Professional Documents
Culture Documents
122537 ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ PDF
122537 ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ PDF
Διπλωματική Εργασία
Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και στην
αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική
ζωή
ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΑΜ:122537
Αθήνα 2021
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την
εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ,
μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού,
παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε
οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το
χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο
για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής
ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή,
αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση»
(downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά
ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του
συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών
του δικαιωμάτων.
2
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και στην
αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική
ζωή
ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Αθήνα 2021
3
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Περίληψη
Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την επίδραση της ζωής και του έργου του
Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου
μοναχισμού και στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη
εκκλησιαστική ζωή. Πρόκειται για μεγάλη πνευματική μορφή το έργο του οποίου
αναγνωρίστηκε τυπικά με την Αγιοκατάταξη του το 2020. Γεννήθηκε στην νήσο Πάρο
το 1897 και σε νεαρή ηλικία αποφάσισε να μονάσει στο Άγιον Όρος ενώ πληρούσε
όλες τις προϋποθέσεις για ένα επιτυχημένο κοσμικό βίο. Εκεί ασκήθηκε έχοντας ως
πρότυπο τους μεγάλους ησυχαστές ασκητές και αναζήτησε πνευματικούς οδηγούς σαν
αυτούς που είχε γνωρίσει μελετώντας βίους Αγίων. Διαπίστωσε ότι οι μοναχοί της
εποχής του είχαν απομακρυνθεί από τις αρχές και την πρακτική του ησυχασμού και
είχαν μια στείρα προσκόλληση στους λειτουργικούς τύπους ενώ είχαν επικεντρωθεί
στο εργόχειρο που είχαν. Έζησε για δεκαετίες στην αφάνεια και κατηγορήθηκε για
πλάνη από τους συγχρόνους του μοναχούς. Διαμόρφωσε ένα ασκητικό πρόγραμμα που
τήρησε με απόλυτη σχολαστικότητα και βίωσε μυστικές εμπειρίες και απέκτησε
πλούσια Χάρη. Απέκτησε υποτακτικούς και πνευματικά τέκνα που παρέμειναν πιστά
στο παράδειγμα του και το ησυχαστικό πνεύμα και επάνδρωσαν μονές εντός και εκτός
του Άθω. Ο Άγιος Ιωσήφ με το παράδειγμα του και μέσω των μαθητών συνέβαλε
αποφασιστικά στην αριθμητική και πνευματική ανάκαμψη του αγιορείτικου
μοναχισμού και στην επιστροφή στην φιλοκαλική παράδοση της Ορθοδοξίας. Στην
παρούσα εργασία θα παρουσιάσουμε τον βίο και την διδασκαλία του Αγίου Ιωσήφ και
τον ρόλο των υποτακτικών και μαθητών του στην μεταφύτευση του ησυχαστικού
πνεύματος του Γέροντα τους στον μοναχισμό και γενικότερα στον ορθόδοξο
χριστιανικό χώρο.
Λέξεις- Κλειδιά
4
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
«The influence of the life and work of Saint Joseph the Hesychast on
the spiritual rebirth of Mount Athos monasticism and the revival of
the Philocal tradition in the Orthodox ecclesiastical life»
« Bitzikis Georgios »
Abstract
Τhe present work deals with the influence of the life and work of Saint Joseph
the Hesychast on the spiritual rebirth of Mount Athos monasticism and the revival of
the Philocal tradition in the Orthodox ecclesiastical life. He is a great intellectual figure
whose work was formally recognized with his canonization in 2020. He was born on
the island of Paros in 1897 and at a young age he decided to consecrate on Mount Athos
while fulfilling all the conditions for a successful secular life. There he practiced
following the example of the great ascetics and sought spiritual guides like those he
had met while studying the lives of Saints. He found that the monks of his day had
strayed from the principles and practice of hesychasm and had a sterile attachment to
the liturgical formulas while focusing on the handiwork they had. He lived for decades
in obscurity and was accused of error by his contemporary monks. He formed an ascetic
program that he followed with absolute meticulousness and experienced secret
experiences and acquired rich Grace. He had submissive and spiritual children who
remained faithful to his example and the hesychastic spirit and manned monasteries
inside and outside Mount Athos. Saint Joseph with his example and through the
students contributed decisively to the numerical and spiritual recovery of the Mount
Athos monasticism and to the return to the Philocal tradition of Orthodoxy. In the
present work we will present the life and teaching of St. Joseph and the role of his
submissives and students in transplanting the hesychastic spirit of their Elder to
monasticism and in the Orthodox Christian space in general.
Keywords
5
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Πρόλογος
Η επιλογή του θέματος της παρούσης εργασίας αποτελεί καρπό
προβληματισμού ετών. Πριν την παρακολούθηση του μεταπτυχιακού προγράμματος «
Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία » με απασχολούσαν πολλά ερωτήματα σχετικά με
την ορθόδοξη χριστιανική πίστη αλλά με χαρακτήριζε ασήμαντη θεολογική γνώση. Οι
ακαδημαϊκές σπουδές μου στο αντικείμενο της Πολιτικής Επιστήμης υπήρξαν
πολύτιμες για την κατανόηση και ερμηνεία των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων
αλλά δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα. Η μελέτη
της ορθόδοξης θεολογίας και του βίου των Αγίων της Εκκλησίας μας δεν μου άφησαν
αμφιβολίες ότι το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, του κόσμου και της ιστορίας
πηγάζει από μια Αλήθεια που εντοπίζεται εκτός του κόσμου αλλά εισέρχεται και
σαρκώνεται εντός του κόσμου και της ιστορίας, ως μοναδικό, ανεπανάληπτο και
σωτηριώδες γεγονός. Οι Άγιοι είναι αυτοί που έχουν βιωματική εμπειρία αυτής της
Αλήθειας που είναι το Πρόσωπο του Υιού και Λόγου του Θεού, ο Ιησούς Χριστός. Ο
Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνιστά μια πνευματική μορφή του 20ου αιώνα που έζησε
και αξιώθηκε την Χάρη σε μια εποχή ραγδαίων επιστημονικών και τεχνολογικών
αλλαγών αλλά και τρομερής πνευματικής ξηρότητας. Η εωσφορική επιδίωξη του
ανθρώπου της νεωτερικότητας για αυτοθέωση θα οδηγήσει στην υπερτίμηση της
λογικής και σε εγκληματικούς πολιτικούς ολοκληρωτισμούς. Ο Άγιος Ιωσήφ συνιστά
υπενθύμιση του λησμονημένου οράματος της αγιότητας σε μια εποχή που ύμνησε την
ελευθερία του ανθρώπου χωρίς το Θεό.
6
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
σύζυγο μου Γεωργία για την υπομονή και την στήριξη της σε όλο το διάστημα
συγγραφής της παρούσης εργασίας.
7
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Περιεχόμενα
Περίληψη………………………………………………………………..4
Abstract………………………………………………………………….5
Πρόλογος………………………………………………………………..6
Περιεχόμενα……………………………………………………………..8
Εισαγωγή……………………………………………………………….10
1. Η άσκηση στο Χριστιανισμό………………………………………11
2. Ο αθωνιτικός μοναχισμός………………………………………….15
1.Η εποχή του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……………………………23
1.1 Ο πολιτικός, κοινωνικός και εκκλησιαστικός περίγυρος………...23
1.2 Η μετάλλαξη του προφητικού χιλιασμού σε ευσεβισμό………….31
1.3 Το ζήτημα της αλλαγής του ημερολογίου………………………..34
1.4 Η κατάσταση στο Άγιον Όρος……………………………………36
2. Ο βίος του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……………………………..41
2.1 Ο κοσμικός βίος του Αγίου……………………………………….41
2.2 Ο μοναχικός βίος του Αγίου………………………………………45
2.3 Ο Άγιος Ιωσήφ και το ημερολογιακό ζήτημα…………………….58
2.4 Το οσιακό τέλος του Αγίου……………………………………….61
2.5 Αγιοκατάταξη……………………………………………………..62
3. Η εργογραφία του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……………………..64
3.1 Η Επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή…………….65
3.2 Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ………………………...74
3.3 Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή…………………...80
4. Ησυχαστική ζωή και νηπτική εργασία ………………………………84
4.1 Η σημασία της άσκησης στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ…………….84
4.2 Προσευχή και Ησυχία ως θεμέλια της πνευματικής ζωής………..89
4.3 Στάδια της πνευματικής ζωής και το όρος της θεοπτίας………….97
4.4 Η έλευση και η απόκρυψη της χάριτος…………………………..101
4.5 Η σημασία της υπακοής και της διάκρισης………………………104
4.6 Η τιμή στους Αγίους και την Παναγία Θεοτόκο…………………110
4.7 Η αγάπη στη ζωή και το έργο του Αγίου Ιωσήφ………………...113
5. Ο Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η αναγέννηση του Αγίου Όρους………..117
8
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
9
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Εισαγωγή
Το εγχείρημα της ερμηνευτικής προσέγγισης του βίου και του έργου ενός Αγίου
της χριστιανικής Εκκλησίας είναι ένα σύνθετο και δύσκολο έργο. Απαιτείται
προσεκτική εξέταση και αξιολόγηση των διαθέσιμων πηγών και επιπλέον οι Άγιοι
προσεγγίζονται και αποτιμώνται με κριτήρια εντελώς διαφορετικά σε σχέση με τις
κοσμικές ιστορικές προσωπικότητες. Στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας, οι Άγιοι
αναδεικνύονται για να αποδεικνύουν σε κάθε εποχή την θεμελιώδη αρχή της
χριστιανικής πίστης. Ο Θεός είναι αγάπη ή καλύτερα συνιστά κοινωνία αγάπης
προσώπων και καλεί τον άνθρωπο να συμμετάσχει σε αυτή την αγαπητική κοινωνία,
ασκώντας την ελευθερία του ως αγάπη. Οι Άγιοι αποτελούν τους ανθρώπους εκείνους
που απέδειξαν και αποδεικνύουν ότι η αγαπητική κοινωνία με το Θεό, η θέωση, είναι
μια υπαρξιακή δυνατότητα του ανθρώπου.1 Ο Άγιος δεν ζει απομονωμένος από τα
υπόλοιπα μέλη της Εκκλησίας ούτε είναι κάποιος εκλεκτός του Θεού, με την έννοια
του απόλυτου προορισμού. Αντιθέτως διαψεύδει ολοκληρωτικά την εγωκεντρική
προσέγγιση της ζωής και ζει με τους άλλους και για τους άλλους. Επομένως μπορεί να
θυσιάσει ακόμη και τη δική του σωτηρία για τη σωτηρία των άλλων.2
Η αγιότητα συνιστά για την εποχή μας ένα ξένο και λησμονημένο όραμα. Οι
οικονομικές και κοινωνικές δυσχέρειες και το πνεύμα υλικού ευδαιμονισμού που
επικρατούν, δημιουργούν σύγχυση ως προς το τι εστί αγιότητα. Αυτό που είναι σίγουρο
για την ορθόδοξη θεώρηση της αγιότητας, είναι ότι δεν ταυτίζεται με αυστηρή τήρηση
ηθικών εντολών, με υπερφυσικά χαρίσματα και με μυστικές και απόκρυφες εμπειρίες.3
Στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη, η αγιότητα δεν ταυτίζεται με ανθρώπινα
επιτεύγματα και δεν εξαρτάται από αυτά, αλλά από τη δόξα και τη χάρη του Θεού και
το βαθμό της προσωπικής σχέσεως μας με τον προσωπικό Θεό.4 Η ανθρώπινη
προαίρεση είναι απαιτούμενη αλλά οι Άγιοι έχουν αγιότητα που δεν προέρχεται από
1
Σ. Φωτίου,« Η έννοια της αγιότητας», στο Κ. Αγόρας, Σ. Γιαγκάζογλου, Σ. Φωτίου, π. Ν. Λουδοβίκος,
Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα : Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού
Πανεπιστημίου,2002)225.
2
Ο. π.,228.
3
Ι. Ζηζιούλα, « Η θέωση των Αγίων ως εικονισμός της Βασιλείας», στο Αγιότητα. Ένα λησμονημένο
όραμα (Αθήνα : Ακρίτας, 2001)23-27.
4
Ο.π.,28
10
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
τους ίδιους αλλά από το Θεό. Ο πραγματικός Άγιος είναι αυτός που δεν επιδιώκει να
δοξαστεί ό ίδιος αλλά επιζητεί την δόξα του Θεού. Αγιότητα είναι η μετοχή και
κοινωνία στην αγιότητα του Θεού. Αυτή είναι η έννοια της θέωσης στη χριστιανική
ζωή.5 Ο χριστιανικός βίος συνδέεται με την άσκηση, που δεν είναι αυτοσκοπός αλλά
απλώς ένα μέσο. Ο τελικός σκοπός είναι η ευχαριστιακή κοινωνία. Το αποκορύφωμα
του αγιασμού είναι η μετοχή στην μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας και ειδικότερα στην
Θεία Ευχαριστία, όχι μόνο λόγω της ένωσης με τον Χριστό, τον μόνο Άγιο, αλλά και
διότι αυτή αποτελεί τον τέλειο εικονισμό της Βασιλείας του Θεού.6
Με τη λήξη της περιόδου των Διωγμών και την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως
νόμιμης θρησκείας, με το διάταγμα των Μεδιολάνων(313μ.Χ), η Εκκλησία εισέρχεται
σε μια νέα εποχή. Στο πλαίσιο αυτό, η Εκκλησία καθίσταται νόμιμος και
συγκροτημένος θεσμός έναντι της πολιτείας και σταδιακά αποκτά μια δεσπόζουσα
θέση στην ρωμαϊκή κοινωνία. Αυτό οδηγεί σε οικειοποίηση πλούτου και απόκτηση
κοινωνικής και πολιτικής ισχύος και καλείται να διακονήσει τον κόσμο σε εντελώς
διαφορετικές συνθήκες.7Η χριστιανική κοινότητα εισέρχεται σε μια περίοδο που δεν
υφίσταται πλέον το μαρτύριο του αίματος και ο εναγκαλισμός Εκκλησίας και πολιτικής
εξουσίας οδηγεί στον κίνδυνο να ταυτίσουν οι πιστοί την Βασιλεία του Θεού με ένα
επίγειο βασίλειο. Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι ο αναχωρητισμός εμφανίζεται μόλις η
Εκκλησία καθίσταται μέρος της ρωμαϊκής νομιμότητας. Οι μοναχοί εμφανίζονται ως
μια απάντηση στον κατεστημένο Χριστιανισμό της εποχής τους και επιλέγουν την
απόσυρση από τον κόσμο προκειμένου να υπενθυμίσουν πως η Βασιλεία του Θεού δεν
είναι αυτού του κόσμου.8Επομένως στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. δίπλα στους
υπόλοιπους Αγίους εμφανίζεται ο χορός των Οσίων, που περιλαμβάνει τους ασκητές
του αναχωρητικού βίου που έφτασαν στην θέωση.9
5
Ο.π.,30
6
Ο. π., 32-33.
7
Δ. Μόσχου, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α(Αθήνα : Αρμός,2014)106.
8
K. Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλησία, ελλ. Μετ. Ι. Ροηλίδης,4η εκδ (Αθήνα : Ακρίτας,2007)68.
9
Π. Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας(Αθήνα :
Αρμός, 1995)65.
11
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Στο πλαίσιο της έρευνας του φαινομένου του χριστιανικού μοναχισμού, έχουν
αναπτυχθεί πολλές θεωρίες σχετικά με την εμφάνισή του. Αυτές υποδεικνύουν
θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, οικονομικούς ακόμη και ψυχολογικούς παράγοντες.
Πρόκειται για πολύ σοβαρό θέμα που δεν μπορεί να αναλυθεί στην παρούσα εργασία.
Οφείλουμε, όμως, να επισημάνουμε ότι η άσκηση ως στάση ζωής διδάσκεται στο
Ευαγγέλιο και ο Χριστός, όπως και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι Απόστολοι,
ακολούθησαν αυτό το πρότυπο βίου. Επιπλέον ασκητικές κινήσεις υπήρξαν στον
Χριστιανισμό και πριν τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. Ωστόσο οι τυπικοί μοναχοί, με την
έννοια που γνωρίζουμε εφεξής στην πνευματική ζωή της Εκκλησίας εμφανίζονται μετά
την νομιμοποίηση του Χριστιανισμού.10Την περίοδο αυτή εμφανίζονται οι νέοι ήρωες
του χριστιανικού βίου, που επιλέγουν το μαρτύριο της συνειδήσεως έναντι του
μαρτυρίου του αίματος, που χαρακτήριζε την περίοδο των Διωγμών. Σε πολλές
περιπτώσεις στον χώρο της εκκλησιαστικής γραμματείας βλέπουμε να υπερτονίζεται
το μαρτύριο της συνειδήσεως έναντι του μαρτυρίου του αίματος. Το κεντρικό
επιχείρημα που προβάλλεται είναι ότι το μαρτύριο του αίματος έχει πάθος μικρής
διάρκειας ενώ το μαρτύριο της συνειδήσεως διαρκεί σε όλο το χρόνο του ασκητικού
βίου των μοναχών. Πρόκειται όμως για μια σκόπιμη υπερβολή που έχει ως σκοπό να
καταδείξει τον σημαντικό ρόλο του μοναχισμού στην πνευματική ζωή της
Εκκλησίας.11Αυτό συμβαίνει διότι οι μοναχοί, ακόμη και αν παραμένουν
απαρατήρητοι από τον κόσμο, προσφέρουν πνευματικό έργο για όλο τον κόσμο. Αυτός
είναι ο λόγος που οι μοναχοί και τα καθιδρύματα τους έχαιραν διαχρονικά σεβασμού
στον χριστιανικό και περισσότερο στον ορθόδοξο κόσμο.12Αυτό που κυρίως
χαρακτηρίζει την ζωή του μοναχού είναι η έννοια «απόταξις». Αυτό σημαίνει
εγκατάλειψη του κόσμου, που αντιπροσωπεύει το κακό και τα πάθη, και την είσοδο σε
μια πνευματική κοινότητα και σε ένα τρόπο ζωής, που αντικρύζει την Βασιλεία του
Θεού στο εδώ και τώρα.13Όπως έχει επισημάνει, με περιεκτικό τρόπο, ο Άγιος Ιωάννης
ο Σιναΐτης( στον Λόγο Α, Περί Αποταγής, της Κλίμακος),«Ἀναχώρησις κόσμου ἐστὶν
10
Δ. Μόσχου, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α,148-149.
11
Π. Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας,68.
12
V. Lossky, Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, ελλ μετ. Σ. Πλευράκη, 6η εκδ.
(Θεσσαλονίκη : Εκκλ. Ίδρυμα Ευαγγελιστής Μάρκος,2007)16.
13
Δ. Μόσχου, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α,150.
12
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ἑκούσιον μῖσος ἐπαινουμένης ὕλης, καὶ ἄρνησις φύσεως δι’ ἐπιτυχίαν τῶν ὑπὲρ
φύσιν».14
14
Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ, μετ. σχολ. Αρχιμ. Ιγνάτιος, εκδ 12η (Ωρωπός :Έκδοση Ι. Μ. Παρακλήτου,
2014)39.
15
Π. Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας,74.
16
Σ.Παπαδόπουλου, Ο Μοναχισμός « Όρος Δυσανάβατον», 2η εκδ. (Αθήνα:Αποστολική
Διακονία,2017)40-41.
17
K. Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλησία,68-69.
18
Ο.π.,70.
13
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η τρίτη βασική μοναχική αρετή και υπόσχεση που δίνει ο πιστός που
εγκαταλείπει τον κόσμο, είναι αυτή της υπακοής. Στον μοναχισμό η υπακοή ταυτίζεται
με την νέκρωση της ατομικής θελήσεως και την πλήρη υποταγή στο θέλημα του Θεού.
Ως πρότυπο υπακοής παρουσιάζεται ο ίδιος ο Χριστός με την υπακοή που έδειξε στον
Πατέρα του. Με αυτό το τρόπο και επειδή η θέληση του Θεού εκφράζεται ως αγάπη, η
τελείωση στην υπακοή του Θεού είναι τελείωση στην αγάπη του.21Σε αυτά τα
πνευματικά πλαίσια ο μοναχός υποτάσσεται στον πνευματικό καθοδηγητή του, που
στην ορθόδοξη παράδοση είναι ο Γέροντας. Πρόκειται για ένα πρόσωπο με πνευματική
διάκριση και σοφία, που αναγνωρίζεται ως πνευματικός οδηγός, χωρίς αυτό να
προϋποθέτει κάποια χειροτονία ή αναγνωρισμένη θεσμική θέση. Μπορεί να είναι
άνδρας ή γυναίκα και ακόμη απλός μοναχός ή ιερέας. Το βασικό χάρισμα ενός Γέροντα
είναι ότι μπορεί να διακρίνει το θέλημα του Θεού για τους υποτακτικούς του ή για
οποιονδήποτε πιστό αποφασίσει να τον συμβουλευτεί.22
19
Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική,2η εκδ (Θεσσαλονίκη: Πουρνάρα,1983)273.
20
Ο.π.,277
21
Ο.π.,276
22
K.Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλησία,71.
14
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
2. Ο αθωνιτικός μοναχισμός
Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, από τον 9ο με 10ο αιώνα κέντρο του ορθόδοξου
μοναχισμού καθίσταται η χερσόνησος του Άθω. Πρόκειται για μια λωρίδα γης που
εκτείνεται προς το Αιγαίο μήκους περίπου 60 και πλάτους 8-12 χιλιομέτρων. Ο τόπος
αυτός ήταν εξαιρετικά αραιοκατοικημένος στην προχριστιανική εποχή και αργότερα
εξαιτίας των Ιερών Μονών και του πλήθους των μοναχών που θα εισρεύσουν από όλο
τον χριστιανικό κόσμο, θα λάβει την προσωνυμία Άγιον Όρος.25 Έκτοτε αυτό θα
καταστεί συνώνυμο της ασκήσεως και της ησυχαστικής ζωής, που σκοπό έχουν να
οδηγήσουν τον μοναχό στην σταδιακή άνοδο στην κορυφή της θείας δόξης.
23
Ο.π.,69.
24
Ιωάννου Σιναΐτου , Κλίμαξ,48.
25
Π. Ντάβου, « Άθως. Γεωγραφικά», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Α.Π.Λυγγούρης, επιμ.
Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)στ.850.
15
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Τον 9Ο αιώνα τοποθετούνται δυο σημαντικές μορφές στην ιστορία του Αγίου
Όρους, που είναι ο Άγιος Ευθύμιος ο Νέος και ο Πέτρος ο Αθωνίτης. Ο πρώτος αρχικά
έζησε ως ερημίτης αλλά στη συνέχεια διέκοψε τον εγκλεισμό του και κατέστη
πνευματικός πατέρας πολλών μοναχών, που είχαν εγκατασταθεί γύρω από τον τόπο
άσκησης του.28Αντιθέτως ο Πέτρος ο Αθωνίτης έζησε όλη το βίο του ως ερημίτης,
όπως οι πρώτοι αναχωρητές ασκητές στην ιστορία του μοναχισμού.29Παρατηρούμε
λοιπόν, ότι αυτές οι δυο μορφές του πρώιμου αθωνικού μοναχισμού, εκπροσωπούσαν
δυο διαφορετικές τάσεις μοναχικού βίου, ο πρώτος τον λαυριωτισμό και ο δεύτερος
τον ερημιτισμό.30Την περίοδο αυτή έχουμε και το αρχαιότερο χρυσόβουλο περί
Άθωνος (περ.872) από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Ά(867-886). Με αυτό διασφαλίζεται
η Μονή που ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Κολοβό, που ήταν μαθητής του Ευθυμίου του
Νέου, από τις οχλήσεις των κληρικών και παρέχεται σε αυτήν δωρεά κτημάτων.31
Κεντρικός σταθμός στην εξέλιξη του μοναχισμού στο Άγιο όρος είναι η
εγκατάσταση σε αυτό του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου (958). Αυτός θα ιδρύσει το
πρώτο μεγάλο μοναστήρι, την Mονή Μεγίστης Λαύρας(963).32 Την περίοδο αυτή
τοποθετείται το αρχαιότερο αυτοκρατορικό έγγραφο (972) που αναφέρεται στην
οργάνωση του μοναχισμού στον Άθω και φέρει την υπογραφή του αυτοκράτορα
Ιωάννη Τσιμισκή (969-976). Είναι γνωστό ως Τράγος διότι είναι γραμμένο σε
26
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους (Αθήνα : Εκδότική Αθηνών
Α.Ε,1994)10-11.
27
Ι. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων (Θεσσαλονίκη : Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών, 1971)36-37.
