éåð âåðèëìÿëèäèð. Îíëàðûí áö-

òöí ôîðìàëàðûíäà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëÿí éóõó ïîçóíòóëàðûíû àðàäàí ãàëäûð-
ìàã ö÷öí ùèïíîòèê òÿñèð ýþñòÿðÿí ïñèõîôàðìîêîëîæè ïðåïàðàòëàðäàí (ñîíà-
ïàêñ, õëîðïðîòèêñåí, ôåíîçåïàì, òèçåðñèí) ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Ýþñòÿðèëÿí
ìàääÿëÿðèí êþìÿéèëÿ ëàçûìû åôôåêò àëûíìàçñà, îíëàðûí òÿñèðèíè ýöúëÿíäèð-
ìÿê ìÿãñÿäèëÿ, àíòèùèñòàìèí ìàääÿëÿðäÿí äÿ (äèìåäðîë, ïèïîëôåí) èñòèôà-
äÿ åòìÿê îëàð. Áÿçè õÿñòÿëÿðÿ éóõóýÿòèðèúè òÿñèðè çÿèô îëàí, ëàêèí íåâðîçóí
äèýÿð ÿëàìÿòëÿðèíÿ òÿñèð åòìÿêëÿ åéíè çàìàíäà éóõóíó äà éàõøûëàøäûðàí
ìàääÿëÿðäÿí (àìèòðèïòèëèí 12,5—50 ìã, ðóäîòåë 5—10 ìã, òðèîêñàçèí 1—2
òàá, ðåëàíèóì 5—10 ìã) èñòèôàäÿ åòìÿê ôàéäàëûäûð.
Êÿñêèí ÿëàìÿòëÿðëÿ úÿðÿéàí åäÿí íåâðîçëàðäà õöñóñÿí ãîðõó, òÿøâèø,
ùÿéÿúàí ÿëàìÿòëÿðè îëäóãäà, äÿðìàí ìàääÿëÿðèíè èíéåêñèéà øÿêëèíäÿ îð-
ãàíèçìÿ éåðèòìÿê ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðèð. Áåëÿ ùàëëàðäà
òðàíêâëèçàòîðëàðëà éàíàøû íåéðîëåïòèêëÿð äÿ: åãëîíèë, ëåïîíåêñ, òðèôòàçèí, òè-
çåðñèí âÿ ñ. èøëÿäèëÿ áèëÿð. Ìöàëèúÿ ïðîñåñèíäÿ ãàðøûéà ÷ûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí
áèðè ñàðûøàí ùàëëàðûí, õöñóñÿí ôîáèéàëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûäûð. Áåëÿ õÿñ-
òÿëÿðè ìöàëèúÿ åäÿðêÿí äöçýöí òàêòèêà ñå÷ìÿê ÿñàñ øÿðòëÿðäÿíäèð. Ôîáèéà-
ëàðû éàðàäàí àìèëëÿðè àðàøäûðìàã (àíàëèòèê ïñèõîòåðàïèéà) øÿõñè ùÿìèí àìèë-
ëÿðäÿí óçàãëàøäûðìàã (èø éåðèíè äÿéèøìÿê, õÿñòÿíè êóðîðòà ýþíäÿðìÿê) âÿ
äöçýöí ñå÷èëìèø äÿðìàí ìàääÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Áÿçè ùàë-
ëàðäà ñèáàçîí, åëåíèóì èíéåêñèéà øÿêëèíäÿ (ýöíäÿ 2—4 ìë ÿçÿëÿ àðàñûíà),
ôðåíàëîí 10—20 ìã, òðèñåäèë 4—10 ìã éàõøû íÿòèúÿ âåðèð.
Íåâðîçà òóòóëìóø øÿõñëÿðäÿ áèð ãàéäà îëàðàã, äåïðåññèéà, öìóìè ùàë-
ñûçëûã, ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí àðòìàñû ãåéä îëóíóð. ßêñÿð ùàëëàðäà ýöúëö
òÿñèð åäÿí àíòèäåïðåññàíòëàðà åùòèéàú îëóð. Áó ìÿãñÿäëÿ àìèòðèïòèëèí, ëöäó-
îìèë, ïèðàçèäîë, ýåðôîíàë, çîëîôò, ïðîçàê èøëÿòìÿê äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð.
Àñòåíèéà ÿëåéùèíÿ èøëÿäèëÿí ìàääÿëÿðäÿí ñèäíîôåíè, ñèäíîêàðáû ýþñòÿðìÿê
îëàð. Ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüû àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí âåíà äàõèëèíÿ ñåäóê-
ñåí (0,5%-ëè 2—4 ìë), ãëèêîçà ìÿùëóëó 40%-ëè 10—20 ìë, òàçåïàì (ýöíäÿ
10—20 ìã), òðèîêñàçèí, ìåïðîáîìàò (ýöíäÿ 2—4 äÿôÿ ùÿá øÿêëèíäÿ) òÿéèí
åäèëèð.
Êå÷ìèøäÿ ýåíèø èøëÿäèëÿí âÿ èíäè äÿ þç ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìÿéÿí ìàä-
äÿëÿðèí òÿòáèãè äÿ óíóäóëìàìàëûäûð. Òîðìîçëàíìà âÿ îéàíìà ïðîñåñëÿðè-
íèí äèíàìèêàñûíûí ïîçóëìàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã Ïàâëîâ ìÿùëóëóíäàí (íàòðè-
áðîìàòû 1—2%—200,0, êîôåóí 0,4—0,8 ã) èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Áó ãàðûøûüà ïèøèêîòó (âàëåðèàí) äàìúûñû âÿ éà äÿìëÿìÿñè äÿ ÿëàâÿ åòìÿê
îëàð.
Íåâðîçëàðûí êîìïëåêñ ìöàëèúÿñèíäÿ âèòàìèíëÿðäÿí äÿ ýåíèø èñòèôàäÿ
îëóíìàëûäûð. Ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ, áÿçè âèòà-
ìèíëÿðèí ìÿíèìñÿíèëìÿñè êèôàéÿò äÿðÿúÿäÿ îëìóð. Áåëÿ ùàëëàðäà îíëàðû èí-

éåêñèéà øÿêëèíäÿ éåðèòìÿê ëàçûìäûð.
Ñòàñèîíàð øÿðàèòäÿ íåâðîçëàðû ìöàëèúÿ åäÿðêÿí èíñóëèíäÿí (êè÷èê äîçà-
ëàðëà, ýöíäÿ 5—25 âàùèä) ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Ôèçèîòåðàïåâòèê
öñóëëàðäàí ñó ÿìÿëèééàòëàðûíà (ñèðêóëéàð äóø, Øàðêî äóøó, ñàêèòëÿøäèðèúè
âàííàëàð), ìàññàæà öñòöíëöê âåðèëìÿëèäèð. Ìàðàãëû èäìàí îéóíëàðû, î úöì-
ëÿäÿí, ìöàëèúÿ èäìàí íþâëÿðè, ìöõòÿëèô ìÿäÿíè-êöòëÿâè òÿäáèðëÿð, à÷ûã ùà-
âàäà ýÿçèíòè ÷îõ ôàéäàëûäûð.
Ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð
Ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð àäû àëòûíäà òÿñâèð åäèëÿí ïàòîëîæè ùàëëàðûí áàø-
ëûúà õöñóñèééÿòè ïàñèéåíòëÿðèí òåç-òåç òÿêðàð îëóíàí ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ
ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿëÿðè âÿ þçëÿðèíÿ («õÿñòÿëèêëÿðèíÿ») ãàðøû éöêñÿê
äèããÿò òÿëÿá åòìÿëÿðèäèð. Îíëàðû ìöàñèð ìåòîäëàðëà ìöàéèíÿ åäÿðÿê ùå÷ áèð
õÿñòÿëèê àøêàð åòìÿéÿí ìöòÿõÿññèñëÿðèí ôèêðè ÿêñÿð ùàëëàðäà ïàñèéåíòëÿðè
ðàçû ñàëìûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ îíëàð äàèì áàøãà-áàøãà ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ìö-
ðàúèÿò åòìÿëè îëóðëàð.
Ïðàêòèêàäà ðàñò ýÿëäèéèìèç áèð ùàäèñÿ èëÿ ñèçè äÿ òàíûø åäÿê.
Ù öãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíäà ÷àëûøàí 40 éàøëû áèð øÿõñ äàõèëè îðãàíëàðûíäà,

õöñóñÿí ãàðàúèéÿð íàùèéÿñèíäÿ äàèìè àüðûëàðûí îëìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíÿðÿê
òåðàïåâòÿ ìöðàúèÿò åäèð. Ùÿðòÿðÿôëè ìöàéèíÿäÿí ñîíðà ùÿêèì áèëäèðèð êè, îíóí àüðû-
ëàðû ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè îëóá, ùå÷ áèð úèääè õÿñòÿëèê ÿëàìÿòè äàøûìûð. Ùÿêèì ïñèõî-
òåðàïåâòÿ ìöðàúèÿò åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Ïñèõîòåðàïåâòèí àïàðäûüû ìöàëèúÿ äÿ
îíó ãàíå åòìèð âÿ î, äàùà áèð íå÷ÿ ìöòÿõÿññèñÿ ìöðàúèÿò åäèá îíó ãÿíàÿòëÿíäèðÿí
úàâàá àëìàäûãäàí ñîíðà Óêðàéíà ðåñïóáëèêàñûíà ýåäÿðÿê þçöíö úÿððàùè ìöäàõèëÿ-
éÿ úÿëá åòìÿéÿ íàèë îëóð. Ëàêèí ö÷ àé êå÷ìÿìèø éåíÿ äÿ ÿââÿëêè øèêàéÿòëÿð òÿêðàð
îëóíóð. Áóíóíëà ÿëàãÿäàð, î, úÿððàùè ÿìÿëèééàò àïàðàí ùÿêèìèí éàíûíà ãàéûäàðàã,
ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿêëÿ ÿìÿëèééàòûí òÿêðàð àïàðûëìàñûíà ìöâÿôôÿã îëóð. Áó ùàäèñÿ-
äÿí 2 èë ñîíðà ãîùóìëàðûíûí òÿêèäè èëÿ õÿñòÿ, íÿùàéÿò ïñèõèàòðèéà êëèíèêàñûíà äàõèë
îëóð. 2 àé ìöàëèúÿ îëóíäóãäàí ñîíðà èïîõîíäðèéà ñèíäðîìóíäàí õèëàñ îëóð.
Ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð çàìàíû ïàñèéåíòëÿðèí øèêàéÿòëÿðè åéíè ìÿç-

ìóíëó îëìàéà äà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ìÿäÿ àüðûñûíäàí øèêàéÿòëÿíÿí õÿñòÿ áèð
íå÷ÿ àéäàí ñîíðà öðÿê, áþéðÿê àüðûñû èëÿ ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿð. Áèð
ãàéäà îëàðàã áåëÿ ïàñèéåíòëÿð ïñèõèàòðà äåéèë, ÿêñÿð ùàëëàðäà òåðàïåâòëÿðÿ,
úÿððàùëàðà, íåâðîëîãëàðà âÿ äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð.
Ñîìàòèêëÿøìèø ïîçóíòóëàðûí ÿêñÿðèééÿòè õðîíèê ýåäèøëè îëóá ÿí ìöõòÿ-
ëèô, áÿçÿí àíëàøûëìàç øèêàéÿòëÿðëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Ïàñèéåíòëÿðèí òÿêðàð-

òÿêðàð ìöõòÿëèô ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿñè, îíëàðäàí öðÿê éàíüûñû èëÿ
êþìÿê èñòÿìÿñè, ìöàéèíÿ íÿòèúÿñèíäÿ úèääè áèð õÿñòÿëèéèí îëìàìàñûíûí
îíëàðû ñåâèíäèðìÿê ÿâÿçèíÿ ìÿéóñ åòìÿñè âÿ ñ. ñîìàòîôîðì ïîçóíòóäàí
øöáùÿëÿíìÿéÿ ÿñàñ âåðèð.
Áåëÿ ïàñèéåíòëÿðèí åòäèéè øèêàéÿòëÿðèí ìÿçìóíóíà íÿçÿð ñàëñàã, îíëà-
ðûí ÿñàñÿí àøàüûäàêû ãðóïëàðäà òîïëàíäûüûíû ýþðÿðèê:
1. Ìÿäÿ-áàüûðñàã ñèñòåìèíÿ àèä îëàí øèêàéÿòëÿð — þéöìÿ, ãóñìà, ãà-
ðûíäà àüðûëàð, êþï, ãÿáèçëèê âÿ éà ÿêñèíÿ òåç-òåç äåôåêàñèéà àêòûíûí îëìàñû
âÿ ñ.;
2. Àüðûëàðëà òÿçàùöð åäÿí ÿëàìÿòëÿð: ÿòðàôëàðäà, êöðÿê, áåë âÿ îéíàã
àüðûëàðû, ñèäèê èôðàçàòûíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñè âÿ àüðûëû îëìàñû;
3. Öðÿê-äàìàð âÿ òÿíÿôôöñ ñèñòåìèíÿ àèä îëàí øèêàéÿòëÿð: òÿíýíÿôÿñëèê
âÿ éà ñÿòùè òÿíÿôôöñåòìÿ, êþêñ ãÿôÿñèíäÿ àüðûëàð, öðÿêäþéöíìÿ, áàøýèúÿë-
ëÿíìÿ;
4. Ïñåâäîíåâðîòèê âÿ éà êîíâåðñèéà ÿëàìÿòëÿðè — éàääàøûí çÿèôëÿìÿñè,
óäìà àêòûíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñè, ñÿñèí äÿéèøìÿñè, àüûð åøèòìÿ, ýþðìÿíèí çÿèôëÿ-
ìÿñè âÿ éà èêèýþðìÿ, ùöøóí èòìÿñè èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí úÿíýîëìàíû õàòûð-
ëàäàí òóòìàëàð, éåðèøèí ïîçóëìàñû, ÿçÿëÿ òîíóñóíóí çÿèôëÿìÿñè âÿ éà ÿçÿ-
ëÿëÿðäÿ ýÿðýèíëèê;
5. Ãàäûíëàðà àèä îëàí ÿëàìÿòëÿð: àéáàøûíûí àüðûëû âÿ éà ýåúèêìÿëÿðëÿ
îëìàñû. Àéáàøû çàìàíû ÿùâàëûí ïèñëÿøìÿñè, íîðìàäàí ÷îõ ãàíèòèðìÿ;
6. Ñåêñóàë ñôåðà èëÿ ÿëàãÿäàð ÿëàìÿòëÿð. Áåëÿ øèêàéÿòëÿð, àäÿòÿí, ýÿíú
âÿ îðòà éàøëû àäàìëàðà àèä îëóð. Ñåêñóàë èñòÿéèí (ëèáèäî) àçàëìàñû, úèíñè ÿëà-
ãÿ çàìàíû àüðû âÿ éà ýþéíÿìÿ ùèññè, òåç-òåç áàø âåðÿí èìïîòåíñèéà, ãàäûí-
ëàðäà îðãàçì ùèññèíèí çÿèôëÿìÿñè âÿ éà îëìàìàñû.
Ýþðöíäöéö êèìè, ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð ìöõòÿëèô îðãàíëàðû ÿùàòÿ åò-
ìÿêëÿ ðÿíýàðÿíý ÿëàìÿòëÿðëÿ òÿçàùöð åäÿ áèëÿð.
Ñîìàòèêëÿøìèø ïîçóíòóëàð
Áó áþëìÿéÿ àèä åäèëÿí ïîçóíòóëàðûí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè ïàñèéåíòëÿðèí
óçóí ìöääÿò (2 èëäÿí àç îëìàéàðàã) ìöõòÿëèô íþâ äÿéèøýÿí ñîìàòèê
ÿëàìÿòëÿðäÿí, î úöìëÿäÿí ãåéðè-ìöÿééÿí ãûúûãëàíìàëàð, äåïðåññèéà èëÿ
ìöøàéèÿò åäèëÿí àüðûëàð, ùÿéÿúàí âÿ äèýÿð áó êèìè øèêàéÿòëÿðèí îëìàñûäûð.
Áåëÿ õÿñòÿëÿð àäÿòÿí èëëÿðëÿ ìöõòÿëèô ùÿêèìëÿðÿ, ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðèíÿ
ìöðàúèÿò åäÿðÿê ùÿð íþâ ìöàéèíÿëÿðäÿí êå÷èð, ÷îõëó ìèãäàðäà äÿðìàí
ãÿáóë åäèð, ùÿêèìëÿðèí ìÿãñÿäéþíëö òþâñèéÿëÿðèíÿ ìÿùÿë ãîéìóðëàð.
Õÿñòÿëèéèí ýåäèøè õðîíèêè âÿ äàâàìñûç îëìàãëà áèð ñûðà ùàëëàðäà ñîñèàë âÿ

àèëÿäàõèëè óéüóíëàøìàíûí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Èïîõîíäðèéà
Òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàí ôîíóíäà þç ñàüëàìëûüû ùàããûíäà äàèì íàðàùàò
îëäóüóíó áèëäèðìÿêëÿ òÿçàùöð åäÿí ÿëàìÿò — èïîõîíäðèéà âÿ éà èïîõîíäðèê
ñèíäðîì àäëàíûð.
Ùå÷ áèð úèääè ïàòîëîæè ÿëàìÿò îëìàäàí þçöíö õÿñòÿ ùåñàá åäÿí áåëÿ
øÿõñëÿð òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí, ìöòÿõÿññèñëÿðèí äàèìè ïàñèéåíòëÿðè îëóðëàð.
Îíëàðû ùÿð âàñèòÿ èëÿ èíàíäûðìàüà ÷àëûøàí ùÿêèìëÿðÿ ÷îõ àç åòèìàä åäèðëÿð.
Èïîõîíäðèê ïàñèéåíòëÿðè éàëíûç áèð éîëëà ìöâÿããÿòè ðàçû ñàëìàã ìöìêöí-
äöð, îíëàðà äèàãíîç ãîéóá, úèääè ìöàëèúÿéÿ âÿ éà úÿððàùè ìöäàõèëÿéÿ èúà-
çÿ âåðìÿê. Áó èñÿ ùå÷ áèð ìöòÿõÿññèñè ðàçû ñàëà áèëìÿç. ÀÁØ-äà ãÿáóë
åäèëìèø äèàãíîñòèê êðèòåðèëÿðÿ ýþðÿ èïîõîíäðèéàíûí äèàãíîçó àøàüûäàêû
ýþñòÿðèúèëÿðÿ ÿñàñëàíìàëûäûð:
1. Þçöíö àüûð, ÷ÿòèíñàüàëàí âÿ éà ñàüàëìàéàí õÿñòÿ ùåñàá åòìÿêëÿ äà-
èì ãîðõó âÿ èíàìñûçëûã ùèññëÿðè èëÿ éàøàìàã;
2. Àïàðûëàí ìöàéèíÿëÿðèí ùå÷ áèð úèääè õÿñòÿëèê àøêàð åòìÿìÿñèíÿ áàõ-
ìàéàðàã ìöòÿõÿññèñëÿðèí ñþçëÿðèíÿ èíàíìàìàã, ìöàéèíÿ ö÷öí òÿêðàð
ìöõòÿëèô ìöòÿõÿññèñëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿê ìåéèëè;
3. Õÿñòÿëèéèí äàâàìèééÿò ìöääÿòè 6 àéäàí ÷îõ îëäóüó ùàëëàðäà.
Èïîõîíäðèéà ñèíäðîìóíóí ýåíèø éàéûëäûüûíû ñöáóò åòìÿéÿ åùòèéàú éîõ-
äóð. Àâðîïà ìöòÿõÿññèñëÿðè âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðè ñÿùèééÿ òÿøêèëàòëàðûíûí ìÿ-
ëóìàòûíà ýþðÿ áó ñèíäðîì ÿùàëèíèí ÿí àçû 3—7%-äÿ ðàñò ýÿëèíèð.
ÀÁØ ìöòÿõÿññèñëÿðè áó ðÿãÿìèí ùÿòòà 10—14%-ÿ áÿðàáÿð îëäóüóíó
ýþñòÿðèðëÿð. Õÿñòÿëèéèí òÿñàäöô åòìÿñè ÿñàñÿí 40—50 éàøëàðäà äàùà ÷îõäóð.
Ãàäûíëàð âÿ êèøèëÿð åéíè äÿðÿúÿäÿ èïîõîíäðèéàäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèðëÿð.
Èïîõîíäðèéàíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà åòèîëîæè ôàêòîð êèìè èðñè àìèëëÿðÿ
âÿ óøàã éàøëàðûíäà êå÷èðèëìèø õÿñòÿëèêëÿðÿ äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðèëèð. ßò-
ðàôäàêûëàðà ãàðøû àãðåññèâëèê, äöøìÿí÷èëèê ùèññè éöêñÿê îëàí øÿõñëÿðèí äàùà
òåç-òåç èïîõîíäðèéàéà òóòóëìà ôàêòû ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí õöñóñè âóð-
üóëàíûð.
Ä è ô å ð å í ñ è à ë ä è à ã í î ñ ò è ê à ñ û . Èïîõîíäðèéà ñèíäðîìóíó
äèýÿð ñîìàòîôîðì âÿ ñîìàòîýåí õÿñòÿëèêëÿðäÿ îëäóüó êèìè, èëê íþâáÿäÿ,
öçâö õÿñòÿëèêëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Åíäîêðèí ñèñòåìèí, áèð-
ëÿøäèðèúè òîõóìà õÿñòÿëèêëÿðè çàìàíû èïîõîíäðèéà, òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàí ÿëà-
ìÿòëÿðè äàùà òåç-òåç òÿñàäöô îëóíóð. Òÿçàùöð åäÿí äåïðåññèéàëàð çàìàíû

ðàñò ýÿëèíÿí èïîõîíäðèê ÿëàìÿòëÿðèí ÿìÿëÿýÿëìÿ ñÿáÿáëÿðèíÿ âÿ èíêèøàô
ìåõàíèçìèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèëìÿëèäèð. Èïîõîíäðèê ñèíäðîì õÿñòÿíèí
ùÿéÿúàíëàíàí âÿçèééÿòèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàðñà âÿ õÿñòÿ ñàêèòëÿøÿíäÿí ñîí-
ðà ñÿíýèìÿéÿ áàøëàéàðñà, áóíó ýåíåðàëèçÿîëóíìóø òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàí íåâ-
ðîçóíóí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð.
Áèð ñûðà àüûð ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ, î úöìëÿäÿí, øèçîôðåíèéà, òðàâìà ìÿí-
øÿëè ïñèõîçëàðäà èïîõîíäðèéà ÿëàìÿòëÿðèíèí òÿçàùöð åòìÿñè ùå÷ äÿ àç ðàñò
ýÿëèíìèð. Áèð ñûðà îáñåññèâ-êîìïóëñèâ ÿëàìÿòëÿð äÿ áÿçÿí èïîõîíäðèéàíû
õàòûðëàäà áèëÿð.
Õÿñòÿëèéèí ïðîãíîçó ùàããûíäà àøàüûäàêûëàðû ãåéä åòìÿê îëàð:
1. Èïîõîíäðèéàéà òóòóëàíëàðûí òÿãðèáÿí 1/4 ùèññÿñè áó ÿëàìÿòëÿðäÿí áÿ-
çè ãûñàìöääÿòëè ðåìèññèéàëàð íÿçÿðÿ àëûíìàçñà, þìöð áîéó ÿçèééÿò ÷ÿêèð-
ëÿð;
2. Äöçýöí âÿ àðäûúûë àïàðûëàí ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè ñàéÿñèíäÿ, áèð ÷îõ ùàë-
ëàðäà õÿñòÿëÿðäÿ ìöñáÿò íÿòèúÿ àëìàã îëàð.
Ì ö à ë è ú ÿ. Åòèîëîýèéàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã èïîõîíäðèéàíûí áöòöí
òÿçàùöðëÿðèíèí ìöàëèúÿñè õåéëè ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Äÿðìàí ìöàëèúÿñè èëÿ éà-
íàøû ïñèõîòåðàïåâòèê òÿñèð âàñèòÿëÿðè, õöñóñÿí ãðóï ïñèõîòåðàïèéàñû éàõøû
íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè ñîñèàë úÿùÿòäÿí ìöäàôèÿ îëóíìóø
ùèññ åòäèêäÿ îíëàðûí íèêáèíëèéè àðòûð.
Èïîõîíäðèê ÿëàìÿòëÿð ùÿéÿúàí âÿ äåïðåññèéà ôîíóíäà òÿçàùöð åäÿðñÿ,
ìöâàôèã ïñèõîôîðìàêîëîæè ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê (àíòèäåïðåñ-
ñàíòëàð, ñåäàòèâ ïðåïàðàòëàð) ìöñáÿò íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð.
Äèýÿð íåâðîòèê ïîçóíòóëàð

Áó áþëìÿéÿ àèä åäèëÿí ïîçóíòëàð èëê íþâáÿäÿ àñòåíèê ñèíäðîì âÿ éà
íåâðàñòåíèéà àäû àëòûíäà òÿñâèð åäèëÿí õÿñòÿëèéè, äåïåðñîíàëèçàñèéà-
äåðåàëèçàñèéà ñèíäðîìóíó âÿ áèð ñûðà áàøãà ïàòîëîæè ùàëëàðû — Áðèêå ïîçóí-
òóñó, Äàò, Êîrî, Ëàòà ñèíäðîìëàðûíû, éàçû íåâðîçó, ïñèõàñòåíèê íåâðîç,
ïñèõîýåí áàéûëìàëàðû âÿ äèýÿð áó êèìè ïîçóíòóëàðû íÿçÿðäÿ òóòóð. Àäëàðû
÷ÿêèëÿí äèýÿð ïîçóíòóëàðà ðÿüìÿí òåç-òåç ðàñò ýÿëèíÿí âÿ êëàññèê
ÿäÿáèééàòäà êèôàéÿò ãÿäÿð ýåíèø òÿñâèð îëóíàí íåâðàñòåíèéàíûí öçÿðèíäÿ
äàéàíìàã èñòÿéèðèê.
Íåâðàñòåíèéà
Áó äèàãíîçà ìöíàñèáÿò ùàçûðäà áèð ãÿäÿð äÿéèøìèøäèð. Áèð ñûðà
þëêÿëÿðäÿ íåâðàñòåíèéà òåðìèíè ÷îõ àç èøëÿäèëèð. Ëàêèí áÿçè þëêÿëÿðäÿ ÿñàñ
íåâðîòèê ïîçóíòó êèìè íåâðàñòåíèéà âÿ éà Àñòåíèê íåâðîç äèàãíîçóíà
ýåíèø éåð âåðèëèð.
Íåâðàñòåíèéà èëê äÿôÿ îëàðàã 1869-úó èëäÿ Àìåðèêà ïñèõèàòðû Ã.Áèðä òÿ-
ðÿôèíäÿí òÿñâèð åäèëìèøäèð. Ìöÿëëèôèí ôèêðèíúÿ ñÿíàéåíèí ñöðÿòëè èíêèøàôû èëÿ
éàðàíàí ýÿðýèíëèê áó õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí
àìèëëÿðäÿíäèð. Õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíè òÿøêèë åäÿí ÿñàñ ñèìïòîìî-
êîìïëåêñ àñòåíèéàäûð. Õÿñòÿ ÿí àäè èø ýþðäöêäÿ áåëÿ òåç éîðóëóð, ÿùâàëè-
ðóùèééÿñè äÿéèøèð. ßí úóçó ñÿáÿá íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô äÿðÿúÿëè àôôåêòèâ
ðåàêñèéàëàð ìöøàùèäÿ åäèëèð. Òåç-òåç òÿçàùöð åäÿí éóõó ïîçóíòóëàðû: ýåú
éóõóéà ýåòìÿ, ñÿòùè éóõó, ïèñ ìÿçìóíëó éóõóýþðìÿëÿð, éóõóäàí àéûëàð-
êÿí þçöíö íàñàç ùèññåòìÿ âÿ ñ. áó êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä åäèëèð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñûíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí ö÷ ìÿðùÿëÿíè ôÿðãëÿíäèðìÿê
ìöìêöíäöð: à) ùèïåðñòåíèéà, á) ãûúûãëàíäûðûúû çÿèôëèê; ú) ùèïîñòåíèéà. Íåâ-
ðîñòåíèéàíûí ýåäèøèíäÿ àðäûúûë çÿèôëèê ìöøàùèäÿ åäèëÿí áó ìÿðùÿëÿëÿðÿ áÿ-
çè ìöÿëëèôëÿð õÿñòÿëèéèí ôîðìàëàðû êèìè éàíàøûð.
Ù è ï å ð ñ ò å í è é à ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è í ä ÿ ðàñò ýÿëèíÿí áàøëûúà
ÿëàìÿòëÿð ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí àðòìàñû, ñÿáèðñèçëèê, äþçöìñöçëöê, òåç-
òåç ÿñÿáèëÿøìÿê âÿ äèããÿòèí ïîçóëìàñûäûð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà «àñòåíèê ìåí-
òèçì», éÿíè ôèêèðëÿðèí äîëàøûãëûüû ãåéä îëóíà áèëÿð. Áèð ìöääÿò êå÷äèêäÿí
ñîíðà õÿñòÿëèéèí êëèíèêàñû òÿäðèúÿí äÿéèøèð, ãûúûãëàíäûðûúû çÿèôëèê ÿëàìÿòëÿ-
ðè: öìóìè çÿèôëèê, ÿùâàëûí òåç-òåç åíìÿñè, éóõóúóëëóã êèìè ÿëàìÿòëÿð ìåé-
äàíà ÷ûõûð.
Õÿñòÿëèéèí ñîíðàêû ìÿðùÿëÿñè — ùèïîñòå-
í è é à , ïñèõè âÿ ôèçèêè éîðüóíëóüóí öñòöíëöéö èëÿ úÿðÿéàí åäèð. Õÿñòÿíèí
ÿìÿê ãàáèëèééÿòè äàùà äà åíèð, áöòöí ýöíö ÿçýèí, éóõóëó âÿ ãÿìýèí ýþðö-
íöð. Éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ìÿðùÿëÿëÿðèí ìöääÿòè õÿñòÿëèéèí àüûðëûã äÿðÿ-
úÿñèíäÿí, îðãàíèçìèí ôÿðäè ìöãàâèìÿò ãàáèëèééÿòèíäÿí, ÿí áàøëûúàñû èñÿ,
õÿñòÿëèéèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà áàøëûúà éåð òóòàí çÿðÿðëè àìèëëÿðèí (ïñèõè
òðàâìàëàð, ýÿðýèí èø, òîêñèê àìèëëÿðèí âÿ ñ.) äàâàì åòìÿñèíäÿí àñûëû îëóð.
Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿëèê àéëàðëà äàâàì åäèð. Áÿçÿí èñÿ èëëÿðëÿ äÿ ÷ÿêÿ áè-
ëèð. Áåëÿ ùàëëàðäà øÿõñèééÿòèí íåâðîòèê èíêèøàôû ùàããûíäà äöøöíìÿê ëàçûì-
äûð.
Õÿñòÿëèéèí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèíäÿ ùÿéÿúàí ðåàêñèéàëàðû, öìóìè éîðüóí-
ëóã, úöçè ñÿáÿáäÿí ÿñÿáèëÿøìÿê, àôôåêòèâ ðåàêñèéàëàð íöìàéèø åòäèðìÿê âÿ
ñ. þí ïëàíà ÷ûõûð âÿ ñàíêè øÿõñèí äàèìè õàñèééÿò åëåìåíòëÿðèíÿ ÷åâðèëèð.
405
Õÿñòÿëÿð þç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ òÿíãèäè éàíàøñàëàð äà îíëàðû íàðàùàò åäÿí ÿëà-

ìÿòëÿðäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìèðëÿð.
Íåâðàñòåíèéà çàìàíû, áèð ãàéäà îëàðàã, âåýåòàòèâ ñèíèð ñèñòåìèíèí íîð-
ìàë ôÿàëèééÿòè äÿéèøèð âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äàõèëè îðãàíëàðûí äèñôóíêñèéà-
ñû ìåéäàíà ÷ûõûð. Áåéíèí ãàáûã âÿ ãàáûãàëòû øþáÿëÿðèíèí íåéðîäèíàìèêàñû-
íûí ïîçóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí áó êèìè ùàëëàð ùå÷ áèð öçâö ÿñàñû îëìà-
éàí ôóíêñèîíàë ïàòîëîýèéà êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð.
Â å ý å ò à ò è â ñ è í è ð ñ è ñ ò å ì è í è í ï î ç ó ë ì à ñ û íÿòè-
úÿñèíäÿ òÿçàùöð åäÿí óíèâåðñàë ÿëàìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ áàøàüðû âÿ áàøýèúÿë-
ëÿíìÿäèð. Ñïåñèôèê êöò ñûõûúû àüðûëàð øÿêëèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áàøàüðûëàðû
õÿñòÿëèéèí áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Äèýÿð âåýåòàòèâ ÿëàìÿòëÿð-
äÿí òÿíýíÿôÿñëèéè, öðÿêäþéöíìÿíè, öðÿê íàùèéÿñèíäÿ êöò, áÿçÿí ÿêñèíÿ
ñàíúàí àüðûëàðû, ÿòðàôëàðûí êåéëÿøìÿñèíè ýþñòÿðìÿê îëàð. Áÿçè õÿñòÿëÿðäÿ
ùÿçì ñèñòåìèíÿ àèä ïîçóíòóëàð, ìÿñÿëÿí, ìÿäÿ âÿ áàüûðñàãëàðäà õîøàýÿë-
ìÿç ùèññëÿðèí äóéóëìàñû, èøòàùàíûí ïîçóëìàñû, ãÿáèçëèê âÿ éà òåç-òåç äåôå-
êàñèéà àêòû, ìÿäÿ ãûúãûðìàñû, ýÿéèðìÿ âÿ ñ. ÿëàìÿòëÿð òÿçàùöð åäèð. Ýþñ-
òÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿð äàèìè õàðàêòåð äàøûìûð, õÿñòÿíèí ÿñÿáèëÿøìÿñè, åìîñèî-
íàë ýÿðýèíëèéèí ýöúëÿíìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ìåéäàíà ÷ûõûð.
Ãåéä îëóíàí ñóáéåêòèâ øèêàéÿòëÿðëÿ éàíàøû, áÿçÿí áèð ñûðà îáéåêòèâ
ÿëàìÿòëÿð äÿ ãåéä îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, òàõèêàðäèéà, áðàäèêàðäèéà, ãàí òÿçéè-
ãèíèí äÿéèøìÿñè, òÿðëÿìÿ, àêðîñèàíîç, ãóñìà âÿ è. à. Ýþñòÿðèëÿí ÿëàìÿòëÿ-
ðèí ùàìûñûíà åéíè âàõòäà ðàñò ýÿëèíìèð, îíëàð àðà-ñûðà áèð-áèðèíè ÿâÿç åäèð.
Äàõèëè îðãàíëàðûíäà «ãåéðè-íîðìàë» ôÿàëèééÿòè ùèññ åäÿí õÿñòÿëÿð ÿêñÿð
ùàëëàðäà òåðàïåâòÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð. Íåâðîçëàðûí åëìè ÿñàñëàðëà þéðÿíèëìÿ-
ñèíäÿí ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ (êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿí ÿââÿë) äàõèëè îð-
ãàíëàðûíäàí øèêàéÿò åäÿí õÿñòÿëÿðäÿêè íåâðîçó «öðÿê íåâðîçó», «ìÿäÿ
íåâðîçó», «ãàðàúèéÿð íåâðîçó» âÿ ñ. àäëàíäûðûðäûëàð.
Íåâðîñòåíèéàäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí õÿñòÿëÿðèí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí
áèðè äÿ, îíëàðûí ñîí äÿðÿúÿ þç õÿñòÿëèêëÿðèíè «øèøèðòìÿñèäèð». Áåëÿ êè, íåâ-
ðîñòåíèê þçöíö ùÿìèøÿ àüûð õÿñòÿ êèìè ãÿëÿìÿ âåðèð, ìöõòÿëèô ùÿêèìëÿðÿ
ìöðàúèÿò åäèð, áöòöí ìöàéèíÿëÿðäÿí êå÷ìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðèð. Ëàçûìè èõòè-
ñàñëû éàðäûì àëìàéàí áåëÿ õÿñòÿëÿð òåç ðóùäàí äöøöð, ïåññèìèçìÿ ãàïûëûð,
áåëÿëèêëÿ äÿ õÿñòÿëèéèí ñàüàëìàñûíà äåéèë, äÿðèíëÿøìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð-
ëàð.
Ñ å ê ñ ó à ë ï î ç ó í ò ó ë à ð íåâðàñòåíèéà çàìàíû òåç-òåç òÿñàäöô
åäÿí ÿëàìÿòëÿðäÿíäèð. Áó êèìè ÿëàìÿòëÿð ñîí èëëÿðäÿ õöñóñÿí ýÿíúëÿð
àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìàãäàäûð.
Åòèîïàòîýåíåçÿ àèä íÿçÿðèééÿëÿð
Àëûíìûø
Õàðèúè òÿðáèééÿ âÿ
ôàêòîðëàð òÿúðöáÿ
Íåéðîôèçèîëîæè Ýþðöíÿí
Èðñèééÿò
ïðîñåññëÿð äàâðàíûø
Ýåíîòèï Åíäîôåíîòèï Ôåíîòèï
Íåâðîòèê âÿ ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð çàìàíû

åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè
Áó ãÿáèëäÿí îëàí ïîçóíòóëàðûí áöòöí ôîðìàëàðûíäà õÿñòÿäÿ ïñèõîòèê
ÿëàìÿòëÿðèí îëìàìàñû âÿ þçöíÿ ãàðøû òÿíãèäè ìöíàñèáÿò ñàõëàíûëäûüûíäàí,
áåëÿ øÿõñëÿð åòäèêëÿðè úèíàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð. Áÿ-
çÿí úèíàéÿò õàðàêòåðëè ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ñîíðà øÿõñ íåâðîòèê âÿçèééÿòÿ (àäÿ-
òÿí, èñòåðèê ðåàêñèéàëàð) äöøÿ áèëÿð. Áåëÿ õÿñòÿëÿð ìöàëèúÿ åäèëäèêäÿí ñîí-
ðà ìöùàêèìÿ îëóíóðëàð.
ßìÿê ãàáèëèééÿòèíèí óçóí ìöääÿò èòèðèëìÿñè íåâðîòèê ïîçóíòóëàð ö÷öí
õàðàêòåðèê äåéèë. Ìöàëèúÿ ìöääÿòèíäÿ èøäÿí àçàä åäèëÿí õÿñòÿëÿð éåíèäÿí
þç ïåøÿëÿðèíÿ ãàéûäûðëàð. Íàäèð ùàëëàðäà àüûð êå÷ÿí íåâðîç, õÿñòÿíè ÿëèëëèê
äÿðÿúÿñè àëìàüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áó òÿäáèð óçóí ìöääÿò àïàðûëàí ìöàëèúÿ
ëàçûìè ñÿìÿðÿ âåðìÿäèêäÿ òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà õÿñòÿíè
éöíýöë èøÿ êå÷èðìÿéÿ âÿ éà ïåøÿñèíè, èø éåðèíè äÿéèøäèðìÿéÿ åùòèéàú îëóð.
Òåç-òåç êÿñêèíëÿøìÿ âåðÿí âÿ ìöàëèúÿñè ÷ÿòèíëèê òþðÿäÿí íåâðîòèê âÿ
ñàìîòîôîðì ïîïîçóíòóëàðäà (òóòìàëàðëà êå÷ÿí èñòåðèéà, àüûð ôîáèéàëàð âÿ
ñ.) ÿñýÿðè õèäìÿòÿ éàðàðëû îëìàã ìÿñÿëÿñè ôÿðäè ãàéäàäà ùÿëë åäèëÿ áèëÿð.
Ìöâÿããÿòè õèäìÿòäÿí àçàä åòìÿê, ãåéðè-ñûðàâè ùèññÿëÿðäÿ ãóëëóüà ýþí-
äÿðìÿê.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû 407
ÕÕ ÔßÑÈË
Øß Õ ÑÈÉ Éß Ò Ï Î ÇÓÍ ÒÓ ËÀ ÐÛ
Ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò äåäèêäÿ, òàðèõè èíêèøàô íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí âÿ
èúòèìàè-ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðèí äàøûéûúûñû îëàí êîíêðåò øÿõñ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Èúòèìàè-ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðèí ïîçóëìàñû âÿ éà úÿìèééÿòÿ óéüóí
îëìàìàñû øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíà ñÿáÿá îëóð. Øÿõñèééÿòè ìöÿééÿí åäÿí
ÿëàìÿòëÿðÿ øÿõñèí õàñèééÿòè, òåìïåðàìåíòè, ãàáèëèééÿòè âÿ áó êèìè äèýÿð
ôÿðäè ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðè àèääèð.
Õ à ñ è é é ÿ ò , èíñàíëàðûí ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíìÿê, îíëàðû
áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿê, öìóìè ôîðìàäà ãèéìÿòëÿíäèðìÿê ö÷öí èñòè-
ôàäÿ åòäèéèìèç ÿí þíÿìëè ýþñòÿðèúèëÿðäÿí áèðèäèð. Õàñèééÿò, ÿñàñÿí èíñàí-
ëàðûí ôÿàëèééÿò âÿ ðÿôòàðûíäà èôàäÿ îëóíóð.
Èíñàíëàð áèð-áèðèëÿ ùÿð ùàíñû áèð ìöíàñèáÿòäÿ îëàðêÿí (àèëÿäÿ, èø éå-
ðèíäÿ, ãîùóìëàð àðàñûíäà, ãîíøóëóãäà, òÿùñèë ïðîñåñèíäÿ, èñòèðàùÿòäÿ âÿ
è.à.) èëê íþâáÿäÿ, õàñèééÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëàøûð âÿ îíà ìöâàôèã ùÿðÿêÿò åòìÿê
ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûðëàð. Áèð ùÿãèãÿòè äÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, éàëíûç
õàñèééÿòëÿðè óéüóí àäàìëàð êîíôëèêòñèç, ÿìèí-àìàíëûã øÿðàèòèíäÿ óçóí
ìöääÿò áèð-áèðèëÿ èøëÿéèá éàøàéà áèëèðëÿð. Ïàõûë, õÿáÿð÷è, õÿñèñ, ãîðõàã,
ãÿëáè òÿìèç, ÿëèà÷ûã, ìÿðä âÿ áó êèìè äèýÿð èôàäÿëÿðëÿ áèç èíñàíëàðûí ÿí õà-
ðàêòåðèê úÿùÿòëÿðèíè — éÿíè õàñèééÿòëÿðèíè òÿãäèì åäèðèê. Èíñàíëàðû õà-
ñèééÿòèíÿ ýþðÿ õàðàêòåðèçÿ åäÿðêÿí îíëàðûí òÿñàäöôè ùàëëàðäà åòäèéè âÿ éà
ìÿúáóðèééÿò ãàðøûñûíäà ãàëäûãäà åòäèêëÿðè ùÿðÿêÿòëÿðè îíëàðûí õàñèééÿòèíÿ
àèä åòìÿê äöçýöí îëìàçäû. Ìÿñÿëÿí, õÿñèñ áèð àäàì òÿñàäöôÿí êèìÿñÿ
áþéöê ìàëèééÿ õåéðè âåðÿ áèëÿð âÿ éà ìÿäÿíèééÿòè éöêñÿê âÿ òÿðáèéÿëè áèð
øÿõñ íÿ âàõòñà îíà éàðàøìàéàí êîáóäëóã åäÿ áèëÿð. Áó, ùå÷ äÿ, î àäàìûí
õàñèééÿò ôîðìàñû äåéèë, ñàäÿúÿ òÿñàäöôäöð. Õàñèééÿò ìöÿééÿí éàøäà ôîð-
ìàëàøàðàã øÿõñèí äàèìè, äÿéèøìÿç áèð õöñóñèééÿòèíÿ ÷åâðèëèð. Áèð ÷îõ ùàë-
ëàðäà õàñèééÿòèíèí ïèñ úÿùÿòëÿðèíè øÿõñ ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ þçöíö éöêñÿê
ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê áèð àäàì êèìè òÿãäèì åòìÿê èñòÿéèð. Áÿçÿí î,
áóíà íàèë îëóð, ëàêèí áó ÷îõ óçóí ÷ÿêìèð. Àðäûúûë ìöøàùèäÿëÿð ñöáóò åäèð
êè, èíòåëëåêòè éöêñÿê àäàìëàð þç õàñèééÿò åëåìåíòëÿðèíè âÿ ÷èðêèí ÿìÿëëÿðè-
íè äàùà ïåøÿêàðúàñûíà þðò-áàñäûð åäÿ áèëèð. Ëàêèí áóíëàð ìöâÿããÿòè îëóð.
Èíñàí îíà õàñ îëàí úÿùÿòëÿðè óçóí ìöääÿò ýèçëÿäÿ áèëìèð.
Ìÿëóì îëäóüó êèìè, èíñàíëàð îíëàðû ÿùàòÿ åäÿí ìöùèòÿ åéíè ìöíàñèáÿò
áÿñëÿìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèðèíäÿí êèìèíñÿ õîøó ýÿëäèéè ùàëäà, äèýÿðè îíà
íèôðÿò åäèð. Áèðè ìÿøüóë îëäóüó èøäÿí çþâã àëûð âÿ îíó ùÿéàòûíûí ìÿíàñû
ùåñàá åäèð, äèýÿðè èñÿ ýþðäöéö èøÿ éàëíûç ýÿëèð ìÿíáÿéè êèìè áàõûð. Ùÿìèí
èøëÿ ìöíòÿçÿì ìÿøüóë îëäóãäà èñÿ òåç éîðóëóð, îíà íèôðÿò åäèð. Áó ìèñàëû
èíñàíëàðûí åòäèéè áöòöí èøëÿðÿ, ìöíàñèáÿòëÿðÿ àèä åòìÿê îëàð. Äåìÿëè, ùÿð
áèð êÿñ îíó ÿùàòÿ åäÿí ìöùèòÿ, î úöìëÿäÿí, èíñàíëàðà, ýþðäöéö èøÿ, àèëÿ
öçâëÿðèíÿ âÿ è.à. ìöõòÿëèô úöð éàíàøûð. Áóíóíëà äà èíñàíëàð áèð-áèðèíäÿí
ôÿðãëÿíèð.
Õàñèééÿò áèð ñûðà äèýÿð ïñèõîëîæè ôóíêñèéàëàðëà, ìÿñÿëÿí, òåìïåðàìåíò,
ãàáèëèééÿò, åìîñèîíàëëûã âÿ äèýÿð áó êèìè õöñóñèééÿòëÿðëÿ ñûõ ÿëàãÿäàðäûð.
Ôëåãìàòèê òåìïåðàìåíòëè øÿõñ ýåíèø ãÿëáëè, ÿäàëÿòè ñåâÿí øÿõñäèðñÿ,
ýþðäöéö èø äÿ ìÿçìóí åòèáàðèëÿ ùàìû ö÷öí ôàéäàëû âÿ ÿùÿìèééÿòëè îëìà-
ëûäûð. ßêñèíÿ, ôëåãìàòèê ÿäàëÿòñèç, ïèñëèê åòìÿê àðçóñóíäà îëàðñà, îíóí ôÿà-
ëèééÿòè çèéàíëû, àíëàøûëìàç îëàúàãäûð âÿ áåëÿ àäàìûí åòäèéè áÿä èøëÿðè ñöáóò
åòìÿê ùå÷ äÿ àñàí îëìóð. ×öíêè îíëàð áóíó îëäóãúà äöøöíöëìöø, íåúÿ
äåéÿðëÿð, õàñèééÿòèíÿ óéüóí âÿ ìåòîäèê ñÿâèééÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðèðëÿð.
Õàñèééÿòèí äàùà ÷îõ àíàäàíýÿëìÿ âÿ éà ãàçàíûëìà îëìàñû ùàããûíäà
ìöëàùèçÿëÿðÿ òîõóíàðàã ãåéä åòìÿëèéèê êè, áó ìÿñÿëÿäÿ ìöõòÿëèô áàõûøëàð
ìþâúóääóð. Êå÷ìèø ñîâåòëÿð äþâðöíäÿ éàðàíìûø êîíñåïñèéàéà ýþðÿ, õà-
ñèééÿò õàðèúè ìöùèòèí òÿñèðè àëòûíäà ôîðìàëàøàí òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿ åëå-
ìåíòëÿðèíèí ìÿçìóíóíà óéüóí éàðàíìûø õöñóñèééÿòäèð. Éÿíè î, äàùà ÷îõ
õàðèúè àìèëëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà òÿçàùöð åäèð. Õàðèúè ìöùèòèí òÿñèðè — òÿðáèéÿ,
òÿùñèë, èúòèìàè ãóðóëóø âÿ ñ., øöáùÿñèç, õàñèééÿòèí ôîðìàëàøìàñûíäà ìöùöì
ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ëàêèí èðñè õöñóñèééÿòëÿðè, àòà-àíàäàí, íÿñèë-
íÿúàáÿòäÿí ýÿëÿí ãàí éàääàøû âàñèòÿñèëÿ èíñàíà âåðèëÿí ôÿðäè õöñó-
ñèééÿòëÿðè äàùà þíÿìëè ùåñàá åòìÿê ëàçûìäûð. ßëáÿòòÿ, åéíè èúòèìàè ãóðó-
ëóøäà éàøàéûá òÿðáèéÿ àëàí àäàìëàðûí áèð ÷îõ îõøàð úÿùÿòëÿðè îëà áèëÿð. Ëà-
êèí ôÿðäè ãàéäàäà òÿùëèë àïàðñàã ýþðÿðèê êè, áó øÿõñè êåéôèééÿòëÿðäÿí ÷îõ
èúòèìàè òÿðÿôäèð. Öìóìè òîïëàíòû çàìàíû áèç ùàíñûñà áèð ãÿðàðà ñÿñ âåðè-
ðèêñÿ, áó, ùÿëÿ î äåìÿê äåéèë êè, áèç ùÿð øåéëÿ ðàçûëàøûðûã.
Õàñèééÿòèí þéðÿíèëìÿ òàðèõèíÿ ýÿëäèêäÿ ãåéä åòìÿëèéèê êè, ùÿëÿ ãÿäèì
çàìàíäàí õàñèééÿòèí ôÿðäè úÿùÿòëÿðèíè þéðÿíìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí òÿáèáëÿð
îíó ìöõòÿëèô ôîðìàëàðà àéûðàðàã, ìöõòÿëèô õàñèééÿò ãðóïëàðû àéûðä åòìÿéÿ
úÿùä ýþñòÿðìèøëÿð. Òÿáèáëÿðëÿ éàíàøû õàñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí þéðÿíèëìÿ-
ñèéëÿ äèýÿð àëèìëÿð, ïñèõîëîãëàð, ôèëîñîôëàð âÿ ùÿòòà äþâëÿò õàäèìëÿðè äÿ
ìàðàãëàíìûøëàð. Åðàìûçäàí ÿââÿëêè äþâðëÿðäÿ éóíàíëàð ìöõòÿëèô ÿñÿá
õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òóòóëìàã ìåéèëèíè õàñèééÿòèí ôîðìàëàðû èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðìÿéÿ
úÿùä ýþñòÿðìèøëÿð. Èëê äÿôÿ éóíàí àëèìè Ùèïïîêðàò èíñàíëàðûí

òåìïåðàìåíòèíè þéðÿíÿðÿê îíëàðû 4 òèïÿ áþëìÿéè òÿêëèô åòìèøäèð:
ñ à í ã â è í è ê ë ÿ ð (÷åâèê âÿ íèêáèíëÿð), ô ë å ã ì à ò è ê ë ÿ ð (ëÿíý
âÿ ñàêèò òÿáèÿòëèëÿð), õ î ë å ð è ê ë ÿ ð (åíåðæèñè âÿ åùòèðàñû éöêñÿê îëàí-
ëàð), ì å ë à í õ î ÕÁÒë è ê —ë ÿ10ð (ôàüûð, ãàïàëû âÿ ïåññèìèñòëÿð).
ÄÑÌ — ÛÂ Áó òÿñíèôàò
(Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí (Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíäà
ñàäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã ùÿëÿ äÿ þç àêòóàëëûüûíû
òÿãäèì åòäèéè òÿñíèôàò)
èòèðìÿéèá.
ãÿáóë åäèëìèø òÿñíèôàò)
1808-úè èë äÿ
1. Ïàðàíîèä
èñÿ Ô.Ïè íåë õà ñèé éÿò ïîçóíòóëàðûíû
Ïàðàíîèä
òÿñ âèð åòìèø âÿ îíëàðûí
ïñèõè õÿñòÿëèê îëìàìàñûíû ãåéä åòìèøäèð.
2. Øèçîèä Øèçîèä
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí êëèíèê òÿäãèãèíèí åëìè ÿñàñû èëê äÿôÿ îëàðàã
3. Äèññîñèàë Àñîñèàë
Ñ. Ïðè÷àðä òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð. Î, 1835-úè èëäÿ áó ïîçóíòóëàðûí áèð íå-
4. Åìîñèîíàë äàâàìñûç (àôôåêòèâ), Ñÿðùÿäè (àðàëûã òèï)
÷ÿ ôîðìàñûÈìïóëñèâ
íû òÿñâèðñÿðùÿäè
åòìèø(àðàëûã)
âÿ îíëà ðû «ìÿíÿâè ùàâàëàíìà» àäëàíäûðìûøäûð.
òèï
Ñîíðàêû 5.
èëëÿð äÿ áèð ñûðà àëèìëÿð äÿ øÿõñèééÿò
Èñòåðèê (íöìàéèøêàð)
ïîçóíòóëàðû èëÿ ìàðàãëàíìûø
Íöìàéèøêàð
âÿ îíóí 6.áèðÀíàíêàñòèê
÷îõ êëèíè(îáñåññèâ-êîìïóëñèâ)
ê ôîðìàëàðûíûí îëìàñû íû ýþñ òÿðìèøëÿð. Íÿùàéÿò, 1891-
Îáñåññèâ-êîìïóëñèâ
úè èëäÿ Â. Êîõ õàñèééÿò àíîìàëèéàñûíûí ìÿëóì îëàí áöòöí ôîðìàëàðûíû áèð
7. Òÿøâèøëè (éàéûíàí) Éàéûíàí
éåðÿ úÿìëÿéÿðÿê îíëàðû «ïñèõàïàòèéàëàð» àäû àëòûíäà áèðëÿøäèðìèøäèð.
8. Àñûëû Àñûëû
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí þéðÿíèëìÿñèíäÿ ðóñ àëèìëÿðèíèí äÿ õèäìÿòëÿ-
9. Äèýÿð òèïëÿð Ïàññèâ-àãðåññèâ òèï
ðè îëìóøäóð. Ä.Ñ.Îçåéòñêîâñêè 1955-úè èëäÿ ÷îõ ìàðàãëû òÿäãèãàò éîëó èëÿ
«ïñèõîïàòèéà» òåðìèíèíè èëê äÿôÿ ðóñ ïðîôåññîðó É.Áàëèíñêè òÿðÿôèíäÿí èðÿ-
ëè ñöðöëäöéöíö èñáàò åòìèøäèð. Ä.Ñ.Îçåðåòñêîâñêè È.Ì.Áàëèíñêèíèí 1870—
1880-úè èëëÿðäÿ Ñàíêò-Ïåòåðáóðã øÿùÿðèíäÿ àïàðäûüû ìÿùêÿìÿ ïñèõèàòðèéà
åêñïåðòèçàëàðûíûí ïðîòîêîëëàðûíû òÿùëèë åòäèêäÿ ïñèõèàòðèéà òåðìèíèíè èøëÿòìèø
âÿ îíó ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã õàñèééÿò ïàòîëîýèéàñû êèìè øÿðù
åòìèøäèð.
1896-úû èëäÿ èñÿ þìðöíöí ñîíóíàäÿê Ãóðèí Óíèâåðñèòåòèíèí ïñèõèàòðèéà
êàôåäðàñûíäà ÷àëûøàí Ñ.Ëàìáðàçî õàñèééÿò ôîðìàëàðûíû þéðÿíìèø âÿ îíëàðû
èíñàíëàðûí õàðèúè ýþðöíöøöíÿ ÿñàñÿí ôÿðãëÿíäèðìèøäèð. Î, ùÿòòà ãåéä åäèðäè
êè, úèíàéÿòêàðëàðû ùå÷ äÿ ìöùèò éàðàòìûð, îíëàð àíàäàíýÿëìÿ úèíàéÿòêàð
äîüóëóðëàð.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ áþéöê õèäìÿòè îëàí àëèì-
ëÿðäÿí áèðè äÿ àëìàí ïñèõèàòðû Å.Êðå÷ìåð îëìóøäóð. Î, áó ïîçóíòóëàðû
ìöõòÿëèô òèïëè áÿäÿí ãóðóëóøóíà ýþðÿ òÿúðèä åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìèøäèð.
Êðå÷ìåðÿ ýþðÿ ïèêíèê áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìàëèê øÿõñëÿð àôôåêòèâ ïîçóíòó-
ëàð âåðìÿéÿ äàùà ÷îõ ìåéèëëèäèð. Àñòåíèê áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìàëèê îëàíëàð
èñÿ òÿôÿêêöð ïîçóíòóñóíà ìÿðóç ãàëàí øÿõñëÿð îëóá øèçîèäëÿð ãðóïóíà àèä-
äèð. Áó ýöíÿ êèìè ÿäÿáèééàòäà òÿñâèð åäèëìèø õàñèééÿòèí ïàòîëîæè
âàðèàíòëàðû ñûðàñûíäà ÕÕ ÿñðèí 50—60-úû èëëÿðèíÿäÿê Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ
ìÿøùóð îëàí Êðåïåëèí — Êðå÷ìåð òÿñíèôàòû øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí
ìöõòÿëèô òèïëÿðèíèí ôåíîìåíîëîæè õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ÿñàñëàíûðäû. Áó òÿñíèôàòà

ýþðÿ èíñàíëàð àøàüûäàêû ãðóïëàðà áþëöíöðäö:
1) Îéàíûãëûëàð — õaðèúè ãûúûãëàðà ãàðøû ýöúëö åìîñèîíàë ðåàêñèéàëàðû èëÿ
äèããÿòè úÿëá åäÿíëÿð;
2) Äàâàìñûçëàð — õaðèúè òÿñèðëÿðÿ, èëê íþâáÿäÿ, òÿëãèíÿ ùÿññàñ, åìîñè-
îíàë ëÿáèë îëàí øÿõñëÿð;
3) Ýîï÷óëàð (ôàíòàñòëàð) — àüûëàñûüìàç éàëàíëàðû âÿ ùÿð øåéè øèøèðäÿðÿê
éàéìàüû ñåâÿí àäàìëàðäûð;
4) ßúaèáëÿð — úÿìèééÿòäÿí ãà÷àðàã òÿíùà, ãàïàëû ùÿéàò ñöðìÿéè
ñåâÿíëÿðäèð. Áÿçÿí õÿéàëïÿðâÿð âÿ éà áîøáîüàç îëìàëàðû èëÿ äÿ äèããÿòè
úÿëá åäèðëÿð;
5) Äåéèíýÿíëÿð — ùÿääèíäÿí àðòûã åãîèñò, ùå÷ êÿñëÿ éîëà ýåòìÿéÿí,
úöçè ñÿáÿáëÿðäÿí êîíôëèêò éàðàäàí, ãåéáÿò ãûðìàãäàí ñàíêè çþâã àëàí
àäàìëàð;
6) Ìåéèë ïîçóíòóñó îëàíëàð — èëê íþâáÿäÿ, ñåêñóàë ìåéèë ïîçóíòóëàðû-
íà, íàðêîìàíèéàéà, àëêîãîëèçìÿ âÿ áó êèìè äèýÿð ùÿðÿêÿòëÿðÿ ùÿññàñëûã-
ëàðû èëÿ ôÿðãëÿíÿíëÿð;
7) Àíòèñîñèàë ïîçóíòóéà ìåéèëëèëÿð — áó ãðóïà àèä åäèëÿí øÿõñèééÿò ïî-
çóíòóëàðû äàùà ÷îõ èúòèìàè ãàíóíëàðà ðèàéÿò åòìÿéÿí, òöôåéëè ùÿéàò
ñöðìÿéè õîøëàéàí, ãàéäà-ãàíóíà òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿíëÿðäèð.
Êðå÷ìåð êîíñåïñèéàñûíäà áÿçè ãöñóðëàðûí îëìàñû áó òÿñíèôàòûí òÿíãèäè-
Ïàðàíîèä òèï
n Àäè ùÿéàòè ïðîáëåìëÿðÿ ãàðøû éöêñÿê ùÿññàñëûã

íöìàéèø åòäèðìÿê
n Äàèìà êèìëÿðäÿíñÿ íàðàçû ãàëìàã ìåéëè
n Îíà ãàðøû ýþñòÿðèëÿí íåéòðàë ìöíàñèáÿòÿ ùÿòòà
õåéèðõàëãëûüà øöáùÿ èëÿ éàíàøìàã
n Þç ùöãóãóíó ìöäàôèÿ åäÿðêÿí éàëíûç "Ùöúóì"
ìþâãåéè òóòìàã
n Èôðàò ãûñãàíúëûã
n Þç ãàáèëèééÿò âÿ õèäìÿòëÿðèíè øèøèðòìÿê
n ßòðàôäà áàø âåðÿí áöòöí ùàäèñÿëÿðèí âÿ øÿõñè
ìöíàñèáÿòëÿðèí îíóí ÿëåéùèíÿ îëäóüóíó Øÿêèë 26. Ìàðëîí Áðàíäî
ñöáóòà éåòèðìÿê úÿùäè "Õàú àòàñû" ôèëìèíäÿ
íÿ ñÿáÿá îëäó. Áåëÿ êè, áó òÿñíèôàò ïñèõîëîýèçì âÿ ñõåìàòèçì ðóùóíäà

òÿðòèá åäèëäèéè ö÷öí èðàä òóòóëóðäó.
Ñîâåò äþâðöíäÿ ïñèõîïàòèéàëàðûí äÿðèíäÿí þéðÿíèëìÿñè, îíëàðûí ïàòî-
ýåíåçè âÿ ñèñòåìàòèêàñû èëÿ Ï.Á.Ãàííóøêèí âÿ Î.Â.Êåðáèêîâ ìÿøüóë îë-
ìóøëàð.
Øÿõñèééÿò àíîìàëèéàëàðûíûí ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ áþéöê
õèäìÿòëÿðè îëàí Ï.Á.Ãàííóøêèí 1933-úö èëäÿ øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí
öìóìè ñèñòåìàòèêàñûíû éàðàòäû. Î, «Ïñèõîïàòèéàëàðûí êëèíèêàñû, ñòàòèêàñû, äè-
íàìèêàñû âÿ ñèñòåìàòèêàñû» ÿñÿðèíäÿ øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíû àøàüûäàêû
ãðóïëàðà áþëìÿéè òÿêëèô åòìèøäèð: òñèêëîèäëÿð, àñòåíèêëÿð, ïàðàíîèäëÿð, øèçî-
èäëÿð, àíòèñîñèàë ïñèõîïàòëàð (úÿìèééÿòÿ çèää ýåäÿíëÿð), åïèëåïòîèäëÿð, èñòå-
ðèêëÿð, äàâàìñûç ïñèõîïàòëàð âÿ êîíñòèòóñèîíàë ñàðñàãëàð. Ãàííóøêèí èëê äÿ-
ôÿ îëàðàã, áåëÿ ïîçóíòóëàðûí ùÿéàò ïðîñåñè ÿðçèíäÿ äÿéèøÿ áèëìÿñè ôèêðèíè
ñþéëÿäè âÿ áó õÿñòÿëèéèí äèíàìèêàñûíûí ãàíóíàóéüóíëóãëàðûíû øÿðù åòäè.
Ùàëáóêè îíà ãÿäÿð áó ïðîáëåìëÿ ìÿøüóë îëàí àëèìëÿð øÿõñèééÿò ïîçóíòó-
ñóíó äÿéèøìÿç — ñòàáèë ïàòîëîæè ùàë êèìè ãÿáóë åäèðäèëÿð.
Ï.Á.Ãàííóøêèíèí ôèêðèíúÿ ïñèõîïàòëàð, «õàñèééÿòèí ôîðìàëàøäûüû
ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí èúòèìàè ìöùèòÿ óéüóíëàøà áèëìÿéÿí
øÿõñëÿðäèð». Ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó ù ÿ ì ø ÿ õ ñ è í þ ç ö -
íöí, ùÿì äÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí àäàìëàðûí èçòèðàá-
ëàðûíà ñÿáÿá îëàí õàñèééÿòèí äèñùàðìîíèéàñû —
åéáÿúÿðëèéèäèð.
Ï.Á.Ãàííóøêèí øÿõñèéÿò ïîçóíòóñó äèàãíîçóíó ö÷ áàøëûúà ÿëàìÿòÿ
ÿñàñÿí ãîéìàüû òÿêëèô åòìèøäèð:
1) Õàðàêòåðîëîæè ïîçóíòóëàðûí ùÿúìëè (òîòàë) îëìàñû;
2) Ùÿéàò áîéó îíëàðûí àç äÿéèøêÿí âÿ äàâàìëûëûüû;
3) Èúòèìàè óéüóíëàøìàíûí äÿéèøìÿñè.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí òÿñíèôàòûíäàí äàíûøäûãäà ãåéä åòìÿëèéèê êè,
Ðóñèéàäà âÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ ìÿêàíûíäà ìþâúóä îëàí áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ Ãàí-
íóøêèí òÿñíèôàòûíäàí áèð ãÿäÿð ôÿðãëè, äàùà ìöàñèð ùåñàá åäèëÿí, êëèíèêè ïñè-
õîëîýèéàíûí âÿ ïñèõèàòðèéàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿí Ëåîíãàðä-Ëè÷êî
òÿñíèôàòû ìöòÿõÿññèñëÿð òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëñÿ äÿ, ïðàêòèêàäà ýåíèø éàéûëìà-
ìûøäûð. XX ÿñðèí 90-úû èëëÿðèíäÿ Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòû
òÿðÿôèíäÿí Õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã Òÿñíèôàòû (ÕÁÒ) òÿãäèì åäèëäè. Áó
òÿñíèôàò ðåñïóáëèêàìûçäà äà ðÿñìè äèàãíîñòèê òÿñíèôàò êèìè ãÿáóë
åäèëìèøäèð. Àøàüûäàêû úÿäâÿëäÿ ÕÁÒ—10 âÿ AÁØ-äà èñòèôàäÿ åäèëÿí DSM
— ÛÂ ìöãàéèñÿëè øÿêèëäÿ òÿãäèì åäèëèð.
Èì ïë óñè â ë è ê
n ßùâàë-ðóùèééÿíèí äàâàìñûçëûüû
n Ôÿàëèééÿòèíè ïëàíëàøäûðìàüû áàúàðìàìàã
n Òåç-òåç ãÿçÿáëÿíìÿê, àãðåññèâ ùÿðÿêÿòëÿðÿ öñòöíëöê
âåðìÿê âÿ äàâðàíûø íîðìàëàðûíû ïîçìàüà ìåéèëëèê
n Åìîñèîíàë ýÿðýèíëèê éàðàòìàüà ìàðàã
n Þçöíÿíÿçàðÿòèí îëìàìàñû
n Äàõèëè ñàáèòëèéèíè ñàõëàéà áèëìÿìÿê Øÿêèë 27. Ðîáåðò äå Íèðî
"Ìûñ ñòðàõà" ôèëìèíäÿí
9-úó úÿäâÿë
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí òèïëÿðÿ ýþðÿ ìöàñèð òÿñíèôàòû
Úÿäâÿëäÿí ýþðöíäöéö êèìè Öìöìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí òÿãäèì

åòäèéè Õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã Òÿñíèôàòû AÁØ-äà ãÿáóë åäèëìèø
òÿñíèôàòäàí úèääè øÿêèëäÿ ôÿðãëÿíìèð âÿ Áåéíÿëõàëã Òÿñíèôàòûí òÿðòèá÷èëÿðè-
íèí Àìåðèêà òÿñíèôàòûíû ÿñàñ ýþòöðìÿñè øöáùÿ äîüóðìóð.
1. Ï à ð à í î è ä ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó . Êÿíàð
øÿõñëÿðèí íÿçÿðèíäÿ, àäÿòÿí, ãàïàëû, ãåéðè-ñÿìèìè, ùÿìèøÿ þçöíäÿí ðàçû
øÿõñ êèìè òàíûíàí áó òèï àäàìëàð «éöêñÿê ãèéìÿòëè èäåéàëàðëà» éàøàéàðàã,
þç øÿõñè êåéôèééÿòëÿðèíè, áèëèê âÿ áàúàðûãëàðûíû ùÿìèøÿ íöìàéèø åòäèðìÿéÿ
ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Åãîèñòëèê âÿ áàøãàëàðûíûí ôèêðè èëÿ ðàçûëàøìàìàã ìåéèëè äÿ
áó õöñóñèééÿòëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Îíëàðûí ýþðöø äàèðÿñè øÿõñè êåéôèééÿòëÿðè
÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìûð. Ìÿíÿâè ùÿéàòëàðû êàñàä âÿ éåêíÿñÿê îëóá,

õÿéàëÿí ãóðäóãëàðû äàèðÿ è÷ÿðèñèíäÿ ôûðëàíûðëàð. Áàøãàëàðûíûí ôèêèðëÿðèíè äà-
èì èíêàð åäèð, òÿíãèäè ìöëàùèçÿëÿðè ðÿää åäèðëÿð. Îíëàð ö÷öí éàëíûç áèð
ùÿãèãÿò — þçëÿðèíèí ôèêèðëÿðè ìþâúóääóð. Êèì áóíóíëà ðàçûëàøìûðñà, îíëàðû
éàáàí÷û âÿ äöøìÿí êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. Ùÿìèøÿ øöáùÿëè ýþðöíÿí áåëÿ
øÿõñëÿð ìÿíÿâè îëàðàã ùå÷ êÿñëÿ éàõûíëàøà áèëìèð, òÿíùà éàøàìàüà ìåéèë
ýþñòÿðèðëÿð. Õÿéàëè äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàãäàí éîðóëìàéàí
áó òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàí èíñàíëàð áÿçÿí îëäóãúà ãÿääàð, ÿäàëÿòñèç
ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ ãàäèðäèðëÿð. Ïàðàíîéàë ïñèõîïàò þç ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàã
ö÷öí èëëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàãäàí, ìöõòÿëèô èäàðÿ âÿ òÿøêèëàòëàðà øè-
êàéÿòëÿð åòìÿêäÿí éîðóëìóð. Áåëÿ øÿõñëÿðè ñóòéàãàêâåðóëéàíò (øèêàéÿò÷è—
ÿðèçÿáàç) àäëàíäûðûðëàð. Îíëàð úÿìèééÿò ö÷öí äàùà ÷îõ èúòèìàè òÿùëöêÿëè
ñóáéåêòëÿðäèð. Èíçèáàòè ìöùàôèçÿ îðãàíëàðû áåëÿ àäàìëàðäàí òÿíýÿ ýÿëèðëÿð.
Ãàííóøêèíèí ô à í à ò è ê ë ÿ ð àäëàíäûðäûüû äèýÿð ãðóï ïàðàíîèäëÿð
áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Áó äà, îíëàðûí ìàðàã äàèðÿñèíÿ
äàõèë îëàí ùàíñûñà èäåéàëàðû þç øÿõñè ìàðàãëàðûíäàí äàùà öñòöí òóòìàëà-
ðûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Îíëàð ìàääè ìàðàã âÿ øÿõñè õîøáÿõòëèê õàòèðèíÿ äåéèë,
ìÿùç ãàðøûéà ãîéäóãëàðû ìÿãñÿä óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð. Ùÿìèí
ìÿãñÿä õàòèðèíÿ ùÿð øåéäÿí (âÿçèôÿñèíäÿí, âàð-äþâëÿòèíäÿí, ñàüëàìëûüûí-
äàí) êå÷ìÿéÿ ùàçûðäûðëàð. Àäÿòÿí, äèí õàäèìëÿðè, àëèìëÿð âÿ èúòè-
ìàèééÿò÷èëÿð àðàñûíäà ðàñò ýÿëèíÿí áåëÿ øÿõñëÿð ôÿäàèëèê íöìóíÿñè
ýþñòÿðìÿéÿ ãàäèð àäàìëàðäûð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà, ùÿòòà úèíàéÿò ìÿñóëèééÿòè
äàøûéàí áåëÿ ïñèõîïàòëàð àíëàãñûç ùåñàá åäèëÿ áèëÿð.
2. Ø è ç î è ä ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó (Èíòðîâåðò
òèï). «Øèçîèä» ñþçö 1936-úû èëäÿ àëìàí àëèìè Ê ð å ÷ ì å ð òÿðÿôèíäÿí
òÿêëèô åäèëÿðêÿí áåëÿ ùåñàá åäèëèðäè êè, øèçîèä ïñèõîïàòëàðëà øèçîôðåíèéà
õÿñòÿëèéè àðàñûíäà åòèîëîæè áèð éàõûíëûã ìþâúóääóð. Ëàêèí ñîíðàëàð ìÿëóì
îëäó êè, àäëàðûíûí îõøàðëûüûíà áàõìàéàðàã, áó ïîçóíòóëàð àðàñûíäà íÿ åòèî-
ëîæè, íÿ äÿ ïàòîýåíåòèê ÿëàãÿ éîõäóð.
Áó òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàíëàðûí áàøëûúà úÿùÿòè àóòèñòèê òÿôÿêêöðÿ
ìàëèê îëìàëàðû âÿ áóíóíëà äà áàøãàëàðûíäàí àñàíëûãëà ôÿðãëÿíìÿëÿðèäèð.
Áåëÿ øÿõñëÿðèí úÿìèééÿòäÿ þçëÿðèíè àïàðìàëàðû, ýåéèìëÿðè, ìèìèêàëàðû,
æåñòëÿðè âÿ è.à. ìöñòÿñíà õöñóñèééÿòÿ ìàëèêäèð. Íèòãëÿðè êàñàä âÿ áèð íå÷ÿ
ñòàíäàðò èôàäÿëÿðäÿí èáàðÿò îëóá, åéíè òèïëè ùÿðÿêÿòëÿð âÿ æåñòëÿðëÿ ìöøàéèÿò
åäèëèð. Óøàã éàøëàðûíäàí áàøëàéàðàã áó âÿ éà áàøãà äÿðÿúÿäÿ ýÿëÿúÿê øè-
çîèä õàñèééÿòèí ÿëàìÿòëÿðè ñåçèëèð. Îíëàð ùÿìéàøûäëàðûíà óéóøìóð, òÿêëèéè
ñåâèð, ãåéðè-àäè ìÿøüóëèééÿòëÿðÿ äàùà ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðèðëÿð. Òÿíùàëûüû
õîøëàéàí áåëÿ óøàãëàðûí áþéöäöêäÿ éàõûí äîñòëàðû, ãÿëáëÿðèíè à÷à áèëÿúÿê
ñèðäàøëàðû îëìóð âÿ áóíà åùòèéàú äà ùèññ åòìèðëÿð. Êÿíàð øÿõñëÿð îíëàðû
«ãÿðèáÿ» âÿ «ÿúàèá» ùåñàá åäèðëÿð. Õàðèúè àëÿìÿ éîâóøà áèëìÿìÿëÿðè,
äîñòëóüó, éîëäàøëûüû áàúàðìàìàëàðû áó

øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó òèïèíÿ àèä îëàí
àäàìëàðû áàøãàëàðûíäàí ñå÷ìÿê î ãÿäÿð
äÿ ÷ÿòèí äåéèë. Îíëàð áàøãàñûíûí (ùÿòòà
éàõûí ãîùóìëàðûí) äÿðäèíÿ øÿðèê îëìàã,
ñàðñûíòû êå÷èðÿí àäàìà öðÿê-äèðÿê
âåðìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëìóðëàð.
«Ãàéüû» àíëàéûøû, ñàíêè îíëàð ö÷öí
ìþâúóä äåéèëäèð. Áåëÿ ïîçóíòóñó îëàíëàð
ùàããûíäà Ï.Á.Ãàííóøêèí äåìèøäèð: «Îí-
ëàð ÿòðàôäà áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðè ñàíêè ÿéðè
ýöçýöäÿ ýþðöðëÿð. Éåêäèë áèð ùàäèñÿíèí
àéðû-àéðû úÿùÿòëÿðèíè îëäóüó êèìè ãàâðà-
äûãëàðû ùàëäà, ùàäèñÿíèí ìàùèééÿòèíÿ âàð-
ìûð, ñàíêè îíó àíëàéà áèëìèðëÿð. Ìaðà-
ãëàðûíà óéüóí ýÿëìÿéÿí ùå÷ íÿéè ãÿáóë
åòìèð, ùåñàáà àëìûð âÿ éà èíêàð åäèðëÿð». Øÿêèë 28. Ïñèõîïàòûí þç áÿäÿíèíÿ
Áåëÿ ìöíàñèáÿò Ùåýåëèí ìÿøùóð «ÿí ïèñ éåòèðäèéè õÿñàðÿòèí èçëÿðè.
øåé ùÿãèãÿòè äÿðê åòìÿêäèð» — êÿëàìûíà
áÿíçÿéèð.
3. Ä è ñ ñ î ñ è à ë , ú ÿ ì è é é ÿ ò ÿ ç è ä ä ý å ä ÿ í à í ò è ñ î -
ñ è à ë ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó . Áó òèïÿ àèä åäèëÿí
øÿõñèééÿò àíîìàëèéàëàðûíûí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð:
1) Áàøãàëàðûíà ãàðøû èñòÿê âÿ ìÿùÿááÿò ùèññè éàðàòìàã ãàáèëèééÿòèíèí
îëìàìàñû;
2) Ãÿôëÿòè (ýþçëÿíèëìÿç) ùÿðÿêÿòëÿðÿ ìåéèëëèëèê;
3) Þçöíö ýöíàùëàíäûðìàã ùèññèíèí îëìàìàñû;
4) Åòäèéè íåãàòèâ ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ïåøìàí îëìàìàñû.
Áàøãàëàðûíà ãàðøû, íÿèíêè èñòÿê âÿ ìÿùÿááÿòèí, ùÿòòà àäè èíñàíè ìöíà-
ñèáÿòèí îëìàìàñû áåëÿëÿðèíè ÿí ãÿääàð ùÿðÿêÿòëÿðäÿí áåëÿ ÷ÿêèíäèðìèð.
ßòðàôûíäàêû àäàìëàðà, áèð ÷îõ ùàëëàðäà þç àèëÿ öçâëÿðèíÿ, èø éîëäàøëàðûíà
ÿçàá-ÿçèééÿò âåðìÿê, îíëàðû àë÷àëòìàã, ñÿðò ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿë àòìàã áåëÿëÿðè
ö÷öí àäè ãÿáóë åäèëèð. Áóíóíëà éàíàøû, áèð ÷îõ ùàëëàðäà, áåëÿ àäàìëàð
þçëÿðèíè ãàéüûêåø, òÿðèôÿëàéèã àäàì êèìè òÿãäèì åòìÿéè äÿ áàúàðûðëàð. Îí-
ëàðûí áó ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ èíàíàðàã áåëÿëÿðèíÿ ìÿùÿááÿò ùèññè áÿñëÿéÿí, þç
ãÿëáèíè à÷àí àäàìëàð òåçëèêëÿ éàíûëäûãëàðûíû ùèññ åäèð âÿ ïåøìàí÷ûëûã
÷ÿêèðëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿðëÿ èíòèì ÿëàãÿäÿ îëàíëàð áó àäàìëàðû äàùà òåç òàíûéà
áèëèðëÿð. Îíëàð þç èíòèì òÿëÿáëÿðèíÿ íàèë îëìàã ö÷öí ùÿð úöð ùÿðÿêÿòëÿðÿ —
êîáóäëóüà, òÿùãèðÿ âÿ ôèçèêè ãöââÿ òÿòáèã åòìÿéÿ ÿë àòûðëàð. Øÿõñèééÿòèí áó
íþâ ïîçóíòóñó îëàí àäàìëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ÷îõ âàõò þç àèëÿñèíäÿí àéðû éà-
øàéûð âÿ éà áîøàíìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð.
Áó òèï àäàìëàð, áèð ãàéäà îëàðàã, åòäèêëÿðè ùÿðÿêÿòëÿðäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàð-
ìàäûãëàðû ö÷öí òÿêðàðÿí íåãàòèâ ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðèðëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿðèí
íàðêîòèê ìàääÿëÿðÿ âÿ éà àëêîãîëà ìåéèëëè îëìàñû îíëàðûí âÿçèééÿòèíè äà-
ùà äà äþçöëìÿç åäèð. Àäÿòÿí, þâëàäëàðû, áåëÿ âàëèäåéíëÿðè ñåâìèð âÿ
îíëàðûí àèëÿñèíäÿ òåç-òåç éàðàíàí àèëÿäàõèëè êîíôëèêòëÿð ôàúèÿëè íÿòèúÿëÿðÿ
ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ïñèõè ïîçóíòóëàðûí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòû (Õ Áàõûø) äèññîñèàë
òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíû àøàüûäàêû âàðèàíòëàðà àéûðûð: ñîñèîïàòèê; ÿõëàã-
ñûç; àñîñèàë; àíòèñîñèàë, øÿõñèééÿòèí ïñèõîïàòèê ïîçóíòóñó.
4. Å ì î ñ è î í à ë ä à â à ì ñ û ç â ÿ é à à ô ô å ê ò è â ò è ï
ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ë à ð û. Àøàüûäà òÿñâèð åäèëÿí áó øÿõñèééÿò
ïîçóíòóñóíó áÿçè ìöÿëëèôëÿð ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóñó ùåñàá åäèð âÿ
øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó êèìè äåéèë, àéðûúà õÿñòÿëèê êèìè òÿãäèì åäèðëÿð. Ëàêèí
ÕÁÒ—10-äàí ôÿðãëè îëàðàã áèð ÷îõ ÿäÿáèééàò ìÿíáÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí,
«Ïñèõèàòðèéà öçðÿ Îêñâîðä ðÿùáÿðëèéè» àäû èëÿ äÿðú îëóíàí êèòàáäà âÿ ðóñ
ÿäÿáèééàòëàðûíäà (Ì.Â.Êîðêèíà âÿ á. «Ïñèõèàòðèéà», Ìîñêâà, 1995) áó òèï
øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí òÿðêèáèíÿ àôôåêòèâ òèïè äÿ äàõèë åòìÿê òÿêëèô åäè-
ëèð. Ìÿùç, áó ñÿáÿáäÿí áèç äÿ åìîñèîíàë äàâàìñûç òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòó-
ñó èëÿ éàíàøû àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðû äà áó áþëìÿäÿ îõóúóëàðà òÿãäèì åäèðèê.
Àôôåêòèâ òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíà àèä åäèëÿí àäàìëàðûí áàøëûúà
õöñóñèééÿòëÿðè ÿùâàëè-ðóùèééÿëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ çèää ãöòáëÿð àðàñûíäà (äèñ-
ôîðèéà âÿ åéôîðèéà) òåç-òåç äÿéèøìÿñèäèð. Áèð ÷îõ ìöÿëëèôëÿðèí ôèêðèíúÿ, äèñ-
òèìèêëÿð àíàäàíýÿëìÿ ïåññèìèñòëÿðäèð. Áåëÿ øÿõñëÿðèí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè äà-
èìà àøàüû îëóá, ùÿð àí íÿ èñÿ áèð ùàäèñÿíèí îëàúàüûíû ýþçëÿéèðëÿð. Áåëÿëÿðè-
íè ùå÷ íÿ ðóùëàíäûðìûð, ùÿéàòëàðûíäà áàø âåðÿí ìöñáÿò ùàäèñÿëÿðÿ, ãàçàí-
äûãëàðû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðÿ ýþðÿ ñåâèíìÿê ùèññè ñàíêè îíëàðà éàääûð.
5. È ñ ò å ð è ê ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó (íöìàéèøêàð
òèï). Áó òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóëó øÿõñëÿð þç ôÿàëèééÿòè èëÿ ùàìûíûí äèããÿòè-
íè úÿëá åòìÿéÿ ÷àëûøàí, ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøèíäÿ àïàðûúû ðîë îéíàìàüà úàí
àòàí, áó ìÿãñÿäëÿ ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿð (áÿçÿí àðòèñòëèê ìÿùàðÿòè) íöìàéèø
åòäèðÿðÿê òåç òàíûíûðëàð. Áåëÿëÿðè ùàããûíäà àëìàí ïñèõèàòðû Éàñïåðñ äåìèø-
äèð: «Èñòåðèêèí ÿñàñ õöñóñèééÿòè — îëäóüóíäàí àðòûã ýþðöíìÿéÿ, ùÿìèøÿ
äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìàüà, äàùà ÷îõ ùÿéÿúàí êå÷èðìÿéÿ úàí àòìàëàðû-
äûð». Åìîñèîíàë úÿùÿòúÿ çÿíýèí ýþðöíìÿê ö÷öí úàíôÿøàíëûã åòìÿëÿðèíÿ
áàõìàéàðàã, èñòåðîèä øÿõñëÿð ìÿíÿâèééàòúà ùå÷ äÿ çÿíýèí îëìàéàí, áàø-
ãàëàðûíûí èçòèðàáûíà áèýàíÿ ãàëìàüû áàúàðàí øÿõñëÿðäèð. Îíëàð ö÷öí ÿí áàø-
ëûúàñû þç òÿÿññöðàòëàðûíû íöìàéèø åòäèðìÿê, äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ îëìàüà ñÿé
ýþñòÿðìÿëÿðèäèð. Áó òèï øÿõñëÿð, àäÿòÿí, øÿíëèéè õîøëàéûð, ìàðàãëû
ìÿúëèñëÿðèí èøòèðàê÷ûñû îëìàüà ÷àëûøûð âÿ ùÿð ùàíñû áèð õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ
ôÿðãëÿíìÿêëÿ þéöíìÿéè ñåâèðëÿð. Îíëàðà äèããÿò éåòèðìÿäèêäÿ òåç áèð çà-

ìàíäà ÿùâàëè-ðóùèééÿëÿðè äÿéèøèð, ÿñÿáèëÿøèð, ÷ÿêèøìÿ, ìöáàùèñÿ, áÿçÿí
èñÿ ùÿòòà äàâà-äàëàø ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëèðëÿð. Àíúàã áó ùàëäà þçëÿðèíè ðàùàò
âÿ õîøáÿõò ùèññ åäèðëÿð. Ýÿðýèíëèê éàðàíàðñà èñòåðèê, äÿðùàë ïèñ âÿçèééÿòÿ
äöøöð, ìöõòÿëèô åìîñèîíàë ùàëëàð, î úöìëÿäÿí, òóòìàøÿêèëëè úÿíýîëìàëàð
íöìàéèø åòäèðÿðÿê, þçöíÿ õÿñàðÿò äÿ éåòèðÿ áèëÿð. È.Ï.Ïàâëîâóí òÿñâèð åòäè-
éè áÿäèè òèïÿ ìÿíñóá îëàí áó øÿõñëÿð þç ôàíòàçèéàëàðû èëÿ ðåàë ùÿéàòû
ôÿðãëÿíäèðÿ áèëìèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ þçëÿðèíè áèð íþâ èúòèìàè âàðëûãäàí óçàã-
ëàøäûðûðëàð.
Êðå÷ìåð èñòåðîèäëÿðèí õöñóñè áèð ôîðìàñûíû ôÿðãëÿíäèðìÿéè òÿêëèô åòìèø
âÿ îíëàðà é à ë à í ÷ û ë à ð âÿ ý î ï ÷ ó ë à ð (ïñåâäîëîãëàð) àäû âåð-
ìèøäèð. Þç òÿáèè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åäÿí áåëÿ àäàìëàð
åìîñèîíàë áîéàëàðëà çÿíýèí èôàäÿëÿðëÿ áàøãàëàðûíû èíàíäûðìàã, îíëàðû éîë-
äàí ÷ûõàðìàã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëóðëàð. Ñþéëÿäèêëÿðè éàëàí ôèêèðëÿðÿ
íÿèíêè áàøãàëàðû, ùÿòòà þçëÿðè äÿ èíàíûðëàð. Áÿçÿí ìàääè ýÿëèð ÿëäÿ åòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ «ìÿùàðÿò» âÿ «áàúàðûã» íöìàéèø åòäèðèð, ìÿñÿëÿí, ìöàëèúÿ
åòìÿê, ôàëà áàõìàã âÿ ñ., ùÿòòà øàðëàòàíëûã åäèðëÿð.
6. À í à í ê à ñ ò è ê â ÿ é à î á ñ å ñ ñ è â - ê î ì ï ó ë ñ è â
ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó . ßââÿëëÿð áó òèï øÿõñèééÿò
àíîìàëèéàëàðûíû ïñèõàñòåíèê ïñèõîïàòèéàëàð àäëàíäûðûðäûëàð. Áó òèï øÿõñëÿðèí
áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðè þçëÿðèíÿ ãàðøû èíàìñûç, òÿÿññöðàòëàðûíûí êþâðÿê
îëìàñû, þçëÿðèíè äàèì àúèç âÿ êþìÿêñèç ùèññ åòìÿëÿðèäèð. Áèð òÿðÿôäÿí
öìèäñèç âÿ éàçûã ýþðöíÿí áåëÿ øÿõñëÿð, äèýÿð òÿðÿôäÿí þçëÿðèíÿ ãàðøû õöñó-
ñè äèããÿò, øÿõñèééÿòëÿðèíÿ ùþðìÿò îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðëÿð. Óøàãëûã âÿ éå-
íèéåòìÿ éàøëàðûíäà äàùà êÿñêèí íÿçÿðÿ ÷àðïàí áó ÿëàìÿòëÿð îíëàðû ãîðõàã
âÿ àúèç îëìàüà, òåç-òåç ùèññèééàòà ãàïûëàðàã òàé-òóøëàðûíäàí êÿíàð äîëàí-
ìàüà ìÿúáóð åäèð. Áåëÿ ïñèõîïàòëàðû øÿðòè îëàðàã èêè òèïÿ áþëìÿê
ìöìêöíäöð. Áèðèíúè òèïÿ ìÿíñóá îëàíëàð ùÿéÿúàíëû, øöáùÿëè, ãÿòèééÿòñèç âÿ
ìöñòÿãèë îëà áèëìÿìÿëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿíëÿðäèð. Õÿéàëÿí úÿñàðÿòëè îëìàüû àð-
çó åòñÿëÿð äÿ, ðåàë ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ áóíà íàèë îëà áèëìèð, úöçè ìö-
âÿôôÿãèééÿòñèçëèê îíëàðû ðóùäàí ñàëûð, ïåññèìèçìÿ ãàïàíìàüà, áàøëàäûüû èøè
éàðûì÷ûã ãîéìàüà âàäàð åäèð. Òÿùñèë àëäûüû èëëÿðäÿ áèëèêëè âÿ ãàáèëèééÿòëè
îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã, áó úÿùÿòëÿðèíè òÿúðöáÿäÿ íöìàéèø åòäèðÿ áèë-
ìèðëÿð. Éàõøû ñÿíÿòêàð âÿ éà ñàâàäëû ìöòÿõÿññèñ îëäóãëàðû ùàëäà áóíó ðåàë
ôÿàëèééÿòäÿ òÿòáèã åòìÿêäÿ àúèçëèê ÷ÿêèðëÿð. Ãàíóíè ùöãóãëàðûíûí òàïäà-
ëàíäûüûíû ýþðäöêäÿ þçëÿðèíè ìöäàôèÿ ÿâÿçèíÿ ìÿéóñ îëóá èçòèðàá êå÷è-
ðèðëÿð. Ùèññèééàòëàðûíûí çÿíýèíëèéè âÿ êþìÿêñèç îëìàëàðû îíëàðû äàèìà ãàé-
üûëû âÿ øöáùÿëè îëìàüà, þç ùÿðÿêÿòëÿðèíè äþíÿ-äþíÿ òÿùëèë åòìÿéÿ ñþâã
åäèð. Áÿçÿí îíëàð, íÿèíêè þç ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí, åéíè çàìàíäà áàøãàëàðû
ö÷öí äÿ èçòèðàá êå÷èðèðëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿð ö÷öí òàíûìàäûãëàðû àäàìëà,
ÿëÿëõöñóñ ÿêñ úèíñÿ ìÿíñóá îëàí øÿõñëÿðëÿ ÿëàãÿ éàðàòìàã ÷ÿòèí îëóð. Äà-
èì «éîõ» úàâàáû àëàúàãëàðûíû äöøöíäöêëÿðè ö÷öí ùå÷ êèìÿ ìöðàúèÿò åòìèð
âÿ éà áóíó ýÿðýèíëèê øÿðàèòèíäÿ çîðëà åäèðëÿð. Éåýàíÿ àñàí åäÿ áèëäèêëÿðè
èø, öçÿðëÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿíèí áèð ùèññÿñèíè áàøãàñûíà ùÿâàëÿ åòìÿê
áàðÿäÿ îíëàðà âåðèëÿí òþâñèéÿëÿðÿ ãóëàã àñà áèëìÿëÿðèäèð. Èøäÿ âÿ àèëÿäÿ
îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ ðÿùáÿðëèê åäÿí áèð àäàìà ñûüûíìàãëà þçëÿðèíè áèð
ãÿäÿð ãàéüûñûç ùèññ åäèðëÿð.
Àíàíêàñòèê — ïñèõàñòåíèê øÿõñèééÿò ïîçóíòóíóí èêèíúè òèïèíÿ ìÿíñóá
îëàí øÿõñëÿð õàñèééÿòëÿðèíäÿêè øöáùÿëèëèéèí ñàðûøàí õàðàêòåðëè îëìàñûíû áà-
øà äöøìÿëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Îíëàð ÿââÿëúÿäÿí ïëàíëàøäûðûëìûø ýþñòÿðèøëÿð
ÿñàñûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê äÿãèã âÿ ñÿëèñ îëìàüà ÷àëûøûð, èúðà åòäèêëÿðè
èøè äÿôÿëÿðëÿ éîõëàìàãëà þçëÿðèíè ýÿðýèíëèêäÿí àçàä åäèðëÿð. Ùÿìèøÿ
òÿìêèíëè, ñàäÿ, ùþðìÿòúèë îëìàüà, îíëàðà èøè äöøÿí øÿõñëÿðÿ õèäìÿò ýþñòÿð-
ìÿéÿ, î àäàìëàðûí ðÿüáÿòèíè ãàçàíìàüà ÷àëûøûðëàð. Òàïøûðûëàí âÿçèôÿéÿ
ùÿääèíäÿí àðòûã ñÿé ýþñòÿðìÿê, îíó éöêñÿê êåéôèééÿòëÿ èúðà åòìÿê ùèññè
áèð àí áåëÿ îíëàðû ñàêèò áóðàõìûð. Áóíóíëà éàíàøû îíëàð ùå÷ âàõò ýþðäöêëÿðè
èøëÿðèí ìÿçìóíóíäàí ðàçû ãàëà áèëìèð, äàèì øöáùÿ îíëàðû áîüàðàã þçëÿðèíÿ
ãàðøû öìèäñèçëèê ùèññè éàðàäûð.
7. Ò ÿ ø â è ø ë è ( é à é û í à í ) ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í -
ò ó ñ ó . Áó íþâ ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿð äàèì ùÿéÿúàíëû, íàðàùàò âÿ áèð
ãÿäÿð ãàéüûëû îëóðëàð. Ùÿìèøÿ íÿ èñÿ õîøàýÿëìÿéÿí áèð ùàäèñÿíèí áàø
âåðÿúÿéèíè ýþçëÿéÿí áåëÿ àäàìëàð þçëÿðèíÿ ãàðøû èíàìñûç îëóá, òÿùëöêÿñèç-
ëèéèíÿ, òóòäóüó ìþâãåéÿ, ñàüëàìëûüûíà çèéàí äÿéÿúÿéè ãîðõóñóíó ùèññ
åäèðëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí îíëàð þçëÿðèíè àúèç, ìÿçëóì ùèññ åäÿðÿê êèìäÿíñÿ
éàðäûì ýþçëÿéèðëÿð. Îíëàð ìÿìíóíèééÿòëÿ êèìèíñÿ ùèìàéÿñèíÿ êå÷ìÿéè
àðçóëàéûð âÿ áó ìÿçìóíëó èñòÿíèëÿí òÿêëèôÿ äÿðùàë ðàçûëûã âåðèðëÿð. Ùÿð áèð
éåíè ôèêðè îëäóãúà êþíöëñöç ãàðøûëàéûð, áàøãàëàðû èëÿ, ÿëÿëõöñóñ éåíè àäàì-
ëàðëà êîíòàêòà ýèðìÿêäÿí ÷ÿêèíèðëÿð.
Òÿøâèøëè øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàí èíñàíëàðûí, àäÿòÿí, äîñòëàðû, òàíûøëà-
ðû ÷îõ îëìóð. Ùÿð áèð öíñèééÿò, òÿçÿ áèð èøÿ áàøëàìàã, èúòèìàè òàïøûðûüû éå-
ðèíÿ éåòèðìÿê îíëàð ö÷öí îëäóãúà ÷ÿòèí îëóð. Ïñèõè ïîçóíòóëàðûí Õ
Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòûíäà «øÿõñèééÿòèí òÿøâèøëè ïîçóíòóñó» ÿñàñ òåðìèí,
«éàéûíàí» ñþçö èñÿ àëòåðíàòèâ (ÿâÿçåäèúè) êèìè èøëÿäèëèð.
8. À ñ û ë û ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í ò ó ñ ó . Áó ïîçóíòóéà
ìÿðóç ãàëàí øÿõñëÿð èðàäÿñèç, êÿíàð àäàìëàðûí òÿñèðèíÿ ùÿññàñ, áàøãàëàðûí-
äàí ùÿð àí êþìÿê óìàí àäàìëàð êèìè ýþðöíöðëÿð. Îíëàð, ñàíêè ùÿéàòäà
ùå÷ íÿäÿí ãÿíàÿòëÿíÿ áèëìèðëÿð. Ìÿñóëèééÿò òÿëÿá åäÿí èñòÿíèëÿí èøÿ ýè-
ðèøìÿê îíëàð ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèí îëóð. Áåëÿ òÿêëèôèí þçö îíëàðäà ìÿéóñëóã âÿ
ãîðõó éàðàäûð. Áó òèï õàñèééÿò àíîìàëèéàñû îëàíëàð ýöúëö òÿáèÿòÿ ìàëèê ãà-
äûíëà ùÿéàò ãóðàðñà, îíëàðûí áèð íþâ êîìïåíñàñèéà îëóíàúàüûíû ýöìàí
Ïñèõîïàòèéàëàðûí äèíàìèêàñû
Êîìïåíñàñèéà Äåêîìïåíñàñèéà
Ðåàêñèéà
Ôàçà
Èíêèøàô
åòìÿê îëàð. Ãàéüûêåø, áàúàðûãëû ãàäûí ùèìàéÿñèíÿ åùòèéàú äóéàí áåëÿ

àäàìëàð íÿèíêè þçëÿðèíè èíàìëû ùèññ åäèð, ùÿòòà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè ïåøÿ
(åëìè-ïåäàãîæè, éàðàäûúûëûã âÿ è.à.) ñàùÿñèíäÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð ãàçàíûðëàð.
ßêñèíÿ, îíëàð þçëÿðè ö÷öí äàéàã íþãòÿñè òàïìàäûãäà, òÿíùàëûã ìöùèòèíÿ
òàá ýÿòèðìÿéèá ìàëèê îëäóãëàðû ùÿð øåéäÿí (èø éåðè, ìàëèééÿ èìêàíëàðû) òåç-
ëèêëÿ ìÿùðóì îëóðëàð. Õ áàõûø ÕÁÒ-äà áó íþâ øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí ö÷
ÿñàñ ôîðìàñû àéûðä åäèëèð: àñòåíèê; ãåéðè-àäåêâàò; ïàññèâ âÿ àúèç øÿõñèééÿò.
9. Ä è ý ÿ ð â ÿ ã à ð û ø û ã ò è ï ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò ï î ç ó í -
ò ó ë à ð û. Äèýÿð òèïëÿðÿ àèä åäèëÿí ôîðìàëàð áóíëàðäûð: åãîññåíòðèê,
ùèääÿòëè, åãîäèñòîíèê, ïàññèâ-àãðåññèâ, ñàäî-ìàçîõèñòèê.
Åòèîïàòîýåíåç. Ùàçûðäà øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè
ùàããûíäà ìöõòÿëèô íÿçÿðèééÿëÿð ìþâúóääóð. Áÿçè àëèìëÿð ïñèõîïàòèéàëàðû
ñûðô èðñè (åíäîýåí) ìÿíøÿëè ùåñàá åäèðëÿð. Äèýÿð àëèìëÿð èñÿ ÿêñèíÿ,
øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû õàðèúè çÿðÿðëè àìèëëÿðëÿ ÿëà-
ãÿëÿíäèðèðëÿð. Õàðèúè àìèëëÿðÿ ÿòðàô ìöùèò, òÿðáèéÿ, àèëÿ øÿðàèòè âÿ ñ. àèääèð.
Ìÿøùóð ïñèõèàòð Êðàìåðèí áó ùàãäà ÷îõ ìàðàãëû áèð èôàäÿñè âàð: «Èêè ïñè-
õîïàò âàëèäåéíèí àèëÿñèíäÿ èíêèøàô åäÿí þâëàäûí ôàúèÿñè îíäà äåéèë êè, î èêè
ïñèõîïàò âàëèäåéíèí þâëàäûäûð. Äàùà áþéöê ôàúèÿ îíäàäûð êè, î èêè ïñèõîïàò
âàëèäåéíèí êîíôëèêòëÿðëÿ äîëó àèëÿ øÿðàèòèíäÿ èíêèøàô åòìÿê ìÿúáóðèé-
éÿòèíäÿäèð âÿ áó îíóí õàñèééÿòèíèí ôîðìàëàøìàñûíà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðèð.»
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿ áÿçè àëèìëÿð èðñè
êîíñòèòóñèîíàë, ùÿì äÿ ãàçàíûëìà àìèëëÿðÿ áþéöê éåð âåðèðëÿð.
Áèðèíúèëÿðÿ ñûðô èðñè àìèëëÿðëÿ éàíàøû àíà áÿòèíèíäÿ âÿ éà äîüóø çàìà-
íû, áÿçÿí äîüóøäàí ñîíðàêû êþðïÿëèê ÷àüûíäà áàø âåðÿí òðàâìàëàð, èíôåêñè-
éàëàð, èíòîêñèêàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïñèõîïàòèéàëàð àèä åäè-

ëèð. Ãàçàíûëìà ïñèõîïàòèéàëàð èñÿ ìöõòÿëèô õàðèúè, èëê íþâáÿäÿ, èúòèìàè
àìèëëÿðèí: òÿðáèéÿíèí äöçýöí îëìàìàñû, àüûð ìÿèøÿò, èø øÿðàèòè âÿ ñ. òÿñèðè
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð.
Ïñèõîàíàëèòèêëÿðèí ôèêðèíúÿ, øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû õàñèééÿò íåâðîçó
îëóá «ëèáèäî»íóí ýåðèéÿ èíêèøàôû âÿ éà îíóí åðêÿí óøàãëûã äþâðöíäÿ
èíêèøàôäàí ãàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. È.Ï.Ïàâëîâ èñÿ øÿõñèééÿò ïî-
çóíòóëàðûíû ìöõòÿëèô õàðèúè âÿ äàõèëè àìèëëÿðèí òÿñèðè èëÿ ÿëàãÿäàð ìÿðêÿçè
ñèíèð ñèñòåìèíäÿ éàðàíàí îéàíìà âÿ ëÿíýèìÿ ïðîñåñëÿðèíèí òàðàçëûüûíûí ïî-
çóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïàòîëîýèéà ùåñàá åäèðäè.
Êëèíèêà. Ïñèõèàòð àëèìëÿð ïñèõîïàòèéàëàðûí ÷îõñàéëû ôîðìàëàðûíû íÿçÿðÿ
àëàðàã îíëàðûí óíèâåðñàë ÿëàìÿòëÿðèíè òÿñâèð åòìÿéÿ ÷àëûøìûøëàð. ×îõ ìà-
ðàãëû êîíñåïñèéà àëìàí àëèìè Ìöëëåð òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Î,
øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíû õàðàêòåðèçÿ åäÿí ö÷ ìöêÿììÿë ÿëàìÿò ãåéä åò-
ìèøäèð:
1) Ïñèõîïàòëàð öðÿêëÿðè èñòÿäèêëÿðè ùÿð ùàíñû áèð àðçóíó òÿõèðÿ ñàëà áèë-
ìèð, íÿ éîëëà îëóðñà îëñóí îíó òåç ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, òÿëÿáÿ-
ëÿðèí ùÿéàòûíäàí áèð ìèñàëû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê. Ìöùàçèðÿ çàìàíû òÿëÿáÿíèí
÷àíòàñûíäà îíóí ÷îõ ñåâäèéè éåìÿëè íÿñÿ âàð. ßýÿð î, õàñèééÿòúÿ íîðìàë
àäàìäûðñà, áàøà äöøöð êè, ìöùàçèðÿ çàìàíû ìöÿëëèìÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñ-
ìàã ëàçûìäûð, áó âàõò éåìÿê îëìàç. Î ýþçëÿéèð âÿ ôàñèëÿ çàìàíû èñòÿäèéè
éåìÿéè éåéèð. Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàí øÿõñ èñÿ áó àðçóíó òÿõèðÿ ñàëà áèë-
ìÿéèá ùàðàäà îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ñåâäèéè éåìÿéè íÿçÿðÿ ÷àðïäûð-
ìàäàí éåéèð;
2) Ïñèõîïàòëàð þç òÿúðöáÿëÿðèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðûá ôÿàëèééÿòëÿðèíè òÿíçèì
åòìÿéè áàúàðìûðëàð. Ìÿñÿëÿí, àôôåêòèâ òèï ïîçóíòóéà ìàëèê øÿõñ êè÷èê áèð
ñÿáÿáäÿí áàø âåðìèø êîíôëèêòëÿ ÿëàãÿäàð àäàì éàðàëàìûø âÿ 3 èëëèê ùÿáñ
úÿçàñûíà ìÿùêóì îëóíìóøäóð. Ùÿáñõàíàäà ÷ÿòèíëèêëÿð êå÷èðÿí ïñèõîïàò
þçöíÿ äÿôÿëÿðëÿ ñþç âåðèð êè, áèð äàùà áåëÿ øÿðàèòÿ äöøÿðñÿ þçöíö èäàðÿ
åäÿúÿê âÿ úèíàéÿòÿ éîë âåðìÿéÿúÿêäèð. Ùÿáñäÿí àçàä îëäóãäàí ñîíðà èñÿ
êö÷ÿäÿí êå÷ÿðêÿí ùÿìèí øÿõñ î áèðè ñÿêèäÿ äàâà åëÿéÿí èêè íÿôÿðè ýþðöð
âÿ þçöíäÿí àñûëû îëìàéàðàã âåðäèéè ñþçö óíóäóá êîíôëèêòÿ ãîøóëóð.
Íÿòèúÿäÿ îíóí áàøûíû éàðûð âÿ î òÿçÿäÿí ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá åäèëèð;
3) Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëó øÿõñ ùå÷ âàõò ñÿùâ åòäèéèíè ãÿáóë åòìèð âÿ
þçöíö ùÿìèøÿ ùàãëû ñàéûð. Ìÿñÿëÿí, ùÿð ùàíñû ìöáàùèñÿëè ìÿñÿëÿíè ùÿëë
åòäèêäÿ, ìöáàùèñÿäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðäÿí áèðè ÿýÿð î, íîðìàë õàñèééÿòëè
øÿõñäèðñÿ ÿêñ òÿðÿôèí ùàãëû îëäóüóíó äÿðê åòäèêäÿ ÿëëÿðèíè ãàëäûðûð, îïïî-
íåíòèíèí ôèêðè èëÿ ðàçûëàøûð. Ïñèõîïàò èñÿ ìöáàùèñÿ åäÿí øÿõñèí äöçýöí îë-
äóüóíó áàøà äöøñÿ äÿ, þç ñÿùâ ôèêðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèá áóíó ìöõòÿëèô
éîëëàðëà ãåéðè-ñÿìèìè øÿêèëäÿ èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøûð.
Öìóìèééÿòëÿ, øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíû äaèì åéíè äÿðÿúÿäÿ òÿçàùöð

åäÿí ÿëàìÿòëÿðëÿ úÿðÿéàí åäÿí ïàòîëîýèéà êèìè òÿñÿââöð åòìÿê äîüðó äå-
éèë. Òÿÿññöðàòëàðûíûí ùÿññàñëûüû âÿ çÿíýèíëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí áåëÿ àäàìëàðû
áèð ñûðà ùàëëàðäà òàì ñàüëàì øÿõñëÿðäÿí òÿúðèä åòìÿê ìöìêöí îëìóð. Äè-
àãíîñòèê ñÿùâÿ éîë âåðìÿìÿê ö÷öí áÿçÿí èëëÿðëÿ ìöøàùèäÿ àïàðìàã, øÿõ-
ñèí ùÿéàòûíû þéðÿíÿðÿê ùÿðòÿðÿôëè ïñèõîëîæè òÿùëèë åòìÿê òÿëÿá îëóíóð. Øÿõ-
ñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí äèíàìèêàñûíäà èúòèìàè àìèëëÿðèí, àèëÿ äàõèëè ìöíàñè-
áÿòëÿðèí (èø éåðèíè äÿéèøìÿê, ìÿùáóñëóã, îðäóäà õèäìÿò, àèëÿ ãóðìàã, áî-
øàíìàã âÿ ñ.) áþéöê ðîëó âàðäûð. Áèð ñûðà ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí, ôèçèîëîæè
ïîçóíòóëàðûí, àëêîãîëèçì âÿ íàðêîìàíèéàëàðûí ÿùÿìèééÿòè, ïñèõîýåí
àìèëëÿðèí ðîëó äà ãåéä åäèëìÿëèäèð. Àäè àäàìëàðäà ùå÷ áèð ïàòîëîæè âÿçèé-
éÿòÿ ñÿáÿá îëìàéàí âÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ äÿô åäèëÿí ïñèõè òðàâìàëàð,
ïñèõîïàòëàðäà øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí êÿñêèíëÿøìÿñèíÿ, øÿõñèí óçóí
ìöääÿò íîðìàë ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíèí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëóð.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí ýåäèøèíäÿ âàõòàøûðû áèðè-áèðíè ÿâÿç åäÿí
êîìïåíñàñèéà âÿ äåêîìïåíñàñèéà ìÿðùÿëÿëÿðè àéðûä åäèëèð. Ùÿéàò øÿðàèòè
âÿ ÿìÿê ôÿàëèééÿòè éàõøû îëàí ïñèõîïàòëàð áÿçÿí óçóí èëëÿð êîìïåíñàñèéà
ìÿðùÿëÿñèíäÿ ãàëà áèëÿð. Áåëÿ îëäóãäà, î øÿõñëÿðèí äàâðàíûøûíäà äèããÿòè
úÿëá åäÿí áèð ÿëàìÿò ýþðöíìöð. Îíëàð íîðìàë èøëÿéèð, ùÿéàò ãóðóðëàð.
Ìÿñÿëÿí, èñòåðèê òÿáèÿòÿ ìàëèê îëàí ìöüÿííè ñÿùíÿäÿ þçöíö òàì íîðìàë
àïàðàðàã ïÿðÿñòèøêàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ñåâèëèð. Ëàêèí áóíóíëà éàíàøû äàùà òåç-
òåç äåêîìïåíñàñèéà ìÿðùÿëÿñè èëÿ ãàðøûëàøìàã ìöìêöíäöð. Áóðàäà ùÿì
éàø, ùÿì äÿ øÿðàèò ìöùöì ðîë îéíàéûð. Êëèíèê ìàùèééÿòèíÿ ýþðÿ äåêîì-
ïåíñàñèéà ìÿðùÿëÿñè ñïîíòàí (àóòîõòîí) ôàçàëàð âÿ ïàòîëîæè ðåàêñèéàëàð
øÿêëèíäÿ îëà áèëÿð. Ïàòîëîæè ðåàêñèéàëàð áèð ñûðà ñîìàòèê âÿ ïñèõè àìèëëÿðÿ
ãàðøû éàðàíûá áÿçÿí ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿðÿäÿê èíêèøàô åäèð. Ùÿéàòè ÷ÿòèíëèê-
ëÿð òåç áèð çàìàíäà ãåéðè-íîðìàë õàñèééÿòèí òàðàçëûüûíû ïîçóð, êÿñêèíëÿø-
ìÿéÿ ñÿáÿá îëóð. Ñïîíòàí ôàçàëàð èñÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí áèð àìèë îëìàäàí
áàø âåðèð. Áèð ÷îõ ïàñèéåíòëÿð áåëÿ ôàçàëàðûí îëìàñûíà ñàíêè úÿùä åäèðëÿð.
Ôàçàëàðûí âÿ ðåàêñèéàëàðûí àüûðëûüû, äàâàìåòìÿ ìöääÿòè ìöõòÿëèô îëóá áÿ-
çÿí ùÿôòÿëÿðëÿ, åëÿúÿ äÿ àéëàðëà ÷ÿêÿ áèëÿð.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíûí èíêèøàôûíûí äèíàìèêàñûíäà «ïóáåðòàò áþùðàí»
äþâðöíöí îëìàñûíà áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð. Ìÿùç, ùÿìèí éàø äþâ-
ðöíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí ïàðëàã ïñèõîïàòèê ÿëàìÿòëÿð äöçýöí äèàãíîç ãîéìà-
üà èìêàí âåðèð. Éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìûø àäàìëàðäà, ÿëÿëõöñóñ àùûë éàøëàð-
äà äèñùîðìîíèê õöñóñèééÿòëÿð òÿäðèúÿí éóìøàëûð, ùÿòòà ìöùèòÿ òàì óéüóí-
ëàøìà èëÿ ÿâÿç îëóíóð. Áÿçÿí èñÿ ÿêñèíÿ, ýåðèéÿ èíêèøàô äþâðöíäÿ êÿñêèí-
ëÿøÿ áèëèð.
Äèôåðåíñèàë äèàãíîç. Ýöíäÿëèê òÿúðöáÿäÿ êîíñòèòóñèîíàë øÿõñèééÿò
ïîçóíòóëàðûíû ùÿéàò ïðîñåñèíèí ìöðÿêêÿáëèéè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ìåéäàíà
÷ûõàí âÿ íîðìàë àäàìëàðäà ðàñò ýÿëèíÿí ø ÿ õ ñ è é é ÿ ò è í ï ñ è õ î -

ï à ò è ê è í ê è ø à ô û ñèíäðîìóíäàí ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿ êè,
àäû ÷ÿêèëÿí ñèíäðîì ìöàëèúÿâè òÿäáèðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òåç áèð çàìàíäà àðà-
äàí ãàëäûðûëà áèëÿð. Øÿõñèééÿòèí ïàòîëîýèéàñû èëÿ ñûõ ÿëàãÿñè îëàí ä å â è -
à í ò ä à â ð à í û ø (äåâèàòèîí — ëàòûíúà íîðìàäàí êÿíàð, ïîçóíòó äå-
ìÿêäèð) àíëàéûøû, ÿñàñÿí ýÿíúëèê äþâðöíÿ ìÿõñóñ îëàí âÿ àðà-ñûðà èúòèìàè
ìÿçìóíëó äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû èëÿ òÿçàùöð åäÿí ïàòîëîæè ùàëà äåéèëèð. ßñë
ïñèõîïàòëàðäà «äåâèàíò äàâðàíûø» äàâàìëû îëóá äàèìè õàðàêòåð äàøûéûð.
Õàñèééÿòèí àêñåíòóàñèéàñû íèñáÿòÿí éöíýöë ùàë îëóá øÿõñèí áÿçè
õöñóñèééÿòëÿðèíèí ýöúëÿíìÿñè, ìÿíôè àìèëëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà àðà-ñûðà
ãûñàìöääÿòëè êÿñêèíëÿøìÿñè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Íîðìàë õàñèééÿòëè àäàì-
ëàðëà øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàíëàð àðàñûíäà aðà ìþâãå òóòàí ôÿðäëÿðè Ê.Ëå-
îíãàðò õ à ñ è é é ÿ ò è í ä ÿ à ê ñ å í ò î ë à í ô ÿ ð ä ë ÿ ð àäëàíäûð-
ìûøäûð. Õàñèééÿòèí àêñåíòóàñèéàñûíû ÷îõ âàõò øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíäàí
ôÿðãëÿíäèðìÿê ÷ÿòèí îëóð. Áÿçè ìöÿëëèôëÿð, ùÿòòà îíëàðûí àðàñûíäà ùå÷ áèð
ôÿðã ãîéìóð.
Áèð ÷îõ ùàëëàðäà øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí ôîðìàñûíû òÿéèí åòìÿê ÷ÿòèí-
ëèê éàðàäûð. Ìÿñÿëÿí, åéíè øÿõñäÿ áèð íå÷ÿ ôîðìàíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí
ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Éàõóä êîíêðåò ôîðìà òÿéèí åäèëìèð âÿ ìåéäàíà ÷û-
õàí ïîçóíòó èêèíúèëè õàðàêòåð äàøûéûð. Éÿíè ùÿð ùàíñû áèð ïàòîëîæè ïðîñåñ
íÿòèúÿñèíäÿ, ìÿñÿëÿí, êÿëëÿ òðàâìàëàðû, áåéèí èíôåêñèéàëàðû, áÿçè àüûð ïñèõè
õÿñòÿëèêëÿð âÿ ñ. ìåéäàíà ÷ûõûð.
Áó âÿ éà äèýÿð ïñèõîïàòèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê øÿõñëÿðäÿ áàøëûúà õà-
ñèééÿò ïîçóíòóñóíó òÿéèí åòìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà ì î ç à è ê òåðìè-
íèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, àíúàã áèð
õöñóñèééÿòëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðÿí «âàùèä ñèíäðîìëó» øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó,
äåìÿê îëàð êè, éîõäóð. Ùÿð ùàíñû áèð òèïÿ ìÿíñóá îëàí àäàìäà äèýÿð òèïèí
ÿëàìÿòëÿðèíè äÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ëàêèí êëèíèê äèàãíîçó ìöÿééÿí
åäÿðêÿí äîìèíàíòëûã òÿøêèë åäÿí ñèíäðîìà ÿñàñëàíìàã ëàçûìäûð. Áÿçÿí,
ùÿéàò ôÿàëèééÿòè ÿðçèíäÿ øÿõñèééÿò àíîìàëèéàñûíûí áó âÿ éà äèýÿð õöñó-
ñèééÿòëÿðè äÿéèøèð, áèðè äèýÿðèíè ÿâÿç åäèð. Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí äèíàìè-
êàñûíûí áó úÿùÿòè óíóäóëìàìàëûäûð.
Ýöíäÿëèê òÿúðöáÿäÿ äåïðåññèâ õöñóñèééÿòëÿðèí òñèêëîèäëÿ, ïñèõàñòåíè-
éàíûí àãðåññèâ îéàíìà ðåàêñèéàëàðû èëÿ ÿâÿç îëóíìàñûíû ùÿð áèð ùÿêèì âÿ
éà ïñèõîëîã ìöøàùèäÿ åäÿ áèëÿð. Ùÿéàò ïðîñåñèíèí áÿçè ÷ÿòèíëèêëÿðè, ýÿðýèí
âÿ çÿðÿðëè ÿìÿê øÿðàèòè øÿõñèééÿòèí äèñùàðìîíèéàñûíû àñàíëûãëà ýöúëÿíäèðèð
âÿ îíó äàùà äà åéáÿúÿðëÿøäèðèð. Ìîçàèê òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó äèíàìèêè
äÿéèøèêëèêëÿðÿ äàùà àñàí ìÿðóç ãàëàí, òåç-òåç êÿñêèíëÿøìÿ âåðÿí, ïîëè-
ìîðô õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíÿí ôîðìàäûð.
423
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíó åíäîýåí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðÿðêÿí

óíóòìàã îëìàç êè, ñîíóíúóëàð ãÿôëÿòÿí, àäÿòÿí, êÿñêèí áàøëàìàãëà áèð ñû-
ðà ïñèõîïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðëÿ (ñàéûãëàìàëàð, ùàëëöñèíàñèéàëàð âÿ ñ.) þçöíö
áöðóçÿ âåðèð. Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí þçöíÿìÿõñóñ äèíàìèêàñû, åíäîýåí
õÿñòÿëèêëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ñòàáèë îëìàñû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Áåëÿ ïîçóíòó-
ëàð çàìàíû ýåòäèêúÿ àðòàí øèääÿòëÿíìÿ (ïðîãðåäèåíòëèê) îëìóð, ÿëàâÿ
õÿñòÿëèê (àëêîãîëèçì, íàðêîìàíèéà, èíâàëöñèîí ïñèõîçëàð âÿ ñ.) éîõäóðñà,
ãöñóð ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõìûð. Îéàíûã òèï øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíäà åïè-
ëåïñèéà ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí ïàðîêñèçìëÿð ãåéä åäèëìèð. Òñèêëîèä òèï
øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíäà èñÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿ ïîçóíòóëàðû áèïîëéàð ïîçóí-
òóëàðà íèñáÿòÿí çÿèô îëóð.
Íåâðîçëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã, øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó çàìàíû þç õÿñòÿëèéèíè
ùèññ åòìÿê, ìöõòÿëèô øèêàéÿòëÿðëÿ òåç-òåç ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò ùàëëàðû îëìóð.
Îíëàð þçëÿðèíäÿ òÿñàäöô åäÿí ïàòîëîæè ÿëàìÿòëÿðÿ, äåìÿê îëàð êè,
ÿùÿìèééÿò âåðìèð âÿ ùÿòòà ìöáàðèçÿ àïàðìàã òÿøÿááöñö äÿ ýþñòÿðìèðëÿð.
Íåâðîçëàðäà òÿñàäöô åäèëäèéèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíäà
ïñèõè ñàðñûíòûëàðà ìÿãñÿäÿóéüóí ðåàêñèéà âåðìÿê ãàáèëèééÿòè çÿèô, áÿçÿí,
ùÿòòà ãåéðè-àäåêâàò îëóð. Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðûíäà íåâðîçëàð ö÷öí õàðàê-
òåðèê îëàí âåýåòàòèâ âÿ ñîìàòèê ÿëàìÿòëÿð éà ðàñò ýÿëèíìèð, éà äà ÷îõ çÿèô
èôàäÿ åäèëèð.
Ìöùöì ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíó öçâè, åíäîêðèí âÿ
ñîìàòîýåí ìÿíøÿëè ïñèõîïàòàáÿíçÿð ïîçóíòóëàðäàí àéûðä åòìÿêäèð. Áó-
íóí ö÷öí àíàìíåñòèê ìÿëóìàòëàðà áåéèí òðàâìàëàðûíà, äàõèëè îðãàíëàðûí
õÿñòÿëèêëÿðèíèí îëìàñûíà ôèêèð âåðìÿê, ïàðàêëèíèêè ìöàéèíÿëÿðèí, èëê
íþâáÿäÿ, ïñèõîëîæè ñûíàãëàðûí, øÿõñè òàíûéàí àäàìëàðûí èôàäÿëÿðèíèí
íÿòèúÿëÿðèíè òÿùëèë åòìÿê ëàçûìäûð.
Ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû. Ïñèõîïàòèéàëàðûí ìöàëèúÿñè êîìïëåêñ øÿ-
êèëäÿ, äÿðìàí ìàääÿëÿðèíäÿí, ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàðäàí, òÿðáèéÿ âàñèòÿ-
ëÿðèíäÿí âÿ ñ. èñòèôàäà åòìÿêëÿ àïàðûëìàëûäûð. Ïñèõîôàðìàêîëîæè ïðåïàðàòëàð
êÿñêèí âÿ óçóí ñöðÿí ôàçàëàð äþâðöíäÿ òÿòáèã åäèëìÿëèäèð. Áó ìÿãñÿäëÿ
äàùà ÷îõ êè÷èê òðàíêâëèçàòîðëàð èøëÿäèëèð. Íåéðîëåïòèêëÿðäÿí èñÿ äàùà êÿñêèí
ýåäÿí ùàëëàðäà èñòèôàäÿ åäèëèð. Ïñèõîòèê åïèçîäëàðëà úÿðÿéàí åäÿí òÿñàäöô-
ëÿðäÿ àìèíàçèí, ùàëîïåðèäîë, òðèôòàçèí âÿ ñ. ïðåïàðàòëàð òÿòáèã åäèëÿ áèëÿð.
Áÿçè àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð çàìàíû (ìÿñÿëÿí, òñèêëîòèìèêëÿðäÿ) íîðìàòè-
ìèêëÿðäÿí (êàðáàìàçåïèí) èñòèôàäÿ åòìÿê òÿëÿá îëóíóð. Àñòåíèê ùàëëàðûí
öñòöíëöê òÿøêèë åòäèéè âÿçèééÿò îëàðñà, íîîòðîïèë, âèòàìèíëÿð, áèîñòèìóëÿå-
äèúè ïðåïàðàòëàð (ÔèÁñ, àëîå, ïëàçìîë, âÿ è. à.) ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
Ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàðûí áèð ÷îõ ôîðìàëàðû, î úöìëÿäÿí, èçàùåäèúè ïñè-
õîòåðàïèéà, òÿëãèí àëòûíäà ùèïíîç ñåàíñû éàõøû òÿñèð ýþñòÿðèð. Áó öñóëëàðûí

òÿòáèãèíäÿ áàøëûúà ìÿãñÿä øÿõñèí èúòèìàè- ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðèíè áÿðïà åò-
ìÿê, îíó òåçëèêëÿ íîðìàë ùÿéàòà ãàéòàðìàãäûð. Áÿäèè òèïëÿðäÿ (ìÿñÿëÿí,
äàâàìñûç, îéàíûãëû ôîðìàëàðäà) àóòîýåí ìÿøã ñÿìÿðÿëè îëìóð âÿ èìïåðà-
òèâ òÿëãèí öñóëëàðû òÿòáèã åòìÿê äàùà ÷îõ ìÿñëÿùÿòäèð.
Èúòèìàè éåíèäÿí óéüóíëàøìà òÿäáèðëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòèíè õöñóñè ãåéä
åòìÿê ëàçûìäûð. Ïñèõîïàòèéàäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí øÿõñëÿðèí ìÿãñÿäÿóéüóí
ïåøÿ ñå÷ìÿñè âÿ àèëÿäàõèëè ìöíàñèáÿòëÿðèí äöçýöí ãóðóëìàñû áþéöê ÿùÿ-
ìèééÿò êÿñá åäèð. Áó áàõûìäàí ïñèõîïàòëàðà ýöçÿøòÿ ýåòìÿê, îíëàðà éöí-
ýöë èø òàïøûðìàã éîõ, úèääè âÿ ÿäàëÿòëè ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿê òþâñèéÿ îëóí-
ìàëûäûð.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðÿ òÿòáèã åäèëÿí ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿð-
äÿí ÿòðàô ìöùèòèí èúòèìàè ïñèõîëîæè úÿùÿòäÿí ñàüëàìëàøäûðûëìàñûíà, îíëàðûí
çÿðÿðëè âÿðäèøëÿðäÿí (àëêîãîëèçì, íàðêîìàíèéà âÿ è. à.). óçàãëàøäûðûëìàñû-
íà ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð.
Ïðîãíîç. Ïñèõîïàòèéàëàðûí ïðîãíîçó øÿõñèééÿò ïîçóíòóñóíóí òèïèí-
äÿí, îíóí òÿçàùöðåòìÿ äÿðÿúÿñèíäÿí, êÿñêèíëÿøìÿ ôàçàëàðûíûí ìöääÿòèí-
äÿí, èúòèìàè àìèëëÿðèí âÿ ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðèíèí ñÿìÿðÿëèëèéèíäÿí àñûëûäûð.
Óçóíìöääÿòëè êîìïåíñàñèéà âÿçèééÿòè ìöìêöí îëäóüó ùàëëàðäà ïñèõîïàò
òàì ñàüëàì øÿõñ êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿðÿê, íîðìàë éàøàìàã ãàáèëèééÿòèíÿ
ìàëèêäèð.
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàí àäàìëàð úèíàéÿò õàðàêòåðëè ÿìÿëëÿð òþ-
ðÿòìÿéÿ ìåéèëëè îëóá, ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí äèããÿòèíè òåç-òåç úÿëá
åäèðëÿð. Èúòèìàè-ùöãóã ãàíóíëàðûíà çèää ÿìÿëëÿð òþðÿòìÿê áàõûìûíäàí áÿ-
çè åãîèñòèê õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê, èìïóëñèâ ðåàêñèéàëàðà ìåéèëëè, èíòåëëåêòó-
àë èíêèøàôû âÿ ìÿíÿâèééàòû êàñàä, åìîñèîíàë êöò òèïÿ ìÿíñóá îëàí ïñèõî-
ïàòëàðûí úèíàéÿòëÿðè äàùà ãÿääàð âÿ úÿôÿíý îëóð. Å. Êðåïåëèíèí ôèêðèíúÿ áå-
ëÿëÿðè ùå÷ êÿñÿ ãàðøû ìöñáÿò èíñàíè ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿ áèëìÿéÿí,
óòàíúàãëûã âÿ øÿðÿô ùèññëÿðèíäÿí ìÿùðóì, òÿíãèä âÿ òÿùãèðÿ ãàðøû ëàãåéä
àäàìëàðäûð. Ëîìáðàçîíóí «àíàäàíýÿëìÿ úèíàéÿòêàðëàð» àäëàíäûðäûüû, áèî-
ëîæè àìèëëÿðëÿ øÿðòëÿíÿí ïñèõîïàòëàð ìÿùç áó òèïÿ ìÿíñóá îëàíëàðäûð. Îéà-
íûã-àôôåêòèâ òèïÿ ìÿíñóá îëàí ïñèõîïàòëàð úÿìèééÿò ö÷öí äàùà òÿùëöêÿëè
ùåñàá îëóíóðëàð. ×öíêè îíëàð òåç-òåç äàâà-äàëàø ñàëìàüà âÿ äàùà ÷îõ ìö-
íàãèøÿ òþðÿòìÿéÿ ìåéèëëè îëóðëàð. Àñòåíèê âÿ àíàíêàñòèê òèïÿ ìÿíñóá îëàí-
ëàð èñÿ ìöðÿêêÿá ïñèõîëîæè øÿðàèòÿ äöøÿí êèìè ïåññèìèçìÿ ãàïûëûð, þçöíÿ
ñóè-ãÿñä åòìÿê ôèêðèíÿ äöøöðëÿð.
Ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ñåêñóàë ïîçóíòóëàð 425
Ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñû àïàðàðêÿí ïñèõîïàòèê ÿëàìÿòëÿðèí
øèääÿòèíè, êîáóä åìîñèîíàë ïîçóíòóëàðûí îëóá-îëìàìàñûíû, øÿõñèí þç ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíÿ òÿíãèäè éàíàøà áèëìÿñèíè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. ßêñÿð òÿñàäöô-
ëÿðäÿ ïñèõîïàòèê øÿõñëÿð àíëàãëû ñàéûëûð, éàëíûç ñàéûãëàìà ôèêèðëÿðè èëÿ ìö-
øàéèÿò åäèëÿí âÿ äÿðèí øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàí ïñèõîïàòëàð òþðÿòäèêëÿðè úè-
íàéÿò ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí úàâàáäåùëèê äàøûìàéà áèëÿðëÿð. Ùÿð áèð òÿñàäöô äèã-
ãÿòëè òÿùëèë åäèëìÿëè, øÿõñèí èíòåëëåêòóàë âÿ èúòèìàè èìêàíëàðû, åòäèéè úèíàéÿ-
òèí ìÿçìóíó íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ãÿðàð ÷ûõàðûëìàëûäûð.
ßñýÿðè õèäìÿòëÿ ÿëàãÿäàð åêñïåðòèçà àïàðàðêÿí îëäóãúà äèããÿòëè îëìàã
òÿëÿá îëóíóð. Áèð ñûðà ùàëëàðäà øÿõñèééÿò ïîçóíòóñó îëàíëàðû ùÿðáè õèäìÿò-
äÿí ÷ÿêèíäèðìÿê ëàçûì äåéèë. Äþéöø çîíàñûíäàí êÿíàð éåðëÿðäÿ, áèëàâàñèòÿ
ñèëàùëû òÿìàñäà îëìàìàã øÿðòèëÿ îíëàðûí õèäìÿò åòìÿñè ìöìêöíäöð. Òåç-
òåç äåêîìïåíñàñèéà âÿçèééÿòè îëäóãäà, ÿêñèíÿ áåëÿ øÿõñëÿðè ùÿðáè õèäìÿò-
äÿí àçàä åòìÿê ëàçûìäûð.
ßìÿê åêñïåðòèçàñû ôÿðäè ãàéäàäà éàíàøìà òÿëÿá åäèð. ßêñÿð òÿñàäöô-
ëÿðäÿ îíëàðû èøäÿí àéûðìàìàã ëàçûì ýÿëèð, éöíýöë (ìöíàñèá) èøÿ êå÷èðìÿê
ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð.
ÕÕÛ ÔßÑÈË
Ô ÓÍÊ ÑÈÎ ÍÀË ÕÀÐÀÊ ÒÅÐËÈ

ÑÅÊ ÑÓÀË Ï Î ÇÓÍÒÓËÀÐ
Ñàüëàì àäàìëàðäà òÿñàäöô åäÿí ñåêñóàë çþâãöí, áóíà ñåêñóàë ãÿíàÿò-

ëÿíìÿ äÿ äåìÿê îëàð, î úöìëÿäÿí, ëèáèäîíóí (úèíñè ìåéèëèí) ãåéðè-ãÿíà-
ÿòáÿõø âÿ éà òàìàìèëÿ îëìàìàñû ÿêñÿð ùàëëàðäà ôóíêñèîíàë õàðàêòåð äàøû-
éûð.
Ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ñåêñóàë ïîçóíòóëàðû äèýÿð ìÿíøÿëè ñåêñóàë ïàòî-
ëîýèéàëàðäàí: ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿð (öçâè, ñîìàòîýåí, åíäîêðèíîëîæè) íÿòè-
úÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ àíîðìàë ñåêñóàë ÿëàãÿëÿðäÿí: ùîìîñåêñóàëèçì,
ñàäîìèéà, ïåäîôèëèéà âÿ ñ. ôÿðãëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè,
úèíñè ìåéèë ùÿì ïñèõè, ùÿì äÿ åíäîêðèíîëîæè êîìïîíåíòëÿðèí ìöøòÿðÿê ôÿ-
àëèééÿòèíèí íÿòèúÿñèäèð. Ñåêñóàë ìàðàüûí ìÿçìóíó èíñàíëàðäà ùåéâàíàò
àëÿìèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ïñèõîëîæè àìèëëÿðèí ùåñàáûíà çÿíýèíëÿøèð âÿ éåíè
êåéôèééÿò êÿñá åäèð. Ìÿùç, áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàð àðàñûíäà òÿñàäöô åäÿí
ñåêñóàë ïîçóíòóëàð ÿêñÿð ùàëëàðäà ïñèõîýåí ìÿíøÿëè îëóð.
Ñåêñóàë ïîçóíòóëàðûí àéðû-àéðû ôîðìàëàðûíäàí áÿùñ åòìÿçäÿí ÿââÿë,
ñåêñóàë ìåéèëèí âÿ ñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿðèí ôèçèîëîýèéàñûíû ãûñàúà äà îëñà
íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð.
Úèíñè éåòèøêÿíëèê, éÿíè úèíñè ùîðìîíëàðûí òàì ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè
äþâðö îüëàíëàðäà 15—16 éàøëàðäà, ãûçëàðäà èñÿ áèð ãÿäÿð òåç, 13—15 éà-
øëàðûíäà áàøëàéûð. Ùÿìèí äþâðäÿí åòèáàðÿí èêèíúèëè úèíñëè ÿëàìÿòëÿð, î úöì-
ëÿäÿí, õàñèééÿòèí, äàâðàíûøûí, ñÿñèí äÿéèøìÿñè, ÿêñ úèíñÿ ãàðøû ñåêñóàë ìà-
ðàüûí éàðàíìàñû âÿ ñ. ãåéä îëóíóð. Áó éàøëàðäà îüëàíëàð àðàñûíäà ïîëëéóñè-
éà — éóõóýþðìÿíèí òÿñèðè àëòûíäà òîõóì èôðàçû èëÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí úèíñè
çþâãàëìà, ãûçëàðäà èñÿ ýåúÿ îðãàçìû ãåéä îëóíóð. Íîðìà ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ
ïîëëéóñèéàëàð ýåúÿ îðãàçìûíà íèñáÿòÿí àéäà 2—3 äÿôÿ îëìàãëà äàùà òåç-òåç
âÿ ìöíòÿçÿì áàø âåðèð. Áåëÿ êè, ïîëëéóñèéàíûí èçëÿðèíè ýþðÿí âàëèäåéíëÿ-
ðèí âÿ äèýÿð òÿðáèéÿ÷èëÿðèí îüëàíëàðû ýöíàùëàíäûðìàñû, óòàíäûðìàñû ùå÷ äÿ
ëöçóìëó äåéèë. Úèíñè âÿçèëÿðèí ôÿàëèééÿòèíèí âÿ ëèáèäîíóí ýåòäèêúÿ ýöúëÿí-
ìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ îüëàíëàð àðàñûíäà àðà-ñûðà ìöøàùèäÿ åäèëÿí àíàíèçìÿ
ìöíàñèáÿò äÿ áåëÿ îëìàëûäûð. Áàøãà ñþçëÿ, àíàíèçìëÿ ìÿøüóë îëìàã òàì
íîðìàë ùàë îëìàäûüû êèìè, îíó ïàòîëîýèéà äà ùåñàá åòìÿê îëìàç. Ýÿíúëÿð
àðàñûíäà ñóáàéëûã äþâðöíäÿ òÿê-òÿê ùàëëàðäà åäèëÿí áó ùÿðÿêÿò ùÿð ùàíñû
áèð õÿñòÿëèéÿ ñÿáÿá îëàí àìèë êèìè äåéèë, ôèçèîëîæè àêò êèìè íÿçÿðäÿí êå÷è-
ðèëìÿëèäèð. Úèíñè ùÿéàòà áàøëàäûãäàí ñîíðà áó ùÿðÿêÿò äàéàíäûðûëûð âÿ ùå÷
áèð ãåéðè-íîðìàë íÿòèúÿëÿð âåðìèð. Ëàêèí áÿçÿí àíàíèçìè âÿðäèø ùàëûíà ñà-
ëàí øÿõñ, ùÿòòà àèëÿëè îëäóãäà áåëÿ îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ùàëëàðû ãåéä îëó-
íóð. Áó, íÿèíêè õîøàýÿëìÿç ùàë, ùÿì äÿ ùÿð ùàíñû áèð õÿñòÿëèéèí (øÿõñèé-
éÿò ïîçóíòóñó, øèçîôðåíèéà âÿ ñ.) ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëè âÿ ùÿ-
ìèí øÿõñ ùÿêèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿëèäèð. Èíäè èñÿ íîðìàë ñåêñóàë ìöíàñèáÿò-
ëÿðèí àéðû-àéðû ôîðìà âÿ ìÿðùÿëÿëÿðè èëÿ òàíûø îëàã.
Ú è í ñ è ì å é è ë âÿ éà ë è á è ä î åðîòèê-ñåêñóàë ôÿàëëûüûí òÿñèðè àë-
òûíäà úèíñè ÿëàãÿéÿ ìàðàã ýþñòÿðìÿéÿ úàí àòìàüà äåéèëèð. Úèíñè ìåéèëèí
íîðìàäàí éöêñÿê îëìàñû — ù è ï å ð å ð î ò è ç ì, êèøèëÿðäÿ — ñ à ò è ð è à ç
è ñ, ãàäûíëàðäà — í è ì ô î ì à í è é à, íîðìàäàí àøàüû îëìàñûíà èñÿ ù è ï
î ë è á è ä å ì è é à, òàìàìèëÿ îëìàìàñû — à ë è á è ä å ì è é à , ã à ä û í -
ë à ð ä à è ñ ÿ ô ð è ý è ä ë è ê àäëàíûð.
Úèíñè ÿëàãÿéÿ ýèðìÿê ö÷öí êèøèëÿðäÿ å ð å ê ñ è é à, úèíñèééÿò îðãàíû-
íûí ýÿðýèíëÿøìÿñè (îéàíìàñû) òÿëÿá îëóíóð. Ëèáèäîíóí òÿñèðè àëòûíäà éàðà-
íàí áó àêò êèôàéÿò äÿðÿúÿäÿ îëìàçñà, íîðìàë úèíñè ÿëàãÿ ìöìêöí îëìóð,
å ð å ê ñ è î í è ì ï î ò å í ñ è é à àäëàíàí áåëÿ ùàë òèááè ïðàêòèêàäà äà-
ùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Úèíñè ÿëàãÿ êèøè úèíñèééÿò îðãàíûíûí ãàäûí úèíñèééÿò îðãàíûíà äàõèë îë-
ìàñû èëÿ áàøëàéûð âÿ ö÷ ìÿðùÿëÿäÿ úÿðÿéàí åäèð: 1) ùÿðÿêÿò àêòëàðû èëÿ èúðà
åäèëÿí ô ð è ê ñ è é à ( ï ë à ò î ); 2) î ð ã à ç ì; 3) á î ø à ë ì à .
Ãàäûíëàðäà íîðìàë úèíñè ÿëàãÿíè òÿìèí åäÿí ëöáðèêàñèéà ùàëûíà óøàãëûã
éîëó äèâàðûíûí õöñóñè ìàéå — òðàíñóäàòëà íÿìëÿíìÿñè, êëèòîðóí âÿ êè÷èê
úèíñèééÿò äîäàãëàðûíûí äàìàðëàðûíûí ýåíèøëÿíìÿñè ùåñàáûíà øèøìÿñè âÿ
óøàãëûã éîëó ýèðÿúÿéè ÿçÿëÿëÿðèí ýÿðýèíëèêäÿí àçàä îëìàñû àèääèð. Áåëÿ ùà-
ëûí éàðàíìàñû úèíñèééÿò îðãàíûíûí òàêòèë ùèññèééàòûíûí éöêñÿëìÿñèíÿ âÿ
ñåêñóàë-ïñèõîëîæè ùèññèééàòûí ýöúëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ýþñòÿðèëÿí ùàçûðëûã
ôàçàñûíûí îëìàìàñû âÿ éà çÿèô îëìàñû ñåêñóàë ùèññèí åíìÿñèíÿ —
ñ å ê ñ ó à ë ù è ï î ñ ò å ç è é à é à âÿ éà òàìàìèëÿ èòìÿñèíÿ ñ å ê -
ñ ó à ë à í å ñ ò å ç è é à é à øÿðàèò éàðàäûð. Ôðèýèäëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí
ãàäûíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ áó ÿëàìÿòè ãåéä åòìÿê ìöìêöíäöð. Íîðìàë
úèíñè ÿëàãÿéÿ ìàíå îëàí âÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà ôóíêñèîíàë ñåêñóàë ïîçóíòó-
ëàðûí 10%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøêèë åäÿí äèýÿð ïàòîëîýèéà â à ý è í è ç ì (óøàã-
ëûã éîëó ýèðÿúÿéè ÿçÿëÿëÿðèíèí ãåéðè-èðàäè ñïàçìàñû) àäëàíûð.
Úèíñè ÿëàãÿíèí ÿí ìöùèì ôàçàñû î ð ã à ç ì ä û ð. Áó êèøèëÿðäÿ òîõóì
(ñïåðìà), ãàäûíëàðäà èñÿ õöñóñè ìàääÿíèí èôðàçû èëÿ ìöøàéèÿò åäèëÿí ñåêñó-
àë çþâãàëìà ìÿðùÿëÿñèäèð. Îðãàçìûí ãàäûíëàðäà òåçëèêëÿ, áÿçÿí úèíñè ÿëà-
ãÿéÿ áàøëàéàí êèìè áàø âåðìÿñè êèøèëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã îíëàðûí íàðàùàòëû-
üûíà ñÿáÿá îëìóð. Áåëÿ ùàëëàðäà úèíñè ÿëàãÿíè äàâàì åòäèðìÿê îëàð âÿ ãà-
äûí áèð àêò çàìàíû äÿôÿëÿðëÿ îðãàçì ùèññèíè äóéà áèëÿð. Êèøèëÿðäÿ èñÿ áó
ìöìêöí äåéèë, ñïåðìà èôðàçûíäàí áèð ãÿäÿð ñîíðà ëèáèäî çÿèôëÿìÿêëÿ úèí-
ñèééÿò îðãàíû ÿçÿëÿëÿðè ýÿðýèíëèéèíè èòèðÿðÿê áîøàëûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ êèøè-
íèí ãàäûíäàí ÿââÿë îðãàçì ôàçàñûíû êå÷èðìÿñè ãàäûíà çþâã âåðìèð, ÷öíêè
î, îðãàçìûí éàðàíìàñû èìêàíëàðûíäàí ìÿùðóì îëóð.
Êèøèëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ôóíêñèîíàë ñåêñó-
à ë ï î ç ó í ò ó ë à ð — ïñèõîëîæè ìÿíøÿëè îëóá àøàüûäàêû ñÿáÿáëÿðäÿí
ìåéäàíà ÷ûõûð:
1. Êèôàéÿò ãÿäÿð ñÿìÿðÿëè îëìàéàí ãûúûãëàíäûðìà — ñòèìóëéàñèéà;
2. Ùàçûðäà òÿñèð åäÿí ìÿíôè åìîñèîíàë àìèëëÿð;
3. Êå÷ìèøÿ àèä îëàí âÿ èíäè òÿñèð åäÿí ìÿíôè åìîñèîíàë àìèëëÿð (ìÿ-
ñÿëÿí, õîøà ýÿëìÿéÿí õàòûðëàìàëàð, ãàéûíàíà, áàëäûç âÿ áàøãàëàðûíûí ïèñ
ìöíàñèáÿòè, ñåêñóàë ñôåðàéà àèä ïñèõè òðàâìàëàð, òÿðáèéÿñèçëèê, íàòÿìèçëèê
åëåìåíòëÿðè âÿ ñ.);
4. Õàñèééÿòëÿ ÿëàãÿäàð úÿùÿòëÿð, ïñèõîïàòèê âÿ éà íåâðîòèê ïîçóíòóëàð.
Ýþñòÿðèëÿí àìèëëÿðèí ùÿð áèðè àéðû-àéðûëûãäà âÿ éà áèðëèêäÿ òÿñèð åäÿðÿê
ñåêñóàë ùÿéàòûí áó âÿ éà äèýÿð ìÿðùÿëÿñèíèí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Å ð å ê ñ è é à ï î ç ó í ò ó ë à ð û áèðèíúèëè âÿ èêèíúèëè îëà áèëÿð. Áè-
ðèíúèëè âÿ éà èëêèí ïîçóíòó úèíñè ùÿéàòûí èëê ýöíëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, äàèìè
õàðàêòåð äàøûéûð. Áó ïîçóíòóäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí øÿõñëÿð éà úèíñè ÿëàãÿéÿ ýè-
ðÿ áèëìèð, éà äà îíó ÷ÿòèíëèêëÿ èúðà åäèðëÿð. Èêèíúèëè ïîçóíòó áèð ìöääÿò íîð-
ìàë äàâàì åäÿí úèíñè ÿëàãÿäÿí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Åðåêñèéàíûí çÿèôëÿ-
ìÿñè âÿ éà ùå÷ îëìàìàñû áÿçÿí õîøàýÿëìÿç øÿðàèòëÿ ÿëàãÿäàð îëà áèëÿð,
éàõóä äà ùÿð ùàíñû áèð øÿõñÿ ãàðøû (ìÿñÿëÿí, àíúàã ùÿéàò éîëäàøûíà âÿ éà
íèêàùäàí êÿíàð øÿõñÿ ãàðøû) éàðàíàð. Á ó í à í è ñ á è â ÿ é à ñ å -
ë å ê ò è â ï î ç ó í ò ó äåéèëèð. Øÿðàèòäÿí àñûëû îëìàéàðàã ùàìûéà ãàðøû
éàðàíàí ïîçóíòó èñÿ ò î ò à ë âÿ éà ý å í å ð à ë è ç ÿ î ë ó í ì ó ø
å ð å ê ñ è é à ï î ç ó í ò ó ñ ó àäëàíûð. Áåëÿ ïîçóíòóëàðû îëàí êèøèëÿðäÿ
ìöõòÿëèô íåâðîòèê ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Îíëàð äàèì ãÿìýèí, úÿñàðÿòñèç
ýþðöíöðëÿð. Àèëÿäÿ ùþêì ñöðÿí íàðàçûëûã øÿõñèí ðåàêòèâ äåïðåññèéà âÿçèé-
éÿòèíÿ äöøìÿñèíÿ, ùÿòòà þçöíÿ ñóè-ãÿñä ôèêèðëÿðèíÿ, ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ äÿ ñÿ-
áÿá îëà áèëÿð.
Åðåêñèéàíûí ïîçóëìàñûíûí ãåéðè-ïñèõîýåí ñÿáÿáëÿðè äÿ âàðäûð. Îíëàð-
äàí êîíñòèòóñèîíàë, öçâè-íåâðîýåí: ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíèí áàø-áåéèíÿ âÿ
îíóðüà áåéíèíÿ àèä ìöùèì øþáÿëÿðèíèí çÿäÿëÿíìÿëÿðè, ñêëåðîç, ñèðèíãîìè-
åëèéà, áåë ãóðóìàñû âÿ ñ., åíäîêðèíîëîæè: àíäðîýåíëÿðèí ñèíòåçèíèí ïîçóëìà-
ñû, ñèäèê éîëëàðûíûí, ïðîñòàò âÿçèíèí õÿñòÿëèêëÿðè, øÿêÿð õÿñòÿëèéè, òîêñèê
àìèëëÿðè: õðîíèê àëêîãîëèçì, íàðêîìàíèéà, óçóí ìöääÿò áÿçè äÿðìàí ïðå-
ïàðàòëàðûíäàí, î úöìëÿäÿí, íåéðîëåïòèêëÿð âÿ ñåäàòèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ
åòìÿê âÿ ñ.-íè ãåéä åòìÿê îëàð. Ëàêèí áöòöí áó àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òÿñà-
äöô åäÿí ïîçóíòóëàð 15—20%-äÿí àðòûã îëìóð.
Åðåêñèéàíûí öçâè ñÿáÿáëÿðäÿí äåéèë, ïñèõîýåí àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ
ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû òÿñäèã åäÿí ÿëàìÿòëÿðÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûì-
äûð. Îíëàðäàí éóõó çàìàíû, àíàíèçìëÿ ìÿøüóë îëàðêÿí, ãàäûíûí åðîýåí çî-
íàëàðûíà òîõóíàðêÿí âÿ áÿçè ãàäûíëàðà ãàðøû åðåêñèéàíûí éàðàíìàñûíû ýþñ-
òÿðìÿê îëàð.
Ïñèõîýåí àìèëëÿðäÿí òåç-òåç òÿñàäöô åäèëÿí àøàüûäàêûëàðäûð: ãåéðè-íîð-
ìàë øÿðàèòèí îëìàñû — ãîíøó îòàãäà àäàì îëäóãäà, áÿçÿí òÿùëöêÿ ãàðøûñûí-
äà (ìÿñÿëÿí, êèìèíñÿ ãàïûíû à÷à áèëÿúÿéè ãîðõóñó îëäóãäà âÿ ñ.) úèíñè ÿëà-
ãÿéÿ ýèðìÿê, ùàìèëÿëèê ãîðõóñó îëäóãäà, ãàäûí òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí ïñè-
õîëîæè òÿñèð (ìÿñÿëÿí, òÿùãèðàìèç ñþçëÿð, ëàüà ãîéìàã, ýöúñöçëöéöíÿ èøà-
ðÿ åòìÿê, ñîéóããàíëû ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿê, úèíñè ÿëàãÿ çàìàíû ëöçóìñóç
ùÿðÿêÿòëÿð, ëèäåðëèéè ÿëÿ àëìàüà ÷àëûøìàã âÿ ñ.), ôèçèêè âÿ åìîñèîíàë éîð-
üóíëóã, ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí àøàüû åíìÿñè áó êèìè äèýÿð ñÿáÿáëÿð äÿ íÿçÿðÿ
àëûíìàëûäûð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, íåâðîç õÿñòÿëèéè îëàí øÿõñëÿð ñåêñó-
àë ìöíàñèáÿòëÿðèí áó âÿ éà áàøãà ôàçàñûíûí àðà-ñûðà ïîçóëìàñûíäàí òåç-òåç
øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Âàõòûíäàí ÿââÿë òîõóì èôðàçû áèð äÿãèãÿäÿí òåç áàø âåðÿí
ùàëëàðà àèä åäèëèð. Áÿçÿí áèð ãÿäÿð ýåú, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà, ëàêèí ãà-
äûí îðãàçì ùèññ åòìÿçäÿí ÿââÿë åàêóëéàñèéà áàø âåðÿðñÿ, áó äà ãåéðè-íîð-
ìàë ùàë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. ×öíêè úèíñè ÿëàãÿíèí ùÿð èêè òÿðÿôÿ àèä
áöòöí êîìïîíåíòëÿðè èúðà îëóíìóð, êèøè ôðèêñèéàëàðû óçóí ìöääÿò äàâàì
åòäèðÿ áèëìÿäèéèíäÿí ãàäûí úèíñè çþâã àëà áèëìèð âÿ ãÿíàÿòëÿíìèð. Ìöòÿ-
õÿññèñëÿðèí ôèêðèíúÿ 4 äÿãèãÿäÿí òåç áàø âåðÿí åàêóëéàñèéà ãåéðè-íîðìàë
ùåñàá åäèëìÿëèäèð. Ëàêèí íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áèð-áèðèíÿ óéüóíëàøìûø
ÿð-àðâàä àðàñûíäà áó ìöääÿòÿ ÿñàñëàíìàã äöçýöí äåéèë. Áàøëûúà øÿðò îí-
ëàðûí ñåêñóàë úÿùÿòúÿ ãÿíàÿòëÿíìÿñèäèð.
Âàõòûíäàí ÿââÿë åàêóëéàñèéàíûí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíÿ àøàüûäàêûëàð àèä-
äèð:
1. Àäÿòÿí, ñóáàé àäàìëàðäà, óçóí ìöääÿò «ñåêñóàë åíåðæèíèí» òîïëàí-
ìàñû âÿ ùÿññàñëûüûí éöêñÿëìÿñè;
2. Áèð ñûðà ïñèõîëîæè àìèëëÿðèí: úèíñè ÿëàãÿ çàìàíû áó âÿ éà áàøãà ñÿ-
áÿáëÿðäÿí ùÿéÿúàí, òÿëàø êå÷èðìÿê, ãàäûíû ðàçû ñàëà áèëìÿìÿê ãîðõóñó âÿ
èíòèì ÿëàãÿíèí ùàðìîíèéàñûíû ïîçàí àìèëëÿð;
3. Ôðèýèä ãàäûíëàðà ÿçèééÿò âåðìÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ áÿçè êèøèëÿðèí úèíñè
ÿëàãÿíè òåç áàøà âóðìàüà ÷àëûøìàñû;
430
4. Áèð ñûðà óðîëîæè, î úöìëÿäÿí, ïðîñòàò âÿçèíèí ïàòîëîýèéàñû, ôèìîç,