28
Δ. Παπαχρυσάνθου, Ο αθωνικός μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση (Αθήνα : ΜΙΕΤ,2004)93-107.
29
Ο.π.,85-92
30
Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,11.
31
Ν. Παναγιωτάκη, « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Α.Π.Λυγγούρης, επιμ.
Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)στ.861.
32
Δ.Παπαχρυσάνθου, Ο αθωνικός μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση,199-211.
16
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
περγαμηνή από δέρμα τράγου και αποτελεί το πρώτο Τυπικόν του Αγίου
Όρους..33Έκτοτε θα ακολουθήσει η ίδρυση και άλλων Μονών αλλά η Μεγίστης
Λαύρας θα διατηρήσει την πρώτη θέση στην ιεραρχία των αθωνικών Μονών.34 Η
ανάπτυξη του μοναχισμού στο Άγιον Όρος θα είναι αλματώδης και αυτό θα αποτελέσει
υπόδειγμα πρώιμου διεθνισμού, αφού η εκεί μοναστική ζωή θεμελιώνεται σε μια
κοινότητα αγάπης, σεβασμού και υπακοής μεταξύ διαφόρων εθνών και γλωσσών κατά
το παράδειγμα του παλαιστινιακού μοναχισμού παλιότερα, υπερβαίνοντας έτσι την
καταστροφική επίδραση του εθνοφυλετισμού.35
Η έναρξη της Τουρκοκρατίας βρίσκει τους μοναχούς του Αγίου Όρους σε μια
προσπάθεια να διατηρήσουν καλές σχέσεις με την οθωμανική εξουσία. Θα σπεύσουν
μάλιστα να δηλώσουν υποταγή στον σουλτάνο Μουράτ τον Β (1404-1451) μετά την
άλωση της Θεσσαλονίκης (1430) και γενικά θα κατορθώσουν να διατηρήσουν μια
σχετική ανεξαρτησία εντός της οθωμανικής νομιμότητας.39Ωστόσο σύντομα οι
33
Γ. Σπήκ, Άγιον Όρος. Ανανέωση στο περιβόλι της Παναγίας, ελλ. μεταφρ. Ιωσήφ Ροηλίδης (Αθήνα :
ίνδικτος,2005)90.
34
Ο.π.,106.
35
Σ. Παπαδόπουλου, Ο Μοναχισμός « Όρος Δυσανάβατον»,139.
36
Γ. Σπήκ, Άγιον Όρος. Ανανέωση στο Περιβόλι της Παναγίας,121-125.
37
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,14.
38
Γ. Σπήκ, Άγιον Όρος. Ανανέωση στο Περιβόλι της Παναγίας,163-170.
39
Ν. Παναγιωτάκη, « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,στ.877-881
17
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
40
Ο.π.,στ.882.
41
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,16.
42
Ν.Παναγιωτάκη, « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,στ.883-887
43
Ο.π.,στ.887-888.
44
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,20-21
45
Ο.π.,σ.22
18
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
του Άθω46,αλλά περιέχεται ιστορικά στο πρώτο καταστατικό του Αγίου Όρους από
τον Αθανάσιο Αθωνίτη.47
46
Π. Ντάβου, « Άθως. Χρήσιμοι οδηγίαι δια τους επισκέπτας», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,
Α.Π.Λυγγούρης, επιμ. Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)στ.858.
47
Ι. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων, 52-56.
48
Γ. Μαντζαρίδη, « Ησυχασμός και Θεολογία», στο του ιδίου, Ησυχίας Καρποί(Άγιον Όρος : Ι. Μ.
Μονή Βατοπαιδίου, 2016)26.
19
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αυτές του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά(1296-1359) και του Αγίου Νικόδημου του
Αγιορείτη(1749-1809) με αυτές νεότερων Αγίων και Γερόντων του Αγίου Όρους.
Τις τελευταίες δεκαετίες επικρατεί ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τους Αγίους
και γενικότερα τις πνευματικές μορφές του Αγίου όρους της νεότερης και σύγχρονης
εποχής. Οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση σε
πληροφορίες που περιέχονται σε άρθρα, βιβλία και μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ωστόσο χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή διότι σε πολλές των περιπτώσεων πρόκειται για
πληροφορίες που δεν τεκμηριώνονται και δεν υπάρχουν παραπομπές σε πηγές. Πολύ
γνωστές μορφές της σύγχρονης ιστορίας του Όρους είναι ο Αρχιμ. Σωφρόνιος
Σαχάρωφ(1896-1993), που έχει χαρακτηριστεί και « θεολόγος της υποστατικής αρχής»
και επηρεάστηκε από τον Άγιο Σιλουανό των Αθωνίτη (1866-1938),49και φυσικά ο πιο
διάσημος Άγιος του Όρους ο Όσιος Παΐσιος (1924-1994).Το ενδιαφέρον για τις
σύγχρονες πνευματικές μορφές του Όρους ενισχύθηκε από την πρόσφατη
αγιοκατάταξη τριών μεγάλων μορφών της σύγχρονης ιστορίας του αθωνικού
μοναχισμού. Πρόκειται για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή και Σπηλαιώτη(1897-
1959), τον μαθητή του Ιερομόναχο Εφραίμ Κατουνακιώτη(1912-1998) και τον
Γέροντα Δανιήλ τον Κατουνακιώτη(1846-1929). Η αναγραφή τους στο Αγιολόγιο της
Ορθοδόξου Εκκλησίας πραγματοποιήθηκε με Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη στις
9/3/2020.50
49
Γ. Μαντζαρίδη, « Γέροντας Σωφρόνιος ο Θεολόγος της παγκοσμιότητος», στο του ιδίου, Ησυχίας
Καρποί(Άγιον Όρος : Ι. Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2016)119.
50
Ανακοινώσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου,« Τρείς Αγιοκατατάξεις από την Αγία και Ιερά Σύνοδο
του Οικουμενικού Θρόνου», στο διαδικτυακό τόπο https://ec-patr.org/treis-agiokatatakseis-apo-tin-iera-
synodo/ (ημερομηνία ανάκτησης :21-1-2021)
20
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
51
Π. Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας,26.
21
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
κεφάλαιο θα προχωρήσουμε σε μια γενική αποτίμηση της εργογραφίας του Αγίου, που
περιλαμβάνει τις επιστολές προς τα πνευματικά τέκνα του, ποιήματα που έχουν
διασωθεί καθώς και ένα πνευματικό εγχειρίδιο που έχει συγγράψει με τον τίτλο «Η
Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ». Στο τέταρτο κεφάλαιο θα αναφερθούμε με
λεπτομέρειες στις πτυχές της ησυχαστικής ζωής και νηπτικής εργασίας του Αγίου
Ιωσήφ. Πρόκειται για σημαντικό κεφάλαιο διότι αναδεικνύει τον Άγιο ως συνεχιστή
της ορθόδοξης ησυχαστικής παράδοσης και ερμηνεύει γιατί ο τρόπος ζωής του
επηρέασε νεότερους μοναχούς αλλά και κοσμικούς. Στο πέμπτο κεφάλαιο θα
αναφερθούμε στη συμβολή του Αγίου στην αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού
και στο ρόλο των υποτακτικών και μαθητών του στην μεταλαμπάδευση του ασκητικού
πνεύματος του γέροντα τους. Τέλος θα παρουσιάσουμε τα συμπεράσματα μας στον
επίλογο της εργασίας μας.
22
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Πρέπει να επισημάνουμε ότι ήδη από τον 18ο αιώνα οι εκκοσμικευμένες ιδέες
του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού έχουν διεισδύσει ορμητικά στο χώρο της
Ορθόδοξης Ανατολής. Οι νέες πολιτισμικές και πολιτικές αντιλήψεις πρεσβεύουν ένα
διαφορετικό κοσμοείδωλο και ένα θεσμικό πλαίσιο συγκρότησης των κοινωνικών
σχέσεων που αντιμάχεται τις παραδοσιακές μορφές οικονομικής και κοινωνικής
συγκρότησης. Πρόκειται για ιδέες εξωγενείς, που αν και συνδέονται με τη κλασική
αρχαιότητα, εκφράζουν ένα κοσμικό πνεύμα και διαμορφώθηκαν στις πολιτισμικές
συνθήκες της Δύσης από την Αναγέννηση έως τον 18ο αιώνα. Το γεγονός ότι αυτές οι
ιδέες απορρίπτουν την μυστική πνευματοκεντρική αντίληψη του κόσμου είχε ως
συνέπεια την καχυποψία και σε πολλές περιπτώσεις την ανοιχτή εχθρότητα από
52
Γ. Μεταλληνού «Εκκλησιαστική, πολιτική και πνευματική κατάσταση στην Ελλάδα και το Άγιον
Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-1959)»,στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον
Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)61.
23
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
53
Ν. Κοκοσαλάκη, « Ορθοδοξία και πολιτική», στο Χ. Τερέζης, Α. Μελισσάρης, π. Β. Θερμός, π. Α.
Αυγουστίδης, Ν. Κοκοσαλάκης, Κ. Ζορμπάς, Η Ορθοδοξία απέναντι σε θέματα της εποχής μας ( Πάτρα
: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Παεπιστημίου,2002)195.
54
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία (Αθήνα : Αρμός, 2019)51.
55
Ο. π., 73
56
Ο. π., 73
57
Ο. π., 74
24
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
58
Δ. Κιτσίκη, Ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, 3η εκδ. ( Αθήνα : Εστία, 1996)55.
59
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,75
60
Ο. π.,78.
25
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
61
Ο. π.,79
62
Α. Βακαλόπουλου, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,11η εκδ. (Θεσσαλονίκη : Βάνιας,1996)218-219.
63
Γ. Κονιδάρη,Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966), τομ.Β, 2η εκδ. (Αθήνα: Γρηγόρη,2011)235.
64
Ο.π., σελ.245.
65
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,81.
26
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και έως τις αρχές του 20ου κυριαρχεί στην
ιδεολογική ζωή της ελληνικής κοινωνίας το πολιτικό σύνθημα της Μεγάλης Ιδέας.
Επρόκειτο για το εθνικό όνειρο της απελευθέρωσης και πολιτικής συνένωσης όλων
των εδαφών που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς και τελούσαν υπό
οθωμανική κυριαρχία. Στο διεθνές πεδίο, αυτό οδήγησε σε συγκρούσεις με τους
βαλκανικούς γείτονες που είχαν ανάλογες επιδιώξεις και σε πολλές περιπτώσεις
66
Ο. π.,83
67
Ο. π.,84
68
Ο. π., 86
27
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
69
Κ. Τσουκαλά, Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες( Αθήνα :
Αντώνης Λιβάνης Νέα Σύνορα,1981)9.
70
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,88
71
Ο. π., 87
72
Ο.π., 87
73
Ο. π., 91
28
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Διχασμό και τελικά η Μικρασιατική τραγωδία θα
οδηγήσει στην οριστική εγκατάλειψη της « Μεγάλης Ιδέας». Ωστόσο την ίδια περίοδο
παρατηρούνται σοβαρές θεσμικές μεταβολές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, στο
πλαίσιο της πολιτικής αστικού εκσυγχρονισμού που θα εφαρμόσουν οι κυβερνήσεις
υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο(1864-1936)74Η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας θα
οδηγήσει σε αναπροσαρμογή της νεοελληνικής ιδεολογίας διότι για πρώτη φορά θα
έχουμε γεωγραφική σύμπτωση ορίων έθνους και κράτους. Ωστόσο η Εκκλησία θα
παραμείνει χρήσιμο πολιτικό και ιδεολογικό εργαλείο το οποίο θα χρησιμοποιηθεί
εναντίον αντιπάλων του κοινωνικοπολιτικού συστήματος.75 Πρόκειται για μια
κατάσταση που θα χαρακτηρίσει την Εκκλησία από το Μεσοπόλεμο έως την
Μεταπολίτευση του 1974.
Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα η Εκκλησία θα αναδειχτεί σε πεδίο των
κεντρικών ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων. Η Ιεραρχία της Εκκλησίας θα
εμπλακεί στο κλίμα του Διχασμού και θα διχαστεί εσωτερικά και η ίδια. Αυτό έχει ως
συνέπεια τις συνεχείς επεμβάσεις του κράτους και των πολιτικών δυνάμεων στην
εσωτερική ζωή της Εκκλησίας. Στο πλαίσιο αυτό, η εκκλησιαστική Ιεραρχία αντί να
πρωτοστατήσει στην γεφύρωση του εθνικού χάσματος, οξύνει περισσότερο το
διχαστικό κλίμα και κηλιδώνει την αίγλη της Εκκλησίας.76 Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών
Θεόκλητος θα πρωτοστατήσει σε πολιτικό μένος με την ρίψη αναθέματος εναντίον
του Ε. Βενιζέλου(Δεκέμβριος 2016)77 και στη συνέχεια θα καθαιρεθεί(1917) από
ανώτατο εκκλησιαστικό δικαστήριο με την επάνοδο στην εξουσία του Βενιζέλου και
συνεπώς την επικράτηση της φιλοβενιζελικής μερίδας στον χώρο της Εκκλησίας. Στη
θέση του θα εκλεγεί ο Κιτίου Μελέτιος(1918) ο οποίος θα εγκαταλείψει την Αθήνα με
την επικράτηση της αντιβενιζελικής παράταξης, μετά τις εκλογές του 1920.Ο Αθηνών
Θεόκλητος θα επανέλθει με απλό βασιλικό διάταγμα(1920). Ορθώς έχει επισημανθεί
74
Α. Βακαλόπουλου, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,342-345.
75
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,66
76
Ο. π.,358.
77
Ο. π.,358.
29
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ότι με πλήρη υπαιτιότητα της Εκκλησίας οι σχέσεις της με την Πολιτεία στο διάστημα
1917-1923 διείποντο υπό του πολιτειοκρατικού συστήματος.78
78
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),264-267.
79
Α. Βακαλόπουλου, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,381-385.
80
Κ. Τσουκαλά, Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες,28-29.
81
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),267.
82
Κ. Τσουκαλά, Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες,30-45.
83
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),291-292
30
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα
και η ενσωμάτωση των λεγόμενων Νέων Χωρών, γέννησε ένα εκκλησιαστικό ζήτημα
που υφίσταται ως τις μέρες μας. Αυτό έγκειται στο εκκλησιαστικό καθεστώς των
Μητροπόλεων των περιοχών αυτών, που στη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής
υπάγονταν πνευματικά και διοικητικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η λύση που
προκρίθηκε συνιστά ένα ιδιότυπο εκκλησιαστικό καθεστώς σύμφωνα με το οποίο οι
Μητροπόλεις αυτές ενώθηκαν διοικητικά με την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος
αλλά παραμένουν σε πνευματική ενότητα με τον Οικουμενικό Θρόνο. Ουσιαστικά με
το ν.3615/28 και τη Πατριαρχική Συνοδική Πράξη που δημοσιεύθηκε αργότερα
(14/9/1928), η Εκκλησία της Ελλάδος αποτελείται από δυο τμήματα και οι αρχιερείς
των νέων χωρών μετέχουν ισότιμα στη διοίκηση της, μνημονεύοντας στη Θεία
Λειτουργία τον Πατριάρχη και την Ιερά Σύνοδο.86
Η επικράτηση της πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας επέτρεψε στην Εκκλησία, που
ελεγχόταν με τη σειρά της, από το κράτος, να τιθασεύσει τις χιλιαστικές τάσεις.
Ωστόσο σε επίπεδο κοινωνίας και Εκκλησίας παρατηρείται ένα σοβαρό ρήγμα,
εξαιτίας της τάσης των φορέων του προφητικού χιλιασμού να αντιμετωπίζουν
αρνητικά την ελαστική στάση της διοίκησης της Εκκλησίας απέναντι στους φορείς της
κρατικής εξουσίας.87Το στοιχείο αυτό σε συνδυασμό με την παρουσία κοινωνικών
στρωμάτων που είχαν αντιταχτεί στην θεσμική συγκρότηση του νεοελληνικού
κράτους, θα οδηγήσουν σε μια μετάλλαξη του προφητικού χιλιασμού στο δεύτερο μισό
84
Ο.π., 293-294
85
Γ. Μεταλληνού «Εκκλησιαστική, πολιτική και πνευματική κατάσταση στην Ελλάδα και το Άγιον
Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-1959)»,64.
86
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),276-277.
87
A. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,93
31
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
88
Ο.π.,93
89
Γ. Μεταλληνού,« Απόστολος Μαρκάκης. Φιλόσοφος και ηθικολόγος, λαικός ιεροκήρυκας με πλατιά
ακτινοβολία και ηγέτης αφυπνιστικού κινήματος στην μετεπαναστατική Ελλάδα», Νέα Κοινωνιολογία,
27 (1999)9.
90
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,94
91
Ο. π.,94
92
Κ. Σπεράντσα, « Ο Απόστολος Μαρκάκης ως πολιτικός», Νέα Κοινωνιολογία,27(1999)28-30.
93
A.Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,96
32
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η δράση του Μακράκη και των οπαδών του θα προκαλέσει την συντονισμένη
αντίδραση κράτους και Εκκλησίας. Ο ίδιος και οι συνεργάτες του θα υποστούν διώξεις
και εξορίες. Ένα τμήμα των οπαδών του θα τον εγκαταλείψει και θα προσεγγίσει την
επίσημη Εκκλησία. Παράλληλα θα εγκαταλείψουν κάθε πολιτική δραστηριότητα και
θα στραφούν στην ευσεβιστική θρησκευτικότητα, που εκδηλώνεται με την
συγκρότηση θρησκευτικών οργανώσεων που θα κυριαρχήσουν στον εκκλησιαστικό
χώρο για δεκαετίες, με κορυφαία την οργάνωση Ζωή που ιδρύθηκε το 1907. Σε
αντίθεση με την ανεπιτυχή προσπάθεια του Μακράκη να συνδεθεί με τα καταπιεσμένα
κοινωνικά στρώματα, ο ευσεβισμός των οργανώσεων έχει συντηρητικό πολιτικό
προσανατολισμό και εμμένει στην διασφάλιση του νόμου και της τάξης.96Ωστόσο
μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Μακράκης αποτελεί το σπέρμα από το οποίο
94
Ο.π., 95
95
Λ. Μπράνγκ, «Το Τρισύνθετο η σπονδυλική στήλη του Μακρακισμού», Νέα Κοινωνιολογία 27
(1999)22-23.
96
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,95-97
33
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
97
Γ. Γαλίτη, « Παραδοσιακός μοναχισμός και θρησκευτικές οργανώσεις κατά την εποχή του Γέροντος
Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)532.
98
Ο. π., 533
99
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,97-98
34
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
100
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966)270
101
Ο.π.,271
102
Ο.π., 290
103
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,99
35
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
104
Ο.π.,99
105
Ο.π., 98
106
Α. Ρήγου, Η Β Ελληνική Δημοκρατία 1924-1935.Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της πολιτικής
σκηνής(Αθήνα : Εκδόσεις Θεμέλιο,1992)215.
107
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,100.
36
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
βρίσκονταν στον ελλαδικό χώρο και η εκποίηση της περιουσίας τους(1833).108Σε αυτό
το πνευματικό και πολιτικό κλίμα μετέχει και το Άγιον όρος αν και ποτέ δεν έλειψαν
εστίες της ησυχαστικής παράδοσης και πνευματικές μορφές, που αποτέλεσαν το
θεμέλιο της μετέπειτα πνευματικής αναγέννησης.109Η εισβολή των ιδεών του
Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας θα ωθήσει θεολόγους ασκητές της Εκκλησίας να
αντιδράσουν και να επιδιώξουν να παρουσιάσουν μια εναλλακτική κοσμοθεωρία που
θα θεμελιώνεται στην ορθόδοξη παράδοση. Στην προσπάθεια αυτή θα ξεχωρίσουν οι
προσωπικότητες του Νικόδημου Αγιορείτη και του Μακάριου Νοταρά. Η έκδοση της
Φιλοκαλίας (1782), που συνιστά μια συλλογή ασκητικών και νηπτικών κειμένων της
διαχρονικής ορθόδοξης παράδοσης, συνιστά το κορυφαίο επίτευγμα τους. Ωστόσο
μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους αυτή η προσπάθεια πνευματικής ανάκαμψης
θα ανακοπεί και ο μοναχισμός θα εισέλθει σε μια περίοδο ταχύτατης παρακμής και
περιθωριοποίησης.110
Το Άγιον Όρος δεν παρέμεινε ανεπηρέαστο από τις διεθνείς εξελίξεις και την
έκρηξη του εθνικισμού στον βαλκανικό χώρο από τα μέσα του 19ου αιώνα. Από την
εποχή αυτή παρατηρείται μια σταθερή άνοδος των μοναχών σλαβικής καταγωγής και
μια προσπάθεια της τσαρικής Ρωσίας να αλλοιώσει τη φυσιογνωμία της αθωνικής
108
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),239-240.
109
Γ. Μεταλληνού «Εκκλησιαστική, πολιτική και πνευματική κατάσταση στην Ελλάδα και το Άγιον
Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-1959)»,64.
110
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,103-105.
111
Ι. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων,525-527
37
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
πολιτείας και να τη θέσει υπό τον πολιτικό έλεγχο της. Αυτό είχε ως συνέπεια την
αντίδραση των Ελλήνων μοναχών, που αντιλαμβάνονταν τους στόχους της ρωσικής
πανσλαβιστικής πολιτικής.112Οι προσπάθειες των Ρώσων να θέσουν υπό τον έλεγχο
τους το Άγιον Όρος κορυφώθηκαν μετά την κατάληψη της χερσονήσου του Άθωνα
από τον ελληνικό στρατό στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Οι Ρώσοι θα
επιχειρήσουν, επικαλούμενοι την αριθμητική ισχύ των μοναχών ρωσικής καταγωγής,
να αναγνωριστεί το Άγιον Όρος ως ουδέτερο έδαφος και να τεθεί υπό την προστασία
της Ρωσίας και των Βαλκανικών κρατών. Οι Αγιορείτες μοναχοί θα αντιδράσουν
έντονα και τελικά οι ρωσικές προσπάθειες θα αποτύχουν.113
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αν και υπήρξε μια σκληρή δοκιμασία για την
Ελλάδα δεν επηρέασε σοβαρά το Άγιον Όρος. Με την είσοδο των γερμανικών και
βουλγαρικών στρατευμάτων στην Ελλάδα οι μοναχοί του Αγίου Όρους προέβησαν σε
μια σωτήρια όπως αποδείχτηκε διπλωματική πρωτοβουλία. Απευθύνθηκαν στον Α.
Χίτλερ και ζήτησαν την προστασία του. Με αυτό τον τρόπο δεν διασαλεύθηκε το
αγιορείτικό καθεστώς και αποφεύχθηκε η είσοδος Βουλγάρων αλλά και Γερμανών
στην χερσόνησο του Άθωνα. Αντιθέτως το Άγιον Όρος δοκιμάστηκε σκληρά στην
διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949). Οι δυνάμεις των ανταρτών εισήλθαν
στο Άγιον Όρος προβαίνοντας σε καταστροφές και λεηλασίες και συγκρούστηκαν με
τις κυβερνητικές δυνάμεις. Όταν οι δυνάμεις των ανταρτών εγκατέλειψαν την περιοχή
ξέσπασαν πυρκαγιές σε μεγάλες δασικές εκτάσεις του Αγίου Όρους.114
112
Ο.π., 449-464.
113
Ο.π., 464-469
114
Ο.π., 529-530
38
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα υπήρξαν πνευματικές κρίσεις που
συντάραξαν και δίχασαν το Άγιον Όρος. Η πρώτη εκδηλώθηκε με την κίνηση των
ονοματολατρών η ονοματοθεϊτών. Πρόκειται για μια έριδα που εκδηλώθηκε στους
κόλπους των Ρώσων αγιορειτών μοναχών και ήταν παντελώς ξένη προς την ορθόδοξη
πνευματική ζωή, που διαχρονικά εκφράζει και βιώνει το Άγιον Όρος. Ωστόσο
εκκινούσε από μια απόπειρα ερμηνείας της ησυχαστικής προσευχής ή Προσευχής Του
Ιησού, που είχε εισαχθεί στο Άγιον Όρος από του ησυχαστές ασκητές αιώνες πριν. Το
ζήτημα δίχασε αρχικά τους Ρώσους μοναχούς αλλά επεκτάθηκε και στους κόλπους
των Ελλήνων μοναχών. Ο διχασμός έλαβε τέτοια έκταση ώστε προκάλεσε την
επέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου αλλά και της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της
Ρωσίας. Η κρίση κατέπαυσε όταν με την παρέμβαση της Ρωσίας εκατοντάδες Ρώσοι
μοναχοί εκτοπίστηκαν από το Άγιον Όρος.116
115
Ο.π., 547-550
116
Ο.π., 561
117
Ο.π., 537
39
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αποφασιστικά στο διχασμό του πληρώματος της Εκκλησίας και προκάλεσαν κοινωνική
αναταραχή.118
118
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),282.