ÌÑÑ-èí öçâè õÿñòÿëèêëÿðè âÿ ñ.
5. Àíàäàíýÿëìÿ (êîíñòèòóñèîíàë) àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ åóêóëéàñèéà ðåô-
ëåêñèíèí ãåéðè-íîðìàë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè. Íåâðîçëó õÿñòÿëÿðäÿ, ÿñàñÿí
íåâðîñòåíèéà çàìàíû ìöøàùèäÿ åäèëÿí ùÿì åððåêñèéàíûí, ùÿì äÿ åóêóëéà-
ñèéàíûí çÿèôëèéèíè äÿ áóðàéà àèä åòìÿê îëàð.
Òÿê-òÿê ùàëëàðäà åóêóëéàñèéàíûí ÷îõ ýåú áàø âåðìÿñè íèñáè ïîçóíòó âÿ
éà ù å ÷ î ë ì à ì à ñ û — ò î ò à ë ï î ç ó í ò ó ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Ñûðô ïñèõîýåí àìèëëÿð íÿòèúÿñèíäÿ åóêóëéàñèéàíûí ëÿíýèìÿñè, êå÷èá ýåäÿí
(ìöâÿããÿòè) ùàë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. ßëáÿòòÿ, óçóí ìöääÿò ìöàëè-
úÿ îëóíìàéàí òÿñàäöôëÿð äÿ ìöìêöíäöð.
Òàì åðåêñèéà âÿ îðãàçì ìÿðùÿëÿëÿðè îëäóüó ùàëäà åóêóëéàñèéàíûí îë-
ìàìàñû äà ìÿëóìäóð. Éàøëû øÿõñëÿðäÿ (55—60 éàøäàí ñîíðà) åóêóëéàñèéà-
íûí ýåúèêìÿñè âÿ éà ùå÷ îëìàìàñûíà äà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Áó áèð ñûðà
öçâè âÿ ñîìàòîýåí õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îëà áèëÿð.
Áÿçÿí îðãàçìñûç åóêóëéàñèéàíûí áàø âåðìÿñè äÿ ãåéä åäèëèð. Ùÿòòà áÿ-
çè øÿõñëÿð ñïåðìàíûí ñÿðáÿñò àõìàñûíäàí øèêàéÿòëÿíèðëÿð. Åóêóëéàñèéàíûí
òîòàë ïîçóíòóëàðû, àäÿòÿí, ñèíèð ñèñòåìèíèí öçâè ïàòîëîýèéàñû çàìàíû (îíóð-
üà áåéíè ìÿðêÿçèíèí çÿäÿëÿíìÿñè; áó úÿððàùè ìöäàõèëÿ íÿòèúÿñèíäÿ éàðà-
íà áèëÿð) úèíñè îðãàíûí òàêòèë ùèññèééàòûíûí çÿèô îëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð. Áå-
ëÿ ùàëëàðäà áÿçÿí àíàíèçì âàñèòÿñèëÿ åóêóëéàñèéà éàðàòìàã ìöìêöí îëóð.
Ùÿì êèøèëÿðäÿ, ùÿì äÿ ãàäûíëàðäà ñåêñóàë ùèññèí åíìÿñè èëÿ õàðàêòåðè-
çÿ îëóíàí âÿ úèíñè ýöúñöçëöê êèìè àíëàøûëàí è ì ï î ò å í ñ è é à (êèøè-
ëÿðäÿ), ô ð è ý è ä ë è ê (ãàäûíëàðäà) ùå÷ äÿ àç òÿñàäöô åäèëìèð. ßêñÿð ùàë-
ëàðäà ôóíêñèîíàë õàðàêòåð äàøûéàí áó ïîçóíòóëàð íåâðîñòåíèéàíûí ÿëàìÿòè
êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí çÿðÿðëè àìèëëÿðèí ùà-
ìûñû áó ñèíäðîìëàðûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà øÿðàèò éàðàäûð. Íåâðîñòåíèéàäàí
ÿçèééÿò ÷ÿêÿí àäàìëàðûí àðàñûíäà ñåêñóàë ùÿâÿñèí àçàëìàñû àäè ùàëäûð.
Óçóí ìöääÿò ùÿéÿúàí êå÷èðÿí, øöáùÿ âÿ ãîðõó àëòûíäà éàøàéàí øÿõñëÿðäÿ
äÿ úèíñè çÿèôëèê òåç-òåç ãåéä îëóíóð. Áèð õÿñòÿ úèíñè ÿëàãÿäÿí ÿââÿë þçöíö
òàì ñàüëàì ùèññ åòäèéèíè, ÿëàãÿéÿ ýèðÿðêÿí äÿðùàë åðåêñèéàíûí ñþíäöéöíö
âÿ ñåêñóàë ùÿâÿñèí èòäèéèíè ãåéä åäèðäè. Òèááè-ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ çàìàíû
ìÿëóì îëìóøäóð êè, ùÿìèí øÿõñ áèð èëäÿí àðòûãäûð êè, ÃÈ×Ñ-ÿ òóòóëäóüóí-
äàí øöáùÿëÿíèð. Ùÿéàò éîëäàøûíû éîëóõäóðà áèëÿúÿéè ãîðõóñó îíó ðàùàò áó-
ðàõìûð. Ìöâàôèã ìöàéèíÿ âÿ ïñèõîòåðàïåâòèê òÿäáèðëÿðäÿí ñîíðà ùÿð øåé
íîðìàéà äöøìöøäöð.
Ôðèýèäëèéèí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ ùàìèëÿ îëìàã ãîðõóñóäóð.
Ãèäàëàíìà èëÿ ÿëàãÿäàð ïîçóíòóëàð 431
Ôðèýèä ãàäûíëàðû ìöàéèíÿ åäÿðêÿí ùÿðòÿðÿôëè àíàìíåç òîïëàìàã, ëàçûì

îëàí áöòöí ìöàéèíÿëÿðè (ëàáîðàòîð, èíñòðóìåíòàë âÿ ñ.) àïàðìàã òÿëÿá îëó-
íóð.
Ãàäûíëàðäà úèíñè çÿèôëèéèí ñÿáÿáëÿðèíè àðàøäûðàðêÿí îíëàðûí ñåêñóàë ùÿ-
éàòëàðûíûí áèð ñûðà ïñèõîëîæè ñïåñèôèêëèéèíè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð. Ñåêñóàë
ìöíàñèáÿòëÿðäÿ êèøèëÿðëÿ ãàäûíëàð àðàñûíäà áèð íþâ ÿêñèëèêëÿð ìþâúóääóð.
Ìÿñÿëÿí, êèøèëÿðäÿ ñåêñóàë ùÿâÿñ (úèíñè ÿëàãÿéÿ ýèðìÿê ìåéèëè) ÷îõ òåç,
ùÿòòà ìÿùÿááÿò ùèññè îëìàäàí äà éàðàíûð, ãàäûíëàðäà èñÿ ÿêñèíÿ ñåêñóàë
ùèññèí éàðàíìàñûíà ìÿùÿááÿò ùèññè ñÿáÿá îëóð. Úèíñè ÿëàãÿäÿí ãàáàã ãà-
äûíëàð äàùà óçóí ùàçûðëûã äþâðöíÿ åùòèéàú ùèññ åòäèêëÿðè ùàëäà, êèøèëÿð åðåê-
ñèéà éàðàíäûãäàí ñîíðà áóíó åòìÿê èñòÿìèðëÿð.
Áÿçè ìöÿëëèôëÿð áåëÿ ùåñàá åäèð êè, ñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿðäÿêè äèñùàð-
ìîíèéàíû àíàòîìèê-ôèçèîëîæè àìèëëÿðäÿ àõòàðìàã ëàçûìäûð. Ùÿòòà áèîëîæè
óéüóíëóã àíëàéûøûíû îðòàéà àòûðëàð. Ëàêèí äÿðèí åëìè-òÿäãèãàòëàð áóíó òÿñ-
äèã åòìèð. Òÿúðöáÿëè ñåêñîïàòîëîãëàðäàí òåç-òåç áó ñþçëÿðè åøèòìÿê ìöì-
êöíäöð: «Ñîéóã ãàäûí éîõäóð, áàúàðûãñûç êèøè âàð», éàõóä äà «èìïîòåíò êè-
øè éîõäóð, çÿðèôëèéèíè èòèðìèø ãàäûí âàð». Áèð ñûðà ùàëëàðäà ôðèýèäëèéÿ óòàí-
úàãëûã, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèí, äèíè ôàíàòèçìèí ìÿíýÿíÿñèíäÿí ÷ûõà áèëìÿìÿñè
ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ ùàëëàðäà ñåêñóàë ñàâàäûí éöêñÿëäèëìÿñèíÿ, ïñèõîòåðàïåâ-
òèê ñþùáÿòëÿðÿ åùòèéàú äóéóëóð. ßëáÿòòÿ, ÿð-àðâàä àðàñûíäà òàì à÷ûãëûüà,
åòèêà âÿ åñòåòèêà ãàíóíëàðûíà óéüóí ýÿëìÿéÿí ùÿðÿêÿòëÿðÿ äÿ éîë âåðìÿê
îëìàç. Ùÿð øåéÿ ùÿää ãîéìàã ýÿðÿêäèð. Ì.Ìîíòåí «Òÿúðöáÿ» êèòàáûíäà
ãåéä åäèð êè, Ïèôàãîðóí áàëäûçû äåìèøäèð: «Êèøè èëÿ èíòèì ÿëàãÿéÿ ýèðÿí ãà-
äûí, ýåéèìè èëÿ áèðëèêäÿ óòàíúàãëûüûíû äà àòìàëûäûð, ñîíðà èñÿ ýåéèìëÿ áèð-
ëèêäÿ îíó þçöíÿ ãàéòàðìàëûäûð».
Ãàäûíëàð àðàñûíäà òÿñàäöô åäÿí ñåêñóàë ïîçóíòóëàðäàí áèðè äÿ â à ý è -
í è ç ì ä è ð. Ðåôëåêòîð îëàðàã ãàäûí òÿíàñöë îðãàíû ÿçÿëÿëÿðèíèí ýÿðýèíëÿø-
ìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðè ìöõòÿëèôäèð. Âàýèíèçì ÿëàìÿòè áÿçè ãàäûíëàðäà, íÿèíêè
úèíñè ÿëàãÿ âàõòû, ùÿòòà ýèíåêîëîæè ìöàéèíÿ çàìàíû äà ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Ùÿð ùàíñû ñÿáÿá öçöíäÿí ãîðõó êå÷èðÿí ãàäûíëàðäà âÿ éà êþíöëñöç
úèíñè ÿëàãÿ çàìàíû âàýèíèçì òåç-òåç ãåéä îëóíóð. Âàýèíèçìèí äÿðÿúÿñè
ìöõòÿëèô îëà áèëÿð. Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð îíóí 4 äÿðÿúÿñèíè àéûðä åäèðëÿð. Ýè-
íåêîëîãëàðà éàõøû ìÿëóìäóð êè, àüûð âàýèíèçìè îëàí ãàäûíëàðû, àíúàã íàð-
êîç àëòûíäà ìöàéèíÿ åòìÿê ìöìêöíäöð.
Úèíñè îðãàíûí âÿ àðàëûüûí èëòèùàáû õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí âà-
ýèíèçì ÿëàìÿòèíè ùÿãèãè âàýèíèçìäÿí äèôåðåíñàñèéà åòìÿê ëàçûìäûð.
25 éàøëû áèð ãàäûíäà âàýèíèçìèí ñÿáÿáëÿðèíè àðàøäûðàðêÿí ìÿëóì îë-
ìóøäóð êè, èëê íèêàù ýåúÿñè ùÿéàò éîëäàøû îíà ãàðøû êîáóäëóã åòìèø, ùÿä-
äèíäÿí àðòûã àüðû ùèññ åòìÿñèíè îíà áèëäèðäèêäÿ ÿðè áóíó íÿçÿðÿ àëìàìûø âÿ
íàëàéèã ñþçëÿð èøëÿòìèøäèð. Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà 3 èë ìöääÿòèíäÿ ãàäûí âà-
ýèíèçìäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêìèøäèð.
Ì ö à ë è ú ÿ. Ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ñåêñóàë ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿñè,
ÿñàñÿí ïñèõîòåðàïèéà, äÿðìàí âÿñàèòëÿðè âÿ áèð ñûðà ÿëàâÿ öñóëëàðëà: ñåêñî-
òåðàïèéà, ìóñèãè èëÿ ìöàëèúÿ, úÿððàùè ÿìÿëèééàòëàð âÿ ñ. éîëëàðëà àïàðûëûð.
Ïñèõîòåðàïåâòèê öñóëëàðûí ñÿìÿðÿëèëèéè òÿúðöáÿäÿ þçöíö äîüðóëòìóø-
äóð. Ìÿãñÿäÿóéüóí (ðàñèîíàë) ïàòîýåíåòèê, ùèïíîñóããåñòèâ ïñèõîòåðàïèéà
âÿ àóòîýåí ìÿøã öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëöð. Ñåêñóàë
ïîçóíòóéà ñÿáÿá îëàí ïñèõîýåí àìèëëÿðè òÿùëèë åòìÿê îíóí ìåõàíèçìèíè
âÿ âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëëàðûíû õÿñòÿéÿ áàøà ñàëìàã âàúèá øÿðòëÿðäÿíäèð.
Ñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿðäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð áèëèéè âÿ òÿúðöáÿñè îëìàéàí êèøèëÿ-
ðèí ãàäûíëàðû àðàñûíäà ôðèýèäëèéèí ýåíèø éàéûëìàñûíû íÿçÿðÿ àëàðàã îíëàðà áó
ìÿñÿëÿëÿðè áàøà ñàëìàã, ñÿáèðëè, çÿðèô âÿ ãàéüûêåø îëìàüû òþâñèéÿ åòìÿê
ëàçûìäûð. Õÿñòÿëÿðÿ èçàù åòìÿê ëàçûìäûð êè, íîðìàë ñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿ-
ðèí éàðàíìàñû ö÷öí áó øÿðòëÿðÿ, ïñèõîëîæè ùàçûðëûüà, ñåêñóàë îéóíëàðà, èíúÿ
ùÿðÿêÿòëÿðëÿ åðîýåí çîíàëàðûí ãûúûãëàíìàñûíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿê ëàçûì-
äûð. Ùèïíîñóããåñòèâ ïñèõîòåðàïèéàíûí ñàéû 10—12 ñåàíñ îëà áèëÿð. Èëê ñå-
àíñëàðäà õÿñòÿíèí åìîñèîíàë ùàëûíûí éöêñÿëìÿñèíÿ, þçöíÿ èíàì ùèññèíèí
ýöúëÿíìÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí òÿëãèíëÿð åäèëìÿëèäèð. Ñîíðàêè ìöàëèúÿ ñåàíñëà-
ðû êîíêðåò ÿëàìÿòëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà éþíÿëäèëìÿëèäèð.
Ïñèõîòåðàïèéà äÿðìàí ìöàëèúÿñè èëÿ ïàðàëåë àïàðûëìàëûäûð. Ôóíêñèîíàë
ïîçóíòóëàð çàìàíû, õöñóñÿí úàâàíëàðäà åíäîêðèí ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ
åòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëìöð. Áó ïðåïàðàòëàðûí òÿòáèãè 30—35 éàøäàí ñîíðà
îáéåêòèâ ìöàéèíÿíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ÿñàñÿí (òåñòåñòðîíóí ãàí çÿðäàáûíäà
ìèãäàðû 5 ìã/ìë-äÿí àç îëäóãäà) àïàðûëìàëûäûð. Ïîòåíñèéàíû àðòûðàí ìàä-
äÿëÿðäÿí (èîõèíáè âèàãðî, èìïàçà âÿ ñ.), ñåäàòèâ ìàääÿëÿðäÿí (ìåïðîáî-
ìàò, òàçåïàì âÿ è. à.) èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð. Íåâðîç ÿëàìÿòëÿðè îëàí õÿñòÿëÿ-
ðÿ ôèçèîòåðàïåâòèê öñóëëàð (ÿñàñÿí ñó ÿìÿëèééàòëàðû), ìöàëèúÿ èäìàíû, áðîì,
âàëåðèàí ïðåïàðàòëàðû, æåíøåí (ýöíäÿ 1 ùÿá), ñòðèõèíèí òÿéèí åäèëÿ áèëÿð.
ÕÕÛÛ ÔßÑÈË
Ã ÈÄÀËÀÍÌ À ÈËß ß ËÀÃ ß ÄÀÐ

Ï Î ÇÓÍÒÓËÀÐ
Ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóëàðû àäû àëòûíäà ãèäà ãÿáóëó èëÿ áàüëû îëàí ïñèõî-
ëîæè øÿðòëÿíìèø äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû áàøà äöøöëöð. Áóðà ùÿéàò ö÷öí ïîòåí-
ñèàë òÿùëöêÿ äàøûéàí ãÿñäÿí ÷ÿêèíèí àøàüû ñàëûíìàñûíäàí òóòìóø àðòûã ÷ÿ-
êèíèí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàí ùÿääèíäÿí àðòûã ãèäà ãÿáóëóíà ãÿäÿð
ýåíèø ñïåêòð ïîçóíòóëàð äàõèë åäèëèð. Ïñèõîëîæè ïîçóíòóëàðûí éàðàòäûüû àðòûã
÷ÿêè ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóëàðûíà àèä åäèëìèð.
Ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóëàðûíûí éàðàíìà ñÿáÿáëÿðè èëÿ áàüëû åùòèìàëëàð
ÿñàñÿí ö÷ àìèëëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð.
1. Áèîëîæè àìèëëÿðÿ àèä åäèëèð: ùèïîòàëàìóñ-ùèïîôèçàð-àäðåíàë îõóí ïàòàëî-
ýèéàñû èëÿ áàüëû îëàí ùîðìîíàë ïîçóíòóëàð; ñåðîòîíèí, íîðàäðåíàëèí âÿ
äîôàìèí ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñ; èøòàù, äîéìà âÿ áÿäÿí êöòëÿñèíÿ
íÿçàðÿòÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàí ëåïòèí âÿ ãðåëèí ùîðìîíëàðû èëÿ áàü-
ëû ïîçóíòóëàð; ùîðìîíëàðà âÿ ìöáàäèëÿ ïðîñåñèíè òÿíçèìëÿéÿí íåéðî-
ïåïòèäëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí àíòèúèñèìëÿðèí àðòìàñû èëÿ áàüëû èììóíîëîæè
ïîçóíòóëàð; ñòðåïòîêêîê èíôåêñèéàñû èëÿ áàüëû àóòîèììóí ïîçóíòóëàð;
áàø áåéíèí ñàü àëûí âÿ ýèúýàù íàùèéÿñèíäÿ ìèêðîòðàâìàëàð, î úöìëÿ-
äÿí ñàü òàëàìèê íàùèéÿíèí êàëñèôèêàñèéàñû.
2. Ïñèõîëîæè àìèëëÿð: à) óøàüà ãàðøû éöêñÿê òÿëÿáëÿð âÿ âàëèäåéí äÿñòÿéè-
íèí àøàüû ñÿâèééÿñè; á) þçöíÿèíàìûí àøàüû îëìàñû âÿ ÿòðàôäàêûëàð òÿðÿ-
ôèíäÿí áÿéÿíèëìÿéÿ åùòèéàú; â) ïåðôåêñèîíèçì âÿ ùÿìèøÿ þçöíäÿí íà-
ðàçû ãàëìàã; ã) øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû; ü) ñîñèàë òÿúðèäîëìà.
Ñîñèàë àìèëëÿð: à) úÿìèééÿòäÿ èíñàíà õàðèúè ýþðêÿìèíÿ ýþðÿ ãèéìÿò
âåðìÿê ìåéèëëèëèéè; á) ìöàñèð äÿáäÿ òåíäåíñèéàëàð; â) ÷ÿêèéÿ õöñóñè íÿçà-
ðÿò òÿëÿá åäÿí ìöÿééÿí ôÿàëèééÿò íþâëÿðè (ìîäåë áèçíåñèíäÿ èøëÿìÿê, áà-
ëåòëÿ, áÿäèè ýèìíàñòèêà èëÿ ìÿøüóë îëìàã âÿ ñ.)
Åïèäåìèîëîýèéàñû ùàããûíäà. Ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóñó ýþñòÿðèúèëÿðè
ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ ôÿðãëèäèð. ÀÁØ-äà ÿùàëèíèí 2-5%-è áó ïîçóíòóëàðäàí
ÿçèééÿò ÷ÿêèð. Êèøèëÿð ãàäûíëàðëà ìöãàéèñÿäÿ ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóëàðûíäàí
10-20 äÿôÿ àç ÿçèééÿò ÷ÿêèðëÿð. Ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóñóíà úÿìèééÿòèí áö-
òöí ãðóïëàðûíäà ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Éåíèéåòìÿ ãûçëàðûí 40%-è ÷ÿêèëÿðèíè

àçàëòìàüà úÿùä åäèðëÿð. Ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóñó ÿí ÷îõ þëöì ùàëëàðûíà ýÿ-
òèðèá ÷ûõàðàí ïñèõè ïîçóíòó ùåñàá åäèëèð, áó çàìàí þëöì ýþñòÿðèúèñè 4%-ÿ
÷àòûð. Ùÿì÷èíèí àíîðåêñèéàäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí ãàäûíëàðäà èíòèùàð úÿùäëÿðè
êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí 60 äÿôÿ àðòûã îëóð.
Ïàñèéåíòëÿðèí ìöàéèíÿñè. Èëêèí òèááè éàðäûì ñèñòåìèíäÿ ÷àëûøàí ùÿ-
êèìëÿð ùÿääÿí àðòûã ÷ÿêèñè îëàí, ÷îõ éåìÿêäÿí ãóðòóëà áèëìÿéÿí, ñóíè
éîëëà ãóñìàíû ÷àüûðàí, «ïÿùðèç» ùÿáëÿðè âÿ èøëÿòìÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ
åäÿí õÿñòÿëÿðäÿ ãèäà ãÿáóëó ïîçóíòóñóíóí îëóá-îëìàìàñûíû ìöÿééÿí åò-
ìÿê ö÷öí ñêðèíèíã êå÷èðìÿëèäèðëÿð. Áó òÿäáèðëÿð ãèäà ãÿáóëóíäàí èìòèíà
åäÿí, àðòûã ÷ÿêèäÿí ùÿääÿí àðòûã ÿçàá ÷ÿêÿí, òåç-òåç ãóñìà ìöøàùèäÿ åäè-
ëÿí, ìåíñòðóàë òñèêëäÿ ïîçóíòóëàðû îëàí, ãîùóìëàðû òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëÿðèíèí
áèðäÿí-áèðÿ àøàüû äöøìÿñè ãåéä åäèëÿí ïàñèéåíòëÿð àðàñûíäà äà àïàðûëìàëû-
äûð. Ãèäà ãÿáóëóíäà ïîçóíòóëàð ìîíèòîðèíã àïàðûëìàñû âÿ ìöàëèúÿ òÿëÿá
åäÿí àìåíîðåéà, ãûúîëìàëàð, öðÿê àðèòìèéàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíà áèëÿð. Ïà-
ñèéåíòÿ èêè ñóàë âåðìÿê ëàçûìäûð:1) þç ÷ÿêèíèçëÿ áàüëû íàðàùàòëûã êå÷èðèðñè-
íèçìè? 2) ãèäà ãÿáóëó èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðèíèç âàðìû?
Íåâðîýåí àíîðåêñèéàñû
Õÿñòÿëèéèí áàøëûúà êëèíèê ÿëàìÿòè àç áèð çàìàíäà áÿäÿí ÷ÿêèñèíèí íîð-
ìàäàí 15% âÿ äàùà ÷îõ èòèðèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí àðûã áÿäÿíëè îëìàüà
úÿùä ýþñòÿðìÿêäèð. Ãàäûíëàðäà àíîðåêñèéà, àäÿòÿí, àìåíîðåéà èëÿ ìöøà-
éèÿò îëóíóð. 1868-úè èëäÿ ïîçóíòóíó èëê äÿôÿ òÿñâèð åäÿí Óèëéàì Ýöëë áå-
ëÿ ïàòîëîæè ùàëûí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà ïñèõîëîæè àìèëëÿðèí ÿñàñ ðîë îé-
íàäûüûíû ãåéä åòìèøäèð.
Õÿñòÿëèê, àäÿòÿí, èëê ýÿíúëèê äþâðöíäÿ 16—17 éàøëàðäà òÿçàùöð åäèð,
îüëàíëàðà íèñáÿòÿí ãûçëàð àðàñûíäà 15—20 äÿôÿ ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. Ïîçóíòóéà
ìÿðóç ãàëìûø øÿõñèí àç éåìÿéèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè áÿäÿí ÷ÿêèñèíè àçàëòìàãëà
èíúÿ âÿ úÿëáåäèúè îëìàüà úÿùä ýþñòÿðìÿñèäèð. ßòðàôäàêûëàðûí èíàíäûðûúû äÿ-
ëèëëÿðèíÿ ìÿùÿë ãîéìàéàí õÿñòÿ øÿõñ ýöíáÿýöí àðûãëàìàñûíà áàõìàéàðàã
þçöíö êþê, éàðàøûãñûç ùåñàá åäèð âÿ àúëûã ïÿùðèçèíè ùå÷ áèð âÿúùëÿ äàéàí-
äûðìàã èñòÿìèð.
Íåâðîýåí àíîðåêñèéàäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿíëÿðèí ñîìàòèê âÿçèééÿòèíè ìö-
àéèíÿ åäÿðêÿí òåç-òåç àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿðëÿ ãàðøûëàøìàëû îëóðóã: ãÿáèçëèê,
ñîéóüà ãàðøû ùÿññàñëûüûí éöêñÿê îëìàñû, öðÿê-äàìàð ñèñòåìèíÿ àèä äèñ-
ôóíêñèéàëàð — ãàí òÿçéèãèíèí àøàüû îëìàñû, áðàäèêàðäèéà, åíäîêðèí ñèñòåìÿ
àèä îëàí ÿëàìÿòëÿð äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Ãàí ïëàçìàñûíäà êîðòèçîëóí àðòìà-
ñû, áîéàðòûìû ùîðìîíóíóí éöêñÿëìÿñè, ãîíàäîïðèíëÿðèí ìèãäàðûíûí

àðòìàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Íåâðîýåí àíîðåêñèéàíûí ìöÿééÿí åäèëìèø äèàãíîñòèê êðèòåðèëÿðè àøàüû-
äàêûëàðäûð:
1. Íîðìàë ÷ÿêè ùÿääèíèí 15%-äÿí àðòûã àøàüû îëìàñûíà áàõìàéàðàã
àðûãëàìàüà úÿùä ýþñòÿðìÿê;
2. Êþêÿëìÿíè äÿùøÿòëè ùàäèñÿ êèìè ãÿáóë åòìÿê;
3. Ñîí äÿðÿúÿäÿ àðûã îëìàñûíà áàõìàéàðàã þçöíö «êþê» îëìàãäà òÿã-
ñèðëÿíäèðìÿê;
4. Ãàäûí ïàòñèéåíòëÿðäÿ ìåíñòðóàë òñèêëèí ïîçóíòóñóíóí ãåéä îëóíìà-
ñû.
Õÿñòÿëÿð íÿèíêè àç éåéèð, ùÿòòà àðûãëàìàíû ñöðÿòëÿíäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ
ÿëàâÿ öñóëëàðäàí, ìÿñÿëÿí, éåìÿêäÿí ñîíðà ñöíè ãóñìà éàðàòìàã, àüûð ôè-
çèêè ùÿðÿêÿòëÿð åòìÿê, äåôåêàñèéà àêòûíû ñöðÿòëÿíäèðÿí ïðåïàðàòëàð ãÿáóë
åòìÿê âÿ ñ.-äÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áÿçè ùàëëàðäà áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ ÷îõ éåìÿ-
éÿ ìåéèëëèê äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àäÿòÿí, êþêÿëìÿéÿ øÿðàèò éàðàäàí ãèäà
ìÿùñóëëàðûíû, ìÿñÿëÿí, àü ÷þðÿê, éàü, ìöðÿááÿ âÿ ñ. ãÿáóë åòäèêäÿ ñîíðà-
äàí þçëÿðèíè ãóñäóðìàüà ÷àëûøûðëàð.
Ñèíèð àíîðåêñèéàñûíäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí ïàñèéåíòëÿð ÷îõ âàõò äåïðåññèéà
âÿçèééÿòèíäÿ îëìàãëà, ôÿàë ùÿéàòäàí ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ýÿíú éàøëàðäà
îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã áåëÿ õÿñòÿëÿðäÿ ÿêñ úèíñÿ ãàðøû ñåêñóàë ìàðàã, èú-
òèìàè ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ùÿâÿñè çÿèôëÿéèð.
Å ò è à ë î ý è é à áàõûìûíäàí òÿäãèãàò÷ûëàð ñèíèð àíîðåêñèéàñûíû ùÿì
åíäîýåí, ùÿì äÿ åêçîýåí àìèëëÿðëÿ èçàù åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Õÿñòÿëèéèí ìö-
ÿééÿí àèëÿëÿðäÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿðäÿ, ìÿñÿëÿí, äîüìà áàúûëàð àðàñûíäà 5—10
äÿôÿ ÷îõ ðàñò ýÿëèíìÿñè èðñè àìèëÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿñèíÿ ñþâã åäèð. Èíýèë-
òÿðÿ àëèìëÿðèíèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ òÿêéóìóðòàëû ÿêèçëÿð àðàñûíäà áó ïàòîëî-
ýèéà 50—60% ùàëëàðäà òÿñàäöô åäèëèð.
Ñ î ñ è à ë à ì è ë ë ÿ ð ä ÿ í ÿí ÷îõ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿíëÿðäÿí áè-
ðè äÿ õÿñòÿëèéèí òÿìèíàòû éöêñÿê îëàí àèëÿëÿðäÿ äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíìÿ-
ñèäèð. Áÿçè ïåøÿ íþâëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëàíëàð àðàñûíäà: áàëåò ìÿêòÿáëÿðè âÿ
èäìàí ñåêñèéàëàðûíäà õÿñòÿëèéèí äàùà ÷îõ òÿñàäöô åòìÿñè ãåéä îëóíóð. Ôÿð-
äè ïñèõîëîæè õöñóñèééÿòëÿðÿ äÿ ÿùÿìèééÿò âåðÿí àëèìëÿð âàð. Îíëàðûí ôèê-
ðèíúÿ, óøàãëûãäà ïÿùðèç ðåæèìè èëÿ òÿðáèéÿ îëóíàíëàð àðàñûíäà ñèíèð àíîðåê-
ñèéàñûíà äàùà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð.
Ý å ä è ø è . Õÿñòÿëèéè õàðàêòåðèçÿ åäÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðè ïàñèéåíòëÿð-
äÿ àðà-ñûðà, ÷îõ âàõò ñïîíòàí îëàðàã ðåìèññèéàëàðûí îëìàñûäûð. Ñîíà ãÿäÿð
äÿãèãëÿøäèðèëìÿìèø ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ õÿñòÿëÿðèí éàëíûç 20—25%-äÿ òàì
ñàüàëìà ãåéä åäèëèð. Òÿãðèáÿí 15—20% ùàëëàðäà ñîìàòèê âÿçèééÿòèí àüûð-

ëàøìàñûíäàí õÿñòÿëÿð òÿëÿô îëóð, ãàëàí ùàëëàðäà èñÿ õÿñòÿëèê õðîíèêè ýåäèøÿ
ìàëèê îëóð.
Ì ö à ë è ú ÿ í è í ïðèíñèïèàë úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðè õÿñòÿ èëÿ éöêñÿê ñÿ-
âèééÿëè ïñèõîòåðàïåâòèê öíñèééÿòèí éàðàäûëìàñûäûð. Èëê ñþùáÿòëÿð çàìàíû
õÿñòÿéÿ àíëàòìàã ëàçûìäûð êè, áÿäÿí ÷ÿêèñè öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò ùå÷ äÿ àú
ãàëìàãëà ùÿéàòà êå÷èðèëÿ áèëìÿç, áÿäÿíèí ãèäà ìàääÿëÿðèíÿ òÿëÿáàòûíû
þäÿìÿìÿêëÿ àüûð õÿñòÿëèêëÿðÿ äö÷àð îëìàã îëàð. Áåëÿ ñþùáÿòëÿð çàìàíû
õÿñòÿíèí âåðÿ áèëÿúÿéè ñóàëàðà ñÿðèøòÿëè, ÿí áàøëûúàñû ïàñèéåíòè ðàçû ñàëà áè-
ëÿí úàâàáëàð âåðèëìÿëèäèð.
Ïñèõîòåðàïåâòèê ñþùáÿòëÿð òÿêúÿ õÿñòÿíèí þçö èëÿ äåéèë, îíóí âàëè-
äåéíëÿðè èëÿ äÿ àïàðûëìàëûäûð. Îíëàðû òÿìêèíëè, àðäûúûë îëìàüà ÷àüûðìàã,
áèëìÿäèêëÿðè ìÿñÿëÿëÿðè, õöñóñÿí õÿñòÿ èëÿ äàâðàíûø ãàéäàëàðûíû þéðÿòìÿê
ëàçûìäûð.
Áÿäÿí ÷ÿêèñè ñóðÿòëÿ åíìÿéÿ áàøëàéàðñà (íîðìàíûí 65%-äÿí àøàüû),
àìáóëàòîð ìöàëèúÿ åôôåêò âåðìÿäèêäÿ, äåïðåññèâ âÿçèééÿò éàðàíäûãäà ìö-
àëèúÿíè ñòàñèîíàðäà äàâàì åòäèðìÿê ìÿñëÿùÿòäèð.
Ñòàñèîíàð øÿðàèòäÿ ìöàëèúÿ îëóíàí õÿñòÿéÿ, èëê íþâáÿäÿ, ÷ÿêèñèíèí íÿ
ãÿäÿð àðòûðûëìàñû áàðÿäÿ ðàçûëûüà ýÿëèíìÿëèäèð. Õÿñòÿéÿ ãóëëóã åäÿí ïåðñî-
íàëûí ñÿðèøòÿñè, ïñèõîòåðàïåâòèê éàíàøìà ãàéäàëàðûíà ÿìÿë åòìÿñè ìöÿé-
éÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìöñáÿò íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Ùÿì åâ, ùÿì äÿ ñòàñèî-
íàð ìöàëèúÿñèíäÿ àíòèäåïðåññèâ, ñåäàòèâ âÿ ïñèõîòðîï äÿðìàí ìàääÿëÿðèí-
äÿí äÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Îíëàðûí äîçàñû ñå÷èëÿðêÿí õÿñòÿíèí áÿäÿí ÷ÿêèñè,
éàøû íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Àäÿòÿí, áó ïðåïàðàòëàð êè÷èê âÿ îðòà äîçàëàðäà òÿ-
éèí åäèëèð.
Ìöàëèúÿ êóðñó ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ áàøà ÷àòäûãäà, áåëÿ õÿñòÿíè óçóí ìöä-
äÿò ùÿêèì íÿçàðÿòè àëòûíäà ñàõëàìàã ëàçûìäûð.
Êîìïóëñèâ ÷îõéåìÿ — Íåâðîýåí áóëåìèéà

Ùÿääèíäÿí àðòûã ÷îõ éåìÿêëÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí áó ïàòîëîæè âÿçèééÿò
ÿêñÿð ùàëëàðäà ñèíèð àíîðåêñèéàñûíûíûí òÿðêèá ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Éÿíè
àðûãëàìàã ìÿãñÿäèëÿ ýöíëÿðëÿ þçöíö àúëûüà ìÿùêóì åäÿí øÿõñ âàõòàøûðû
òàì ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Áèð îòóðóìà — ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ 3—4 àäàìûí
íîðìàñû ãÿäÿð éåéèð, ñîíðàäàí ñöíè ãóñìà éàðàäàðàã, èøëÿòìÿ äÿðìàíëàðû
ãÿáóë åòìÿê âÿ éà èìàëÿ âàñèòÿñèëÿ ãèäàíû õàðèú åòìÿéÿ úàí àòûð. Áèð ñûðà
ùàëëàðäà ñèíèð áóëåìèéàñû ìöñòÿãèë õÿñòÿëèê êèìè äÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Õÿñòÿ-
ëèê, ÿñàñÿí ãàäûíëàðäà ìöøàùèäÿ îëóíóð âÿ ñèíèð àíîðåêñèéàñûíäàí ôÿðãëè
îëàðàã áóðàäà, ÿêñÿð ùàëëàðäà ìåíñòðóàë òñèêë ïîçóëìóð. ÀÁØ-äà ãÿáóë

åäèëìèø ÄÑÌ âÿ Õ áàõûø õÿñòÿëèêëÿðèí Áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòûíà ÿñàñÿí ñèíèð
áóëåìèéàñûíûí äèàãíîçóíó òÿñäèã åòìÿéÿ ÿñàñ âåðÿí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿð
àøàüûäàêûëàðäûð:
1. ßí àçû ö÷ àé ìöääÿòèíäÿ ùÿôòÿäÿ èêè âÿ äàùà àðòûã ÷îõ éåìÿêëÿ ìö-
øàùèäÿ åäèëÿí âÿçèééÿòèí îëìàñû;
2. Õÿñòÿíèí áöòöí ôèêèð âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ÷îõ éåìÿéÿ éþíÿëìÿñè, èì-
êàí äàõèëèíäÿ äÿðùàë áó ùÿðÿêÿòè åòìÿéÿ úàí àòìàñû;
3. ×îõ éåìÿêëÿ éàíàøû õÿñòÿëÿð êþêÿëìÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí àøà-
üûäàêû öñóëëàðäàí áèðè âÿ éà áèð íå÷ÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÷ÿêèëÿðèíè òÿ-
úèëè àøàüû ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð:
à) ñöíè ãóñìà éàðàòìàãëà;
á) áàüûðñàãëàðûí ïåðåñòàëòèêàñûíû ñöðÿòëÿíäèðìÿêëÿ (èøëÿòìÿ äÿðìàíëàðû
ãÿáóë åòìÿêëÿ);
ú) ÷îõ éåìÿê ìÿðùÿëÿëÿðèíè ãèäàäàí èìòèíàåòìÿ ìÿðùÿëÿñè èëÿ ÿâÿç
åòìÿêëÿ;
÷) âàõòàøûðû äÿðìàí ïðåïàðàòëàðûíäàí (ãóñäóðóúó, èøëÿäèúè âÿ äèýÿð ãðóï
äÿðìàíëàð) èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ.
4. Õÿñòÿëÿð þçëÿðèíè ùÿääèíäÿí àðòûã êþê ùèññ åòäèêëÿðè âÿ éà êþêÿë-
ìÿêäÿí ãîðõäóãëàðû ö÷öí äàèìè íàðàùàòëûã êå÷èðèð âÿ ñàðûøàí ùàëëàðû õàòûð-
ëàäàí ÿëàìÿòëÿð íöìàéèø åòäèðèðëÿð.
Ñèíèð áóëåìèéàñûíäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí õÿñòÿëÿðäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿí ñî-
ìàòèê ÿëàìÿòëÿð îðãàíèçìèí ãèäàëàíìàñûíûí ïîçóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëóð.
Ìÿñÿëÿí, êàëèóìóí àçàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ öìóìè çÿèôëèê, öðÿêäÿ àðèòìèéà-
ëàð, áþéðÿêëÿðèí ôóíêñèéàñûíûí ïîçóëìàñû êèìè ÿëàìÿòëÿð ãåéä îëóíóð. Àüûð
ùàëëàðäà úÿíýîëìàëàð, áÿçè èíôåêñèîí ìÿíøÿëè õÿñòÿëèêëÿðèí èíêèøàôû äà
ìöìêöíäöð;
5. Ñèíèð áóëåìèéàñûíûí ïðîãíîçó ùÿìèøÿ èñòÿíèëÿí ñÿâèééÿäÿ îëìóð.
Ìöàëèúÿ åäèëìèø õÿñòÿëÿðÿ óçóí ìöääÿò ùÿêèì íÿçàðÿòè ëàçûìäûð.
Ì ö à ë è ú ÿ — ñèíèð àíîðåêñèéàñûíäà îëäóüó êèìèäèð. Ôÿðã, áóëåìèéàëû
õÿñòÿëÿðèí ïñèõîòåðàïåâòèê ñàçèøÿ úÿëá åäèëìÿñèíèí áèð ãÿäÿð àñàí îëìàñû-
äûð. Àç ùàëëàðäà ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñèíÿ åùòèéàú îëóð. Àüûð ñîìàòèê ÿëàìÿò-
ëÿð, äåïðåññèéà êèìè ùàëëàð ìöøàùèäÿ åäèëÿðñÿ âÿ éà õåéëè ìöääÿò àïàðûëàí
àìáóëàòîð ìöàëèúÿ ñÿìÿðÿ âåðìÿçñÿ, õÿñòÿíè ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðìÿê
ìÿñëÿùÿòäèð.
Éóõó âÿ îíóí ïîçóíòóëàðû

Éóõó ùàããûíäà öìóìè ìÿëèóìàòëàð. Áåéèíèí íîðìàë ôÿàëèééÿòè
ö÷öí éóõó ÷îõ ìöùöì àìèëäèð. ßêñÿð áþéöê éàøëû èíñàíëàðäà ýåúÿëÿð éó-
õóíóí ìöääÿòè 7-8 ñààò òÿøêèë åäèð. Éóõóñó 6 ñààòäàí àç äàâàì åäÿí
øÿõñëÿð äîéóíúà éàòà áèëìÿäèêëÿðèíäÿí øèêàéÿò åäèðëÿð âÿ ùÿéàòëàðûíäàí
ìÿìíóí ãàëìûðëàð. Éóõó-àéûã ãàëìàã äþâðö èêè ìöñòÿãèë ïðîñåñëÿ — ñèð-
êàä ðèòìè âÿ ùîìåîñòàòèê ïðîñåñëÿ òÿíçèìëÿíèð. Ñèðêàò (24 ñààòëûã) ðèòìè ãà-
ðàúèéÿð, åíäîêðèí ñèñòåìè, äèýÿð ôèçèîëîæè âÿ äàâðàíûø ôóíêñèéàëàðûíûí àêòèâ-
ëèéè äàõèë îëìàãëà áèð ÷îõ îðãàí âÿ ñèñòåìëÿðèí ñóòêàëûã àêòèâëèéèíè íèçàì-
ëàéûð. Áó ðèòì ùèïîòàëàìîñóí þí ùèññÿñèíèí ñóïðàõèàçìàòèê íöâÿëÿðèíäÿ
éåðëÿøÿí ùöúåéðÿ ãðóïëàðû èëÿ áàüëûäûð âÿ éîðüóíëóãëà, éàõóä éóõóíóí
âàõòû èëÿ ÿëàãÿñè éîõäóð. Éóõó èëÿ áàüëû éàðàíàí åùòèéàú òÿäðèúÿí àõøàì
ñààò 11-äÿí ýöúëÿíèð âÿ ñÿùÿð ñààò 4-äÿ þç ïèê íþãòÿñèíÿ ÷àòûð. Ýåúÿ âÿ
ýöíäöç äþâðö èëÿ äÿéèøÿí èøûãëàíìà ñèðêàä ðèòìëÿðèíèí ÿñàñ ñèíõðîíèçàòîðó
ùåñàá åäèëèð. Àõøàì ñààòëàðûíäà éàíàí ïàðëàã èøûüûí ñèðêàä ðèòìèíè ïîçìà-
ñû àðòûã ñöáóòà éåòèðèëèá. Ñèðêàä ðèòìè èíñàíëàðûí àõøàì âÿ ñÿùÿð ñààòëàðûíäà
àêòèâëèéèíè ìöÿééÿí åäÿí õöñóñè ýåíëÿðëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëèð (éÿíè «áàéãóø»
âÿ «òîðàüàéëàð»à áþëöíìÿê). Ùîìåîñòàòèê ïðîñåñ, éàõóä áÿðïà ïðîñåñè —
éóõóäàí ñîíðà àéûã ãàëìà âàõòûíûí ìèãäàðûíà ìöòÿíàñèáäèð âÿ àäÿòÿí ñÿ-
ùÿð éóõóäàí îéàíäûãäàí ñîíðà 16 ñààò òÿøêèë åäèð. ÿýÿð éóõó âàõòû àäÿò
åäèëäèéèíäÿí ãûñà îëóáñà, î çàìàí àõøàìà äîüðó éàòìàã ùèññè ýöúëÿíèð âÿ
éóõó þçö äÿ ÿââÿëêèíäÿí äàùà äÿðèí âÿ óçóíìöääÿòëè îëóð. Äèýÿð òÿðÿô-
äÿí, ýöíîðòà 1-2 ñààò éóõóéà ýåäèëäèéè òÿãäèðäÿ àõøàì éóõóñóíóí áàøëà-
ìàñû âàõòû äà ýåúèêÿ áèëÿð.
Éóõóíóí òÿáèÿòè ùàããûíäà ÿêñÿð ìÿëóìàòëàðûìûç åëåêòðîåíñîôàëîãðà-
ôèéà íÿòèúÿñèíäÿ àëäûüûìûç òÿäãèãàòëàðà ÿñàñëàíûð. Áó òÿäãèãàòëàðûí ìàùèé-
éÿòè îíäàí èáàðÿòäèð êè, éóõó ìöÿééÿí (ñèêëëÿðäÿí) èáàðÿòäèð âÿ îíëàðûí äà
ùÿð áèðè þç íþâáÿñèíäÿ äþðä àðäûúûë ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð. Áèðèíúè ìÿðùÿëÿ
áåé-áåéíèí íèñáÿòÿí àë÷àã äàëüàëàðû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ
áåéèí ñàíêè éóõó èëÿ îéàíûãëûã àðàñûíäà îëóð, áÿçè ÿçÿëÿëÿðäÿ (ìÿñÿëÿí,
öç, éóõàðû ÿòðàô ÿçÿëÿëÿðè) òÿê-òÿê ñÿéðèìÿëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð, äèýÿð ÿçÿ-
ëÿ ãðóïëàðû èñÿ òîíóñäàí äöøìöø âÿçèééÿòäÿ îëóð. Éóõó äÿðèíëÿøÿðÿê òÿä-
ðèúÿí èêèíúè ìÿðùÿëÿéÿ êå÷èð. Áó ìÿðùÿëÿäÿ åëåêòðîåíñåôàëîãðàôèê äàëüà-
ëàð ñöðÿòëÿíèð âÿ áÿçè ïèê íöãòÿëÿð éàðàíûð. Áó ìÿðùÿëÿ ö÷öí õàðàêòåðèê
îëàí ÿëàìÿòëÿð áóíëàðäûð: òÿíÿôôöñöí âÿ öðÿê âóðüóëàðûíûí ñåéðÿêëÿøìÿñè,
áÿäÿí òåìïåðàòóðóíóí áèð ãÿäÿð àøàüû åíìÿñè. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ ö÷öí õà-
ðàêòåðèê ÿëàìÿòëÿð îðòà òåçëèêëè äàëüàëàðûí ÿâÿç îëóíìàñû èëÿ ìöøàùèäÿ îëó-
íàí àìïëèòóäàëû, ñåéðÿê äàëüàëàðûí ýþðöíìÿñèäèð. Áó ÿëàìÿòëÿð àðòûã éóõó-

íóí äÿðèíëÿøìÿñèíè ýþñòÿðèð. Äþðäöíúö ìÿðùÿëÿäÿ äàëüàëàð äàùà äà ñåé-
ðÿêëÿøèð, àìïëèòóäàëàðû èñÿ ñàáèòëÿøèð, ÿçÿëÿëÿðèí ôÿàëëûüû áèð ãÿäÿð åíèð. Áó
çàìàí éóõóíóí äÿðèíëèéèíè ñöáóò åäÿí äèýÿð ùàëëàð äà, ìÿñÿëÿí, ìöùèòäÿí
ýÿëÿí ãûúûãëàðûí ãÿáóë åäèëìÿìÿñè, òÿíÿôöññöí äÿðèí, ðèòìèê âÿ ñåéðÿê îë-
ìàñû âÿ ñ. ãåéä îëóíóð.
Ýþñòÿðèëÿíëÿðëÿ éàíàøû ýåúÿ ÿðçèíäÿ âàõòàøûðû îðãàíèçìèí ôèçèîëîæè àê-
òèâëèéèíèí êÿñêèí äÿéèøìÿñè ùàëëàðû äà éàðàíûð. Áó çàìàí öðÿê âóðüóëàðûíûí
àðèòìèê îëìàñû âÿ ãàí òÿçéèãèíèí àðòìàñû, òÿíÿôôöñöí ñÿòùèëÿøÿðÿê ñöðÿò-
ëÿíìÿñè, áÿäÿí ÿçÿëÿëÿðèíèí òàìàìèëÿ òîíóñäàí äöøìÿñè ìöøàùèäÿ îëó-
íóð. Áåëÿ âÿçèééÿòëÿð éàðàíàðêÿí áàø áåéíèí åëåêòðèê äàëüàëàðû êÿñêèí ñó-
ðÿòäÿ ñöðÿòëÿíèð, ýþç àëìàëàðû ùÿðÿêÿò åäèð, ñàíêè øÿõñ äèããÿòëÿ ìàðàãëû ôèë-
ìÿ áàõûð. Áó ñÿáÿáäÿí áó ìÿðùÿëÿ ýþçöí òåç-òåç ùÿðÿêÿò åòìÿñè — ÐÅÌ
(ðàïèä åéå ìîâåðìåíò) àäû àëìûøäûð. Áó ìÿðùÿëÿ áöòöí éóõó äþâðöíöí
20%-ÿ ãÿäÿðèíè òÿøýèë åäèð âÿ ìÿùç áó çàìàí éàääà ãàëûá-ãàëìàìàñûíäàí
àñûëû îëìàéàðàã éóõóýþðìÿëÿð áàø âåðèð.
Ñöáóò îëóíìàìûø ìöëàùèçÿëÿðÿ ýþðÿ ÐÅÌ âÿçèééÿòèíè øÿõñèí ýþðäöéö
éóõóíó äèããÿòëÿ èçëÿìÿñè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèðëÿð. Áó ìÿðùÿëÿíèí îðãà-
íèçì ö÷öí ÿùÿìèééÿòèíè òÿäãèã åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éàòìûø àäàìëàðû ùÿìèí
àíäà îéàòìàüà ÷àëûøìûøëàð. Áó çàìàí ÐÅÌ âÿçèééÿòèíèí äàéàíäûüûíû,
îéàòìàíû äàéàíäûðäûãäà èñÿ âÿçèééÿòèí éåíèäÿí äàâàì åòìÿñèíè ìöøàùèäÿ
åòìèøëÿð.
Ùÿëÿ òàì ñöáóò îëóíìàìûø áåëÿ áèð ôÿðçèééÿ âàðäûð êè, éóõó èñòèðàùÿò
âÿ îðãàíèçìèí þç ýöúöíö áÿðïà åòìÿñè ö÷öí âàúèáäèð. Ëàêèí áó áöòöí òÿä-
ãèãàò÷ûëàðû òÿìèí åòìèð. Ùàìûéà éàõøû ìÿëóì îëàí áåëÿ áèð ôàêò âàð êè, èí-
ñàí ö÷öí íîðìàë éóõóíóí ìöääÿòè 7-8 ñààòäûð. Ëàêèí åëÿëÿðè äÿ âàðäûð êè,
îíëàð ö÷öí 3-4 ñààò éóõó êèôàéÿò åäèð. Ãîúàëàðûí úàâàíëàðà íèñáÿòÿí äàùà
àç éàòìàñû äà íîðìà êèìè ãÿáóë åäèëèð. Åêñïåðèìåíòëÿðèí áèðèíäÿ èøòèðàê÷û-
ëàðû 200 ñààò îéàã ñàõëàìûøëàð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ îíëàðäà éîðüóíëóã, èø
ãàáèëèééÿòèíèí åíìÿñè, äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñè èëÿ éàíàøû ãûúûüà ãàðøû ùÿññàñ-
ëûüûí éöêñÿëìÿñè âÿ ÿçÿëÿëÿðèí ñÿéðèìÿñè ìöøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Ùÿìèí
àäàìëàð 1 äÿôÿ éàòìàãëà áöòöí ôÿàëèééÿòëÿðèíè áÿðïà åòìèøëÿð. Áóðàäàí áå-
ëÿ áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð êè, éàòìàüûí ìöääÿòè äåéèë, éóõóäàí ñîíðà èí-
ñàíûí þçöíö ôèçèêè âÿ ïñèõè úÿùÿòäÿí íåúÿ ùèññ åòìÿñè ÿùÿìèééÿòëèäèð.
Éóõó ïîçóíòóëàðûíà àøàüûäàêûëàð äàõèëäèð:

1) Éóõóñóçëóã — êèôàéÿò åòìÿéÿí, éàõóä êåéôèééÿòñèç éóõó
2) Ùèïðåñîìíèéà — ýöíäöç âàõòû ùÿääÿí àðòûã éóõóúóëóã
440
3) Ïàðàñîìíèéà — éóõó âàõòû ãåéðè-àäè ôåíîìåíëÿð (ýåúÿ äÿùøÿòëÿðè,

éóõóäà ýÿçìÿ, éóõóäà äàíûøìà).
Éóõóñóçëóã ÿí ÷îõ éàéûëàí éóõó ïîçóíòóñóäóð. Ìÿùñóëäàðëûüûí àçàë-
ìàñûíà, ùÿéàò ñÿâèééÿñèíèí ïèñëÿøìÿñèíÿ, ÿùâàëûí êîðëàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷û-
õàðûð. ßùàëèíèí òÿõìèíÿí 10-15%-è éóõóñóçëóãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèð. Ãàäûíëàð
éóõóñóçëóãäàí äàùà ÷îõ øèêàéÿò åäèðëÿð, åëÿúÿ äÿ éàø àðòäûãúà éóõóñóç-
ëóãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí øÿõñëÿðèí ñàéû àðòûð. Éóõóñóçëóüóí ìåéàðëàðû: éóõó-
íóí âàõòûíûí àçàëìàñû, éóõóéà ýåòìÿêäÿ ÷ÿòèíëèêëÿð, éóõóíóí êåéôèééÿòè-
íèí àøàüû îëìàñû, òåç-òåç îéàíìàëàð, èñòèðàùÿò ùèññèíèí îëìàìàñû, èø ãàáèëèé-
éÿòèíèí ïèñëÿøìÿñè (éîðüóíëóã, äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñè, éàääàøûí êîðëàíìàñû,
ÿùâàëûí àøàüû äöøìÿñè).
Éóõóíóí ïîçóëìàñû ñîìàòèê (àüðû, àñòìà, äàõèëè îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿ-
ðè âÿ ñ.), åìîñèîíàë (äåïðåññèéà, ìàíèéà, ùÿéÿúàí), õàðèúè àìèëëÿð (ñÿñ-êöé,
èñòè, èøûã), äÿðìàí ãÿáóëó (êîôåèí, ñòåðîèäëÿð, äèóðåòèêëÿð), äöçýöí îëìàéàí
âÿðäèøëÿð (éóõóäàí ÿââÿë ôèçèêè èø, àüûð éåìÿêëÿð, ÷îõëó ìåé ãÿáóë åòìÿê)
âÿ äèýÿð ñÿáÿáëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿ áèëÿð.
Éóõó ïîçóíòóëàðûíû ö÷ ãðóïà áþëìÿê îëàð: 1) Åðêÿí éóõóñóçëóã — øÿõñ
éàòà áèëìèð; 2) Îðòà éóõóñóçëóã — ñÿòùè éóõóëàìà; 3) Ýåúèêìèø éóõóñóç-
ëóã — åðêÿí îéàíìà. Éóõóñóçëóã ñèíäðîìóíóí ÿêñè éóõóúóëëóã — ùèïåð-
ñîìíèéà àäëàíûð. Ýöíöí ÿêñÿð ùèññÿñèíè éàòìàãëà êå÷èðÿí áåëÿ àäàìëàð
÷îõ âàõò àòèïèê äåïðåññèéàäàí âÿ éà àñòåíèéàäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèðëÿð. Éóõó
ïîçóíòóëàðû è÷ÿðèñèíäÿ êëèíèê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäÿí àøàüûäàêû ôîðìàëàðû äà
ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð: 1) Íàðêîëåïñèéà — âàõòûíäàí àñûëû îëìàéàðàã (ìÿñ.
ýöíäöçëÿð) éàòìàã; 2) Éóõó çàìàíû òÿíÿôôöñöí òîðìîçëàíìàñû (àïíîñ)
— õûðûëòûëû ñÿñ ÷ûõàðìàãëà òÿçàùöð åäèð; 3) Ñîìíàìáóëèçì — éóõó çàìàíû
éàòàãäàí ãàëõûá ùóøñóç ùàëäà áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ, áÿçÿí éàðûì ñààò ýÿçèøìÿê.
Éóõó ïîçóíòóñóíó áÿðïà åòìÿê ö÷öí ÿñàñ ñÿáÿáè àðàäàí ãàëäûðìàã
ëàçûìäûð (ìÿñÿëÿí, ñîìàòèê âÿ éà ïñèõè õÿñòÿëèéè ìöàëèúÿ åòìÿê). ßýÿð áó
ñÿáÿáëÿð ìþâúóä äåéèëñÿ ÷îõäà ìöðÿêêÿá îëìàéàí àøàüûäàêû öñóëëàðäàí
èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð:
l Ýöíäöç ñààòëàðûíäà ôèçèêè éöêö àðòûðìàã, àõøàìëàð èñÿ àçàëòìàã;
l Éàòìàã âÿ äóðìàã âàõòëàðûíû ðåæèìÿ ñàëìàã âÿ îíà ÿìÿë åòìÿê;
l Ðàùàò éàòìàã ö÷öí øÿðàèò éàðàòìàã: ñÿñ-êöéö àðàäàí ãàëäûðìàã, èñ-
òè-ñîéóã, èøûã ïðîáëåìëÿðèíè òÿíçèìëÿìÿê;
l Éàòìàçäàí ãàáàã ÷àé, êîôå è÷ìÿìÿê, éåìÿê ãÿáóë åòìÿìÿê;
l Éóõóéà êþìÿê åäÿí, òÿðêèáèíäÿ òðèïòîôàí îëàí áèð ñòÿêàí ñöä è÷-
ìÿê;
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè 441
10-úó úÿäâÿë
Òÿëÿáàòëàðûí èéåðàðõèéàñû âÿ îíëàðû ãÿíàÿòëÿíäèðìÿ ñÿâèééÿñè
(Ìàñëîóéà ýþðÿ)
Þçöíöàêòóàëëàøäûðìàéà òÿëÿáàò
10%
(þçöíöèôàäÿ, éàðàäûúûëûã)
Þçöíÿùþðìÿòÿ òÿëÿáàò
40%
(ñÿðèøòÿ, íöôóç, òàíûíìà, ñÿðáÿñòëèê)
Ìÿíñóáèééÿòÿ âÿ ìÿùÿááÿòÿ òÿëÿáàò

(øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿð, àèëÿäàõèëè 50%
ìöíàñèáÿòëÿð úÿìèééÿòäÿêè ìþâãåéè)
Ìöäàôèÿ âÿ òÿùëöêÿñèçëèéÿ òÿëÿáàò (ñàáèòëèê,

70%
ãàéäà-ãàíóí, ùàäèñÿëÿðè ÿââÿëúÿäÿí äóéìàã)
Ôèçèîëîæè òÿëÿáàòëàð
85%
(ãèäà, éóõó, ýåéèì, åâ, ìÿíçèë âÿ ñ.)
l Ýöíäöç éàòìàãäàí ÷ÿêèíìÿê (ùÿòòà êå÷ÿí ýåúÿ ïèñ éàòìûø îëñàíûç

áåëÿ);
l Óçóí ìöääÿò éóõó äÿðìàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿìÿê. Áó ìàääÿ-
ëÿð þéðÿøìÿ (àñûëûã) éàðàäà áèëÿð;
l 15-20 äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ éóõóíóç ýÿëìèðñÿ þçöíöçö éàòìàüà ìÿúáóð
åòìÿéèí. Áàøãà áèð ìÿøüóëèééÿòäÿí (ñàêèò ìóñèãèéÿ ãóëàã àñìàã,
êèòàá îõóìàã âÿ ñ.) ñîíðà éàòìàüà ÷àëûøìàã;
l Ñàäÿ ðåëàêñàñèéà (ÿçÿëÿëÿðè áîøàëòìàã) öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê.
Ìÿñÿëÿí, 5-10 äÿãèãÿ ìöääÿòèíäÿ ðèòìèê òÿíÿôôöñ åòìÿê (íÿôÿñ àë-
ìà, íÿôÿñ âåðìÿ âÿ ôàñèëÿ, ùÿð áèðè 3 ñàíèéÿ îëìàãëà).
Ìåäèêàìåíòîç ìöäàõèëÿëÿð. Éóõó äÿðìàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ îíëàðäàí
àñûëûëûüûí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ãåéðè-áåíçîäèàçåïèí òðàíêâèëèçàòîð-
ëàðäàí àñûëûëûã åôôåêòè àç îëóð âÿ áó ñÿáÿáäÿí îíëàð èëêèí ñå÷èì ïðåïàðàòëà-
ðû ùåñàá åäèëèðëÿð. Àøàüûäàêû ïðåïàðàòëàðà öñòöíëöê âåðìÿê ìÿñëÿùÿòäèð.
Ãåéðè-áåíçîäèàçåïèí òðàíêâèëèçàòîðëàð (çîëïèäåì, çîïåêëîí,çàëåïëîí), Àí-
òèùèñòàìèí ïðåïàðàòëàð — ùèäðîêñèçèí, Áåíçîäèàçåïèí (íèòðîçåïàì,êîíîçå-
ïàì, õëîðäèàçåïîêñèä, äèàçåïàì) — éóõó äÿðìàíëàðûíû 2 ùÿôòÿäÿí àðòûã òÿò-
áèã åäèëìÿñè ìÿñëÿùÿò äåéèë. Ùèïåðñîìíèéà — ýöí ÿðçèíäÿ äàèìè éóõóëó-
ëóã ùèññèäèð. Ùèïåðñîìíèéà èëÿ éöêñÿê éîðüóíëóã àðàñûíäà ôÿðãëÿíäèðìÿíèí

àïàðûëìàñûíûí çÿðóðèëèéè óíóäóëìàìàëûäûð. Áó ìÿëóìàò ÿùàëèíèí 37%-äÿ
àé ÿðçèíäÿ áèð íå÷ÿ ýöí ìöääÿòèíäÿ, 16%-äÿ èñÿ ùÿôòÿäÿ áèð íå÷ÿ ýöí
ìöääÿòèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ýåúÿ éóõóñóíóí ïîçóëìàñû ÿí ÷îõ ðàñò ýÿ-
ëèíÿí ñÿáÿáëÿðäÿí ùåñàá îëóíóð (ìèñàë ö÷öí, èøëÿðè ýåúÿ íþâáÿ÷èëèéè èëÿ
áàüëû îëàí øÿõñëÿð). Äèýÿð ñÿáÿáëÿðÿ àèääèð: 1) îáñòðóêòèâ àïíîå — éóõóäà
òÿíÿôôöñöí ïîçóíòóñó, 2) àòèïèê äåïðåññèéà — ãåéðè-ñàáèò ÿùâàë, ÿòðàôëàðäà
àüûðëûã ùèññè, èøòàùûí àðòìàñû, øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ ïðîáëåì-
ëÿðëÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð, 3) íàðêîëåïñèéà — óéüóí îëìàéàí âàõòäà ãÿôèëäÿí
éóõóéà ýåòìÿê, 4) ñèðêàä ðèòìèíèí ïîçóíòóñó (éóõó/îéàã ãàëìàã). Ùèïåð-
ñîìíèéàíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí ñÿáÿáè ìöÿééÿí åòìÿê âÿ àðàäàí
ýþòöðìÿê ëàçûìäûð. Îáñòðóêòèâ àïíîå çàìàíû àðûãëàìàã âÿ/âÿ éàõóä õö-
ñóñè àïàðàòäàí èñòèôàäÿ åòìÿê òþâñèéÿ åäèëèð. Íàðêîëåïñèéà çàìàíû — ýöí-
äöç âàõòû éàòà áèëìÿê èìêàíûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Ïàðàñîìíè-
éà — èíñàí éóõóäà îëàðêÿí ÿòðàôäàêûëàðäà âÿ îíóí þçöíäÿ íàðàùàòëûüûí éà-
ðàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí ãåéðè-àäè ùÿðÿêÿòëÿð âÿ ùàäèñÿëÿð. Ïàðàñîìíèéàíûí
ôÿðãëÿíäèðèúè õöñóñèééÿòè öçâè åòèîëîæè ôàêòîðóí îëìàìàñûäûð (åïèëåïñèéà,
äèýÿð íåâðîëîæè âÿ éà ñîìàòèê âÿçèééÿò). Éóõóäà ýÿçìÿê (ñîìíàìáó-
ëèçì) — éóõó çàìàíû òÿêðàðëàíàí (èêè âÿ éà äàùà ÷îõ) éàòàãäàí ãàëõìà
åïèçîäëàðû âÿ áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ-éàðûì ñààò ÿðçèíäÿ äàâàì åäÿí ýÿçìÿëÿð.
Áó ùàë àäÿòÿí ýåúÿ éóõóñóíóí èëê ö÷äÿ áèð ùèññÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Åïèçîä çàìàíû õÿñòÿíèí öç úèçýèëÿðè ùå÷ íÿ èôàäÿ åòìèð, ýþçëÿðè èñÿ ýåíèø
à÷ûëìûø îëóð. Õÿñòÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí îíóí ùÿðÿêÿòèíÿ òÿñèð åòìÿê, éàõóä
îíóíëà öíñèééÿòÿ ýèðìÿê úÿùäëÿðèíÿ íèñáÿòÿí çÿèô ðåàêñèéà âåðèð âÿ îíó
îéàòìàã ö÷öí éåòÿðèíúÿ ñÿé ýþñòÿðìÿê ëàçûì ýÿëèð. Îéàíäûãäàí ñîíðà
(åïèçîääàí ñîíðà, éàõóä åðòÿñè ýöí ñÿùÿð) åïèçîä àìíåçèéàëàøûð. Åïèçîä-
äàí àéûëäûãäàí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ñîíðà ïñèõè àêòèâëèê âÿ ùÿðÿêÿò áÿðïà îëó-
íóð, àíúàã ÿââÿëúÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð ãÿäÿð äîëàøûãëûã âÿ äåçîðèéåí-
òàñèéà ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð. Éóõó çàìàíû äÿùøÿòëÿð — êÿñêèí òÿøâèøëè ãûø-
ãûðûã âÿ èíòåíñèâ ùÿéÿúàí, ùÿðÿêÿòëèëèê âÿ âåýåòàòèâ ùèïåðàêòèâëèêëÿ (î
úöìëÿäÿí, òàõèêàðäèéà, òÿíýíÿôÿñëèê, òÿðëÿìÿêëÿ) òÿêðàðëàíàí (èêè âÿ éà
äàùà ÷îõ) éóõóäàí àéûëìà åïèçîäëàðû. Áó åïèçîäëàð àäÿòÿí ýåúÿ éóõóñó-
íóí èëê ö÷äÿ áèð ùèññÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð âÿ 10 äÿãèãÿ äàâàì åäèð.
Äÿùøÿò åïèçîäëàðû çàìàíû ÿòðàôäàêûëàð õÿñòÿíè ñàêèòëÿøäèðìÿéÿ úÿùä åòäèê-
äÿ, îíäà ùå÷ áèð ðåàêñèéàíûí îëìàìàñû, áóíóí àðäûíúà èñÿ äåçîðèéåíòàñèéà
âÿ ïåðñåâåðàòèí ùÿðÿêÿòëÿð ìöøàùèäÿ îëóíóð. Åïèçîäëà áàüëû õàòèðÿëÿð ìÿù-
äóääóð. Ãàðàáàñìàëàð. Áèð ãàéäà îëàðàã ùÿéàò, òÿùëöêÿñèçëèê âÿ þçöíÿ-
ùþðìÿòÿ ãàðøû òÿùäèäëÿ ìöøàéÿò îëóíàí, âàùèìÿëè ìÿçìóíà ìàëèê éóõó-
ýþðìÿëÿðèí õûðäà äåòàëëàð âÿ úàíëû õàòèðÿëÿðëÿ éàääà ãàëìàñû èëÿ éóõóäàí
îéàíìà. Îéàíìà éóõóíóí èñòÿíèëÿí äþâðöíäÿ áàø âåðÿ áèëÿð, àíúàã áèð
ãàéäà îëàðàã áó éóõóíóí èêèíúè éàðûñûíäà áàø âåðèð. Éóõóäàí îéàíäûãäàí
ñîíðà àéûãëûã âÿ îðèéåíòàñèéàíûí íîðìàë ñÿâèééÿñè òåç ÿëäÿ åäèëèð. Éóõó-
ýþðìÿëÿð âÿ îíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí îéàíìà çàìàíû éàðàíàí éóõó
ïîçóíòóñó èôàäÿ åäèëìèø äèñòðåññÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Ïàðàñîìíèéàëàðäàí
ÿçèééÿò ÷ÿêÿí ïàñèéåíòëÿðèí ìöàéèíÿäÿí êå÷ìÿê ö÷öí èõòèñàñëàøäûðûë-
ìûø éàðäûì ñèñòåìèíÿ ýþíäÿðèëìÿñè ëàçûìäûð.