119
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά
και του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού» ,στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον
Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)183.
120
Γ. Γαλίτη, « Παραδοσιακός μοναχισμός και θρησκευτικές οργανώσεις κατά την εποχή του Γέροντος
Ιωσήφ του Ησυχαστού»,στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
διορθόδοξων επιστημονικών συνεδρίων Αθηνών(22-24 Οκτωβρίου 2004) και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου
2005), Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)525.
40
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής γεννήθηκε στο χωριό Λεύκες της Πάρου στις 2
Νοεμβρίου 1897121. Γονείς του ήταν η Μαρία Ραγκούση, που είχε γεννηθεί περίπου το
1867 και ο Γεώργιος Κόττης, που πρέπει να είχε γεννηθεί περίπου στα 1852.122Ο
πατέρας του Αγίου ήταν στο επάγγελμα γεωργός και παρότι φτωχός διακρινόταν για
την ευλάβεια και την σεμνότητα του, τις οποίες μετέδωσε και στα παιδιά του.123Η
μητέρα του είχε παντρευτεί σε δεύτερο γάμο τον Γεώργιο Κόττη και είχε ήδη έναν
αγόρι, τον Μιχαήλ, από τον πρώτο σύζυγο της Λεονάρδο Ζουμή που πέθανε σε νεαρή
ηλικία.124Η οικογένεια Γεωργίου και Μαρίας Κόττη είχε αποκτήσει οκτώ παιδιά εκ των
οποίων τα δυο πρώτα πέθαναν σε νηπιακή ηλικία. Τα υπόλοιπά έξη κατά σειρά ήταν
τα εξής : Εργίνα (1893-1952), Εμμανουήλ (1895-1963), Φραγκίσκος( το κοσμικό
όνομα του Αγίου Ιωσήφ), Λινάρδος (1902-1945), Μαρουσώ (1905-1972), Νικόλαος
(1908-1982), που αργότερα έγινε μοναχός Αθανάσιος.125 Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι
τα ονόματα Εργίνα και Μαρουσώ έφεραν και τα δυο πρώτα παιδιά της οικογένειας που
έφυγαν πρόωρα από τη ζωή, όπως μαρτυρεί ο Άγιος σε επιστολή του.126 Η οικογένεια
Ραγκούση, από την πλευρά της μητέρας του Αγίου ήταν εκ των παλαιοτέρων του
χωριού Λεύκες και διακρίνονταν για τη βαθιά πίστη και την ευλάβεια των μελών
της.127Αντιθέτως η οικογένεια Κόττη δεν ήταν παλαιά και ως πρώτος με αυτό το
επώνυμο εμφανίζεται μόλις το 1855 κάποιος Κωνσταντίνος Κόττης. Δεν αποκλείεται
αυτό να υποδηλώνει καταγωγή της οικογένειας από την νήσο Κώ.128
121
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας (Αθήνα
: Έκδοση του Προοδευτικού Συλλόγου Λευκιανών Πάρου,2020)21&53 & Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος
Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής(Αριζόνα : Ι. Μ. Αγίου Αντωνίου Αριζόνας ΗΠΑ, 2020)15.
122
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας, 21.
123
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,15
124
Ο.π., 15
125
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας,74
126
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα ( Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2019)135-
136,Επιστ.25.
127
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας,54-57
128
Ο.π., 57
41
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η μητέρα του Αγίου ήταν εξαιρετικά θεοσεβούμενη και διακρινόταν για την
απλότητα και καθαρότητα της ψυχής της.129Ο ρόλος της στην κοινωνικοποίηση του
Φραγκίσκου υπήρξε καθοριστικός, ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του πατέρα του για τον
οποίο δεν γνωρίζουμε σημαντικές πληροφορίες. Η βαθύτατη πίστη και η
εκκλησιαστική συνείδηση που την χαρακτήριζαν ασφαλώς άσκησαν καθοριστική
επίδραση στην μετέπειτα πορεία του νεαρού Φραγκίσκου. Συχνά βίωνε υπερφυσικές
εμπειρίες και είναι χαρακτηριστικό ότι δεν ένιωσε έκπληξη όταν ο γιός της αποφάσισε
να ακολουθήσει την μοναχική ζωή. Μάλιστα διηγούνταν πως όταν ο Φραγκίσκος ήταν
βρέφος είχε βιώσει μια φοβερή οπτασία στην οποία της εμφανίστηκε κάποιος Άγγελος
και της αποκάλυψε ότι ο γιός της είχε επιλεγεί να ακολουθήσει τον Χριστό και συνεπώς
να γίνει μοναχός.130
129
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,16
130
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,16-17 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας
Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Επιστολιμαία Βιογραφία – Ανέκδοτες Επιστολές και
Ποιήματα,3η εκδ. (Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου, 2018)29-30 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ, 12η εκδ. ( Άγιον Όρος : I.M.M.
Βατοπαιδίου,2018)37-38
131
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας,44-45
42
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
επισκεπτόταν με την μητέρα του τον μοναχό Αβιμέλεχ, ο οποίος σταύρωνε τα χέρια
του παιδιού και είχε προβλέψει ότι θα γίνει άνθρωπος του Χριστού.132
Ο μικρός Φραγκίσκος θα εγγραφεί στο Δημοτικό σχολείο της πατρίδας του και
θα υπάρξει ευφυής και επιμελής μαθητής. Ωστόσο θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει
πρόωρα το σχολείο διότι ο θάνατος του πατέρα του θα τον αναγκάσει να ριχτεί στη
βιοπάλη. Μέχρι την ηλικία των 17 ετών θα παραμείνει στο χωριό βοηθώντας όπως
μπορούσε την οικογένεια του και κάνοντας διάφορες δουλειές προκειμένου να
βιοποριστεί, Ωστόσο οι δύσκολές οικονομικές συνθήκες θα αναγκάσουν την μητέρα
του να στείλει αυτόν και τον μικρότερο αδελφό του Λεονάρδο στην Αθήνα,
προκειμένου να εργαστούν.133Τα δυο αδέλφια αρχικά θα εγκατασταθούν σε συγγενικό
σπίτι στο Λαύριο, όπου είναι πιθανό ο Φραγκίσκος να εργάστηκε στα τοπικά
μεταλλεία. Στη συνέχεια θα εργαστεί ως μάγειρας και φούρναρης στον Πειραιά αλλά
και εισπράκτορας στο τράμ. Αυτό που χαρακτήριζε την επαγγελματική δραστηριότητα
του νεαρού Φραγκίσκου ήταν η τιμιότητα και η ευσυνειδησία. Το 1915 θα κληθεί να
υπηρετήσει την θητεία του στο ναυτικό και θα απολυθεί ύστερα από δύο έτη.134
132
Π. Καραλάζου, « Η απήχηση της κινήσεως του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού στους αγιορείτες»,
στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)557.
133
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,18-19
134
Ο. π., 20-21
135
Ο. π., 22
136
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου), «Το πρόσωπο και το έργο του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)46
43
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ο ευλογημένος ; Κάτι παρόμοιον συνέβη και εις εμέ. Δεν το ενθυμείσθε; Έφυγε τό
άνθος. Έφυγε και με έκανε νά καταλάβω την ματαιότητα » 137
Την περίοδο αυτή ένα όνειρο θα επιδράσει αποφασιστικά στην στροφή του
προς το μοναχισμό. Ένα βράδυ θα δει ότι περνούσε έξω από τα ανάκτορα και ότι δυο
αξιωματικοί θα τον οδηγήσουν παρά τη θέληση του σε ένα ανάκτορο, που ήταν
ανώτερο από κάθε επίγειο. Εκεί του πρόσφεραν μια πολύτιμη στολή και του είπαν ότι
πλέον θα υπηρετεί εκεί και τον οδήγησαν να προσκυνήσει τον Βασιλιά.138Μετά από
αυτή την εμπειρία ο Φραγκίσκος θα απωλέσει κάθε ενδιαφέρον για την εμπορική
δραστηριότητα και θα επιδοθεί με ζήλο στην μελέτη βιβλίων που περιείχαν βίους
Αγίων. Θα εγκαταλείψει το εμπόριο και θα αρχίσει να εργάζεται περιστασιακά απλώς
για να εξασφαλίσει την καθημερινή τροφή του. Τις οικονομίες του θα τις
χρησιμοποιήσει για να προικίσει τις αδερφές του αλλά και για ελεημοσύνη.
Παράλληλα θα πραγματοποιήσει προσκυνηματικά ταξίδια στον Άγιο Γεράσιμο στην
Κεφαλλονιά και στην Παναγία της Τήνου. Η τεράστια εντύπωση που του έκαναν οι
άθλοι των μεγάλων ασκητών, τους βίους των οποίων μελετούσε, τον ώθησε να
προσπαθήσει να τους μιμηθεί. Έτσι αποσυρόταν σε μακρινά και ακατοίκητα μέρη και
κυρίως στην Πεντέλη. Εκεί ασκούνταν στη νηστεία, την αγρυπνία και προσευχόταν
απερίσπαστα.139
Ο νεαρός Φραγκίσκος ακολούθησε αυτό το τρόπο ζωής για περίπου δυο έτη.
Το χρονικό αυτό διάστημα ωρίμασε μέσα του η απόφαση να εγκαταλείψει τον κόσμο
και να ενταχτεί στις τάξεις του μοναχισμού. Μια μέρα στην Αθήνα θα συναντήσει
τυχαία έναν αγιορείτη μοναχό με το όνομα Ονούφριος. Θα τον παρακαλέσει να τον
πάρει μαζί του και έτσι ο νεαρός Φραγκίσκος θα βρεθεί σε ηλικία 24 ετών στο Περιβόλι
της Παναγίας. Ήταν το έτος 1921 και ο μετέπειτα Άγιος Ιωσήφ έκανε το πρώτο αλλά
αποφασιστικό βήμα στην οδό της θέωσης και της αγιότητας.140
137
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,436,Επιστ.132
138
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,23 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,,39.
139
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,24-25
140
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,26 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,,40
44
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο Φραγκίσκος έφτασε στο Άγιον Όρος σε μια εποχή που φιλοξενούσε χιλιάδες
μοναχούς. Σκοπός του ήταν να αναζητήσει έναν πεπειραμένο πνευματικό οδηγό και να
γίνει υποτακτικός του. Ωστόσο σύντομα διαπίστωσε ότι οι πραγματικοί οδηγοί της
νοεράς προσευχής και οι μεγάλοι διδάσκαλοι της νηπτικής ζωής ήταν ελάχιστοι και
δύσκολο να εντοπιστούν. Η αποτυχία του να ανακαλύψει τον πραγματικό ασκητή που
αναζητούσε πλήγωσε τον ευαίσθητο ψυχισμό του αλλά ενέτεινε τις προσπάθειες του
αναζητώντας κάποιον να τον μυήσει στην νηπτική εργασία. 141Όπως ο ίδιος θα
παρατηρήσει σε επιστολή του, πολλά χρόνια αργότερα, σε αυτή την αναζήτηση του
συνάντησε ελάχιστους γηραιούς ασκητές που εξασκούσαν την νοερά εργασία και
λιγόστευαν συνεχώς. Αντιθέτως η ζωή στο Άγιον Όρος χαρακτηριζόταν από την
κυριαρχία της υλικής φροντίδας και υπήρχε μια τέλεια καταφρόνηση για την νηπτική
ζωή. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «όχι μόνον δεν θέλουν νά ερευνήσουν, να
πράξουν, αλλά καί αν ακούσουν νά ειπή τοιαύτα κανείς, ευθύς αν δεν έχη άλλους κοντά
του βοήθεια, θα τον δέσουν, διότι είναι ανόμοιος ο βίος αυτού καί ελογίσθη εις χλεύην
αυτοίς »142Αναφορικά με την καθαρή προσευχή, που είναι το μέγα ζητούμενο, θα
επισημάνει ότι ήταν τόσο μεγάλη η άγνοια των συγχρόνων του μοναχών, που αν
κάποιος έθιγε το ζήτημα της αδιαλείπτου και νοεράς προσευχής, εύκολα μπορούσαν
να τον κατηγορήσουν για αίρεση.143
Στη συνέχεια και για μικρό χρονικό διάστημα παρέμεινε στην συνοδεία του
Οσίου Δανιήλ του Κατουνακιώτη (1846-1929), αλλά την εγκατέλειψε προκειμένου να
επιδοθεί σε εντατικότερη άσκηση. Αναζητώντας κατάλληλο πνευματικό οδηγό θα
επιχειρήσει να συνδεθεί με έναν ξακουστό ησυχαστή και νηπτικό Γέροντα, τον
Καλλίνικο που μόναζε στην περιοχή των Κατουνακίων. Ωστόσο για άγνωστους λόγους
ο Γέροντας δεν θέλησε να μυήσει τον νεαρό Φραγκίσκο στα μυστικά της προσευχής
και του νηπτικού βίου.144Μετά από αυτό θα αποσυρθεί στην περιοχή της Βίγλας και θα
συμφωνήσει με κάποιον Γέροντα της περιοχής να τον φιλοξενήσει έναντι εικονικής
141
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,29-33
142
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,188-189,Επιστ.41
143
Ο.π., 276, Επιστ.64
144
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,40-41
45
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αμοιβής. Δεν ήταν κανονική υποταγή σε Γέροντα και ο νεαρός Φραγκίσκος αποφάσισε
να παραμείνει εκεί προσωρινά μέχρι να βρει κάποιο σοφό Γέροντα για να γίνει
υποτακτικός του. Παράλληλα ασκούνταν σκληρά στην αγρυπνία και την νηστεία και
επιθυμούσε διακαώς να αποκτήσει νοερά προσευχή. Αποδείχτηκε όμως ότι ο Γέροντας
που τον φιλοξενούσε ήταν βίαιος και σκληρός και προσπαθούσε να εξαφανίσει κάθε
ίχνος ελευθερίας του φιλοξενουμένου του.145
Μετά από μια έκρηξη θυμού του συγκεκριμένου Γέροντα, θα συμβεί κάτι που
θα σφραγίσει την ζωή του άπειρου στην πνευματική ζωή Φραγκίσκου. Βαθύτατα
πληγωμένος έστρεψε το βλέμμα του προς την κορυφή του Άθω, που βρίσκεται το
εκκλησάκι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και με δάκρυα επί πολλές ώρες
παρακαλούσε τον Θεό να του χαρίσει την δωρεά της νοεράς προσευχής. Όπως
αναφέρει ο ίδιος για την εμπειρία του, μιλώντας σε τρίτο πρόσωπο, «ἦλθεν μία πνοή,
ως αέρας λεπτός, ευωδία γεμάτος, εκείθεν από τό ναόν, ως μοι έλεγεν, όπου επλήρωσεν
την ψυχήν του χαράν, φωτισμόν καί αγάπην. Καί ήρχισεν μέσα του από τήν καρδίαν
νά βρύῃ μετά μέλιτος η ευχή αδιάλειπτα».146Μετά από αυτό άρχισε να λέει την ευχή
του Ιησού όπως διδάσκουν οι Πατέρες της Φιλοκαλίας και βίωσε την πρώτη αρπαγή
του νου σε θεωρία. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι το πέρασμα στην
αυτενεργούμενη προσευχή με τόσο γρήγορο τρόπο είναι ένα εξαιρετικά σπάνιο
φαινόμενο και δωρεά και συνήθως κατορθώνεται μετά από σκληρούς ασκητικούς
αγώνες και πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της πλάνης.147Μια παρόμοια περίπτωση
γρήγορου περάσματος στο στάδιο της αυτενεργούμενης προσευχής περιγράφεται στο
βιβλίο Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού, αλλά και σε αυτή την περίπτωση γίνεται
αναφορά σε διάστημα αρκετών ημερών148Μετά από αυτό το γεγονός επιδόθηκε με
μεγαλύτερη ζέση στον ασκητικό αγώνα και αντιμετώπισε σκληρούς πειρασμούς
αγωνιζομένος να διατηρήσει την θεία Χάρη.149
145
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,36-37
146
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,214, Επιστ.48.
147
K. Ware, Η δύναμη του Ονόματος,12η εκδ (Αθήνα: Πορφύρα,2015)59-60
148
Αγνώστου, Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού, ελλ. μετ. Π. Καρανικόλα,20η εκδ (Αθήνα :
Παπαδημητρίου,2006)22-23
149
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,44-49
46
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Επόμενος σημαντικός σταθμός στην ζωή του νεαρού ασκητή, ήταν η γνωριμία
του με τον μοναχό Αρσένιο (1886-1983), που θα γινόταν ο αχώριστος συνασκητής του.
Ο Αρσένιος δεν διέθετε την πνευματική οξύτητα του Αγίου Ιωσήφ, αποδείχτηκε όμως
ιδανικός υποτακτικός και επιπλέον αφοσιωμένος στην προσευχή και την νηπτική ζωή.
Έγινε μάλιστα υποτακτικός ενώ ήταν μεγαλύτερος σε ηλικία από τον Άγιο Ιωσήφ και
ήδη Μεγαλόσχημος μοναχός.150 Οι δυο συνασκητές συνέχισαν την αναζήτηση
πεπειραμένου οδηγού της νηπτικής ζωής και επηρεάστηκαν βαθύτατα από τον Δανιήλ
τον Ησυχαστή που βρισκόταν στο κάθισμα του Αγίου Πέτρου του Αθωνίτου. Από
αυτόν παρέλαβαν το πρόγραμμα και την τάξη, που αργότερα ο Άγιος Ιωσήφ παρέδωσε
στους υποτακτικούς του. Τελικά μετά από ένα έτος περιπλανήσεων στον Άθω οι δυο
ασκητές θα ακολουθήσουν την συμβουλή του Οσίου Δανιήλ του Κατουνακιώτη, που
θα υπογραμμίσει την αξία της υπακοής στην ζωή των μοναχών, και θα αναζητήσουν
την υποταγή σε Γέροντα.151
Ο Άγιος Ιωσήφ έκανε υπακοή στο Γέροντα του και έκανε ότι περνούσε από το
χέρι του για να τον αναπαύσει. Διαπίστωσε ότι η υπακοή δεν ταυτίζεται με την
150
Ο.π., 55-66
151
Ο.π., 66-72
152
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,49-50
47
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
καταπίεση και την αγγαρεία. Αντιθέτως η γνήσια υπακοή απορρέει από την αγάπη.
Μάλιστα γρήγορα αντιλήφθηκε ότι όσο μεγαλύτερη είναι η υπακοή που ο μοναχός
κάνει στον Γέροντα του, τόσο μεγαλύτερη είναι η Χάρη που λαμβάνει. Την
διαπίστωση αυτή θα την καταστήσει θεμέλιο της διδασκαλίας του όταν και ο ίδιος
αποκτήσει υποτακτικούς.153
153
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,74
154
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,54
155
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,77-78
156
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,81-82
48
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η αιχμαλωσία του νου από την θεωρία και οι μυστικές εμπειρίες που είναι
καρπός της Χάριτος, οδήγησαν τον νεαρό ασκητή στην απομάκρυνση από κάθε
επίγειο. Αυτό δεν συμβάδιζε με τους πειρασμούς και τις προκλήσεις που αντιμετώπιζε
στον τόπο που ήταν εγκατεστημένος. Οι πατέρες που ήταν γείτονες τους,
εκμεταλλεύονταν την αγαθότητα του Γέροντα Εφραίμ και αυτός έστελνε τους
υποτακτικούς του σε διάφορα θελήματα. Παράλληλα το εργόχειρο του Γέροντα
Εφραίμ δεν επέτρεπε σε αυτόν και τους υποτακτικούς του να έχουν την μόνωση και
ησυχία που επιθυμούσαν. Ο Άγιος Ιωσήφ και ο π. Αρσένιος διαπίστωσαν ότι ο τρόπος
ζωής τους και το περιβάλλον λειτουργούσαν εις βάρος των μοναχικών καθηκόντων
τους.157
Ο.π., 84-85
157
Σάλπιγξ,57
49
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
επαφή μαζί του να τους ωφελήσει πνευματικά. Παράλληλα είχαν επιδοθεί σε σκληρή
άσκηση, με εξαιρετικά λιτή διατροφή και απέφευγαν και το εργόχειρο ώστε να είναι
απερίσπαστοι στις πνευματικές ασχολίες τους. Αυτό είχε ως συνέπεια να περιορίσουν
αφάνταστα τις δαπάνες τους και να εξαρτώνται για την διατροφή και την ένδυση τους
από τις προσφορές Γερόντων από τις Μονές.159
Μετά από αυτή την εμπειρία βίωσε έναν σκληρό σαρκικό πόλεμο που διήρκησε
χρόνια. Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ αντιμετώπισε τον πόλεμο των πειρασμών με
εντατικοποίηση της άσκησης, που περιλάμβανε περισσότερη αγρυπνία, περισσότερη
δίψα και μακρά ορθοστασία.161Ό Άγιος γνώριζε ότι η πνευματική πρόοδος και η δωρεά
της Χάριτος απαιτεί το πέρασμα από το καμίνι των πειρασμών. Όπως ο ίδιος είχε
επισημάνει στην ανιψιά του, μοναχή Βρυαίνη «Δεν θέλεις νά πάσχης; Μην θέλεις νά
αναβαίνης. Ει τις δεν θέλει νά υπομένῃ τας θλίψεις, μήτε Χάριν να μην Του ζητή ».162Ο
Άγιος Ιωσήφ θα παραμείνει αταλάντευτος στον ασκητικό αγώνα του και μάλιστα θα
αγωνιστεί ιδιαίτερα εκείνων των παθών που δηλητηριάζουν την πνευματική ζωή των
159
Ο. π., 58-63
160
Ο. π., 64-67
161
Ο. π.,71-72
162
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,193, Επιστ.42
50
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
μοναχών και καθίστανται προσκόμματα στην πνευματική προκοπή του. Στο πλαίσιο
αυτό δεν θα υποχωρήσει ούτε ελάχιστα απέναντι στην αργολογία, την οργή και την
φιλαυτία.163
Μετά την εγκατάσταση στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου, ο Άγιος Ιωσήφ θα
πραγματοποιήσει δυο εξόδους από το Άγιον Όρος. Η πρώτη θα πραγματοποιηθεί το
1929 και ο Άγιος Ιωσήφ μαζί με το π. Αρσένιο θα μεταβούν αρχικά στην Αθήνα όπου
θα παραστούν στην κουρά της μητέρας του σε μοναχή, που μετονομάσθηκε σε μοναχή
Αγαθαγγέλη. Κατόπιν μετέβησαν στην Αίγινα όπου επισκέφτηκαν την αδελφή του π.
Αρσενίου, την μοναχή Ευπραξία. Αυτή υπηρετούσε τον Γέροντα Ιερώνυμο (1883-
1966), που υπήρξε ησυχαστής και είχε μεγάλη ευλάβεια στον Άγιο Ιωσήφ. Στη
συνέχεια επισκέφτηκαν την Δράμα όπου συνάντησαν κάποιους συγγενείς του π.