ÕÕÛÛÛ ÔßÑÈË
ÁÞ Ù ÐÀÍ Âß ÇÈÉÉß ÒËß ÐÈ
Ýèðèø
Ùàçûðêû øÿðàèòäÿ èñòÿð öìóìè øÿêèëäÿ úÿìèééÿòÿ, èñòÿðñÿ äÿ àéðû-àéðû
àèëÿëÿðèí âÿ øÿõñëÿðèí ùÿéàò êåéôèééÿòèíÿ òÿñèð åäÿí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè-
íèí àðòìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áþùðàí âÿçèééÿòèíèí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíäÿí
ÿí àúûíàúàãëûñû èíòèùàð ùàëëàðûíûí àðòìàñûäûð. Èíòèùàð 15—34 éàøëàðûíäà ùÿð
èêè úèíñ ö÷öí þëöì ñÿáÿáëÿðè àðàñûíäà áèðèíúèëÿð ñûðàñûíäà äóðóð. Áþùðàí
âÿçèééÿòëÿðè àãðåññèâ äàâðàíûøûí ôîðìàëàøìàñûíà, ñîñèî-êóëòóðàë àìèëëÿðèí
òÿñèðèíèí àðòìàñûíà àéðû-àéðû êàòåãîðèéàëû øÿõñëÿðÿ (ìÿñÿëÿí, ãà÷ãûíëàðà,
õðîíèêè õÿñòÿëÿðÿ) íåãàòèâ òÿñèð ýþñòÿðèð.
Ùàë-ùàçûðäà «á þ ù ð à í â ÿ ç è é é ÿ ò è» àíëàéûøû øÿõñèééÿòèí ôÿà-
ëèééÿò èìêàíëàðûíà ñîí äÿðÿúÿ éöêñÿê òÿëÿáëÿð ãîéàí ðåàêñèéà êèìè áàøà
äöøöëöð. Áó ðåàêñèéàëàð ñûðàñûíà ñàüëàìëûüû ïîçàí, ùÿéàòè òÿùëöêÿ éàðàäàí
ïðîáëåìëÿð: àèëÿ ãóðóëóøóíäà, éàõóä ñòàòóñóíäà äÿéèøèêëèêëÿð éàðàäà áèëÿí
àìèëëÿð, øÿõñèí éàøàäûüû ãðóïäà ðîëóíóí äÿéèøìÿñè, ìèëëÿòÿ âÿ éà ìÿäÿ-
íèééÿòÿ òÿùëöêÿ âÿ ñ. àèääèð. Ñòðåññèí âÿ éà òÿùðèêåäèúè ùàäèñÿíèí èíòåíñèâ-
ëèéè èíñàíûí óéüóíëàøìà èìêàíëàðûíäàí öñòöí îëóð. Áåëÿëèêëÿ, áþùðàí âÿ-
çèééÿòëÿðè ñîñèàë âÿ éà áèîëîæè òÿëÿáàò âÿ îíó ãÿíàÿòëÿíäèðìÿê èìêàíû àðà-
ñûíäà éàðàíìûø ïàð÷àëàíìà íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Òÿáèè êè, áöòöí òÿ-
ëÿáàòëàðûí òàì ãÿíàÿòëÿíäèðèëìÿñè ìöìêöí îëìàäûüûíäàí îíëàðûí èéåðàðõè-
éàñû òÿðòèá îëóíìóøäóð. Áóíà óéüóí îëàðàã èéåðàðõèéà ïèëëÿêÿíèíäÿ íèñáÿ-
òÿí àøàüûäà éåðëÿøÿí òÿëÿáàòëàð èëêèí îëàðàã âÿ äàùà ÷îõ äÿðÿúÿäÿ þäÿíè-
ëèð. Àøàüûäàêû úÿäâÿëäÿ òÿëÿáàòëàðûí èéåðàðõèéàñû âÿ îðòà èíäèâèäèóìóí îí-
ëàðû ãÿíàÿòëÿíäèðìÿ èìêàíëàðûíûí ýþñòÿðèúèëÿðè ÿêñ åòäèðèëìèøäèð.
Èíñàí áèð ãàéäà îëàðàã, áèð ÷îõ òÿëÿáàòëàðûí þäÿíèëìÿñèíÿ ìåéèëëè îëäó-
üóíäàí, îíóí ùàíñû èñòèãàìÿòÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ éþíÿëäèéèíè áèëìÿéÿ úàí àòûð.
Áóíóíëà áåëÿ, áÿçè èíñàíëàð äàùà éöêñÿê ìÿãñÿäëÿðÿ íàèë îëìàã ö÷öí ùÿ-
éàò ÿùÿìèééÿòëè òÿëÿáàòëàðûíû ãóðáàí âåðìÿéÿ (àúëûüà, ñîéóüà, ìÿùðóìèé-
éÿòëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàã) ãàäèðäèðëÿð. Îäóð êè, ôÿàë éàðàäûúû øÿõñäÿ éöêñÿê
òÿëÿáàòû ãÿíàÿòëÿíäèðìÿê èìêàíûíûí îëìàñû áàçèñ òÿëÿáàòëàðûíûí þäÿíèëìÿ-
ñèíèí ìöìêöí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø áþùðàíûí ýöúöíäÿí ýåðè ãàë-
ìàéàí áþùðàí âÿçèééÿòèíèí èíêèøàôûíà ýÿòèðÿ áèëÿð. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà áþùðàí
âÿçèééÿòè âÿ øÿõñëÿðàðàñû (âÿ éà øÿõñäàõèëè) êîíôëèêò àíëàéûøëàðûíû åéíèëÿø-
äèðìÿê ìåéèëëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèíèð. Çàùèðè îõøàðëûãëàðûíà áàõìàéàðàã, áó àí-

ëàéûøëàð ïðèíñèï åòèáàðèëÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Ùÿòòà ÿí ýöúëö êîíôëèê áåëÿ øÿõñèí
àäàïñèéà èìêàíëàðûíû öñòÿëÿéÿí, èíñàíûí ùÿéàòûíà âÿ ñàüëàìëûüûíà òÿùëöêÿ
éàðàäàí øÿðàèòè ìöòëÿã îëàðàã íÿçÿðäÿ òóòìóð. ßêñèíÿ, êîíôëèêòëÿðèí ÷îõó
êîíñòðóêòèâ øÿêèëäÿ ãàðøûëûãëû ýöçÿøòëÿð éîëó èëÿ óüóðëà ùÿëë îëóíóð. Áóíäàí
ÿëàâÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè êîíôëèêòÿ àèä îëìàéàí ùàäèñÿ-
ëÿð (ìÿñÿëÿí, òÿáèè ôÿëàêÿò, òåððîð, õÿñòÿëèê âÿ è. à.) íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà
÷ûõûð.
Åéíè çàìàíäà ÿýÿð øÿõñ ö÷öí àäè ýþðöíÿí êîíôëèêòèí ùÿëëè ìîäåëè íÿ-
òèúÿ âåðìÿçñÿ áåëÿ êîíôëèêò áþùðàí âÿçèééÿòèíèí éàðàíìà ìÿíáÿéèíÿ ÷åâ-
ðèëÿ áèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ ãàëìàüûí þçö êîíôëèêòèí
ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ òÿêàí âåðèð.
Áþùðàí âÿçèééÿòè èëÿ ïñèõè ïîçóíòóíó åéíèëÿøäèðìÿê úÿùäè äÿ éàíëûø
ùåñàá îëóíìàëûäûð. Áèðèíúèñè, ùå÷ äÿ áöòöí ïñèõè ïîçóíòóëàð áþùðàí âÿçèé-
éÿòè èëÿ àññîñèàñèéà îëóíìóð. Ìöàñèð ïñèõèàòðèéàíûí òÿúðöáÿñèíÿ èñòèíàä
åäÿðÿê, äåìÿê îëàð êè, ùÿòòà úèääè ïñèõè õÿñòÿëèéè îëàí èíñàíëàð äöçýöí òÿø-
êèë îëóíìóø éàðäûì, àäåêâàò ìöàëèúÿ âÿ ñîñèàë äàéàüà ìàëèê îëàðñà áþù-
ðàí âÿçèééÿòèíÿ äöøìÿéÿ áèëÿðëÿð. Èêèíúèñè, ùå÷ äÿ ùÿð áþùðàí âÿçèééÿòè
ïñèõè äèàãíîç ôîðìàñûíû àëìûð, éÿíè ìöâàôèã êëèíèê âÿ çàìàí êðèòåðèëÿðèíÿ
óéüóí ýÿëìèð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, êîíôëèêòëÿ îëàí ìèñàëäà ýþñòÿðèë-
äèéè êèìè áèð ÷îõ ïñèõè âÿ ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð áþùðàí âÿçèééÿòèíè éàðàäà
áèëèð, åéíè çàìàíäà ùÿéàòè áþùðàíûí éàøàíûëìàñû ìöõòÿëèô ïñèõè âÿ ôèçèêè
ïîçóíòóëàðà òÿêàí âåðèð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû

Áþùðàí âÿçèééÿòèíèí éàðàíìàñûíû èçàù åäÿí íÿçÿðèééÿëÿð àðàñûíäà
Ã. Ñåëéåíèí Ö ì ó ì è À ä à ï ò à ñ è é à Ñ è í ä ð î ì ó (ÖÀÑ) ùàã-
ãûíäà òÿëèìè õöñóñè îëàðàã äèããÿòè úÿëá åäèð. Ñòðåññè íîðìàë âÿ âàúèá ïðî-
ñåñ êèìè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿí Ñåëéå ñòðåññîðóí ùÿääèíäÿí àðòûã èíòåíñèâëèéè
óçóí ìöääÿò äàâàì åòäèéè ùàëäà îðãàíèçìèí ôèçèîëîæè ðåàêñèéàíû öñòÿëÿéèá
îíó ïàòîëîæè ðåàêñèéàéà (äèññòðåñÿ) ÷åâèðÿí õöñóñè âàðèàíòû àéûðä åòìèøäèð.
Ñîí èëëÿðèí òÿäãèãàòëàðû ýþñòÿðäè êè, ñòðåññèí èíêèøàôûíäà áþéðÿêöñòö âÿçè
ùîðìîíëàðû èëÿ éàíàøû ãàëõàíàáÿíçÿð âÿçè ùîðìîíëàðû, ùèïîòàëàìóñóí íåé-
ðîïåïòèòëÿðè, íåéðîòðàíñìèòòåðëÿð, åíäîðôèíëÿð âÿ åíêåôàëèíëÿð áþéöê ðîë îé-
íàéûð. Áöòöí áó ìàääÿëÿð óéüóíëàøìà (àäàïòàñèéà) ïðîñåñèíèí åíåðæè òÿìè-
íàòûíà úàâàáäåù îëóá îðãàíèçìèí ñòðóêòóð åùòèéàòëàðûíû ñÿôÿðáÿð åäèð âÿ éå-
íèäÿí ïàéëàéûð. ÖÀÑ ñòðåññîðóí íþâöíäÿí, ýöúöíäÿí âÿ äàâàìåòìÿ ìöä-
äÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã ö÷ ìÿðùÿëÿéÿ áþëöíöð:
I — Ò ÿ ø â è ø ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è. Èêè éàðûììÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð: øîê
âÿ àíòèøîê. Øîê ìÿðùÿëÿñèíäÿ àðòåðèàë ùèïåðòîíèéà, ÿçÿëÿ ùèïåðòîíèéàñû, ùè-

ïîòåðìèéà, ùèïîãëèêåìèéà, ãàíûí ãàòûëàøìàñû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Àíòèøîê ðå-
àêñèéàñûíûí ÿñàñûíäà ùèïîòàëàìî-ùèïîôèçîàäðåíàë õÿòòèí, ãàëõàíàáÿíçÿð
âÿçè âÿ ëèìáèê-ðåòèêóëéàð ñèñòåìèí ôÿàëëàøìàñû äóðóð. Áåëÿëèêëÿ, ãàí äþâðà-
íû, òÿíÿôôöñ ôóíêñèéàñû ýöúëÿíèð, áåéíèí âÿ óéüóíëàøìà ðåàêñèéàñûíà úÿëá
îëóíìóø äèýÿð îðãàíëàðûí ôÿàëèééÿòè àêòèâëÿøèð.
II — Ì ö ã à â è ì ÿ ò ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è. Îðãàíèçì þç ôóíêñèéàñûíû éå-
íèäÿí ãóðìàã âÿ àäàïòàñèéàäà èøòèðàê åòìÿéÿí ñèñòåìëÿðèí ùåñàáûíà ÿëàâÿ
åùòèéàòëàðà îëàí òÿëÿáàòû êîíïåíñÿ åäÿðÿê ñòðåññîðóí òÿñèðèíÿ óéüóíëàøûð.
Áó çàìàí îðãàíèçì ãàíäà åíåðãîòðîï ùîðìîíëàðûí éûüûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
êèôàéÿò ãÿäÿð ÿëàâÿ åùòèéàò ÿëäÿ åäèð âÿ ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ, áÿçÿí
èñÿ ãûúûãëàíäûðûúûíûí òÿñèðè êÿñèëÿíÿ ãÿäÿð îíà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèð.
III — Ò ö ê ÿ í ì ÿ ( é î ð ü ó í ë ó ã ) ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ñ è. Ñòðåññ òÿ-
ñèðè äàâàì åòäèéè ùàëäà áàø âåðèð. Îðãàíèçìèí åíåðæè åùòèéàòû òöêÿíèð âÿ î
áèðèíúè ìÿðùÿëÿéÿ, òÿøâèø ìÿðùÿëÿñèíÿ ãàéûòñà äà àðòûã éåíè åíåðæè åùòèéàòû
àëà áèëìèð. Ö÷öíúö ìÿðùÿëÿ îðãàíèçìèí ïðîãðåññèâ öçöëìÿñè âÿ ñèìïàòî-
àäðåíàë ñèñòåìèí åéíè çàìàíäà àêòèâëèéèíèí åíìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð.
Áó ìÿðùÿëÿäÿ îðãàíèçìè èëêèí ïàòîýåí ôàêòîðëàðäàí ãîðóìàã áàõûìûíäàí
ìÿãñÿäÿóéüóí îëàí êîíïåíñàòîð íåéðîåíäîêðèí ìåõàíèçìëÿð èøÿ äöøöð.
Áåëÿëèêëÿ, áþùðàí âÿçèééÿòè ÖÀÑ-íèí ö÷öíúö ìÿðùÿëÿñè èëÿ àññîñèàñè-
éà îëóíóð. Áó çàìàí ñòðåññ òÿñèðëÿðè îðãàíèçìèí àäàïòàñèéà èìêàíëàðûíû öñ-
òÿëÿéÿðÿê îíóí ýÿëÿúÿê ùÿéàò ôÿàëèééÿòèíè òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà ãîéóð.
Äàâðàíûø íÿçÿðèééÿñè âÿ éà áèùåâèîðèçì ìöàñèð òèááè ïñèõîëîýèéàäà
ùàãëû îëàðàã ÿñàñ éåðëÿðäÿí áèðèíè òóòóð. Øÿõñèí âÿ ÿòðàô ìöùèòèí äàèì äÿ-
éèøìÿêäÿ îëàí ìöíàñèáÿòëÿðè áó íÿçÿðèééÿíèí äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿäèð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíû äàùà äîëüóí èçàù åäÿí ïñèõî-
ëîæè òÿëèìëÿð àðàñûíäà äÿðêåòìÿ-äàâðàíûø (êîãíèòèâ-áèùåâèîðàë) ñèñòåìÿ öñ-
òöíëöê âåðèëèð. Êëàññèê âÿ îïåðàíò êîíäèñèîíàëèçì âÿ êîãíèòèâ íÿçÿðèééÿéÿ
ÿñàñëàíàí êîãíèòèâ-áèùåâèîðèñòèê òÿëèì áþùðàí âÿçèééÿòèíèí èíêèøàôûíû õàðè-
úè ôàêòîðëàðûí òÿñèðèíÿ úàâàá ðåàêñèéàñû êèìè äÿéÿðëÿíäèðèð. Áó ðåàêñèéàíûí
ôîðìàëàøìàñûíäà ÿââÿëêè ùÿéàò òÿúðöáÿñèíèí ìÿíôè, éàõóä ìöñáÿòèí ìþù-
êÿìëÿíäèðèëìÿñèíèí õàðàêòåðè, ñîñèàë ìöùèò, ùÿì÷èíèí ñïåñèôèê êå÷ìèø õà-
òèðÿëÿðè úàðè ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëàéàí ñõåìëÿðÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò âåðìèð. Ñà-
äàëàíàí øÿðòëÿð õàðèúè òÿñèðëÿðëÿ íàìöíàñèá ãîâóøäóüó òÿãäèðäÿ ìöÿééÿí
åìîñèîíàë âÿ äàâðàíûø ðåàêñèéàëàðû ôîðìàñûíäà þçöíö ýþñòÿðÿí áþùðàí âÿ-
çèééÿòèíèí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëóð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí êëèíèê-äèàãíîñòèê

àñïåêòëÿðè
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí êëèíèê àñïåêòëÿðèíäÿí ñþç à÷àðêÿí áèð ôàêòû íÿ-

çÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ÿêñÿð ùàëëàðäà áþùðàíûí ìöÿééÿí ìÿðùÿëÿñèíäÿ
éàðäûìà åùòèéàúû îëàí âÿ áþùðàíûí ìöÿééÿí ôàçàëàðûíäàí êå÷ÿðÿê ÿââÿëêè
âÿçèééÿòèíÿ ãàéûäàí àäàïòàñèéà îëóíìóø øÿõñäÿí ñþùáÿò ýåäèð. Áåëÿ ùàë-
ëàðäà èíñàíû «õÿñòÿ» ùåñàá åòìÿê, éÿíè òèááè äèàãíîçóí ãîéóëìàñû âÿ ÿíÿ-
íÿâè ìöàëèúÿíèí òÿéèí îëóíìàñû ìÿãñÿäÿ ìöâàôèã ùåñàá îëóíìóð. Áþùðàí
âÿçèééÿòèíäÿ ðàñò ýÿëèíÿí ïîçóíòóëàðà àøàüûäàêûëàðû àèä åòìÿê îëàð.
1. Ê ÿ ñ ê è í ñ ò ð å ñ ñ ÿ ð å à ê ñ è é à (Ô43.0) — ýöúëö ïñèõîëîæè
âÿ éà ôèçèêè ñòðåññîðóí áèëàâàñèòÿ òÿñèðèíäÿí 1 ñààòà ãÿäÿð âàõò êå÷äèêäÿí
ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó âÿçèééÿò íÿçÿðÿ ÷àðïàí âåýåòàòèâ ñèìïòîìëàðëà:
òàõèêàðäèéà, ÿçÿëÿëÿðèí òðåìîðó, òÿíýíÿôÿñëèê, öðÿêáóëàíìà, àáäîìèíàë
äèñêîìôîðò, áàøýèúÿëëÿíìÿ, ðåàëëûã ùèññèíèí èòèðèëìÿñè, þëöì ãîðõóñó âÿ äè-
ýÿð ïîçóíòóëàðëà õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó ÿëàìÿòëÿð äèããÿòèí çÿèôëÿìÿñè, äå-
çîðåíòàñèéà, òÿøâèø âÿ öìèäñèçëèê ùèññè èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Áèð ÷îõ ùàëëàð-
äà ñòðåññ êå÷èðìèø àäàìëàð îéàíûã âÿ ùÿääÿí àðòûã ôÿàë îëóðëàð. Éàõóä
åìîñèéàëàðûí áèðóçÿ âåðèëìÿñèíè êóëòóðàë ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí îëìàéàí
ôîðìàäà èôàäÿ åäèðëÿð. Ñòðåññîðóí òÿñèðè êÿñèëäèêäÿí 8 ñààò ñîíðà ñàäàëàíàí
ÿëàìÿòëÿð ýåòäèêúÿ àçàëûð. Ëàêèí ñòðåññîðóí òÿñèðè êå÷ìÿñÿ áåëÿ ÿëàìÿòëÿð
48 ñààòäàí ýåú îëìàéàðàã àçàëàúàã. Èôàäÿîëóíìà äÿðÿúÿñèíÿ ýþðÿ êÿñêèí
ñòðåññäÿ ðåàêñèéà éöíýöë, îðòà âÿ àüûð äÿðÿúÿëÿðÿ áþëöíöð.
2. Ò ð à â ì à ä à í ñ î í ð à ê û ñ ò ð å ñ ñ ï î ç ó í ò ó ñ ó
(ÒÑÑÏ) (Ô43.1) èñòÿíèëÿí àäàìäà áþùðàí âÿçèééÿòè éàðàäà áèëÿí ñîí äÿðÿ-
úÿ òÿùëöêÿëè õàðàêòåðëè âÿçèééÿòäÿ éàøàäûãäà âÿ éà îíó àðòûã êå÷èðäèêäÿí
ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó ùàëäà òÿêúÿ ñòðåññ ôàêòîðóíóí õàðàêòåðè äåéèë,
ùÿì÷èíèí îíóí äàâàìåòìÿ ìöääÿòè èíñàíûí õàðàêòåðè èëÿ øÿðòëÿíäèðèëìèø
øÿõñèééÿòèí áó ñòðåññÿ ãàðøû çÿèô îëóá-îëìàìàñû ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá
åäèð. ÒÑÑÏ-íèí ÿëàìÿòëÿðè ðÿíýàðÿíý ñàðûøàí õàòûðëàìàëàðëà (ôëàñù áàúê)
õàðàêòåðèçÿ îëóíóð êè, áóíëàð äà éóõóýþðìÿëÿðäÿ âÿ éà ïñèõîòðàâìà èëÿ àñ-
ñîñèàñèéà îëóíàí øÿðàèò òÿñèð ýþñòÿðäèêäÿ, òåç-òåç òÿêðàð îëóíóð. Èíñàí âàð
ãöââÿñè èëÿ êå÷èðìèø îëäóüó âÿçèééÿòè õàòûðëàäàí øåéëÿðäÿí óçàãëàøìàüà
÷àëûøûð. Åéíè çàìàíäà éóõóñóçëóã àãðåññèéàíûí àðòìàñû, äèããÿòè úÿìëÿøäèð-
ìÿéèí ÷ÿòèíëÿøìÿñè, áöòöí ðåôëåêñëÿðèí ýöúëÿíìÿñè, ùèïåðñòåçèéà ãåéä îëó-
íóð. Ïñèõè òðàâìà èëÿ ÿëàãÿäàð ùàäèñÿëÿðèí ïñèõîýåí àìíåçèéàñû õàðàêòåðèê
ÿëàìÿò êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïûð. ÒÑÑÏ-íèí ÿëàìÿòëÿðè ñòðåññîýåí ñèòóàñèéàäàí 6
àé ìöääÿòèíäÿ âÿ éà ñòðåññèí ñîíóíäà ìåéäàíà ÷ûõûð.
3. Ô ÿ ë à ê ÿ ò ë è ù à ä è ñ ÿ ä ÿ í ñ î í ð à õ ð î í è ê è ø ÿ õ -
ñ è é é ÿ ò ä ÿ é è ø ì ÿ ñ è (Ô62.0) Øÿõñèééÿòèí ñòðóêòóðóíäà äÿéèøèêëèê-
ëÿð øÿêëèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí óçóíìöääÿòëè ýåäèøëè áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè èí-
ñàíûí ÿòðàô ìöùèòè âÿ þçöíö ãàâðàìàñûíû, ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè, äàâðàíûøûíû,
õöñóñèëÿ îíóí ÿòðàôûíäàêûëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðèíè ÿùàòÿ åäèð. Èíñàíëàðà ãàðøû
äöøìÿí÷èëèê âÿ èíàìñûçëûã, ñîñèàë èçîëéàñèéà, î úöìëÿäÿí, áîøëóã âÿ öìèä-

ñèçëèê ùèññè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó ùèññ óçóíìöääÿòëè äåïðåññèâ ÿùâàëè-ðóùèééÿ
ÿòðàôäàêûëàðûí äÿéèøèëìèø âÿ ôÿðãëè îëìàñû äóéüóñó èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí éà-
õûí âÿ äîüìàëàðäàí éöêñÿê àñûëûëûüà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Äàèìè äàõèëè ýÿðýèíëèê
âÿ õàðèúäÿí òÿùëöêÿ ùèññè ÷îõ âàõò àëêîãîë âÿ äèýÿð ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿð-
äÿí ñóè-èñòèôàäÿéÿ ñÿáÿá îëóð.
Ôÿëàêÿòëè ùàäèñÿäÿí ñîíðà õðîíèêè øÿõñèééÿò äÿéèøìÿñè äèàãíîçó 2 èë-
äÿí àç îëìàéàðàã äàâàì åòäèêäÿ ìöÿééÿí îëóíà áèëÿð. Òðàâìàäàí ñîíðà-
êû ñòðåññ ïîçóíòóñó äèàãíîçó ãîéóëàðêÿí ñèìïòîìëàðûí öìóìèëèêäÿ 4 èë-
äÿí àç îëìàéàí ìöääÿòäÿ äàâàì åòìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.
Àíàëîæè äÿéèøèêëèêëÿð ôèçèêè âÿ éà ïñèõè õÿñòÿëèéèí áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ
åïèçîäóíäàí ñîíðà äà ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð.
4. Ó é ü ó í ë à ø ì à í û í ï î ç ó í ò ó ñ ó (Ô43.2). Ýöíäÿëèê
ïðàêòèêàäà ðàñò ýÿëèíÿí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè ôÿëàêÿòëÿðëÿ áàüëû îëìóð. Äà-
ùà ÷îõ ùàëëàðäà áþéöê ÿùàëè êöòëÿëÿðèíÿ äåéèë, àéðû-àéðû øÿõñëÿðÿ àèä îëàí
ïñèõîñîñèàë ñòðåññîðëàð ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áóíëàðà àèëÿäÿ âÿ èø-
äÿ îëàí ìöíàãèøÿëÿð, ãåéðè-ãÿíàÿòáÿõø ìÿíçèë-ìÿèøÿò øÿðàèòè, ìàääè ÷ÿ-
òèíëèêëÿð âÿ ñ. àèääèð. Íÿòèúÿäÿ ìöääÿòè 1 àéà ãÿäÿð îëàí ãûñà äåïðåññèâ ðå-
àêñèéà (Ô43.20), ìöääÿòè 2 èëÿ ãÿäÿð îëàí óçàíìûø äåïðåññèâ ðåàêñèéà
(Ô43.21), ãàðûøûã òÿøâèø äåïðåññèéà ðåàêñèéàñû (Ô43.22), éàøäàí âÿ ñîñèàë ñè-
òóàñèéàäàí àñûëû îëàðàã àãðåññèâ âÿ àíòèñîñèàë ùÿðÿêÿòëÿð øÿêëèíäÿ òÿçàùöð
åäÿí äàâðàíûø ïîçóíòóñó (Ô43.24) ìåéäàíà ÷ûõûð.
Éóõàðûäà òÿñâèð îëóíàí ïîçóíòóëàðäàí áàøãà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè òÿø-
âèøëè-ôîáèê, äåïðåññèâ, ñîìàòîôîðì, äèññîñèàòèâ âÿ êÿñêèí ïñèõîòèê ïîçóíòó
øÿêëèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíäà

ñîñèàë âÿ øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ìöíàñèáÿòëÿðèí ðîëó
Áþùðàí èñòÿíèëÿí éàøäà ìåéäàíà ÷ûõà áèëñÿ äÿ äàùà ÷îõ éåíèéåòìÿ âÿ
åðêÿí ýÿíúëèê éàøëàðûíà òÿñàäöô åäèð. Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíà
òÿêúÿ èíñàíûí éåòêèí ùÿéàòà ùàçûðëàíìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàí ïñèõîñîñèàë äÿ-
éèøèêëèêëÿðäÿí áàøãà ïóáåðòàò äþâð ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí áèîëîæè äÿéèøèêëèê-
ëÿð äÿ ìöùöì ðîë îéíàéûð. Ìÿùç áó äþâðäÿ èíñàí ùÿéàòû ÿùÿìèééÿòëè ãÿ-
ðàðëàð ãÿáóë åòìÿê ñå÷èìè èëÿ ãàðøûëàøûð, — éåíè ìöíàñèáÿòëÿð ãóðóð. Òÿçÿ
áèëèê âÿ âÿðäèøëÿðÿ éèéÿëÿíèð, úÿìèééÿòäÿ éåðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Áó ìÿ-
ñÿëÿëÿðèí ùÿëëè ÷îõ ìÿùäóä çàìàíäà âÿ øÿõñè òÿúðöáÿñèçëèê øÿðàèòèíäÿ áàø
âåðäèéèíäÿí ïóáåðòàò âÿ éà ýÿíúëèê áþùðàíû òþðÿäÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà äå-
âèàíò äàâðàíûø, ïðîòåñò ðåàêñèéàëàðû, àãðåññèéà, àëêîãîëèçì, íàðêîòèê ìàä-
äÿëÿðèí ãÿáóëó ôîðìàñûíäà þçöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð.
Èíñàí ùÿéàòûíûí íþâáÿòè òÿùëöêÿëè ìÿðùÿëÿñè ùÿéàòûí îðòàñûíà (35 — 45

éàøëàðûíà) òÿñàäöô åäèð. Áó çàìàí èíñàí ùÿéàòäà åäÿ áèëäèéèíèí èëê íÿòèúÿ-
ëÿðèíè àðàøäûðûð, íÿéÿ íàèë îëäóüóíó ãèéìÿòëÿíäèðèð, ùÿéàòûí áó ïàð÷àñûíäà
ÿñàñ òÿëÿáàò ãèñìèíäÿ þçöíÿùþðìÿò, þçöíöàêòóàëëàøäûðìà, ÿòðàôûíäàêûëàðûí
íÿçÿðèíäÿ éöêñÿê ãèéìÿò êèìè ôàêòîðëàðëà ÷ûõûø åäèð. Áóíëàð áàø âåðìÿäèê-
äÿ îðãàíèçìèí óéüóíëàøìà ãàáèëèééÿòèíè åíäèðìÿêëÿ ôÿñàäëàøà áèëÿí, íåúÿ
äåéÿðëÿð «ùÿéàòûí îðòàñûíûí áþùðàíû» òÿçàùöð åäèð.
ßí íÿùàéÿò äàùà äÿðèí äàõèëè áþùðàí ãîúàëûã äþâðöíäÿ áàø âåðÿ áèëÿð.
Áó äþâðäÿ éàøàíûëìûø ùÿéàòûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ýåäèð. ßýÿð èíñàí þçö-
íöí ýÿðÿêñèçëèéèíè, òÿíùàëûüûíû, éàõûíëàðûíûí èòêèñèíè, èäåàëëàðûíûí ìÿùâèíè
äóéóðñà éàøàíìûø ùÿéàòûí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè áÿäáèíëèêëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Áå-
ëÿ ôèêèðëÿð øÿõñè õöñóñèééÿòëÿðèí êÿñêèíëÿøìÿñèíÿ, ìöùàôèçÿêàðëûüà, ñîñèàë
ïàññèâëèéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áó äþâðöí áþùðàíû ôèçèêè õÿñòÿëèêëÿð âÿ êîãíèòèâ
ôóíêñèéàëàðûí çÿèôëÿìÿñè èëÿ àüûðëàøà áèëÿð.
Áþùðàí âÿçèééÿòèíèí éàðàíìàñûíà øÿðàèò éàðàäàí äèýÿð ôàêòîðëàðà éîõ-
ñóëëóã, èøñèçëèê, àøàüû òÿùñèë ñÿâèééÿñè, ìÿùðóìèééÿòëÿð âÿ åâñèçëèê àèääèð.
Òÿñàäöôè äåéèë êè, òðàíñìèëëè òÿäãèãàòëàðûí íÿòèúÿñèíÿ ýþðÿ ÿùàëèíèí àçòÿ-
ìèíàòëû òÿáÿãÿñè àðàñûíäà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíÿ 2 äÿôÿ ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð.
ßùàëèíèí àçòÿìèíàòëû òÿáÿãÿñèíèí ñîñèàë âÿ ùöãóãè ìöäàôèÿ áàõûìûíäàí
çÿèô îëìàñûíû äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Éîõñóë øÿõñëÿð áèð ãàéäà îëàðàã þç
ìàðàãëàðûíû ìÿùêÿìÿäÿ òàì øÿêèëäÿ ìöäàôèÿ åäÿ áèëìèð, èõòèñàñëû ùöãóãè
ìöäàôèÿ õèäìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿ áèëìèð, àøàüû ñÿâèééÿëè òÿùñèëÿ ìàëèê
îëäóãëàðûíäàí þç ùöãóãëàðû áàðÿäÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàòëàðû îëìóð. Áóí-
äàí ÿëàâÿ îíëàðûí ÷îõ âàõò òèááè éàðäûì õèäìÿòëÿðèíÿ àäåêâàò ìöðàúèÿò
èìêàíëàðû äà îëìóð.
Óðáàíèçàñèéà âÿ ìèãðàñèéàíûí àðòìàñû äà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí èíêè-
øàôûíà ýÿòèðèð. Éàøàéûø éåðèíè äÿéèøìèø èíñàíëàð áèð ãàéäà îëàðàã äàùà ÷ÿòèí
ìÿíçèë-ìÿèøÿò, èãòèñàäè âÿ ñîñèàëîæè øÿðàèòÿ äöøöðëÿð. ×îõ ùàëëàðäà îíëàð èø
éåðëÿðè öñòöíäÿ ðÿãàáÿò, éåðëè àäÿò-ÿíÿíÿëÿðÿ íàáÿëÿäëèê, éåíè éåðäÿ
óéüóíëàøìà èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðëÿ ãàðøûëàøûðëàð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè à í î ì è é à èëÿ ÿëàãÿäàð îëà áèëÿð. Àíîìèéà
äåäèêäÿ óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ òÿòáèã îëóíàí ñîñèàë íîðìàëàð, äÿéÿðëÿð, èäå-
éàëàðûí éåíè, ùÿãèãè ùÿéàòà ìöâàôèã îëìàìàñû áàøà äöøöëöð. Àíîìèéàéà
ìöÿééÿí ñîñèàë âÿ éà åòíèê ãðóïäà éàéûëìûø òÿñÿââöðëÿð, àäÿòëÿð, äèë, äàâ-
ðàíûø íîðìàëàðû, ìÿíÿâè äÿéÿðëÿð âÿ ñ. þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí ìÿäÿíèééÿò ôå-
íîìåíè êèìè äÿ áàõìàã îëàð. Úèääè êóëòóðàë ôÿðãëÿð îëàí òÿãäèðäÿ øÿõñäÿ
åéíèëèê áþùðàíû àäûíû àëìûø ïñèõîëîæè äåçîðèåíòàñèéà âÿ ðîë ÷àøãûíëûüû âÿ-
çèééÿòè éàðàíûð. Èäåêòèêëèê áþùðàíû éåíè êóëòóðàë ìöùèòäÿ þç éåðèíè òàïìàëû
îëàí ìöùàúèðëÿð àðàñûíäà ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàëëàðäà èíñàí êóëòó-
ðàë øîê àäëàíàí äèñòðåññ êå÷èðèá, ñîíðàäàí ì à ð ã è í à ë è ç à ñ è é à é à

— «ãîâóëìóø» âÿçèééÿòèíäÿ éàøàìàëû îëàí ðîëà äöøÿ áèëÿð.
Ôèçèêè, åìîñèîíàë «é à í û á ñ þ í ì ÿ ñ è í ä ð î ì ó» àäûíû àëìûø
äàùà áèð áþùðàí âÿçèééÿòè ñÿíÿò âÿ òÿùñèë êèìè ñîñèàë ôàêòîðëàðëà ñûõ áàüëû-
äûð. «Éàíûáñþíìÿ» ñèíäðîìó, ïåøÿëÿðè éöêñÿê ðèñê âÿ ìÿñóëèééÿòëÿ ÿëàãÿ-
äàð îëàí èíñàíëàðäà (òèáá èø÷èëÿðè, ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíûí ÿìÿêäàø-
ëàðû, äèñïåò÷åðëÿð, ùÿðáè ãóëëóã÷óëàð âÿ ñ.) äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð. Øÿõñëÿðà-
ðàñû ôàêòîðëàðûí è÷èíäÿ ìöõòÿëèô íÿñèë íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà ýÿðýèí ìö-
íàñèáÿò, ÿð-àðâàä àðàñûíäà ìöíàãèøÿ, ìöíàñèáÿòëÿðèí ãûðûëìàñû òÿùëöêÿñè,
çîð òÿòáèãè, áîøàíìàëàð, óøàãëàðûí öçÿðèíäÿ ãÿééóìëóã, ÿìëàêûí áþëöíìÿ-
ñè âÿ àëèìåíò âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ ìöáàùèñÿëÿð êèìè àèëÿäàõèëè ìöíà-
ñèáÿòëÿð õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áÿçè àèëÿëÿðäÿ ãàäûíëàðûí þçöíöðåàëè-
çÿ åòìÿê èìêàíëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðàí ýèçëè äèñêðèìèíàñèéà ìþâúóääóð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ãàäûíëàð êèøèëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ ìÿíÿâè, ôèçè-
êè âÿ ñåêñóàë çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëûðëàð êè, áó äà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí éà-
ðàíìàñû ö÷öí ÿñàñ ðèñê ôàêòîðëàðûäûð.
Øÿõñèééÿòëÿðàðàñû ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðëÿ ÿëàãÿäàð áþùðàí âÿçèééÿò-
ëÿðèíèí äèýÿð òèïèíÿ ð î ë ê î í ô ë è ê ò è àèääèð. Áóðàäà èíñàíäàí èêè âÿ
äàùà àðòûã ðîëóí èôàñû ýþçëÿíèëèð. Ìÿñÿëÿí, øÿõñ ðÿñìè ñòàòóñó âÿ åòèê íîð-
ìàëàðûí ìöÿééÿíëÿøäèðäèéè ÿìÿëëÿð àðàñûíäà ñå÷èì àïàðìàëûäûð. Øÿõñèé-
éÿòëÿðàðàñû áþùðàíûí õöñóñè íþâö éàõûí àäàìûíû èòèðìèø èíñàíëàðäà ìåéäà-
íà ÷ûõàí âÿ äåïðåññèéà, ýöíàù ùèññè, ÷ûõûëìàçëûã äóéüóñó èëÿ ìöøàéèÿò îëó-
íàí ê ÿ ä ÿ ð ð å à ê ñ è é à ñ û ä û ð.
Òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð, òåõíîýåí ãÿçàëàð âÿ ùÿðáè

ÿìÿëèééàòëàðëà áàüëû áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè
Éàðàíìà ñÿáÿáëÿðäÿí àñûëû îëìàéàðàã áöòöí ôÿëàêÿòëÿð êöòëÿâè êîëëåê-
òèâ ñòðåññëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð êè, áó äà èíñàíäàí òÿêúÿ ñàü ãàëìàã äåéèë,
ùÿì÷èíèí ôÿëàêÿòèí òþðÿòäèéè ñîñèàë âÿ èãòèñàäè íÿòèúÿëÿðèí óçóí ìöääÿò ÿð-
çèíäÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíà éþíÿëèð. Êöòëÿâè èíñàí òÿëÿôàòû, ïàíèêà âÿ ãàð-
ìàãàðûøûãëûã âÿçèééÿòè, ôèçèêè õÿñàðÿò òÿùëöêÿñè, ùÿéàò ö÷öí ãîðõó, éàõûí-
ëàðûí òàëåéè ùàãäà òÿøâèø ùèññè, âÿçèééÿòèí íÿçàðÿòäÿí ÷ûõìàñû ãîðõóñó èëÿ
ìöøàéèÿò îëóíóð. Ôÿëàêÿòëÿ éàíàøû ýåäÿí àìèëëÿð — àäåêâàò òèááè éàðäûìûí,
ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðèíèí, äèýÿð ìöùöì òÿñèñàòëàðûí îëìàìàñû èíñàíûí åìîñèîíàë
âÿçèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðûð.
Òÿáèè ôÿëàêÿòëÿðëÿ òåõíîýåí ãÿçàíûí ÿñàñ ôÿðãè îíäàí èáàðÿòäèð êè, áè-
ðèíúè ùàëäà èíñàí áàø âåðÿíëÿðèí ëàáöäëöéöíö òÿáèè âÿ éà ôþâãÿëòÿáèè ãöâ-
âÿëÿðèí òÿñèðè èëÿ èçàù åòäèéèíäÿí íèñáÿòÿí àñàí ãÿáóë åäèð.
Àíòðîïîýåí ãÿçàëàðäà øÿõñ äàùà àüûð áþùðàí âÿçèééÿòèíÿ äöøöð. ×öí-
êè, ýöíàùêàðû òàïìàã âÿ úÿçàëàíäûðìàã ñÿéè ìþâúóä îëóð. Ôÿëàêÿòëÿðëÿ

ÿëàãÿäàð îëàí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè îðòà éàøëû øÿõñëÿðäÿ äàùà àüûð êå÷èð. Áó
ùÿìèí èíñàíëàðäà óøàãëàðûí âÿ àèëÿíèí äèýÿð öçâëÿðèíèí òàëåéè ãàðøûñûíäà
ìÿñóëèééÿòèíè, ìöëêèééÿòèíè, èøèíè, ñàüëàìëûüûíû èòèðìÿê ãîðõóñó, ýÿëÿúÿéè-
íÿ ýþðÿ òÿøâèøëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Õîø àèëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè, éàõøû òÿøêèë îëóíìóø
òèááè âÿ ñîñèàë òÿäáèðëÿð ôÿëàêÿòÿ äö÷àð îëìóøëàðà áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿí
äàùà òåç ÷ûõìàëàðûíà øÿðàèò éàðàäûð.
Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð, ñèëàùëû òÿúàâöç, òåð-
ð î ð ÷ ó ë ó ã ÿ ì ÿ ë ë ÿ ð è èëÿ áàüëû îëàí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíÿ õöñó-
ñè ãðóï êèìè áàõûëìàëûäûð. Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðûí áèëàâàñèòÿ èøòèðàê÷ûëàðû îëàí
ÿñýÿð âÿ çàáèòëÿð ôèçèêè ìÿùâ âÿ éà õÿñàðÿò òÿùëöêÿñèíÿ ìÿðóç ãàëìàã,
úÿáùÿ äîñòëàðûíûí þëöìöíö ýþðìÿê, ùÿðáè ùÿéàòûí áöòöí ÷ÿòèíëèê âÿ ìÿù-
ðóìèééÿòëÿðèíÿ äþçìÿêëÿ éàíàøû, ÷îõ âàõò îíëàðûí åòèê âÿ êóëòóðàë íîðìà-
ëàðûíà çèää îëàí ÿìðëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëè îëóðëàð. Îäóð êè, ÷îõ âàõò îíëàð-
äà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè äèíú ùÿéàòà ãàéûòäûãäàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõûð. Çà-
ìàí êå÷äèêúÿ îíëàðäà ýÿðÿêñèçëèê ùèññè êå÷ìèø ùàäèñÿëÿðèí àüðûëû õàòèðÿëÿ-
ðè, úÿìèééÿòèí ãàëàí ùèññÿñèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèê ùèññè éàðàíûð. Áåëÿ âÿçèé-
éÿòëÿð «Â é å ò í à ì» âÿ éà «ß ô ã à í û ñ ò à í» ñèíäðîìó àäûíû àëìûø-
äûð.
Äèýÿð ãðóïó è ø ý ÿ í ú ÿ â ÿ ÿ ç à á ë à ð à ì ÿ ð ó ç ã à ë -
ì û ø ø ÿ õ ñ ë ÿ ð (èñòÿð ùÿðáè ÿñèðëÿð, èñòÿðñÿ äÿ äèíú ñàêèíëÿð) òÿøêèë
åäèð. Ïñèõîòðàâìàéà ñÿáÿá îëàí äèýÿð ùàäèñÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã èøýÿíúÿ
ãóðáàíû ìÿãñÿäéþíëö øÿêèëäÿ áþùðàí âÿçèééÿòèíÿ ñàëûð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ
ãóðáàí òÿðÿôèíäÿí îíóí öçÿðèíäÿ àïàðûëàí òÿúðöáÿ êèìè ãàâðàíûëûð. Èøýÿí-
úÿíèí âàúèá õöñóñèééÿòè îíóí êîíêðåò èíñàíà ýþñòÿðäèéè ãëîáàë ïñèõîëîæè òÿ-
ñèðèäèð. Áó òÿñèð øÿõñèí äöíéàýþðöøöíö, äóéüóëàðûíû äÿéèøìÿéÿ, ùÿì÷èíèí
êþìÿêñèçëèê, ÷ûõûëìàçëûã ùèññè éàðàòìàã ìÿãñÿäè äàøûéûð. Áó ìÿãñÿäëÿ
áÿçÿí ìöãàâèìÿòè àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ïñèõîòðîï ïðåïàðàòëàðäàí
èñòèôàäÿ îëóíóð. Èøýÿíúÿëÿðäÿí ñîíðà ñàü ãàëàíëàð áèð ãàéäà îëàðàã òÿãèá âÿ
øöáùÿ øÿðàèòèíÿ «ãàéûäûð», êÿñêèí õÿúàëÿò ùèññè êå÷èðèð. Þç ìÿäÿíèééÿòè èëÿ
ÿëàãÿëÿðèí èòèðèëìÿñèíè éàøàéûð. Èøýÿíúÿéÿ ìÿðóç ãàëìûø øÿõñëÿð ÷îõ ùàë-
ëàðäà éöêñÿê àãðåññèâëèêëÿ þçöíö áèðóçÿ âåðÿí ï à ð à í î è ä â ÿ
ä à â ð à í û ø ï î ç ó í ò ó ë à ð û à ø ê à ð å ä è ð ë ÿ ð.
Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàðëà áàüëû îëàí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí ö÷öíúö ãðóïó-
íó ã à ÷ ã û í ë à ð â ÿ ì ÿ ú á ó ð è ê þ ÷ ê ö í ë ÿ ð òÿøêèë åäèðëÿð.
Àäÿòÿí áåëÿ øÿõñëÿð ùÿéàòëàðû âÿ ñàüëàìëûãëàðû ö÷öí òÿùëöêÿëè îëàí äþçöë-
ìÿç øÿðàèòèíäÿ þç éàøàéûø éåðëÿðèíè òÿðê åäèðëÿð. Áó çàìàí îíëàðûí ÷îõó
áîìáàðäìàíëàðûí, çîðàêûëûüûí, éàõûí àäàìëàðûíûí þëöìöíöí øàùèäè îëóðëàð.
Ñå÷èìèí îëìàìàñû, ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàðäàí ìàëèééÿ àñûëûëûüû, àüûð ìÿèøÿò
øÿðàèòè, ÿââÿëêè ñîñèàë âÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíèí èòèðèëìÿñè, ùöãóãè ñòàòóñóí
âÿ êþùíÿ éàøàéûø éåðèíÿ ãàéûòìà âàõòûíûí ãåéðè-ìöÿééÿíëèéè áó øÿõñëÿðèí

óéüóíëàøìàñûíà ìàíå îëàí ÿñàñ àìèëëÿðäèð.
Ãà÷ãûíëàð àðàñûíäà àèëÿ áàø÷ûñûíû èòèðÿíëÿð, åëåìåíòàð òÿëÿáàòëàðû þäÿ-
ìÿê èìêàíëàðû îëìàéàíëàð, ÿëèë âÿ òÿãàöä÷öëÿð, åëÿúÿ äÿ äèñêðèìèíàñèéàéà
ìÿðóç ãàëàíëàð ÿí çÿèô ãðóï ñàéûëûðëàð.
Çîðàêûëûã âÿ èíòèùàð
Çîðàêûëûã — èíñàíà ôèçèêè, ïñèõîëîæè âÿ éà ñåêñóàë çèéàí âóðàí äàâ-
ðàíûøäûð. Çîðàêûëûüà ìöíàñèáÿòäÿ êöòëÿâè øöóðäà ìþâúóä îëàí ñòåðåîòèïëÿð
ìþâúóääóð.
Éàëíûç àç ñàéäà ãàäûíëàð çîðàêûëûãëà öçëÿøèðëÿð — Áåéíÿëõàëã ðÿãÿì-
ëÿðÿ ýþðÿ ö÷ àèëÿäÿí áèðè çîðàêûëûãëà öçëÿøèð. Àçÿðáàéúàíäà ãàäûíëàðûí 13-
20%-è àèëÿëÿðèíäÿ çîðàêûëûã ôàêòûíûí ìþâúóäëóüóíó åòèðàô åäèðëÿð. Çîðàêû-
ëûã ÿìÿëëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñëÿðèí 80%-è êèøèëÿðäèð. ßýÿð ãàäûí ÿðè òÿ-
ðÿôèíäÿí çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëûðñà, ùÿìèí àèëÿäÿêè óøàüà äà åâ çîðàêûëûüû-
íûí ãóðáàíû êèìè éàíàøìàã ëàçûìäûð.
Çîðàêûëûã éàëíûç êàñûá âÿ àç ñàâàäëû àèëÿëÿðäÿ éàéûëûá — Íöôóçëó óíè-
âåðñèòåòëÿðèí òÿëÿáëÿðè àðàñûíäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð îíëàðû àèëÿëÿðèíäÿ 12-
15% çîðàêûëûã ôàêòëàðû öçÿ ÷ûõàðûá (Àçÿðáàéúàíäà Ñàüëàìëûã öçðÿ Äåìîã-
ðàôèê Ùåñàáàò 2009). Äàùà éöêñÿê ñîñèàë-èãòèñàäè ãðóïëàðäà çîðàêûëûã
ôàêòëàðûíûí ýèçëÿäèëìÿñè òåíäåíñèéàñû ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Ãàäûíëàð çîðàêûëûüà äàùà ÷îõ þçëÿðè òÿùðèê åäèðëÿð — Àðàøäûðìàëàð ýþñ-
òÿðèð êè, ãàäûíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè çîðàêûëûãäàí ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ äàùà ÷îõ
èòàÿò íöìàéèø åòäèðèðëÿð.
ßýÿð òðàâìà ýþçëÿ íÿçÿðÿ ÷àðïìûðñà, îíäà çîðàêûëûã ôàêòûíû úèääè ùå-
ñàá åòìÿìÿê îëàð — Ôèçèêè âÿ ñåêñóàë çîðàêûëûã ÷îõ âàõò ùå÷ áèð èç ãîé-
ìóð. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã îíëàðäàí äîüàí åìîñèîíàë íÿòèúÿëÿð àäè ìÿ-
èøÿò òðàâìàñûíäàí äàùà àüûð îëóð âÿ îíëàðûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû ö÷öí äàùà
÷îõ âàõò òÿëÿá îëóíóð.
Ãàäûí èñòÿñÿ, ùÿìèøÿ òÿðÿôäàøûíû òÿðê åäÿ áèëÿð — ãàäûíëàðûí ÷îõó éàðà-
íà áèëÿúÿê íÿòèúÿëÿðèí ãîðõóñóíäàí ýåäÿ áèëìèðëÿð (ùÿéàò éîëäàøëàðû òÿðÿ-
ôèíäÿí þëäöðöëìöø ãàäûíëàðûí 50%-è îíëàð ùÿéàò éîëäàøëàðûíû àòûá ýåòìÿéÿ
úÿùä åäÿðêÿí þëäöðöëöáëÿð), îíëàðûí ÷îõóíóí ýåòìÿéÿ éåðè âÿ òÿê éàøà-
ìàã ö÷öí ìàëèééÿ èìêàíëàðû îëìóð. Áóíäàí ÿëàâÿ, çîðàêûëüà ìÿðóç ãàëàí
ãàäûíëàðäà þçöíö ãèéìÿòëÿíäèðìÿ àøàüû äöøöð âÿ îíëàð ìöñòÿãèë éàøàéà
áèëÿúÿêëÿðèíÿ èíàíìûðëàð.
Ãàäûíëàðà ãàðøû çîðàêûëûüû ùÿéàòà êå÷èðÿí øÿõñëÿð ïñèõè úÿùÿòäÿí õÿñòÿ-
äèðëÿð — Çîðàêûëûüû ùÿéàòà êå÷èðÿí êèøèëÿðèí áþéöê ÿêñÿðèééÿòè ùå÷ áèð ïñè-
õè ïîçóíòóíóí þë÷öëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìèðëÿð, 60%-è èñÿ ùå÷ çàìàí åâäÿí êÿ-
íàðäà òÿúàâöçêàð ùÿðÿêÿòÿ éîë âåðìèðëÿð. Ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ

åäèëìÿñè çîðàêûëûã ðèñêèíè àðòûðñà äà, çîðàêûëûã ùàäèñÿëÿðèíèí 55%-è ïñèõîàê-
òèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿí èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëèð.
Çîðàêûëûüûí íþâëÿðè. 1) Ôèçèêè çîðàêûëûã — äþéìÿê, ÿëëÿðèí áóðóëìàñû,
áîüìàã, òÿïèê âóðìàã, ñà÷ëàðû äàðòìàã, ñèëàùëàðäàí, äèýÿð ÿøéàëàðäàí èñòè-
ôàäÿ, ôèçèêè àüðû éåòèðÿí äèýÿð âàñèòÿëÿð; 2) Åìîñèîíàë çîðàêûëûã — ùÿäÿëÿ-
ìÿê, òÿùãèð åòìÿê, àë÷àëòìàã, ÿìëàêà çèéàí âóðìàã, òÿãèá åòìÿê (èçëÿ-
ìÿê, òåëåôîíëà òÿíýÿ ýÿòèðìÿê); 3) Ñåêñóàë çîðàêûëûã — úèíñè ÿëàãÿéÿ ìÿú-
áóð åòìÿê, éàõóä èñòÿéÿ çèää äèýÿð ñåêñóàë ÿìÿëëÿð 4) Èãòèñàäè çîðàêûëûã —
ïóëà âÿ äèýÿð ìàääè âàñèòÿëÿðÿ ÿë÷àòìàíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, îüóðëóã,
ãóðáàíûí (êèøè âÿ éà ãàäûí) ðàçûëûüû îëìàäàí îíóí ÿìëàêûíû ýèçëÿòìÿê,éà-
õóä èñòèôàäÿ åòìÿê 5) Ñîñèàë çîðàêûëûã — àèëÿäÿí, äîñòëàðäàí òÿúðèä åòìÿê,
èøëÿìÿéÿ ãàäàüà ãîéìàã 6) Åòèíàñûçëûã — ÿñàñ åùòèéàúëàðà ìÿùÿë ãîéìà-
ìàã (ãèäà, ïàëòàð, òèááè éàðäûì).
Àèëÿäÿ çîðàêûëûã ùàëëàðûíûí öçÿ ÷ûõàðûëìàñûíäà àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿ-
ðèí îëìàñûíà ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿëèäèð. Éóõóñóçëóã, äåïðåññèéà, þëöì áà-
ðÿäÿ ôèêèðëÿð, ùÿéÿúàí âÿ òÿëàøëû ùöúóìëàð, ÿë ÷ÿêìÿéÿí õàòèðÿëÿð, ãèäà
äàâðàíûøûíäà ïîçóíòóëàð âÿ è. à. Ôèçèêè ÿëàìÿòëÿðÿ àèä åäèëèð: òðàâìàëàð, úûð-
ìàãëàð, ãàí÷ûðëàð, ãàðûíäà âÿ ÷àíàã íàùèéÿñèíäÿ àüðûëàð, òèòðÿìÿ, ãóðóéóá
ãàëìà, òîðìîçëàíìà, õðîíèêè áàø àüðûëàðû âÿ éà áåëäÿ àüðûëàð, ìåíñòðóàë
òñèêëäÿ ïîçóíòóëàð. Äèýÿð ÿëàìÿòëÿð: éàðäûìà ìöðàúèÿòäÿ ýåúèêìÿ âÿ áÿ-
äÿíäÿêè çÿäÿëÿðèí çèääèééÿòëè èçàùû, òåç-òåç ùÿêèìëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿê,
ìöàëèúÿ ðåæèìèíÿ ÿìÿë åòìÿìÿê âÿ ùÿêèìÿ ýÿëèøëÿðè áóðàõìàã, ùÿääÿí
àðòûã äèããÿò íöìàéèø åòäèðÿí òÿðÿôäàøûíûí ìöøàéèÿò åòìÿñè, ñîñèàë òÿúðèä,
éàõûí çàìàíëàðà ãÿäÿð ùÿéàò éîëäàøûíäàí àéðû éàøàìàã âÿ éà áîøàíìà,
éàøûí 40-à ãÿäÿð îëìàñû, àèëÿäÿ óøàüà ìöíàñèáÿòäÿ çîðàêûëûã ôàêòëàðû.
Çîðàêûëûã ôàêòëàðû áàðÿäÿ ñîðüó-ñóàë åäÿðêÿí øÿðàèòèí áó ìþâçóíó ìö-
çàêèðÿ åòìÿê ö÷öí óéüóí îëäóüóíà ÿìèí îëóí, ãÿðÿçñèç îëóí, ùÿìñþùáÿ-
òèíèçèí äÿðäèíÿ øÿðèê îëäóüóíóçó ýþñòÿðèí, þçöíöçö èíàìëû àïàðûí, ÿýÿð ãà-
äûí ïàñèéåíò äàíûøìàã èñòÿìèðñÿ, îíà òÿçéèã ýþñòÿðìÿéèí (áóíó íþâáÿòè
ýÿëèø çàìàíû äà åòìÿê îëàð).
Çîðàêûëûã ôàêòëàðûíûí åòèðàô åäèëìÿñèíÿ ìàíå îëàí ñÿáÿáëÿð: 1) Çîðàêû-
ëûüà ãàäûíûí þçöíöí «ùÿëë åòìÿëè» îëäóüó øÿõñè ïðîáëåì êèìè áàõûëûð
2) Çîðàêûëûã óòàíìàã ùèññè âÿ éà ÿòðàôäàêûëàð òÿðÿôèíäÿí áàøà äöøöëìÿ-
ìÿê, éàõóä èòòèùàì åäèëìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿêëÿ ìöøàèéÿò îëóíóð 3) Çîðàêûëû-
üûí ãóðáàíëàðû ùåñàá åòìèðëÿð êè, ùÿêèì áó ïðîáëåìèí ùÿëëèíäÿ îíëàðà êþ-
ìÿê åäÿ áèëÿð 4) Ãóðáàíûí çîðàêûëûã ùàããûíäà êèìÿñÿ äàíûøìàñûíäàí ñîí-
ðà éàðàíà áèëÿúÿê íÿòèúÿëÿðäÿí ãîðõìàñû.
Éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè. Çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëìûø èíñàíû ìÿõôèëèéèí ãî-
ðóíàúàüû áàðÿäÿ ÿìèí åòìÿê. Óøàãëàðà ãàðøû çîðàêûëûã ùàëëàðû èñòèñíà îë-
ìàãëà ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûíà ùÿð ùàíñû ìöðàúèÿò éàëíûç ïàñèéåíòèí

ðàçûëûüû ÿñàñûíäà åäèëÿ áèëÿð. Çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëìûø øÿõñè çîðàêûëûüûí ôè-
çèêè âÿ ïñèõîëîæè ñàüëàìëûüà âóðäóüó çèéàí, î úöìëÿäÿí îíóí ãàðøûñûíû àë-
ìàã ö÷öí ùöãóã âÿ èìêàíëàð áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàíäûðûëìàëûäûð. Ãàäûíûí òÿ-
ëÿáàòëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿê, îíóí ýþçëÿäèêëÿðèíèí íÿ äÿðÿúÿäÿ ðåàë îëäó-
üóíà ãèéìÿò âåðìÿê, àëòåðíàòèâ ùÿëë âàðèàíòëàðûíû ìöçàêèðÿ åòìÿê ëàçûì-
äûð. Ãàäûíà òþâñèéÿ åäèëìÿëèäèð êè, î, ùÿéàò éîëäàøûíà ïñèõè ñàüëàìëûã ñà-
ùÿñèíäÿ ìöòÿõÿññèñÿ ìöðàúèÿò åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðñöí. Áèðýÿ «õèëàñåòìÿ
ïëàíû» èøëÿéèá ùàçûðëàéûí — ïóëëàðû âÿ âàúèá ñÿíÿäëÿðèí ñóðÿòëÿðèíè ýèçëÿò-
ìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê, çîðàêûëûã ôàêòëàðûíûí òÿêðàð åäèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ êè-
ìèíëÿ ÿëàãÿ ñàõëàíàúàüûíû ìöÿééÿí åòìÿê ëàçûìäûð. Çîðàêûëûüûí óøàãëàðà
íåúÿ òÿñèð åòìÿñè áàðÿäÿ ìöçàêèðÿ àïàðìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê, áèð ÷îõ
ùàëëàðäà áó ìöçàêèðÿ àèëÿäÿ ìöñáÿò äÿéèøèêëèêëÿðÿ òÿêàí âåðÿ áèëÿð. Èõòè-
ñàñëàøìûø áþùðàí õèäìÿòèíÿ ìöðàúèÿò äàõèë îëìàãëà, ñîñèàë äÿñòÿê âÿ çî-
ðàêûëûãäàí ìöäàôèÿ ìÿíáÿëÿðèíè àðàøäûðûëìàëûäûð. Àèëÿäÿêè âÿçèééÿòèí
ìöíòÿçÿì ìîíèòîðèíãè âÿ òèááè ñÿíÿäëÿøìÿíèí äöçýöí àïàðûëìàñû òÿìèí
åäèëìÿëèäèð. Äàâðàíûø ìîäåëëÿðèíèí òÿòáèãè äàùà ìöíàñèá ùåñàá åäèëèð.
Òÿìêèíëè, ñÿáèðëè îëìàã, ÷àüûðûøëàðû, ìöíàãèøÿëÿðè êîíñòðóêòèâ ùÿëë åòìÿê
þçöíö ÿõëàã íîðìàëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ñàõëàìàã ãàáèëèééÿòèíèí íöìàéèøè èí-
ñàíëàðà àãðåññèâ äàâðàíûø íöìàéèøèíäÿí ùå÷ äÿ àç òÿñèð åòìèð. Äèýÿð èíñàí-
ëàðûí ÿìÿëëÿðèíèí äöçýöí äÿðê îëóíìàñû äà ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Øÿõñ òÿðÿôèíäÿí òÿõðèáàò êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿí ùÿðÿêÿòëÿð ùÿãèãÿòäÿ áó
úöð îëìàéà äà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, áèð ãÿäÿð ýÿðýèí, éöêñÿê òîíëà ìöøàéèÿò
îëóíàí òåëåôîí äàíûøûüû òåõíèêè íàñàçëûã öçöíäÿí êÿñèëÿðñÿ, áó, ãÿñäÿí
åäèëìèø êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëÿ áèëÿð. Ùÿð ùàíñû éöíýöëëÿøäèðèúè ñÿáÿá ùàã-
ãûíäà õÿáÿðäàð îëìàã äà àãðåññèâ ðåàêñèéàëàðûí ãàðøûñûíû àëûð. Ìÿñÿëÿí,
ÿýÿð ùÿìñþùáÿòèìèçèí àãðåññèéàñûíûí áèçÿ àèä îëìàéàí ïðîáëåìëÿðëÿ áàü-
ëû îëäóüóíó ýþðöðöêñÿ, îíóí àúûãëû îëìàñûíà ÷îõ äà ÿùÿìèééÿò âåðìèðèê.
Àãðåññèéàíûí ãàðøûñûíû àëàí ýöúëö âàñèòÿ çîðàêûëûãëà áèð àðàéà ñûüìàéàí ñòè-
ìóëëàðûí îëìàñûäûð. Ðÿùìäèëëèê, ìÿðùÿìÿò, éóìîð, áèðýÿ ÿìÿêäàøëûüà
ìàðàã, öçðõàùëûã âÿ ñ. áó êèìè ùÿðÿêÿòëÿð àãðåññèâ òåíäåíñèéàëàðû õåéëè çÿ-
èôëÿäèð.
Ïñèõîëîãëàð òÿðÿôèíäÿí àãðåññèéàíû èäàðÿ åäÿí åôôåêòèâ òÿäáèðëÿð èøëÿíèá
ùàçûðëàíìûøäûð. Áóíëàðà äàõèëäèð: ìîäåëëÿøäèðìÿ — àãðåññèéà òÿòáèã åòìÿ-
äÿí ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàã ö÷öí ìöõòÿëèô ìîäåëëÿðèí íöìàéèøè; ðîë îéóíëà-
ðû — ÿêñ-ÿëàãÿíèí éàðàäûëìàñû, ãåéðè-àãðåññèâ äàâðàíûø ìîäåëëÿðèíèí òÿã-
äèð îëóíìàñû, ÿëäÿ îëóíìóø âÿðäèøëÿðèí ðåàë øÿðàèòäÿ ïðàêòèê òÿòáèãè.
Àãðåññèâ ïàñèéåíòëÿðëÿ èø çàìàíû ïðàêòèê ìÿñëÿùÿòëÿðè «Ïñèõè õÿñòÿëèê-
ëÿðèí êëèíèêàñûíäà òèááè ïñèõîëîæè àñïåêòëÿð» áþëìÿñèíäÿ òàïà áèëÿðñèíèç.
Èíòèùàð (Ñóèñèä)
Èíòèùàð âÿ éà ñóèñèä ùàçûðäà ïñèõèàòðèéà âÿ òèááè ïñèõîëîýèéàéà àèä åäè-
ëÿí ÿí ÿùÿìèééÿòëè ïðîáëåìëÿðäÿíäèð. ßùàëè àðàñûíäà áàø âåðÿí þëöìöí
ñÿáÿáëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ èíòèùàð èëê îíëóüà äàõèëäèð.
Þëöì þçëöéöíäÿ ùÿéàò òñèêëèíèí òÿáèè ñîíó îëóá, èíñàí ö÷öí íèñáÿòÿí
ýåú âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí âàõòäà áàø âåðÿí âÿ îíóí íÿçàðÿò åäÿ áèëìÿäèéè
ïðîñåñäèð. Èíòèùàð áó ïðèíñèïëÿ, ñàíêè, çèääèééÿò òÿøêèë åäèð. Ìöõòÿëèô
õàëãëàð òàðèõè èíêèøàôûí ìöõòÿëèô äþâðëÿðèíäÿ èíòèùàðà ôÿðãëè ìöíàñèáÿò áÿñ-
ëÿìèøëÿð. Ãÿäèì éóíàíëàðûí èíòèùàðà ìöíàñèáÿòè àìáèâàëåíò èäè: îíëàð èíòè-
ùàðû ìÿãáóë äàâðàíûø ùåñàá åòìÿñÿëÿð äÿ, ìöÿééÿí øÿðàèòäÿ áÿçè âÿòÿí-
äàøëàðûí ùÿéàòäàí êþíöëëö ýåòìÿñèíÿ ïèñ áàõìûðäûëàð. Ãÿäèì ðîìàëûëàð ñó-
èñèäëÿðÿ äàùà ÷îõ íåéòðàë, áÿçÿí èñÿ ìöñáÿò ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Éÿ-
ùóäè-
ëÿð âÿ
õðèñ òè -
àíëàð
ÀÓÒÎÀÃÐÅÑÑÈÉÀ ÀÃÐÅÑÑÈÉÀ
èñÿ èí-
òè ùà ðà
ÑÓÈÑÈÄÀË ßÌßËËßÐ ñ î í
äÿðÿ-
ú ÿ
ìÿí ôè
ùàë êè-
ÃÀ×ÛØ ×ÀÜÛÐÛØ
ìè éà-
íàø-
ìûø-
ëàð. Ìöãÿääÿñ Àâãóñòèí âÿ Ôîìà Àêâèòàí äà ñóèñèäè ãÿòëÿ áÿðàáÿð òóòìà-
üû òÿêëèô åòìèøäèëÿð. Àíàëîæè ìöíàñèáÿò Èñëàì ìÿäÿíèééÿòèíäÿ äÿ ùþêì ñö-
ðöðäö.
Èíñàí ùÿéàòû Àëëàù òÿðÿôèíäÿí áÿõø îëóíäóüóíäàí éàëíûç Îíà ìÿõñóñ
ùåñàá åäèëèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àâðîïà âÿ ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ èíòèùàð
åäÿíëÿðè ãÿáðèñòàíëûãäà äåéèë, éîëëàð êÿñèøÿí éåðäÿ òîðïàüà òàïøûðûð, äÿôí
ìÿðàñèìèíäÿ äèí õàäèìëÿðè èøòèðàê åòìèðäèëÿð. Éàïîíèéàäà èñÿ ãàðíû
éûðòìàãëà ÿíÿíÿâè èíòèùàð (õàðàêèðè) ñàìóðàéëàðûí øÿðÿô êîäåêñèíèí ìöùöì
àòðèáóòó èäè. Áó ïðîáëåìÿ Îñìàíëû èìïåðèéàñûíäà þçöíÿìÿõñóñ éàíàøìà
îëìóøäóð. Ñóëòàí ýöíàùêàð ùåñàá åòäèéè úàíèøèíÿ þçöíö àñìàã ö÷öí èïÿê
êÿíäèð ýþíäÿðèðäè. Éàëíûç ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àâðîïàäàí èíòèùàð äàëüà-
ñû êå÷äèéè çàìàí òÿäãèãàò÷ûëàð áó ïðîáëåìèí òèááè àñïåêòëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åò-
äèëÿð. Ùàë-ùàçûðäà ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð âÿ èíòèùàð àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿëÿð îëìàñû

ãÿíàÿòèíÿ ýÿëìèøëÿð.
Ìöõòÿëèô ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, ñóèñèä èúðà åäÿíëÿðèí 98%-è ïñèõè ñàüëàì-
ëûã úÿùÿòäÿí ïðîáëåìëÿðÿ ìàëèêäèðëÿð. Åéíè çàìàíäà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿð
òàì ùÿëëèíè òàïìàìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, áÿçè àëèìëÿð ùåñàá åäèðëÿð êè, áèð ÷îõ
ùàëëàðäà áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðìèø þëöìëÿð ýèçëè ñóèñèäàë
òåíäåíñèéàëàðëà øÿðòëÿíäèðèëìÿëèäèð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, ïðîá-
ëåìè òÿäãèã åäÿíëÿðèí áÿçèëÿðè åêñòðåìàë èäìàí íþâëÿðè èëÿ (àëïèíèçì, ïà-
ðàøöòëÿ òóëëàíìà) ìÿøüóë îëìàíû, àâòîíÿãëèééàòûí åùòèéàòñûç èäàðÿñèíè
ñóèñèäàë äàâðàíûøûí ôîðìàëàðûíäàí áèðè êèìè ãÿáóë åòìÿéè òÿêëèô åòìèøëÿð.
Ñóèñèäëÿðèí åïèäåìèîëîýèéàñû. Ñóèñèäëÿðèí ñàéû ùàããûíäà äÿãèã ìÿëó-
ìàòëàð ÿëäÿ åòìÿê áèð ñûðà ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøûð. Áåëÿ êè, áÿçè èíòèùàð ùàë-
ëàðû áÿäáÿõò ùàäèñÿ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð, áÿçÿí èñÿ þëöìöí èíòèùàð âÿ
ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ îëäóüóíó ìöÿééÿí åòìÿê ìöìêöí îëìóð. Öìóìäöíéà
Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí (ÖÑÒ) ìÿëóìàòëàðûíà ýþðÿ, ùÿð èë èíòèùàðëàðäàí þëöì
ùàëëàðû 0,5 ìëí-à ÷àòûð. ÀÁØ-äà èíòèùàðäàí èëäÿ 30 000 þëöì ùàëû ãåéäÿ àëû-
íûð, áó äà ùÿð 100 000 íÿôÿð ÿùàëèéÿ 12,5 âÿ éà ýöíäÿ òÿãðèáÿí 75 íÿôÿð
òÿøêèë åäèð. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð 20 äÿãèãÿäÿ áèð àìåðèêàëû áó éîëëà ùÿëàê îëóð.
Áþéöê Áðèòàíèéàäà áó ýþñòÿðèúè 100 000 íÿôÿðÿ 10 íÿôÿðäÿí áèð ãÿäÿð àç
òÿøêèë åäèð. Áó, ÿùàëèíèí 1%-íè ÿùàòÿ åäèð (òÿãðèáÿí î ãÿäÿðäÿ èíñàí öðÿê-
äàìàð õÿñòÿëèêëÿðèíäÿí þëöð). Àëìàíèéàäà ùÿìèí ýþñòÿðèúè õåéëè éöêñÿê
îëóá, èëäÿ 13 000 òàìàìëàíìûø èíòèùàð, éÿíè 100 000 íÿôÿðÿ 20 íÿôÿð òÿø-
êèë åäèð. Áó, àâòîìîáèë ãÿçàëàðûíäà ùÿëàê îëàíëàðäàí ÷îõäóð. ßí àøàüû ýþñ-
òÿðèúèëÿð Àðàëûã äÿíèçè þëêÿëÿðèíäÿ (Èñïàíèéà, Ïîðòóãàëèéà, Èòàëèéà) ãåéäÿ
àëûíûá. Áó þëêÿëÿðäÿ ùÿð 100 000 íÿôÿðÿ 3 èíòèùàð äöøöð êè, áó äà òÿäãèãò÷û-
ëàðà äèíè ôàêòîðëàðäàí, äàùà äÿãèã äåñÿê, êàòîëèçìèí òÿñèðèíäÿí äàíûøìàüà
ÿñàñ âåðèð. Ëàêèí êàòîëèê Ìàúàðûñòàíûíäà éàõûí âàõòëàðà ãÿäÿð ÿí éöêñÿê
èíòèùàð ýþñòÿðèúèñè 100 000 íÿôÿðÿ 40 íÿôÿð ãåéäÿ àëûíûðäû. Ìàðàãëûäûð êè,
ÀÁØ-äà éàøàéàí 11 þëêÿäÿí ýÿëìèø ìöùàúèðëÿð àðàñûíäà èíòèùàðëàðûí ñàéû-
íûí ìöãàéèñÿñè îíëàðûí þç þëêÿëÿðèíäÿêè ýþñòÿðèúèëÿðÿ ìöâàôèã îëäóüóíó
ýþñòÿðäè. Êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíäà ñóèñèäëÿðèí ñòàòèñòèêàñû òàì ìÿõôè ñàõëà-
íûëûðäû. Òÿÿññöô êè, áóíà áÿíçÿð òÿúðöáÿ Àçÿðáàéúàíäà äà äàâàì åòäèðèëèð.
Ëàêèí áèð ôàêò ìÿëóìäóð êè, ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ áó ýþñòÿðèúèëÿð ÷îõ
àøàüûäûð âÿ ñîí èëëÿðÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà äà áó òåíäåíñèéà ìöøàùèäÿ åäè-
ëèðäè.
Îíèëëèêäÿ ìöõòÿëèô ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ, èë ÿðçèíäÿ Àçÿðáàéúàíäà èíòèùàð
åäÿðÿê äöíéàñûíû äÿéèøÿíëÿðèí ñàéû 100 000 íÿôÿðÿ 2,5-17 íÿôÿðÿäÿê òÿø-
êèë åäèð.
Ñóèñèäàë äàâðàíûø òèïëÿðè. Ñóèñèäàë ùÿðÿêÿòëÿðèí òÿñíèôàòû áàðÿäÿ áèð
÷îõ àëèìëÿð áåëÿ áþëýö âåðèðëÿð:
1. Ñóèñäàë ìÿãñÿäëÿð — èíòèùàð ùàããûíäà ôèêèðëÿð, ùÿéàòäàí ýåòìÿê