Αρσενίου. Τέλος μετέβησαν στην Θεσσαλονίκη όπου ο Άγιος Ιωσήφ ανέλαβε την
πνευματική καθοδήγηση κάποιων ευσεβών γυναικών, που είχαν χάσει τους συζύγους
τους στην Μικρασιατική Καταστροφή.164
163
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,121-127
164
Ο.π., 90-92
51
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ένα ατύχημα στην διάρκεια της στρατιωτικής θητείας του. Μετά θα επιστρέψει στο
Ζύρνοβο αλλά θα διαπιστώσει ότι ο Επίσκοπος συνέχιζε να έχει αρνητική στάση
απέναντι στην γυναικεία αδελφότητα και τελικά αυτή θα διαλυθεί. Σε όλο το διάστημα
που ο Άγιος βρισκόταν εκτός Αγίου Όρους διαπίστωσε ότι δεν γευόταν την χάρη της
θεωρίας, όπως συνέβαινε όταν ασκούνταν στον Άγιο Βασίλειο. Έτσι αποφάσισε να
εγκαταλείψει τον κόσμο και να αποσυρθεί στο ασκητήριο του.165Αυτό το γεγονός
συνέβη στις αρχές του 1933.166
165
Ο.π., 98-108
166
Ο.π., 109
167
Ο.π., 128-131
168
Ο.π.,132-141
52
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
έλθη μικρός πειρασμός, ή ακηδίας ή σαρκικός ή βλασφημίας, τον κυριεύει μανία και
απόγνωσις μέχρι τρέλλας».169
Στην συνοδεία του Αγίου εντάχτηκε για κάποιο χρονικό διάστημα και ένας νέος
από τον Βόλο, που όταν έγινε μοναχός έλαβε το όνομα Εφραίμ. Ωστόσο η έλλειψη
αντοχής στην ασκητική τροφή της συνοδείας και προβλήματα υγείας θα τον ωθήσουν
να εγκαταλείψει το Άγιον Όρος. Ο Άγιος Ιωσήφ θα λυπηθεί πολύ για την απόφαση του
υποτακτικού του και δεν θα πάψει ποτέ να προσεύχεται για αυτόν. Ο π. Εφραίμ
αργότερα θα χειροτονηθεί ιερέας και θα ηγηθεί παλαιοημερολογίτικού κινήματος στον
Βόλο, ενώ θα ζήσει για πολλά χρόνια στην Αμερική.170Την περίοδο της εγκατάστασης
του Αγίου Ιωσήφ στον Άγιο Βασίλειο θα συνδεθεί μαζί του ο π. Εφραίμ, ο μετέπειτα
Άγιος Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912-1998), που τυπικά ανήκε σε άλλη συνοδεία και
δεν ήταν επομένως υποτακτικός του. Αυτός επισκεπτόταν τακτικά τον Άγιο Ιωσήφ για
την τέλεση της Θείας Λειτουργίας και λάμβανε τις πολύτιμες συμβουλές του, που τον
βοήθησαν να μυηθεί σταδιακά στα μυστήρια της νηπτικής εργασίας.171
Εκτός από τους υποτακτικούς του Αγίου Ιωσήφ η πνευματική επιρροή του
τελευταίου επεκτάθηκε και σε μοναχούς, που είχαν πολλά χρόνια στον ασκητικό βίο,
ήταν μεγαλύτερης ηλικίας από τον ίδιο και ήταν φορείς υψηλής κοσμικής παιδείας και
επιστημονικής κατάρτισης. Ένας από αυτούς ήταν ο π. Γεράσιμος Μενάγιας, που είχε
σπουδάσει χημικός και απευθύνθηκε στον Άγιο Ιωσήφ για να λάβει βοήθεια σε τρεις
ανίατες ασθένειες που τον βασάνιζαν και για πνευματική καθοδήγηση. 172Ένας άλλος
ήταν ο π. Αθανάσιος Καμπανάος, που ήταν γιατρός με σπουδές στο Παρίσι και την
Βιέννη.173 Ο Άγιος Ιωσήφ αγαπούσε πολύ τον γιατρό και προσευχόταν διαρκώς για
αυτόν. Το γεγονός ότι καταξιωμένοι επιστήμονες με τεράστια κοσμική παιδεία όπως
οι παραπάνω, υποτάσσονταν στον Άγιο, που ήταν άμοιρος κοσμικής παιδείας, είναι
ενδεικτικό των πνευματικών χαρισμάτων και της ποιμαντικής σοφίας του.
169
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,234,Επιστ.55
170
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,157-160
171
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, εκδ.10η
(Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2018)43.
172
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,144-148.
173
Ο.π., 149-156
53
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Υπήρξαν πολλοί άνθρωποι, που κατά καιρούς συνδέθηκαν με τον Άγιο Ιωσήφ
για να επωφεληθούν από τη πνευματική σοφία του. Η τεράστια ασκητική πείρα που
είχε αποκομίσει, τον είχε διδάξει τους τρόπους που ελκύεται και διατηρείται η Χάρη.
Η προαίρεση όμως δεν αρκεί αν δεν συνδυάζεται με την αρετή της υπακοής. Αυτός
είναι ο λόγος που ήταν αρκετοί αυτοί που επιχείρησαν να ακολουθήσουν το ασκητικό
πρόγραμμα του Αγίου, αλλά ελάχιστοι έδειξαν αντοχή και αυταπάρνηση. Περίπου στα
μέσα του 1936 οι μόνοι που είχαν απομείνει στην συνοδεία ήταν ο π. Αρσένιος, ο π.
Αθανάσιος και ο π. Ιωάννης από την Βόρεια Ήπειρο. Τελικά το 1938 ο Άγιος Ιωσήφ
μαζί με τους υποτακτικούς του, εκτός από τον π. Ιωάννη, θα εγκαταλείψουν τον Άγιο
Βασίλειο και θα μεταβούν στην περιοχή της Μικράς Αγίας Άννας. Οι λόγοι που
οδήγησαν σε αυτή την απόφαση, ήταν η συστηματική ανυπακοή του π. Ιωάννη, οι
τεράστιοι σωματικοί κόποι που απαιτούνταν για να μεταφέρουν τα απαραίτητα εφόδια
σε μεγάλο υψόμετρο και τέλος οι οχλήσεις από τον μεγάλο αριθμό μοναχών που
προσέρχονταν για να τον συμβουλευθούν. Όλα αυτά εμπόδιζαν το ασκητικό
πρόγραμμα του Αγίου Ιωσήφ και την συγκέντρωση του στην ησυχία και την
προσευχή.174
Στον καινούριο τόπο που βρέθηκαν ο Άγιος Ιωσήφ και η συνοδεία του, βρήκαν
την ησυχία που επιζητούσαν. Εκεί ζούσαν σχεδόν ως έγκλειστοι και αυτό οφειλόταν
στο απρόσιτο του τόπου, στο αυστηρό πρόγραμμα τους αλλά και στο ότι επιδίωκαν
ελάχιστες επαφές με τους άλλους μοναχούς. Το τυπικό τους όπως αναφέραμε ήταν
απαιτητικό και το τηρούσαν απαρέγκλιτα. Από τα ξημερώματα μέχρι το μεσημέρι
174
Ο. π., 181-182
175
Ο.π., 182-185
54
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Στην αρχή της παραμονής τους στην Μικρά Αγία Άννα ήταν ελάχιστα γνωστοί.
Ωστόσο σύντομα άρχισαν να τον επισκέπτονται πολλοί μοναχοί για πνευματική
καθοδήγηση. Ήταν όμως και πολλοί αυτοί που απλά ενοχλούσαν τον Άγιο Ιωσήφ και
δημιουργούσαν προβλήματα στην τήρηση του ησυχαστικού προγράμματος του.
Προκειμένου να προστατέψει το πολύτιμο δώρο της ησυχίας ο Άγιος Ιωσήφ
ακολούθησε την τακτική της απομόνωσης και δεχόταν ελάχιστους επισκέπτες και είχε
κλειδωμένη πάντα την εξώπορτά της αυλής τους, εκτός από δυο-τρείς ώρες το πρωί. Ο
Άγιος χωρίς να υποτιμά τις άλλες μορφές μοναχικού βίου έδειχνε την προτίμηση του
στον ερημιτικό βίο και ήταν αφοσιωμένος στην προσευχή και την εν Αγίω Πνεύματι
ζωή.177
Η επιμονή του Αγίου Ιωσήφ στην τήρηση του ασκητικού προγράμματος του
οδήγησε στην διασπορά φημών ότι τελούσε σε πλάνη. Στην πραγματικότητα αυτό που
ενόχλησε πολλούς μοναχούς και κυρίως Γέροντες ήταν η μεγάλη προσέλευση μοναχών
και λαϊκών, που επιθυμούσαν να ωφεληθούν ψυχικά ερχόμενοι σε επαφή με τον Άγιο
Ιωσήφ. Δεν μπορούσαν να κατανοήσουν ότι τόσοι άνθρωποι επιζητούσαν την
πνευματική καθοδήγηση ενός αγράμματου και άξεστου μοναχού αφοσιωμένου στην
ζωή της ερήμου. Στην πραγματικότητα οι επικριτές του Αγίου είχαν βυθιστεί στην
υπερηφάνεια και τον φθόνο. Το γεγονός ότι απεχθανόταν την αργολογία και δεν ήθελε
περισπασμούς ενέτεινε τις κατηγορίες για πλάνη. Οι φήμες διαδόθηκαν ταχύτατα στο
176
Ο.π., 187-188.
177
Ο.π., 189-190
55
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Άγιον Όρος χωρίς όμως να επηρεάσουν στο ελάχιστο την τήρηση του τυπικού του
Αγίου Ιωσήφ.178
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν αντέδρασε στις κατηγορίες που του καταλόγιζαν αλλά αυτό
που τον έθλιβε ήταν όχι οι προσωπικές προσβολές, που τον άφηναν ανεπηρέαστο, αλλά
το γεγονός ότι συκοφαντούσαν τον τρόπο ζωής που είχε υιοθετήσει. Αντιλαμβανόταν
ότι δεν έπλητταν το πρόσωπο του αλλά τον ησυχαστικό τρόπο ζωής, που αποτελεί
κεντρικό άξονα της ορθόδοξης παράδοσης. Στην επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ
συχνά γίνεται αναφορά στις κατηγορίες περί πλάνης που αντιμετώπισε. Σε επιστολή
του προς την μοναχή Βρυαίνη (ανιψιά του) και αναφερόμενος στον πόλεμο που
δέχτηκε επισημαίνει ότι «διά Θεόν τρέχω. Ού μέλει μοι διά τούς ανθρώπους, καν
υβρίσουν, καν ατιμάσουν, καν ασχοληθή όλη η κτίσις να λέγουσι δι’ εμέ».179Ο Άγιος
Ιωσήφ ποτέ δεν υιοθετεί εχθρική και καταδικαστική στάση απέναντι στους κατηγόρους
του αλλά ελπίζει ο Θεός με την Χάρη του, να τους αποκαλύψει ότι αυτοί πλανώνται.
Σε επιστολή του προς την Γερόντισσα Ευθυμία, Καθηγουμένης της Ι. Μονής
Κοιμήσεως της Θεοτόκου Θρακομακεδόνων, θα αναφέρει ότι «επειδή εγκλεισθήκαμεν
διά να ησυχάσωμεν – διότι έτσι εμάθαμεν έξ αρχής – έχουν όλοι να κάνουν μαζί μου∙
ή μάλλον ο πειρασμός τό διενεργεί, όπου δέν του αρέσει να βλέπη ότι φροντίζει κανείς
να σωθή εἰς τήν γενεά μας. Λοιπόν, αυτόν ας καταργήση ο Κύριος και να ελεηθούν οι
πατέρες».180
Στην Μικρά Αγία Άννα, παρά τις δυσκολίες που προαναφέραμε, ο Άγιος Ιωσήφ
θα διευρύνει την συνοδεία του με μοναχούς που θα αποδειχτούν αφοσιωμένοι στην
ησυχαστική ζωή και με ισχυρή την αρετή της υπακοής. Ο πρώτος που προσήλθε το
1947, ήταν ο νεαρός μοναχός Σωφρόνιος από την Κύπρο, ο μετέπειτα Ιωσήφ ο
Βατοπαιδινός (1921-2009). Όπως ο ίδιος αφηγείται, ο Άγιος Ιωσήφ ήταν αρχικά
αρνητικός να τον δεχτεί. Ίσως έκρινε ότι κάτι τέτοιο θα τον έβγαζε από την
αμεριμνησία που βίωνε και επίσης είχε και πικρή εμπειρία από άλλους υποτακτικούς.
Ωστόσο συνεχίζει ο Γέροντας Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός, « δεν έχασα το θάρρος μου και
επανέλαβα ικετευτικότερα την παράκληση μου, ώσπου απέσπασα την υπόσχεση ότι θα
178
Ο.π., 197-199.
179
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,303, Επιστ.73
180
Ο.π., 314, Επιστ.77
56
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
προσευχηθούν και θα κάνουν ό,τι φωτίσει ο Θεός. Όταν την επόμενη ημέρα, μετά από
εναγώνια αναμονή, άκουσα την συγκατάθεση του Γέροντος ότι με δέχεται, άνοιγε για
τη ευτέλεια μου η νέα σελίδα της ταπεινής μου ζωής».181
Μετά την αριθμητική αύξηση της συνοδείας του, ο Άγιος Ιωσήφ έκρινε ότι
έπρεπε να αποκτήσουν ιερέα, για να τελείται η θεία Λειτουργία. Μέχρι τότε την
τελούσε ο Εφραίμ ο Κατουνακιώτης αλλά δεν ήταν πάντα δυνατό να μεταβαίνει στην
Μικρά Αγία Άννα. Μετά από αυτό η συνοδεία απέκτησε όχι έναν αλλά δυο ιερείς αφού
181
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ, 119.
182
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,215-228
183
Ο.π., 231
184
Ο.π., 349-359
57
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Όπως ήδη επισημάναμε στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας, η αλλαγή του
ημερολογίου το 1924, δίχασε την Εκκλησία και το Άγιον Όρος. Οι αγιορείτες μοναχοί
στην πλειονότητα τους, λειτουργώντας με σοφία και διάκριση αποφάσισαν να
διατηρήσουν το παλαιό ημερολόγιο αλλά να μην διακόψουν την πνευματική κοινωνία
και εξάρτηση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο
υπήρχαν οι σφοδροί πολέμιοι του νέου ημερολογίου, οι λεγόμενοι ζηλωτές. Η περιοχή
των Κατουνακίων ήταν ένα από τα ισχυρότερα κέντρα των ζηλωτών και ο Άγιος Ιωσήφ
185
Ο.π., 359-365
186
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,147-151
187
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,394
58
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
όταν ζούσε εκεί, ως υποτακτικός του Γέροντα του Εφραίμ, ακολούθησε την παράταξη
των ζηλωτών. Αυτό το έκανε περισσότερο από άγνοια και λόγω πνευματικού ζήλου
για την πατερική παράδοση. Ωστόσο δεν ήταν φανατικός και αυτό θα βοηθήσει στην
κατοπινή αλλαγή της στάσης του.188
Ο Άγιος Ιωσήφ θα εγκαταλείψει οριστικά τις τάξεις των ζηλωτών, όταν το 1950
θα εκδοθεί μια εγκύκλιος από επισκόπους του παλαιού ημερολογίου, με την οποία θα
αρνηθούν ότι τα Μυστήρια των νεοημερολογιτών έχουν αγιαστική Χάρη. Η
188
Ο.π., 80.
189
Ο. π., 309
190
Ο. π., 309-310
191
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,345, Επιστ.88
59
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αποκήρυξη ολόκληρης της επίσημης Εκκλησίας από τους ζηλωτές θα οδηγήσει τον
Άγιο Ιωσήφ να εγκαταλείψει οριστικά τον ζηλωτισμό. Η πνευματική σοφία που διέθετε
τον κατέστησε ικανό να αντιληφθεί ότι αυτό που προέχει είναι η σωτηρία των πιστών
και ότι το ημερολογιακό ζήτημα δεν είναι δογματικής φύσεως.192
Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας είχαμε κάνει αναφορά στην δράση και
την διδασκαλία του Απόστολου Μακράκη. Ο Άγιος Ιωσήφ φαίνεται να γνωρίζει την
δράση του και να απορρίπτει τις ιδέες του, που τον έχουν αποκόψει από την Ορθόδοξη
Εκκλησία. Δεν γνωρίζουμε αν ο ίδιος είχε έλθει ποτέ σε επικοινωνία με οπαδούς των
ιδεών του Μακράκη, ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Όσιος Δανιήλ ο
Κατουνακιώτης που τον είχε καθοδηγήσει στα πρώτα βήματα του στον μοναχισμό,
υπήρξε πολέμιος του Μακράκη και είχε αναιρέσει συστηματικά τις κακοδοξίες του
τελευταίου.193 Δεν αποκλείεται ο Άγιος Ιωσήφ μέσω αυτού του σοφού πνευματικού
οδηγού να είχε την πρώτη του επαφή με τις ιδέες του Μακράκη. Σε επιστολή του προς
τον μοναχό Παντελεήμονα(1959) αναφέρει ότι «μου γράφεις δια τους Μακρακιστάς.
Πρόσεχε παιδί μου, από αυτούς, διότι αυτός είναι μεγάλος αιρετικός».194 Στη συνέχεια
της επιστολής προτρέπει τον Παντελεήμονα να μελετήσει τις θέσεις του Φιλόθεου
Ζερβάκου για τον Μακράκη για να κατανοήσει το μέγεθος της πλάνης που αυτός
πρεσβεύει. Πράγματι ο Φιλόθεος Ζερβάκος είχε ασχοληθεί με τις ιδέες του Μακράκη
και είχε απορρίψει το σύνολο του έργου του ως αποκύημα της υπερηφάνειας του.195
Με βάση αυτή τη παρατήρηση και γνωρίζοντας την σημασία που έδιδε ο Άγιος Ιωσήφ
στην υπακοή και το σταυρικό φρόνημα αντιλαμβανόμαστε πλήρως τον κίνδυνο που
εντόπιζε για το εκκλησιαστικό σώμα στην δράση των οπαδών του Μακράκη.
Πρόκειται για μια τοποθέτηση που αναδεικνύει την βαθιά εκκλησιαστική συνείδηση
του Αγίου Ιωσήφ και την προτεραιότητα που έδινε στην ανάγκη διασφάλισης της
ενότητας του εκκλησιαστικού σώματος έναντι των αιρετικών αποκλίσεων και
εγωιστικών φιλοδοξιών.
192
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής, 312-316
193
Βλ. Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, Κατά αιρετικών δοξασιών Απ. Μακράκη (Άγιον Όρος :
Έκδοσις Μοναστικής Αδελφότητος Δανιηλαίων, 1984)
194
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,383, Επιστ.106
195
Λ. Μπρανγκ, Το μέλλον του Ελληνισμού στον ιδεολογικό κόσμο του Μακράκη( Αθήνα : Διδακτορική
Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1992)11-12 στο διαδικτυακό τόπο
https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/12213#page/34/mode/2up (ημερομηνία ανάκτησης: 5-6-2021)
60
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η εγκατάσταση στην Νέα Σκήτη οδήγησε σε βελτίωση των συνθηκών ζωής της
συνοδείας αλλά σταδιακά ο Άγιος Ιωσήφ εξασθενούσε και πλέον και η παραμικρή
μετακίνηση του προκαλούσε κόπο και βασανιζόταν από το άσθμα. Ωστόσο δεν
εγκατέλειψε το αυστηρό ασκητικό του πρόγραμμα διότι οι πολύχρονοι αγώνες ενάντια
στα πάθη, τον είχαν διδάξει να αποφασίζει με την πίστη και όχι με την λογική. Σε αυτή
την κατάσταση θα προσβληθεί από δυο επικίνδυνες και οδυνηρές ασθένειες, τον
άνθρακα και την καρδιακή ανεπάρκεια.196
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1958 ο Άγιος Ιωσήφ, θα εμφανίσει ένα
μεγάλο σπυρί στο λαιμό, σύμπτωμα της ασθένειας του άνθρακα. Η κατάσταση της
υγείας του επιδεινώθηκε ραγδαία και η συνοδεία του φοβήθηκε ότι βρισκόταν στα
πρόθυρα του θανάτου. Ωστόσο υπέμεινε αγόγγυστα και με ταπείνωση τα βάσανα της
ασθένειας του, και σε όλη την διάρκεια της αρνούνταν να δεχτεί ιατροφαρμακευτική
περίθαλψη. Τελικά μετά από πίεση των υποτακτικών του δέχτηκε κάποια φάρμακα και
κατόρθωσε να συνέλθει μετά από πολύμηνη αποθεραπεία. Ωστόσο λίγο αργότερα
διαγνώστηκε με καρδιακή ανεπάρκεια. Ήταν αρχές του 1959 όταν εκδηλώθηκαν τα
πρώτα συμπτώματα και έκτοτε βίωνε συνεχείς κρίσεις δύσπνοιας και άρχισε να
πρήζεται σε όλο το σώμα του. Σε όλο αυτό το διάστημα δεν δείλιασε ούτε στιγμή και
συνέχιζε να γράφει επιστολές σε πνευματικά τέκνα του. Είχε αποδεχτεί την ιδέα του
επερχόμενου θανάτου, που τον έβλεπε ως το τέλος μιας μακράς ασκητικής ζωής και
ως ένωση με τον Κύριο Ιησού Χριστό, που τόσο αγάπησε και υπηρέτησε.
Στην επιστολογραφία της τελευταίας περιόδου της ζωής του Αγίου Ιωσήφ
αποκαλύπτεται η φροντίδα για τα πνευματικά τέκνα του αλλά και η έλλειψη φόβου
απέναντι στο θάνατο. Σε επιστολή του προς τον μοναχό Παντελεήμονα αναφέρει ότι
«ο καλός μας και πολύ αγαθός Θεός, δια να δείξη ότι με αγαπά, με επισκέφθη με μια
πολύ βαρείαν ασθένειαν. Ας έχη δόξα το θείον Του θέλημα».197Σε άλλη επιστολή του,
πάλι με τον ίδιο παραλήπτη γράφει ότι «σου έγραψα ότι η δύσπνοια είναι από την
πάθησίν της καρδίας ∙ αλλά κατά βάθος η αλήθεια είναι από τον Θεόν. Διότι, επειδή
196
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής, 409
197
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,391, Επιστ.111
61
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Παρά τις φροντίδες της συνοδείας και την επίσκεψη γιατρών και την λήψη
φαρμάκων ο Άγιος Ιωσήφ είχε εισέλθει στο τελικό στάδιο της επίγειας ζωής του. Σε
αντίθεση με ό,τι συμβαίνει κατά κανόνα στους κοσμικούς ανθρώπους, ήταν
προετοιμασμένος για τον οσιακό θάνατο του. Λαχταρούσε τον Παράδεισο και ο Θεός
τον αξίωσε να αφήσει τον κόσμο ανήμερα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπως είχε
πληροφορηθεί στην προσευχή του. Ήταν 15 Αυγούστου 1959 και ο Άγιος Ιωσήφ
κοιμήθηκε γαλήνιος την ημέρα της γιορτής της Παναγίας, που τόσο αγάπησε και
υπηρέτησε.199
2.5. Αγιοκατάταξη
Μετά τον οσιακό θάνατο του Αγίου Ιωσήφ, το ενδιαφέρον για το πρόσωπο του
και την πνευματική του παρακαταθήκη υπήρξε συνεχές. Αποδείχτηκε γνήσιος
συνεχιστής της ησυχαστικής παράδοσης της Ορθοδοξίας. Ο Άγιος Ιωσήφ σε όλη την
διάρκεια του ασκητικού βίου του αγωνίστηκε για την κατάκτηση της αδιαλείπτου
προσευχής. Μετά από σκληρούς πνευματικούς αγώνες αξιώθηκε να φτάσει στην
απάθεια και να βιώσει θεωρίες και πνευματικές καταστάσεις, αποτελώντας έναν κρίκο
στην μακρά αλυσίδα των Οσίων της Εκκλησίας μας. Για το βίο και την διδασκαλία του
Αγίου θα γραφτούν πολλά βιβλία, από υποτακτικούς του και όχι μόνο, θα
δημοσιευτούν επιστολές του και γενικά θα εμπεδωθεί στην συνείδηση του πληρώματος
της Εκκλησίας ότι πρόκειται περί Αγίου και μάλιστα μεγάλου πνευματικού
αναστήματος.
198
Ο. π., 431, Επιστ.130
199
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,427-435
62
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
200
Ανακοινώσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου,« Τρείς Αγιοκατατάξεις από την Αγία και Ιερά Σύνοδο
του Οικουμενικού Θρόνου», στο διαδικτυακό τόπο https://ec-patr.org/treis-agiokatatakseis-apo-tin-iera-
synodo/ (ημερομηνία ανάκτησης :21-1-2021)
201
« Έκτακτο : Αγιοκατατάξεις Οσίων Γερόντων Ιωσήφ του Ησυχαστού, Δανιήλ Κατουνακιώτη, Εφραίμ
Κατουνακιώτη», στο διαδικτυακό τόπο : https://www.pemptousia.gr/2020/03/ektakto-agiokatataxis-
osion-geronton-iosif-tou-isichastou-daniil-katounakioti-efrem-katounakioti/ (ημερομηνία ανάκτησης :
9-3-2021)
202
« Ντοκιμαντέρ Ιωσήφ ο Ησυχαστής», στο διαδικτυακό τόπο : https://www.pemptousia.gr/
2021/02/dite-to-ntokimanter -agios-iosif-o-isichastis/ ( ημερομηνία ανάκτησης : 9-3-2021)
63
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η προσέγγιση της ζωής ενός Αγίου, ιδίως όταν πρόκειται για μια ιερή μορφή
που έζησε αιώνες πριν από την εποχή μας, συνήθως βασίζεται σε διηγήσεις που συχνά
ο θρύλος εμπλέκεται με την πραγματικότητα. Υπάρχουν όμως και εκείνες οι
περιπτώσεις θεοφόρων ανδρών που μας άφησαν ως ιερή παρακαταθήκη το
συγγραφικό έργο τους και μας μετέδωσαν τις εμπειρίες χάριτος που βίωσαν. Στην
κατηγορία αυτή ανήκει και ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής του οποίου τα πνευματικά
πονήματα, που έχουν διασωθεί, αποτελούν οδοδείκτες για κάθε Χριστιανό, που έχει ως
σκοπό της ζωής του την ένωση με το Θεό.