öñóëëàðûíûí äöøöíöëìÿñè, ìöõòÿëèô ùàçûðëûã èøëÿðè (ìÿñÿëÿí, âÿñèééÿòíàìÿ-
ëÿðèí òÿðòèá îëóíìàñû âÿ éà þëöìãàáàüû êàüûçëàð éàçìàã, çÿùÿðëè ìàääÿ-
ëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàìàã) ñóèñèäàë ìÿãñÿäëÿðÿ àèä åäèëèð.
2. Ñóèñèäàë úÿùäëÿð íèñáÿòÿí àç òÿùëöêÿëè äàâðàíûø ôîðìàëàðûíäàí (ìÿ-
ñÿëÿí, àç ìèãäàðäà äÿðìàí ãÿáóëó) ùÿéàò ö÷öí òÿùëöêÿëè îëàí àóòîàãðåñ-
ñèâ ÿìÿëëÿðÿ ãÿäÿð ýåíèø ñàùÿíè ÿùàòÿ åäèð
3. Òàìàìëàíìûø ñóèñèä — èíñàíûí ùÿéàòäàí ýåòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Ñóèñèäàë ìÿãñÿä, úÿùä âÿ òàìàìëàíìàìûø ñóèñèäèí öìóìè úÿùÿòëÿðè îëñà
äà, ùÿãèãÿòäÿ îíëàð ìöõòÿëèô ÿìÿëëÿðäèð. Ùÿòòà òÿãðèáè ùåñàáëàìàëàðà ýþ-
ðÿ, ñóèñèäàë úÿùäëÿðÿ òàìàìëàíìûø ñóèñèäëÿðÿ íèñáÿòÿí 4-15 äÿôÿ ÷îõ ðàñò
ýÿëèíèð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, ÿêñÿð ùàëëàðäà ñóèñèäàë úÿùäëÿð ãåéäÿ
àëûíìàäûüûíäàí äÿãèã ðÿãÿìëÿð ìÿëóì äåéèë.
Ñóèñèäëÿðèí èëê òÿñíèôàòëàðûíäàí áèðè ôðàíñûç ïñèõîëîãó Åìèë äöðêãåéìÿ
ìÿõñóñäóð. Î, ñîñèàë ôàêòîðëàðûíû àéûðä åòìèøäèð:
l Åãîèñòèê ñóèñèä — þç ñîñèàë ãðóïó èëÿ âÿùäÿò ùèññèíè èòèðìèø âÿ îíà
ýþðÿ äÿ àèëÿâè, äèíè, èúòèìàè íÿçàðÿòÿ òàáå îëìàéàí øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí òþ-
ðÿäèëèð.
l Àíîìèê ñóèñèä — ñîñèàë âÿ ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿð äþâðöíäÿ úÿìèééÿò-
ëÿ ñîñèàë èíòåãðàñèéàñû ïîçóëìóø øÿõñëÿðäÿ òÿñàäöô åäèëèð.
l Àëòðóèñòèê ñóèñèä — þç ùÿéàòûíû ñîñèàë ìîòèâëÿð íàìèíÿ ãóðáàí âå-
ðÿí âÿ áóíóíëà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ãðóï èäåíòèôèêàñèéàñûíà ìàëèê øÿõñëÿðäÿ
òÿñàäöô åäèð.
Áóíäàí ÿëàâÿ, èíñàíûí ùÿéàòëà ùåñàáëàøìàñû ìÿãñÿäè äàøûéàí ñàäÿ ñó-
èñèä, þçöíÿ ãÿñä åäÿðêÿí éàõûíëàðûíûäà þçö èëÿ àïàðìàã òåíäåíñèéàëû
øÿõñëÿðäÿ ýåíèøëÿíìèø ñóèñèä (ìÿñÿëÿí, ñóèñèääÿí àçéàøëû óøàüûíû ýóéà
ÿçàáäàí ãóðòàðìàã ö÷öí þëäöðìöø ãàäûíûí ùÿðÿêÿòè), åéíè çàìàíäà áèðýÿ
èíòèùàð åòìÿê ö÷öí ðàçûëûüà ýÿëìèø ãðóïëàðäà òÿñàäöô åäèëÿí êîëëåêòèâ ñóè-
ñèä (áåëÿ ùàëëàð äèíè òÿðèãÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿ âÿ ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëà-
ðûíûí ïàñèéåíòëÿðèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð) íþâëÿðè àéûðä åäèëèð.
Èíòèùàð ìåòîäëàðû ñîñèàë ñòàòóñäàí, úèíñäÿí, ïåøÿ ìÿíñóáèééÿòèíäÿí
àñûëû îëàðàã ìöõòÿëèô îëóð. Îäëó ñèëàù ñÿðáÿñò ñàòûëàí þëêÿëÿðäÿ (ìÿñÿëÿí,
ÀÁØ-äà) ñèëàùûí èñòèôàäÿñèëÿ èíòèùàðëàðà òåç-òåç òÿñàäöô åäèëèð. Áó ìåòîääàí
ùÿì÷èíèí ùÿðá÷èëÿð âÿ ïîëèñ èø÷èëÿðè äÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ ñó-
èñèäëÿð äÿðìàí ïðåïàðàòëàðû âÿ êèìéÿâè çÿùÿðëÿð âàñèòÿñè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðè-
ëèð. Þçöíö àñìà, þçöíö êÿñìÿ, ùöíäöðëöêäÿí àòûëìà âÿ éà þçöíö ùÿðÿêÿò
åäÿí íÿãëèééàòûí ãàðøûñûíà àòìà òåç-òåç ðàñò ýÿëèð. Àçÿðáàéúàíûí áÿçè áþë-
ýÿëÿðèíäÿ ãàäûíëàð þçöíö éàíäûðìà öñóëóíà ÿë àòûðëàð. Áåëÿ ôàêò äà ìÿëóì-
äóð êè, êèøèëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, ãàäûíëàð àäÿòÿí äàùà àüðûñûç èíòèùàð ìåòîä-
ëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Ñóèñèäàë äàâðàíûøûí áèîëîæè àñïåêòëÿðè. Àðòûã ÷îõäàí ìÿëóìäóð êè,

ñóèñèäëÿð áèð àèëÿíèí öçâëÿðèíè íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áèð áÿëà êèìè èçëÿéÿ áèëèð. Áÿ-
çè òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêèðèíúÿ, èíòèùàð åòìèø øÿõñëÿ éàõûí ãîùóìëóüó îëàíëàð
àðàñûíäà ñóèñèäàë ðèñê 4 äÿôÿ àðòûãäûð. Àèëÿäÿêè ñóèñèäëÿðèí òÿãëèäè äàâðàíûø-
ëà âÿ éà èðñÿí êå÷ÿí õöñóñè áèîëîæè ìåõàíèçìëÿðëÿ áàüëû îëóá-îëìàìàñû
àëèìëÿð ö÷öí ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ñóèñèäàë äàâðàíûøëà ÿëàãÿäàð
îëàí áÿçè ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðäÿ (äåïðåññèéà, øèçîôðåíèéà, àëêîãîëèçì) èðñè
ìåéèëèí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ýåíåòèê ùèïîòåçè ãèñìÿí òÿñäèã åòäè. Äàíè-
ìàðêàäà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàðäà ùèìàéÿéÿ ýþòöðöëìöø àèëÿäÿ áþéöìöø âÿ
èíòèùàð åòìèø 57 íÿôÿð þéðÿíèëÿðêÿí ìÿëóì îëìóøäóð êè, îíëàðûí 12-íèí áè-
îëîæè ãîùóìëàðû èíòèùàð ÿìÿëè éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Äèýÿð òÿäãèãàòäà ýþñòÿðè-
ëèð êè, ìîíîçèãîò ÿêèçëÿð äèçèãîò ÿêèçëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ÷îõ èíòèùàð åäèð.
Àëèìëÿð äèíè èúìàñû íöìàéÿíäÿëÿðè àðàñûíäà ìàðàãëû òÿäãèãàòëàð àïàðûë-
ìûøäûð. Îíëàð áèð íå÷ÿ éöçèëëèê ÿðçèíäÿ ñèâèëèçàñèéàäàí òÿúðèä îëóíìóø øÿ-
êèëäÿ éàøàéûð, íàòóðàë òÿñÿððöôàòëà ìÿøüóë îëóð, éàëíûç þç èúìà öçâëÿðè àðà-
ñûíäà íèýàù áàüëàéûð, àëêîãîë âÿ íàðêîòèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìèð, êàñûáëûã âÿ
èøñèçëèéèí íÿ îëäóüóíó áèëìèð, ãîúàëàðû ãàéüû èëÿ ÿùàòÿ åäèðëÿð. Áóíóíëà áå-
ëÿ ñîí 100 èë ÿðçèíäÿ èíòèùàð åòìèø 26 íÿôÿðäÿ öìóìè íÿñèë øÿúÿðÿñè àøêàð
îëóíìóøäóð.
Ýåíåòèê ôàêòîðëàðäàí ñàâàéû ìÿðêÿçè ñèíèð ñèñòåìèíäÿ èìïóëñëàðûí þòö-
ðöëìÿñèíÿ úàâàáäåù îëàí ìåòîáîëèòëÿðèí ðîëó äà ôÿàë þéðÿíèëèð. Ùàë-ùàçûð-
äà ñóèñèäàë ÿìÿëëÿð òþðÿòìèø øÿõñëÿðèí îíóðüà áåéíè ìàääÿñèíäÿ ñåðîòîíè-
íèí 5-ùèäðîêñè-èíäîëàñåò òóðøóñó ìåòàáîëèòèíèí àçàëìàñû ìöÿééÿí îëóí-
ìóøäóð. Ùÿì÷èíèí, îíóðüà áåéíè ìàéåñèíäÿ äîôàìèíèí ìåòàáîëèòè îëàí
ùîìîâàíèë òóðøóñóíóí ìèãäàðûíûí ñóèñèäåíòëÿðäÿ àäè øÿõñëÿðëÿ ìöãàéèñÿ-
äÿ äåìÿê îëàð êè, 50% åíìÿñè ãåéä îëóíìóøäóð.
Íÿùàéÿò, ñóèñèäàë äàâðàíûø ìîäåëëÿðèíèí ùåéâàíëàð öçÿðèíäÿ þéðÿíèë-
ìÿñè úÿùäëÿðè äÿ ìÿëóìäóð. Ùåéâàíëàð àëÿìèíèí ìöõòÿëèô íöìàéÿíäÿëÿ-
ðèíäÿ, áÿçè ãóøëàð, áàëèíàëàð, ìåéìóíëàðäà àóòîàãðåññèéàíûí ìöõòÿëèô ôîð-
ìàëàðûíà ðàñò ýÿëèíèð. Ëàêèí áó ôàêòëàðûí èíñàíëàðûí ñóèñèäàë äàâðàíûøû èëÿ
ìöãàéèñÿñè ìÿãáóë ùåñàá åäèëÿ áèëìÿç.
Ñóèñèäàë äàâðàíûøûí ìîòèâàñèéàëàðû. Íÿ ö÷öí èíñàíëàð èíòèùàð åäèð? — ñó-
àëû ñàäÿ ñóàë äåéèë. ßí áÿñèò èçàù ñóèñèäàë äàâðàíûøû ïñèõè õÿñòÿëèéèí àéàüû-
íà éàçìàãäûð. Àíúàã ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè, öìóìèééÿòëÿ, ñóèñèäàë
úÿùä ýþñòÿðìèð. Èíòèùàð åäÿíëÿðèí ÷îõó èñÿ áóíó ðåìèññèéà âÿçèééÿòèíäÿ,
éÿíè õÿñòÿëèéèí êÿñêèí ñèìïòîìëàðû þçöíö áöðóçÿ âåðìÿäèêäÿ èúðà åäèð.
Áóíäàí áàøãà ùå÷ áèð ñàüëàì èíñàí ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðäÿí ñàðñûëìà,
íöôóçóí èòèðèëìÿñè, ãàíóíëà èõòèëàô, àüûð ôèçèêè õÿñòÿëèê âÿ ñ. ìöøàéèÿò îëó-
íàí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíÿ äöøìÿêäÿí ñûüîðòà îëóíìàéûá. Áåëÿ ùàëëàðäà
áèð ÷îõ èíñàíëàð éåýàíÿ ÷ûõûø éîëóíó èíòèùàðäà ýþðöð, éàðàíìûø áþùðàíû ùÿëë
åäÿ áèëÿí àìèëëÿðè èñÿ ýþðìöð âÿ éà îíëàðû äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìèð-

ëÿð.
Ñóèñèäëÿðèí ìîòèâàñèîí ñòðóêòóðó

(Ùåíñëåðÿ ýþðÿ)
Øÿêèëäÿ ñóèñèäàë ÿìÿëëÿðèí àðàñûíäà äóðàí ìöìêöí îëàí ýèçëè ìîòèâëÿð

ýþñòÿðèëìèøäèð. Ìèñàë îëàðàã, áåëÿ áèð ìÿíçÿðÿíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê. Ãàäûí
ñåâäèéè àäàìëà ìöíàñèáÿòèíè ïîçäóãäàí ñîíðà ñóèñèäàë úÿùä ýþñòÿðèð. Áèð
ùàëäà îíóí ùÿðÿêÿòè ñåâýèëèñèíèí îíà ðÿùì åäèá ãàéûòìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð.
Äèýÿð ùàëäà îíóí ÿìÿëè èçòèðàáëàðäàí âÿ òÿíùàëûãäàí ãà÷ûø êèìè ãèéìÿò-
ëÿíäèðèëèð. Ö÷öíúö ùàëäà èíúèäèéè àäàìû ãîðõóòìàã âÿ èíòèãàì àëìàã èñòÿ-
éè ãåéä îëóíóð. Íÿùàéÿò, ìöíàñèáÿòëÿðèí ïîçóëìàñûíäà þçöíö òÿãñèðêàð
ùèññ åòìÿñè äÿ àéäûí îëóð. Ð. Òþëëå éàçûð: «Ñóèñèäàë ÿìÿëëÿð ùÿéàòû ãîðó-
ìàã òåíäåíñèéàëàðûíû ìÿãáóë ñàéûð âÿ åéíè çàìàíäà îíó ìÿùâ åäÿí
òåíäåíñèéàíû ãÿáóë åäèð».
Àïàðûëìûø òÿäãèãàòëàð áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, ñóèñèäàë ùÿðÿêÿòëÿð ùàã-
ãûíäà áó ýöíÿäÿê ìþâúóä îëàí áÿçè ôèêèðëÿðè òÿäãèã åòìÿéÿ, îíëàðû éåíè-
äÿí èøëÿìÿéÿ åùòèéàú âàðäûð.
Îíëàðäàí áÿçèëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê.
1. Èíòèùàð åäÿí þç ÿìÿëëÿðèíÿ òàì úàâàáäåùäèð âÿ þç ùÿéàòû èëÿ èñòÿäè-
éè êèìè ðÿôòàð åòìÿê ùöãóãóíà ìàëèêäèð. Åéíè çàìàíäà ñóèñèäàë ôèêèðëÿðè
îëàí àäàìëàð çèääèéÿòëè ùèññëÿðÿ ìàëèê îëóðëàð. Áèð òÿðÿôäÿí îíëàð þëöì àð-
çóëàäûãëàðû ùàëäà, äèýÿð òÿðÿôäÿí éàøàìàã èñòÿéèðëÿð.
2. ßýÿð èíñàí áèð äÿôÿ ùÿéÿòäàí ýåòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèðñÿ, ñóèñèä ëà-
áöääöð. Åéíè çàìàíäà ìÿëóìäóð êè, ñóèñèäàë úÿùäëÿð äàùà ÷îõ êÿñêèí ùÿ-
éàòè áþùðàí äþâðöíäÿ éàðàíûð âÿ øÿõñ áþùðàíäàí òàì ÷ûõàí êèìè ñóèñèä åù-
òèìàëû ùå÷ÿ åíèð. Úèääè ñóèñèäàë ôèêèðëÿðè îëìóø èíñàíëàðûí ÷îõó óçóí èëëÿð
þìöð ñöðöðëÿð.
3. Èíòèùàð ùàããûíäà òåç-òåç äàíûøàí àäàìëàð ÿñëèíäÿ ùå÷ âàõò þçëÿðèíÿ
ãÿñä åòìèðëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã, èíòèùàð åäÿíëÿðèí 80%-äÿí ÷îõó ùÿéàò-
äàí ýåòìÿê èñòÿäèêëÿðè ùàããûíäà êèôàéÿò ãÿäÿð úèääè õÿáÿðäàðëûãëàð åäèð-
ëÿð.
4. Èíñàíëà îíóí ñóèñèäàë ôèêèðëÿðèíèí ìöçàêèðÿ îëóíìàñû îíó þçöíÿ
ãÿñä åòìÿê ôèêðèíäÿ ìþùêÿìëÿäÿ áèëÿð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ, èíòèùàð åòìÿê ãÿ-
ðàðûíà ýÿëìèø øÿõñÿ ãàéüûêåø ìöíàñèáÿò âÿ ùÿññàñ ñþùáÿò îíóí âÿçèééÿòè-
íè éöíýöëëÿøäèðèð âÿ èíòèùàðëàðûí ãàðøûñûíû àëìàüà èìêàí âåðèð.
5. Èíòèùàð ãÿôëÿòÿí òþðÿäèëÿí èìïóëñèâ àêòäûð. Èúðà îëóíìàçäàí ÷îõ-
÷îõ ÿââÿë ìöøàùèäÿ îëóíàí éöêñÿê ñóèñèäàë ðèñêèí õåéëè ÿëàìÿòè òÿçàùöð
åäèð. Áèð ãàéäà îëàðàã ñóèñèä úÿùäëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ãàáàãúàäàí ïëàíëàø-
äûðûëûð.
Ðèñê àìèëëÿðè. Ïðàêòèêè èø çàìàíû òèááè áàõûìäàí èíòèùàðûí ðèñê äÿðÿúÿ-
ñèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. Áèð ãàéäà îëàðàã, ýþñòÿðèëÿí àìèë-
ëÿð àéðû-àéðûëûãäà äåéèë, úÿì ùàëûíäà ÷ûõûø åäèðëÿð.
Ñóèñèäèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíèí ìöìêöíëöéöíö ìöÿééÿí åäÿðêÿí éàø
àìèëèíè íÿçÿðÿ àëìàã âàúèáäèð. Êè÷èêéàøëû óøàãëàð ïðàêòèêè îëàðàã èíòèùàð
åòìèðëÿð. Áóíóíëà áåëÿ 7 éàøûíäàí ñîíðà äà ñóèñèäàë úÿùäëÿðÿ ñîí äÿðÿúÿ
íàäèð ùàëëàðäà îëñà äà ðàñò ýÿëèíèð. Áåëÿ ùàëëàð ýþçëÿíèëìÿç îëóá, àäÿòÿí
ùÿäÿ-ãîðõó ÷ÿð÷èâÿñèíäÿí êÿíàðà ÷ûõìûð. ßêñÿð ùàëëàðäà óøàã ñóèñèäëÿðèíè
áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðäÿí ôÿðãëÿíäèðìÿê ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. 15-24 éàøëû éåíèéåò-
ìÿ âÿ ýÿíúëÿðäÿ ñóèñèäëÿðèí ìèãäàðû êÿñêèí àðòûð. ×îõ ýöìàí êè, áó éàø
äþâðöíÿ äöøÿí ùÿéàòè ñûíàãëàðûí àðòìàñû ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Òÿùñèë ìö-
ÿññèñÿëÿðèíäÿí ýÿðýèí òÿäðèñ ïðîñåñè, ýÿëÿúÿê ïåøÿíèí ñå÷èëìÿñè, ÿêñ úèíñëÿ
èëê êîíòàêëàð, ýÿíúëÿðäÿ îðäóäà õèäìÿò, ñîñèàë âÿ øÿõñè ÿëàãÿëÿðèí ýåíèø-
ëÿíìÿñè, ùÿì÷èíèí àëêîãîë âÿ íàðêîòèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ ùàëëàðû ìÿùç áó
äþâðäÿ òÿñàäöô åäèð.
Îðòà éàø äþâðöíäÿ êèøèëÿðäÿ ñóèñèäëÿðèí ìèãäàðû àçàëûð, ãàäûíëàðäà èñÿ
àðòûð. Áó çàìàí ïåøÿ ìÿíñóáèééÿòè äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ùÿêèì-
ëÿð, ÿúçà÷ûëàð, ìóñèãè÷èëÿð, ñûüîðòà àýåíòëÿðè, ùÿì÷èíèí ùöãóã-ìöùàôèçÿ îð-
ãàíëàðû èø÷èëÿðè àðàñûíäà õåéëè éöêñÿê ýþñòÿðèúèëÿð àøêàð îëóíóð. Áóíó èíòè-
ùàð åòìÿê ö÷öí âàñèòÿëÿðÿ éàõûí îëìàãëà ÿëàãÿëÿíäèðìÿê úÿùäëÿðè èíàíäû-
ðûúû ýþðöíìöð.
Ìöàñèð òèááè âÿ ïñèõîëîæè ÿäÿáèééàòäà «éàíìà» âÿçèééÿòëÿðè òÿñâèð
îëóíìóøäóð. Ùÿìèí âÿçèééÿò èøäÿ ùÿääÿí àðòûã ôèçèêè âÿ åìîñèîíàë ýÿð-
ýèíëèéÿ ìÿðóç ãàëàí, áàúàðûãñûçëûã âÿ ïåøÿñèíÿ éàðàðñûçëûã ùèññëÿðè êå÷èðÿí
øÿõñëÿðäÿ ãåéä îëóíóð. 50-70 éàøëàðûíäà ùÿð èêè úèíñèí íöìàéÿíäÿëÿðè àðà-
ñûíäà èíòèùàðëàðûí ñàéû íÿçÿðÿ ÷àðïàúàã äÿðÿúÿäÿ àðòûð. Áó äþâðäÿ òÿíùàëûã

ùèññè, ùÿéàò éîëäàøûíûí èòèðèëìÿñè, ëàáöä þëöì ùàããûíäà ôèêèðëÿð, ùÿì÷èíèí
ñàüëàìëûãëà ÿëàãÿäàð ïðîáëåìëÿð ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. 75 éàøûíû êå÷ìèø êè-
øèëÿð àðàñûíäà ñóèñèäëÿð ãàäûíëàðà íèñáÿòÿí õåéëè ÷îõ îëóð.
Ñóèñèäàë ïàñèéåíòëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñèíèí ïðàêòèêè ìÿñÿëÿëÿðè.
Èíòèùàð òÿùëöêÿñè ùàããûíäà äöøöíúÿëÿð ùÿð ùàíñû ìöòÿõÿññèñëÿð ö÷öí ÿí
ìöðÿêêÿá âÿ ìÿñóëèééÿòëè ìÿñÿëÿäèð. Ñóèñèäàë ìÿãñÿäëÿð ùàããûíäà áèðáà-
øà õÿáÿðäàðëûãëàð, ùÿéàòûí ìÿíàñûç âÿ þç âÿçèééÿòèíèí öìèäñèç îëìàñû ùàã-
ãûíäà ôèêèðëÿð, úèääè ñîñèàë âÿ øÿõñè ïðîáëåìëÿðèí îëìàñû, ïñèõè âÿçèééÿò
(êÿñêèí ïñèõîïàòîëîæè ñèìïòîìëàð, ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ), åëÿúÿ
äÿ ôèçèêè âÿçèééÿò òÿùëöêÿ îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ôàêòîðëàðäûð. Éàääà ñàõëà-
ìàã ëàçûìäûð êè, ïàñèéåíò òÿðÿôèíäÿí ñóèñèäàë àðçóëàðûí ôÿàë øÿêèëäÿ íöìà-
éèø åòäèðèëìÿñè ùÿéàòûí ìÿíàñûç îëìàñû ùàããûíäà ôèêèðëÿð, êþìÿêñèç îëäó-
üóíó òåç-òåç éàäà ñàëìàã âÿ äèýÿð ùàëëàð ùÿéàòû êþíöëëö òÿðê åòìÿê ùàã-
ãûíäà úèääè ôèêèðëÿðèí îëìàñûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ ùàëëàðäà à÷ûã øÿêèëäÿ ñîðóø-
ìàã ëàçûìäûð êè, íÿ ö÷öí î, þçöíö þëäöðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèá. «Àèëÿìÿ, ùÿ-
éàò éîëäàøûìà, àíàìà, óøàãëàðûìà ýþðÿ» úàâàáëàðû èíàíäûðûúû ýþðöíöð. Åé-
íè çàìàíäà þéðÿíìÿê ëàçûìäûð: ïàñèéåíòèí ÿìÿëëÿðè íÿ èëÿ ÿëàãÿäàð ìåé-
äàíà ÷ûõìûøäûð? Þç ùÿðÿêÿòëÿðèíè íåúÿ ïëàíëàøäûðûá? Ìÿõôèëèéè ñàõëàìàã
ö÷öí ùàíñû òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòûá? ßòðàôäàêûëàðäàí êþìÿê ýþçëÿéèáìè? «Ôèíàë»
àêò (þëöìãàáàüû ãåéäëÿð) îëìóøäóðìó?
Ñóèñèä òÿùëöêÿñè ìöÿééÿíëÿøäèðèëäèêäÿí ñîíðà õÿñòÿíèí ùîñïèòàëèçàñè-
éà ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿê îëäóãúà âàúèáäèð. Íèñáÿòÿí çÿèô èôàäÿ îëóíìóø
ñóèñèäàë ðèñêè îëàí øÿõñëÿðÿ àìáóëàòîð éàðäûìû òÿêëèô îëóíà áèëÿð. Àìáóëà-
òîð éàðäûì éàëíûç àøàüûäàêû ùàëëàðäà ìÿãáóë ñàéûëà áèëÿð:
l Ìöòÿõÿññèñ êîíêðåò øÿõñè éàõøû òàíûéûðñà;
l 24 ñààò ìöääÿòèíäÿ èõòèñàñëàøìûø éàðäûì ýþñòÿðìÿê èìêàíû âàðñà;
l Ïàñèéåíòèí éàõûí àäàìëàðû îíà ñóòêà ÿðçèíäÿ íÿçàðÿò åòìÿéè þç þù-
äÿëÿðèíÿ ýþòöðöðëÿðñÿ.
Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ ýþñòÿðèëÿí éàðäûì àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿò îëìàëûäûð.
1. Ïàñèéåíòëÿ ñûõ êîíòàêò éàðàäûá îíóí äÿðäèíÿ øÿðèê îëìàã, ïñèõîëîæè
èçòèðàáëàðû çÿèôëÿòìÿê;
2. Éàõûí âÿ äîüìàëàðû õÿáÿðäàð åòìÿê, îíëàðûí ïàñèéåíòëÿ öíñèééÿòè-
íè âÿ îíà éàðäûìû ýåíèøëÿíäèðìÿê;
3. Ïàñèéåíòèí òÿëÿáàòûíû ùÿðòÿðÿôëè þéðÿíÿðÿê, ìÿðùÿëÿëÿðëÿ ùÿéàòà êå-
÷èðèëÿúÿê ðåàë éàðäûì ïðîãðàìûíû ïëàíëàøäûðìàã (èëê 24 ñààò, 48 ñààò, èêè
ùÿôòÿ, 1 àé âÿ è. à. ìöääÿòèíäÿ);
4. Åùòèéàú îëäóãäà äÿðìàí ìöàëèúÿñè òÿéèí åòìÿê âÿ áèð ÷îõ ùàëëàðäà
äàùà åôôåêòëè âÿ âàúèá îëàí ïñèõîòåðàïèéà àïàðìàã.
Êèôàéÿò ãÿäÿð ñîñèàë òÿùëöêÿ éàðàäà áèëÿí ïàñèéåíòè ïñèõèàòðèéà õÿñòÿ-
õàíàñûíà éåðëÿøäèðìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿ ïàñèéåíòëÿðè ìÿúáóðè ãàéäàäà ùîñ-

ïèòàëëàøäûðìàã ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Ëàêèí õÿñòÿíè êþ-
íöëëö õÿñòÿõàíàéà ýÿëìÿéÿ èíàíäûðìàüà âÿ áåëÿëèêÿ îíóíëà ìöòÿõÿññèñ
àðàñûíäà åòèáàðûí ìþùêÿìëÿíìÿñèíÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Ñòàñèîíàðäà òÿùëö-
êÿñèçëèê òÿäáèðëÿðè ýþðìÿê ëàçûìäûð: ïîòåíñèàë òÿùëöêÿëè ÿøéàëàðû òÿúðèä åò-
ìÿê (öëýöú, ãàéûø, åëåêòðèê úèùàçëàðû, ãàé÷û âÿ ñ.) ïåðñîíàëà ýþñòÿðèøëÿð âåð-
ìÿê, îíëàðûí ñàéûãëûüûíû àðòûðìàã, äÿðìàí ãÿáóëóíà íÿçàðÿò åòìÿê, èíòåí-
ñèâ òåðàïåâòèê òÿäáèðëÿð ýþðìÿê. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, ïñèõè õÿñòÿ-
ëÿðèí äåìÿê îëàð êè, 40%-è ñóèñèä áàõûìûíäàí òÿùëöêÿ òþðÿäèð, áöòöí èíòè-
ùàðëàðûí 1%-è ïñèõèàòðèéà õÿñòÿõàíàëàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Ïñèõèàòðèéà õÿñ-
òÿõàíàëàðûíûí ïàñèéåíòëÿðèíäÿ èíòèùàð èìêàíëàðû ìÿùäóä îëäóüóíäàí ñóèñè-
äè ðåàëèçÿ åòìÿê øàíñëàðû àçäûð. Áóíóíëà áåëÿ èìêàíëàðäàí äàùà ÷îõ ìîòèâ-
ëÿðè íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð.
Âÿçèééòèí éàõøûëàøìàñûíäàí ñîíðà äà ñóèñèäèí òÿêðàð îëóíìàñû ðèñêè
ãàëûð. Äåïðåññèéà âÿ éà øèçîôðåíèéàíûí ñèìïòîìëàðûíûí çÿèôëÿìÿñè õÿñòÿëÿ-
ðè àêòèâ ÿìÿëëÿðÿ òÿùðèê åäÿ áèëÿð.
Ñòàòèñòèêà ýþñòÿðèð êè, áèðèíúè ñóèñèääÿí ñîíðà èëê ö÷ àé ÿðçèíäÿ òÿêðàðè
úÿùäëÿð òåç-òåç ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ìöàëèúÿ ãÿáóë åòìÿìèø õÿñòÿëÿðäÿ òÿê-
ðàðè ñóèñèäàë ùÿðÿêÿòëÿðèí ñàéûíûí õéëè éöêñÿê îëìàñû åëìè òÿäãèãàòëàðëà ñö-
áóò åäèëìèøäèð.
Õÿñòÿíè åâÿ éàçìàã ìÿñÿëÿñè îðòàéà ÷ûõäûãäà ãÿòè ãÿðàðà ýÿëìÿê ëà-
çûìäûð: ñóèñèäàë ìÿãñÿäëÿð òàì èòìèøäèðìè? Ïàñèéåíòèí âÿçèééÿòè íåúÿäèð?
Ùàíñû ïðîáëåìëÿð ãàëìàãäàäûð? Åâÿ éàçûëäûãäàí ñîíðà ùàíñûñà éàðäûìà
åùòèéàúû âàðìû?
Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð ïðàêòèêàñûíäà åôòàíàçèéà — ñàüàëìàéàí ñîìàòèê
õÿñòÿëèêäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí õÿñòÿëÿðèí ùÿéàòäàí êþíöëëö ýåòìÿñè ùàããûíäà
ìÿñÿëÿ êÿñêèí ìöáàùèñÿëÿð äîüóðóð.
ÀÁØ-äà þçöíöí êÿøô åòäèéè «èíòèùàð ö÷öí ìàøûí»û èëÿ 20-äÿí àðòûã ñà-
üàëìàüà öìèäèíè èòèðìèø õÿñòÿíèí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëìóø, «äîêòîð þëöì»
àäûíû àëìûø ùÿêèì Ú. Ýåâîðêéàí þìöðëöê ùÿáñ úÿçàñûíà ìÿùêóì îëóí-
ìóøäóð. Îíóí ìÿùêÿìÿñè åôòàíàçèéàíûí òÿòáèãè èìêàíëàðû ùàããûíäà êÿñ-
êèí ìöáàùèñÿëÿðÿ òÿêàí âåðäè. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ (Íèäåðëàíäèéà) ãàíóíâåðèúè-
ëèêäÿ ïàñèéåíòèí õàùèøè èëÿ åôòàíàçèéàíû ìöìêöí ùåñàá åäÿí äÿéèøèêëèêëÿð
åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ïàñèéåíò ñàüëàì äöøöíúÿäÿ îëìàëû, ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè èç-
òèðàáëàðà ñÿáÿá îëàí ñàüàëìàç õÿñòÿëèêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ùÿéàòäàí èìòè-
íà åòäèéè öçÿðèíäÿ äÿôÿëÿðëÿ òÿêèä åòìÿëèäèð. Ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿ ÷à-
ëûøàí ìöòÿõÿññèñëÿð, ïñèõèàòð âÿ ïñèõîëîãëàð 1996 -úû èëäÿ ãÿáóë åòäèêëÿðè
Ìàäðèä áÿéàííàìÿñèíäÿ åôòàíàçèéàíû ùÿêèìëèê ñÿíÿòè èëÿ áèð àðàéà ñûüìà-
éàí ãåéðè-ùöìàíèñò àêò êèìè ðÿää åòìèøëÿð.
Ñóèñèäëÿðèí ïðîôèëàêòèêàñû. Ñóèñèäëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíà éþíÿëìèø

áöòöí òÿäáèðëÿð áèðèíúèëè, èêèíúèëè âÿ ö÷öíúöëö ïðîôèëàêòèêàéà áþëöíöð.
Áèðèíúèëè ïðîôèëàêòèêàéà ÿùàëè àðàñûíäà ñÿùèééÿ ìààðèôè èøè, ñàüëàì ùÿ-
éàò òÿðçèíèí òÿáëèüè, íàðêîìàíèéà âÿ àëêîãîëèçìëÿ ìöáàðèçÿ àèääèð. Áóðà-
éà, ùÿì÷èíèí òèáá èøúèëÿðèíèí áèëèê ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿëäèëìÿñè, ïñèõîëîã âÿ
ñîñèàë èø÷èëÿðèí ïåøÿêàð ùàçûðëûüûíûí àðòûðûëìàñû äàõèë åäèëèð. Ñèëàù àëâåðè âÿ
äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíèí ñàòûøû öçÿðèíäÿ íÿçàðÿòèí ýöúëÿíäèðèëìÿñè äÿ áèðèíúè-
ëè ïðîôèëàêòèêà êèìè ìöùöì ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Ùàë-ùàçûðäà áèð ÷îõ ïñèõîò-
ðîï ìàääÿëÿð úèääè ìÿùäóäëàøäûðûëìûø ìèãäàðäà áóðàõûëûð. Áóíóíëà éàíà-
øû, áèð ÷îõ ñóèñèäåíòëÿð ýåíèø ñàòûøäà îëàí ïðåïàðàòëàðäàí èñòèôàäÿ åäèð. Áó-
íóí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäè èëÿ ÿêñÿð ÿúçà÷ûëûã êîìïàíèéàëàðû äÿðìàíëà-
ðûí òÿðêèáèíÿ àç ìèãäàðäà ãóñäóðóúó ìàääÿ ÿëàâÿ åäèðëÿð.
Èêèíúèëè ïðîôèëàêòèêà áþùðàí ìÿðêÿçëÿðè, «èíàì òåëåôîíëàðû» (ùîò ëèíå)
êèìè èúòèìàè éþíöìëö ìöÿññèñÿëÿð, ùÿì÷èíèí ñóèñèäþíö äàâðàíûøëû õÿñòÿëÿ-
ðÿ éàðäûì ýþñòÿðÿí ãåéðè-ùþêöìÿò òÿøêèëàòëàðû (ãàäûí âÿ óøàã, ýÿíúëÿð, èñ-
òåùëàê úÿìèééÿòëÿðè âÿ è.à.) ñÿâèééÿñèíäÿ àïàðûëûð.
ßí íÿùàéÿò, ö÷öíúöëö ïðîôèëàêòèêàéà òÿêðàðè ñóèñèäàë úÿùäëÿðèí ãàðøûñû-
íû àëàí òèááè, ñîñèàë òÿäáèðëÿð, þçöíÿéàðäûì âÿ ãàðøûëûãëû éàðäûìûí ìöõòÿëèô
ôîðìàëàðû àèääèð.
Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû

áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè
Äåìÿê îëàð êè, áöòöí ùÿêèìëÿð þç òÿúðöáÿñèíäÿ ïàñèéåíòëÿðèíäÿ áþù-
ðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíûí øàùèäè îëóð. Áóíóíëà éàíàøû áó ýöíÿ ãÿ-
11-úè úÿäâÿë
Ïîñò-Òðàâìàòèê Ñòðåññ Ïîçóíòóñó
ÏÒÑÏ
Ñàðûøàí ùàëëàð Óçàãëàøìà Ãûúûãëàíìà
n Õàòûðëàìà n Òðàâìà èëÿ ÿëàãÿäàð n Éóõó ïîçóíòóñó

n Éàääàøûí ïàðòëàéûøû ùèññëÿð âÿ ôèêèðëÿð n Åìîñèéàëàðà íÿçàðÿòèí
n Ñòèìóëéàñèéàéà n Õàòûðëàìàëàð ÷ÿòèíëÿøìÿñè
ïñèõîëîæè ðåàêñèéà n Ãèñàñ n Êîíñåíòðàñèéàíûí
n Åéíè òèïëè ñòèìóëëàðà n Ôÿàëèééÿò ÷ÿòèíëÿøìÿñè
ôèçèîëîæè ðåàêñèéàëàð n Äèêñèíìÿ
n Éóõóýþðìÿ n Ýÿðýèíëûêäÿí ÷ûõà
äÿð äÿ ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðè ìöøàéèÿò åäÿí ïñèõîëîæè âÿçèééÿò éàðäûì ýþñ-

òÿðèëÿðêÿí êèôàéÿò ãÿäÿð íÿçÿðÿ àëûíìûð. Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ
éàðàíàí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè ö÷öí äÿ îíëàðûí ñòðåññëÿ ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿ-
ñèíèí îëìàñû ÿñàñ øÿðòäèð. Ôèçèêè õÿñòÿëèê àüûð øÿõñè áþùðàíûí ìÿíáÿéè îëà
áèëäèéè êèìè, áþùðàí âÿçèééÿòèíèí þçö äÿ áèð ÷îõ ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðèí éà-
ðàíìàñûíà âÿ ýåäèøèíèí ïèñëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëèð. Ìöõòÿëèô òÿäãèãàòëà-
ðûí íÿòèúÿñèíÿ ýþðÿ ñîìàòèê õÿñòÿëÿðäÿ áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíÿ àäè ïîïóë-
éàñèéàäàí íèñáÿòÿí 10—13 äÿôÿ ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè
íåâðîëîæè, öðÿê-äàìàð, îíêîëîæè, åíäîêðèíîëîæè õÿñòÿëèêëÿðäÿ, ìàìà-ýèíå-
êîëîýèéà ïðàêòèêàñûíäà äàùà ÷îõ ðàñò ýÿëèíèð.
Ýÿíú éàøëàðûíäà ïîëèàòèâ ìöàëèúÿ, õÿñòÿëèéèí áÿäõàññÿëè ýåäèøè, èø ãà-
áèëèééÿòèíèí èòèðèëìÿñè, äþçöëìÿç àüðûëàð áþùðàí âÿçèééÿòèíè äÿðèíëÿøäèðÿí
àìèëëÿðäÿíäèð. Öìóìèééÿòëÿ, áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè èñòÿíèëÿí ïàòîëîýèéà çà-
ìàíû ìåéäàíà ÷ûõà áèëÿð. Áó èñÿ øÿõñèí þç ñàüëàìëûüûíà âÿ îíà éàðäûì
ýþñòÿðèëìÿñè èìêàíëàðûíà ìöíàñèáÿòèíäÿí àñûëûäûð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè çàìàíû äàâðàíûø òèïëÿðè

Ìöàñèð åëìè ÿäÿáèééàòäà áèð íå÷ÿ íþâ äÿôåäèúè äàâðàíûø òèïè òÿñâèð
îëóíìóøäóð. Áóíëàð ìöÿééÿí äÿðÿúÿäÿ ïñèõîäèíàìèê ìöäàôèÿ ìåõà-
íèçìëÿðè èëÿ óçëàøûð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, èñòÿíèëÿí
òèï äÿôåäèúè äàâðàíûø áþùðàí âÿçèééÿòèíèí ùÿëëèíÿ éþíÿëìèø îëóð. Áó çàìàí
äÿôåäèúè äàâðàíûøûí ùÿð áèð òèïè ùÿì ìÿíôè, ùÿì äÿ ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðÿ áèë-
äèéèíäÿí èêè ìöñòÿâèäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð. Áèð àñïåêò îðãàíèçìèí
éàøàìàñûíà, äèýÿð àñïåêò èñÿ ìÿíÿâè-åòèê âÿ ñîñèî-êóëòóðàë äÿéÿðëÿðèí
òàìëûüûíûí ãîðóíìàñûíà éþíÿëìèøäèð. Áÿçè ùàëëàðäà èêèíúè àñïåêò ùÿéàòûí
ãîðóíìàñûíäàí äàùà ÷îõ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Äÿôåäèúè äàâðàíûø òèïëÿðèíÿ àèääèð:
1. Êîíñòðóêòèâ äàâðàíûø ôîðìàëàðûíà, øÿõñèééÿòèí ùÿéàòè áàõûøëàðûíà âÿ
èìêàíëàðûíà ìöâàôèã îëàí ñîñèàë âÿ åòíèê úÿùÿòäÿí òÿãäèð îëóíàí ÿìÿëëÿð
àèääèð (ñóáëèìàñèéà, ïëàíëàøäûðìà, àëòðóèçì).
2. Ðåãðåññèéà. Ãàçàíûëìûø êîíñòðóêòèâ âÿðäèøëÿðèí èòèðèëìÿñè âÿ íèñáÿ-
òÿí ãåéðè-éåòêèí ôóíêñèîíàë ñÿâèééÿéÿ ãàéûäûøû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Áó-
ðàäà äàùà åðêÿí éàø äþâðöíÿ õàñ îëàí äàâðàíûøàãàéûòìà âÿ éàõóä àëêîãîë,
íàðêîòèê âÿ äèýÿð ïñèõîàêòèâ âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ ìöøàùèäÿ åäèëÿ áèëÿð.
ßêñÿð ùàëëàðäà áåëÿ äàâðàíûø áþùðàíûí ùÿëëè ö÷öí ãåéðè-ìÿãáóë îëñà äà
ðåãðåññèéàíûí áþùðàíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿêäÿ éàðäûì÷û îëìàñû ùàëëàðû äà
ìÿëóìäóð. Ìÿñÿëÿí, àüëàìàã êèìè óøàã äàâðàíûø ôîðìàñû ÿòðàôäàêûëàðäà
ðÿùì âÿ ìÿðùÿìÿò ùèññè éàðàäà áèëÿð.
3. Àãðåññèéà. Áèð øÿõñ âÿ éà ãðóï òÿðÿôèíäÿí áàøãàëàðûíà ãàðøû éþíÿë-
ìèø âåðáàë ôèçèêè äöøìÿí÷èëèê ÿìÿëëÿðèäèð. Õîøõàññÿëè àãðåññèéà ùàëëàðûíäà

(þçöíöìöäàôèÿ, ÿòðàôäàêûëàðû ãîðóìàã, ðÿãàáÿò, ýöíàùêàðûí úÿçàëàíìàñû)
áó íþâ äàâðàíûø áþùðàíûíäàí ÷ûõûøû òÿìèí åäèð. Àãðåññèâ äàâðàíûøûí äèýÿð
äåñòðóêòèâ ôîðìàëàðû éåíè áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàðàíìàñû ùåñàáûíà ÿâ-
âÿëêè áþùðàíû äÿðèíëÿøäèðÿ áèëÿð.
4. Êÿíàðëàøìà (ãà÷ìà). Ìöÿééÿí ùÿðÿêÿòëÿðäÿí îíëàðûí ïîòåíñèàë
òÿùëöêÿñèíè áþéöòìÿê áÿùàíÿñè èëÿ âàç êå÷ìÿê, ïðîáëåìèí ùÿëëèíèí âàúèá-
ëèéèíè èíêàð åòìÿê, þç ôÿàëèééÿòñèçëèéèíèí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíè êè÷èëòìÿê òåí-
äåíñèéàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíóð. Êÿíàðëàøìàéà òèïèê ìèñàë êèìè óøàãëàðûí
ãåéðè-äöçýöí ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòèíè ñàíêè ýþðìÿéÿí âàëèäåéíëÿðèí
äàâðàíûøûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí éàðàíìûø âÿçèééÿòÿ (èøäÿ, éà-
õóä àèëÿäÿ ìöíàãèøÿëè âÿçèééÿò) ãàðøû êîíôîðìèçì øÿêëèíäÿ þçöíö ýþñòÿ-
ðÿí êÿíàðëàøìà áÿçÿí áþùðàíëû âÿçèééÿòäÿí àç èòêèëÿðëÿ ÷ûõìàüà èìêàí
âåðèð.
5. ßòàëÿò (ôÿàëèééÿòñèçëèê). Áàø âåðÿíëÿðèí ëàáöäëöéö âÿ ãà÷ûëìàçëûüû
ôèêðèíÿ ÿñàñëàíàðàã ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ éþíÿëìèø ùå÷ áèð ôÿàë ñÿéëÿðèí ùÿéà-
òà êå÷èðèëìÿìÿñè èëÿ õàðàêòåðèçÿ îëóíàí äàâðàíûøäûð. Áó òèïëè äàâðàíûøà ìè-
ñàë îëàðàã èøñèç øÿõñèí þëêÿäÿ àüûð èãòèñàäè âÿçèééÿòè áÿùàíÿ åäèá èø àõòàð-
ìàìàñûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áàøãà ùàëëàðäà áÿçÿí ÿòàëÿò âàõò ýþçëÿìÿê, åù-
òèéàò ãöââÿëÿðè ñÿôÿðáÿð åòìÿê, ñîíðàêû ùÿðÿêÿòëÿðè ö÷öí ãöââÿëÿðè ãîðó-
éóá ñàõëàìàã èìêàíû éàðàäûð. Ìÿñÿëÿí, òåððîð÷óëóã àêòû çàìàíû ýèðîâ ýþ-
òöðöëÿí ö÷öí ÿòàëÿò ìÿãáóë ñàéûëà áèëÿð.
Áþùðàíûí èíêèøàôûíà ìöâàôèã îëàðàã, äÿôåäèúè äàâðàíûø áèð íå÷ÿ ìÿðùÿ-
ëÿ êå÷ÿ áèëÿð.
Á è ð è í ú è ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ä ÿ èíñàí àäè, àäÿò åòäèéè öñóë âÿ âàñèòÿ-
ëÿðëÿ áþùðàíû äÿô åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó çàìàí äÿôåäèúè äàâðàíûø ôîðìàëàðûíûí
èíòåíñèâëèéè éöêñÿëèð, îíëàðûí òÿñèð ìöääÿòè óçàíûð âÿ áöòöí áóíëàð êîãíè-
òèâ âÿ åìîñèîíàë ïðîñåñëÿðèí ôÿàëëàøìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíóð. Ìÿñÿëÿí,
éàíûá-ñþíìÿ òèïëè áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíäà èíñàí ÿââÿëëÿð èø éå-
ðèíäÿ äàùà ÷îõ âàõò êå÷èðèð, ìÿùñóëäàðëûüû èøè äàùà ñÿéëÿ éåðèíÿ éåòèðìÿñè
ùåñàáûíà àðòûðìàüà ÷àëûøûð.
È ê è í ú è ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ä ÿ èíñàí þçöíÿ íèñáÿòÿí àç õàðàêòåðèê îëàí
äàâðàíûø öñóëëàðûíà ÿë àòûð. Ìÿñÿëÿí, àèëÿ ìöíàãèøÿñè çÿìèíèíäÿ éàðàíìûø
èêèíúè íþâ áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí èíêèøàôû çàìàíû àðâàä èòàÿòêàðëûã âÿ ÿðè-
íÿ ãàéüû ýþñòÿðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðàðàã îíà õàñ îëìàéàí ìöíàãèøÿëè
öñóëëàðà ÿë àòûð.
Ö ÷ ö í ú ö ì ÿ ð ù ÿ ë ÿ ä ÿ, ùÿòòà éåíè ôîðìàëàð äà áþùðàíû ùÿëë åäÿ
áèëìèð âÿ ïñèõè, éàõóä ôèçèêè ïîçóíòóëàðûí èíêèøàôû ãåéä îëóíóð. Áÿçè ùàë-
ëàðäà ìîòèâèí ìÿãñÿäè éåðèíè òóòìàñû áàø âåðèð. Ìåéäàíà ÷ûõìûø õÿñòÿëèéèí
ìöàëèúÿñè áþùðàí âÿçèééÿòèíèí ùÿëëèíäÿí äàùà àêòóàë îëà áèëÿð. Äèýÿð ùàë-
ëàðäà âÿçèééÿòèí ïðîãðåññèâëÿøÿí àüûðëàøìàñû ýåðèéÿ äþíìÿç íÿòèúÿëÿðÿ

(ñóèñèäàë úÿùä, ÿëèëëèê, þëöì) ýÿòèðèá ÷ûõàðûð.
Îíó äà ãåéä åòìÿëèéèê êè, áþùðàí âÿçèééÿòèíèí èñòÿíèëÿí ìÿðùÿëÿñèí-
äÿ áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿí ÷ûõìàã ìöìêöí îëñà äà ùÿð áèð ñîíðàêû ìÿðùÿ-
ëÿäÿ äàùà ÷îõ ñÿé òÿëÿá îëóíäóüóíäàí áþùðàíûí ùÿëë îëóíìàñû åùòèìàëû
ýåòäèêúÿ àçàëûð.
Èñòÿð áöòöíëöêëÿ áþùðàíûí, èñòÿðñÿ äÿ îíóí àéðû-àéðû ìÿðùÿëÿëÿðèíèí äà-
âàìåòìÿ ìöääÿòè âÿçèééÿòèí àüûðëûüûíäàí, çàìàí êÿñèéèíäÿí, ôÿðäè èì-
êàíëàðäàí âÿ éàíàøû ýåäÿí àìèëëÿðäÿí (éàðäûìûí ìöìêöíëöéö, ÿòðàôäàêû-
ëàðûí êþìÿéè, èãòèñàäè âÿ ñ. åùòèéàúëàð) àñûëûäûð.
Áþùðàí âÿçèééÿòèíèí òèááè-ùöãóãè àñïåêòëÿðè

Àðòûã ìÿëóìäóð êè, ìöõòÿëèô ôÿëàêÿòëÿðèí ãóðáàíëàðû ôèçèêè çèéàíäàí
áàøãà ïñèõîëîæè çèéàí äà ÷ÿêÿ áèëÿðëÿð. Åéíè çàìàíäà ïñèõè âÿ éà èíäè «ìÿ-
íÿâè» àäëàíäûðûëàí çèéàíûí ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñè ìÿñÿëÿëÿðè ÷ÿòèíëèêëÿð äî-
üóðóð. Áèðèíúè âÿ éà äèýÿð ñòðåññ ùàäèñÿíèí êîíêðåò èíñàíà íÿ äÿðÿúÿäÿ òÿ-
ñèðèíèí òÿéèíè ÷îõ ïðîáëåìëè ýþðöíöð. Áåëÿ êè, åéíè øÿðàèòäÿ áèð øÿõñäÿ êî-
áóä ïñèõè ïîçóíòóëàð ìöøàùèäÿ åäèëäèéè ùàëäà äèýÿðèíäÿ ÷îõ úöçè ÿëàìÿò-
ëÿð þçöíö áèðóçÿ âåðèð. Èëê äÿôÿ áó ïðîáëåì 1882-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿ ìÿùêÿ-
ìÿñèíäÿ äÿìèð éîëó ãÿçàñûíäàí çèéàí ÷ÿêìèø øÿõñëÿðÿ ìÿíÿâè çèéàíûí
þäÿíèëìÿñè ãÿðàðû èëÿ áàüëû îðòàéà ÷ûõìûøäûð.
Èêèíúè ïðîáëåì ñòðåññèí ùöãóãè áàõûìäàí äÿãèã àíëàéûøûíûí îëìàìàñû
èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Öìóìè ýþòöðäöêäÿ «èíñàíûí àäè òÿúðöáÿñèíäÿí» êÿíàðà
÷ûõàí ùàäèñÿ ñòðåññ êèìè àíëàøûëûð. Åéíè çàìàíäà ìöùàðèáÿ, èøýÿíúÿëÿð, òÿ-
áèè ôÿëàêÿòëÿð ÿëáÿòòÿ êè, «ãåéðè-àäè» èíñàí òÿúðöáÿñè îëäóüó ùàëäà àèëÿ ìö-
íàãèøÿñè, èøäÿí àçàä åäèëìÿ âÿ éà êÿäÿðëè âÿçèééÿò íîðìà âÿ éà ïàòîëîýè-
éà ùåñàá îëóíìàëûäûð. Íÿùàéÿò, íåúÿ äåéÿðëÿð «èêèíúè» ãóðáàí îëàí, éÿíè
éàõûí àäàìëàðûíû èòèðìèø èíñàíëàðà äÿéìèø ìÿíÿâè çèéàíûí þäÿíèëìÿñè ìö-
ùöì ìÿñÿëÿ êèìè ãàëìàãäàäûð. Ìÿñÿëÿí, «Ùèëñáîðîó» ñòàäèîíóíäà áàø
âåðìèø ôàúèÿ íÿòèúÿñèíäÿ ùÿëàê îëàíëàðûí éàëíûç âàëèäåéíëÿðèíÿ, óøàãëàðûíà
âÿ ùÿéàò éîëäàøëàðûíà êîíïåíñàñèéàëàð þäÿíèëìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, íÿ ñÿ-
áÿáÿ ýþðÿ ìÿðùóìëàðûí äèýÿð éàõûí ãîùóìëàðûíûí — áàúû âÿ ãàðäàøëàðûí,
ýÿëèíëÿðèí, äîñòëàðûí þäÿíèø àëìàìàëàðû òàì àéäûí äåéèë.
Áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàðêÿí ìöàëèúÿäÿí èìòèíà åäÿí øÿõñëÿðÿ èõòè-
ñàñëû éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè ïðîáëåìè äÿ ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Áèð
òÿðÿôäÿí áþùðàí êå÷èðÿí øÿõñëÿðèí áèð ãèñìèíè þçëÿðè âÿ ÿòðàôäàêûëàð ö÷öí
òÿùëöêÿ òþðÿòìÿê åùòèìàëû éöêñÿê îëàí õÿñòÿëÿð êàòåãîðèéàñûíà àèä åòìÿê
îëàð. Ãöââÿäÿ îëàí ãàíóíâåðèúèëèéÿ ÿñàñÿí îíëàðà «Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-
êàñûíûí ïñèõèàòðèéà ùàããûíäà ãàíóí»óí «ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà»
áÿíäè òÿòáèã îëóíìàëûäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áåëÿ àäàìëàðûí ôÿàëèééÿò ãà-
áèëèééÿòèíè ìÿùäóäëàøäûðàí òÿäáèðëÿð ïñèõîòðàâìà àìèëëè îëóá àðòûã ìþâ-
úóä îëàí áþùðàíû àüûðëàøäûðûð. Áåëÿ àäàìëàð ïñèõè õÿñòÿëÿð êèìè ñòèãìàòèçà-
ñèéàéà ìÿðóç ãàëàúàãëàðûíäàí ãîðõóð, àçàäëûãëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûí-
äàí ÿçèééÿò ÷ÿêèð âÿ ìöòÿõÿññèñëÿðëÿ ÿòðàôëû ñþùáÿòëÿð çàìàíû áàø âåðìèø
ùàäèñÿëÿðè éàäà ñàëìàã èñòÿìèðëÿð.
Úèíàéÿò ùöãóãó ìÿñÿëÿëÿðèíÿ òîõóíàðêÿí îíó äà ãåéä åòìÿëèéèê êè,
çÿðÿð÷ÿêìèøèí áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëìàìàñûíûí îíà ãàðøû áèðìÿíàëû øÿ-
êèëäÿ ãåéðè-ãàíóíè ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðèëäèéèíèí ñöáóòó êèìè áàõìàã îë-
ìàç. Áó çàìàí áþùðàí âÿçèééÿòèíèí èíêèøàôûíäà çÿðÿð÷ÿêÿíèí ðîëó íÿçÿð-
äÿí ãà÷ûðûëûð. Áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàðêÿí ãàíóíó ïîçàí øÿõñëÿðèí àíëàã-
ëûüûíûí òÿéèíè áþéöê ïðîáëåì îëàðàã ãàëûð. Áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàíëàðûí
áèð ãàéäà îëàðàã ïñèõèàòðèê äèàãíîçó îëìàñà äà îíëàðûí þç ùÿðÿêÿòëÿðèíè àí-
ëàìàã âÿ îíëàðà òàì íÿçàðÿò åòìÿê èìêàíëàðû ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûéûð.
Îäóð êè, áåëÿ ùàëëàðäà ÷îõ âàõò ì ÿ ù ä ó ä à í ë à ã ë û ê à ò å ã î -
ð è é à ñ û í û òÿòáèã åòìÿê ìÿãñÿäÿìöâàôèã ùåñàá åäèëèð. Áó èñÿ úÿçàíûí
éöíýöëëÿøäèðèëìÿñè âÿ éà òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóð.
Ìöàñèð òÿäãèãàò÷ûëàðûí ôèêðèíúÿ áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàí àäàìëàðà
äÿéìèø çèéàíûí ÿâÿçèíè ÷ûõìàã úÿçàñûçëûã ùèññè, ýöíàùêàðëûã ùèññèíäÿí äî-
üàí èíòèãàì ùÿâÿñè ãàíóíñóç ùÿðÿêÿòëÿðÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóíäàí ÿëàâÿ
ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðèí ãÿáóëó, ðèñêëè äàâðàíûøà ìåéèëëèê òåíäåíñèéàñû, ÿâ-
âÿëêè òÿúðöáÿéÿ ÿñàñëàíàðàã ãåéðè-ãàíóíè éîëëà ìÿãñÿäÿ ÷àòìàüûí ìöì-
êöíëöéö ôèêðè áèëàâàñèòÿ ãàíóí ïîçóíòóñóíà ñÿáÿá îëóð. Áèð ÷îõ þëêÿëÿðèí
òÿúðöáÿñèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè ùÿêèìëÿðèí, ùöãóãøöíàñëàðûí, ñîñèàë õèä-
ìÿò âÿ ñûüîðòà øèðêÿòëÿðèíèí èø÷èëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñûíäà áþùðàí âÿçèééÿò-
ëÿðèíèí òèááè-ùöãóãè ìÿñÿëÿëÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð éåð àëìûð âÿ áó ñàùÿäÿ áè-
ëèêëÿðèí àðòûðûëìàñûíûí âàúèáëèéè âóðüóëàíûð.
Ïîñòòðàâìàòèê ñòðåññ ïîçóíòóëàðû (ÏÒÑÏ)

ÏÒÑÏ — ïñèõè ïîçóíòó îëóá, åêñòðåìàë àüûð ïñèõîëîæè òðàâìà êå÷èðèëìÿ-
ñèíäÿí ñîíðàêû 6 àé ìöääÿòèíäÿ èíêèøàô åäèð, òðàâìàòèê ùàäèñÿíèí òÿêðàðÿí
éàøàíìàñû èëÿ õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. ÏÒÑÏ-íèí êëèíèê ÿëàìÿòëÿðè: òðàâìàòèê ùà-
äèñÿíèí òÿêðàðÿí éàøàíìàñû, éàøàíàí ùàäèñÿ èëÿ áàüëû äàâàìëû õàòèðÿëÿð,
ôëåøáåêëÿð (ùàäèñÿëÿðèí ýóéà ýåð÷ÿêëèêäÿ áàø âåðìÿñèíÿ áÿíçÿéÿí ïàðëàã
òÿÿññöðàòëàð), äÿùøÿòëè éóõóýþðìÿëÿð. Éàøàíìûø ùàäèñÿíè õàòûðëàäàí îá-
éåêò, éàõóä ñèòóàñèéàëàðà ãàðøû ýöúëö åìîñèîíàë âÿ éà ôèçèêè ðåàêñèéàëàðûí
ìöøàùèäÿ îëóíìàñû. ×ÿêèíìÿ, éàõóä åìîñèîíàë äîíìà òðàâìà èëÿ àññîñè-
àñèéà îëóíàí ôÿàëèééÿòäÿí, éåðëÿðäÿí, ôèêèðëÿðäÿí, ùèññ âÿ äàíûøûãëàðäàí
ýöúëö øÿêèëäÿ ÷ÿêèíìÿê, ìàðàüûí èòìÿñè. Äèýÿð èíñàíëàðäàí óçàãëàøìà
ùèññè, åìîñèéàëàðûí èôàäÿ åäèëìÿñèíäÿ ÷ÿòèíëèêëÿðèí éàðàíìàñû. Éöêñÿê

îéàíûãëûã, ùÿðÿêÿòëÿðèí òîðìîçëàíìàñû âÿ éà àæèòàñèéà, éóõóéà ýåòìÿíèí,
éàõóä éóõóäà ãàëìàíûí ÷ÿòèíëÿøìÿñè. Òåç ãûúûãëàíìà, éàõóä ùèääÿòëÿí-
ìÿ, äèããÿòèí úÿìëÿíìÿñèíäÿ ÷ÿòèíëèêëÿð, îéàã ãàëìà ñÿâèééÿñèíèí àðòìà-
ñû, ãîðõìà ùèññèíèí àðòìàñû âÿ è. à.
ÏÒÑÏ-íèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí ñòðåññ íþâëÿðè
Ñòðåññ íþâö Íöìóíÿëÿð
Áÿäáÿõò ùàäèñÿ Àâòîãÿçà, òÿééàðÿíèí ãÿçàéà óüðàìàñû,
ýÿìèíèí áàòìàñû, éàíüûí âÿ è.à.
Òÿáèè ôÿëàêÿò Ãàñûðüà, äàøãûí, çÿëçÿëÿ âÿ è.à.
Úèíàéÿòêàð ÿìÿëëÿð Ñîéüóí÷ó ùöúóì, îüóðëóã, ñîéóã âÿ éà
îäëó ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿ âÿ éà èñòèôàäÿ
åäèëìÿñè èëÿ áàüëû ðåàë òÿùëöêÿ
Ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð Àòÿø àëòûíäà ãàëìà, áîìáàëàíìà, àêòèâ
ùÿðáè òîããóøìàëàð
Ñåêñóàë õàðàêòåðëè ÿìÿëëÿð Çîðëàìà, éàõóä çîðëàìàéà úÿùä, óøàüà
ãàðøû ñåêñóàë ÿìÿëëÿð
Óøàãëûäà çîðàêûëûã Äþéöëìÿ, ãóëëóüóí îëìàìàñû, óçóíìöä-
äÿòëè òÿúðèäîëóíìà
Ùÿáñ îëóíìà, èøýÿíúÿ, Îüóðëàíìà, òåððîð÷óëàð
ýèðîâ ýþòöðöëìÿ òÿðÿôèíäÿí ýèðîâ ýþòöðöëìÿ, ùÿáñ äöøÿð-
ýÿñèíäÿ îëìàã, ãà÷ãûí ãèñìèíäÿ çîðëà
êþ÷öðöëìÿ
Ùàäèñÿëÿðè áèëàâàñèòÿ Éàõûí àäàìûí ãÿôèë þëöìöíÿ
ìöøàùèäÿ åòìÿê ñÿáÿá îëàí ôàúèÿëè ùàäèñÿëÿðèí øàùèäè
îëìàã
Ùàäèñÿ, äåìÿê îëàð êè, èñòÿíèëÿí ôÿðääÿ öìóìè äèñòðåññ éàðàäà áèëÿúÿê
ñîí äÿðÿúÿ òÿùëöêÿëè âÿ ôÿëàêÿòëè õàðàêòåðÿ ìàëèê îëìàëûäûð.
ÏÒÑÏ-íèí éàðàíìàñû èëÿ áàüëû îëàí áèîëîæè äÿéèøèêëèêëÿð àðàñûíäà àøàüû-
äàêûëàðû ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð:
l Øÿðòè ðåôëåêñ íþâö öçðÿ ñèìïòîìëàðûí ôîðìàëàøìàñû
l Ùèïîòàëàì-ùèïîôèçàð-àäðåíàë îõ öçðÿ ïîçóíòóëàð
l Íåéðîòðàíñìèòòåðëÿðèí èøòèðàêû (ñåðîòîíèí, äîôàìèí, ÃÀÉÒ, åíäîî-

ïèàòëàð)
l Ùèïîêàìïûí ùÿúìèíèí àçàëìàñû
ÏÒÑÏ-èí ðèñê ãðóïëàðûíà àøàüûäàêûëàðû àèä åòìÿê îëàð:

Ãà÷ãûíëàð, ùÿðáè ãóëëóã÷óëàð, ïîëèñëÿð, ÔÙÍ-íèí ÿìÿêäàøëàðû, æóðíà-
ëèñòëÿð, ùÿáñõàíà èøúèëÿðè, òÿúèëè òèááè éàðäûì ùåéÿòè, òÿíùà ãàäûíëàð, óøàã-
ëàð, éåíèéåòìÿëÿð.
ÏÒÑÏ-íèí éàðàíìà ðèñêèíè àðòûðàí ñîñèàë ôàêòîðëàðà àøàüûäàêûëàðû
àèä åòìÿê îëàð: ïîñòðàâìàòèê ñòðåñäÿí ñîíðà àäåêâàò äÿñòÿéèí îëìàìàñû,
ìÿùêÿìÿ ïðîñåñèíäÿ èøòèðàê, àøàüû ñîñèàë-èãòèñàäè ñòàòóñ (êàñûáëûã øÿðàèòèí-
äÿ éàøàìàã). Ïîñòðàâìàòèê ñòðåññ ïîçóíòóñóíóí éàéûëìàñû ùàããûíäà òàì
äÿãèã îëìàñà äà àøàüûäàêûëàðû ñþéëÿìÿê îëàð: ÿââÿëà ÏÒÑÏ ýåíèø éàéûëìûø
ïñèõè ïîçóíòó ùåñàá åäèëèð. ÀÁØ-äà ùÿéàò ÿðçèíäÿ ÏÒÑÏ-íèí éàéûëìàñû
7,8% ñÿâèééÿñèíäÿ ãèéìÿòëÿíäèðèëèð (10,4% ãàäûíëàð: 5,0% êèøèëÿð àðàñûí-
äà). 12 àé ÿðçèíäÿ ñèìïòîìëàðûí ìþâúóä îëìàñû 3,4%-äèð. Òðàâìàòèê ùà-
äèñÿëÿðäÿí ñîíðà ÏÒÑÏ-íèí èíêèøàô ðèñêè øÿùÿðäÿ éàøàéàí ýÿíúëÿðäÿ äàùà
éöêñÿêäèð — 23,6% (13% êèøèëÿðäÿ âÿ 30,2 ôàèç ãàäûíëàðäà). Ìöòÿõÿññèñ-
ëÿðèí àðàøäûðìàëàðû ýþñòÿðèð êè, ÿêñÿð èíñàíëàð ùå÷ îëìàñà ùÿéàòëàðûíäà áèð
äÿôÿ òðàâìàòèê ùàäèñÿ èëÿ öçëÿøèðëÿð. Ìÿãñÿäéþíëö çîðàêûëûã àêòû, õöñóñèëÿ
çîðëàíìà âÿ ùÿðáè ÿìÿëèééàòëàð ÏÒÑÏ-íèí äàùà òåç éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷û-
õàðûð. Êèøèëÿð ãàäûíëàðà íèñáÿòÿí äàùà òåç-òåç òðàâìàòèê ùàäèñÿëÿðëÿ öçëÿ-
øèðëÿð. Àíúàã ãàäûíëàð áàø âåðÿíëÿðè äàùà àüûð êå÷èðèðëÿð âÿ áó ñÿáÿáäÿí
ÏÒÑÏ-íèí èíêèøàôûíà äàùà ÷îõ ìåéèëëèäèðëÿð.
Òÿáèè ýåäèø âÿ íÿòèúÿëÿð. Ñèìïòîìëàð, àäÿòÿí òðàâìàòèê ùàäèñÿäÿí
ñîíðàêû áèðèíúè àé ÿðçèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð, àíúàã 15%-äÿí àç ùàëëàðäà òÿõè-
ðÿ ñàëûíìûø áàøëàíüûú ìþâúóä îëà áèëÿð (éÿíè ùàäèñÿäÿí áèð íå÷ÿ àé ñîíðà).
Ìöàëèúÿñèç ñàüàëìà õÿñòÿëèéèí áèðèíúè èëè ÿðçèíäÿ ïàñèéåíòëÿðèí 2/3-äÿ áàø
âåðèð. ÏÒÑÏ ñèìïòîìëàðûíûí óçóí ìöääÿò ìþâúóä îëìàñû, ïñèõîàêòèâ ìàä-
äÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ äàõèë îëìàãëà èêèíúèëè ïðîáëåìëÿðèí éàðàíìà ðèñêèíè àðòû-
ðûð.
ÏÒÑÏ-íèí ýåäèøè âÿ ïðîãíîçó ñèìïòîìëàðûí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí àñûëû-
äûð, ëàêèí áèðèíúè 2 ùÿôòÿ ìöääÿòèíäÿ ñèìïòîìëàðûí àüûðëûã äÿðÿúÿñè êè÷èê
ïðîãíîñòèê äÿéÿðÿ ìàëèêäèð. Ñèìïòîìëàðûí àüûðëûã äÿðÿúÿñèíäÿí ÿëàâÿ,
òðàâìàòèê ùàäèñÿéÿ èíñàíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ éàõûí îëìàñû âÿ îíóí ùÿéàò ö÷öí
éàðàòäûüû òÿùëöêÿ ñÿâèééÿñè, òðàâìàòèê ùàäèñÿíèí òÿñèðèíèí äàâàìåòìÿ
ìöääÿòè, ÿââÿëêè ïñèõîòðàâìàëàð, òðàâìàíûí äèýÿð èíñàíëàðà òÿñèðè, äèýÿð
øÿõñëÿðèí òðàâìà êå÷èðìèø èíñàíà ãàðøû ðåàêñèéàñû äà ïðîãíîñòèê ÿùÿìèééÿò
äàøûéûð. ÏÒÑÏ èø, òÿùñèë, àèëÿ ùÿéàòû äàõèë îëìàãëà ñîñèàë ôÿàëèééÿòÿ ÿùÿ-
ìèééÿòëè äÿðÿúÿäÿ òÿñèð ýþñòÿðèð. ÏÒÑÏ-ëè èíñàíëàð òåç-òåç èø éåðëÿðèíè òÿðê
åòìÿëè, éàøàéûø éåðëÿðèíè äÿéèøìÿëè, ñîñèàë âÿ ãîùóìëóã ÿëàãÿëÿðèíè ãûðìà-

ëû îëóðëàð.
ÏÒÑÏ-íèí ÕÁÒ-10-à ÿñàñëàíàí òÿñíèôàòû. 1. Êÿñêèí ñòðåññÿ ãàðøû ðå-
àêñèéà (Ô43.0) — ùÿéÿúàíûí èôàäÿ åäèëìèø ñèìïòîìëàðû, äîíóá ãàëìà âÿ éà
ãåéðè-àäåêâàò ùèïåðàêòèâëèê, äèããÿòèí äàðàëìàñû, îðèéåíòàñèéàíûí èòèðèëìÿñè,
ãÿçÿá âÿ éà ñþçëö òÿúàâöç, öìèäñèçëèê, áÿäáÿõò ùàäèñÿíèí ùÿääÿí àðòûã
àüûð êå÷èðèëìÿñè ãåéä îëóíóð. 48 ñààòäàí ýåú îëìàéàðàã ñèìïòîìëàðûí àçàë-
ìàñû áàøëàíìàëûäûð. Ãàëûã ñèìòîìëàðûí äàâàìåòìÿ ìöääÿòè 1 àéû êå÷ìÿ-
ìÿëèäèð. Êÿñêèí ñòðåññÿ ãàðøû ðåàêñèéà ÏÒÑÏ ùåñàá îëóíìóð, àíúàã îíóí
éàðàíìà ðèñêèíè àðòûðûð. 2. ÏÒÑÏ (Ô43.1) — òðàâìàòèê ùàäèñÿíèí áàø âåðìÿ-
ñèíäÿí ñîíðà 1 àéäàí 6 àéà ãÿäÿð ìöääÿò éàðàíûð, ñèìïòîìëàðûí 1-3 àé äà-
âàì åòìÿñè êÿñêèí ÏÒÑÏ êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð. 3. Ãÿçà êå÷èðèëäèêäÿí ñîí-
ðà øÿõñèééÿòäÿ õðîíèêè äÿéèøèêëèê (Ô62.0) — ÏÒÑÏ-íèí õðîíèêè íÿòèúÿñè êè-
ìè ãÿáóë åäèëèð. ÏÒÑÏ ñèìïòîìëàðûíûí ìþâúóäëóüóíäàí èêè èë ñîíðà ÿí àçû
èêè ñèìïòîì ãåéä îëóíäóüó ùàëäà øÿõñèééÿòäÿ õðîíèêè äÿéèøèêëèê äèàãíî-
çó ãîéóëóð. Áó ñèìïòîìëàð àøàüûäàêûëàðäûð: ÿòðàô àëÿìÿ ãàðøû èíàìñûçëûã âÿ
äöøìÿí÷èëèê, ñîñèàë òÿúðèäîëóíìà, áîøëóã âÿ éà öìèäñèçëèê ùèññè, õðîíèêè
äàõèëè ýÿðýèíëèê âÿçèééÿòè âÿ òÿùëöêÿ ùèññè, èíñàíëàðäàí ãà÷ìà, éàõóä
åìîñèîíàë êåéëÿøìÿ.
Äèôôåðåíñèàë äèàãíîñòèêà. Òðàâìàòèê ùàäèñÿäÿí ñîíðà éàðàíàí ïîçóí-
òóëàð àðàñûíäà ïîñòòðàâìàòèê ñòðåññ ïîçóíòóñó éåýàíÿ îëìàéà áèëÿð. ÏÒÑÏ
òåç-òåç àøàüûäàêûëàðëà éàíàøû ýåäèð: äåïðåññèéà, ïàíèê (òÿøâèøëè) ïîçóíòó,
äèññîñèàòèâ ïîçóíòó, îáñåññèâ-êîìïóëñèâ ïîçóíòó, éàéûëìûø ùÿéÿúàíëû ïî-
çóíòó, ñîñèàë ôîáèéà, ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ.
ÏÒÑÏ-ÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí õÿñòÿëÿðè ìöàéèíÿ åäÿðêÿí öìóìè ïðàêòèêà
ùÿêèìëÿðè íÿçÿðäÿ ñàõëàìàëûäûðëàð êè, éàøàíìûø ïñèõîòðàâìà áàðÿäÿ ñþù-
áÿò ö÷öí ÿçàáëû îëà âÿ àüûð õàòèðÿëÿð éàðàäà áèëÿð. Àíúàã áóíóíëà éàíàøû,
ïñèõîòðàâìà èëÿ áàüëû ìþâçóëàðäàí ÷ÿêèíìÿê äöçýöí òàêòèêà ùåñàá åäèë-
ìèð. Éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð êè, ÏÒÑÏ èëÿ áàüëû ìöðàúèÿò åäÿí ïàñèéåí-
òèí øèêàéÿòëÿðè ùå÷äÿ éàëíûç òðàâìàòèê ùàäèñÿëÿðëÿ áàüëû îíäàí ÿë ÷ÿêìÿ-
éÿí õàòèðÿëÿðäÿí èáàðÿò îëìóð. Ïàñèéåíò äåïðåññèéàäàí , öìóìè ùÿéÿúàí-
äàí, ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿðäÿí, òåç ãûúûãëàíìàäàí, èø ãàáèëèééÿòèíèí àøàüû îë-
ìàñûíäàí âÿ éóõóñóçëóãäàí øèêàéÿò îëà áèëÿð. Ïàñèéåíòëÿð, õöñóñèëÿ äÿ ùà-
äèñÿíèí öñòöíäÿí ìöÿééÿí ìöääÿò êå÷äèêäÿí ñîíðà, áó ñèìïòîìëàðû êå÷è-
ðèëìèø òðàâìà èëÿ áàüëàìàéà áèëÿðëÿð. Ãåéä åäèëÿí ñèìïòîìëàðûì ÿââÿëëÿð
(òðàâìàòèê ùàäèñÿéÿ ãÿäÿð) ìöøàùèäÿ îëóíóá-îëóíìàìàñû áàðÿäÿ ïàñè-
éåíòè ñîðüó-ñóàë åòìÿê ëàçûìäûð.
Èçàùîëóíìàç ñîìàòèê ñèìïòîìëàðëà áàüëû ïàñèéåíòëÿðèí øèêàéÿòëÿðè õö-
ñóñè äèããÿò òÿëÿá åäèð âÿ áó úöð ùàëëàðäà ùÿêèì òðàâìàòèê ùàäèñÿíèí éàøàí-
ìàñû áàðÿäÿ îíó ñîðüó-ñóàë åòìÿëèäèð. Ïàñèéåíò éàõûí àäàìûíû ãÿôèëäÿí
èòèðäèêäÿ âÿ î þç ÿúÿëè èëÿ þëìÿäèéè ùàëëàðäà ÏÒÑÏ-íè íÿçÿðäÿ ñàõëàìàã ëà-

çûìäûð. ÏÒÑÏ áöòöí àèëÿéÿ òÿñèð åäèð âÿ áó ñÿáÿáäÿí àèëÿíèí äèýÿð öçâëÿ-
ðèíäÿ ÏÒÑÏ-íèí èíêèøàôû åùòèìàëû áþéöêäöð. Ùÿêèì ïàñèéåíòèí ðàçûëûüû èëÿ
îíóí àèëÿ öçâëÿðèíèí ùàäèñÿ áàðÿäÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ ìÿëóìàòëû îëìàñûíû ìö-
ÿééÿí åòìÿëè, öìóìè âÿ éà ïñèõèàòðèê ìöàéèíÿíèí çÿðóðèëèéèíè ãèéìÿòëÿí-
äèðìÿëèäèð. Åéíè çàìàíäà èíòèùàð ðèñêèíèí îëóá-îëìàìàñû äà íÿçÿðÿ àëûí-
ìàëûäûð.
ÏÒÑÏ äèàãíîçó îëàí øÿõñëÿðÿ èëê éàðäûì. Êå÷èðèëìèø òðàâìàäàí ñîí-
ðà äöøäöéö äèñòðåññ âÿçèééÿòèíèí èíñàíëàð ö÷öí íîðìàë ðåàêñèéà îëäóüóíó
àíëàìàüà ïàñèéåíòÿ êþìÿê åòìÿê âàúèá øÿðòëÿðäÿíäèð. Êÿñêèí ñòðåññ ðåàê-
ñèéàëàðû âÿ ÏÒÑÏ áàðÿäÿ ïàñèéåíòäÿ òÿñÿââöð éàðàòìàã, ïàñèéåíòèí ïñèõî-
ëîæè òðàâìàñû áàðÿäÿ àèëÿñè âÿ éàõûíëàðû èëÿ äàíûøìàã ö÷öí îíà ñòèìóë âÿ
äÿñòÿê âåðìÿê ëàçûìäûð. Ïàñèéåíòèí äîüìàëàðû âÿ éàõûíëàðûíà çÿðÿð ÷ÿê-
ìèø èíñàíà ãàðøû äþçöì íöìàéèø åòäèðèëìÿñèíèí çÿðóðèëèéèíè, ïàñèéåíòèí áà-
øà äöøöëìÿñèíèí âÿ îíà äÿñòÿê âåðèëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè èçàù åòìÿê ëàçûì-
äûð. Ñàüàëìàíû éöíýöëëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ äÿùøÿòëè ùàäèñÿíè àðäûúûëëûã-
ëà, ÿââÿëäÿí áàøëàéàðàã (íÿäÿí áàøëàéûá...) éåíèäÿí äàíûøìàüûí íÿ äÿðÿ-
úÿäÿ çÿðóðè îëäóüóíó ïàñèéåíòèí âÿ îíóí àèëÿñèíèí àíëàìàñûíà éàðäûì åò-
ìÿê, õÿñòÿíè åìîñèîíàë úÿùÿòäÿí äÿñòÿêëÿìÿê, áàø âåðìèø ùàäèñÿäÿ îíóí
ýöíàùûíûí îëìàìàñûíà èíàíäûðìàã óíóäóëìàìàëûäûð. Ïàñèéåíòè åéíè èëÿ
ùÿìèí òðàâìàäàí çÿðÿð ÷ÿêìèø øÿõñëÿðèí ãðóïóíà ýþíäÿðìÿê (ÿýÿð áåëÿ-
ñè âàðñà), éóõóñóçëóüó àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ãûñàìöääÿòëè éóõó äÿðìàí-
ëàðû ãÿáóë åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê ëàçûìäûð.
Ïàñèéåíòèí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûëìàëû îëàí ÿñàñ ìÿëóìàòëàð:1) ïñèõè òðàâìà
éàðàäàí ùàäèñÿëÿð èíñàíûí ïñèõè ñàüëàìëûüûíà òÿñèð ýþñòÿðèð 2) ñèìïòîìëàðûí
ÿêñÿðèééÿòè êè÷èê ìöäàõèëÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ òåç êå÷èá ýåäÿ áèëÿð 3) àüûð âÿ-
çèééÿòëÿð ö÷öí åôôåêòèâ ìöàëèúÿ íþâëÿðè ìþâúóääóð 4) ÏÒÑÏ-íèí ìþâúóä-
ëóüó «äÿëèëèê» âÿ õàðàêòåðèí çÿèôëèéè äåéèë 5) ïàñèéåíò âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿ-
ðè äåïðåññèéàíûí åðêÿí ÿëàìÿòëÿðè âÿ ñóèñèäàë ôèêèðëÿðÿ ìöíàñèáÿòäÿ ñàéûã-
ëûã íöìàéèø åòäèðìÿëè âÿ îíëàð éàðàíäûüû òÿãäèðäÿ áàúàðäûãúà òåç éàðäûì
ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿëèäèðëÿð 6) ÏÒÑÏ çàìàíû àëêîãîë âÿ äèýÿð ïñèõîàêòèâ
ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê äàùà àðòûã ïðîáëåìëÿðèí éàðàíìàñûíà ýÿòèðèá
÷ûõàðûð. Ïñèõîëîæè éàðäûìëà áàüëû òþâñèéÿëÿðÿ àøàüûäàêûëàð àèääèð. 1. Ùÿéÿ-
úàíûí çÿèôëÿäèëìÿñè: òÿäðèúè ðåëàêñàñèéà, òÿíÿôôöñ ùÿðÿêÿòëÿðè, ïîçèòèâ äö-
øöíúÿ, òðàâìà ùàããûíäà ôèêèðëÿðèí äàéàíäûðûëìàñû («Ìÿí íÿçàðÿòè èòèðèðÿì»
ôèêðèíè «Ìÿíäÿ ùÿð øåé àëûíûðäû âÿ áóíäàí ñîíðà äà àëûíàúàã» èëÿ ÿâÿç
îëóíìàëûäûð), þçöíÿèíàìûí àðòûðûëìàñû öçðÿ òðåíèíã. 2. Ãåéðè-äöçýöí ãÿíà-
ÿòèí, õöñóñèëÿ äÿ òðàâìà èëÿ áàüëû ýöíàù ùèññèíèí êîððåêñèéà åäèëìÿñè.
Äÿðìàí âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ. Ñåðîòîíèíèí ýåðèéÿ òóòóëìàñûíûí ñå-
÷èúè èíýèáèòîðëàðû (ÑÝÒÑÈ) ÏÒÑÏ çàìàíû èëêèí ñå÷èì ïðåïàðàòëàðû ùåñàá åäè-
ëèðëÿð. Àäÿòÿí, îíëàð äåïðåññèéàíûí ìöàëèúÿñèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã äàùà áþ-

éöê äîçàëàðäà âÿ äàùà óçóí ìöääÿòÿ òÿéèí îëóíìàëûäûð. Ìöàëèúÿíèí åôôåê-
òè àäÿòÿí ïðåïàðàòûí ãÿáóëóíóí áàøëàíìàñûíäàí ñîíðà 8 ùÿôòÿäÿí òåç îëìà-
éàðàã ìöøàùèäÿ åäèëèð.
Ãåéðè-áåíçîäèàçåïèí ñûðàñûíäàí îëàí àíêñèîëèòèêëÿð (áóñïèðîí, ùèäðîê-
ñèçèí) áèð ãàéäà îëàðàã âÿðäèø, àñûëûëûã éàðàíìàñûíà âÿ ëÿüâåòìÿ ñèíäðîìó-
íóí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëìàéàí ùÿéÿúàí ÿëåéùèíÿ ïðåïàðàòëàð ùåñàá åäèëèð-
ëÿð. Äàùà ãàáàðûã èôàäÿ åäèëìèø ñåäàòèâ òÿñèðÿ ìàëèê, áåíçîäèàçåïèí òþðÿ-
ìÿñè îëàí òðàíêâèëèçàòîðëàðäàí (àëïðîçîëàì, ëîðàçåïàì, êëîíîçåïàì) èñòè-
ôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ÷îõ åùòèéàòëà éàíàøìàã âÿ îíëàðû ãûñà ìöääÿòÿ (èêè ùÿô-
òÿäÿí àðòûã îëìàéàðàã) òÿéèí åòìÿê ëàçûìäûð.
Àüûð èòêè ñèíäðîìó ùàããûíäà

Àüûð èòêè éàõûí àäàìûí èòèðèëìÿñè èëÿ, éàõóä ùÿéàòäà äèýÿð ìöùöì ÿùÿ-
ìèééÿò êÿñá åäÿí ùàäèñÿëÿðëÿ (ìèñàë ö÷öí, èøèí èòèðèëìÿñè, áîøàíìà, éàõûí
ÿëàãÿëÿðèí ãûðûëìàñû, ùÿéàòäàêû äèýÿð àüûð äÿéèøèêëèêëÿð) éàðàíàí òÿáèè âÿ
àíëàøûëàí ïèñèõîëîæè ñàðñûíòû êå÷èðèð, ùÿìèøÿ èòêè ùàããûíäà ôèêèðëÿøèð, ñàüëàì-
ëûüû èëÿ áàüëû ïðîáëåìëÿðëÿ öçëÿøèð. Èòêè — àäè ôÿàëèééÿòèí, ñîñèàë ÿëàãÿëÿðèí
ïîçóëìàñûíà, ýÿëÿúÿê ïëàíëàðûí ãóðóëìàñûíäà ÷ÿòèíëèêëÿðèí éàðàíìàñûíà
ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Èòêè éàøàíìàñû ïðîñåñèíäÿ 4 ìÿðùÿëÿ ãåéä îëóíóð: 1) èòêèíèí ðåàëëûüû-
íûí åòèðàô åäèëìÿñè 2) ðóùè àüðûíûí éàøàíìàñû 3) èòèðèëìèø îáéåêòñèç ùÿéàòà
àäàïòàñèéà îëìà 4) ðóùè òàðàçëûüûí áÿðïàñû.
Äåïðåññèéàäàí äèôôåðåíñèàñèéà. Àüûð èòêè äåïðåññèéàéà ýÿòèðèá ÷ûõàðà
áèëÿð. Àøàüûäàêû ùàëëàðäà äåïðåññèéà äèàãíîçó ãîéóëìàëûäûð: 1) èòêèäÿí 2
àé êå÷äèêäÿí ñîíðà àøêàð äåïðåññèâ ñèìïòîìëàðûí ìþâúóäëóüó ãåéä îëó-
íàðñà 2) èòêèíèí òÿçàùöðö ãåéðè-òÿáèè îëäóãäà (ùÿðÿêÿäÿ òîðìîçëàíìà, ýö-
íàù ùèññè, êþìÿêñèçëèê, þçöíÿ ãèéìÿò âåðìÿíèí àøàüû äöøìÿñè, ñóèñèäàë ôè-
êèðëÿð) 3) èòèðèëìèø îáéåêòÿ àìáèâàëåíò ìöíàñèáÿò ìþâúóääóðñà 4) þëìöø
øÿõñ óøàã îëóá, éàõóä çîðàêû þëöì íÿòèúÿñèíäÿ äöíéàñûíû äÿéèøèáñÿ (õöñó-
ñÿí ÿýÿð ìåéèò òàïûëìàéûáñà).
Ïàñèéåíò äèããÿòèíÿ ÷àòäûðûëìàëû ÿñàñ ìÿëóìàòëàð. Àüûð èòêèëÿð òåç-
òåç êÿäÿð, ýþç éàøëàðû, ãÿçÿá, ìÿéóñ îëìà, ýöíàù ùèññè, ùÿéÿúàíûí éàðàí-
ìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Àüûð èòêè òåç-òåç áàø âåðìèø ùàäèñÿ èëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèí
éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ ùàëëàðäà èòêèíè ìöçàêèðÿ åòìÿê èñòÿéè íîð-
ìàëäûð. ÏÒÑÏ-íèí ìþâúóäëóüó «äÿëèëèê» âÿ õàðàêòåðèí çÿèôëèéè äåéèë. Ïàñè-
éåíò âÿ îíóí àèëÿ öçâëÿðè äåïðåññèéàíûí âÿ ñóèñèäàë ôèêèðëÿðèí èíêèøàô åäÿ
áèëìÿñè åùòèìàëûíà ìöíàñèáÿòäÿ ñàéûãëûã íöìàéèø åòäèðìÿëè âÿ îíëàðûí éà-
ðàíìàñû çàìàíû áàúàðäûãúà òåç éàðäûì ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿëèäèðëÿð.
Àäàïòàñèéà ïîçóíòóëàðû. Àäàïòàñèéà ïîçóíòóëàðû — èäåíòèôèêàñèéà
åäèëìèø ïñèõîñîñèàë ñòðåññîðóí òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëäûãäàí ñîíðà 1 àé ÿðçèí-

äÿ èíêèøàô åäèð, þç íþâáÿñèíäÿ ãåéðè-àäè éàõóä ôàúèÿëè íþâ ùåñàá åäèëìèð.
Ïàñèéåíòëÿð íàðàùàòëûã, éàõóä âÿçèééÿòèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿìÿê ùèññè
êå÷èðèðëÿð. Òåç-òåç éóõóñóçëóãäàí, áàø àüðûëàðûíäàí, öðÿê äþéöíòöëÿðèíäÿí
øèêàéÿò åäèðëÿð. Áÿçè ïàñèéåíòëÿð ùÿéÿúàí âÿ äåïðåññèéàíû õàòûðëàäàí
ñèìïòîìëàðäàí äà øèêàéÿò åäèðëÿð.
Àäàïòàñèéà ïîçóíòóëàðûíûí äèàãíîñòèêàñûíäà ñÿùâÿ éîë âåðìÿìÿê
ö÷öí àøàüûäàêû ïîçóíòóëàðëà äèôôåðåíñàñèéà åòìÿê ëàçûìäûð: Äåïðåññèéàëàð-
ëà éàéûëìûø ùÿéÿúàíëû âÿçèééÿòëÿ, èçàùåäèëìÿç ñîìàòèê øèêàéÿòëÿ, ÏÒÑÏ
èëÿ.
Éàðäûì ýþñòÿðèëìÿñè. Ïàñèéåíò òÿðÿôèíäÿí ñòðåññèí àðàäàí ãàëäûðûëìà-
ñûíà éþíÿëäèëìèø ïîçèòèâ ùÿðÿêÿòëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿëè âÿ ùÿêèì òÿðÿ-
ôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìÿëèäèð. Âÿçèééÿòè äÿéèøìÿê ö÷öí èìêàíëàðû ìöÿééÿí
âÿ ìöâàôèã öñóëëàðäàí (î úöìëÿäÿí ïñèõîòåðàïèéàäàí) èñòèôàäÿ åäèëìÿëèäèð.
Õàðèúè äÿñòÿêâåðèúè ìÿíáÿëÿðè ìöÿééÿí åòìÿê (äîñòëàð, äîüìàëàð), áó
ìÿãñÿäëÿ ìÿçóíèééÿò, õÿñòÿëèê êàüûçû ýþòöðìÿéè, éàõóä ñÿôÿð åòìÿéè
ìÿñëÿùÿò ýþðìÿê éàõøû îëàð. Âÿðäèø åòäèéè ôÿàëèééÿòÿ áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí
Äà â ðà íû ø ò àêò è ê àñû
Ïàñèéåíò Ùÿêèì
1. Ïðîáëåìèí ìàùèééÿòèíè àéûðìàã âÿ Ïðîáëåìèí ùÿëëè ïðèíñèïëÿðèíè èçàù åòìÿê.
ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê.
2. Îíóí ùÿëëè èìêàíëàðûíû ìöÿééÿíëÿø- Áó ïðîáëåìÿ ãàòûëìûø äèýÿð øÿõñëÿðëÿ ãàðøû-

äèðìÿê. ëûãëû ÿëàãÿ éàðàòìàã.
3. Ùÿð áèð èìêàíûí ìöñáÿò âÿ ìÿíôè úÿ- Áó òèïëè ïðîáëåìëÿðèí ùÿëëèíäÿ òîïëàíìûø òÿú-
ùÿòëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê. ðöáÿ âÿ éàðàäûúû òÿôÿêêöðö ïàñèéåíòÿ àøûëà-
ìàã.
4. Ïðîáëåìèí ùÿëëèíèí ÿí ìÿãáóë øÿðòëÿ- Ãÿðàðûí òÿôòèøèíè êå÷èðìÿê.

ðèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê.
5. Ãÿáóë îëóíìóø ãÿðàðû ùÿéàòà êå÷èð- Ïàñèéåíò äöçýöí ãÿðàð ãÿáóë åòäèêäÿ îíó
ìÿê ö÷öí àòûëàúàã àääûìëàðû ïëàíëàøäûðìàã. ðóùëàíäûðìàã.
6. Àðäûúûë îëàðàã ùÿðÿêÿò åòìÿê. Ñå÷èëìèø ãÿðàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí àä-
äûìëàðûí ïëàíëàøäûðûëìàñûíà éàðäûì ýþñòÿð-
ìÿê.
7. Äîüðóëóüóíà ÿìèí îëìàã ìÿãñÿäèëÿ Ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ éþíÿëìèø äàâðàíûøûí ñÿ-

áó äàâðàíûøûí ìöìêöí íÿòèúÿëÿðèíè éîõëà- ìÿðÿñèíè îáéåêòèâ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê.
ìàã.
ñîíðà ãàéûòìàüû ìÿñëÿùÿòäèð. Ñòðåññ ùàäèñÿëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòèíèí ïàñèéåíò

òÿðÿôèíäÿí åòèðàô åäèëìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿê, âÿçèééÿòèí ìîíèòîðèíãèíè ùÿ-
éàòà êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. 3-4 ýöí ÿðçèíäÿ òðàíêâèëèçàòîðëàð òÿéèí îëóíà áèëÿð
(ùèäðîêñèçèí 25-50 ìã/ñóò, àëïðîçîëàì 0,5-1 ìã/ñóò, áðîìîçåïàì 3-4 ìã
âÿ è. à.)
Áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿðèí ìöàëèúÿ,

ïðîôèëàêòèêà âÿ ðåàáèëèòàñèéà ìÿñÿëÿëÿðè
Ìöàëèúÿ ìöÿññèñÿëÿðèíèí òèïëÿðè. Èëê éàðäûì ìöÿññèñÿëÿðè: Áþùðàí
âÿçèééÿòè éàðàíäûüû ùàëëàðäà éàõûíëûãäà îëàí òèáá ìöÿññèñÿñèíÿ ìöðàúèÿò
åùòèìàëû áþéöêäöð. Ñþùáÿò èëê íþâáÿäÿ ïîëèêëèíèê ìöÿññèñÿëÿð, òèááè ñàíè-
òàðèéà ùèññÿëÿðè âÿ òèáá ìÿíòÿãÿëÿðèíäÿí ýåäèð. Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè çàìà-
íû èëê éàðäûìëà õöñóñè òÿëèì êå÷ìèø ôåëäøåð âÿ òèáá áàúûëàðûíûí ìÿøüóë
îëóíäóüó þëêÿëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà îðòà òèáá èø÷èëÿðèíèí èõòè-
ñàñû áóíóí ö÷öí éåòÿðèíúÿ äåéèë. Áóíóíëà éàíàøû áèçèì þëêÿìèçäÿ èëê éàð-
äûì ýþñòÿðÿ áèëÿí êèôàéÿò ãÿäÿð ìöâàôèã èõòèñàñà ìàëèê ùÿêèìëÿð âàðäûð.
Òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, áó ùÿêèìëÿð áþùðàí âÿçèééÿòèíèí ñîìàòèê ôÿñàäëàðûíû
(àüðû, öðÿê-äàìàð ïîçóíòóëàðû, øîê ÿëàìÿòëÿðè) àðàäàí ãàëäûðà áèëèð, àüûð îë-
ìàéàí ùàëëàðäà ìöñòÿãèë îëàðàã ñàêèòëÿøäèðèúè ïðåïàðàòëàð òÿéèí åäèð, ïñèõè
ïîçóíòóëàð àøêàð îëóíäóãäà èñÿ õÿñòÿíè ïñèõèàòðà ýþíäÿðèðëÿð. Áèð ÷îõ ùàë-
ëàðäà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿí éàðäûì õöñóñè âÿðäèøëÿðäÿí äàùà
÷îõ ñàüëàì äöøöíúÿéÿ àðõàëàíäûüûíäàí áó èøäÿ ñàùÿ âÿ éà àèëÿ ùÿêèìèíèí
èøèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áóíäàí ÿëàâÿ áèð ÷îõ ïîëèê-
ëèíèêà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðè àéûðä åòìÿê âÿ îíëà-
ðà èëê ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ïñèõèàòð âÿ éà ïñèõîòåðà-
ïåâò øòàòû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè èëÿ òåç-òåç ðàñòëàøàí
áèðèíúèëè òÿøêèëàò òèïè êèìè Òÿúèëè Òèááè Éàðäûì ñòàíñèéàëàðû ÷ûõûø åäÿ áèëÿð.
Òÿúèëè Éàðäûìûí òÿðêèáèíäÿ îëàí èõòèñàñëàøìûø ïñèõèàòðèéà áðèãàäàëàðû áþù-
ðàíà òÿúèëè ìöäàõèëÿ åòìÿê áàõûìûíäàí áþéöê ïîòåíñèàëà ìàëèêäèð.
Èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìöÿññèñÿëÿð: Èõòèñàñëàøäûðûëìûø ìöÿññèñÿëÿðÿ ãûñà-
ìöääÿòëè âÿ óçóíìöääÿòëè éàðäûì ìöÿññèñÿëÿðèíè àèä åòìÿê îëàð. Áèðèíúè
òèïÿ ïàñèéåíòëÿðèí êÿñêèí áþùðàí çàìàíû ìöðàúèÿò åòäèêëÿðè á þ ù ð à í
ì ÿ ð ê ÿ ç ë ÿ ð è à è ä ä è ð. Áþùðàí ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ïàñèéåíò ìöàéèíÿ
îëóíóð, îíóí ïðîáëåìëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð, éàðäûì ïðîãðàìëàðû ùàçûðëà-
íûð. Åùòèéàú îëäóãäà èíòåíñèâ íÿçàðÿò, ùèìàéÿ (72 ñààòà ãÿäÿð), ìåäèêà-
ìåíòîç âÿ éà ïñèõîòåðåïåâòèê ìöàëèúÿ òÿéèí îëóíóð. Äèýÿð èõòèñàñ ùÿêèì-
ëÿðèíèí, ñîñèàë èø÷èëÿðèí, ùöãóãøöíàñëàðûí êîíñóëòàñèéàëàðû òÿøêèë îëóíà áèëÿð
âÿ ñîí íÿòèúÿäÿ ñîíðàêû ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè ìÿñÿëÿñè ùÿëë åäèëÿ áèëÿð. Áþù-
ðàí ìÿðêÿçëÿðèíèí ïðîáëåìè îðà õðîíèê ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí åéíè ïàñè-
éåíòëÿðèí òÿêðàð îëóíàí êðèçèñëÿðëÿ ÿëàãÿäàð äöøìÿñè âÿ îíëàðûí ïðîáëåì-

ëÿðèíè äÿô åòìÿê ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð åùòèéàò ãöââÿëÿðèíèí îëìàìàñûäûð.
Áþùðàíëàð çàìàíû äèýÿð ãûñàìöääÿòëè éàðäûì íþâö «ù î ò ë è í å»
â ÿ é à «è í à ì ò å ë å ô î í ó » ä ó ð. Áó õèäìÿò òÿúèëè ïñèõîëîæè éàð-
äûìëà ìÿøüóë îëóð âÿ ïñèõè ñàüëàìëûüûí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðè öçðÿ êîíñóë-
òàñèéàëàð àïàðûð. «Èíàì òåëåôîíó»íóí öñòöí úÿùÿòè îíóí àíîíèìëèéè âÿ ñóò-
êà ÿðçèíäÿ èøëÿìÿñè, ÷àòûøìàéàí úÿùÿòè èñÿ òåëåôîí ðàáèòÿñè èìêàíëàðûíûí
ìÿùäóäëóüóäóð.
Ñîí âàõòëàð áèçèì þëêÿìèçäÿ Àâðîïàäà ýåíèø éàéûëìûø ïñèõèàòðëàðûí âÿ
ïñèõîëîãëàðûí ìÿñëÿùÿò (êàíñóëòàñèéà) êàáèíåòëÿðè éàðàíìàüà áàøëàéûá. Áó
êàáèíåòëÿðäÿ áèð ãàéäà îëàðàã ôÿðäè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ïñèõèàòðëàð èøëÿéèð.
Èñòÿð éåðëè, èñòÿðñÿ äÿ õàðèúè ìÿñëÿùÿò êàáèíåòëÿðèíèí öìóìè ìÿíôè úÿùÿòè
áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí «õÿñòÿëèê» êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè âÿ ìöàëèúÿíèí òÿ-
éèí îëóíìàñûäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿð ôÿðäè
ïðàêòèêà àïàðàí ìöòÿõÿññèñèí õèäìÿòëÿðèíè áÿçÿí þäÿìÿê èãòèäàðûíäà îë-
ìóðëàð.
Óçóíìöääÿòëè éàðäûì úèääè ïñèõè ïîçóíòóëàðëà ìöøàéèÿò îëóíàí
äàâàìëû ýåäèøÿ ìàëèê áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíäÿ ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðëàðûíäà
âÿ ïñèõîíåâðîëîæè (óøàã âÿ éàøëûëàð ö÷öí) äèñïàíñåðëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðè-
ëèð. Ðÿñìè ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðèíèí ýþñòÿðäèéè éàðäûìûí ÷àòûøìàéàí úÿ-
ùÿòè èíñàíûí «ïñèõè õÿñòÿ» ðîëóíäà îëìàéàí âÿ áó ìöÿññèñÿëÿðÿ ìöðàúèÿò-
ëÿ áàüëû ñòèãìàòèçàñèéà ôàêòîðóäóð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè êå÷èðÿí øÿõñëÿð ö÷öí óçóíìöääÿòëè éàðäûì àëìàã
ìÿãñÿäèëÿ öìóìè õÿñòÿõàíàëàðûí ïñèõèàòðèéà øþáÿëÿðèíäÿ âÿ éà ãåéðè-ïñè-
õèàòðèéà ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ, ãàäûí ìÿñëÿùÿòõàíàëàðû, îíêîëîæè ìÿðêÿçëÿð, ùå-
ðîíòîëîæè øþáÿëÿð âÿ ñ. îëàí ìÿñëÿùÿò÷è-ïñèõèàòðëàðûíà ìöðàúèÿò ìÿãáóë ùå-
ñàá åäèëÿ áèëÿð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè çàìàíû ìóëòèäèñòèïëèíàð éàíàøìà, éÿíè ìöõòÿëèô
ìöòÿõÿññèñëÿðäÿí èáàðÿò êîìàíäàíûí (ïñèõèàòð, ïñèõîëîã, òèáá áàúûñû, ñîñè-
àë èø÷è, ùöãóãøöíàñ, êþíöëëöëÿð) óçóíìöääÿòëè êîìïëåêñ éàðäûìû ïåðñïåê-
òèâëè ôîðìà ùåñàá îëóíóð.
Áÿçè íþâ áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíäÿ þçöíÿ âÿ ãàðøûëûãëû éàðäûì ãðóïëàðû-
íûí ìöäàõèëÿñè äàùà ñÿìÿðÿëè îëà áèëÿð. Çîðàêûëûüà ìÿðóç ãàëìûø ãàäûíëà-
ðû, íàðêîòèê âÿ àëêîãîëäàí èñòèôàäÿ åäÿí øÿõñëÿðè, ÿëèëëÿðè áèðëÿøäèðÿí áåëÿ
ãðóïëàðûí óüóðëó ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñè íöìóíÿëÿðè ìÿëóìäóð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè çàìàíû éàðäûì. Ôàðìàêîòåðàïèéà: Áþùðàí
âÿçèééÿòëÿðè çàìàíû, õöñóñèëÿ ïñèõîòèê ÿëàìÿòëÿð èçëÿíÿðñÿ äÿðìàí ìàä-
äÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åôôåêòëè öñóë êèìè þí ïëàíà êå÷èð.
Ïñèõîòðîï ïðåïàðàòëàðûí òÿòáèãèíÿ ÿñàñ ýþñòÿðèøëÿð:
1) Ïñèõîëîæè ìåòîäëàð íÿòèúÿ âåðìÿäèéè ùàëëàðäà, ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ éþ-
476
íÿëìèø äàâðàíûøûí ôîðìàëàøìàñûíà ìàíå îëàí òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàíûí ñÿâèé-

éÿñèíèí åíìÿñè. Áåëÿ ùàëëàðäà, àäÿòÿí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ñèìïòîìëàðû äÿ-
ôåäèúè äàâðàíûøûí ìöìêöí îëäóüó ñÿâèééÿéÿ ãÿäÿð åíäèðÿí òðàíêâèëèçàòîð-
ëàð òÿòáèã îëóíóð.
2) Äåïðåññèéà âÿ ñóèñèäàë äàâðàíûø ñèìïòîìëàðûíûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñû
ö÷öí àíòèäåïðåññàíòëàð òÿëÿá îëóíóð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, áó ïðåïà-
ðàòëàð òÿòáèã îëóíàí ýöíäÿí èêè ùÿôòÿ ñîíðà êëèíèê òÿñèðèíè ýþñòÿðìÿéÿ áàø-
ëàéûð.
3) Éîðüóíëóüà ýÿòèðèá ÷ûõàðà áèëÿí éóõóñóçëóã îëàðñà éóõóíó éàõøûëàø-
äûðàí ïðåïàðàòëàð òÿòáèã åäèëìÿëèäèð.
Ôîðìàêîëîýèéàíûí íàèëèééÿòëÿðè íèñáÿòÿí òÿùëöêÿñèç äÿðìàí âàñèòÿëÿðè-
íèí òÿòáèãèíè ìöìêöí åòìèøäèð. Áóíëàðà ñåðîòîíèíè áëîêàäà åäÿí èíêèáèòîð-
ëàð, «ýöíäöç òðàíèâèëèçàòîðëàðû», àäàïòîýåíëÿð âÿ òÿáèè «ñàêèòëÿøäèðèúè»
ìàääÿëÿð àèääèð. Íåéðîëåïòèêëÿðèí òÿòáèãè ìÿùäóä õàðàêòåð äàøûéûð âÿ åù-
òèéàòëà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. ×öíêè îíëàðûí òÿòáèãè çàìàíû éàðàíà áèëÿí
ÿëàâÿ òÿñèðëÿð áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè çàìàíû äàùà áèð ñòðåññÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, äÿðìàíëàðûí òÿéèíè «õÿñòÿëèéèí ìþâúóäëóüó» êè-
ìè ãÿáóë îëóíàðñà ùÿêèìèí ìÿñóëèééÿòè äàùà äà àðòûð. Äÿðìàíëàðûí òÿòáèãè
äÿðìàí àñûëûëûüû éàðàäà áèëäèéèíäÿí ùÿêèì èçàù åòìÿëèäèð êè, áó ïðåïàðàòëàð
ïàñèéåíòèí ïðîáëåìèíèí ùÿëëèíäÿ ýþñòÿðèëÿí ñÿéëÿðäÿí îëìàãëà, ùå÷ äÿ çÿ-
ðÿðñèç äåéèë.
Áþùðàíà ìöäàõèëÿ. Áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàí èíñàíëà èëê êîíòàêò îíóí
âÿçèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíóí ö÷öí àøàüû-
äàêû ñóàëëàðà êîíêðåò úàâàáëàð àëìàã ëàçûìäûð.
1. Éàðäûì ö÷öí ìöðàúèÿò åòìÿéèíèçÿ ñèçè íÿ ìÿúáóð åòäè?
2. Áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðäÿí ùàíñûëàðû áþùðàí âÿçèééÿòè éàðàòäû?
3. Îíëàðûí òÿñèðèíèí ìàùèééÿòè âÿ ÿùÿìèééÿòè íÿäèð?
4. Ñîí èêè ñóòêà ÿðçèíäÿ íÿ áàø âåðìèøäèð?
5. Ñóèñèäàë ôèêèðëÿð, ùÿéÿúàíëàíìà ÿëàìÿòëÿðè, ïñèõîòèê ñèìïòîìëàð âÿ
ôèçèêè íàñàçëûã âàðìû?
6. Áþùðàíû äÿô åòìÿê ö÷öí èìêàíëàð — éàõûíëàðûí, äîñòëàðûí, ãîíøóëàðûí
êþìÿéè âàðìû âÿ øÿõñèí àäÿò åòäèéè ìöùèò îíóí áþùðàíäàí ÷ûõìàñûíà íÿ
äÿðÿúÿäÿ êþìÿê åäÿúÿê?
7. Ïàñèéåíò ÿââÿëëÿð áóíà áÿíçÿð ïðîáëåìëÿðëÿ ãàðøûëàøìûøäûðìû âÿ îí-
ëàðûí þùäÿñèíäÿí êå÷ìèøäÿ íåúÿ ýÿëìèøäèð?
Èëêèí ãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí ñîíóíäà áèðèíúè êëèíèê ðÿé âåðÿðÿê «ïàñèéåí-
òèí òàëåéèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿê ëàçûìäûðìû» ñóàëûíà úà-
âàá òàïìàã ýÿðÿêäèð. Ìöñáÿò úàâàá «èíòåíñèâ ùèìàéÿ» ôîðìàñûíäà ìöäà-
õèëÿ íÿçÿðäÿ òóòóð. «Èíòåíñèâ ùèìàéÿ» òÿòáèã îëóíàðêÿí ùÿêèìèí ìÿñóëèé-
éÿòè ôàêòûíû äÿðê åòìÿëè âÿ áóíóí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó áèëìÿëèäèð. «Áþù-
477
ðàí ìÿñëÿùÿòëÿðè» çàìàíû ïàñèéåíò õÿñòÿ êèìè éîõ, ïðîáëåìëÿðè îëàí âÿ

ãÿðàð âåðìÿêäÿ þçö ìÿñóë îëàí éåòêèí âÿ ìöñòÿãèë øÿõñ êèìè ÷ûõûø åòìÿ-
ëèäèð.
Èíòåíñèâ ùèìàéÿíèí ïðèíñèïëÿðè. — Ìÿñóëèééÿòèí áàøãà øÿõñÿ þòö-
ðöëìÿñè — ïàñèéåíòÿ îíóí ìÿñóëèééÿò âÿ âÿçèôÿëÿðèíèí áèð ìöääÿòÿ äèýÿð
øÿõñëÿðÿ âåðèëìÿñèíè èçàù åòìÿê.
— Òÿõèðÿñàëûíìàç ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëè — ãîùóìëàðëà ÿëàãÿ éàðàòìàã,
óøàãëàðà, åâÿ, åâ ùåéâàíëàðûíà áàõìàã ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿê, åùòèéàú
îëàðñà ñîñèàë õèäìÿòëÿð âÿ äèýÿð òÿøêèëàòëàðëà ÿëàãÿëÿð éàðàòìàã.
Ïàñèéåíòè ñòðåññ ÿùàòÿñèíäÿí ÷ûõàðìàã — òÿùëöêÿñèç ñûüûíàúàãëà òÿìèí
åòìÿê, ãîùóìëàðûí âÿ éà äîñòëàðûí éàíûíà ìöâÿããÿòè êþ÷öðìÿê, éàõóä äà
ùîñïèòàëèçàñèéà ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëè.
Äèñòåðñèí ñÿâèééÿñèíè åíäèðìÿê — ýöúëö ùÿéÿúàí, òÿøâèø âÿ éà ïñèõîïà-
òîëîæè ñèìïòîìëàðû àðàäàí ãàëäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ïñèõîòåðàïåâòèê ìåòîäëàðûí
òÿòáèãè.
— Êîíñòðóêòèâ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèí ãóðóëìàñû — àäè ãàéäàäà ñþù-
áÿòëÿðèí àïàðûëìàñû, ïàñèéåíòè àãðåññèéà âÿ éà ùÿéÿúàí éàðàäàí äàâðàíûø
ôîðìàëàðûíäàí êÿíàðëàøäûðìàã.
— Åìïàòèéàíûí íöìàéèøè — ùÿêèìèí ñÿìèìè îëàðàã ïàñèéåíòÿ êþìÿê
åòìÿê èñòÿäèéèíÿ èíàíäûðìàã âÿ ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ öìèäëÿðè úàíëàíäûðìàã.
Áþùðàíëà ÿëàãÿäàð ìÿñëÿùÿòëÿðèí ïðèíñèïëÿðè. — Åìîñèéàëàðûí
ãÿíàÿòëÿíäèðèëìÿñè — ïàñèéåíòè þç åìîñèéàëàðûíû ìÿãáóë ôîðìàäà èôàäÿ åò-
ìÿéÿ, ùèññëÿðèíè à÷ìàüà, áó ùèññëÿðè òþðÿäÿí ñÿáÿáëÿðè ýþñòÿðìÿéÿ éþ-
íÿëòìÿê.
Öíñèééÿòèí éöíýöëëÿøäèðèëìÿñè — ãàðøûëûãëû ÿëàãÿëÿð éàðàòìàãëà ïàñè-
éåíòÿ ÿòðàôäàêûëàðëà àíëàøìàéà íàèë îëìàã ö÷öí öíñèééÿò öñëóáóíó
þéðÿòìÿê.
— Ïàñèéåíòèí þç ïðîáëåì âÿ ùèññëÿðèíè äÿðê åòìÿñèíÿ íàèë îëìàã —
äèñòðåññèí àçàëäûëìàñûíà éþíÿëòìÿê ö÷öí áþùðàí âÿçèééÿòèíèí ñÿáÿá âÿ
íÿòèúÿëÿðèíèí èçàùû.
— Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿíèí äÿñòÿêëÿíìÿñè — ïàñèéåíòÿ ìöíàñèá ôîð-
ìàäà îíóí øÿõñèééÿòèíèí ìöñáÿò úÿùÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó õàòûðëàòìàã.
— Ïðîáëåìèí ùÿëëèíÿ éþíÿëìèø äàâðàíûøûí äÿñòÿêëÿíìÿñè.
Áÿçè ùàëëàðäà ïàñèéåíòÿ îíóí ïðîáëåìÿ ìöíàñèáÿòëÿðè, ìöäàôèÿ âÿ
ìöãàâèìÿò ìåõàíèçìëÿðè, åëÿúÿ äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø äàâðàíûøûí ùÿéàòà
__________
* Ãàíóí Ìèëëè Ìÿúëèñèí 20 àïðåë 2012-úè èë òàðèõëè, 325-ÈÂÃÄ íþìðÿëè ãÿðà-
ðûíà ÿñàñÿí äöçÿëèøëÿðëÿ ÷àï åäèëèð.
478
êå÷èðèëìÿñèíÿ ìàíå îëàí «àâòîìàòèê» ôèêèðëÿð âÿ êîãíèòèâ ñõåìëÿð ùàããûí-

äà èçàùàò âåðìÿê ôàéäàëû îëà áèëÿð.
Êöòëÿâè ïñèõîòðàâìà çàìàíû éàðäûì

Êöòëÿâè ïñèõîòðàâìàëàð (òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð, ìöùàðèáÿëÿð âÿ ñ.) çàìàíû
åéíè âàõòäà áèð ÷îõ øÿõñëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðìÿê çÿðóðÿòè ïñèõèàòðûí èøèíè
õåéëè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áó èøèí áèðèíúè âÿ ÿí âàúèá ìÿðùÿëÿñè àüûð áþùðàí âÿ-
çèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿðèí ñå÷èëìÿñè âÿ äèàãíîñòèê ìöàéèíÿñèäèð. Êîíêðåò
èø áèð íå÷ÿ ìÿðùÿëÿäÿí èáàðÿòäèð:
1. Ïñèõîòðàâìà âÿ ñòðåññÿ àèä ðåàêñèéà ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿê. Áó
èíôîðìàñèéà þç-þçëöéöíäÿ ïñèõîòåðàïåâòèê òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð.
2. Ñþùáÿòèí äèýÿð öñóëó áàø âåðìèø ùàäèñÿíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åòìÿê
âÿ ïðàêòèêè ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìÿê öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð.
3. Áèð ÷îõ ùàëëàðäà õöñóñè ðåëàêñàñèéà òåõíèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê
îëàð:
— Òÿíÿôôöñ ùÿðÿêÿòëÿðè. Ìöÿééÿí îëóíìóøäóð êè, åìîñèîíàë ïîçóíòó-
ëàð çàìàíû òÿíÿôôöñ ñÿòùè, ãåéðè-áÿðàáÿð âÿ òåçëÿøìèø, åêñòðèìàë âÿçèééÿò-
ëÿðäÿ èñÿ ùèïåðâåíòèëéàñèéà ãåéä îëóíóð. Òÿíÿôôöñöí äöøöíúÿéÿ òàáå åäèë-
ìÿñè (òÿíÿôôöñö äÿðèí, äöçýöí âÿ ðèòìèê åòìÿê) àäÿòÿí åìîñèîíàë âÿçèé-
éÿòè éàõøûëàøäûðûð.
— Ñÿìÿðÿëè ÿçÿëÿ ðåëàêñàñèéàñû. (Éîêîáñîí, Øóëòñ âÿ éà õàòõà-éîãà
ìåòîäó èëÿ).
— Ñþçëÿðè òÿêðàðëàìàã ìåòîäó — ÿââÿëúÿ óúàäàí, ñîíðà òÿäðèúÿí àñòà-
äàí âÿ íÿùàéÿò õÿéàëÿí ìöÿééÿí ñàêèòëÿøäèðèúè èôàäÿëÿðè òÿêðàð åòìÿêäÿí
èáàðÿòäèð.
Ìåäèòàñèéà — äàõèëè úÿìëÿíìÿéÿ íàèë îëìàã. Þçöíö ñåéð, éàõóä õîø
îáðàçëàðû òÿñÿââöð åòìÿêäèð.
— Îéóí ìåòîäëàðû — óøàãëàðëà èøëÿéÿðêÿí òÿòáèã åòìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí,
ùàëàé îéóíëàðû, êîëëåêòèâ íÿüìÿ îõóìàã âÿ ñ.
Ïðåâåíòèâ âÿ ïðîôèëàêòèê òÿäáèðëÿð

Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí èíêèøàôûíûí ãàðøûñûíû àëìàüûí ÿñàñ öñóëó ïñèõè
ñàüëàìëûüûí òÿáëèü îëóíìàñûäûð. Áóíó ìöõòÿëèô ïðîáëåìëÿð öçðÿ êöòëÿâè èí-
ôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè, êèòàáëàð, ìöùàçèðÿëÿð âàñèòÿñèëÿ àíëàøûãëû ôîðìàäà,
ìÿëóìàòû ÿùàëèéÿ ÷àòäûðìàã éîëó èëÿ åòìÿê îëàð. Ñàüëàì ùÿéàò òÿðçèíèí
òÿáëèüè, ñèãàðåò âÿ ïñèõîàêòèâ ìàääÿëÿðèí èñòèôàäÿñèíäÿí èìòèíà åäèëìÿñè
479
áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Õöñóñè èõòèñàñëàøäûðûëìûø ïðîãðàìëàð (ñóèñèä-

ëÿðèí, àëêîãîëèçìèí, àèëÿäÿ çîðàêûëûüûí ÿëåéùèíÿ ïðîãðàìëàð) åôôåêòëè îëà áè-
ëÿð. Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëàøàí èõòèñàñ ñàùèáëÿðè ö÷öí (ìÿêòÿá ìö-
ÿëëèìëÿðè, ïîëèñ âÿ òèáá èø÷èëÿðè) òÿäðèñ ïðîãðàìëàðûíûí áþéöê ÿùÿìèééÿòè
âàð. Ôàéäàëû òÿäðèñ ïðîãðàìëàðûíà, ùÿì÷èíèí ìöõòÿëèô áþùðàí âÿçèééÿòëÿ-
ðèíäÿ (çÿëçÿëÿëÿð, éàíüûíëàð, ùÿðáè ùöúóìëàð, ìöíàãèøÿëÿð éàðàíàðêÿí)
äàâðàíûø ãàéäàëàðûíûí «þçöíöìöùàôèçÿ êóðñëàðû» àèääèð.
Ñòèãìàòèçàñèéà èëÿ ìöáàðèçÿéÿ éþíÿëìèø èø ìöùöì ÿùÿìèééÿò äàøûéûð.
Î, áèð òÿðÿôäÿí áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðè
àðàäàí ãàëäûðûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ éàðäûìà åùòèéàúû îëìàéàí àäàìëàðûí
ñÿðáÿñò ìöðàúèÿò åòìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàäûð.
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàðàíìà ðèñêè áþéöê îëàí ãðóïëàðûí ìöÿééÿí-
ëÿøäèðèëìÿñè ïðîôèëàêòèêà òÿäáèðëÿðè àðàñûíäà õöñóñè éåð òóòóð. Áóíà íàèë îë-
ìàã ö÷öí ñÿùèééÿ, ñîñèàë òÿìèíàò, òÿùñèë, èúòèìàè àñàéèøè ìöùàôèçÿ ñàùÿëÿ-
ðèíäÿ ÷àëûøàí, åëÿúÿ äÿ äèýÿð òÿøêèëàòëàðûí ôÿàëèééÿòèíèí ÿìÿêäàøëûã âÿ êî-
îðäèíàñèéàñûíû òÿìèí åòìÿê ëàçûìäûð. Ùàë-ùàçûðäà áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè êå-
÷èðìèø èíñàíëàð ö÷öí ùàçûðëàíìûø ÷îõëó ìèãäàðäà ïñèõîñîñèàë ðåàáèëèòàñèéà
ïðîãðàìëàðû ìÿëóìäóð. Áó ïðîãðàìëàð àèëÿ âÿ ïåøÿ ðåàáèëèòàñèéàñû, ôÿëà-
êÿòëÿðÿ äö÷àð îëìóø èíñàíëàðà âÿ ãà÷ãûíëàðà ïñèõîñîñèàë éàðäûì, ÿëèë âÿ ðó-
ùè õÿñòÿëÿðèí ñîñèàë áèëèêëÿðÿ þéðÿäèëìÿñè, êå÷ìèø ìÿùáóñëàðûí âÿ ìöùàðè-
áÿ âåòåðàíëàðûíûí úÿìèééÿòÿ èíòåãðàñèéàñûíûí òÿìèí åäèëìÿñè âÿ ñ. àñ-
ïåêòëÿðÿ ìàëèêäèðëÿð. Áåëÿ ïðîãðàìëàðû ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿí þòðö áþùðàí
âÿçèééÿòëÿðè êå÷èðìèø èíñàíëàðûí òÿëÿáàòûíû þäÿìÿê ìÿãñÿäè äàøûéàí ùþêó-
ìÿò âÿ ãåéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðû øÿáÿêÿñè éàðàäûëìàëûäûð. Èñòÿíèëÿí ïðîã-
ðàìûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ïðîñåñèíäÿ áþùðàí âÿçèééÿòè êå÷èðìèø èíñàíëàðà
ðÿùáÿð ðîëóíó þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿðÿê ãöñóðëàðûí ëÿüâ åäèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åò-
ìÿëÿðèíÿ øÿðàèò éàðàòìàã ëàçûìäûð. Áåëÿ éàíàøìà êÿíàð éàðäûìäàí, àñûëû-
ëûãäàí, ïàññèâëèêäÿí àçàä îëìàã, ìöñòÿãèëëèéè ìþùêÿìëÿòìÿê, þçöíÿ ùþð-
ìÿòÿ íàèë îëìàã, þçöíÿ âÿ ýÿëÿúÿéÿ èíàì ùèññè àøûëàìàüà èìêàí âåðèð.
480
«ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀ ÉÀÐÄÛÌÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ»

ÀÇSSÐÁÀÉÚÀÍ ÐEÑÏÓÁËÈÊÀÑÛÍÛÍ ÃÀÍÓ-
ÍÓ
2001-úè èëäÿ Ìèëëè Ìÿúëèñ òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿðÿê þëêÿ Ïðåçèäåíòè

òÿðÿôèíäÿí òÿñäèãëÿíÿí âÿ 2012-úè èëäÿ Ìèëëè Ìÿúëèñäÿ áÿçè äöçÿëèøëÿð åäèëÿí
áó ãàíóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè
ñàùÿñèíäÿ éàðàíàí ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèð, áó ñàùÿäÿ ùöãóãè âÿ ôèçèêè
øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðèíè ìöÿééÿí åäèð.
Ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèéÿ ãàðøû ÿñàñ òÿëÿá-

ëÿð (ÖÑÒ òÿëèìàòëàðû íÿçÿðÿ àëûíàðàã)
1. Ïñèõè ñàüëàìëûã ñàùÿñèíäÿ ÿñàñ õèäìÿòëÿð âÿ éàðäûìûí
ÿë÷àòàí îëìàñû
2. Éàðäûìûí ÿí àç ìÿùäóäèééÿò ãîéàí àëòåðíàòèâ ïðèíñèïè-
íÿ óéüóí îëàðàã ýþñòÿðèëìÿñè
3. Ìöàëèúÿéÿ ìÿëóìàòëàíäûðûëìûø ðàçûëûüûí àëûíìàñû
4. Êþíöëëö âÿ ìÿúáóðè ùîñïèòàëèçàñèéà âÿ ìöàëèúÿ
5. Ñÿëàùèééÿò àñïåêòëÿðè
6. Äþâðè ìîíèòîðèíã âÿ íÿçàðÿò ìåõàíèçìèíèí îëìàñû
7. Ìÿõôèëèéèí ãîðóíìàñû
8. Òèááè áÿðïàíûí îëìàñû
9. Ìöòÿõÿññèñëÿðèí àòòåñòàñèéàñû âÿ ìöÿññèñÿëÿðèí àêêðå-
äèòàñèéàñû
10. Àèëÿ öçâëÿðèíèí âÿ õÿñòÿëÿðÿ ãóëëóã åäÿí øÿõñëÿðèí ùö-
ãóãëàðûíà ðèàéÿò åäèëìÿñè
481
Û Ôß ÑÈË
Öìóìè ìöääÿàëàð
Ì à ä ä ÿ 1. ßñàñ àíëàéûøëàð
1.0. Áó Ãàíóíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ÿñàñ àíëàéûøëàð àøàüûäàêû ìÿíàëàðû èôà-
äÿ åäèð:
1.0.1. ùÿêèì-ïñèõèàòð - ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà
ïñèõèàòðèéà ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëàí ìöòÿõÿññèñ;
1.0.2. áàø ïñèõèàòð - ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ñàùÿñèíäÿ ÿðàçè öçðÿ ìöâàôèã
èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí ìöòÿõÿññèñ;
1.0.3. ùîñïèòàëëàøäûðìà - øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíÿ (ïñèõîíåâðî-
ëîæè ìöÿññèñÿéÿ) ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ ìÿãñÿäè èëÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè;
1.0.4. ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà - áó Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø
ÿñàñëàð îëäóãäà, úèíàéÿò òþðÿòìÿìèø àüûð ïñèõè ïîçóíòóñó (õÿñòÿëèê) îëàí
øÿõñèí îíóí èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã áó Ãàíóíëà âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí Ìöëêè-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà
ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ÿñàñûíäà ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíÿ ìöàéèíÿ âÿ ìöàëè-
úÿ ìÿãñÿäè èëÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè;
1.0.5. ìÿúáóðè ùîñïèòàëëàøäûðìà (òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð) -
àíëàãñûç âÿçèééÿòäÿ úèíàéÿò òþðÿòìèø âÿ éà úèíàéÿò òþðÿòäèêäÿí ñîíðà ïñè-
õè õÿñòÿëèéÿ òóòóëìóø, éàõóä àíëàãëûëûüû èñòèñíà åòìÿéÿí ïñèõè ïîçóíòó âÿ-
çèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿðèí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò Ìÿúÿëëÿñè
âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Úèíàéÿò-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñè èëÿ ìöÿé-
éÿí îëóíìóø ãàéäàäà ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ÿñàñûíäà ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿ-
ñèíÿ ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ ìÿãñÿäè èëÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè;
1.0.6. ìÿëóìàòëàíäûðûëìûø ðàçûëûã - ïàñèéåíòèí âÿ éà îíóí ãàíóíè íö-
ìàéÿíäÿñèíèí ìöàëèúÿ ùàããûíäà êþíöëëö ãÿðàð ãÿáóë åòäèéèíè, ìöàëèúÿíèí
ìÿãñÿäëÿðè âÿ ôàéäàñû, ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðèíèí ùÿúìè, ìöääÿòè âÿ ìåòîäó,
åùòèìàë îëóíàí ðèñêëÿð, ùÿì÷èíèí ìöàëèúÿäÿí èìòèíà âÿ îíóí äàéàíäûðûë-
ìàñû èìêàíû áàðÿäÿ îíà òÿãäèì åäèëìèø ìÿëóìàòû áàøà äöøäöéöíö áèëäèð-
ìÿñè;
1.0.7. òÿõèðÿñàëûíìàç ïñèõèàòðèéà éàðäûìû - øÿõñÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû-
íûí ýåúèêäèðèëìÿñè îíóí þçöíöí, éàõóä áàøãà øÿõñëÿðèí ùÿéàò âÿ ñàüëàì-
ëûüûíà òÿùëöêÿ éàðàäàðñà, ùÿêèì-ïñèõèàòðûí (ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí)
ãÿðàðû ÿñàñûíäà ýþñòÿðèëÿí ïñèõèàòðèéà éàðäûìû;
1.0.8. ïàñèéåíò - ïñèõè ïîçóíòó âÿçèééÿòèíäÿ îëàí âÿ éà ïñèõèàòðèéà éàð-
482
äûìûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí øÿõñ;

1.0.9. ïñèõèàòðèéà éàðäûìû - ïàñèéåíòèí ïñèõè âÿçèééÿòèíèí ìöàéèíÿñèíè,
ïñèõè ïîçóíòóñóíóí äèàãíîñòèêàñûíû, ìöàëèúÿñèíè âÿ ïðîôèëàêòèêàñûíû, ïñèõî-
ñîñèàë ðåàáèëèòàñèéàñûíû þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèááè éàðäûì
íþâö;
1.0.10. ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñè (ïñèõîíåâðîëîæè ìöÿññèñÿ) - ïñèõèàòðèéà
éàðäûìû ñàùÿñèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò
ýþñòÿðÿí òèáá ìöÿññèñÿñè âÿ éà îíóí áþëìÿñè;
1.0.11. ïñèõè ïîçóíòó (õÿñòÿëèê) - ñîñèàë óéüóíëàøìàíûí âÿ ñÿùùÿòèí
ïîçóëìàñû èëÿ ìöøàéèÿò îëóíàí, êëèíèêè èôàäÿ îëóíìóø ïñèõîïàòîëîæè äàâðà-
íûø ôîðìàñû.
Ì à ä ä ÿ 2 . Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû-

íûí ãàíóíâåðèúèëèéè
Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðè-
úèëèéè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäàí, «ßùàëèíèí ñàüëàì-
ëûüûíûí ãîðóíìàñû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíóíäàí,
áó Ãàíóíäàí, äèýÿð íîðìàòèâ ùöãóãè àêòëàðäàí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëè-
êàñûíûí òÿðÿôäàð ÷ûõäûüû áåéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð.
Ì à ä ä ÿ 3. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñèíèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè

Ïñèõè ïîçóíòó âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿðÿ òèááè âÿ ñîñèàë éàðäûì ýþñòÿ-
ðèëìÿñè äþâëÿò òÿìèíàòû, ãàíóí÷óëóã, ùóìàíèñòëèê, èíñàí âÿ âÿòÿíäàø ùö-
ãóãëàðûíà âÿ àçàäëûãëàðûíà ÿìÿë åäèëìÿñè ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà ùÿéàòà êå÷è-
ðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 4. Áó Ãàíóíóí òÿòáèã äàèðÿñè
4.1. Áó Ãàíóí Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ïñèõèàòðèéà éàð-
äûìû àëàí, ùàáåëÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿðÿ
øàìèë îëóíóð.
4.2. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíäà äàèìè éàøàéàí âÿòÿíäàøëûüû îëìàéàí
øÿõñëÿð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû öçðÿ áó Ãàíóíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
âÿòÿíäàøëàðû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áöòöí ùöãóãëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Ì à ä ä ÿ 5. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí êþíöëëöëöéö
5.1. Áó Ãàíóíóí 11-úè âÿ 12-úè ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàë-
ëàð èñòèñíà îëìàãëà, øÿõñèí þçö ìöðàúèÿò åòäèêäÿ, îíà ïñèõèàòðèéà éàðäûìû
ýþñòÿðèëèð.
5.2. 16 éàøûíà ÷àòìàìûø âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàé-
äàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí øÿõñëÿðÿ ïñèõèàòðèéà éàð-
483
äûìû îíëàðûí âàëèäåéíëÿðèíèí âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ðàçûëûüû (õà-

ùèøè) èëÿ áó Ãàíóíëà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà ýþñòÿðèëèð.
5.3. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ìÿëóìàòëàíäûðûëìûø ðàçûëûã ÿñàñûíäà ùÿéàòà
êå÷èðèëèð. Áó ðàçûëûã ùÿäÿ-ãîðõó âÿ çîð òÿòáèã åäèëìÿäÿí àëûíûð, éàçûëû ôîð-
ìàäà ñÿíÿäëÿøäèðèëèð, ïàñèéåíòèí þçö âÿ éà îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñè âÿ
ùÿêèì-ïñèõèàòð òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.
Ì à ä ä ÿ 6. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðèí ùöãóãëàðû
6.1. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Êîíñòè-
òóñèéàñûíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø áöòöí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðà ìàëèêäèðëÿð.
6.2. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðèí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíûí ìÿùäóä-
ëàøäûðûëìàñûíà éàëíûç ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà éîë âåðè-
ëÿ áèëÿð.
6.3. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿð àøàüûäàêû ùöãóãëàðà ìàëèêäèðëÿð:
6.3.1. ëÿéàãÿòëÿðèíèí àë÷àëäûëìàñûíà éîë âåðèëìÿìÿñè âÿ ùóìàíèñò ìö-
íàñèáÿò áÿñëÿíèëìÿñè;
6.3.2. äþâëÿò òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ñàíèòàðèéà-ýèýèéåíà òÿëÿáëÿðèíÿ úà-
âàá âåðÿí øÿðàèòäÿ ïóëñóç ïñèõèàòðèéà éàðäûìû àëìàã;
6.3.3. þç ùöãóãëàðû áàðÿäÿ, ùàáåëÿ ïñèõè ïîçóíòó âÿ òÿòáèã åäèëÿí ìö-
àëèúÿ öñóëëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò àëìàã;
6.3.4. ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ ö÷öí çÿðóðè îëàí
ìöääÿòäÿ ñàõëàíûëìàã;
6.3.5. òèááè ýþñòÿðèøëÿð ÿñàñûíäà ìöìêöí îëàí áöòöí ìöàëèúÿ íþâëÿðè-
íè àëìàã;
6.3.6. òÿõèðÿñàëûíìàç ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè, ùàáåëÿ ìÿúáó-
ðè âÿ ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà ùàëëàðû èñòèñíà îëìàãëà, ïñèõèàòðèéà
éàðäûìû ýþñòÿðìÿê ùöãóãó îëàí ùÿð ùàíñû ìöòÿõÿññèñè (îíóí ðàçûëûüû èëÿ)
âÿ òèáá ìöÿññèñÿñèíè ñå÷ìÿê, êîíñèëèóì âÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿð àïàðûëìàñû-
íû òÿëÿá åòìÿê;
6.3.7. ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà âÿêèëèí, ãàíóíè
íöìàéÿíäÿëÿðèí âÿ éà äèýÿð øÿõñëÿðèí êþìÿéèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê.
6.4. Øÿõñèí òèááè âàñèòÿ âÿ öñóëëàðûí ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿñèíÿ, åëìè-òÿä-
ãèãàò èøëÿðèíÿ, éàõóä òÿäðèñ ïðîñåñè, ôîòî-âèäåî âÿ êèíî ÷ÿêèëèøëÿðè îá-
éåêòëÿðè êèìè èñòèôàäÿéÿ úÿëá îëóíìàñû éàëíûç îíóí þçöíöí âÿ éà ãàíóíè
íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû ÿñàñûíäà ìöìêöíäöð âÿ ùÿìèí øÿõñ èñòÿíèëÿí
âàõò áóíäàí èìòèíà åäÿ áèëÿð.
Ì à ä ä ÿ 7. Øÿõñèí ïñèõè ñàüëàìëûüûíûí âÿçèééÿòè èëÿ ÿëàãÿäàð

ìÿëóìàòëàðûí àëûíìàñû
7.1. Ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà, øÿõñèí
484
ïñèõè ñàüëàìëûüûíûí âÿçèééÿòè, éàõóä îíà ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè

ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû òÿëÿá åòìÿê ãàäàüàíäûð.
7.2. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí ñàüëàìëûüûíûí âÿçèééÿòè âÿ îíà ýþñòÿ-
ðèëÿí ïñèõèàòðèéà éàðäûìû òÿäáèðëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàð êîíôèäåíñèàë ùå-
ñàá åäèëèð. Øÿõñèí ïñèõè ñàüëàìëûüûíûí âÿçèééÿòè âÿ îíà ïñèõèàòðèéà éàðäûìû
ýþñòÿðèëìÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðäàí ñÿðáÿñò èñòèôàäÿ ùöãóãó ùÿìèí øÿõ-
ñèí þçöíÿ âÿ áóíà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà èúàçÿ âå-
ðèëìèø øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñäóð.
7.3. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ìöòÿõÿññèñëÿð ïàñèéåíò áàðÿñèíäÿ
ìÿëóìàòëàðäàí éàëíûç ùÿìèí ïåøÿ äàèðÿñèíäÿ âÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñ-
òÿðìÿê ö÷öí çÿðóðè îëàí ùÿääÿ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Ïåøÿ ôÿàëèééÿòè èëÿ
ÿëàãÿäàð áó ìÿëóìàòëàðà ìàëèê îëàí øÿõñëÿð îíëàðûí éàéûëìàñûíà ýþðÿ ìÿ-
ñóëèééÿò äàøûéûðëàð.
7.4. Ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðèééÿòè, ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿ-
ðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäÿí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû ïñèõè ïîçóíòóñó
îëàí øÿõñÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè ö÷öí çÿðóðè ìÿëóìàòëàðû òÿëÿá
åäÿ áèëÿðëÿð.
7.5. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû àëàí âÿ éà ÿââÿëëÿð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû àëìûø
øÿõñÿ ýþñòÿðèëÿí éàðäûì òÿäáèðëÿðè áàðÿäÿ ìÿëóìàòëàð øÿõñèí þçöíöí âÿ
éàõóä îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí éàçûëû ìöðàúèÿòèíäÿí ñîíðà 2 ýöí ÿð-
çèíäÿ ìöÿññèñÿíèí ìöäèðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí òÿãäèì îëóíìàëûäûð. Ïàñèéåíòèí
ìÿëóìàòëàðû ÿëäÿ åòìÿê ùöãóãó éàëíûç îíóí ñàüëàìëûüûíà çÿðÿðèí âóðóë-
ìàñûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ äèýÿð øÿõñëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí
åäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëÿð.
7.6. Ïàñèéåíòÿ ãóëëóã åäÿí àèëÿ öçâëÿðè éàëíûç ýþñòÿðäèêëÿðè éàðäûìà
àèä îëàí ìÿëóìàòû ÿëäÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Ïàñèéåíòÿ çÿðÿð òþðÿäÿ áèëÿúÿê ìÿëó-
ìàòëàðûí îíëàðà âåðèëìÿñè ãàäàüàíäûð.
Ì à ä ä ÿ 8. Ïñèõè ïîçóíòóíóí äèàãíîçóíóí ãîéóëìàñû âÿ

ïàñèéåíòëÿðèí ìöàëèúÿñè
8.1. Ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿëÿðèíèí âÿ åêñïåðòèçàëàðûíûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿ-
ñè çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóíóí äèàãíîçó éàëíûç ìöàñèð äèàãíîñòèêà ïðèíñèïëÿ-
ðèíÿ âÿ áåéíÿëõàëã òÿñíèôàòà óéüóí îëàðàã ùÿêèì-ïñèõèàòð òÿðÿôèíäÿí òÿéèí
åäèëèð. Äèýÿð èõòèñàñëû ùÿêèìëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí ïñèõè ïîçóíòóíóí
äèàãíîçó èëêèí äèàãíîç ùåñàá åäèëèð âÿ øÿõñèí ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäû-
ðûëìàñûíà, ïñèõèàòðèéà ãåéäèééàòûíà ýþòöðöëìÿñèíÿ âÿ äèýÿð ñîñèàë-ùöãóãè
ìÿñÿëÿëÿðèí ùÿëëèíÿ ÿñàñ âåðìèð. Ïàñèéåíòèí ïñèõè ïîçóíòóñóíóí äèàãíîçó
îíà ÿââÿëëÿð òÿéèí åäèëÿí äèàãíîç èëÿ óéüóí îëìàäûãäà, ïñèõèàòðèéà ìöÿñ-
ñèñÿñèíèí ùÿêèì-ìÿñëÿùÿò êîìèññèéàñûíûí âÿ éà éöêñÿê èõòèñàñëû ùÿêèì-
485
ïñèõèàòðûí (òèáá åëìëÿðè äîêòîðó, ïðîôåññîð, äîñåíò) ãÿðàðû èëÿ äÿéèøäèðèëèð âÿ

éà ëÿüâ åäèëèð.
8.2. Ïàñèéåíòÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû îíóí ùöãóã âÿ àçàäëûãëàðûíû ìÿù-
äóäëàøäûðìàäàí, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ íÿçÿðäÿ
òóòóëàí ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ñÿìÿðÿëèëèéèíè äàùà ÷îõ òÿìèí åäÿí âàñèòÿ-
ëÿðäÿí âÿ öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàëíûç õÿñòÿëèéèí ìöàëèúÿñè ö÷öí çÿ-
ðóðè îëàí ìöääÿòäÿ ýþñòÿðèëèð.
8.3. Øÿõñè ìöàéèíÿ åòìÿäÿí (ãèéàáè) äèàãíîç ãîéìàã ãàäàüàíäûð.
8.4. Òèááè âàñèòÿëÿðäÿí âÿ öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ïàñèéåíò úÿçà-
ëàíäûðûëà, éàõóä îíäàí áàøãà øÿõñëÿðèí ìÿíàôåéè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿ áèë-
ìÿç.
8.5. Ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè
îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí, ùàáåëÿ ãåéðè-êþíöëëö ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëÿí
âÿ éà òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿðÿ úÿëá åäèëÿí øÿõñëÿð öçÿðèíäÿ òèá-
áè-áèîëîæè åêñïåðèìåíòëÿð àïàðìàã âÿ ïñèõè ïîçóíòóíóí ìöàëèúÿñèíäÿ ãàð-
øûñûàëûíìàç íÿòèúÿëÿð äîüóðàí úÿððàùèééÿ öñóëëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ãà-
äàüàíäûð.
Ì à ä ä ÿ 9. Àéðû-àéðû ïåøÿ íþâëÿðèíäÿ âÿ éöêñÿê òÿùëöêÿ ìÿíáÿéè

èëÿ áàüëû èøëÿðäÿ ôÿàëèééÿòèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû
9.1. Ïñèõè ïîçóíòó íÿòèúÿñèíäÿ øÿõñ àéðû-àéðû ïåøÿ íþâëÿðèíäÿ âÿ éöê-
ñÿê òÿùëöêÿ ìÿíáÿéè èëÿ áàüëû èøëÿðäÿ ôÿàëèééÿòèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñèíäÿ
ìöâÿããÿòè (èêè èë ìöääÿòèíäÿí ÷îõ îëìàéàðàã âÿ òÿêðàð ìöàéèíÿäÿí êå÷-
ìÿê ùöãóãó èëÿ) éàðàðñûç ùåñàá åäèëÿ áèëÿð. Áó áàðÿäÿ ãÿðàðû øÿõñèí ïñèõè
âÿçèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ÿñàñûíäà ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãà-
íû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíàí ïñèõèàòðèéà ÿêñ ýþñòÿðèøëÿðèí ñèéàùûñûíà óéüóí
îëàðàã òèááè-ñîñèàë åêñïåðò êîìèññèéàñû ãÿáóë åäèð. Ùÿìèí ãÿðàðäàí ìÿù-
êÿìÿéÿ øèêàéÿò åäèëÿ áèëÿð.
9.2. Ôÿàëèééÿòèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû òÿëÿá îëóíàí àéðû-àéðû ïåøÿ íþâ-
ëÿðèíèí âÿ éöêñÿê òÿùëöêÿ ìÿíáÿéè èëÿ áàüëû èøëÿðèí ñèéàùûñû ìöâàôèã èúðà
ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóíóð.
Ì à ä ä ÿ 10. Ìöàëèúÿäÿí èìòèíà åäèëìÿñè

10.1. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí âÿ éà îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí,
áó Ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà, òÿêëèô åäèëÿí ìöàëè-
úÿäÿí èìòèíà åòìÿê, éàõóä ìöàëèúÿíè äàéàíäûðìàã ùöãóãó âàðäûð.
10.2. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí âÿ ìöàëèúÿäÿí èìòèíà åäÿí øÿõñÿ âÿ éà
îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíÿ ìöìêöí îëàí íÿòèúÿëÿð áàðÿäÿ èçàùàò âåðèëèð.
Ìöàëèúÿäÿí èìòèíà åäèëìÿñè âÿ îíóí ýÿëÿúÿê íÿòèúÿëÿðè áàðÿäÿ èçàùàò
486
øÿõñèí òèááè ñÿíÿäèíäÿ ãåéä îëóíóð âÿ îíóí þçö, éàõóä ãàíóíè íöìàéÿí-
äÿñè âÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.
Ì à ä ä ÿ 11. Ãåéðè-êþíöëëö ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè

ö÷öí ÿñàñëàð
11.1. Ïñèõè ïîçóíòóíóí õàðàêòåðè ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿíèí éàëíûç ïñèõè-
àòðèéà ñòàñèîíàðûíäà ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè òÿëÿá åäÿðñÿ, ïñèõèàòðèéà ñòàñèî-
íàðûíäà ãåéðè-êþíöëëö ìöàëèúÿ àøàüûäàêû ÿñàñëàð îëäóãäà òÿéèí åäèëèð:
11.1.1. ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí áèëàâàñèòÿ þçö âÿ (âÿ éà) ÿòðàôäà-
êûëàð ö÷öí òÿùëöêÿëè îëìàñû;
11.1.2. øÿõñèí ïñèõè ïîçóíòó íÿòèúÿñèíäÿ àúèçëèéè, éÿíè ÿñàñ ùÿéàòû òÿ-
ëÿáàòûíû ìöñòÿãèë òÿìèí åòìÿê ãàáèëèééÿòèíèí îëìàìàñû;
11.1.3. àüûð ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñÿ ñòàñèîíàð éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿ-
ìÿñèíèí îíóí ñàüëàìëûüûíà ãàðøûñûàëûíìàç çÿðÿð éåòèðìÿñè âÿ ìöàëèúÿñèíè
ìöìêöíñöç åòìÿñè.
11.2. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðûëìûø ïàñè-
éåíòèí ìöàëèúÿñè ìÿëóìàòëàíäûðûëìûø ðàçûëûã îëìàäàí àïàðûëà áèëÿð.
Ì à ä ä ÿ 12. Òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð

12.1. Òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí
ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà ìÿùêÿìÿ òÿðÿôèíäÿí òÿéèí
îëóíóð.
12.2. Òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿð èõòèñàñëàøäûðûëìûø ïñèõèàòðèéà
ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
12.3. Òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿäáèðëÿðÿ úÿëá åäèëÿí øÿõñëÿð áó Ãàíó-
íóí 23-úö ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùöãóãëàðäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.
Ì à ä ä ÿ 13. Ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñû

13.1. Ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñûíûí òÿøêèëè âÿ àïàðûëìàñû ãàé-
äàñû ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí îëóíóð.
13.2. Ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñûíû àïàðàí êîìèññèéàëàðûí ôÿà-
ëèééÿòèíÿ íÿçàðÿòè ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëàí
ìÿðêÿçè ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðò êîìèññèéàñû ùÿéàòà êå÷èðèð.
13.3. Øÿõñ âÿ éà îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñè ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà
åêñïåðò êîìèññèéàñûíûí ðÿéè èëÿ ðàçûëàøìàäûãäà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí
åäèëìèø ãàéäàäà ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿð.
Ì à ä ä ÿ 14. Âÿòÿíäàøëàðûí ùÿðáè ãóëëóüà éàðàðëûüûíû ìöÿééÿí åò-
ìÿê ö÷öí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè
487
Ùÿðáè õèäìÿòÿ ÷àüûðûëàíëàðûí, ìöãàâèëÿ (êîíòðàêò) öçðÿ ùÿðáè õèäìÿòÿ

äàõèë îëàíëàðûí, ñèëàùëû ãöââÿëÿðèí, ùàáåëÿ äàõèëè ãîøóíëàðûí åùòèéàòëàðûíäà
îëàí âÿòÿíäàøëàðûí âÿ ùÿðáè ãóëëóã÷óëàðûí ïñèõè ñàüëàìëûüûíûí âÿçèééÿòè èëÿ
áàüëû ùÿðáè õèäìÿòÿ éàðàðëûüûíû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäà-
äà ùÿðáè-ùÿêèì êîìèññèéàñû ìöÿééÿí åäèð.
ÛÛ ÔßÑÛË
Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðÿ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû

ýþñòÿðèëìÿñè âÿ îíëàðûí ñîñèàë ìöäàôèÿñèíèí òÿìèí åäèëìÿñè
Ì à ä ä ÿ 15. Äþâëÿòèí òÿìèíàò âåðäèéè ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí âÿ ñîñè-

àë ìöäàôèÿíèí íþâëÿðè
15.0. Äþâëÿò àøàüûäàêûëàðà òÿìèíàò âåðèð:
15.0.1. òÿõèðÿñàëûíìàç ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíà;
15.0.2. ñòàñèîíàð âÿ àìáóëàòîð øÿðàèòèíäÿ ìÿñëÿùÿò-äèàãíîñòèêà, ìöà-
ëèúÿ, ïñèõîïðîôèëàêòèêà, ðåàáèëèòàñèéà éàðäûìûíà;
15.0.3. ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñûíûí áöòöí íþâëÿðèíèí (ùÿðáè-ùÿêèì, òèá-
áè-ñîñèàë âÿ ìÿùêÿìÿ-ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàëàðûíûí) àïàðûëìàñûíà, ëàçûì
îëäóãäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòèíèí ìöâÿããÿòè èòèðèëìÿñèíèí ãàíóíâåðèúèëèêëÿ
ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ìÿùäóä ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòëè âÿ éà ôÿàëèééÿò
ãàáèëèééÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëìÿñèíÿ, ÿëèëëèéèí âÿ éà ñàüëàìëûã èìêàíëà-
ðûíûí ìÿùäóäëóüóíóí ìöÿééÿí åäèëìÿñèíÿ;
15.0.4. ñîñèàë-ìÿèøÿò éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè âÿ ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí
øÿõñëÿðèí ìöâàôèã èøëÿ òÿìèí îëóíìàñûíà;
15.0.5. ãÿééóìëóã âÿ ùèìàéÿ÷èëèê ìÿñÿëÿëÿðèíèí ùÿëëèíÿ;
15.0.6. òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð âÿ ãÿçàëàð çàìàíû ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèë-
ìÿñèíÿ;
15.0.7. ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø øÿõñëÿðèí öìó-
ìè âÿ ïåøÿ òÿùñèëèíèí òÿøêèëèíÿ;
15.0.8. ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðèí ÿìÿê òåðàïèéàñû, éåíè ïåøÿëÿðÿ
éèéÿëÿíìÿñè âÿ èøÿ äöçÿëìÿñè ö÷öí ìöàëèúÿ-èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿëÿðè, ùàáå-
ëÿ éöíýöë èø øÿðàèòè îëàí õöñóñè èñòåùñàëàò ñàùÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíà;
15.0.9. ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí âÿ ñîñèàë ÿëàãÿëÿðèíè èòèðìèø øÿõñëÿð ö÷öí
éàòàãõàíàëàðûí éàðàäûëìàñûíà;
15.0.10. ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí äèýÿð òèááè éàðäûì íþâëÿðè èëÿ åéíèëèê
òÿøêèë åäÿí øÿðàèòäÿ ýþñòÿðèëìÿñèíÿ.
15.0.11. ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñëÿðèí ñîñèàë ìöäàôèÿñè ö÷öí çÿðóðè
488
îëàí äèýÿð òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñèíÿ.
Ì à ä ä ÿ 16. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè

Ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí
åäèëìèø ãàéäàäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 17. Ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè

17.1. Ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè øÿõñèí ïñèõè âÿçèééÿòèíè, ïñèõèàòðèéà éàðäû-
ìûíà åùòèéàúû îëóá-îëìàäûüûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê, ùàáåëÿ ïñèõèàòðèéà éàð-
äûìû ýþñòÿðèëìÿñè áàðÿäÿ ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
17.2. Ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè, ùàáåëÿ ïðîôèëàêòèê ìöàéèíÿ àøàüûäàêû ùàë-
ëàðäà àïàðûëûð:
17.2.1. øÿõñèí éàøàäûüû ÿðàçèíèí ìöàëèúÿ-ïðîôèëàêòèêà ìöÿññèñÿëÿðè-
íèí ýþíäÿðèøèíÿ ÿñàñÿí;
17.2.2. ìöàéèíÿ îëóíàíûí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ;
17.2.3. 16 éàøûíà ÷àòìàìûø øÿõñèí âàëèäåéíëÿðèíèí, éàõóä ãàíóíè
íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ;
17.2.4. ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáè-
ëèééÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí øÿõñèí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû
(õàùèøè) èëÿ.
17.3. Ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíÿ äàèð ìÿëóìàòëàð âÿ ìöàéèíÿíèí éåêóíó
(äèàãíîç) øÿõñèí òèááè ñÿíÿäèíäÿ ãåéä îëóíóð. Ñÿíÿääÿ ùÿêèì-ïñèõèàòðà
ìöðàúèÿòèí ñÿáÿáëÿðè âÿ òèááè òþâñèéÿëÿð äÿ ýþñòÿðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 18. Øÿõñèí þçöíöí âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû îë-

ìàäàí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíèí àïàðûëìàñû
18.1. Øÿõñèí þçöíÿ âÿ (âÿ éà) ÿòðàôäàêûëàðà ãàðøû òÿúàâöçêàð ùÿðÿêÿò
åòäèéè àøêàð îëóíàðñà, ùÿêèì-ïñèõèàòð, î úöìëÿäÿí òÿúèëè éàðäûì ìöÿññèñÿ-
ñèíèí ùÿêèìè øÿõñèí þçöíöí âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè)
îëìàäàí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè ùàããûíäà ãÿðàðû äÿðùàë ãÿáóë åäèð âÿ ãÿðàð
òèááè ñÿíÿäÿ éàçûëìàãëà ðÿñìèëÿøäèðèëèð.
18.2. Øÿõñèí ïñèõè ïîçóíòó íÿòèúÿñèíäÿ þç ÿñàñ ùÿéàòè òÿëÿáàòûíû ìöñ-
òÿãèë þäÿìÿéÿ ãàäèð îëìàäûüû âÿ éà òÿõèðÿñàëûíìàç ïñèõèàòðèéà éàðäûìû
ýþñòÿðèëìÿìÿñèíèí îíóí ùÿéàòû âÿ ñàüëàìëûüû ö÷öí òÿùëöêÿ òþðÿäÿ áèëÿúÿ-
éè ùàëëàðäà øÿõñèí þçö âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñè ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíÿ
ðàçûëûã âåðìÿçñÿ, ìöàéèíÿ áàðÿäÿ ãÿðàðû ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí
ðÿéè ÿñàñûíäà ìÿùêÿìÿ ãÿáóë åäèð.
18.3. Âàëèäåéíëÿðäÿí áèðè åòèðàç åòäèêäÿ, éàõóä âàëèäåéíëÿðè âÿ éà ãà-
489
íóíè íöìàéÿíäÿëÿðè îëìàäûãäà, 16 éàøûíà ÷àòìàìûø âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèê-

äÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí
øÿõñëÿðèí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûíûí ãÿðà-
ðû èëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëèð. Áó ãÿðàðäàí ìÿùêÿìÿéÿ øèêàéÿò åäèëÿ áèëÿð.
Ì à ä ä ÿ 19. Øÿõñèí þçöíöí âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû îë-

ìàäàí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíèí àïàðûëìàñû áàðÿäÿ ìö-
ðàúèÿò ãàéäàñû
19.1. Áó Ãàíóíóí 18.2 âÿ 18.3-úö ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàë-
ëàð èñòèñíà îëìàãëà, øÿõñèí þçöíöí âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû
îëìàäàí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíèí àïàðûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàðû éàçûëû ÿðèçÿ
ÿñàñûíäà ùÿêèì-ïñèõèàòð ãÿáóë åäèð.
19.2. ßðèçÿ ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíäÿí êå÷ìÿëè îëàí øÿõñèí ãîùóìëà-
ðû, ãîíøóëàðû, èøëÿäèéè ìöÿññèñÿíèí ìöäèðèééÿòè, øÿõñè ìöàëèúÿ åäÿí èñòÿíè-
ëÿí òèááè èõòèñàñû îëàí ùÿêèì òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿ áèëÿð, áó øÿðòëÿ êè, øÿõñè ÿðè-
çÿíèí âåðèëìÿñèíäÿí ÿââÿëêè 14 ýöí ÿðçèíäÿ ýþðìöø îëñóíëàð.
19.3. Øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíäÿí êå÷èðèëìÿñè áàðÿäÿ ÿðèçÿ øÿõ-
ñèí ãîùóìëàðû âÿ éà ãîíøóëàðû òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèêäÿ ÿí àçû ö÷ íÿôÿðèí èì-
çàñû, èøëÿäèéè ìöÿññèñÿíèí ìöäèðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèêäÿ èñÿ ùÿìêàðëàð
èòòèôàãû òÿøêèëàòûíûí ðàçûëûüû, ùàáåëÿ ìöÿññèñÿíèí òèáá õèäìÿòèíèí (ÿýÿð áå-
ëÿ õèäìÿò ìþâúóääóðñà) ðÿùáÿðèíèí ìöâàôèã ðÿéè îëìàëûäûð. ßðèçÿäÿ øÿõ-
ñèí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíÿ úÿëá îëóíìàñûíûí çÿðóðèëèéèíè ÿñàñëàíäûðàí ÿò-
ðàôëû ìÿëóìàò, øÿõñèí âÿ éà îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ùÿêèì-ïñèõèàòðà
ìöðàúèÿò åòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðìàñû ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
19.4. Øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíäÿí êå÷èðèëìÿñè áàðÿäÿ ÿðèçÿäÿ áó
Ãàíóíóí 11-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ùàëëàðûí ìþâúóäëóüóíó ýþñ-
òÿðÿí ìÿëóìàòëàðûí îëìàäûüûíû ìöÿééÿíëÿøäèðäèêäÿ, ùÿêèì-ïñèõèàòð ïñèõè-
àòðèéà ìöàéèíÿñèíèí àïàðûëìàñûíäàí éàçûëû ñóðÿòäÿ èìòèíà åäèð âÿ èìòèíà-
íûí ñÿáÿáëÿðèíè ÿñàñëàíäûðûð. Ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñè ìöäèðèééÿòèíèí ãÿðàð
ãÿáóë åòìÿê ö÷öí ÿëàâÿ ìÿëóìàòëàð òÿëÿá åòìÿê ùöãóãó âàð.
19.5. Ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðèééÿòè ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñèíèí
çÿðóðèëèéè ùàããûíäà ÿðèçÿíè, ùàáåëÿ ìöàéèíÿíèí àïàðûëìàñû áàðÿäÿ ÿñàñëàí-
äûðûëìûø ðÿéèíè øÿõñèí éàøàäûüû âÿ éà ìöÿññèñÿíèí éåðëÿøäèéè éåð öçðÿ ìÿù-
êÿìÿéÿ òÿãäèì åäèð.
19.6. ßðèçÿ âåðìèø øÿõñëÿð ÿðèçÿäÿ ýþñòÿðèëÿí ìÿëóìàòëàð ö÷öí Àçÿð-
áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà
ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð.
Ì à ä ä ÿ 20. Àìáóëàòîð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû

490
20.1. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñÿ àìáóëàòîð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû òèááè

ýþñòÿðèøëÿðäÿí àñûëû îëàðàã ìÿñëÿùÿò-ìöàëèúÿ éàðäûìû âÿ éà äèñïàíñåð ìö-
øàùèäÿñè øÿêëèíäÿ ýþñòÿðèëèð.
20.2. Ìÿñëÿùÿò-ìöàëèúÿ éàðäûìû ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñÿ îíóí ðà-
çûëûüû (õàùèøè) èëÿ, 16 éàøûíà ÷àòìàìûø øÿõñÿ èñÿ îíóí âàëèäåéíèíèí, éàõóä
ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ ýþñòÿðèëèð.
20.3. Áó Ãàíóíóí 21.1-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäà ïñè-
õèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùèäÿñè ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí þçöíöí âÿ éà
ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã òÿéèí åäèëèð. Áó, ùÿ-
êèì-ïñèõèàòð òÿðÿôèíäÿí ìöíòÿçÿì íÿçàðÿòè òÿìèí åòìÿê ö÷öí øÿõñèí ïñè-
õè âÿçèééÿòèíèí ìöøàùèäÿ åäèëìÿñèíè, îíà çÿðóðè òèááè âÿ ñîñèàë éàðäûì
ýþñòÿðèëìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð.
20.4. Ìÿúáóðè àìáóëàòîðèéà ìöøàùèäÿñè âÿ ïñèõèàòð ìöàëèúÿñè ãàíóí-
âåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà âÿ ÿñàñëàð îëäóãäà ìÿùêÿìÿíèí ãÿ-
ðàðû ÿñàñûíäà øÿõñèí éàøàéûø éåðè öçðÿ ïñèõîíåâðîëîæè äèñïàíñåð âÿ éà ïî-
ëèêëèíèêàíûí ïñèõèàòðèéà êàáèíåòè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 21. Ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùèäÿñè
21.1. Ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùèäÿñè õðîíèêè âÿ äàâàìëû àüûð, éàõóä
òåç-òåç êÿñêèíëÿøÿí õÿñòÿëèê òÿçàùöðëÿðè îëàí øÿõñ öçÿðèíäÿ òÿéèí åäèëèð.
21.2. Ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùèäÿñèíèí òÿéèí åäèëìÿñèíèí âÿ îíóí
äàéàíäûðûëìàñûíûí çÿðóðèëèéè ùàããûíäà ìÿñÿëÿíè àìáóëàòîð ïñèõèàòðèéà éàð-
äûìû ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿíèí ìöäèðèééÿòè, ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñû âÿ éà
ÿðàçèíèí áàø ïñèõèàòðû ùÿëë åäèð. Ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí âÿ éà ÿðà-
çèíèí áàø ïñèõèàòðûíûí ÿñàñëàíäûðûëìûø ãÿðàðû òèááè ñÿíÿäÿ éàçûëìàãëà ðÿñ-
ìèëÿøäèðèëèð.
21.3. Øÿõñ ñàüàëäûãäà âÿ éà îíóí ïñèõè âÿçèééÿòè õåéëè âÿ äàâàìëû øÿ-
êèëäÿ éàõøûëàøäûãäà øÿõñèí, îíóí âàëèäåéíèíèí, éàõóä ãàíóíè íöìàéÿíäÿ-
ñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ ÿââÿë òÿéèí åäèëìèø ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùè-
äÿñè äàéàíäûðûëûð. Øÿõñèí ïñèõè âÿçèééÿòèíèí ïèñëÿøìÿñè ãåéä îëóíäóãäà
ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí âÿ éà ÿðàçèíèí áàø ïñèõèàòðûíûí ãÿðàðû èëÿ
ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùèäÿñè áÿðïà îëóíà áèëÿð.
21.4. Ïñèõèàòðèéà äèñïàíñåð ìöøàùèäÿñèíèí òÿéèí åäèëìÿñè, éàõóä äà-
éàíäûðûëìàñû ùàããûíäà ãÿðàðäàí áó Ãàíóíóí 43-úö ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ
òóòóëìóø ãàéäàäà øèêàéÿò åäèëÿ áèëÿð.
Ì à ä ä ÿ 22. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí ÿñàñëàð

22.1. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí ÿñàñ øÿõñäÿ ïñèõè ïî-
çóíòóíóí îëìàñû âÿ ñòàñèîíàð øÿðàèòèíäÿ ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ àïàðûëìàñû
ùàããûíäà ùÿêèì-ïñèõèàòðûí (ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí) ðÿéè, ãåéðè-êþ-
491
íöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà çàìàíû èñÿ ìÿùêÿìÿíèí ãÿòíàìÿñèäèð. Ïñèõè ïî-

çóíòóñó îëàí øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ éàëíûç àì-
áóëàòîð ìöàëèúÿíèí ìÿãñÿäÿóéüóí îëìàäûüû âÿ òÿõèðÿñàëûíìàç òÿäáèðëÿðèí
ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ñòàñèîíàðäàíêÿíàð éàðäûìûí ñÿìÿðÿñèç îëäóüó
ùàëëàðäà èúàçÿ âåðèëèð.
22.2. Áó Ãàíóíóí 11-úè âÿ 12-úè ìàääÿëÿðèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàë-
ëàð èñòèñíà îëìàãëà, øÿõñ ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà þçöíöí âÿ éà ãàíóíè íö-
ìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ éåðëÿøäèðèëèð.
22.3. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóø ùàëëàðäà ïñèõèàòðèéà åêñïåðòèçàñû àïàðûëìàñûíûí çÿðóðèëèéè äÿ ïñèõèàòðè-
éà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí ÿñàñ ùåñàá îëóíóð.
22.4. 16 éàøûíà ÷àòìàìûø øÿõñ ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà âàëèäåéíëÿðèíèí
âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ éåðëÿøäèðèëèð.
22.5. Ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿ-
òè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí øÿõñ ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãàíóíè íöìàéÿíäÿ-
ñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ éåðëÿøäèðèëèð.
22.6. Ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí àëûíìûø ðàçûëûã òèááè ñÿíÿäÿ éàçûë-
ìàãëà ðÿñìèëÿøäèðèëèð âÿ øÿõñèí þçö, éàõóä îíóí âàëèäåéíëÿðè âÿ éà ãàíó-
íè íöìàéÿíäÿñè âÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð òÿðÿôèíäÿí èìçàëàíûð.
Ì à ä ä ÿ 23. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà éåðëÿøäèðèëÿí

ïàñèéåíòèí ùöãóãëàðû
23.1. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà ìöàéèíÿ âÿ ìöàëèúÿ îëóíàí ïàñèéåíòèí
àøàüûäàêû ùöãóãëàðû âàð:
23.1.1. ìöàéèíÿ, ìöàëèúÿ âÿ ñòàñèîíàðäàí ÷ûõàðûëìà ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿ-
äÿ áèëàâàñèòÿ ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíèí áàø ùÿêèìèíÿ ìöðàúèÿò åòìÿê âÿ
îíóí áó Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø ùöãóãëàðûíà ÿìÿë îëóíìàñûíû òÿëÿá åò-
ìÿê;
23.1.2. ÿðàçèíèí áàø ïñèõèàòðûíà, ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà,
ïðîêóðîðëóüà, ìÿùêÿìÿéÿ âÿ âÿêèëÿ ìàíåÿñèç ìöðàúèÿò åòìÿê;
23.1.3. ãàíóíè íöìàéÿíäÿñè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Èíñàí Ùö-
ãóãëàðû öçðÿ Ìöâÿêêèëè (Îìáóäñìàí), âÿêèë âÿ äèí õàäèìè èëÿ òÿêëèêäÿ
ýþðöøìÿê;
23.1.4. öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáèíèí ïðîãðàìû, éàõóä ñàüëàìëûã èìêàíëàðû
ìÿùäóä óøàãëàð ö÷öí õöñóñè ïðîãðàì öçðÿ òÿùñèë àëìàã.
23.2. Ïàñèéåíòèí, ùàáåëÿ áàøãà øÿõñëÿðèí ñàüëàìëûüûíû âÿ òÿùëöêÿñèçëè-
éèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ùÿêèì-ïñèõèàòðûí òþâñèéÿñè ÿñàñûíäà ïñèõèàò-
ðèéà ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ïàñèéåíòèí àøàüûäàêû ùöãóãëàðû
ìÿùäóäëàøäûðûëà áèëÿð:
492
23.2.1. íÿçàðÿòñèç ìÿêòóáëàøìàã;

23.2.2. áàüëàìà, áàíäåðîë âÿ ïóë áàðàòëàðû àëìàã âÿ ýþíäÿðìÿê, ïóë
âÿ äèýÿð ìàääè âÿñàèòëÿðäÿí ñÿðáÿñò èñòèôàäÿ åòìÿê;
23.2.3. òåëåôîíäàí âÿ äèýÿð ðàáèòÿ âàñèòÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê;
23.2.4. éàõûíëàðû èëÿ ýþðöøìÿê.
23.3. Ïóëëó õèäìÿòëÿð (ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðà ôÿðäè àáóíÿ, ðàáèòÿ õèäìÿò-
ëÿðè âÿ ñ.) õÿñòÿíèí þç ùåñàáûíà ýþñòÿðèëèð.
23.4. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðìÿíèí ñÿáÿáëÿðè âÿ ìÿãñÿäè,
ñòàñèîíàðäàêû ãàéäàëàð âÿ ïàñèéåíòèí ùöãóãëàðû ïàñèéåíòÿ ùîñïèòàëëàøäûðûë-
ìàäàí äÿðùàë ñîíðà âÿ éà ïàñèéåíòèí âÿçèééÿòè áóíà èìêàí âåðÿí êèìè
èçàù åäèëìÿëè, áó áàðÿäÿ òèááè ñÿíÿäëÿðäÿ ãåéä îëóíìàëûäûð.
23.5. Øÿõñ ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà îëäóüó áöòöí äþâð ÿðçèíäÿ ÿìÿê
ãàáèëèééÿòè îëìàéàí ñàéûëûð âÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäà-
äà ìöàâèíÿò, éàõóä öìóìè ÿñàñëàðëà ïåíñèéà àëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèð.
Ì à ä ä ÿ 24. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëÿðêÿí òÿùëöêÿñèçëèê

òÿäáèðëÿðè
24.1. Ñòàñèîíàð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ïàñèéåíòè äàùà àç ìÿùäóäëàøäûðàí,
îíóí âÿ äèýÿð øÿõñëÿðèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åäÿí ôîðìàäà, ùÿì äÿ ùîñ-
ïèòàëëàøäûðûëàí øÿõñèí ùöãóãëàðûíà âÿ ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíÿ òèááè ùåéÿò òÿ-
ðÿôèíäÿí ÿìÿë îëóíìàñû øÿðàèòèíäÿ ýþñòÿðèëèð.
24.2. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà ïàñèéåíòè ôèçèêè ìÿùäóäëàøäûðìà âÿ éà
òÿúðèä åòìÿ òÿäáèðëÿðè éàëíûç ùÿêèì-ïñèõèàòðûí ðÿéè èòÿ ïàñèéåíòèí þçö âÿ
(âÿ éà) ÿòðàôäàêûëàð ö÷öí áèëàâàñèòÿ òÿùëöêÿ äîüóðàí ùÿðÿêÿòëÿðèíèí ãàðøû-
ñûíû áàøãà öñóëëàðëà àëìàã ìöìêöí îëìàäûüû ùàëäà òÿòáèã îëóíóð. Ùÿìèí
òÿäáèðëÿð òèááè ùåéÿòèí äàèìè íÿçàðÿòè àëòûíäà òÿòáèã îëóíóð. Ôèçèêè ìÿùäóä-
ëàøäûðìà âÿ éà òÿúðèä åòìÿ òÿäáèðëÿðèíèí òÿòáèãèíèí ôîðìàëàðû âÿ ìöääÿòè
áàðÿäÿ òèááè ñÿíÿääÿ ìöâàôèã ãåéäëÿð àïàðûëûð.
24.3. Ïîëèñ îðãàíëàðûíûí ÿìÿêäàøëàðû òèáá èø÷èëÿðèíèí ìöðàúèÿòè ÿñàñûí-
äà ñòàñèîíàðà ãåéðè-êþíöëëö éåðëÿøäèðèëÿí øÿõñÿ éàõûíëàøìàã âÿ îíó ìöà-
éèíÿ åòìÿê ö÷öí òÿùëöêÿñèç øÿðàèòè òÿìèí åòìÿéÿ áîðúëóäóðëàð.
24.4. Ïñèõè ïîçóíòó âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ÿòðàôäàêûëàðûí
ùÿéàòû âÿ ñàüëàìëûüû ö÷öí òÿùëöêÿ äîüóðàí ùÿðÿêÿòëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìà-
ñû, ùàáåëÿ ñòàñèîíàðà éåðëÿøäèðèëìÿëè îëàí øÿõñèí àõòàðûëìàñû âÿ òóòóëóá ñàõ-
ëàíûëìàñû ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 25. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãåéðè-êþíöëëö
éåðëÿøäèðèëìèø øÿõñèí ìöàéèíÿñè
25.1. Ïñèõè ïîçóíòó âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñèí èëêèí äèàãíîçóíóí ùÿ-
êèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìÿñèíÿ âÿ ìÿùêÿìÿíèí
493
ãÿðàðûíà ãÿäÿð ãåéðè-êþíöëëö ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðèëìÿñè âÿ

ìöàéèíÿñè ùàããûíäà ãÿðàðû ùÿêèì-ïñèõèàòð ãÿáóë åäèð âÿ òèááè ñÿíÿäÿ éàç-
ìàãëà ðÿñìèëÿøäèðèð.
25.2. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãåéðè-êþíöëëö éåðëÿøäèðèëìèø øÿõñ ùþê-
ìÿí 48 ñààò ÿðçèíäÿ ìöàéèíÿäÿí êå÷èðèëìÿëèäèð.
25.3. Ùîñïèòàëëàøäûðìà ÿñàññûç ñàéûëäûãäà, øÿõñ äÿðùàë ñòàñèîíàðäàí ÷û-
õàðûëûð.
25.4. Ùîñïèòàëëàøäûðìà ÿñàñëû ñàéûëäûãäà, øÿõñèí ñòàñèîíàðäà ãàëìàñû
ìÿñÿëÿñèíèí ùÿëë åäèëìÿñè ö÷öí îíóí ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà éåðëÿøäèðèëäè-
éè àíäàí 48 ñààò ÿðçèíäÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéè ïñèõèàòðèéà
ìöÿññèñÿñèíèí éåðëÿøäèéè âÿ éà øÿõñèí éàøàäûüû éåð öçðÿ ìÿùêÿìÿéÿ òÿã-
äèì îëóíóð.
Ì à ä ä ÿ 26. Ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà áàðÿäÿ

ìÿùêÿìÿéÿ ìöðàúèÿò åäèëìÿñè
26.1. Áó Ãàíóíóí 11-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ÿñàñëàð îëäóã-
äà, øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãåéðè-êþíöëëö éåðëÿøäèðèëìÿñèíè ïñèõèàò-
ðèéà ìöÿññèñÿñèíèí éåðëÿøäèéè âÿ éà øÿõñèí éàøàäûüû éåð öçðÿ ìÿùêÿìÿ òÿ-
éèí åäèð.
26.2. Øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãåéðè-êþíöëëö éåðëÿøäèðèëìÿñè áà-
ðÿäÿ ÿðèçÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìöëêè-Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíÿ
óéüóí îëàðàã àèëÿ öçâëÿðè, ãÿééóì âÿ éà ùèìàéÿ÷è, ùàáåëÿ ïñèõèàòðèéà ìö-
ÿññèñÿñèíèí ðÿùáÿðè òÿðÿôèíäÿí øÿõñèí éàøàäûüû âÿ éà ìöÿññèñÿíèí éåðëÿø-
äèéè éåð öçðÿ ìÿùêÿìÿéÿ òÿãäèì îëóíóð.
26.3. Ùàêèì ÿðèçÿíè ãÿáóë åòäèêäÿ, åéíè çàìàíäà øÿõñèí ïñèõèàòðèéà
ñòàñèîíàðûíäà ñàõëàíûëìàñûíû èøÿ ìÿùêÿìÿäÿ áàõûëìàëû îëäóüó ìöääÿòÿ
êèìè óçàäûð.
Ì à ä ä ÿ 27. Ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà ùàããûíäà

ÿðèçÿéÿ áàõûëìàñû
Ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà ùàããûíäà ÿðèçÿéÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí Ìöëêè Ïðîñåññóàë Ìÿúÿëëÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà
áàõûëûð.
494
Ì à ä ä ÿ 28. Ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñû

28.1. Øÿõñ, éàëíûç ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìàéà ÿñàñ âåðÿí øÿðòëÿ-
ðèí ãàëäûüû ìöääÿòäÿ ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäà ñàõëàíûëûð.
28.2. Ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñû ìÿñÿëÿ-
ñèíèí ùÿëë åäèëìÿñè ìÿãñÿäè èëÿ ùÿìèí øÿõñ èëê àëòû àé ìöääÿòèíäÿ àéäà áèð
äÿôÿäÿí àç îëìàéàðàã ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíäà áàõûøäàí êå÷èðèëèð.
Ìöàëèúÿ àëòû àéäàí ÷îõ ÷ÿêäèêäÿ øÿõñèí ïñèõèàòðèéà ìöàéèíÿñè ùÿð ö÷ àé-
äà àçû áèð äÿôÿ àïàðûëûð.
28.3. Ãåéðè-êþíöëëö ùîñïèòàëëàøäûðìà ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñû ìÿñÿëÿñè
ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéè ÿñàñûíäà ìöàëèúÿíè ùÿéàòà êå÷èðÿí ïñè-
õèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðèééÿòèíèí ìöàëèúÿíèí áàøëàíäûüû ýöíäÿí ùÿð
àëòû àéäàí áèð ãàëäûðûëàí âÿñàòÿòè èëÿ ìöÿññèñÿíèí éåðëÿøäèéè éåð öçðÿ ìÿù-
êÿìÿ òÿðÿôèíäÿí ùÿëë îëóíóð.
Ì à ä ä ÿ 29. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäàí ÷ûõàðûëìà ãàéäàñû

29.1. Ïñèõè âÿçèééÿòèíèí éàõøûëàøìàñû âÿ éà òàì ñàüàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ
ñòàñèîíàð ìöàëèúÿñèíÿ åùòèéàúû îëìàäûãäà, ùàáåëÿ ñòàñèîíàðäà ãàëìàñûíà
ÿñàñ âåðÿí ìöàéèíÿ áàøà ÷àòäûãäà, ïàñèéåíò þçöíöí, éàõóä âàëèäåéíèíèí
âÿ éà ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ÿðèçÿñèíÿ âÿ (âÿ éà) ùÿêèì-ïñèõèàòðûí ãÿðà-
ðûíà ÿñàñÿí ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäàí ÷ûõàðûëûð.
29.2. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãåéðè-êþíöëëö éåðëÿøäèðèëìèø øÿõñ ùÿêèì-
ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéè âÿ éà ùîñïèòàëëàøäûðìà ìöääÿòèíèí óçàäûëìà-
ñûíäàí èìòèíà åäèëìÿñè áàðÿäÿ ìÿùêÿìÿ ãÿòíàìÿñè ÿñàñûíäà ïñèõèàòðèéà
ñòàñèîíàðûíäàí ÷ûõàðûëûð.
29.3. Ìÿùêÿìÿ ãÿòíàìÿñè èëÿ áàðÿñèíäÿ òèááè õàðàêòåðëè ìÿúáóðè òÿä-
áèðëÿð òÿòáèã åäèëìèø ïàñèéåíò ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíäàí éàëíûç ìÿùêÿìÿ-
íèí òÿéèí åäèëìèø ìÿúáóðè ìöàëèúÿéÿ õèòàì âåðèëìÿñè ùàããûíäà ìÿùêÿìÿ-
íèí ãÿòíàìÿñè ÿñàñûíäà ÷ûõàðûëûð.
29.4. Ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñû ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà êþíöëëö éåð-
ëÿøäèðèëìèø ïàñèéåíòèí ùîñïèòàëëàøäûðûëìàñû âÿ ìöàëèúÿñè ö÷öí áó Ãàíóíóí
11-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ÿñàñëàð îëäóüóíó ìöÿééÿí åòäèêäÿ,
îíóí ñòàñèîíàðäàí ÷ûõàðûëìàñûíäàí èìòèíà åäèð. Áåëÿ ùàëäà îíóí ïñèõèàòðè-
éà ñòàñèîíàðûíäà ñàõëàíûëìà ìöääÿòèíèí óçàäûëìàñû ìÿñÿëÿñè áó Ãàíóíóí
28-úè ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà ùÿëë åäèëèð.
Ì à ä ä ÿ 30. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðû ìöäèðèééÿòèíèí âÿ òèáá

ùåéÿòèíèí âÿçèôÿëÿðè
30.0. Ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðû ìöäèðèééÿòèíèí âÿ òèáá ùåéÿòèíèí âÿçèôÿëÿðè
àøàüûäàêûëàðäûð:
495
30.0.1. ïàñèéåíòè çÿðóðè òèááè éàðäûìëà òÿìèí åòìÿê;

30.0.2. ïàñèéåíòÿ îíóí øèêàéÿòèíÿ áàõìàã ñÿëàùèééÿòè îëàí âÿçèôÿëè
øÿõñëÿðèí öíâàíëàðû âÿ òåëåôîí íþìðÿëÿðè èëÿ òàíûø îëìàã èìêàíû éàðàòìàã;
30.0.3. ïàñèéåíòèí ìÿêòóáëàøìàñû, ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû-
íà, ïðîêóðîðëóüà, ìÿùêÿìÿéÿ, ùàáåëÿ âÿêèëÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëìÿñè èìêà-
íûíû òÿìèí åòìÿê;
30.0.4. ïàñèéåíòèí ïñèõèàòðèéà ñòàñèîíàðûíà ãåéðè-êþíöëëö äàõèë îëóíäó-
üó âàõòäàí åòèáàðÿí 24 ñààò ÿðçèíäÿ îíóí ãîùóìëàðûíà, ãàíóíè íöìàéÿí-
äÿñèíÿ, éàõóä ïàñèéåíòèí òàïøûðûüû èëÿ áàøãà øÿõñÿ õÿáÿð âåðìÿê;
30.0.5. ïàñèéåíòèí ïñèõè âÿçèééÿòè áàðÿäÿ îíóí ãîùóìëàðûíà, ãàíóíè
íöìàéÿíäÿñèíÿ, éàõóä ïàñèéåíòèí òàïøûðûüû èëÿ áàøãà øÿõñÿ ìÿëóìàò âåð-
ìÿê;
30.0.6. ïàñèéåíòèí òÿùëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê;
30.0.7. ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèé-
éÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí âÿ ãàíóíè íöìàéÿíäÿñè îëìàéàí ïàñèéåíò áà-
ðÿñèíäÿ ãàíóíè íöìàéÿíäÿ òÿéèí îëóíìàñû ö÷öí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿ-
òè îðãàíûíà ìöðàúèÿò åòìÿê;
30.0.8. äèíè àéèíëÿðèí ñÿðáÿñò âÿ äèýÿð ïàñèéåíòëÿðÿ ìàíå îëìàäàí èú-
ðàñû ö÷öí ìöâàôèã ãàéäàëàð âÿ éåðëÿð ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê âÿ äèíäàð ïàñè-
éåíòëÿðÿ èçàù åòìÿê;
30.0.9. áó Ãàíóíëà ìöÿééÿí åäèëìèø äèýÿð âÿçèôÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê.
Ì à ä ä ÿ 31. Øÿõñèí ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè
ìöÿññèñÿéÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè
31.1. Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè
ìöÿññèñÿéÿ éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ ÿñàñ âåðÿí îíóí ÿðèçÿñè âÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð
êîìèññèéàñûíûí, éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿé-
éÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí øÿõñëÿðèí
éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ èñÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéè ÿñàñûíäà ìöâà-
ôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûí ãÿðàðûäûð.
31.2. Ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéèíäÿ øÿõñäÿ îíó ñîñèàë òÿìè-
íàò ö÷öí èõòèñàñëàøäûðûëìàìûø ìöÿññèñÿäÿ ãàëìàã èìêàíûíäàí ìÿðùóì
åäÿí ïñèõè ïîçóíòóíóí îëìàñûíà äàèð ìÿëóìàò, ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòëè øÿõñ
áàðÿñèíäÿ èñÿ ùÿì äÿ ìÿùêÿìÿ ãàðøûñûíäà îíóí ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îë-
ìàéàí ñàéûëìàñû ìÿñÿëÿñèíèí ãîéóëìàñû ö÷öí ÿñàñëàðûí îëìàäûüûíà äàèð
ìÿëóìàò ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
31.3. Ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðî-
ëîæè ìöÿññèñÿëÿðÿ éåðëÿøäèðèëÿí øÿõñëÿðèí ìöëêèééÿò ùöãóãëàðûíû ãîðóìàüà
áîðúëóäóð.
496
Ì à ä ä ÿ 32. Éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø øÿõñèí õöñóñè

òÿùñèë ìöÿññèñÿñèíÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè
Ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø øÿõñèí õöñóñè òÿùñèë
ìöÿññèñÿñèíÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ âåðÿí îíóí âàëèäåéíëÿðèíèí âÿ éà
ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ÿðèçÿñè âÿ ïñèõîëîæè-òèááè-ïåäàãîæè êîìèññèéàíûí
ãÿðàðûäûð.
Ì à ä ä ÿ 33. Õöñóñè òÿùñèë âÿ éà ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè

ìöÿññèñÿëÿðÿ éåðëÿøäèðèëÿí øÿõñëÿðèí ùöãóãëàðû âÿ áó
ìöÿññèñÿëÿðèí ìöäèðèééÿòèíèí âÿçèôÿëÿðè
33.1. Õöñóñè òÿùñèë âÿ éà ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè ìöÿññèñÿ-
ëÿðÿ éåðëÿøäèðèëÿí øÿõñëÿð áó Ãàíóíóí 23-úö ìàääÿñèíäÿ íÿçÿðäÿ òóòóë-
ìóø ùöãóãëàðà ìàëèêäèðëÿð.
33.2. Õöñóñè òÿùñèë âÿ éà ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè ìöÿññèñÿ-
ëÿðèí ìöäèðèééÿòè áóðàäà éàøàéàí øÿõñëÿðè èëäÿ áèð äÿôÿäÿí àç îëìàéàðàã
òèááè áàõûøäàí êå÷èðìÿëèäèð.
Ì à ä ä ÿ 34. Õöñóñè òÿùñèë âÿ éà ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè

ìöÿññèñÿäÿí áàøãà éåðÿ êþ÷öðöëìÿ âÿ ÷ûõàðûëìà
34.1. Øÿõñèí õöñóñè òÿùñèë âÿ éà ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè
ìöÿññèñÿäÿí áàøãà òèïëè îõøàð ìöÿññèñÿéÿ êþ÷öðöëìÿñèíÿ ÿñàñ âåðÿí îíóí
ùÿìèí ïñèõîíåâðîëîæè ìöÿññèñÿäÿ éàøàìàñû, éàõóä òÿùñèë àëìàñû ö÷öí òèá-
áè ýþñòÿðèøëÿðèí îëìàìàñû ùàããûíäà ïñèõîëîæè-òèááè-ïåäàãîæè êîìèññèéàíûí
âÿ éà ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéèäèð.
34.2. Øÿõñèí õöñóñè òÿùñèë âÿ éà ñîñèàë òÿìèíàò ö÷öí ïñèõîíåâðîëîæè
ìöÿññèñÿäÿí ÷ûõàðûëìàñû àøàüûäàêû ãàéäàäà ùÿëë îëóíóð:
34.2.1. ñàüëàìëûüûíûí âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ ìöñòÿãèë éàøàìàüà ãàäèð îëìà-
ñû áàðÿäÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéè ÿñàñûíäà;
34.2.2. þç ÿðèçÿñè öçðÿ ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ðÿéè ÿñàñûíäà;
34.2.3. éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø âÿ éà ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí
åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ãàáèëèééÿòè îëìàéàí ùåñàá åäèëÿí øÿõñëÿðÿ ãóë-
ëóã åòìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðÿí âàëèäåéíëÿðèí, äèýÿð ãîùóìëàðûí, éàõóä ãà-
íóíè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿðèçÿñè ÿñàñûíäà.
497
ÛÛÛ ÔßÑÛË
Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿ âÿ øÿõñëÿð,

îíëàðûí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè
Ì à ä ä ÿ 35. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿ âÿ øÿõñëÿð

35.1. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíû äþâëÿò âÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóí-
ìóø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí þçÿë ïñèõèàòðèéà (ïñèõîíåâðîëîæè) ìöÿññè-
ñÿëÿðè, ùÿì÷èíèí èëêèí òèááè éàðäûì ýþñòÿðÿí òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí ùÿêèì-
ëÿðè âÿ þçÿë òèááè ïðàêòèêà èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿêèì-ïñèõèàòðëàð ýþñòÿðèðëÿð.
35.2. Ïñèõèàòðèéà (ïñèõîíåâðîëîæè) ìöÿññèñÿëÿðèíèí, éàõóä þçÿë òèááè
ïðàêòèêà èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí ýþñòÿðäèêëÿðè òèááè éàðäûìûí
áöòöí íþâëÿðè îíëàðûí íèçàìíàìÿëÿðèíäÿ (ÿñàñíàìÿëÿðèíäÿ) âÿ éà õöñóñè
ðàçûëûãäà ãåéä åäèëèð. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ö÷öí ìöðàúèÿò åäÿíëÿðèí ùÿìèí
õöñóñè ðàçûëûãëà òàíûø îëìàüà èìêàíû îëìàëûäûð.
Ì à ä ä ÿ 36. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë

îëìàã ùöãóãó
36.1. Àëè òèááè òÿùñèëè âÿ ìöâàôèã äèïëîìó îëàí âÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ
ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà èõòèñàñëàðûíû òÿñäèã åòìèø ùÿêèì-ïñèõèàòðëàð ïñè-
õèàòðèéà éàðäûìû ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàã ùöãóãóíà ìàëèêäèðëÿð.
36.2. Èëêèí òèááè éàðäûì ýþñòÿðÿí òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí ùÿêèìëÿðè éàëíûç
áó ìöÿññèñÿëÿðäÿ ìöàëèúÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëÿí õÿñòÿëèêëÿðè (ïñèõè ïîçóíòóëà-
ðû) ìöàëèúÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Èëêèí òèááè éàðäûì ýþñòÿðÿí òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ
ìöàëèúÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëÿí õÿñòÿëèêëÿðèí (ïñèõè ïîçóíòóëàðûí) ñèéàùûñû ìö-
âàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëèð.
36.3. Ùÿêèì-ïñèõèàòðûí, äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðèí ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñ-
òÿðèëìÿñèíÿ äàèð ôÿàëèééÿòè ïðîôåññèîíàë åòèêà íîðìàëàðûíà ÿñàñëàíûð âÿ ãà-
íóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 37. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð

ùÿêèì-ïñèõèàòðûí ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè
37.1. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ùÿêèì-ïñèõèàòðûí
ùöãóã âÿ âÿçèôÿëÿðè ãàíóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
37.2. Ïñèõè ïîçóíòó äèàãíîçóíóí ãîéóëìàñû, ãåéðè-êþíöëëö ãàéäàäà
ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè ùàããûíäà ãÿðàð ãÿáóë åäèëìÿñè, éàõóä áå-
ëÿ éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè ìÿñÿëÿñèíèí íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ðÿé âå-
ðèëìÿñè, áó Ãàíóíäà íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ùàëëàðäàí áàøãà, ùÿêèì-ïñèõèàòðûí,
498
ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí âÿ éà ÿðàçèíèí áàø ïñèõèàòðûíûí ìöñòÿñíà

ùöãóãóäóð.
37.3. Øÿõñèí ïñèõè âÿçèééÿòè ùàããûíäà äèýÿð èõòèñàñäàí îëàí ùÿêèìèí
ðÿéè èëêèí õàðàêòåð äàøûéûð âÿ ùÿìèí øÿõñèí ùöãóãëàðûíûí âÿ ãàíóíè ìÿíà-
ôåëÿðèíèí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíà, ùàáåëÿ ïñèõè ïîçóíòóñó îëàíëàð ö÷öí ãà-
íóíâåðèúèëèêëÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèø ýöçÿøòëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ÿñàñ
âåðìèð.
37.4. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí, äèýÿð ìöòÿõÿñ-
ñèñëÿðèí, îðòà âÿ êè÷èê òèáá èø÷èëÿðèíèí òÿùëöêÿñèçëèéèíèí òÿìèí åäèëìÿñè
ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðà õöñóñè òÿäáèðëÿðäÿí (ïñèõè ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí ôèçèêè
ìÿùäóäëàø-äûðûëìàñû, îíóí ìöâÿããÿòè òÿúðèä åäèëìÿñè, ñàêèòëÿøäèðèúè êþé-
íÿêëÿðèí òÿòáèã åäèëìÿñè) èñòèôàäÿ åòìÿê ùöãóãó âåðèëèð. Áó áàðÿäÿ ïñèõè
ïîçóíòóñó îëàí øÿõñèí òèááè ñÿíÿäëÿðèíäÿ ìöâàôèã ãåéäëÿð àïàðûëûð âÿ òèáá
ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðèééÿòèíÿ ìÿëóìàò âåðèëèð.
Ì à ä ä ÿ 38. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð

ùÿêèì-ïñèõèàòðûí ìöñòÿãèëëèéè
38.1. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ùÿêèì-ïñèõèàòð þç
ñÿëàùèééÿòëÿðè äàõèëèíäÿ ãÿðàðëàð ãÿáóë åäÿðêÿí ìöñòÿãèëäèð âÿ éàëíûç òèá-
áè ýþñòÿðèúèëÿðè, ùÿêèìëèê áîðúóíó, ïðîôåññèîíàë åòèêà íîðìàëàðûíû âÿ Àçÿð-
áàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéèíè ðÿùáÿð òóòóð.
38.2. Ðÿéè ùÿêèì-ïñèõèàòð êîìèññèéàñûíûí ãÿðàðû èëÿ óéüóí ýÿëìÿéÿí
ùÿêèì-ïñèõèàòð þç ðÿéèíè éàçûëû øÿêèëäÿ âåðÿ áèëÿð, ùÿìèí ðÿé òèááè ñÿíÿä-
ëÿðÿ ÿëàâÿ åäèëèð.
Ì à ä ä ÿ 39. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ùÿêèì-ïñèõèàòðûí, äèýÿð

ìöòÿõÿññèñëÿðèí áó éàðäûìû ýþñòÿðìÿêäÿí èìòèíà åòìÿê
ùöãóãó
39.1. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ùÿêèì-ïñèõèàòðûí, äèýÿð ìöòÿõÿññèñ-
ëÿðèí àøàüûäàêû ùàëëàðäà áó éàðäûìû ýþñòÿðìÿêäÿí èìòèíà åòìÿéÿ ùöãóãó
âàð:
39.1.1. ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìàñèíÿ ÿñàñ îëìàäûãäà;
39.1.2. ãåéðè-êþíöëëö ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëäèéè ùàëëàð èñòèñíà îë-
ìàãëà, øÿõñ âÿ éà îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñè ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèë-
ìÿñèíäÿí áîéóí ãà÷ûðäûãäà, éàõóä ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñèíÿ ðà-
çûëûã âåðìÿêäÿí èìòèíà åòäèêäÿ;
39.1.3. ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè ö÷öí ëàçûìè øÿðàèò îëìàäûãäà,
éàõóä ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðÿí ùÿêèì-ïñèõèàòðûí, äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿ-
ðèí èõòèñàñû ïàñèéåíòèí, éàõóä îíóí ãàíóíè íöìàéÿíäÿñèíèí ñå÷äèéè ïñèõè-
499
àòðèéà éàðäûìûíûí íþâöíÿ âÿ ôîðìàëàðûíà óéüóí ýÿëìÿäèêäÿ;

39.1.4. ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëÿðêÿí ëàçûìè òÿùëöêÿñèçëèê øÿðòëÿðè-
íÿ ÿìÿë åäèëìÿäèêäÿ;
39.1.5. ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí ñÿìÿðÿñèçëèéèíÿ âÿ áó éàðäûìûí ýþñòÿ-
ðèëìÿñèíèí ãåéðè-ìöìêöíëöéöíÿ ñÿáÿá îëàí äèýÿð øÿðàèò éàðàíäûãäà.
39.2. Ùÿêèì-ïñèõèàòð âÿ éà äèýÿð ìöòÿõÿññèñ ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñ-
òÿðèëìÿñèíäÿí èìòèíà åòäèêäÿ, îíóí ñÿáÿáëÿðèíè à÷ûãëàìàãëà ðÿñìèëÿøäèðèð
âÿ áó áàðÿäÿ ïàñèéåíòÿ âÿ ïñèõèàòðèéà ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðèééÿòèíÿ äÿðùàë
õÿáÿð âåðèð.
Ì à ä ä ÿ 40. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿí ùÿêèì-

ïñèõèàòðëàðûí, äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðèí âÿ èø÷èëÿðèí òÿìèíàò
âÿ èìòèéàçëàðû
Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñèíäÿ èøòèðàê åäÿí ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí,
äèýÿð ìöòÿõÿññèñëÿðèí âÿ èø÷èëÿðèí òÿìèíàò âÿ èìòèéàçëàðû Àçÿðáàéúàí Ðåñ-
ïóáëèêàñûíûí ãàíóíâåðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð.
ÛÂ ÔßÑÛË
Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñèíÿ äàèð

ôÿàëèééÿòÿ íÿçàðÿò
Ì à ä ä ÿ 41. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñèíÿ íÿçàðÿò

41.1. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí òÿøêèëè, áó éàðäûìû ýþñòÿðÿí ìöÿññèñÿëÿðèí
ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè âÿ îíëàðûí ôÿàëèééÿòèíÿ íÿçàðÿò ãàíóíâåðè-
úèëèêäÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ãàéäàäà ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû òÿ-
ðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëèð.
41.2. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí òÿøêèëè âÿ áó ñàùÿäÿ ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðèí
ùÿëëèíäÿ ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí
ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí èúòèìàè áèðëèêëÿðèíèí âÿ ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãà-
íûíûí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ïñèõèàòðèéà öçðÿ åëìè-ìåòîäèêè øóðàíûí
òÿêëèô âÿ ìÿñëÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Ì à ä ä ÿ 42. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëÿðêÿí øÿõñëÿðèí ùöãóãëàðûíà

âÿ ãàíóíè ìÿíàôåëÿðèíÿ ÿìÿë îëóíìàñûíà èúòèìàè íÿçàðÿò
Ùÿêèì-ïñèõèàòðëàðûí èúòèìàè áèðëèêëÿðè, äèýÿð èúòèìàè áèðëèêëÿð þç íèçàì-
íàìÿëÿðèíÿ (ÿñàñíàìÿëÿðèíÿ) óéüóí îëàðàã, ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëÿð-
êÿí øÿõñëÿðèí õàùèøè âÿ éà ðàçûëûüû èëÿ îíëàðûí ùöãóãëàðûíà âÿ ãàíóíè ìÿ-
500
íàôåëÿðèíÿ ÿìÿë îëóíìàñûíà èúòèìàè íÿçàðÿò åäÿ áèëÿðëÿð.
Ì à ä ä ÿ 43. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëìÿñè èëÿ áàüëû ùÿðÿêÿòëÿð-

äÿí øèêàéÿò åòìÿê ùöãóãó
43.1. Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ýþñòÿðèëÿðêÿí øÿõñëÿðèí ùöãóãëàðûíû âÿ ãàíó-
íè ìÿíàôåëÿðèíè ïîçàí òèáá, ñîñèàë òÿìèíàò âÿ òÿùñèë èø÷èëÿðèíèí ùÿðÿêÿòëÿ-
ðèíäÿí ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø ãàéäàäà éóõàðû îðãàíà (éóõàðû
âÿçèôÿëè øÿõñÿ), ïðîêóðîðëóüà âÿ (âÿ éà) áèëàâàñèòÿ ìÿùêÿìÿéÿ øèêàéÿò
åäèëÿ áèëÿð.
43.2. Ùöãóãëàðû âÿ ãàíóíè ìÿíàôåëÿðè ïîçóëìóø øÿõñèí øèêàéÿòèíÿ áà-
õûëàðêÿí, îíóí ïñèõè âÿçèééÿòè èìêàí âåðèðñÿ, þçöíöí, éàõóä ãàíóíè íöìà-
éÿíäÿñèíèí, áàðÿñèíäÿ øèêàéÿò åäèëìèø øÿõñèí âÿ éà îíóí ãàíóíè íöìàéÿí-
äÿñèíèí èøòèðàêû ìÿúáóðèäèð.
Ì à ä ä ÿ 44. Áó Ãàíóíóí ïîçóëìàñûíà ýþðÿ ìÿñóëèééÿò

Áó Ãàíóíó ïîçàí ùöãóãè âÿ ôèçèêè øÿõñëÿð ãàíóíâåðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí
îëóíìóø ãàéäàäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûðëàð.
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

Ùåéäÿð ßËÈÉÅÂ
Áàêû øÿùÿðè,
12 èéóí 2001-úè èë
¹ 142-ÛÛÃ
«Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ãàíó-

íóíäà äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìÿñè áàðÿäÿ» Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí 2012-
úè èë 20 àïðåë òàðèõëè 325-ÛÂÃÄ íþìðÿëè Ãàíóíóíóí òÿòáèãè ùàããûíäà Àçÿð-
áàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ñÿðÿíúàìû
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

Èëùàì ßËÛÉÅÂ
Áàêû øÿùÿðè, 8 ìàé 2012-úè èë.

501
«NARKOLOÆÈ XÈDMSST VSS NSSZARSST ÙAQQÛNDA»

AZSSRBAYCAN RESÏUBLÈKASÛÍÛÍ
QANUNU
Áó Ãàíóí íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí âÿ îíëàðûí äîüóðäóüó ìÿíôè òèááè âÿ

ñîñèàë íÿòèúÿëÿðèí, ùàáeëÿ áó õÿñòÿëèêëÿðÿ äö÷àð îëìóø âÿ îíëàðûí ÿòðàôûíäà
îëàí øÿõñëÿðÿ çèéàíûí âóðóëìàñû ùàëëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ íàð-
êîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò ñàùÿñèíäÿ ùÿéàòà êe÷èðèëÿí òÿäáèðëÿðè ìöÿééÿí
eäèð âÿ òÿíçèìëÿéèð.
Û Ô SS Ñ È Ë
Öìóìè ìöääÿàëàð
Ì à ä ä ÿ 1. ßñàñ àíëàéûøëàð
1.0. Áó Ãàíóíäà àøàüûäàêû àíëàéûøëàðäàí èñòèôàäÿ eäèëèð:
1.0.1. íàðêîëîæè õèäìÿò — èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿð-
äÿí ñóè-èñòèôàäÿ ùàëëàðûíûí, ùàáeëÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñûíà éþíÿëäèëìèø òèááè (íàðêîëîæè éàðäûì) âÿ ñîñèàë òÿäáèðëÿðèí
ìÿúìóñóäóð;
1.0.2. íàðêîëîæè íÿçàðÿò — èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿð-
äÿí ñóè-èñòèôàäÿ ùàëëàðûíûí, ùàáeëÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ãàðøûñûíûí
àëûíìàñûíà éþíÿëäèëìèø èíçèáàòè âÿ õÿáÿðäàðeäèúè òÿäáèðëÿðèí ìÿúìóñó-
äóð;
1.0.3. íàðêîëîæè éàðäûì — íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí, î úöìëÿäÿí, èíñàí ïñè-
õèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäÿí øÿõñëÿðèí ñÿùùÿ-
òèíèí, ïñèõîëîæè âÿçèééÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ âÿ îíëàðûí ìöàëèúÿ
eäèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëìèø òèááè òÿäáèðëÿð, ùàáeëÿ áó øÿõñëÿðèí ñÿùùÿòè öçÿ-
ðèíäÿ ùÿéàòà êe÷èðèëÿí ñîíðàêû ìöøàùèäÿäèð;
1.0.4. íàðêîëîæè õÿñòÿ — èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí
ñóè-èñòèôàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èíêèøàô eòìèø àñûëûëûã âÿçèééÿòèíäÿ îëàí âÿ éà
øöóð ïîçóíòóñó ìöøàùèäÿ îëóíàí, áàðÿñèíäÿ ãàíóíâeðèúèëèêäÿ ìöÿééÿí
eäèëìèø ãàéäàäà àëêîãîëèçì, íàðêîìàíëûã âÿ éà òîêñèêîìàíëûã äèàãíî-
çó òÿéèí eäèëìèø øÿõñäèð;
502
1.0.5. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿð — èíñàíûí øöóðóíó,

äàâðàíûøûíû ïîçàí, ïñèõè âÿ (âÿ éà) ôèçèêè àñûëûëûã äîüóðà áèëÿí ìàääÿ-
ëÿðäèð (ñïèðòëè è÷êèëÿð, íàðêîòèê âàñèòÿëÿð âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð, eëÿúÿ äÿ
äèýÿð áèùóøeäèúè òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿð âÿ âàñèòÿëÿð);
1.0.6. àëêîãîëèçì — ñïèðòëè è÷êèëÿðèí ñóè-èñòèôàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàí-
ìûø âÿ õðîíèê èíòîêñèêàñèéà äîüóðàí, ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí ïñèõè âÿ (âÿ éà)
ôèçèêè àñûëûëûãëà, ùàáeëÿ äèýÿð ìÿíôè òèááè-ñîñèàë íÿòèúÿëÿðëÿ èôàäÿ îëóíàí
õÿñòÿëèê âÿçèééÿòèäèð;
1.0.7. íàðêîìàíëûã — õðîíèê èíòîêñèêàñèéà äîüóðàí, íàðêîòèê âàñèòÿ-
ëÿðèí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí ñóè-èñòèôàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø, íàð-
êîòèê âàñèòÿëÿðäÿí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðäÿí ïñèõè âÿ (âÿ éà) ôèçèêè àñû-
ëûëûãëà èôàäÿ îëóíàí õÿñòÿëèê âÿçèééÿòèäèð;
1.0.8. òîêñèêîìàíëûã — èíñàí ïñèõèêàñûíà áèùóøeäèúè òÿñèð ýþñòÿðÿí
ìàääÿëÿðèí (íàðêîòèê âàñèòÿëÿð, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿð âÿ ñïèðòëè è÷êèëÿð èñ-
òèñíà îëìàãëà) ñóè-èñòèôàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø, õðîíèê èíòîêñèêàñèéà
äîüóðàí, ùÿìèí ìàääÿëÿðäÿí ïñèõè âÿ (âÿ éà) ôèçèêè àñûëûëûãëà èôàäÿ îëó-
íàí õÿñòÿëèê âÿçèééÿòèäèð;
1.0.9. àáñòèíeíò ñèíäðîìó — èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿ-
ëÿðèí èñòeùëàêûíûí ãÿôëÿòÿí äàéàíäûðûëìàñû âÿ éà îíëàðûí àíòàãîíèñòëÿðè-
íèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìûø, ïñèõè, ñîìàòîâeýeòàòèâ âÿ íeâðîëîæè ïî-
çóíòóëàðëà ñÿúèééÿëÿíäèðèëÿí, êëèíèê òÿçàùöðëÿðè âÿ ýeäèøàòû ùÿìèí ìàä-
äÿëÿðèí õàðàêòeðèíäÿí âÿ èñòeùëàêûí äàâàìëûëûüûíäàí àñûëû îëàí âÿçèééÿò-
äèð;
1.0.10. äeòîêñèôèêàñèéà — èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí
âÿ éà îíëàðûí äàüûëìàñû ìÿùñóëëàðûíûí îðãàíèçìäÿí ÷ûõàðûëìàñû éîëó èëÿ
îðãàíèçìèí çÿùÿðëÿíìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ïîçóëìóø ôóíêñèéàëàðûíûí áÿðïàñû,
èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí äîüóðäóüó àáñòèíeíò
ñèíäðîìóíóí âÿ àñûëûëûüûí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûäûð;
1.0.11. íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñè— Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãà-
íóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø ãàéäàäà éàðàäûëìûø âÿ íàðêîëîæè éàð-
äûì ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèáá ìöÿññèñÿñèäèð;
1.0.12. ùÿêèì-íàðêîëîã — íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèááè
éàðäûì ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìöâàôèã èõòèñàñà ìàëèê îëàí øÿõñäèð;
1.0.13. áàø íàðêîëîã — Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ íàð-
êîëîæè éàðäûìûí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí ùÿêèì-íàðêîëîã.
Ì à ä ä ÿ 2. Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò ùàããûíäà ãàíóíâeðèúèëèê

Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò ùàããûíäà ãàíóíâeðèúèëèê Àçÿðáàéúàí
Ðeñïóáëèêàñûíûí Êîíñòèòóñèéàñûíäàí, Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí òÿðÿôäàð
503
÷ûõäûüû áeéíÿëõàëã ìöãàâèëÿëÿðäÿí, áó Ãàíóíäàí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóá-

ëèêàñûíûí äèýÿð ãàíóíâeðèúèëèê àêòëàðûíäàí èáàðÿòäèð.
ÛÛ Ô SS Ñ È Ë
Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ÿñàñëàðû
Ì à ä ä ÿ 3. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ìÿãñÿäè

3.1. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ìÿãñÿäè èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð
ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿeòìÿ ùàëëàðûíûí, íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí,
îíëàðûí äîüóðäóüó ìÿíôè òèááè âÿ ñîñèàë íÿòèúÿëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûäûð;
3.2. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðèíè íàðêîëîæè éàð-
äûì, ñîñèàë, èíçèáàòè âÿ õÿáÿðäàðeäèúè òÿäáèðëÿð òÿøêèë eäèð.
Ì à ä ä ÿ 4. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè

4.0. Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò ñàùÿñèíäÿ äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí ïðèíñèï-
ëÿðè àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
4.0.1. íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñè çàìàíû
íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð òÿãèá eäèëìÿñèíèí èñ-
òèñíà eäèëìÿñè;
4.0.2. íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí éàéûëìàñûíûí, îíëàðûí äîüóðäóüó ìÿíôè
òèááè âÿ ñîñèàë íÿòèúÿëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû;
4.0.3. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí èñòèôàäÿ eäèëìÿñè-
íèí çÿðÿðëè íÿòèúÿëÿðè áàðÿäÿ ÿùàëèíèí ìÿëóìàòëàíäûðûëìàñû;
4.0.4. íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí âàõòûíäà àøêàð âÿ ìöàëèúÿ eäèëìÿñè éî-
ëó èëÿ îíëàðûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû;
4.0.5. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìàääè âÿçèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã îí-
ëàðûí íàðêîëîæè éàðäûì àëìàã ùöãóãóíóí òÿìèí eäèëìÿñè;
4.0.6. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð âÿ èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿ-
ëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäÿí øÿõñëÿð òÿðÿôèíäÿí ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí òþðÿ-
äèëìÿñè ùàëëàðûíûí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû âÿ ïðîôèëàêòèêàñû;
4.0.7. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí ùöãóãëàðûíûí òÿ-
ìèí eäèëìÿñè;
4.0.8. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí ãàíóíñóç äþâðèé-
éÿñè èëÿ ìöáàðèçÿ;
4.0.9. íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ìÿãñÿäëÿðèíèí òÿìèí eäèëìÿ-
ñè ö÷öí äþâëÿò îðãàíëàðûíûí âÿ ãeéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòè-
íèí óçëàøäûðûëìàñû.
Ì à ä ä ÿ 5. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíèí

504
öìóìè øÿðòëÿðè
5.1. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ ùÿð áèð øÿõñèí Àçÿðáàéúàí
Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà èíñàí ïñèõè-
êàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿð, áó ìàääÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ eäèëìÿñèíèí àèëÿ
âÿ úÿìèééÿò ö÷öí äîüóðäóüó íÿòèúÿëÿð áàðÿñèíäÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò àëìàã
ùöãóãó âàðäûð.
5.2. Äþâëÿò íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû, áeëÿ õÿñòÿëèêëÿ-
ðèí eðêÿí ìöÿééÿí âÿ ìöàëèúÿ eäèëìÿñè, íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ñÿùùÿòè âÿ
ïñèõîëîæè âÿçèééÿòè öçÿðèíäÿ òèááè íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñè âÿ áó õÿñ-
òÿëÿðèí úÿìèééÿòÿ ãîâóøìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàäûð.
5.3. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðÿ îíëàðûí ìàääè âÿçèééÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã
íàðêîëîæè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñèíÿ, ùàáeëÿ áó øÿõñëÿðèí ñàüëàìëûüû öçÿðèí-
äÿ èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèááè íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíÿ äþâëÿò òÿðÿôèí-
äÿí òÿìèíàò âeðèëèð.
5.4. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöàëè-
úÿñè áèð ãàéäà îëàðàã êþíöëëöëöê ÿñàñûíäà ùÿéàòà êe÷èðèëèð. 18 éàøûíà ÷àò-
ìàìûø øÿõñ íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñèíÿ âàëèäeéíëÿðèíèí âÿ éà îíóí ãàíó-
íè íöìàéÿíäÿñèíèí ðàçûëûüû (õàùèøè) èëÿ éeðëÿøäèðèëèð.
5.5. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìÿúáóðè ìöàëèúÿñèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêà-
ñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø ãàéäàäà éàëíûç ìÿùêÿìÿíèí
ùþêìö ÿñàñûíäà éîë âeðèëèð.
5.6. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçà-
ðÿò êîíôèäeíñèàëëûã âÿ àíîíèìëèê ÿñàñûíäà ùÿéàòà êe÷èðèëÿ áèëÿð. Íàðêîëîæè
õÿñòÿëÿðèí ãeéäèééàòûíûí àïàðûëìàñû çàìàíû õÿñòÿíèí ñÿùùÿòèíèí âÿçèééÿòè
ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðûí êîíôèäeíñèàëëûüû òÿìèí eäèëìÿëèäèð. Ùÿð ùàíñû øÿõñ
áàðÿñèíäÿ íàðêîëîæè éàðäûìûí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíÿ äàèð ìÿëóìàòëàð Àçÿð-
áàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø ãàéäàäà
âeðèëÿ áèëÿð.
5.7. Ùÿð áèð íàðêîëîæè õÿñòÿíèí ñÿùùÿòè öçÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëè-
êàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëìèø íàð-
êîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñè öñóëëàðûíà ðèàéÿò eòìÿêëÿ, ôÿðäè íÿçàðÿò òÿò-
áèã eäèëèð. Íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñè çàìàíû ùÿð áèð õÿñòÿ áàðÿñèí-
äÿ ñîñèàë-ïñèõîëîæè ðeàáèëèòàñèéà êóðñó àïàðûëìàëûäûð.
5.8. Íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí ñèéàùûñû âÿ áó õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿ ñòàí-
äàðòëàðû Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿ-
ðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
5.9. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñè öçðÿ íàðêîëîæè éàðäûìûí ùÿéà-
òà êe÷èðèëìÿñèíèí òÿìèí eäèëìÿñè, áeëÿ éàðäûìû ýþñòÿðÿí íàðêîëîæè òèáá ìö-
ÿññèñÿëÿðèíèí ôÿàëèééÿòèíèí ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí
Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí áàø íàðêîëîã
505
òÿéèí îëóíóð. Áàø íàðêîëîãóí âÿçèôÿëÿðè âÿ ñÿëàùèééÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí

Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäè-
ëèð.
Ì à ä ä ÿ 6. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ùöãóãëàðû âÿ îíëàðûí ìÿù-

äóäëàøäûðûëìàñû
6.1. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ùöãóãëàðû, îíëàðû ùöãóãëàðûíûí ìÿùäóäëàø-
äûðûëìàñû ùàëëàðû âÿ ãàéäàñû, áó Ãàíóí âÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí äè-
ýÿð ãàíóíâeðèúèëèê àêòëàðû èëÿ ìöÿééÿí eäèëèð.
6.2. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø
ùàëëàð âÿ òèááè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè çÿðóðÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí òÿëÿáëÿð èñ-
òèñíà îëìàãëà, íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ùöãóãëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíà éîë
âeðèëìèð.
6.3. Àçàäëûãäàí ìÿùðóìeòìÿ íþâöíäÿ úÿçà ÷ÿêÿí, ùàáeëÿ ùÿáñäÿ ñàõ-
ëàíûëìà éeðëÿðèíäÿ ñàõëàíûëàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí íàðêîëîæè éàðäûì àëìàã
ùöãóãóíóí ùÿð ùàíñû øÿêèëäÿ ìÿùäóäëàøäûðûëìàñûíà éîë âeðèëìèð.
6.4. Àçàäëûãäàí ìÿùðóìeòìÿ íþâöíäÿ úÿçà ÷ÿêÿí, ùàáeëÿ ùÿáñäÿ ñàõ-
ëàíûëàí âÿ àáñòèíeíò ñèíäðîìó âÿçèééÿòèíäÿ îëàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð äèýÿð
øÿõñëÿðäÿí àéðûëûãäà ñàõëàíûëûð.
6.5. Íàðêîëîæè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè çàìàíû éeòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàìûø
íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð, ùàáeëÿ þçëÿðèíèí âÿ ÿòðàôäàêû øÿõñëÿðèí ñÿùùÿòè, ùÿéàòû
ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàäàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð äèýÿð õÿñòÿëÿðäÿí àéðûëûãäà
éeðëÿøäèðèëèð.
6.6. Íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òÿòáèã eäèëÿí òÿùëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿ-
ðè ùÿìèí ìöÿññèñÿëÿðäÿ èøëÿéÿí øÿõñëÿðèí, ìöàëèúÿ îëóíàí äèýÿð õÿñòÿëÿ-
ðèí, áó õÿñòÿëÿðÿ áàø ÷ÿêÿí øÿõñëÿðèí ëÿéàãÿòèíÿ õÿëÿë ýÿòèðìÿìÿëè âÿ îí-
ëàðûí ùöãóãëàðûíû ìÿùäóäëàøäûðìàìàëûäûð. Ìöàëèúÿ çàìàíû ùÿêèìëÿðèí
òþâñèéÿëÿðèíÿ ÿìÿë eòìÿéÿðÿê èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿ-
ðèí èñòèôàäÿñèíÿ äàâàì eäÿí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñèí-
äÿí õàðèú îëóíà áèëÿðëÿð.
6.7. ßùàëèíèí ùöãóãëàðûíûí, ãàíóíè ìÿíàôeëÿðèíèí âÿ äþâëÿòèí òÿùëöêÿ-
ñèçëèéèíèí ìöäàôèÿñè ìÿãñÿäèëÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð ö÷öí Àçÿðáàéúàí
Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø ãàéäàäà ïeøÿ ôÿàëèé-
éÿòèíèí àéðû-àéðû íþâëÿðè âÿ éöêñÿê òÿùëöêÿ ìÿíáÿéè èëÿ áàüëû îëàí ôÿàëèé-
éÿòëÿ ìÿøüóë îëìàüà ìÿùäóäèééÿòëÿð ãîéóëóð. Áeëÿ ïeøÿ íþâëÿðèíèí âÿ
âÿçèôÿëÿðèí ñèéàùûñû âÿ ìÿùäóäèééÿòèí ìöääÿòè Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñû-
íûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
Ì à ä ä ÿ 7. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàòëàðûí âeðèëìÿñè

7.1. Øÿõñèí íàðêîëîæè õÿñòÿ îëóá-îëìàìàñû, íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ñÿùùÿ-
506
òèíèí âÿçèééÿòè, îíóí ïðîãíîçëàðû, ýþñòÿðèëìèø õèäìÿòëÿð ùàããûíäà ìÿëó-