Δεν ήταν κάτοχος κοσμικής σοφίας ο Άγιος Ιωσήφ ούτε είχε εμβαθύνει στην
ακαδημαϊκή θεολογία. Αν παραμείνουμε εγκλωβισμένοι στον μηχανιστικό
ορθολογισμό, τότε μοιραία θα αναρωτηθούμε τι μπορούμε να μάθουμε περί Θεού από
τα γραπτά ενός Γέροντα, που δεν είχε ολοκληρώσει καν την υποχρεωτική εκπαίδευση.
Ωστόσο αν επικαλεστούμε την ορθόδοξη παράδοση, τότε θα αντιληφθούμε τι
πραγματικά εστί θεολογία. Διότι πράγματι δεν μπορούμε να αποκτήσουμε γνώση της
φύσης ή της ουσίας του Θεού. Υπάρχουν όμως στην Εκκλησία εκείνοι που μπορούν να
εκφέρουν λόγο περί Θεού. Είναι εκείνοι που έχουν αποκτήσει γνώση των ενεργειών
του Θεού και της δόξας του. Ο Άγιος Ιωσήφ ανήκει στην κατηγορία αυτών που βίωσαν
την εκστατική εμπειρία, που είναι η αδιάλειπτη νοερά προσευχή κατά την οποία ο νούς
του ανθρώπου έχει μνήμη αδιάλειπτη του Θεού μέσα στην καρδιά και δεν έχει καμμιά
σχέση με τα πάθη και τον κόσμο της αμαρτίας. Η θεωρία του ακτίστου φωτός και η
ένωση με τον Θεό είναι η υπέρτατη βαθμίδα γνώσης του μυστηρίου του Θεού. Αυτό
συνιστά την πνευματική και αληθινή γνώση του Θεού στον άνθρωπο.203
Οι άνθρωποι που έχουν αποκτήσει την εμπειρική ή βιωματική γνώση του Θεού,
όπως περιγράψαμε, μπορούν να καθοδηγήσουν πνευματικά τους αδελφούς τους ή και
να τους βοηθήσουν στην θεραπεία των παθών. Αξιοποιούν τη γενική ιεροσύνη και το
προφητικό χάρισμα που λαμβάνουν όλοι οι Χριστιανοί με το βάπτισμα και το χρίσμα
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, 11η Εκδ ( Λεβαδειά : Ι. Μ. Γενεθλίου της
203
Θεοτόκου,2017)348-349
64
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
μέσα από την άσκηση, την αγάπη και την θεραπεία των παθών, ανεξάρτητα από το αν
είναι χειροτονημένοι κληρικοί, απλοί μοναχοί ή λαϊκοί .204Η χρησιμότητα της μελέτης
των κειμένων του Αγίου Ιωσήφ ερμηνεύεται υπό αυτό το πρίσμα. Αυτά διατυπώνουν
λόγο περί Θεού, ως βιωματική εμπειρία και θεωρία και αποτελούν πνευματική πυξίδα
για τους πιστούς. Είναι κατανοητό ότι « όσοι έχουν αποκτήσει το χάρισμα της
θεολογίας, όσοι δηλαδή μετά την φυσική θεωρία εισήλθαν στον θείο γνόφο, αυτοί είναι
ιερείς του Θεού».205Με αυτή την ιδιότητα μπορούν να θεραπεύσουν τους πνευματικά
ασθενείς ανθρώπους.
Ο Άγιος Ιωσήφ σε όλη την διάρκεια της ασκητικής ζωής του, δεν έπαψε να
γράφει επιστολές, με τις οποίες επιχειρούσε να νουθετήσει και να καθοδηγήσει τα
πνευματικά τέκνα του. Συνήθως αυτό το έπραττε μετά την καθημερινή αγρυπνία και
την προσευχή, στη διάρκεια της οποίας για ώρες ολόκληρες ο νούς του βυθιζόταν στην
καρδιά. Την στιγμή εκείνη ήταν εντονότερο το άγιο Φως που τον περίλουζε και γνώριζε
ότι είναι η κατάλληλη στιγμή για να μεταφέρει πνευματική γνώση και ανάταση, σε
αυτούς που ζητούσαν την συμβουλή του.206Άλλωστε γνώριζε πολύ καλά ότι η
προσευχή δεν συνιστά ατομικό πνευματικό άθλημα αλλά ότι έχει μια κατεξοχήν
κοινωνική διάσταση και βασικά αποτελεί την διακονία του μοναχού στον κόσμο. Είχε
εσωτερικεύσει πλήρως ότι « δίκαιο είναι να μην προσεύχεσαι μόνο για τη δική σου
204
Ο.π., 88.
205
Ο.π., 91.
206
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου),«Εισαγωγή» στο Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
Επιστολές και Ποιήματα,18
65
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
κάθαρση από τα πάθη, αλλά και για την κάθαρση κάθε ανθρώπου, για να μιμηθείς τον
αγγελικό τρόπο».207
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν σταμάτησε σε όλη την διάρκεια του βίου του να συγγράφει
επιστολές, ακόμη και όταν αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας. Είναι
χαρακτηριστικό ότι συνέχισε την επικοινωνία με τα πνευματικά τέκνα του ακόμη και
όταν είχε εισέλθει στην τελική ευθεία του επίγειου βίου του. Ακόμη και τότε φροντίζει
να δώσει κουράγιο στους παραλήπτες των επιστολών του και να διαβεβαιώσει ότι θα
απαντήσει σε κάθε ικεσία τους. Σε επιστολή της περιόδου αυτής που απευθύνεται στον
μοναχό Παντελεήμονα θα επισημάνει ότι « όλην την νύκτα χωρίς ύπνον, όρθιος ή
καθήμενος περνάω. Είμαι πολύ ασθενής. Εάν δεν γίνω ολίγον καλύτερα, μην
ξεκινήσεις και αποφασίσης να έλθης, μην τύχη και με βρής πεθαμένο και χάσης τα
έξοδα. Εγώ θα σου γράψω, κάνε υπομονήν»208
Μελετώντας τις επιστολές του Αγίου Ιωσήφ, που έχουν διασωθεί, γινόμαστε
αποδέκτες σημαντικών πληροφοριών που αφορούν τον τρόπο ζωής του ίδιου και της
συνοδείας του. Επιπλέον μας διαφωτίζει για σημαντικά πνευματικά ζητήματα και αυτή
άλλωστε ήταν και η προτεραιότητα του. Μέσα από τις επιστολές του περιγράφει
λεπτομερώς τους πνευματικούς αγώνες που καλείται να διεξάγει κάποιος για να
κατοικήσει εντός του το Άγιο Πνεύμα και να αξιωθεί της θείας υιοθεσίας. Είναι ο
πνευματικός αγώνας που προτείνεται στους μαθητές του αλλά δεν τους επιβάλλεται.
Όπως ο ίδιος θα επισημάνει « εγώ τώρα όπου σε συμβουλεύω, δεν κατακρίνω, αλλά
τον δρόμον σε δείχνω να μην χαθής. Και αν ακούσης, εσώθης ».209
207
Αγίου Νείλου του Ασκητή, « Περί Προσευχής 153 κεφάλαια » στο Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών.
Τόμος Α, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας, 2004)223.
208
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα, 430, Επιστ.130.
209
Ο.π., 331, Επιστ.82
66
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
210
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,6η εκδ. (Άγιον Όρος : Έκδοσις Ι.Μ. Φιλοθέου,
2003)28.
211
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Επιστολιμαία
Βιογραφία – Ανέκδοτες Επιστολές και Ποιήματα,182-183,Επιστ.17
67
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ανεξάρτητα από την φιλολογική διάσταση των κειμένων του Αγίου Ιωσήφ του
Ησυχαστή, αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι τα χαρακτηρίζει η ακρίβεια, η σαφήνεια,
η πληρότητα και η παραστατικότητα. Αυτό που αποτελεί την προτεραιότητα του
συγγραφέα είναι να μεταδώσει στον αναγνώστη τα θρησκευτικά του βιώματα και αυτό
με τρόπο αυθόρμητο και όσο το δυνατόν αρτιότερο. Γεγονός είναι ότι ο Άγιος Ιωσήφ
στην γραφή του δεν ακολουθεί τους κανόνες του συντακτικού και της ορθογραφίας.
Σίγουρα αυτό οφείλεται κυρίως στην άγνοια, λόγω της απουσίας κοσμικής παιδείας,
ωστόσο οι γραμματικοί και συντακτικοί τύποι δεν θα μπορούσαν να αποτελούν την
ύψιστη προτεραιότητα του Αγίου Ιωσήφ. Αυτό που κυρίως τον ενδιαφέρει είναι το
περιεχόμενο ή καλύτερα το μήνυμα που θέλει να μεταδώσει στον αναγνώστη, που είναι
απόρροια βιωματικής εμπειρίας.215
212
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,77-78, Επιστ.1
213
Ο.π., 430, Επιστ.130
214
Ο.π.,67-69
215
Ι. Νικολαΐδη,« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ», στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)635-636
68
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ωστόσο η γλώσσα που χρησιμοποιεί στις επιστολές του αν και απλή δεν μπορεί
να χαρακτηριστεί απλοϊκή. Μπορούμε γενικά να παρατηρήσουμε ότι « η γλώσσα του
δεν είναι η δημοτική, όπως εκείνη του Μακρυγιάννη. Δεν είναι ούτε η παραδοσιακή,
άχρωμη, τυποποιημένη καθαρεύουσα. Δεν είναι ούτε η αρχαϊκή». 216Αντιθέτως
πρόκειται για μια γλώσσα που μπορεί να χαρακτηριστεί αμιγώς εκκλησιαστική και
είναι αυτή που σε μια πορεία αιώνων χρησιμοποιούν οι Πατέρες και οι Άγιοι της
Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Άγιος Ιωσήφ σε μεγάλο βαθμό την χρησιμοποιεί σωστά τόσο
σε επίπεδο τύπων όσο περισσότερο σε επίπεδο νοήματος και περιεχομένου. Αν και
άμοιρος ακαδημαϊκής παιδείας ο Άγιος Ιωσήφ κατόρθωσε να εξοικειωθεί με την
εκκλησιαστική και λειτουργική γλώσσα και να κατανοεί πλήρως το περιεχόμενο της,
αντί να εγκλωβιστεί σε μια στείρα τυπολογική μίμηση.
216
Ο.π., 636
217
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,77-78
69
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
χαρακτηριστικό ότι δημιουργεί και δικές του λέξεις και έτσι προκύπτουν στα κείμενα
του « προσωπικοί σύνθετοι νεολογισμοί : Σε ευχοασπάζομαι, στεφοδότης,
νοητόκτιστος, τροφοφορώ, πλουτανάδοσις ».218
Ωστόσο αν και απομονωμένος από τον κόσμο ο Άγιος Ιωσήφ δεν προβάλει ένα
μονολιθικό και ξένο προς τον άνθρωπο του κόσμου λόγο. Ενώ διεξάγει σκληρούς
ασκητικούς αγώνες και αναδεικνύεται εξαιρετικά σκληρός για τον εαυτό του είναι
γεμάτος έλεος και αγάπη για όσους ζητούν την συμβουλή του. Πράγματι μέσα από τις
επιστολές του, αναδεικνύεται ένας τρόπος χειρισμού των προβλημάτων και των
υποθέσεων των πνευματικών τέκνων του, που παραπέμπει σε υψηλή εμπειρική
παιδαγωγική και ψυχολογική γνώση. Αυτή του επιτρέπει να διεισδύει στα βάθη της
ανθρώπινης ψυχής και να αρθρώνει έναν αποτελεσματικό ποιμαντικό και
συμβουλευτικό λόγο.220
Ενώ ο Άγιος Ιωσήφ είναι ένας ακραίος ησυχαστής, που δεν εγκαταλείπει το
αυστηρό τυπικό του παράλληλα δεν χάνει το ενδιαφέρον του για τον κόσμο. Αυτό που
καταδεικνύει η αλληλογραφία του είναι ότι « ζει το γεγονός της σωτηρίας όχι
απομονωμένα, για τον εαυτό του, αλλά εν τη Εκκλησία με τους αδελφούς»221 Ωστόσο
ο ποιμαντικός λόγος του Αγίου Ιωσήφ έχει αναμφίβολα μοναχικό και φιλοκαλικό
προσανατολισμό. Ακόμη κι όταν οι παραλήπτες των επιστολών του δεν είναι μοναχοί,
218
Ι. Νικολαΐδη,« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ»,639
219
Ν. Νικολαΐδη,« Η επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)286.
220
Ο.π., 290
221
Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας & Λαυρεωτικής), « Η ποιμαντική διάσταση του έργου του γερ.
Ιωσήφ», στο του ιδίου, Φωνή αύρας λεπτής, Β. Αργυριάδης, επιμ.εκδ. ( Αθήνα : Εν Πλώ, 2006)160.
70
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Μελετώντας κανείς τις επιστολές του Αγίου Ιωσήφ μπορεί να σχηματίσει μια
σαφή εικόνα περί της διδασκαλίας του. Αυτή χαρακτηρίζεται από ένα περιστασιακό
και όχι συστηματικό χαρακτήρα, επειδή στις επιστολές του ο Άγιος Ιωσήφ
πραγματεύεται ζητήματα που αφορούν τον συγκεκριμένο παραλήπτη. Σε κάθε
περίπτωση δίδει έμφαση στην περιγραφή των πνευματικών καταστάσεων που έχει
βιώσει και περιγράφει με εξαιρετικές λεπτομέρειες την κίνηση των παθών και την
ανάγκη μεταμόρφωσης τους, προκειμένου να αποκτήσει κάποιος την απάθεια και την
αδιάλειπτη προσευχή. Ο Άγιος Ιωσήφ έχει πλήρη συνείδηση του ποιμαντικού ρόλου
που έχει αναλάβει και του βάρους της πνευματικής πατρότητας όταν επισημαίνει « ιδού
λοιπόν πλήθος ανθρώπων, πλήθος Χριστιανών τρέχουν δια επιστολών, φωνάζουν,
ζητούν από παντού τροφήν της ψυχής, κλαίγουν, φωνάζουν, διψούν να ιδώσι και να
ομιλήσουν, ώστε και εκ της αλληλογραφίας δεν έχομεν καιρόν ούτε να φάμε».223
Ο λόγος του, όπως αναδύεται από τις επιστολές του, είναι έντονα προτρεπτικός
και πλούσιος σε συναίσθημα. Από την άλλη, διακρίνει κανείς έντονο το ηρωικό
στοιχείο στην περιγραφή του πνευματικού πολέμου και την απόλυτη προσήλωση του
στο ασκητικό άθλημα, χωρίς όμως αυτό να εμποδίζει την κατανόηση προς τις
αδυναμίες του ανθρώπου που δέχεται τις νουθεσίες του.224Ο λόγος είναι εξαιρετικά
συμπυκνωμένος σε επίπεδο νοημάτων και σε λίγες γραμμές ο παραλήπτης των
επιστολών αντιλαμβάνεται το βαθύτερο νόημα της ποιμαντικής παρέμβασης του Αγίου
Ιωσήφ. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε επιστολή του προς την ανιψιά του Βαρβάρα
« βάλε θεμέλιον σταθερόν∙ κτίζε παλατάκι ωραίον στους ουρανούς. Καθάριζε το έσω
του ποτηρίου, καθώς μας διδάσκει ο Κύριος, να γίνη και το έξωθεν καθαρόν∙ καθότι
222
Ο.π., 161
223
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,101, Επιστ.10
224
Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας & Λαυρεωτικής), « Η ποιμαντική διάσταση του έργου του γερ.
Ιωσήφ»,165-169
71
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
όλα τα τυπικά, ψαλμωδίαι, ακολουθίες, κανόνες, και όλα δια του σώματος όπου
γίνονται είναι φύλλα όπου στολίζουν τον έξωθεν άνθρωπον. Και ταύτα είναι καλά και
ωραία».225
Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ δεν περιορίζεται μόνο στις συμβουλές, που δεν φείδεται
να προσφέρει στα πνευματικά τέκνα του. Στα κείμενα του δίδει ιδιαίτερη έμφαση στην
ζωή της προσευχής. Διαβάζοντας τις επιστολές του διαπιστώνουμε ότι « ομιλεί περί
προσευχής, προτρέπει σε προσευχή, προσεύχεται ο ίδιος για τον εαυτό του, για τους
άλλους, για τον κόσμο όλο».229Ο Άγιος Ιωσήφ είναι ξεκάθαρος ότι « η δύναμη όλη της
ψυχής είναι η προσευχή. Και καθώς το σώμα ενδυναμώνει με τας τροφάς και τα
διάφορα καρυκεύματα όπου του κάμνομε, έτσι και η ψυχή μας θέλει πρώτον την ευχή,
225
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,146, Επιστ.31
226
Ο.π., 209, Επιστ.47
227
Ο.π., 123-124, Επιστ.22
228
Ο.π.,124, Επιστ.22
229
Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας & Λαυρεωτικής), « Η ποιμαντική διάσταση του έργου του γερ.
Ιωσήφ»,175
72
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ανάγνωσιν, λόγον προφορικόν, παράδειγμα να βλέπη, και έτσι ολίγον κατ’ ολίγον
εξυπνάει».230Ωστόσο αναγνωρίζει την δυσκολία της προσευχής στον κόσμο και
επισημαίνει ότι και για τον ίδιο η συγγραφή επιστολών δημιουργεί προσκόμματα στα
μοναχικά καθήκοντα του. Όπως επισημαίνει « υποχρεούμαι να σας προσεύχομαι, και
αντί της επιστολής όπου θα γράψω, το αναπληρώνω δια προσευχής. Καθότι δια ομιλίαν
πολλούς ευρίσκεις αυτού να ακούσης, ενώ προσευχήν εις τον κόσμον είναι σχεδόν
δυσκολώτατον. Ενώ εδώ εις την ησυχίαν, εις εμάς είναι ευκολότερον».231
230
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,395, Επιστ.113
231
Ο.π, 137, Επιστ.26
232
Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας & Λαυρεωτικής), « Η ποιμαντική διάσταση του έργου του γερ.
Ιωσήφ», 179.
233
Ο.π., 181.
73
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Καρπός της ασκητικής εμπειρίας και της νηπτικής εργασίας του Αγίου Ιωσήφ
είναι ένα πνευματικό εγχειρίδιο, που συνέγραψε όταν μόναζε στην περιοχή του Αγίου
Βασιλείου στο Άγιον Όρος. Αυτό τιτλοφορείται Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ
και ουσιαστικά σκοπός του είναι να λειτουργήσει ως οδηγός για οποιονδήποτε
αποφασίζει να εισέλθει στην ζωή της άσκησης και της ησυχίας. Βασίζεται σε
προσωπικές πνευματικές εμπειρίες και σίγουρα είναι καρπός μακρόχρονης άσκησης με
σκοπό την απόκτηση της θείας Χάρης. Ωστόσο ο συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά ότι
εκκινώντας από προσωπικά βιώματα ουσιαστικά δεν μεταφέρει κάτι διαφορετικό από
την διαχρονική εμπειρία των Αγίων της Εκκλησίας. Όπως σημειώνει στην εισαγωγή
του πονήματος του, « μην τα θεωρήσης ως λόγια απλά και ανώφελα, καθ’ ότι είναι
λόγοι πρακτικοί Πατέρων φωτιζομένων εκ της θείας Χάριτος, εκ των οποίων εδιδάχθην
και εκ του καρπού αυτών κατά μέρος εγεύθην, και ως αγράμματος οπού είμαι, πολλούς
κόπους κατέβαλα να τα γράψω, καθώς και εις την γεωργίαν αυτών μέχρι αίματος
επεδόθην».234
234
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,
248-249
235
Ο.π.,245.
236
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,194, Επιστ.42.
74
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Στις περιγραφές που περιλαμβάνονται στο έργο του Αγίου Ιωσήφ, αναφέρονται
επακριβώς τα χαρακτηριστικά του νηπτικού και ασκητικού βίου. Περιλαμβάνεται
ακριβής κατάλογος των καθηκόντων του ανθρώπου που πρόκειται να μυηθεί στον
ησυχαστικό βίο και με λόγο, που απορρέει από την βιωματική εμπειρία, αυτός
οδηγείται σταδιακά στην κατανόηση των κινήσεων της χάριτος. Συχνά ο Άγιος Ιωσήφ
237
Ο.π., 198, Επιστ.44
238
Κ. Σκουτέρη,« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)274.
239
Ο.π., 274
240
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,258-259
75
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
εμφανίζεται ιδιαίτερα αυστηρός στις οδηγίες του σε επίπεδο σωματικής ευταξίας και
διανοητικής εργασίας, όμως αυτό του δίδαξε η μακροχρόνια ασκητική εμπειρία
του.241Αναγνώρισε στην πράξη ότι «ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται, καὶ βιασταὶ
ἁρπάζουσιν αὐτήν».242
Αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο πόνημα του Αγίου Ιωσήφ είναι
η ενότητα και η διαλεκτική θεολογίας και πράξεως. Αυτό που επιχειρεί επιτυχώς να
καταδείξει ο συγγραφέας είναι ότι η θεολογία συμβαδίζει απόλυτα με την ασκητική
241
Ο.π., 250-254
242
Ματθ. 11, 12
243
Κ. Σκουτέρη, « Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού»,275
244
Μαρκ. 14, 38
245
Κ. Σκουτέρη,« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού»,276.
76
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
εμπειρία. Ο Άγιος Ιωσήφ παραμένει πιστός στο πατερικό ησυχαστικό πνεύμα και
επιβεβαιώνει ότι « η μέθοδος και η διακήρυξη της θεολογίας είναι κατ ουσίαν
ασκητική, αφού μόνο μέσω της ασκήσεως ελευθερώνεται ο νους από την υποδούλωση
στο περιβάλλον και στα ποικίλα πάθη και μπορεί κεκαθαρμένος και μεταμορφωμένος
να υψώνεται στην θεοπτία».246Μόνον έτσι ο ησυχαστής οδηγείται στην κατάσταση της
χάριτος και βιώνει την διαχρονική εμπειρία των Αγίων, που είναι η θέωση.
• Αρχή συν Θεώ του πρώτου κεφαλαίου! Πρώτον της Σάλπιγγος ήχημα
τύπον έχον το μοναδικόν της Θεότητος όνομα, απαγγέλλον ημίν :
ΤΑΞΙΝ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΥΤΑΞΙΑΣ.
• Δεύτερον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον της διπλής φύσεως του
Σωτήρος μας, ωσαύτως και της συστάσεως του ανθρώπου, απαγγέλλον
ημίν : ΠΕΡΙ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.
• Τρίτον της Σάλπιγγος ήχημα φέρον τύπον της Αγίας Τριάδος,
απαγγέλον ημίν : ΠΩΣ ΝΑ ΠΟΛΕΜΟΎΜΕΝ ΤΟΥΣ ΛΟΓΙΣΜΟΥΣ
ΤΗΣ ΟΙΗΣΕΩΣ.
• Τέταρτον της Σάλπιγγος ήχημα φέρον τύπον των τεσσάρων στοιχείων
εξ ων μετέχει ο άνθρωπος, απαγγέλον ημίν : ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΘΕΙΑΣ
ΧΑΡΙΤΟΣ.
• Πέμπτον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον των πέντε αισθήσεων και
των πέντε φρονίμων παρθένων, αίτινες τον Νυμφίον μας
προσυπήντησαν, απαγγέλον ημίν : ΤΗΝ ΑΡΣΙΝ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ
246
Ο.π., 277
77
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
• Έκτον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον την δι’ εξ’ ημερών
τελειωθείσαν Δημιουργίαν και την του ανθρώπου προς συντήρησιν
εξαήμερον εργασίαν, απαγγέλλον ημίν : ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΗΨΙΝ ΤΗΣ
ΘΕΙΑΣ ΧΑΡΙΤΟΣ.
• Έβδομον της Σάλπιγγος ήχημα των επτά Μυστηρίων αριθμόν εικονίζον
και άλλα μύρια ως και αναπαύσιμον ημέραν παρά Κυρίου ορίζον,
απαγγέλον ημίν : ΠΕΡΙ ΠΛΑΝΗΣ ΤΟ ΜΉΝΥΜΑ.