ìàòëàð Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø
ãàéäàäà âeðèëèð.
7.2. Íàðêîëîæè õèäìÿòè âÿ íÿçàðÿòè ùÿéàòà êe÷èðÿí, ùàáeëÿ õèäìÿòè âÿçè-
ôÿëÿðè ùÿéàòà êe÷èðÿðêÿí ãóëëóã ìþâãeéèíÿ ýþðÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð áàðÿ-
ñèíäÿ ìÿëóìàòëàðû ÿëäÿ eäÿí äèýÿð øÿõñëÿð ùÿìèí ìÿëóìàòëàðûí éàéûëìà-
ñûíà éîë âeðìÿìÿëèäèðëÿð.
7.3. Íàðêîëîæè õèäìÿòè âÿ íÿçàðÿòè ùÿéàòà êe÷èðÿí øÿõñëÿð éeòêèíëèê éà-
øûíà ÷àòìàéàí óøàãëàðûíà ãàéüû ýþñòÿðìÿéÿí, îíëàðà ãàðøû çîð òÿòáèã eäÿí,
ÿòðàôäàêû èíñàíëàðûí ùöãóãëàðûíû ïîçàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð áàðÿñèíäÿ Àçÿð-
áàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíà ìÿëóìàò
âeðìÿéÿ áîðúëóäóðëàð.
7.4. Áàðÿñèíäÿ ìÿúáóðè ìöàëèúÿ òÿäáèðëÿðè òÿòáèã eäèëìèø íàðêîëîæè õÿñ-
òÿëÿð ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îð-
ãàíëàðûíà ìÿëóìàò (ìÿúáóðè ìöàëèúÿíèí òÿòáèã eäèëìÿñè, úÿçàíûí ìöääÿ-
òè âÿ îíóí èúðà îëóíäóüó éeð, íàðêîëîæè õÿñòÿíèí úÿçàíû èúðà eäÿí ìöÿññè-
ñÿäÿí àçàä îëóíìàñû) âeðèëìÿëèäèð.
Ì à ä ä ÿ 8. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè

8.1. Íàðêîëîæè õèäìÿò âÿ íÿçàðÿò ñàùÿñèíäÿ ùÿéàòà êe÷èðèëÿí òÿäáèðëÿð
äþâëÿò áöäúÿñèíèí âÿñàèòëÿðè ùeñàáûíà ìàëèééÿëÿøäèðèëèð.
8.2. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí âÿ íÿçàðÿòèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíèí ìàëèééÿëÿø-
äèðèëìÿñèíèí ñÿìÿðÿëèëÿøäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí
ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðûíûí íÿçäèíäÿ õöñóñè ôîíä éàðàäûëûð.
Ôîíäóí âÿñàèòèíè äþâëÿò áöäúÿñèíèí âÿñàèòëÿðèíäÿí áàøãà ôèçèêè âÿ ùöãóãè
øÿõñëÿðèí êþíöëëö èàíÿëÿðè, ùàáeëÿ íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí, ïñèõîòðîï ìàääÿ-
ëÿðèí âÿ ïðeêóðñîðëàðûí, ñïèðòëè è÷êèëÿðèí âÿ òöòöí ìÿìóëàòëàðûíûí ãàíóíñóç
äþâðèééÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð úèíàéÿò ùöãóã òÿäáèðëÿðèíèí òÿòáèã eäèëìÿñè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ ìöñàäèðÿ eäèëìèø âÿ äþâëÿò ùeñàáûíà éþíÿëäèëìèø ÿìëàê òÿøêèë eäèð.
8.3. Ôîíäóí âÿñàèòè íàðêîëîæè éàðäûìûí ïóëñóç ýþñòÿðèëìÿñèíÿ, íàðêîëî-
æè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí äàõèëè eùòèéàúëàðûíûí þäÿíèëìÿñèíÿ âÿ õÿáÿðäàðeäè-
úè òÿäáèðëÿðèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíÿ éþíÿëäèëèð.
8.4. Ôîíäóí ÿñàñíàìÿñè Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùà-
êèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã eäèëèð.
507
ÛÛÛ Ô SS Ñ È Ë
Íàðêîëîæè éàðäûì
Ì à ä ä ÿ 9. Íàðêîëîæè éàðäûì
9.1. Íàðêîëîæè éàðäûìû àøàüûäàêû òÿäáèðëÿð òÿøêèë eäèð:
9.1.1. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäÿí
øÿõñëÿðèí ñÿùùÿòèíèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè âÿ eùòèéàú îëäóãäà îíëàðà èõòè-
ñàñëàøäûðûëìûø íàðêîëîæè éàðäûìûí ýþñòÿðèëìÿñè;
9.1.2. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ñÿùùÿòèíèí âÿ ïñèõîëîæè âÿçèééÿòèíèí
ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè, íàðêîëîæè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçóíóí ìöÿééÿí eäèë-
ìÿñè (òèááè éîõëàìà);
9.1.3. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñè;
9.1.4. ÿâÿçeäèúè òeðàïèéàíûí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñè;
9.1.5. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ñÿùùÿòè öçÿðèíäÿ ñîíðàêû ìöøàùèäÿíèí ùÿ-
éàòà êe÷èðèëìÿñè;
9.1.6. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð áàðÿñèíäÿ ñîñèàë-ïñèõîëîæè ðeàáèëèòàñèéà
òÿäáèðëÿðèíèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñè.
9.2. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ íàðêîëîæè éàðäûì éàëíûç èõ-
òèñàñëàøäûðûëìûø òèáá ìöÿññèñÿñèíäÿ (íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñèíäÿ) ùÿêèì-
íàðêîëîã òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëèð.
9.3. Íàðêîëîæè éàðäûì ýþñòÿðèëìèø ùÿð áèð øÿõñ áàðÿñèíäÿ ãeéäèééàò àïà-
ðûëìàëûäûð.
Ì à ä ä ÿ 10. Òèááè éîõëàìà (íàðêîëîæè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçóíóí ìö-
ÿééÿí eäèëìÿñè)
10.1. Òèááè éîõëàìà øÿõñèí íàðêîëîæè õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëìàñûíûí (íàðêî-
ëîæè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçóíóí) ìöÿééÿí eäèëìÿñè âÿ éà òÿñäèãëÿíìÿñè ìÿã-
ñÿäèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ ìöÿééÿí eäèëìèø
ãàéäàäà íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ùÿéàòà êe÷èðèëèð.
10.2. Òèááè éîõëàìàíûí àïàðûëìàñû ö÷öí øÿõñ êîíöëëö îëàðàã ìöðàúèÿò
eòäèêäÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçó ùÿêèì-íàðêîëîã òÿðÿôèíäÿí ìöÿé-
éÿí îëóíóð. Òèááè éîõëàìà òÿùãèãàò, èñòèíòàã îðãàíëàðûíûí âÿ éà ìÿùêÿìÿ-
íèí ãÿðàðû ÿñàñûíäà àïàðûëäûãäà íàðêîëîæè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçó ùÿêèì-ìÿñ-
ëÿùÿò êîìèññèéàñû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
10.3. Øÿõñèí òèááè éîõëàìàäàí êe÷ìÿñè ùàããûíäà ùÿêèì-ìÿñëÿùÿò êî-
ìèññèéàñûíûí òÿðòèá eòäèéè ðÿéäÿ îíóí íàðêîëîæè õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëóá-îëìà-
ìàñû, äö÷àð îëäóüó ùàëäà õÿñòÿëèéèí íþâö, ìÿðùÿëÿñè âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàð
ìöàëèúÿéÿ eùòèéàú äÿðÿúÿñè ÿêñ eòäèðèëìÿëèäèð.
10.4. Òÿùãèãàò, èñòèíòàã îðãàíëàðû âÿ éà ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ÿñàñûíäà
508
àïàðûëàí òèááè éîõëàìàíûí õÿðúëÿðè äþâëÿò áöäúÿñèíèí âÿñàèòè ùeñàáûíà þäÿ-

íèëèð.
10.5. Íàðêîëîæè õÿñòÿëèéèí äèàãíîçóíóí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ
àïàðûëàí ìöàéèíÿ íÿòèúÿñèíäÿ øÿõñèí íàðêîòèê âÿñàèòëÿðè âÿ ïñèõîòðîï ìàä-
äÿëÿðè èñòeùëàê eòìÿñè ìöÿééÿí eäèëäèêäÿ, áó áàðÿäÿ ìÿëóìàò íàðêîòèê
âàñèòÿëÿðèí, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí âÿ ïðeêóðñîðëàðû äþâðèééÿñèíÿ äàèð
öìóììèëëè ìÿëóìàò áàíêûíà âeðèëìÿëèäèð.
10.6. Òèááè éîõëàìàíûí àïàðûëìàñû ãàéäàñû Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñû-
íûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
Ì à ä ä ÿ 11. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñè
11.1. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñè öñóëëàðû íàðêîëîæè õÿñòÿíèí ñÿùùÿ-
òèíèí âÿçèééÿòè âÿ îíó ÿùàòÿ eäÿí ìöùèò íÿçÿðÿ àëûíìàãëà íàðêîëîæè ìö-
ÿññèñÿäÿ (ñòàñèîíàð âÿ éà àìáóëàòîð øÿðàèòäÿ) âÿ éà õÿñòÿíèí eâèíäÿ (àì-
áóëàòîð øÿðàèòäÿ) ùÿêèì-íàðêîëîã òÿðÿôèíäÿí òÿòáèã eäèëèð. Åâ øÿðàèòèíäÿ
ìöàëèúÿ îëóíàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð ùàããûíäà òÿòáèã eäèëÿí áöòöí ìöàëèúÿ
òÿäáèðëÿðè íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöøàùèäÿñè ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëàí àìáóëàòîð
êàðòàñûíà äàõèë eäèëìÿëèäèð. Íàðêîëîæè õÿñòÿ áàðÿñèíäÿ ôÿàë ìöàëèúÿ êóð-
ñóíäàí ñîíðà àïàðûëàí ñîñèàë-ïñèõîëîæè ðeàáèëèòàñèéà êóðñó îíóí ôÿðäè òÿëÿ-
áàòûíà óéüóí îëìàëûäûð.
11.2. Ùÿêèì-íàðêîëîã ïñèõîëîãëà áèðëèêäÿ ùÿð áèð íàðêîëîæè õÿñòÿíèí
ôÿðäè ìöàëèúÿ, ñîñèàë-ïñèõîëîæè ðeàáèëèòàñèéà âÿ ñîíðàêû ìöøàùèäÿ ïðîãðà-
ìûíû òÿðòèá eäèð.
11.3. Àéðû-àéðû ìöàëèúÿ öñóëëàðûíûí òÿòáèãè âÿ íàðêîëîæè õÿñòÿíèí ìöàëè-
úÿ ìöääÿòè õÿñòÿíèí ìÿíàôeéè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ùÿêèì-íàðêîëîã òÿðÿôèí-
äÿí òèááè ýþñòÿðèúèëÿð ÿñàñûíäà ìöÿééÿí eäèëèð.
11.4. Àøàüûäàêû ùàëëàðäà øÿõñÿ èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿ-
ëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð íàðêîëîæè õÿñòÿëèêäÿí ìöàëèúÿ
òÿêëèô eäèëìÿëèäèð:
11.4.1. øÿõñèí èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòè-
ôàäÿ eòìÿñè ùàããûíäà îíóí éàõûí ãîùóìëàðû ìöðàúèÿò eòäèêäÿ;
11.4.2. íàðêîëîæè õÿñòÿëèê âÿ éà èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàä-
äÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ øÿõñ çÿäÿ àëäûãäà âÿ éà
îíóí ñÿùùÿòè áàøãà úöð ïîçóëäóãäà;
11.4.3. íàðêîëîæè õÿñòÿëèê âÿ éà èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàä-
äÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ èëÿ ÿëàãÿäàð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí
òþðÿäèëìÿñè ùàëëàðû ìöÿééÿí eäèëäèêäÿ;
11.4.4. ùÿêèì õÿñòÿíè eâèíäÿ éîõëàéàðêÿí ùÿìèí øÿõñ òÿðÿôèíäÿí èí-
ñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäèëìÿñèíèí
509
îíóí þçöíÿ âÿ éà àèëÿ öçâëÿðèíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðìÿñè ùàëëàðû ìö-

ÿééÿí eäèëäèêäÿ.
11.5. Èíñàí ùÿéàòû ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàäàí öñóëëàðëà íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí
ìöàëèúÿñè (êîäëàøäûðìà âÿ ñ.) éàëíûç äþâëÿò íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèí-
äÿ ùÿéàòà êe÷èðèëèð. Áó öñóëëàðûí òÿòáèã eäèëìÿñèíÿ éàëíûç íàðêîëîæè õÿñòÿ
òÿðÿôèíäÿí êþíöëëö îëàðàã éàçûëû øÿêèëäÿ âeðèëìèø ÿðèçÿ ÿñàñûíäà éîë âeðè-
ëèð. Áó öñóëëàðû òÿòáèã eäÿí ùÿêèì õÿñòÿíè ÿââÿëúÿäÿí áöòöí áàø âeðÿ áè-
ëÿúÿê íÿòèúÿëÿð áàðÿäÿ éàçûëû øÿêèëäÿ õÿáÿðäàð eòìÿëèäèð. Èíñàí ùÿéàòû
ö÷öí òÿùëöêÿ éàðàäàí öñóëëàðëà íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñè ãàéäàñû
Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí eäèëèð.
11.6. Ùÿð áèð íàðêîìàíûí ìöàëèúÿñè áàðÿäÿ ìÿëóìàò íàðêîòèê âàñèòÿëÿ-
ðèí, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí âÿ ïðeêóðñîðòëàðûí äþâðèééÿñèíÿ äàèð öìóììèë-
ëè ìÿëóìàò áàíêûíà âeðèëìÿëèäèð.
Ì à ä ä ÿ 12. Äeòîêñèôèêàñèéàíûí êe÷èðèëìÿñè
12.1. Òÿõèðÿñàëûíìàç ùàëëàð èñòèñíà îëóíìàãëà èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð
ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí ñóè-èñòèôàäÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð äeòîêñèôèêàñèéà òÿäáèðëÿðè
íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñèíäÿ ùÿéàòà êe÷èðèëèð. Äeòîêñèôèêàñèéàíûí êe÷èðèë-
ìÿñè ãàéäàñû Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãà-
íû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
12.2. Íàðêîìàíëûã õÿñòÿëèéèíÿ äö÷àð îëàí øÿõñëÿð áàðÿñèíäÿ äeòîêñèôè-
êàñèéàíûí àïàðûëäûüû ùÿð áèð ùàë áàðÿäÿ ìÿëóìàò íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí ïñè-
õîòðîï ìàääÿëÿðèí âÿ ïðeêóðñîðëàðûí äþâðèééÿñèíÿ äàèð öìóììèëëè ìÿëó-
ìàò áàíêûíà âeðèëìÿëèäèð.
Ì à ä ä ÿ 13. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð öçÿðèíäÿ õöñóñè ìöøàùèäÿ
13.0. Íàðêîëîæè éàðäûìûí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñè çàìàíû àøàüûäàêû øÿõñëÿð
öçÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿ-
ðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëìèø ãàéäàäà õöñóñè ìöøàùèäÿ àïàðûëûð:
13.0.1. àëêîãîë ïñèõîçóíó êe÷èðìèø íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð;
13.0.2. íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí ãÿáóë eäèëìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø èíòîêñèêàñèîí ïñèõîçóíó êe÷èðìèø íàðêîëîæè
õÿñòÿëÿð;
13.0.3. éeòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàéàí óøàãëàðû îëàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð;
13.0.4. éeòêèíëèê éàøûíà ÷àòìàéàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð;
13.0.5. ÙÈÂ/ÀÄÈÑ-äÿí, ùeïàòèòëÿðäÿí, çþùðÿâè õÿñòÿëèêëÿðäÿí âÿ
àêòèâ ôîðìàäà âÿðÿì õÿñòÿëèéèíäÿí ÿçàá ÷ÿêÿí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð;
13.0.6. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí ãÿáóë eäèëìÿñè
510
íÿòèúÿñèíäÿ ïñèõèêàñûíäà äþíìÿç ïñèõè äÿéèøèêëèêëÿð âÿ øÿõñèééÿò äÿéè-

øèêëèêëÿðè ùþêì ñöðÿí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð.
Ì à ä ä ÿ 14. Íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðè

14.1. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ÿðàçèñèíäÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí
ìöàëèúÿñè éàëíûç íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ùÿêèì-íàðêîëîãëàð òÿðÿ-
ôèíäÿí ùÿéàòà êe÷èðèëèð. Íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿðèí íàðêîëîæè ñàùÿäÿ ãeéðè-èõ-
òèñàñëàøäûðûëìûø òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ìöàëèúÿñè, ùàáeëÿ íàðêîëîæè ñàùÿäÿ
ãeéðè-èõòèñàñëàøäûðûëìûø òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí íÿçäèíäÿ íàðêîëîæè áþëìÿëÿ-
ðèí éàðàäûëìàñû ãàäàüàíäûð. Ùöãóãè øÿõñ éàðàòìàäàí íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿ-
ðèí ìöàëèúÿñèíÿ éîë âeðèëìèð.
14.2. Äþâëÿò íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðè èñòèñíà îëìàãëà íàðêîëîæè éàð-
äûì ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ùÿð ùàíñû ùöãóãè øÿõñ áó ôÿàëèééÿòè éàë-
íûç Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèí-
äÿí âeðèëìèø õöñóñè ðàçûëûã ÿñàñûíäà ùÿéàòà êe÷èðèð. Íàðêîëîæè éàðäûì ñàùÿ-
ñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí õöñóñè ðàçûëûüûí âeðèëìÿñè ãàéäàñû Àçÿð-
áàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìö-
ÿééÿí eäèëèð.
14.3. Íàðêîëîæè éàðäûì ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ùÿð áèð íàðêîëîæè
òèáá ìöÿññèñÿñèíÿ ðàçûëûüûí âeðèëìÿñè áàðÿäÿ áèëäèðèø íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí,
ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí âÿ ïðeêóðñîðëàðûí äþâðèééÿñèíÿ äàèð öìóììèëëè ìÿ-
ëóìàò áàíêûíà äàõèë eäèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôûã
èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíûíà äÿðùàë ýþíäÿðèëìÿëèäèð. Ùÿìèí áèëäèðèøäÿ òÿøêè-
ëàòûí òàì àäû, ùöãóãè öíâàíû, ðàçûëûüûí ìöääÿòè, ìöÿññèñÿíèí òÿñèñ÷èëÿðè áà-
ðÿäÿ ìÿëóìàòëàð ýþñòÿðèëìÿëèäèð.
14.4. Íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíèí ðÿùáÿðëÿðè ùÿìèí ìöÿññèñÿëÿðäÿ
èøëÿéÿí òèááè ùeéÿòèí âÿ õÿñòÿëÿðëÿ ÿëàãÿäÿ îëàí äèýÿð øÿõñëÿðèí íàðêîëîæè
õÿñòÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òþðÿäèëÿ áèëÿúÿê òÿùëöêÿëè ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ìöùàôèçÿñèíè
òÿìèí eòìÿéÿ áîðúëóäóðëàð. Íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ òÿùëöêÿñèçëèê
òÿäáèðëÿðèíèí òÿòáèã eäèëìÿñè ãàéäàñû Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâà-
ôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
14.5. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ñîñèàë-ïñèõîëîæè ðeàáèëèòàñèéàñûíû òÿìèí eòìÿê
ìÿãñÿäèëÿ ùÿð áèð íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñèíäÿ ïñèõîëîã îëìàëûäûð.
Ì à ä ä ÿ 15. Íàðêîëîæè éàðäûìûí ìàëèééÿëÿøäèðèëìÿñè

15.1. Íàðêîëîæè éàðäûìûí ïóëñóç ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñè äþâëÿò áöäúÿñèíèí
âÿ áó Ãàíóíóí 8-úè ìàääÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí õöñóñè ôîíäóí âÿñàèòè ùeñàáû-
íà òÿìèí eäèëèð.
15.2. Íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð ýþñòÿðèëÿí òÿõèðÿñàëûíìàç òèááè òÿä-
áèðëÿð äþâëÿò áöäúÿñèíèí âÿñàèòè ùeñàáûíà ùÿéàòà êe÷èðèëèð. Äþâëÿò áöäúÿñè-
511
íèí âÿñàèòè ùeñàáûíà ýþñòÿðèëÿí íàðêîëîæè éàðäûìûí ìèíèìàë ñòàíäàðòëàðû

Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí
ìöÿééÿí eäèëèð. Õöñóñè âÿ éà ïóëëó äþâëÿò íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ
ìöàëèúÿ àëìàã èñòÿéÿí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöàëèúÿñè îíëàðûí þç øÿõñè âÿ-
ñàèòè ùeñàáûíà ùÿéàòà êe÷èðèëèð.
ÛÂ Ô SS Ñ È Ë
Íàðêîëîæè õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ ñîñèàë òÿäáèðëÿð
Ì à ä ä ÿ 16. Íàðêîëîæè õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ ñîñèàë òÿäáèðëÿð
16.1. Íàðêîëîæè õèäìÿòèí ìÿãñÿäëÿðèíèí òÿìèí eäèëìÿñè ö÷öí ùÿéàòà
êe÷èðèëÿí ñîñèàë òÿäáèðëÿð àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
16.1.1. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí âàëèäeéí ãàéüûñûíäàí ìÿùðóì îëàí óøàã-
ëàðûíà ñîñèàë ãàéüûíûí ýþñòÿðèëìÿñè âÿ îíëàðûí ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû;
16.1.2. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí ñîñèàë ìöäàôè-
ÿñè âÿ ùöãóãëàðûíûí ãîðóíìàñû;
16.1.3. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí úÿìèééÿòÿ ãîâóøìàñû ö÷öí çÿðóðè îëàí
òÿäáèðëÿðèí ýþðöëìÿñè (íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí èø éeðëÿðè âÿ éà ïeøÿ áèëèê-
ëÿðè, ùàáeëÿ éàøàéûø éeðè îëìàéàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ìöâÿããÿòè ñûüû-
íàúàã éeðëÿðè èëÿ òÿìèí eäèëìÿñè).
16.2. íàðêîëîæè õèäìÿò ñàùÿñèíäÿ ñîñèàë òÿäáèðëÿð Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëè-
êàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë eäèëÿí âàùèä
äþâëÿò ïðîãðàìû ÿñàñûíäà ùÿéàòà êe÷èðèëèð.
16.3. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí êþíöëëö ìöàëèúÿñè ìöääÿòèíäÿ (ñîñèàë-ïñèõî-
ëîæè ðeàáèëèòàñèéà äþâðö äàõèë îëìàãëà) îíëàðà äèýÿð õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿ-
ñè çàìàíû òÿòáèã eäèëÿí áöòöí ñîñèàë òÿìèíàòëàð òÿòáèã eäèëèð.
16.4. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ íÿçÿðäÿ òóòóëìóø
ùàëëàð èñòèñíà îëìàãëà øÿõñèí íàðêîëîæè õÿñòÿëèêäÿí êþíöëëö ìöàëèúÿñè
ÿìÿê ìöãàâèëÿñèíèí ëÿüâ eäèëìÿñè ö÷öí ÿñàñ îëà áèëìÿç.
16.5. ßìÿê ãàáèëèééÿòèíè èòèðìèø íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðÿ äèýÿð õÿñòÿëÿð
ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø ãàéäàäà îíëàðûí ñÿùùÿòèíèí âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëûí-
ìàãëà ÿëèëëèê ìöÿééÿí eäèëèð âÿ ñîñèàë òÿìèíàò òÿéèí eäèëèð.
Ì à ä ä ÿ 17. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí úÿìèééÿòÿ ãîâóøìàñû

17.0. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíëàðû
íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí úÿìèééÿòÿ ãîâóøìàñûíà éþíÿëìèø àøàüûäàêû òÿäáèðëÿ-
ðè ùÿéàòà êe÷èðèðëÿð:
17.0.1. íàðêîëîæè õÿñòÿëèêëÿ ÿëàãÿäàð êîíöëëö ìöàëèúÿ îëóíàí øÿõñëÿ-
ðèí ìöõòÿëèô ïeøÿëÿðÿ éèéÿëÿíìÿñèíè òÿìèí eäèð âÿ îíëàðûí èøëÿ òÿìèí
eäèëìÿñè ö÷öí ìöÿééÿí éeðëÿð àéûðûð;
512
17.0.2. éàøàéûø éeðè îëìàéàí íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðè ìöâÿããÿòè ñûüûíàúàã

éeðëÿðè èëÿ òÿìèí eäèð;
17.0.3. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíèí ãàðøûëûãëû
éàðäûì ãðóïëàðûíû òÿøêèë eäèð;
17.0.4. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðÿ âÿ îíëàðûí àèëÿ öçâëÿðèíÿ ùöãóãè âÿ éà äè-
ýÿð éàðäûì ýþñòÿðÿí ãeéðè-ùþêóìÿò òÿøêèëàòëàðûíûí ôÿàëèééÿòèíè ÿëà-
ãÿëÿíäèðèð.
Â Ô SS Ñ È Ë
Íàðêîëîæè íÿçàðÿò ñàùÿñèíäÿ èíçèáàòè òÿäáèðëÿð
Ì à ä ä ÿ 18. Íàðêîëîæè íÿçàðÿò ñàùÿñèíäÿ èíçèáàòè òÿäáèðëÿð

18.0. Íàðêîëîæè íÿçàðÿòèí ìÿãñÿäëÿðèíèí òÿìèí eäèëìÿñè ö÷öí ùÿéàòà
êe÷èðèëÿí èíçèáàòè òÿäáèðëÿð àøàüûäàêûëàðäàí èáàðÿòäèð:
18.0.1. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ
eäÿí øÿõñëÿðèí àøêàð eäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ãeéäèééàòûíûí àïàðûëìàñû;
18.0.2. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ãeéäèééàòûíûí àïàðûëìàñû;
18.0.3. íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí ãàíóíñóç äþâ-
ðèééÿñè èëÿ ìÿøüóë îëàí øÿõñëÿðèí àøêàð eäèëìÿñè âÿ îíëàðûí ãeéäèééàòû-
íûí àïàðûëìàñû;
18.0.4. ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ òèááè ìöà-
éèíÿíèí òÿéèí âÿ îíóí àïàðûëìàñûíûí òÿìèí eäèëìÿñè;
18.0.5. ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ òèááè ìöà-
éèíÿíèí àïàðûëìàñû;
18.0.6. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ
eòìÿêëÿ þç àèëÿ öçâëÿðèíèí ìàääè âÿçèééÿòèíè ïèñëÿøäèðÿí, îíëàðà ãàéüû
ýþñòÿðìÿéÿí, óøàãëàðû èëÿ àìàíñûç ðÿôòàð eäÿí, îíëàðûí òÿðáèéÿñèíÿ
ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí, ùàáeëÿ ÿòðàôëàðûíäàêû èíñàíëàðûí ùöãóãëàðûíû ïîçàí
íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí àøêàð eäèëìÿñè;
18.0.7. íàðêîëîæè õÿñòÿëÿð òÿðÿôèíäÿí ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí òþðÿ-
äèëìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñû;
18.0.8. áàðÿñèíäÿ ìÿúáóðè ìöàëèúÿ òÿòáèã eäèëìèø øÿõñëÿðÿ äàèð ìÿ-
ëóìàòëàðûí âeðèëìÿñè;
18.0.9. èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí ñóè-èñòèôàäÿñè èëÿ
áàüëû íÿòèúÿëÿðèí (ùöãóã ïîçóíòóëàðûíûí òþðÿäèëìÿñè, èíòèùàðeòìÿ, ÿëèë-
ëèê, õÿñàðÿò àëìà, çÿùÿðëÿíìÿ, ñîìàòèê âÿ éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðÿ äö-
÷àðîëìà ùàëëàðûíûí âÿ ñ.) ãåéäèééàòûíûí àïàðûëìàñû;
18.0.10. ìÿúáóðè ìöàëèúÿíèí ùÿéàòà êe÷èðèëìÿñèíèí òÿìèí eäèëìÿñè.
513
Ì à ä ä ÿ 19. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ãeéäèééàòû

19.1. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ãeéäèééàòû äþâëÿò íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿ-
ðè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëûð.
19.2. Ùÿð áèð íàðêîìàíûí íàðêîëîæè õÿñòÿ êèìè ãeéäèééàòà àëûíìàñû áà-
ðÿäÿ ìÿëóìàò íàðêîòèê âàñèòÿëÿðèí, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí âÿ ïðeêóðñîðëà-
ðûí äþâðèééÿñèíÿ äàèð öìóììèëëè ìÿëóìàò áàíêûíà âeðèëìÿëèäèð.
19.3. Ãeéðè-äþâëÿò íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿëÿðè éàëíûç äþâëÿò íàðêîëîæè
òèáá ìöÿññèñÿëÿðèíäÿ ãeéäèééàòà àëûíìûø íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðÿ íàðêîëîæè éàð-
äûì ýþñòÿðÿ áèëÿðëÿð.
19.4. Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêèìèééÿòè îðãàíû àøà-
üûäàêû êàòeãîðèéàëàð öçðÿ íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí âÿ èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð
ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäÿí øÿõñëÿðèí ãeéäèééàòûíû àïàðûð:
19.4.1. ñïèðòëè è÷êèëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäÿí øÿõñëÿð;
19.4.2. àëêîãîëèçìÿ äö÷àð îëàí øÿõñëÿð;
19.4.3. íàðêîòèê âàñèòÿëÿðäÿí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ
eäÿí øÿõñëÿð;
19.4.4. íàðêîìàíëûüà äö÷àð îëàí øÿõñëÿð;
19.4.5. áèùóøeäèúè ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ eäÿí øÿõñëÿð;
19.4.6. òîêñèêîìàíëûüà äö÷àð îëàí øÿõñëÿð.
19.5. Ãeéäèééàòû àïàðàí íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñè íàðêîìàíëûüà äö÷àð
îëàí, ùàáeëÿ íàðêîòèê âàñèòÿëÿðäÿí âÿ ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðäÿí ñóè-èñòèôàäÿ
eäÿí øÿõñëÿð áàðÿñèíäÿ êÿìèééÿò ýþñòÿðèúèëÿðèíèí öìóììèëëè ìÿëóìàò
áàíêûíà äàõèë eäèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùà-
êèìèééÿòè îðãàíûíà ýþíäÿðèð.
19.6. Íàðêîëîæè õÿñòÿëÿðèí ãeéäèééàòûíûí àïàðûëìàñû ãàéäàñû âÿ îíëàðûí
ãeéäèééàòäàîëìà ìöääÿòè Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ìöâàôèã èúðà ùàêè-
ìèééÿòè îðãàíû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí eäèëèð.
Ì à ä ä ÿ 20. Ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ

òèááè ìöàéèíÿíèí àïàðûëìàñû
20.1. Èíñàí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðÿí ìàääÿëÿðèí èñòèôàäÿ eäèëìÿñè íÿ-
òèúÿñèíäÿ éàðàíàí ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí áöòöí íþâëÿðèíèí ìöÿééÿí eäèëìÿ-
ñè ìÿãñÿäèëÿ àïàðûëàí òèááè ìöàéèíÿ éàëíûç íàðêîëîæè òèáá ìöÿññèñÿñèíèí
ùÿêèì-íàðêîëîãó òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êe÷èðèëèð. Ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí ìöÿé-
éÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ àïàðûëàí òèááè ìöàéèíÿ òÿùãèãàò, èñòèíòàã îðãàíëà-
ðûíûí âÿ ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðû ÿñàñûíäà, ùàáeëÿ èøÿ ýþòöðÿíèí âÿñàòÿòè âÿ éà
ìöàéèíÿ îëóíàí øÿõñèí òÿøÿááöñö ÿñàñûíäà ùÿéàòà êe÷èðèëèð.
20.2. Ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ òèááè ìöàéèíÿ-
íèí àïàðûëìàñû ãàéäàñû Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí ãàíóíâeðèúèëèéè èëÿ
ìöÿééÿí eäèëèð. Ñÿðõîøëóã ùàëëàðûíûí ìöÿééÿí eäèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ òèááè
Ï ÐÅÄÌ ÅÒ Ý Þ ÑÒSSÐÈÚÈËSSÐÈ
A Àíòèñîñèàë 130, 252

Àáàñãóëèéåâ ß.ß. 6, 20, 21 Àíýèîãðàôèéà 47, 376
Àáñàíñ 256, 265, 354, 372 Àïàòèê-àáóëèê ñèíäðîì 114, 376
Àáñòèíåíñèéà 307, 308, 310, 311, 315 Àïðàêñèéà 293, 369
Àãíîçèéàëàð 114, 138, 357 Àðàõíîèäèò 50, 349, 378
Àãîðàôîáèéà 125 Àðæèë Ðîáåðòñîí ñèìïòîìó 361
Àãðàôèéà 370 Àñîñèàë 130, 413
Àãðåññèéà 22, 288 Àñòàçèéà-àáàçèéà 391
Àäèïîçî-ýåíèòàë 342 Àñòåíèéà 196, 201-202, 251, 278
Àäëåð À. 16, 85 Àñòåíî-äåïðåññèâ 299, 338
Àêàòàçèéàëàð 102 Àñòåíî-èïîõîíäðèê 299
Àêèíåòèê 256 Àñôèêñèéà 111, 279
Àêîìîäàñèéà 349 Àòàêñèéà 276, 302, 323, 324, 329
Àêðîñèàíîç 403 Àòåðîñêëåðîç 145, 149, 159
Àêðîôîáèéà 125, 157, 388 Àòèïèê 116, 128
Àëàãàðàíëûã ùàë 167-170, 293 Àóòèçì 134, 153, 185, 188
Àëåêñèéà 369 Àóòîàãðåññèâ 275, 453
Àëèáèäåìèéà 494
Àóòîàíàëèç 97, 98
Àëêîãîë àáñòèíåíñèéàñû 424
Àóòîàíàëèòèê 93, 96-98
Àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàñû 315, 323
Àóòîýåí 73, 999, 303
Àëêîãîë åïèëåïñèéàñû 315, 304, 324
Àôîíèéà 126, 391, 396
Àëêîãîë èçëÿìÿ ñàéûãëàìàëàðû 321, 322
Àôôåêò 144, 158, 159
Àëêîãîë ïîëèíåâðèòè 23, 311
Àü èñèòìÿ 315, 318, 320, 324
Àëêîãîë ïñåâäîèôëèúè 323, 324
Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéè 116, 218 Àüàçàäÿ Í.Â. 21
Àìáèâàëåíòëèê 159, 188
Àìáèòåíäëèê 188, 202
Àìåíñèéà 167, 170, 347 Á
Àìåíòèâ 144, 388 Áàæåíîâ Í.Í. 18, 56
Àìíåçèéà 126, 144 Áàëèíñêè È.Ì. 13, 18, 55
Àìíåñòèê àôàçèéà 145, 369 Áàçåäîâ õÿñòÿëèéè 341, 342
Àìîâðîòèê èäèîòèéà 132 Áåòñ Â.À. 12
Àíàìíåç 223, 246 Áèíñâàíýåð Î.Ë. 16
Àíàíèçì 112, 165, 177, 423 Áåõòåðåâ Â.Ì. 13, 18
Àíàíêàñòèê 130, 414, 415 Áëþéëåð Å. 23, 83, 183, 184
Àíãåäîíèéà 128 Áèïîëéàð ïîçóíòóëàð 237
Àíåêôîðèéà 146 Áîíãåôôåð Ê. 14
Àíåðîêñèéà 199 Áþùðàí 67, 442, 470
Àíèçîêàðèéà 340, 361 Áåéë 10, 359
Àíîðåêñèéà 128, 164 Áåéèí ñèôëèñè 149, 380
Àíîìèéà 446 Áåë ãóðóìàñû 359, 363
515
Ú Åêçèñòåíñèàëèçì 16
Úåêñîí Ú.Í. 14, 255 Åêçîýåí 23, 241,277, 203
Úÿíýîëìà 109, 210, 263 Åêñïàíñèâ 1363
Úîí Êîíåëëè 10, 54 Åêñýèáèñèîíèçì 131
Åëåêòðîåíñåôàëîãðàôèéà (ÅÅÃ) 18
Åíäîêðèíîïàòèéà 281
× Åíäîïëàçìàòèê òîð 264
×àøãûíëûã 39, 293 Åíêîïðåç 136
×åðëåòòè Ó. 23, 263 Åíñåôàëèò 116, 349, 351
Åíñåôàëîïàòèéà 116, 373
Åíóðåç 276
D Åïèëåïñèéà 145, 255
Äàâèäåíêîâ Ñ.Í. 255, 256 Åïèëåïòîèä 16, 409
Äàóí õÿñòÿëèéè 52, 148, 272 Åðåêñèéà ïîçóíòóñó 425
Äåáèëëèê 132, 269 Åðåêñèîí èìïîòåíñèéà 424
Äåâèàíò äàâðàíûø 419, 445 Åðîòèê 36, 331
Äåçèíòîêñèêàñèîí 313, 335 Åðîòîìàíèéà 224
Äåêîìïåíñàñèéà 339, 419 Åñêåðîë 11
Äåëèðèé 168, 353, 371 Åóêóëéàñèéà 427
Äå-Ëàíãå ñèíäðîìó 271, 274 Åõîåíñåôàëîãðàôèéà (ÅõîÅÃ) 476
Äåìåíñèéà 1117, 367, Åõîëàëèéà 163,
Äåïåðñîíàëèçàñèéà 127, 142,
Äåïðåññèéà 230, 240
Äåïðåññèâ-ïàðàíîèä 293 ß
Äåðåàëèçàñèéà 142 ßñÿäîâ Á. 21
Äèçèãîò 204 ßñýÿðîâ ß.Ñ. 21, 60
Äèïñîìàíèéà 8, 123 ßëèéåâ Í.À. 21
Äèñìîðôîôîáèéà 121, 126 ßëè èáí Ñèíà 9, 269
Äèñïàðåéíèéà 129
Äèññîñèàòèâ ñòóïîð 126, 174
Äèññîñèàòèâ ôóãà 126, 389 F
Äèñòèìèéà 124, 248 Ôðîì Å. 16, 86
Äèñôîðèéà 159, 259 Ôðåéä Ç. 15, 16, 77
Äîôàìèí 48, 205 Ôðåçå À.Ó. 18
Äîüóøäàíñîíðàêû ïñèõîç 345 Ôàëðåò 11, 230
Äðîìîìàíèéà 166 Ôëåãìàòèê 406
Äöïðåí Å. 12 Ôåáðèë êàòàòîíèéà 192
Äéàäêîâñêè È.Å. 11 Ôåëëèíã õÿñòÿëèéè 275
Äåíèêåð Ï. 23 Ôåíèëêåòîíóðèéà 275
Äåëëåé É. 23 Ôåòèøèçì 131
Ôîáèéà 387, 397
Ôîêàë òóòìàëàð 266
E Ôîòîïñèéà 140
Åãîèñò 410, 453 Ôðåíîëîýèéà 15
Åãîñåíòðèçì 98, 173 Ôðèýèäëèê 424
Åäâàðäñ (òðèñîìèéà Å) 52 Ôðîòòåðèçì 131
Åéôîðèéà 159 Ôóãà 170
Ý X
Ýåíóèí åïèëåïñèéà 255 Õîëåðèê 8, 407
Ýåøòàëò òåðàïèéà 118, 119 Õðîíèê àëêîãîëèçì 305, 308
È
Èäèîòèéà 132, 269
H
Ùàëëöñèíàñèéà 139, 176 Èëëöçèéà 11, 139
Ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä ñèíäðîìó 201 Èìáåñèëëèê 132, 274
Ùàëëöñèíîç 15, 315, Èììóíîñòèìóëéàòîð 90
Ùàìèëòîí úÿäâÿëè 43 Èììóíîòåðàïèéà 209
Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû 283, 289 Èìïîòåíñèéà 128
Ùàíòåð ñèíäðîìó 272, 276 Èíâîëöñèîí ïàðàíîèä 121
Ùåáåôðåíèéà 120, 182 Èíòåëëåêò 147, 265
Ùåáîèä 199 Èíòåðìèññèéà 294
Ùåìîäèàëèç 90, 339 Èïîõîíäðèéà 187, 400
Èñòåðèéà 98, 1389
Ùåðîíòîôèëèéà 165
Èñòåðèê ñòóïîð 391
Ùèäðîñåôàëèéà 277
Èçðàèëîâè÷ Ñ. 20
Ùèïåðáóëèéà 162 Èâàíîâ-Ñìîëåíñêè À.Ã. 18
Ùèïåðãëèêåìèéà 225 Èáðàùèìáÿéîâ Ô.ß. 21
Ùèïåðêèíåç 289, 302
Ùèïåðìåòàìîðôîç 15
Ùèïåðñåêñóàëëûã 165, 174 Æ
Ùèïåðñòåçèéà 137 Æàíå Ï. 23, 380
Ùèïåðòîíèê ïñèõîç 296, 299
Ùèïíîãàýèê ùàëëöñèíàñèéàëàð 330
Ùèïíîç 94, 95 Ê
Êàòàòîíèê ïîçóíòó 162
Ùèïíîñóããåñòèâ ïñèõîòåðàïèéà 230, 429
Êàíñåðàôîáèéà 172
Ùèïíîùàýèê 141 Êàíñåðîìàíèéà 194
Ùèïîãëèêåìèê 442 Êàòàëåïñèéà 177, 189
Ùèïîìàíèéà 122 Êàòàòîíèê ñòóïîð 177
Ùèïîìíåçèéà 144 Êðîòîíñêè À. 7
Ùèïîñåêñóàëëûã 164 Êðå÷ìåð Å. 16, 408
Ùèïåðòèìèéà 159 Êðåïåëèí Å. 12, 14, 182
Ùèïîòèìèéà 159 Êàøåíêî Ï.Ï. 55
Ùèïîòèðåîç 280 Êàíäèíñêè Â.Õ. 13, 18, 23
Ùîìîñåêñóàëèçì 165 Êàëáàóì Ê. 23, 183
Êëàéíôåëòåð 271, 173
Ùÿéÿúàí 160, 383
Êëàóñòðîôîáèéà 115, 157
Ùÿéÿúàíëû äåïðåññèéà 194
Êëåïòîìàíèéà 130,166
Ùÿøèøèçì 330 Êîãíèòèâ 43, 234
Ùÿñÿíîâ Õ.À. 21, 60 Êîêàèíèçì 329-330
Ùîðíè Ê. 16, 84, 86 Êîìà 23, 119
Ùèïïîêðàò 8, 9 Êîììîñèéà 368
Ùåêêåð Å. 182 Êîìïåíñàòîð 292, 376
517
Êîíòóçèéà 368-370 Ìèêðîñåôàëèéà 13, 280

Êîíôàáóëéàñèéà 146, 181 Ìèíeñîò ñîðüóñó 43
Êîðñàêîâ Ñ.Ñ. 10, 12-18 Ìèîêëîíèê 256, 259
Êîðñàêîâ ñèíäðîìó 114, 302 Ìîíîçèãîò 51, 204
Êîòàð ñèíäðîìó 156, 176 Ìîíîôîáèéà 388
Êðàíèîãðàôèéà 376 Ìîðôèíèçì 329
Êðàíèîñòåíîç 280 Ìîòèâ 161
Êðåòèíèçì 334 Ìîòîð àôàçèéà 369
Êðèïòîìíåçèéà 146 Ìóòèçì 135, 189
Êóëòóðàë øîê 446 Ìîäçëè Ã. 6, 12
Êÿêÿëÿìÿ 112, 136 Ìåðæåéåâñêè È.Ï. 13, 18
Ìåéåð À. 14
Ìåäóíà À. 23
Ã
Ãàçàíûëìà ùèïîòèðåîèäèçì 117
Ãåíèòàë 128 Í
ÃÈ×Ñ 116, 284, 366 Íîçîôîáèéà 127, 157
Ãëèîç 264, 354 Íàðêîìàíèéà 69, 328
Ãóðåâè÷ Ì.Î. 18, 147 Íàðêîùèïíîç 95
Ãèëéàðîâñêè Â.À 18, 19, 203 Íåâðàñòåíèéà 127, 164
Ãðèçèíýåð Â. 12, 22 Íåâðîòèê àíîðåêñèéàñû 431
Ãàôàðîâ Ò. 21 Íåãàòèâèçì 162, 163
Ãàííóøêèí Ï.Á. 28, 20 Íåéðîñèôèëèñ 117
Ãàëåí Ê. 8, 232 Íåêðîôèëèéà 131, 165
Íåîëîýèçì 227
Íåîôðåéäèñòëÿð 16
Ë Íèìôîìàíèéà 129
Ëàíãå ðåàêñèéàñû 362 Íèýèëèñòèê 156, 241
Ëàòåðêèê-åíñåôàëèò 350 Íîðåñòðàíò 10
Ëèáèäî 78, 82
Ëèñòåðèîç 278
Ëóíàòèçì 170, 257 Î
Ëàìáðàçî Ñ. 408 Îñèïîâ Å.À. 18, 203
Îáñåññèâ-êîìïóëñèâ 125, 383
Îëèãîôðåíèéà 73, 148
Ì Îíåéðîèä 167, 168
Ìåëàíõîëèéà 8, 123 Îíåéðîèä-àôôåêòèâ 196
Ìàçàõèçì 131, 165 Îíåéðîèä-êàòàòîíèê 192
Ìàíåðëèê 163 Îðãàçì 31, 423, 424
Ìàíèàêàë ñèíäðîì 41, 374
Ìàíèéà 18, 123
Ìàíèôåñò 191, 195 Ï
Ìàðòèí-Áåëë ñèíäðîìó 271, 275 Ïàíñåêñóàëèçì 16, 79
Ìåíòèçì 153, 176 Ïàðàéäåëèéà 347, 353
Ìåòàôèçèê èíòîêñèêàñèéà 199 Ïàðàëèòèê ìàðàçì 362
Ìåòîìîðôîïñèéà 142 Ïàðàìèìèéà 163
Ìèäðèàç 361 Ïàðàìíåçèéà 146, 181
Ïàðàíîèä 117, 175 Ïñèõîôîáèéà 388

Ïàðàíîéàë 171, 175 Ïñèõîýåí 74, 122
Ïàðàñòåçèéà 138, 329 Ïðîòîïîïîâ Â.Ï. 18-20
Ïàðàôèëèéà 131 Ïèíåë Ô. 9, 10, 22
Ïàðàôðåí ñèíäðîì 176 Ïåðåëìàí À.À. 20, 59
Ïàðêèíñîíèçì 116, 372 Ïàâëîâ È.Ï. 4, 15, 18, 381
Ïàðîêñèçìëÿð 179, 268
Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã 119, 325 Ð
Ïåäîôèëèéà 131, 165 Ðàñèîíàë ïñèõîòåðàïèéà 92-93
Ïåðñåïñèéà 143 Ðåàêòèâ ïñèõîçëàð 174, 200
Ïèê õÿñòÿëèéè 116, 287 Ðåêóððåíò 123, 194, 199
Ïèêòîãðàììà 41 Ðåòåíñèéà 143
Ïèðîìàíèéà 130, 165 Ðåïðîäóêñèéà 9, 143
Ïëàçìîôàðåç 313 Ðèáî ãàíóíó 292
Ïëàòî 424 Ðîðøàõ ñûíàüû 42
Ïëéóøêèí ñèìïòîìó 166 Ðåçèäóàë 120, 370
Ïíåâìîåíñîôàëîãðàôèéà (ÏÅÃ) 47 Ðóáèíñòåèí — Òåéáè ñèíäðîìó 271, 275
Ïîëèóðèéà 262 Ðÿùèìîâ È.Ð. 19, 20, 58
Ïîëèôàýèéà 181 Ðîáåðò âàí Âîðåí 58
Ïîñòåíñåôàëèòèê ñèíäðîì 118 Ðàø Á. 10
Ïîñòøèçîôðåíèê äåïðåññèéà 121
Ïðåâåíòèâ 65, 474
Ïðåñåíèë äåïðåññèéà 283, 385 Ñ
Ïðåñåíèë ïàðàíîèä 283, 284 Ñàíãâèíèê 8, 407
Ïðîãðåäèåíòëèê 183, 262 Ñàíôèëèïïî õÿñòÿëèéè 276
Ïðîãðåññèâ èôëèú 10,359 Ñàäèçì 85, 165
Ïñåâäîäåìåíñèéà 148, 149, 173 Ñàäî-ìàçàõèçì 131
Ïñåâäîíåâðîòèê 297, 399 Ñàäîìèéà 423
Ïñåâäîîëèãîôðåíèê 118 Ñàéûãëàìà 28,35
Ïñåâäîïàðàëèòèê 287, 299 Ñàðûøàí ùàëëàð 20,153, 172
Ïñåâäîïñèõîïàòèê 118 Ñàòèðèàç 129
Ïñåâäîðåìèíèññåíñèéà 146, 181 Ñåêñîïàòîëîæè 22
Ïñåâäîùàëëöñèíàñèéàëàð 13, 141 Ñåêñîòåðàïèéà 429
Ïñèõàëýèéà 127 Ñåêñóàë àíåñòåçèéà 424
Ïñèõè àâòîìàòèçì 90, 187 Ñåêñóàë ùèïîñòåçèéà 424
Ïñèõîàíàëèç 77, 233 Ñåíåñòîïàòèéà 137, 194
Ïñèõîäèàãíîñòèê 39, 45 Ñåíçîð àôàçèéà 15
Ïñèõîíåâðîëîã 15, 269 Ñåíñîð 144, 256
Ïñèõîïàòàáÿíçÿð ïîçóíòóëàð 373, 420 Ñåðåáðàë àòåðåñêëåðîç 117, 291
Ïñèõîïàòèéàëàð 18, 50 Ñåðåáðîñòåíèê 299
Ïñèõîïàòîëîæè 5, 17, 25 Ñèìáèîòèê ïñèõîç 122, 134
Ïñèõîñåíçîð 356 Ñèíàïñ 264
Ïñèõîñîìàòèêà 65 Ñèòîìåãàëèéà 280
Ïñèõàñòåíèéà 23, 342 Ñèôèëèñîìàíèéà 194
Ïñèõîòåðàïèéà 5, 13, 61 Ñêëåðîç 191
Ïñèõîòèê 61, 120 Ñîäîìèéà 165
Ïñèõîôàðìîêîëîæè 89, 253 Ñîëüóí òðåïîíîìóí èììîáëèçàñèéàñû 362
519
Ñîìàòèê 5, 12, 25 Òîêñèêîìàíèéà 302, 332

Ñîìàòîâåýåòàòèâ ïîçóíòó 307 Òîëåîðàíòëûã 308
Ñîìàòîýåí 200, 333 Òîìîãðàôèéà 18, 25, 47
Ñîìíàìáóëèçì 128, 259 Òîíèê-êëîíèê 256, 265
Ñîìíàìáóëèéà 170 Òîòàë ïîçóíòó 427
Ñîìíîëåíñèéà 167 Òðàâìàòèê àñòåíèéà 372
Ñîïîð 114, 144, 167 Òðàâìàòèê-åíñåôàëîïàòèéà 373
Ñîñèîïàòèéà 239 Òðàíññåêñóàëèçì 131
Ñïèäîôîáèéà 94, 172 Òðèõîòèëîìàíèéà 131
Ñòåðåîòèïèéà 162, 199 Òñèêëîèä 16, 226
Ñòðåññ-ïñèõîòåðàïèéà 314 Òñèêëîòèìèéà 124, 250, 251
Ñòóïîð 114, 126 Òÿøâèø 4, 8, 39, 125
Ñóáäåïðåññèéà 356, 375 Òÿëãèí 92-95
Ñóèñèäàë 29, 37, 38
Ñóëòàíîâ À.Ù. 21, 22, 59
Ñíåæíåâñêè À.Â. 184, 190
Ñå÷åíîâ È.Ì. 13, 14, 79
Ó
Öçâè ïñèõîñèíäðîì 118, 372
Ñåðáñêè Â.Ï. 18, 55
Öçâè-íåâðîýåí 425
Â
Âàçîìîòîð 329, 369
Ø
Øåðåøåâñêè-Òåðíåð ñèíäðîìëàðû 271, 273
Øèçîàôôåêòèâ ïñèõîç 122, 226 Âàýèíèçì 129, 424, 429
Øèçîèä òèï 180, 411 Âåðáàë 192, 283
Øèçîòèï ïîçóíòó 121 Âåðíèêå Ê 15
Øèçîôàçèéà 151, 152 Âóàéåðèçì 131
Øèçîôðåíèéà 57, 90, 120
Øïåððóíã 185
Øÿõñèééÿòèí äåãðàäàñèéàñû 259, 330 É
Éóíã Ê. 16, 84
Éóäèí Ò.È. 19
Ò Éàñïåðñ Ê. 17, 382
Òàáîèôëèú 363
Òàíàòîôîáèéà 157
Òàðàêñåèí 207 Ç
Òèêîç 136 Çîîôèëèéà 165
Òèðåîòîêñèêîç 341 Çèíîâéåâ Ï.Ì. 20
Òèòðÿìÿëè äåëèðèé 315, 318 Çàêåë Ì. 23
Ê ÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄß Ê ÈËß Ð
Åëìè ðåäàêòîðäàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
I ÙÈÑÑß
ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀÍÛÍ ÖÌÓÌÈ ÏÐÎÁËÅÌËßÐÈ
(Ïðîïåäåâòèêà)
Û ôÿñèë
Ïñèõèàòðèéàíûí ãûñà èíêèøàô òàðèõè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 2
Ïñèõèàòðèéàíûí òàðèõèíäÿ áàø âåðìèø ìöùöì ùàäèñÿëÿð . . . . . . . . . . . . . 22
ÛÛ ôÿñèë
Ïñèõè õÿñòÿëÿðèí ìöàéèíÿ öñóëëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.Êëèíèê ìöñàùèáÿ (ñþùáÿò) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Óøàãëàðëà âÿ éeíèéeòìÿëÿðëÿ êëèíèê ìöñàùèáÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Êëèíèê ìöñàùèáÿ çàìàíû ìeéäàíà úûõàí õöñóñè âÿçèééÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2. Åêñïeðèìeíòàë ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ (ïñèõîäèàãíîñòèê ñûíàãëàð) . . . . . . . . . . 39

3. Èíñòðóìeíòàë âÿ ðeíòýeíîëîæè ìöàéèíÿ ìåòîäëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4. Ëàáîðàòîð ìöàéèíÿ ìåòîäëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
5. Ïàòîëîæè-àíàòîìèê ìöàéèíÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 50
6. Ýeíeòèê (èðñè) òÿäãèãàòëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
7. Åïèäeìèîëîæè òÿäãèãàòëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
521
ÛÛÛ ôÿñèë
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí òÿøêèëè ................................. 53
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèíèí èíêèøàô òàðèõè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéà éàðäûìûíûí èíêèøàôû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Ïñèõèàòðèéà õèäìÿòèíèí éåíè òÿëÿáëÿðÿ óéüóí èíêèøàôû ùàããûíäà . . . . . . . . . . 61
Õÿñòÿõàíàäàíêÿíàð ïñèõèàòðèéà éàðäûìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
ÛÂ ôÿñèë
Ïñèõè ñàüëàìëûüûí äÿñòÿêëÿíìÿñè âÿ ïîçóíòóëàðûí ïðîôèëàêòèêàñû . . . . . 69
Â ôÿñèë
Ôðåéäèçì, íåîôðåéäèçì âÿ îíëàðûí ìàùèééÿòè ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . 77
ÂI ôÿñèë
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíûí öìóìè ïðèíñèïëÿðè âÿ ôîðìàëàðû . . . . . 88
Ïðàêòèêàäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëÿí ïñèõîôàðìàêîëîæè ïðåïàðàòëàð . . . . . . . . . . . 100
Õÿñòÿëèê òàðèõèíèí ñõåìè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðûíûí Áåéíÿëõàëã
òÿñíèôàòû — äèàãíîñòèê ýþñòÿðèúèëÿð (Õ áàõûø) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
II ÙÈÑÑß
ÏÑÈÕÈ ÕßÑÒßËÈÊËßÐÈÍ ÑÈÌÏÒÎÌÀÒÈÊÀÑI
ÂII ôÿñèë
Öìóìè ïñèõîïàòîëîýèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Äóéüó âÿ ãàâðàìàíûí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Éàääàøûí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Èíòåëëåêòèí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Òÿôÿêêöðöí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Òÿôÿêêöðöí ìÿçìóíúà (êåéôèééÿòúÿ) ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Òÿÿññöðàò ñôåðàñûíûí (åìîñèéàíûí) ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Äèããÿòèí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Èðàäÿ âÿ äàâðàíûø ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Ìåéèëëÿðèí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Äöøöíúÿíèí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Ïñèõîïàòîëîæè ñèíäðîìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Íåâðîòèê ñèíäðîìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Åìîñèîíàë (àôôåêòèâ) ñèíäðîìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Ïàðàíîèä âÿ ùàëëöñèíàòîð-ïàðàíîèä ñèíäðîìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Ïñèõîìîòîð (êàòàòîíèê) ñèíäðîìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Äöøöíúÿ ïîçóíòóñó ñèíäðîìëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
Øÿõñèééÿòèí äÿéèøìÿñè ñèíäðîìëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
III ÙÈÑÑß
ÕÖÑÓÑÈ ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀ
ÂÛÛÛ ôÿñèë
Øèçîôðåíèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Ýåäèø äþâðëÿðè, ðåìèññèéà, øÿõñèééÿò äÿéèøèêëèêëÿðè âÿ ñîí äþâð . . . . . . . . . 196
Äèôåðåíñèàë äèàãíîñòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Åòèîëîýèéàñû âÿ ïàòîýåíåçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
Ìöàëèúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Ïðîãíîç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ÛÕ ôÿñèë
Øèçîòèï âÿ ñàéûãëàìà ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Øèçîàôôåêòèâ ïñèõîçëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Øèçîôðåíÿáÿíçÿð ïñèõîç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Ãûñàìöääÿòëè ïñèõîç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Èíäóêñèéàåäèëìèø ïñèõîç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
Õ ôÿñèë
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Ìàíèàêàë åïèçîä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Äåïðåññèéà åïèçîäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Áèïîëéàð àôôåêòèâ ïîçóíòó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Ðåêóððåíò äåïðåññèâ ïîçóíòó (ÐÄÏ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Õðîíèê àôôåêòèâ ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Äèñòèìèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
523
Òñèêëîòèìèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Àôôåêòèâ ïîçóíòóëàðûí ìöàëèúÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
ÕÛ ôÿñèë
Åïèëåïñèéà õÿñòÿëèéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Êëèíèê ýåäèøè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
Åòèàëîýèéàñû âÿ ïàòîýåíåçè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Ïðîãíîç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
ÕÛÛ ôÿñèë
Îëèãîôðåíèéà — êÿìàüûëëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Åíäîýåí (èðñè) ìÿíøÿëè îëèãîôðåíèéàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
Åêçîýåí ìÿíøÿëè îëèãîôðåíèéàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
Åíäîýåí-åêçîýåí ìÿíøÿëè (ãàðûøûã) ôîðìàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Ðåàáèëèòàñèéà âÿ åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
ÕÛÛÛ ôÿñèë
Ýåðèéÿ èíêèøàô âÿ ãîúàëûã äþâðöíäÿ ìåéäàíà
÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Ãîúàëûãþíö — ïðåñåíèë ïñèõè ïîçóíòóëàð. Ïðåñåíèë äåïðåññèéà . . . . . . . . . . . . 283
Ïðåñåíèë ïàðàíîèä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Ãîúàëûã àüûë çÿèôëèéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Èíâîëéöñèéà äþâðöíäÿ áàø âåðÿí àòèïèê àüûë çÿèôëèêëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Ïèê õÿñòÿëèéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Àëòñùåéìåð õÿñòÿëèéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
Ùàíòèíãòîí õîðåéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí ñêëåðîçó èëÿ ÿëàãÿäàð
îëàðàã éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
ÕÛÂ ôÿñèë
Áàø-áåéèí äàìàðëàðûíûí äèýÿð õÿñòÿëèêëÿðè
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Ùèïåðòîíèéà õÿñòÿëèéè çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Ñåðåáðàë äàìàðëàðûí ùèïîòîíèéàñû çàìàíû ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . 300

ÕÂ ôÿñèë
Èíòîêñèêàñèéàëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà
÷ûõàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Àëêîãîëèçì âÿ îíóí ìÿíøÿéè ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Õðîíèê àëêîãîëèçì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Äèïñîìàíèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Àëêîãîëèçìèí éàøëà ÿëàãÿäàð õöñóñèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
Ñîìàòèê âÿ íåâðîëîæè àüûðëàøìàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
ßìÿê âÿ ìÿùêÿìÿ åêñïåðòèçàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Àëêîãîë ïñèõîçëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Àü èñèòìÿ âÿ éà òèòðÿìÿëè äåëèðèé (äåëèðèóì òðåìåíñ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Êÿñêèí àëêîãîë ùàëëöñèíîçó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Õðîíèê àëêîãîë ùàëëöñèíîçó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Àëêîãîë ïàðàíîèäè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Àëêîãîë åíñåôàëîïàòèéàëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
Àëêîãîë åïèëåïñèéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
Ïàòîëîæè ñÿðõîøëóã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Àëêîãîë ïñèõîçëàðûíûí ïàòîýåíåçè, ìöàëèúÿ âÿ ïðîôèëàêòèêàñû . . . . . . . . . . . 326
Íàðêîìàíèéàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
Îïèàò òèïëè ìàääÿëÿðèí éàðàòäûüû íàðêîìàíèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
Ùàëëöñèíîýåíëÿðèí òÿñèðèíäÿí éàðàíàí íàðêîìàíèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Òîêñèêîìàíèéàëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
Ìöàëèúÿ âÿ ðåàáèëèòàñèéà ìÿñÿëÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
ÕÂÛ ôÿñèë
Ñîìàòèê âÿ åíäîêðèí ñèñòåìèí õÿñòÿëèêëÿðè
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Äàõèëè îðãàíëàðûí õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð
éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñèíèí ïîçóëìàñû âÿ àâèòàìèíîçëàðëà
ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Äàõèëè ñåêðåñèéà âÿçèëÿðèíèí õÿñòÿëèêëÿðè èëÿ ÿëàãÿäàð
525
éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Äîüóøäàí ñîíðà éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
ÕÂÛÛ ôÿñèë
Èíôåêñèîí õÿñòÿëèêëÿðëÿ ÿëàãÿäàð éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . 346
Êÿñêèí èíôåêñèîí ïñèõîçëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Íåéðîèíôåêñèéàëàðëà ÿëàãÿäàð ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
Êÿñêèí èíôåêñèéàëàð çàìàíû ðàñò ýÿëèíÿí ïñèõîçëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Ìöàëèúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
Ñèíèð ñèñòåìèíèí ñèôèëèñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè õÿñòÿëèêëÿð . . . . . . . . . . . 357
Ïðîãðåññèâ èôëèú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Ãàçàíûëìà èììóí ÷àòìàçëûüû ñèíäðîìó — ÃÈ×Ñ
èëÿ ÿëàãÿäàð ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
ÕÂÛÛÛ ôÿñèë
Áàø-áåéèí òðàâìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . 368
Êÿñêèí äþâð ïñèõîçëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí óçàã äþâðëÿðèíäÿ òÿñàäöô
åäèëÿí ïñèõè ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Óøàãëàðäà êÿëëÿ-áåéèí òðàâìàëàðûíûí õöñóñèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
ÕÛÕ ôÿñèë
Íåâðîòèê, ñòðåññëÿ ÿëàãÿäàð âÿ ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . 380
Òÿøâèøëè ùÿéÿúàí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
Îáñåññèâ-êîìïóëñèâ ïîçóíòóëàð. Ñàðûøàí ùàëëàð íåâðîçó . . . . . . . . . . . . 387
Äèññîñèàòèâ (êîíâåðñèîí) ïîçóíòóëàð. Èñòåðèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
Óøàãëàðäà íåâðîçëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Ñîìàòèêëÿøìèø ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Èïîõîíäðèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
Íåâðàñòåíèéà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
Íåâðîòèê âÿ ñîìàòîôîðì ïîçóíòóëàð çàìàíû åêñïåðòèçà ìÿñÿëÿëÿðè . . . . . . 404
ÕÕ ôÿñèë
Øÿõñèééÿò ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
ÕÕÛ ôÿñèë
Ôóíêñèîíàë õàðàêòåðëè ñåêñóàë ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
ÕÕÛÛ ôÿñèë
Ãèäàëàíìà èëÿ ÿëàãÿäàð ïîçóíòóëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430
Íåâðîýåí àíîðåêñèéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Êîìïöëñèâ ÷îõéåìÿ — Íåâðîýåí áóëåìèéàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Éóõó âÿ îíóí ïîçóíòóëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
ÕÕÛÛÛ ôÿñèë
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí íÿçÿðè ÿñàñëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
Áþùðàí âÿçèééÿòëÿðèíèí êëèíèê-äèàãíîñòèê àñïåêòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . 443
Òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð, òåõíîýåí ãÿçàëàð âÿ ùÿðáè
ÿìÿëèééàòëàðëà áàüëû áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Çîðàêûëûã âÿ Èíòèùàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
Ñîìàòèê õÿñòÿëèêëÿð çàìàíû áþùðàí âÿçèééÿòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
Áþùðàí âÿçèééÿòèíèí òèááè-ùöãóãè àñïåêòëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
Ïîñòòðàâìàòèê ñòðåññ ïîçóíòóëàðû (ÏÒÑÏ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463
Áþùðàí âÿçèééÿòèíäÿ îëàí øÿõñëÿðèí ìöàëèúÿ, ïðîôèëàêòèêà âÿ
ðåàáèëèòàñèéà ìÿñÿëÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469
«Ïñèõèàòðèéà éàðäûìû ùàããûíäà»

Àçÿðáàéúàí Ðeñïóáëèêàñûíûí Ãàíóíó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
«Íarkoloæè xèdmÿt vÿ nÿzarÿt ùaqqûnda»
Àzÿrbaycan Ðesïublèkasûíûí Ãanunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
Ïðåäìåò ýþñòÿðèúèëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569

527
ÍÀÄÈÐ ÂÅÄÀÍ îüëó ÈÑÌÀÉÛËÎÂ
ÏÑÈÕÈÀÒÐÈÉÀ
(Äÿðñëèê)
Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ
E-mail: nadirismayilov@psychiatry.az
ÁSSÄÈÈ ÒŸSSÐÒÈÁÀÒ
Úåéëà Èñìàéûëîâà,
ÒÅÕÍÈÊÈ ÐÅÄÀÊÒÎÐ
Ùàíñ Êëîñ,
ÊÎÐÐÅÊÒÎÐ
Ñÿáèéÿ Ñÿìèìè,
ÎÏÅÐÀÒÎÐ
Ìèðúöíåéä Àêèôñîí,
×ÀÏÀ ÌSSÑÓË
Òÿðëàí ,
×àïà èìçàëàíìûø 2.03.2013,

ôîðìàòû 70õ100 1/16,
ôèçèêè ÷.â 33
îôñåò êàüûçû ¹1, òàéìñ ãàðíèòóðó,
ñèôàðèø 35. Ñàéû 2500
Êèòàá
«ÀÏÎÑÒÐÎÔÔ»
íÿøðèééàòûíäà íÿøðÿ ùàçûðëàíìûø
âÿ îôñåò öñóëó èëÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
* 370025. Áàêû øÿùÿðè, Í. Ðÿôèéåâ êö÷ÿñè, 24.

( Òåë.: 902757, 989555, 937255

Psixiatriya @atuaze

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Psixiatriya @atuaze

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psixiatriya @atuaze

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Í. Â.

Êèòàáûí èñòèôàäÿñè èëÿ áàüëû áöòöí ìöñòÿñíà ùöãóãëàð

© «ÌÀÀÐÈÔ» íÿøðèééàòû, 1992

Öìóìäöíéà Ñÿùèééÿ Òÿøêèëàòûíûí ñàüëàìëûüà äàèð "Ñàüëàìëûã

öçðÿ ðåçèäåíòóðàíûí êå÷èðèëìÿñè òÿòáèã åäèëìèø, àèëÿ òÿáàáÿòèíèí

Ïñèõèàòðèéà êëèíèê òÿáàáÿòèí ìöùöì áèð ñàùÿñè îëóá ðöùè õÿñ-

Ï ÑÈ ÕÈ ÀÒ ÐÈ ÉÀ ÍÛÍ Ã ÛÑÀ ÈÍ Ê È ØÀ Ô ÒÀÐÈÕÈ

Ïñèõè ïîçóíòóíóí áåéíèí ïàòîëîýèéàñû îëìàñû ôèêðè òàðèõèí áöòöí ìÿð-

ñàäöô åäèëìèðäè. Áåëÿ õÿñòÿëÿðÿ ìöíàñèáÿò ÿê-

Øÿêèë 1. Ô.Ïèíåë ïñèõè õÿñòÿëÿðè çÿíúèðëÿðäÿí àçàä åäèð.

ìè ãÿáóë åòìèð, èíúèäèð, èøýÿíúÿ âåðèð, õàëã

Ùÿìèí èëëÿðäÿ èñÿ Åñêåðîë ðóùè õÿñòÿëèêëÿðèí êëèíèêàñûíû ñèñòåìëÿøäèðìÿê

Øÿêèë 3. ÕVI—ÕVII ÿñðëÿðäÿ òÿòáèã åäèëÿí ìöàëèúÿ öñóëëàðûíäàí áèðè

ÕIÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà ðóùè õÿñòÿëèê-

íû öìóìè òÿáàáÿò âÿ ôèçèîëîæè ãàíóíàóéüóí-

äàíà ÷ûõäû. Ìèêðîñêîïèéàíûí èíêèøàôû ìèêðîáè-

íèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì ìÿðùÿëÿ èäè.

ðÿòè àëòûíäàäûð. Éÿíè èíñàíûí èúòèìàè ôÿàëèééÿòè

ðöøöíäÿí óçàã îëóá àëè ñèíèð ôÿàëèééÿòè ùàããûí-

ñè èñÿ ÷îõ àç ùàëëàðäà òÿñàäöô îëóíóðäó. 1776-

èñòèôàäÿ, ïñèõîòðîï ìàääÿëÿðèí êÿøôè âÿ ïñèõè õÿñòÿëèêëÿðèí ìöàëèúÿñèíäÿ

Àçÿðáàéúàíäà ïñèõèàòðèéàíûí èíêèøàôû

Â.Ï.Ïðîòîïîïîâ È.Ð.Ðÿùèìîâ ùàããûíäà

õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Îíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà

êëèíèêàñû âÿ ïàòîýåíåçèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ùÿñð

Ïñèõèàòðèéàíûí òàðèõèíäÿ áàø âåðìèø

1868 Àëìàí àëèìè Ê. Êàëáàóì êàòàòîíèéàíû òÿñâèð åòäè.

1961 Áàêû øÿùÿðèíäÿ Çàãàôãàçèéà ðåñïóáëèêàëàðû ïñèõèàòðëàðûíûí I ãóðóë-

Ï ÑÈÕÈ Õß ÑÒß Ëß ÐÈÍ Ì ÖÀÉÈÍß

1. Êëèíèê ìöñàùèáÿ (ñþùáÿò)

ìèìèêàñûíà, ñÿñèíèí èíòîíàñèéàñûíà âÿ æeñòëÿðèíèí õöñóñèëèéèíÿ, ùàíñû ñóàë-

äîüóðìàìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí, ùàëëöñèíàñèéàëàðû àøêàð eòìÿê èñòÿðêÿí, «Ãóëà-

Õÿñòÿíèí ìÿõôè âeðäèéè ìÿëóìàòëàð ùàããûíäà äàíûøìàã îëìàç, ëàêèí õÿñ-

ìöòÿõÿññèñèí éàíûíà èëê ýÿëèøè èëÿ áàüëû îëóá-îëìàìàñû ìàðàãëûäûð. Ñþùáÿ-

íèí. Ýöíäÿëèê äàíûøûãäà «ïñèõîëîæè òeðìèíëÿðäÿí» èñòèôàäÿ eòìÿéèíèçÿ áàõ-

ýþñòÿðìÿê ìÿñëÿùÿò äeéèë. Áèð ìþâçóäàí äÿðùàë äèýÿð ìþâçóéà êe÷ìÿê

Óøàãëàðëà âÿ éeíèéeòìÿëÿðëÿ êëèíèê ìöñàùèáÿ

áÿðàáÿðëèêäÿ îëìàëûäûð, áóíóí ö÷öí éà àë÷àã îòóðàúàãäà, éà äà éeðäÿ îòóð-

(ìÿñÿëÿí, îíëàðëà äàâà-äàëàø eäèáìè âÿ áó íÿ äÿðÿúÿäÿ úèääè îëóá) âÿ âà-

äóéóð, áeëÿ ùàëäà ìöòÿõÿññèñèí ìÿñëÿùÿòëÿðè ôàéäàëû îëà áèëÿð. Ãîùóìëàðà

Êëèíèê ìöñàùèáÿ çàìàíû ìeéäàíà úûõàí

éóìøàã âÿ éà ñöêóòëà ðeàêñèéà âeðìÿê ëàçûìäûð. ßýÿð ñàéûãëàéàí õÿñòÿ ñè-

éÿò úèääè âÿ ìeùðèáàí îëìàëûäûð. Ãÿòèééÿí áeëÿ õÿñòÿéÿ òîõóíìàã âÿ éà

éàøàéûðñûíûç?», «Íÿ êèìè úàòûøìàçëûãëàðûíûç âàð?» âÿ è.à.), ìöâàôèã eòèìàä

ëÿá îëóíàðñà, äàùà ýeíèø ñþùáÿòëÿð àïàðûëìàëûäûð. Áèðèíúè âÿ èêèíúè

2. Åêñïeðèìeíòàë ïñèõîëîæè ìöàéèíÿ

eäèð. Áeëÿ ùàëëàðà äeïðeññèéàëàðäà, øèçîàôôeêòèâ ïñèõîçëàðäà, òðàâìà èëÿ ÿëà-

1. Ñûíàãëàð. P è ê t î ã r à ì ì à ñ û í à ü û éàääàø âÿ òÿôÿêêöð

Ïèêòîãðàììàäà èñòèôàäÿ îëóíàí ñþçëÿð (âàðèàíòëàðäàí áèðè):

ßêñÿð ùàëëàðäà eïèëeïñèéà õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí àäàì «èíêèøàô» ñþçöíö

× û õ ì à ÿ ì ÿ ë è é é à ò û. Õÿñòÿéÿ «100» ðÿãÿìèíäÿí àðäûúûë îëàðàã

Diaqnozlar öcön strukturlu klinik Vasitÿ DSM — ÛÛÛ — R diaqnozlarû

Depreñsiya Hamiltonun depressiyalarû Cÿdvÿldÿ 5 balla qiymÿtlÿndirilÿn 17—

Depråssiyalar öcön Bek soðüusu. Sorüu koqnitiv ÿlamÿtlÿri

Obsessiv - kompulsiv Yel - Braun cÿdvÿli 10 bÿnddÿn ibarÿtdir, tÿzahör

Qorxu ÿlamÿtlÿri Qorxunu möÿyyÿnlÿødirÿn 17 bÿnddÿn ibarÿt olub, sÿciyyÿvi

Tÿfÿkkör ôunksiyalarû Tÿfÿkkör pozuntularûíûn indeksi 22 mÿrhÿlÿ vÿ 4 aüûrlûq dÿrÿcÿsi

Psixodinamik Löøerin rÿng testi. Mönasibÿtlÿrin planlaødûðûëmûø testi.

1-úè úÿäâÿëèí àðäû