• Όγδοον της Σάλπιγγος ήχημα φέρον τύπον της μελλούσης κοινής
Αναστάσεως, απαγγέλλον ημίν : ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΙΣ ΟΚΤΩ
ΠΑΡΕΜΒΟΛΑΣ ΜΕΡΙΖΌΜΕΝΑ.
• Ένατον της Σάλπιγγος ήχημα τύπον φέρον των εννέα ταγμάτων,
απαγγέλλον ημίν : ΠΕΡΙ ΤΕΛΕΙΑΣ ΑΓΑΠΗΣ.
• Δέκατον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον του αριθμού της δεκάδος
των εντολών του Κυρίου μας, απαγγέλλον ημίν : ΤΗΝ ΚΑΤΑ ΧΑΡΙΝ
ΥΙΟΘΕΣΙΑΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚ ΤΡΙΤΟΥ ΘΕΙΑΝ ΤΩΝ ΧΑΡΙΤΩΝ
ΔΙΑΝΟΜΗΝ.
Η προσευχή αποτελεί το κύριο καθήκον του μοναχού και το κέντρο της
ησυχαστικής ζωής. Στη Δεκάφωνον Σάλπιγγα του Αγίου Ιωσήφ, διακρίνουμε ότι το
κείμενο είναι διαποτισμένο από το βίωμα της προσευχής. Επιπλέον η σχέση του Αγίου
με τον αναγνώστη είναι εντελώς διαφορετική από αυτή που υπάρχει με έναν τυπικό
συγγραφέα. Αυτό που κάνει διαφορετική αυτή την σχέση είναι η πανταχού παρουσία
του Χριστού. Επιχειρώντας ο Άγιος Ιωσήφ να μεταφέρει πνευματικές έννοιες, που
μόνο με την Χάρη του Θεού μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος, επικαλείται συνεχώς τον
Χριστό. Έτσι η κλασική και τυπική σχέση συγγραφέα και αναγνώστη, που είναι μια
διττή σχέση, εδώ μεταμορφώνεται σε τριττή σχέση, συγγραφέας – αναγνώστης –
Χριστός.247Ο Άγιος Ιωσήφ φαίνεται να κάνει δυο παράλληλους διαλόγους με τον
Χριστό και τον αναγνώστη, οι οποίοι όμως βρίσκονται σε διαλεκτική ενότητα και
επιβεβαιώνουν το πραγματικό νόημα του ησυχαστικού βίου που είναι η εν Χριστώ
άσκηση.
247
Ο.π., 279
78
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο αναγνώστης του κειμένου του Αγίου Ιωσήφ έχοντας την αίσθηση της
παρουσίας του Χριστού εισέρχεται σε μια κατάσταση όπου η ανάγνωση συμβαδίζει με
την προσευχή. Σε αυτή την κατάσταση τον καθοδηγεί με αριστοτεχνικό τρόπο ο
συγγραφέας που από την μία συμβουλεύει τον αναγνώστη και από την άλλη
απευθύνεται στον Χριστό, χωρίς την δύναμη του οποίου η ανθρώπινη προαίρεση
παραμένει εγκλωβισμένη στους περιορισμούς της κτιστότητας. Από την μια
απευθύνεται στον αγωνιζόμενο αδελφό του, και τον προτρέπει, « δάμαζε, λοιπόν, την
γαυριάζουσαν νεότητος σάρκα και ταπείνωνε ταύτης το φρόνημα», και από την άλλη
κραυγάζει « Γένοιτο, Κύριε, Γένοιτο! Ενθάδε χαρίτωσον, κακείθεν αφθάρτισον, όπως
λατρεύωμεν Σε, εις τους αιώνας των ατελεύτητων αιώνων. Αμήν».248Αυτή η εναλλαγή
αντί να ξενίζει τον αναγνώστη τον ωθεί να αναγνωρίσει την ιερότητα του κειμένου, την
άρρηκτη ενότητα πρακτικών λόγων και προσευχής και τον πείθει για μια χειραγωγία
αναγκαία, προκειμένου να αναχθεί, μέσα από έννοιες και νοήματα κτιστά, προς την
κοινωνία του ακτίστου Θεού.249
248
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,267-268
249
Κ. Σκουτέρη,« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού»,280.
79
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
μεγάλους υπερ δύναμιν αυτού πειρασμούς, και όταν ταύτης γίνεται καταλήπτης, των
πάντων και των τοιούτων θέλει υπερισχύσει».250
Στην πορεία της ασκητικής ζωής του ο Άγιος Ιωσήφ είχε συνθέσει αρκετά
ποιήματα, τα όποια έστελνε στα πνευματικά τέκνα του. Από αυτά έχουν διασωθεί και
δημοσιευτεί δέκα, που είναι τα παρακάτω : α) Υποσχέσεις της Παναγίας προς τους
Αγιορείτες β) Περί της ενσάρκου οικονομίας του Θεού Λόγου γ) Εγκώμιον εις την
έρημον δ) Περί της του κόσμου ματαιότητος ε) Περί θανάτου στ) Ερωτικά προς τον
Ιησούν ζ) Εις την Κυρίαν Θεοτόκον η) Περί Αγάπης θ) Το όνομα μου ι) Όταν άνοιξιν
προσμένεις. Η τελευταία και πιο ολοκληρωμένη δημοσίευση είναι αυτή της Ι.Μ.Μ.
Βατοπαιδίου, που περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα, στο έργο Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα (Άγιον Όρος, 2019). Είχε προηγηθεί η
δημοσίευση εννέα ποιημάτων, πάλι από την Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, στο έργο Γέροντος
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής.
250
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,
335
251
Δ. Τσελεγγίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνεχιστής της ησυχαστικής και φιλοκαλικής
παραδόσεως», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)145.
80
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ διαθέτουν την εκφραστική διαύγεια των πεζών
κειμένων του και ο συγγραφέας καταβάλει προσπάθεια να μεταδώσει εξίσου υψηλά
και χρήσιμα από ποιμαντικής απόψεως νοήματα. Ωστόσο δεν διαθέτουν την πνοή
εκείνη που θα μπορούσε να τα εντάξει στην γνήσια ποιητική δημιουργία.252 Όμως
αποτελούν καρπό γνήσιας ασκητικής εμπειρίας και εκφράζουν τον πνευματικό κόσμο
ενός προσώπου, που κατόρθωσε να ανέλθει στο όρος της θεοπτίας. Από αυτή την
άποψη η ανάγνωση τους είναι εξαιρετικά χρήσιμη για κάθε πνευματικό αγωνιστή. Τα
περισσότερα από τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ περιέχουν πολλούς στίχους και έχουν
αρκετά μεγάλη έκταση. Τα μικρότερα σε έκταση είναι αυτά με τίτλο « Το όνομά μου»
και « Όταν άνοιξιν προσμένεις »253 Το μεγαλύτερο σε έκταση είναι αυτό με τίτλο «
Περί της ενσάρκου οικονομίας του Θεού Λόγου »254 Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ
δεν παρουσιάζουν αυστηρή ομοιοκαταληξία και είναι χωρισμένα σε τετράστιχες
στροφές με κάποιες εξαιρέσεις πεντάστιχων ή καταληκτικών δίστιχων. Επιπλέον ο
δημιουργός δείχνει προτίμηση στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, που αποτελεί
τον στίχο της δημοτικής ποίησης.255
Σε όλο το ποιητικό έργο του Αγίου Ιωσήφ είναι διάχυτη η αρμονική σύζευξη
του ασκητικού βιώματος με την διατύπωση κεντρικών δογματικών στοιχείων της
ορθόδοξης χριστιανικής πίστης. Στο ποίημα « Εγκώμιον εις την έρημον », περιγράφει
με λυρικό τρόπο τους καρπούς του ησυχαστικού βίου και σε λίγες στροφές μυεί κατά
τρόπο μυσταγωγικό τον αναγνώστη στις εμπειρίες της χάριτος. Χαρακτηρίζει την
έρημο «…δασκάλισσα της προσευχής, εράστρια της ειρήνης, γεννήτωρ της πραότητος
και της μακροθυμίας…» και καταλήγει στην περιγραφή του σκοπού του ασκητικού
252
Ι. Νικολαΐδη,« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ»,641
253
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,521-522
254
Ο.π., 495-501
255
Ι. Νικολαΐδη,« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ»,642
81
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
βιώματος που είναι η θεοπτία και η κοινωνία με τον τριαδικό Θεό, που συμβαίνει όταν
«…ανάβει ο έρως ο γλυκύς προς Θεόν και Πατέρα, ομοίως και προς τον Υιόν και το
Πανάγιον Πνεύμα…».Εξυμνεί την κατάσταση του αγιασμού που αξιώνονται εκείνοι
«…όπου τον Θεόν όψονται εδώ καθώς ορίζει ο Ιησούς τους καθαρούς, όταν τους
μακαρίζη…»256
Στα ποιήματα του δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην ματαιότητα του κόσμου αλλά
και στην φθαρτότητα και εφημερότητα του επίγειου βίου. Ο θάνατος εμφανίζεται ως
ένα αναπότρεπτο γεγονός και πάντα ο άνθρωπος οφείλει να έχει μνήμη θανάτου. Στο
ποίημα με τίτλο « Περί της του κόσμου ματαιότητος », απευθύνεται στους Χριστιανούς
και θλίβεται για την πνευματική κατάσταση τους διότι «…εξέχασαν πως μάταια είναι
του κόσμου όλα και έφτασαν να μάχονται, οΐμοι, για μια βελόνα…».257Ωστόσο το
μήνυμα του Αγίου Ιωσήφ δεν χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία αλλά είναι ένα
κάλεσμα αφύπνισης. Μέσα από την ταπείνωση και την γνώση της ανάγκης υπέρβασης
των παθών, γεννιέται ο έρωτας για το Θεό και η βεβαιότητα της μελλοντικής
Ανάστασης. Στο ποίημα « Περί θανάτου », αφού περιγράφει τον θάνατο ως καρπό της
αμαρτίας και ως μια δύναμη που δηλητηριάζει τον κόσμο της δημιουργίας, καταλήγει
σε ένα ελπιδοφόρο μήνυμα. Ο άνθρωπος που από την παρούσα ζωή αξιώνεται να
γνωρίσει τον Θεό δεν φοβάται τον θάνατο ούτε και τους δαίμονες, που μέχρι και την
ύστατη ώρα διεκδικούν την ανθρώπινη ψυχή. Όπως πανηγυρικά υπογραμμίζει «…Ει
δε και καταξιωθής, άπαντα να διέλθης, με τον Χριστόν συναντηθής και μετ’ αυτού
απέλθης, μακάριος είσαι αληθώς, Άγγελοι θα θαυμάσουν, και με χαράν τους άπειρον
τον Θεόν θα δοξάσουν ».258Ο Άγιος Ιωσήφ δίδει μέγιστη έμφαση όπως αναφέραμε στο
θέμα της φθαρτότητας και του θανάτου. Στην πραγματικότητα όμως δεν αντιμετωπίζει
τον θάνατο ως ένα πρόβλημα που χρήζει ερμηνείας. Ευθυγραμμιζόμενος πλήρως με
την ορθόδοξη παράδοση γνωρίζει βιωματικά ότι ο « θάνατος είναι ο καρπός μιας ζωής
δηλητηριασμένης, μιας ζωής υποκείμενης σε διαρκή αποσύνθεση, στην αποσύνθεση
εκείνη που ο άνθρωπος εκούσια υπέταξε τον εαυτό του. Μη έχοντας ο άνθρωπος ζωή
256
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,502
257
Ο.π., 505.
258
Ο.π., 511
82
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αφ’ εαυτού, υπέταξε εαυτόν στον κόσμο του θανάτου».259Επομένως ο θάνατος είναι
ένας εχθρός που πρέπει να νικηθεί. Ο Άγιος Ιωσήφ με λυρικό τρόπο επαναλαμβάνει
τον Απόστολο Παύλο, που συνοψίζει την ουσία του χριστιανικού βίου στην φράση
«ἔσχατος ἐχθρὸς καταργεῖται ὁ θάνατος»260
Στο ποιητικό έργο του Αγίου Ιωσήφ η τιμή στην Παναγία Θεοτόκο και η
λατρεία στον Χριστό κατέχουν κεντρική σημασία. Στα ποιήματα με τίτλο « Ερωτικά
προς τον Ιησούν» και « Εις την Κυρίαν Θεοτόκον », φλεγόμενος από θείο έρωτα
παρασύρει τον αναγνώστη σε μια πνευματική κατάσταση που συνειδητοποιεί ότι ο
Σωτήρας Χριστός είναι η πηγή της ζωής και ότι Θεοτόκος κατέχει την δεύτερη θέση
σε τιμή αμέσως μετά την Αγία Τριάδα. Στο ποίημα « Ερωτικά προς τον Ιησούν»
παραθέτει στίχους, που εκφράζουν την βιωματική εμπειρία της ένωσης με τον Θεό,
που ωστόσο αποκομμένοι από το σύνολο θα μπορούσαν να σκανδαλίσουν.
Απευθυνόμενος στον Χριστό λέει «Γλυκύτατε μου Ιησού, βάλσαμον της ψυχής μου,
αγάπη της καρδίας μου, αέρας της πνοής μου». Παρακάτω επισημαίνει « δεν υποφέρω,
δεν βαστώ, στιγμή τον χωρισμό σου, διότι καταφλέγομαι από του έρωτος σου».261 Ό
Άγιος Ιωσήφ έτρεφε τεράστια αγάπη για την Θεοτόκο και αυτό εκφράζεται έντονα και
στο ποίημα « Υποσχέσεις της Παναγίας προς τους Αγιορείτες ».262
259
Α. Σμέμαν, Έσχατος εχθρός καταργείται ο θάνατος, ελλ. μετ. Β. Αργυριάδης, 4η εκδ. ( Αθήνα : Εν
Πλώ, 2015)47
260
Α Κορ 15,26
261
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,512
262
Ο.π.,493-494
83
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Κεντρικό στοιχείο της χριστιανικής ζωής είναι η άσκηση. Δεν είναι δυνατόν
κάποιος να θεωρεί τον εαυτό του μέλος της Εκκλησίας και να μην έχει επιλέξει ως
τρόπος ζωής αυτόν της άσκησης. Αυτό ισχύει τόσο για τους κοσμικούς όσο και για
τους μοναχούς, που όμως επιλέγουν να εγκαταλείψουν κάθε κοσμική φροντίδα και να
επιδοθούν εντατικότερα και αποκλειστικά σε αυτό τον αγώνα. Ωστόσο η άσκηση δεν
οδηγεί σε κάποιο ατομικό επίτευγμα ούτε αποτελεί αυτοσκοπό. Αναφέρεται στην
προσπάθεια του Χριστιανού να απαλλαγεί από την αμαρτία και την κυριαρχία των
παθών και γενικά να υπερβεί τον μεταπτωτικό άνθρωπο. Στον αγώνα αυτό δεν αρκεί η
ανθρώπινη προαίρεση αλλά ο πιστός οδηγείται και ενισχύεται από την Χάρη του Αγίου
Πνεύματος. Ο σκοπός του είναι να ζήσει εν Χριστώ και να καταστεί ζωντανό μέλος
του σώματος του, δηλαδή της Εκκλησίας.263
263
Συμεών Κούτσα (Μητρ. Νέας Σμύρνης), Η νηστεία της Εκκλησίας. Γιατί πότε και πως νηστεύουμε,
14η εκδ (Αθήνα : Αποστολική Διακονία, 2018)7.
264
Π.Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, 69-70
84
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο βίος του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή αποτελεί τυπικό παράδειγμα συνεχιστή
της ησυχαστικής παράδοσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το σύνολο του ασκητικού
βίου του θεμελιώνεται στην επίγνωση ότι η ασκητική αγωγή συνιστά τον πυρήνα του
ορθόδοξου μοναχισμού. Κεντρικό στοιχείο της νηπτικής παράδοσης των Πατέρων
είναι η παραδοχή ότι η μεταμόρφωση του ανθρώπου, η καλήν αλλοίωσιs, επιτυγχάνεται
μόνο διαμέσου της ασκητικής αγωγής.266Την αλήθεια αυτή την είχε συνειδητοποιήσει
ο Άγιος Ιωσήφ ήδη από την εποχή που ως κοσμικός κατέφευγε σε ερημικούς τόπους
και επιδιδόταν σε διάφορες ασκήσεις μιμούμενος τους βίους των Αγίων, τους οποίους
μελετούσε.
Στον ασκητικό βίο του Αγίου Ιωσήφ ο αγώνας ενάντια στα πάθη θεμελιώνεται
και προϋποθέτει την ταπείνωση. Δεν παύει να επαναλαμβάνει στους μαθητές του ότι «
γνώθι σαυτόν είσαι μηδέν. Αύτη είναι η ύπαρξις σου, μηδέν, η καταγωγή σου είναι ο
πηλός και η ζωτική δύναμις σου είναι η πνοή του Θεού ».267Η οδός της ασκήσεως
σημαίνει εγκατάλειψη της υπερηφάνειας και την πλήρη υποταγή του θελήματος του
ανθρώπου στο θέλημα του Θεού. Μόνον έτσι δύναται ο άνθρωπος να πολεμήσει
εναντίον των παθών διότι « το γαρ θέλημα του ανθρώπου γέγονε τείχος χαλκούν, και
εμποδίζει τον φωτισμόν και την ειρήνην ».268Ωστόσο δεν αρνείται ότι πέραν της
ανθρώπινης προαίρεσης « πρέπει να συνεργήση Θεός, διότι εκτός αυτού ουδέν
265
Γ. Μαντζαρίδη, « Ο πνευματικός αγώνας », στο του ιδίου Οδοιπορικό Θεολογικής Ανθρωπολογίας (
Άγιον Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2005)250.
266
Ι. Ρωμανίδου, Πατερική Θεολογία ( Θεσσαλονίκη : Παρακαταθήκη, 2004 )186.
267
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,72, Επιστ.72
268
Ο. π., 82, Επιστ.3
85
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
κατορθούται».269Ο Άγιος Ιωσήφ παραδέχεται ότι η ζωή του μοναχού είναι γεμάτη
θλίψεις και μπορεί να χαρακτηριστεί ένα διαρκές μαρτύριο. Αυτό όμως το προβάλλει
όχι για να αποθαρρύνει αυτόν που θέλει να αγωνιστεί για την απελευθέρωσή του από
το κοσμικό φρόνημα. Στην πραγματικότητα έχει σκοπό να ενθαρρύνει και με τη βαθιά
γνώση, που προέρχεται από την ασκητική εμπειρία του, επισημαίνει ότι « εδώ είναι
στάδιον του πολέμου, εκείθεν θα είναι η ανάπαυσις ».270 Η διαχρονική αλήθεια του
ασκητικού βίου και της νηπτικής ζωής έγκειται στην αντιμετώπιση των πειρασμών και
των θλίψεων με καρτερία διότι μόνο έτσι ο αγωνιστής δέχεται την επίσκεψη της
χάριτος. Διαφορετικά, όπως προειδοποιεί ο Άγιος Ιωσήφ, ο άνθρωπος ούτε Χάρη θα
λάβει, ούτε θα τελειοποιηθεί και φυσικά δε θα λάβει κανένα χάρισμα. Επομένως χωρίς
υπομονή και μακροθυμία άσκηση δεν νοείται.271
Ο Άγιος Ιωσήφ αναγνωρίζει ότι η άσκηση είναι μια συνεχής, σκληρή και δια
βίου δραστηριότητα. Εξασκείται σε διάφορες μορφές αλλά βασικά εκφράζεται ως
νηστεία, αγρυπνία και αδιάλειπτος προσευχή. Με σαφή και περιεκτικό τρόπο
επισημαίνει ότι « θέλει άκραν νηστείαν δια να φύγη το μητρικόν αίμα, να καθαρίση το
φλέγμα, η λέρα αυτή∙ αι προλήψεις που έμαθεν παιδιόθεν να σβήσουν. Θέλει μαζί να
συνδέση και την διηνεκή αγρυπνίαν, όχι άπαξ ή δις, αλλά συνεχώς δια να λεπτύνη ο
νούς, ο παχύς και δυσκίνητος. Και τρίτον την αδιάλειπτον προσευχήν, με νούν, με
λόγον και με καρδίαν ».272Ο Άγιος Ιωσήφ από την αρχή του μοναχικού βίου του
αγωνίστηκε σκληρά και ανυποχώρητα εναντίον των παθών και είχε πλήρη επίγνωση
όλων των διαστάσεων του πνευματικού πολέμου. Αγωνίστηκε με άκρα νηστεία,
επώδυνη αγρυπνία και προσευχή. Στο δύσκολο ασκητικό αγώνα που διεξήγαγε συχνά
αισθανόταν ότι οδηγείται σε πνευματικό και σωματικό αδιέξοδο. Τότε όμως τον
δυνάμωνε η Χάρη και συνέχιζε τον αγώνα του.273
Ο Άγιος Ιωσήφ τόνιζε στους υποτακτικούς του ότι ο ασκητικός αγώνας οδηγεί
στην πνευματική και σωματική καθαρότητα και αγνότητα. Ωστόσο απαιτείται σκληρός
αγώνας που εκδηλώνεται κυρίως στο πεδίο αντιμετώπισης των λογισμών. Ακόμη και
269
Ο. π., 127, Επιστ.23
270
Ο.π., 292, Επιστ.70.
271
Ο.π., 212, Επιστ.48
272
Ο.π.,128, Επιστ. 23
273
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,43.
86
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αν ο μοναχός δεν έχει γνωρίσει στον κόσμο την σαρκική μόλυνση δέχεται τον πόλεμο
των λογισμών. Σε αυτό το πόλεμο οι δαίμονες πολεμούν τον αγωνιστή με την φαντασία
και επιχειρούν να μολύνουν το νου και την καρδιά του. Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ
εξαιρετικά επικίνδυνοι είναι οι λογισμοί πορνείας, που εύκολα μπορούν να οδηγήσουν
τον μοναχό στην ήττα και στην αιχμαλωσία από το πάθος.274Αυτός είχε οδυνηρή
εμπειρία αυτού του πολέμου και όπως ο ίδιος αναφέρει « 8 έτη εις την αρχήν είχα μάχη
λυσσώδη μετά των δαιμόνων. Κάθε νύχτα λυσσώδης αγών, και την ημέραν οι λογισμοί
και τα πάθη».275
274
Ο. π., 51
275
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,292, Επιστ.70
276
M. Stoyadinov, « Η ακρίβεια και η υπομονή στο ασκητικό πρόγραμμα κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον
Ησυχαστή », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)646-649.
87
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
διότι θεωρούσε την νηστεία βασικό άξονα του ασκητικού βίου. Καθημερινά
κατανάλωνε ελάχιστο φαγητό μετά το μεσημέρι, που συνήθως δεν υπερέβαινε τα 75
γραμμάρια παξιμάδι.277Όπως ο ίδιος υπογραμμίζει « πενήντα έως εβδομήντα λοιπόν
δράμια ψωμί και ένα πιάτο μέτριον φαγητόν, είναι αρκετά δι’ έναν εγκρατευόμενον και
πάλι κατά την κράσιν του σώματος ή ολιγότερον ή περισσότερον»278 Σε κάθε
περίπτωση επικαλείται την εμπειρία των Πατέρων και παραστατικά αναφέρει ότι « οι
άγιοι πατέρες μας λέγουν ότι η κοιλία του ανθρώπου ομοιάζει με την κοιλίαν του
χοίρου, όπου όσον μεν πολύ τρώγει, τόσον ανοίγει και κόρον δεν έχει ποτέ ». 279Στο
σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Άγιος Ιωσήφ μαζί με το Γέροντα Αρσένιο
έκαναν και ιδιαίτερες νηστείες, πέραν αυτών που ορίζει η Εκκλησία. Ήταν όμως
αρκετά συγκαταβατικός και δεν το επέβαλε στους υποτακτικούς του.280
277
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,68.
278
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,253
279
Ο.π., 252
280
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,343.
281
Ο.π., 262-264
88
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
καταυγαζόμενος, εξ’ ων έχεις θα μεταδώσης και την εντολήν της Αγάπης του Χριστού
θα εκπληρώσης »282
282
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,253.
283
Ο.π., 350
284
Ο.π., 357
285
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Κυριακίδη, 2017)61.
286
Ο.π., 73
89
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
προσευχής στην διάρκεια της οποίας ο νους του ασκητή αναβαίνει σε μια υπερκόσμια
πραγματικότητα και στο υψηλότερο επίπεδο αυτής της πνευματικής κατάστασης,
φτάνει στην ένωση και κοινωνία με τον Θεό.
Η ζωή του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή ήταν ολοκληρωτικά αφιερωμένη στην
Προσευχή του Ιησού. Γνώριζε σε βάθος και με κάθε λεπτομέρεια τον τρόπο της
πρακτικής της νοεράς προσευχής και την δίδαξε στους υποτακτικούς του αλλά και σε
λαϊκούς που ζητούσαν την συμβουλή του.289Όπως έχουμε αναφέρει, ο Άγιος Ιωσήφ
αξιώθηκε του χαρίσματος της νοεράς προσευχής σε ηλικία μόλις 24 ετών και ήταν σε
θέση να λέει την ευχή με εισπνοή και εκπνοή όπως διδάσκουν οι Πατέρες και μάλιστα
287
Αγίου Μαξίμου Ομολογητού, « Δεύτερη εκατοντάδα των κεφαλαίων περί αγάπης », στο Φιλοκαλία
των Ιερών Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Περιβόλι της
Παναγίας, 2004)60
288
K. Ware, Η δύναμη του Ονόματος, 19
289
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Η διδασκαλία περί νοεράς προσευχής », στο του
ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος :
Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)99.
90
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
τότε βίωσε την πρώτη εμπειρία της θεωρίας.290Έκτοτε δεν έπαψε να λέει την ευχή
νυχθημερόν και να επιζητά την Χάρη. Ήταν τέτοια η αφοσίωση του στο έργο της
προσευχής που δεν ήθελε να γίνει ιερέας χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμούσε το
αξίωμα και μυστήριο της Ιεροσύνης. Γνώριζε ωστόσο ότι η ησυχαστική ζωή απαιτεί
απομάκρυνση από τους κάθε λογής περισπασμούς και επομένως οι Λειτουργίες και οι
εφημερίες θα απορροφούσαν πολύτιμο για την προσευχή χρόνο του. 291Ενδεικτικό της
σημασίας που έδινε ο Άγιος Ιωσήφ στην ευχή είναι ότι απαιτούσε από κάθε νέο
υποτακτικό του να αφοσιωθεί στην ευχή και την σιωπή. Γνώριζε εκ πείρας ότι ο
αρχάριος στην πνευματική ζωή με αυτό τον τρόπο θα αποφύγει την αργολογία και την
οκνηρία και θα εισέλθει στην οδό της χάριτος.292
Ο Άγιος Ιωσήφ έδιδε μεγάλη σημασία στην προφορική επίκληση της ευχής και
δεν την υποτιμούσε αλλά την θεωρούσε απαραίτητο στάδιο προκειμένου να φτάσει
κάποιος στο υψηλότερο επίπεδο της νοεράς προσευχής. Γνώριζε ότι με την επίμονη
προφορική επίκληση ο νούς συνήθιζε την ευχή και ο αρχάριος αξιωνόταν σταδιακά να
δρέψει πνευματικούς καρπούς ανάλογα με τη Χάρη που λάμβανε.293Όντας βαθύς
γνώστης της νηπτικής ζωής, γνώριζε ότι ο νούς είναι ο οφθαλμός της ψυχής που ενεργεί
δια των αισθήσεων και αρρωσταίνει, μολύνεται και σκοτίζεται. Όπως όταν ο
σωματικός οφθαλμός ασθενεί και σκοτίζεται αυτό επηρεάζει την συνολική υπόσταση
του ανθρώπου, έτσι συμβαίνει και με τον ανθρώπινο νου.294Παράλληλα γνωρίζει ότι η
καρδιά αποτελεί το κέντρο της ψυχοσωματικής ύπαρξης του ανθρώπου και συνδέεται
με τον νου. Όπως ο ίδιος επισημαίνει « ο νούς επειδή είναι τροφοδότης πασών των
εννοιών και των διανοητικών κινήσεων, η καλόν ή κακόν, θα το κατεβάση εις την
καρδίαν. Η καρδία, επειδή είναι το κέντρον, εάν είναι κακόν, αισχρόν, πονηρόν, θα
διαδράμη παντού σαν ηλεκτρισμός, να ποτίση ηδονήν πονηράν όλα τα μέλη,
εξεγείρουσα την επανάστασιν των επιθυμιών πάσης κακίας ». 295Η κάθαρση του νου
αποτελεί απαραίτητη προυπόθεση για την θεραπεία της ανθρώπινης ψυχής. Αυτό
290
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,39.
291
Ο.π., 134.
292
Ο.π., 272
293
Ο.π., 275.
294
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία,125.
295
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,362, Επιστ.98
91
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
επιτυγχάνεται με την φυλακή ή τήρηση του νου, που λέγεται νήψη. Αυτό συνεπάγεται
επιστροφή του νου στην καρδιά και ένωση μαζί της αφού ο πρώτος παύει να είναι
προσηλωμένος και υποδουλωμένος στις αισθητές πραγματικότητες και στους αισχρούς
λογισμούς.296
Ο Άγιος Ιωσήφ αναγνωρίζει ότι στην νηπτική εργασία και για την κάθαρση του
νου, η ευχή διαδραματίζει κεντρικό ρόλο. Σε επιστολή του προς τον μοναχό
Παντελεήμονα διευκρινίζει ότι με την ευχή επιτυγχάνεται η ένωση νου και καρδιάς
διότι « την κατεβάζει ο νους εις την καρδίαν, και δια της ιδικής σου βίας να κρατήσης
τον νουν καθαρώς εις τα λόγια, χωρίς να δέχεσαι φαντασίαν καμμίαν, μόνο τα λόγια
να εννοής. Τότε μην προλαμβάνων ο νούς να σχηματίση κακόν, όπου είχεν συνηθίσει,
καθαρίζει και ευχαριστείται να λέγη μονάχα την ευχήν». 297Ο Άγιος Ιωσήφ είναι
ξεκάθαρος ότι η νοερά προσευχή είναι το « Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού,
ελέησον με». Με αυτό τον τρόπο και επικαλούμενος πάντα τους Νηπτικούς Πατέρες
διευκρινίζει ότι επιτυγχάνεται η κάθοδος του νου στην καρδιά. Αναφερόμενος στους
αρχαρίους στην πνευματική ζωή επισημαίνει ότι « στην αρχήν είναι κόπος πολύς, διότι
δεν έχει συνηθίσει ο νους να μην ρέμβεται, αλλά συν τω χρόνω μανθάνει να στέκεται».
Μόνον έτσι δύναται να προοδεύσει πνευματικά αυτός που εισέρχεται στον νηπτικό βίο
και να δεχτεί την Χάρη και σταδιακά να σταθεροποιηθεί σε αυτήν.298
296
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία,136-144
297
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,362-363, Επιστ.98
298
Ο.π.,422-423, Επιστ.126
299
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή», στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)218.
92
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
καθημερινή ζωή των μοναχών. Αντιθέτως κοινή λατρεία και αγώνας με την ευχή δεν
συγκρούονται. Ο Χριστός είναι παρών είτε στην κοινή σύναξη της δημόσιας λατρείας
της Εκκλησίας όπου το σώμα των πιστών λατρεύει τον τριαδικό Θεό είτε στην έσω
σύναξη νου, καρδιάς και διανοίας κατά τη μονολόγιστη νοερά προσευχή.300Άλλωστε ό
ίδιος δεν θα πάψει να επαναλαμβάνει ότι « η δύναμις όλη της ψυχής είναι η
προσευχή».301
300
Ο.π., 213.
301
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,395, Επιστ.113.
302
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,218
303
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας,76
304
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,250.
305
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,450-451,Επιστολή προς Ανώνυμον Μοναχόν.
306
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,219.
93
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
επισημαίνει, ο έλεγχος της αναπνοής « γίνεται μέχρις ότου επισκιάση και αρχίση να
ενεργή η χάρις μέσα εις την ψυχήν∙ μετά πλέον είναι θεωρία».307
Στα κείμενα του Αγίου Ιωσήφ αλλά και στις διηγήσεις των υποτακτικών του
υπάρχουν λεπτομερείς και παραστατικές περιγραφές του τρόπου εκτέλεσης της ευχής.
Στο εισαγωγικό στάδιο δίνεται έμφαση στην βία του αδιαλείπτου της ευχής. Στο στάδιο
αυτό έχουμε « την έκφωνη, δηλαδή δια στόματος και γλώσσης, αδιάκοπη εκφορά των
λόγων της, ώστε ο πολυκαιρισμός στην ποσότητα να χαρίσει σταδιακά την
ποιότητα».308Ο Άγιος Ιωσήφ θεωρεί καθοριστικό αυτό το εισαγωγικό στάδιο. Όπως
επισημαίνει « η πράξις της νοεράς προσευχής είναι να βιάσης τον εαυτόν σου να λέγης
συνεχώς την ευχήν με το στόμα, αδιαλείπτως. Εις την αρχήν γρήγορα∙ να μην προφτάνη
ο νούς να σχηματίζη λογισμόν μετεωρισμού»309Ο άνθρωπος που θα διέλθει επιτυχώς
το εισαγωγικό στάδιο εισέρχεται σε μια δεύτερη βαθμίδα προσευχής στο οποίο ο νούς
έχει συνηθίσει την ευχή και πλέον υπάρχει νοερά επίκληση. Ωστόσο και σε αυτό το
στάδιο υπάρχει ο κίνδυνος διάσπασης του νου, οπότε πάλι επεμβαίνει η γλώσσα και
τροφοδοτεί τον νού με τον γλυκασμό και τη χάρη της ευχής.310Επειδή η προσευχή
συνιστά κοινωνία Θεού και ανθρώπου ο Άγιος Ιωσήφ διευκρινίζει ότι στην προσευχή
ο νούς πρέπει να ακολουθεί και να εννοεί αυτό που εύχεται και ομιλεί εκείνος που
εργάζεται με την ευχή. Διότι αν ο προσευχόμενος δεν κατανοεί τα λόγια της προσευχής
τότε η επικοινωνία με τον Θεό καθίσταται αδύνατη και επομένως η προσευχή δεν
αποδίδει πνευματικούς καρπούς.311
Αυτός που συνειδητά και με βία αγωνίζεται με την ευχή θα περάσει σε ένα τρίτο
στάδιο. Σε αυτό η ευχή μπορεί να χαρακτηριστεί νοερά – καρδιακή, διότι με την χάρη
του Θεού επέρχεται η ένωση και κοινωνία ευχόμενου νού και καρδιάς. Στο στάδιο αυτό
ο προσευχόμενος έχει πετύχει την απόλυτη προσήλωση του νου στα λόγια της ευχής
και αιμοδοτεί πνευματικά την καρδιά με το κράτημα της ευχής στο ρυθμό της : « Κύριε
– Ιησού – Χριστέ – ελέησον με ». Στο στάδιο αυτό η τεχνική της αναπνοής
307
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,36, Επιστ.1
308
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,220
309
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας, 35-36, Επιστ.1
310
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,220
311
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,58, Επιστ.5
94
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο αγωνιστής της ευχής κατόπιν θα περάσει σε ένα τέταρτο στάδιο στο οποίο η
ευχή καθίσταται αυτενεργουμένη, δηλαδή προφέρεται αφ’ εαυτής εντός της καρδίας.
Σε αυτό το στάδιο είναι απαραίτητη η επισκίαση και ενέργεια της χάριτος. 317Γίνεται
αντιληπτό από την μέχρι τώρα παράθεση των βαθμίδων της ευχής ότι σκοπός της
νηπτικής εργασίας είναι η δημιουργία μιας μόνιμης πνευματικής καταστάσεως κατά
την οποία ο αγωνιστής θα κοινωνεί αδιαλείπτως με τον Θεό. Η επανειλημμένη
πνευματική άσκηση σκοπό έχει να εθίσει ολόκληρο τον ψυχικό κόσμο του νηπτικού
αγωνιστή σε μια πνευματική κατάσταση αενάου και αδιαλείπτου προσευχής.318 Ο
Άγιος Ιωσήφ επισημαίνει ότι σε αυτό το στάδιο « μην προλαμβάνων ο νους να
σχηματίση κακόν, όπου είχε συνηθίσει, καθαρίζει και ευχαριστείται να λέγη μονάχα
312
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,220
313
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,207, Επιστ.47
314
Ο.π., 207, Επιστ.47
315
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,35, Επιστ.1
316
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,208, Επιστ.47
317
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,221
318
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας,79-80.
95
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
την ευχήν.»319Η ευχή πρέπει να είναι νοερά και ενδιάθετος αλλά επειδή ο νους την
ξεχνά πρέπει να υπάρχει εναλλαγή νοερής και προφορικής επίκλησης. Σύμφωνα με τον
Άγιο Ιωσήφ « όταν ιδής ότι ο νούς κουράζεται να την λέγη την ευχή, τότε λέγε την
συνεχώς με το στόμα και πάλιν θα την παραλάβη ο νους. Εις την αρχήν είναι κόπος,
αλλά όταν περάσουν χρόνια, τότε φωνάζει μέσα μοναχή της αδιαλείπτως».320
Αυτός που προοδεύει στην πνευματική εργασία της ευχής θα φτάσει στο πέμπτο
και τελευταίο στάδιο των πνευματικών αναβάσεων που αυτή προσφέρει. Στο στάδιο
αυτό και με τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος ο αγωνιστής αισθάνεται την παρουσία του
Θεού μέσα του και μια θεϊκή φλόγα να πυρπολεί συνεχώς την ψυχή του. Η Χάρη αυτή
περνά και στο σώμα του που νεκρώνεται κατά κόσμον και σταυρώνεται.321Ο αγωνιστής
της νοεράς προσευχής που έχει ανέλθει σε αυτή την βαθμίδα αντιλαμβάνεται ότι η
Προσευχή του Ιησού, που απευθύνουμε στον Σαρκωμένο Λόγο, οδηγεί στην
συνειδητοποίηση του μυστηρίου της θέωσης, που συνίσταται στην ομοίωση του
ανθρώπου με τον Θεό. Όσο περισσότερο προοδεύει ο αγωνιστής στην νοερά προσευχή
τόσο περισσότερο γίνεται κοινωνός της αγαπητικής κοινωνίας των Προσώπων της
Αγίας Τριάδας.322Στο στάδιο αυτό ο νηπτικός βιώνει μυστικές εμπειρίες που
αναφέρονται στην νηπτική παράδοση ως « θεωρία». Πρόκειται για βιώματα που είναι
δύσκολο να περιγραφούν, διότι την στιγμή του βιώματος, ο νούς διατελεί σε ένα
υπερκόσμιο χώρο.323Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την «θεωρία» ως μια υπερφυής
ενέργεια που οδηγεί τον αγωνιστή στην γνώση της συνολικής αρμονίας των όντων και
των γεγονότων, τα οποία συνιστούν γενικώς το περιεχόμενο του θείου μυστηρίου, είτε
αναφέρεται αυτό στην ζωή της Αγίας Τριάδας είτε στην θεία οικονομία.324Αυτό που
σίγουρα ισχύει είναι ότι στην κατάσταση της « θεωρίας » παύουν να έχουν σημασία οι
γνώσεις και η πείρα που συνδέονται με την πρακτική μέθοδο της ευχής, που έχει
διδαχτεί ο αγωνιστής. Σύμφωνα με την περιγραφή του Αγίου Ιωσήφ στο στάδιο αυτό
οι αισθήσεις παύουν να λειτουργούν και ο αγωνιστής αρπάζεται σε θεωρία. Η
319
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,363, Επιστ.98
320
Ο.π.,363, Επιστ.98
321
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Μια βραδιά στην έρημο του Αγίου Όρους,24η εκδ. (Λεβαδειά : Ι. Μ.
Γενεθλίου της Θεοτοκου ( Πελαγίας), 2019)68
322
K.Ware, Η δύναμη του Ονόματος,76.
323
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας,82
324
Ο. π.,82
96
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ανθρώπινη θέληση σε αυτό το στάδιο παύει πλέον να κινείται. Στην πνευματική αυτή
κατάσταση « δεν εξουσιάζει πλέον αυτός, μήτε γνωρίζει τον εαυτό του, διότι ενώθη
πλέον μετά του πυρός, όλος μετουσιώθη, θεός κατά Χάριν. Αυτή είναι η θεία
συνέντευξις, όπου τα τείχη απέρχονται, και αυτός αναπνέει άλλον αέρα της διανοίας,
ελεύθερον, πλήρη ευωδίας του Παραδείσου».325
Κεντρικός άξονας της ασκητικής εργασίας του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε ο αγώνας
για την ένωση και κοινωνία με τον Τριαδικό Θεό. Ο άνθρωπος που αγωνίζεται στην
πνευματική ζωή οδηγείται σταδιακά στην υπέρβαση των ανθρώπινων μέτρων και
εισέρχεται σε μια κατάσταση που η « καρδιά του πλαταίνει για να αγκαλιάσει ουρανό
και κάθε κτίσμα, και ο νούς του γίνεται σαν αστραπή που με μια μετρά τη γή.Γνωρίζει
όλο το μήκος της οδού του Κυρίου, που εκτείνεται από τον ουρανό ως τον άδη». 326
Προκειμένου ο άνθρωπος να αξιωθεί να καταστεί μέτοχος των ενεργειών του Αγίου
Πνεύματος πρέπει να διέλθει κάποια πνευματικά στάδια ή βαθμίδες. Ωστόσο κατά
κάποιο τρόπο αυτά τα στάδια πνευματικής ζωής προορίζονται από τον Θεό για τον
συγκεκριμένο άνθρωπο ανάλογα με την πνευματική χωρητικότητα και δεκτικότητα
που αυτός διαθέτει.327Στον αγώνα για την σωτηρία και αναγέννηση του ανθρώπου
συνεργούν δυο παράγοντες που είναι ο θείος, απείρως μεγαλύτερος και παντοδύναμος,
και ο ανθρώπινος που είναι ελάχιστος και απόλυτα αναγκαίος. 328Η αναφορά στον
ανθρώπινο παράγοντα δεν συνεπάγεται ότι η σωτηρία του ανθρώπου δύναται να
θεωρηθεί ανθρώπινο επίτευγμα αλλά παραμένει σε κάθε περίπτωση δωρεά του Θεού.
Επομένως αντί να εμπλακούμε σε μια αναζήτηση για το ποσοστό της βαρύτητας της
ανθρώπινης συνέργειας στην σωτηρία, οφείλουμε να παραδεχτούμε « ότι το έργο της
σωτηρίας μας είναι πλήρως και τελείως έργο της χάριτος του Θεού, και ότι στο έργο
αυτό εμείς οι άνθρωποι παραμένουμε απολύτως ελεύθεροι».329
325
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,215, Επιστ.48
326
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή», στο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)311-312.
327
Ο.π., 312
328
Ο.π., 312
329
K. Ware, Πως σωζόμαστε ;( Αθήνα : Εν Πλώ, 2017)43-44
97
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Στον αγώνα για την πνευματική τελείωση του ανθρώπου το πρώτο μεγάλο βήμα
το κάνει ο Θεός και κεντρικής σημασίας σε αυτή την διαδικασία είναι η έννοια της
χάριτος. Τι είναι όμως η Χάρη που τόσο συχνά συναντάμε ως έννοια στα κείμενα του
Αγίου Ιωσήφ αλλά και στο σύνολο της νηπτικής παράδοσης; Ανατρέχοντας στο Λεξικό
Βιβλικής Θεολογίας θα διαπιστώσουμε ότι « η χάρη είναι η δωρεά του Θεού που
περιέχει όλες τις άλλες, η δωρεά του Υιού του (Ρωμ 8,32) αλλά όχι απλώς το
αντικείμενο αυτής της δωρεάς. Είναι η δωρεά που ακτινοβολεί τη γενναιοδωρία του
δωρητή και που αγκαλιάζει με αυτή τη γενναιοδωρία το δημιούργημα που τη δέχεται.
Ο Θεός από χάρη δίνει, και αυτός που δέχεται τη δωρεά του βρίσκει μπροστά του χάρη
και εύνοια ».330Με βάση αυτό τον ορισμό προκύπτει ότι η Χάρη συνιστά κατά κάποιο
τρόπο μια αδιευκρίνιστη και ανερμήνευτη, με τα ανθρώπινα μέτρα, εύνοια του Θεού
προς τον άνθρωπο, του Ακτίστου προς το κτίσμα.
330
J. Guillet, « Χάρη », Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, X. Leon – Dufour, επιμ. Εκδ., ελλ. μετ. Χ.
Σωτηρόπουλος ( Αθήνα :Βιβλικό Κέντρο Άρτος Ζωής, 1980)στ.997-998
331
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,130,Επιστ.23
332
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,75, Επιστ.9.
333
Ο.π., 75, Επιστ.9
98
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
που οδηγεί τον άνθρωπο σε μια πνευματική ανάταση, που χαρακτηρίζεται από την
διαρκή προσθήκη χάριτος. Ωστόσο τον πληρέστερο ορισμό φαίνεται να τον παραθέτει
στο έργο του « Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ », στο οποίο αναφέρεται ότι η Χάρη είναι «
απαύγασμα της Θείας Λαμπρότητος, αισθομένη εν θεωρία και διαύγεια νοός, διάνοια
τυγχάνει λεπτή, ευώδης και γλυκύτατη πνοή, ευχή αρέμβαστος και λογισμών
απαλλαγή, αγνότατη ζωή και τελείως ειρηνική, ως και ταπεινή, ήσυχος, καθαρτική,
φωτιστική, χαροποιός και πάσης φαντασίας απηλλαγμένη»334
Όπως ήδη αναφέραμε το πρώτο και αποφασιστικό βήμα για την σωτηρία του
ανθρώπου το κάνει ο ίδιος ο Θεός. Η επίσκεψη της χάριτος του Θεού προκαλεί στον
άνθρωπο πνευματικό συγκλονισμό. Εξέρχεται από τον κόσμο της πλάνης και αποκτά
πνεύμα φόβου Θεού. Σε αυτό το πλαίσιο ο άνθρωπος υπερβαίνει τον εγκλωβισμό στην
σφαίρα του κτιστού και εφήμερου και όλα τα βλέπει διαμέσου του πρίσματος της
αιωνιότητας. Κατανοεί ότι ο προαιώνιος προορισμός του είναι η ένωση και κοινωνία
με τον Θεό.335Όπως παραστατικά αναφέρει ο Άγιος Ιωσήφ « η θεία χάρις, τέκνον μου,
είναι όπου ως δόλωμα εισέρχεται στην ψυχήν και ελκύει αβιάστως τον άνθρωπον επί
τα υψηλά και ανώτερα ».336Παρατηρεί ότι το πρώτο βήμα για να αξιωθεί κάποιος την
δωρεά της χάριτος είναι η αυτογνωσία. Αυτή συνίσταται στην αναγνώριση της αρχής
και της αλήθειας ότι ο άνθρωπος είναι μηδέν και εκ του μηδενός δημιουργήθηκαν
όλα.337Η αυτογνωσία οδηγεί στο ταπεινό φρόνημα και αυτό είναι το πρώτο αλλά
βασικό μάθημα που πρέπει πάρει εκείνος « όπου θέλει να λάβη, αλλά και να μένη
διαπαντός πλησίον η Χάρις».338
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ υπάρχουν τρείς τρόποι της φύσεως στις οποίες
ανέρχεται και κατέρχεται ο άνθρωπος. Η φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι « ο
θεικός νόμος , όπου μας εδόθη γραπτώς μετά την εξορίαν εκ του παραδείσου
».339Συνεπώς ο άνθρωπος που διατελεί στην φυσική κατάσταση είναι που στον βίο του
334
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,270
335
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,312-
313
336
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,43, Επιστ.3
337
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,180, Επιστ.40.
338
Ο.π., 180, Επιστ.40
339
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,478, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
99
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Σύμφωνα με τον τρόπο που ενεργεί η θεία Χάρη στον άνθρωπο ο Άγιος Ιωσήφ
διακρίνει τρεις καταστάσεις : την καθαρτική, την φωτιστική και την τελειωτική. Θα
πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η Χάρη είναι η ενιαία ενέργεια της Αγίας Τριάδας, που
εκδηλώνεται όμως στους πιστούς με ένα πλούτο χαρισμάτων.341Η πρώτη επίσκεψη της
χάριτος, που λέγεται καθαρτική τον διεγείρει σε μετάνοια και σκοπό έχει να τον
εμπνεύσει και να τον στηρίξει στον πνευματικό αγώνα που αναλαμβάνει. Στο στάδιο
αυτό ο άνθρωπος συνειδητοποιεί την αμαρτωλότητα του και αγωνίζεται να τηρήσει το
θεϊκό νόμο. Σε αυτό το στάδιο ο άνθρωπος μεταβαίνει από την παρά φύσιν στην κατά
φύσιν κατάσταση.342Εφόσον ο άνθρωπος αγωνιστεί σωστά σε αυτό το στάδιο τότε
δέχεται την δεύτερη μεγάλη δωρεά της χάριτος που είναι η φωτιστική.Στην κατάσταση
του φωτισμού « ο νους δέχεται θείον φωτισμόν και γίνεται όλος θείο φως, εκ του
οποίου βλέπει νοερώς την αλήθειαν και διακρίνει πως πρέπει να περιπατή, εώς να
φτάση εις την αγάπην, όπου είναι ο γλυκύς Ιησούς».343Με την Χάρη αυτή ο νούς του
αγωνιστή ανάγεται στην θεωρία των νοημάτων του Θεού και αποκτά διαύγεια νοος,
καθαρότητα λογισμών και βάθος εννοιών.344Το τέλος του πνευματικού πολέμου που
καλείται να διεξάγει ο άνθρωπος συνοδεύεται από τη δωρεά του Θεού, που είναι η
τελειωτική Χάρη. Αυτή καλείται και υπερφυσική διότι κινείται άνωθεν της
φύσεως.345Η τελειωτική Χάρη είναι το ύψιστο δώρο του Θεού και αποδίδει
υπερφυσικούς καρπούς που είναι η θεωρία, η αγάπη και η απάθεια. Προκειμένου να
βοηθήσει ο Άγιος Ιωσήφ τον πνευματικό αγωνιστή να κατανοήσει τις διαφορές
ανάμεσα στις τρείς τάξεις της χάριτος, χρησιμοποιεί μια ιδιαίτερα εύστοχη
340
Ο.π., 479
341
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,313.
342
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,479-480, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
343
Ο.π., 480.
344
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,314.
345
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,481, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν
100
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
παρομοίωση. Στο πλαίσιο αυτό παρομοιάζει την καθαρτική χάρη με την λαμπρότητα
των άστρων, την φωτιστική χάρη με την λαμπρότητα της πανσελήνου και τέλος την
τελειωτική χάρη με την λαμπρότητα του μεσημβρινού ήλιου.346
Ο Άγιος Ιωσήφ επισημαίνει ότι μετά την πρώτη Χάρη που δέχεται αυτός που
εισέρχεται στην πνευματική ζωή, αρχίζει δοκιμασία πειρασμών. Αυτή η Χάρη είναι
των αρχαρίων στην πνευματική ζωή και παρομοιάζεται με μια μητέρα που μαθαίνει
στο παιδί της να περπατάει. Όπως παραστατικά αναφέρει « το αφήνει και φεύγει και
αυτό την ζητεί, κλαίει, φωνάζει, την εγυρεύει. Έρχεται, και πάλι μετ’ ολίγον
αναχωρεί».349Σκοπός αυτής της δοκιμασίας είναι ο άνθρωπος να υπερβεί σταδιακά τον
κόσμο των παθών, που παρομοιάζονται με όρη ψηλά και σκληρά που εμποδίζουν τον
346
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,319
347
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,314-
315.
348
Ο.π., 315-316
349
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,170, Επιστ.38
101
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ήλιο, με τον οποίο παρομοιάζει την λαμπρότητα της χάριτος. 350Ο Άγιος Ιωσήφ
προειδοποιεί ότι μετά την πρώτη έλευση της χάριτος ακολουθεί μια αγαθή κατάσταση
που δεν πρέπει όμως να οδηγήσει τον αγωνιστή να επαναπαυτεί και να πέσει θύμα της
ακηδίας. Επισημαίνει ότι είναι πνευματικός νόμος μετά από κάποιο χρονικό διάστημα,
που μπορεί να είναι τρία, τέσσερα ή και περισσότερα χρόνια, η Χάρη να υποχωρεί για
λόγους παιδαγωγίας.351
Η δοκιμασία των πειρασμών που ακολουθεί την συστολή της χάριτος είναι
απαραίτητη για να μαθητεύσει ο άνθρωπος στην οδό του Κυρίου και δια των
παθημάτων να καταστεί μαθητής της μακαριότητας του. Η συστολή της χάριτος δίδει
το περιθώριο στον άνθρωπο να αποδείξει ελεύθερα την αγαθή προαίρεση του. 352Ο
Άγιος Ιωσήφ δεν παύει να επισημαίνει ότι η πρόθεση αποφυγής των παθημάτων και
των πειρασμών συνιστά έλλειψη επιθυμίας για πνευματική πρόοδο. Ο άνθρωπος που
αποφεύγει τις θλίψεις δεν μπορεί να απαιτεί την Χάρη. Η πνευματική σοφία
προϋποθέτει το πέρασμα από το στάδιο της δοκιμασίας με πειρασμούς και θλίψεις.353
350
Ο.π., 170, Επιστ.38
351
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,193, Επιστ.42
352
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,316-
317
353
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,193, Επιστ.42
354
Ο.π.,191, Επιστ.42
355
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,317.
102
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
όχι εσύ και εγώ, αλλά μήτε οι Απόστολοι δεν θα ήσαν Απόστολοι ».356Ο σκληρός
αγώνας της περιόδου που ακολουθεί την απόκρυψη της χάριτος διαρκεί μεγάλο
χρονικό διάστημα αλλά οι πειρασμοί ποτέ δεν είναι ισχυρότεροι της χάριτος. Ο αγώνας
αυτός διαρκεί « αναλόγως του καθενός την υπομονήν και την θείαν του παρέχοντος
βούλησιν, έως τελείως να τον καθαρίση από τα διάφορα πάθη ». 357Στο τέλος της
περιόδου της δοκιμασίας ο άνθρωπος οδηγείται σε κατάσταση πλήρους επίγνωσης τι
πηγάζει από την Χάρη του Θεού και τι προέρχεται από τις δικές του δυνάμεις.358
Ο Άγιος Ιωσήφ παρομοιάζει την περίοδο της δοκιμασίας με τον καλό χρυσοχόο
που κατεργάζεται καλά τον χρυσό.359Το πέρας της δοκιμασίας οδηγεί τον αγωνιστή
στην πλήρη ταπεινοφροσύνη και στην επίγνωση της σωτηριώδους αλήθειας ότι τα
πάντα προέρχονται από τον Θεό. Στο σημείο αυτό αποκτά σταθερότητα διότι πέτυχε
το στόχο του, που συνίσταται στην εγκατάλειψη της εφήμερης και υλικής ύπαρξης
του, με αντάλλαγμα την άυλη και αόρατη ζωή του Θεού. Εισέρχεται σε μια βαθμίδα
της πνευματικής ζωής στην οποία ο αγωνιστής μεταβαίνει από την πράξη στην θεωρία
και μετέχει στην Αγάπη Του Θεού, όχι απλά σε ψυχολογικό αλλά σε οντολογικό
επίπεδο.360Η επανάκτηση της χάριτος έχει ως καρπούς την ειρήνη των λογισμών και
την αύξηση ή καλύτερα της προσθήκης της πίστεως. Ο άνθρωπος μεταβαίνει στην
πίστη της θεωρίας, που « είναι υψηλότερη από την συνηθισμένη και γεννιέται από την
πείρα της θείας αντιλήψεως, της θείας παρηγοριάς, μετά από πρακτικούς αγώνες
υπομονής και δοκιμασίας »361Αυτή η πίστη γεννά την « ελπίδα την ακαταίσχυντον »
και ο άνθρωπος μετέχει στην μακαρία αγάπη και αρχίζει από αυτή την ζωή να γεύεται
τα μυστήρια του μέλλοντος.362Στην πνευματική αυτή κατάσταση ο άνθρωπος
αποβάλλει το ίδιον θέλημα και αποκτά καθαρή και αδιάλειπτη προσευχή, που
χαρακτηρίζεται από την απουσία προσωπικών αιτήσεων προς τον Θεό. Ο αγωνιστής
έχει πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι ο Θεός του παρέχει ότι χρειάζεται και στην
356
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,192, Επιστ.42
357
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,289.
358
Ο.π., 289
359
Ο.π., 293
360
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,319.
361
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,392
362
Ο.π., 297
103
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
προσευχή του το μόνο που ζητά είναι η εκπλήρωση του Αγίου Θελήματος του
Κυρίου.363
Όπως ήδη έχουμε επισημάνει στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας, μια από
τις βασικές μοναχικές αρετές και υποσχέσεις είναι αυτή της υπακοής. Όπως εύστοχα
έχει επισημανθεί « η καλογερική δεν μαθαίνεται διανοητικά ∙ παραδίδεται βιωματικά
από τον Γέροντα στον υποτακτικό »364 Η υπακοή συνιστά το θεμέλιο της πνευματικής
ζωής του μοναχού και η απουσία της καθιστά αδύνατη την πνευματική προκοπή διότι
η ησυχία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την υπακοή. Στο πλαίσιο αυτό η ησυχία
παρέχει τον τρόπο ενώσεως με τον Θεό αλλά η υπακοή συνιστά την αιτία και την
συντήρηση αυτής της ενώσεως.365Ο Άγιος Ιωσήφ έδιδε τεράστια σημασία στην υπακοή
και από την περίοδο που ήταν υποτακτικός ο ίδιος δεν το έκανε ως αγγαρεία αλλά με
χαρά που πηγάζει από την αγάπη.366Δεν έπαυε να επαναλαμβάνει ότι « όντως μέγα
κατά αλήθειαν το μυστήριον της υπακοής»367Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ ο Χριστός
ήταν ο πρώτος που χάραξε την οδό της υπακοής με την υποταγή του στο θέλημα του
Πατρός. Αποδίδει στο μυστήριο της υπακοής έναν Χριστοκεντρικό χαρακτήρα. Η
υπακοή διασφαλίζει την σωτηρία και την αποφυγή της πλάνης και καθήκον του
μοναχού είναι να κάνει υπακοή στον Γέροντα « ως να βλέπη τύπον Θεού ».368
Η αρετή της υπακοής συνίσταται ουσιαστικά στην εκούσια εκκοπή του ιδίου
θελήματος. Η άσκηση της υπακοής οδηγεί σε ταπεινό φρόνημα διότι ο υποτακτικός
εγκαταλείπει κάθε προσωπικό δικαίωμα, γνώμη ή κρίση και η γνώμη του ταυτίζεται
πλήρως με την γνώμη του Γέροντα. Ο Άγιος Ιωσήφ πίστευε ότι ουδείς δύναται να
ζημιωθεί κάνοντας υπακοή. Επικαλούμενος την τεράστια ασκητική εμπειρία του και
την Χάρη που είχε λάβει, διαβεβαίωνε ότι Χάριτι Του Θεού μπορούσε να βοηθήσει
363
Ο.π., 297
364
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Η υπακοή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον
Ησυχαστή », στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η
εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)119.
365
Ο.π., 121
366
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,74
367
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,154, Επιστ.34
368
Ο.π., 154.
104
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
οποιονδήποτε να βαδίσει την οδό της σωτηρίας, αρκεί να έκανε υπακοή. 369Ακόμη και
στην περίπτωση που ο Γέροντας δεν είναι χαρισματούχος ή είναι πνευματικά
αδιάφορος, αυτός που κάνει υπακοή δεν πρόκειται να υποστεί βλάβη. Σύμφωνα με τον
Άγιο Ιωσήφ ο υποτακτικός θα απολογηθεί και έχει ευθύνη μόνο για το αν υπάκουσε ή
όχι. Την ευθύνη της προσταγής την έχει ο Γέροντας και αυτός θα απολογηθεί αν καλώς
ή κακώς πρόσταξε.370
Η απάρνηση του ιδίου θελήματος και η απόλυτη εμπιστοσύνη στο θέλημα του
Γέροντα είναι η οδός που οδηγεί στην απάθεια και στο σταυρικό φρόνημα και με αυτό
τον τρόπο ο αγωνιστής αξιώνεται την δωρεά της χάριτος. Ο Άγιος Ιωσήφ χαρακτηρίζει
την υπακοή « το δυναμό » της ψυχής. Αυτή είναι που καθαρίζει, φωτίζει και ανάγει τον
νου στην θεωρία. Δια της τελείας υπακοής ο νους απαλλάσσεται από μέριμνες και
διευκολύνεται η επιστροφή του στην καρδιά με την νοερά προσευχή. Όλα τα αγαθά
που χαρακτηρίζουν τον ησυχαστικό βίο τελικά πηγάζουν από την υπακοή. Ο Άγιος
Ιωσήφ επικαλείται το παράδειγμα του και επισημαίνει ότι « όλα ταύτα δια πείρας τα
εδοκίμασα και τον καρπόν τους έφαγα και είναι λίαν γλυκύς. Δεν είδα μεγαλυτέραν
ανάπαυσιν ως της τελείας υπακοής»371Αυτός είναι ο κύριος λόγος που ο υποτακτικός
αναζητά τον Γέροντα και κάνει σε αυτόν υπακοή. Με την υπακοή στον Γέροντα
θεμελιώνεται μια σχέση στο πλαίσιο της οποίας ο Γέροντας μεταδίδει στον υποτακτικό
του το πλούτο της αρετής του και ο τελευταίος απολαμβάνει τόση Χάρη δίπλα στον
πνευματικό πατέρα του, όσο μεγάλη είναι η υπακοή του.372
Με την υπακοή στον Γέροντα ο υποτακτικός ξεριζώνει από μέσα του τον
εγωισμό, που αποτελεί το κύριο εμπόδιο για να ενεργήσει μέσα του η Χάρη. Ο Άγιος
Ιωσήφ θεωρούσε την παρακοή ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στην πνευματική προκοπή
του μοναχού. Δίδασκε τους υποτακτικούς του ότι αυτός που δεν κάνει υπακοή στον
Γέροντα του, την αναζητά σε άλλους. Με αυτό εννοούσε τα διάφορα θελήματα και
πάθη που υποτάσσουν τον άνθρωπο και τελικά αυτός απομακρύνεται από τον Χριστό
369
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,209, Επιστ.47
370
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,104, Επιστ.14
371
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,257-258, Επιστ.59
372
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,469-470, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
105
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
και την αγάπη προς αυτόν. Διότι σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ κάνοντας υπακοή στον
Γέροντα στην πραγματικότητα κάνουμε υπακοή στον Χριστό.373
Στον χώρο της νηπτικής ζωής εκτός της υπακοής σπουδαιότατη αρετή είναι
αυτή της διάκρισης. Στην πραγματικότητα συνδέεται στενά με την υπακοή διότι όπως
επισημαίνει ο Όσιος Ιωάννης ο Σιναίτης, στον Λόγο περί Υπακοής, « υπακοή σημαίνει
να αποθέσωμε την ιδική μας διάκριση στην πλούσια διάκριση του Γέροντος».374Χωρίς
το χάρισμα της διακρίσεως καμία αρετή δεν δύναται μέχρι τέλους να είναι ασφαλής.
Με αυτό το πνεύμα ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει ότι « η διάκριση είναι
μεγαλύτερη από όλες τις αρετές, επειδή είναι βασίλισσα και αρετή των
αρετών».375Στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ η διάκριση κατέχει κεντρική σημασία και ήταν
καρπός μελέτης της νηπτικής παράδοσης αλλά και γνήσιας βιωματικής εμπειρίας. Στα
γραπτά κείμενά του περιγράφονται με λεπτομέρειες όλα τα στάδια του πνευματικού
αγώνα, οι κινήσεις της ψυχής και των παθών. Σκοπός του είναι να καθοδηγήσει σωστά
τους υποτακτικούς και μαθητές του και να τους υποδείξει ότι η αρετή δεν συνίσταται
στην συμμόρφωση σε κάποιο σύστημα αρχών αλλά συνιστά εμπειρική μετοχή στην
ζωή της χάριτος.376
Μελετώντας την ζωή και τα κείμενα του Αγίου Ιωσήφ διαπιστώνουμε ότι η
διάκριση εμφανίζεται με διάφορες μορφές. Μπορεί να εμφανιστεί ως φυσική
διορατικότητα, ως πνευματική αναζήτηση και οδό αυτογνωσίας, ως ποιμαντική
μέθοδος αλλά και ως προορατικό και αγιοπνευματικό χάρισμα.377Ωστόσο υπάρχει η
πιθανότητα να εκδηλωθεί και ως σύμπτωμα δαιμονικής επιρροής. Σε αυτή την
περίπτωση δεν ενεργεί η Χάρη και αφορά μοναχούς που τελούν σε πλάνη και λόγω της
373
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,229-230.
374
Ιωάννου Σιναΐτου , Κλίμαξ,66.
375
Ιωάννου Δαμασκηνού, « Λόγος ψυχοφελής και θαυμάσιος », », στο Φιλοκαλία των Ιερών
Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας,
2004)306.
376
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)406
377
Ο.π., 407.
106
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
υπερηφάνειας και του εγωισμού τους συγχέουν τη δωρεά της χάριτος με τα τεχνάσματα
του πονηρού.378
Η μορφή της φυσικής διορατικότητας είναι αυτή με την οποία είχαν προικισθεί
οι πρωτόπλαστοι και είχαν την δυνατότητα να διακρίνουν το αγαθό από το πονηρό και
παράλληλα να αναγνωρίζουν ότι όλα τα όντα που έχουν ως αρχή τους την ενέργεια του
Θεού, παραπέμπουν στον Δημιουργό.. Η πτώση οδήγησε στην απώλεια της δωρεάς
αυτής.379Ο Άγιος Ιωσήφ είχε αξιωθεί να βλέπει την δημιουργία με αυτό τον τρόπο και
ο νούς του να ανάγεται από την ομορφιά της πλάσης στο ανυπέρβλητο κάλλος του
δημιουργού. Προκειμένου ο άνθρωπος να ανακτήσει και να καλλιεργήσει αυτή τη
δωρεά, ο Άγιος Ιωσήφ έδιδε βαρύτητα στην άσκηση διότι η εμπειρία του είχε αποδείξει
ότι οι ψυχικές δυνάμεις ακολουθούν τις σωματικές αλλοιώσεις. Έτσι οι δυσλειτουργίες
που παρουσιάζονται στο σώμα κάμπτουν τις δυνάμεις της ψυχής και αυτό ανακόπτει
την πνευματική πρόοδο και δεν επιτρέπει την ενέργεια της χάριτος. Όπως
χαρακτηριστικά υπογραμμίζει « εις όλα ταύτα λοιπόν πάσχει το σώμα, συμπάσχει και
η ψυχή, καίτοι νοερά και ασώματος».380Η μορφή αυτή διορατικότητος, που ταυτίζεται
με την φυσική γνώση διαφοροποιείται από την πνευματική γνώση, που είναι καρπός
της πνευματικής εργασίας, του αγώνα δηλαδή ενάντια στα πάθη, και θεμελιώνεται στην
αυτογνωσία.381Αυτή η δεύτερη μορφή διάκρισης είναι ιδιαιτέρως σημαντική διότι ο
ασκητής φτάνει στο πνευματικό ύψος που του επιτρέπει να διακρίνει τις κινήσεις των
παθών, την έλευση και την απόκρυψη της χάριτος αλλά και να διακρίνει τις εμπειρίες
δαιμονικής προέλευσης. Προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος της πλάνης και να
προοδεύσει ο αγωνιστής ενάντια στα πάθη, ο Άγιος Ιωσήφ δίδει βαρύτητα στην
αναζήτηση πνευματικού οδηγού « τον δυνάμενον σώσαι αυτόν και να του δώση τα
αρμόδια φάρμακα προς ασφάλειαν της ψυχής του ».382Ο Άγιος Ιωσήφ είχε οδυνηρή
προσωπική εμπειρία σε αυτή την αναζήτηση διότι έζησε σε μια περίοδο που οι
378
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,224.
379
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού »407-408.
380
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,79, Επιστ.9.
381
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού », 409.
382
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,463, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν
107
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αυθεντικές μορφές ησυχαστικού βίου σπάνιζαν στο Άγιον Όρος και « αυτοί οι ολίγοι
παρ΄ όλων των χιλιάδων μοναχών κηρύττονται ως πλανεμένοι ».383
383
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,470, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν
384
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού »,411.
385
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,471-474, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν
386
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού »,413.
387
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,172, Επιστ.29
108
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η αρετή της διάκρισης συνιστά το αντίδοτο στην αντιμετώπιση της πλάνης, που
σκοπό έχει να απομακρύνει τον αγωνιστή από την ενέργεια της χάριτος. Σύμφωνα με
τον Άγιο Ιωσήφ η πλάνη εμφανίζεται με διάφορες μορφές ωστόσο σκοπό έχει να
υποδουλώσει πρώτα τον νου και βαθμιαία να κυριαρχήσει σε όλες τις ψυχικές δυνάμεις
του ανθρώπου, ώστε αυτός να αδυνατεί να αντιληφθεί το μέγεθος της πτώσης του.390Ο
Άγιος Ιωσήφ δίδει έναν εξαιρετικά περιεκτικό ορισμό της πλάνης. Αυτή ορίζεται ως «
η ουσιώδης εκ της ευθείας και αληθείας απομάκρυνσις, αρνουμένη, ως ειπείν,την
αλήθειαν και το ψεύδος ασπασαμένη μεθ’ όλης της ψυχικής του ανθρώπου δυνάμεως,
φρονούσα και συνιστώσα κόσμον δι’ αυτήν και συμπεράσματα ίδια συστηματικώς
ενεργούσα, θελήσει, βουλήσει, νοί, διανοία, επιθυμία, φαντασία, ψυχή τε και
σώματι».391Ο κόσμος της πλάνης είναι τόσο σκοτεινός όσο φωτεινός είναι ο κόσμος
της χάριτος και χωρίς διάκριση είναι αδύνατο να παραμείνει ο αγωνιστής στον ορθό
388
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,482, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
389
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού »,415-416.
390
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,303-304
391
Ο.π.,303
109
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
πνευματικό δρόμο. Μάλιστα ο Άγιος Ιωσήφ θα υπογραμμίσει ότι υπάρχουν βαθμοί και
μέτρα πλάνης σε αντιστοιχία με τις βαθμίδες της χάριτος.392
Ο Άγιος Ιωσήφ σε όλη την διάρκεια του αγωνιστικού μοναχικού βίου του
τιμούσε τους Αγίους και τους θεωρούσε υποδείγματα και δείκτες στην οδό της θέωσης.
Γνώριζε ότι όπως και αυτός αγωνίστηκαν ενάντια στα πάθη και αξιώθηκαν με την
Χάρη του Αγίου Πνεύματος να αποκτήσουν νού Χριστού και να βιώσουν εμπειρικά
την παρουσία και την γνώση του Θεού. Οι ασκητικοί αγώνες στους οποίους επιδόθηκε
γνώριζε ότι θα αποδώσουν καρπούς, πάντα με την Χάρη, έχοντας την ασφαλή γνώση
των αγωνιστών που προηγήθηκαν και έφτασαν στην αγιότητα. Αυτή την γνώση την
είχε αποκτήσει, όταν όντας κοσμικός ακόμη, είχε εντυπωσιαστεί από το παράδειγμα
των Αγίων, Οσίων και Μαρτύρων, τους βίους των οποίων μελετούσε. Αυτό ήταν το
κίνητρο για να επιδοθεί στην άσκηση και τελικά να ασπαστεί τον
μοναχισμό.393Ιδιαίτερη τιμή απέδιδε στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο τον οποίο
θεωρούσε προστάτη δικό του και της αδελφότητας που αργότερα δημιούργησε. Όταν
εγκατέλειψε τα Κατουνάκια για να μετακινηθεί στον Άγιο Βασίλειο έκτισε μια μικρή
εκκλησία την οποία την αφιέρωσε στο Γενέσιο του Τιμίου Πρόδρομου.394Όταν
αργότερα μετακινήθηκε στην Μικρή Αγία Άννα έκτισε πάλι μια μικρή εκκλησία που
επίσης την αφιέρωσε στον Τίμιο Πρόδρομο.395Τέλος όταν μετακινήθηκε προς το τέλος
της ζωής του στην Νέα Σκήτη έκτισε πάλι δυο μικρές εκκλησίες που τις αφιέρωσε την
μία στον Τίμιο Πρόδρομο και την άλλη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.396
Ο Άγιος Ιωσήφ αν και τιμούσε όλους τους Αγίους θεωρούσε την Παναγία
Θεοτόκο ως τον υπέρτατο βοηθό και σκεπαστή της ζωής του αλλά και της ζωής αυτόν
που επέλεξαν να τεθούν υπό την πνευματική καθοδήγηση του. Είχε απόλυτη
εμπιστοσύνη και έτρεφε απέραντη αγάπη στο πρόσωπο της
392
Ο.π.,304
393
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,24-25
394
Ο.π., 87
395
Ο.π., 187
396
Ο.π., 394-395
110
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο Άγιος Ιωσήφ στον δύσκολο αγώνα που διεξήγαγε ενάντια στα πάθη πάντα
αισθανόταν την βοήθεια της Παναγίας και την επικαλούνταν. Είχε ακλόνητη πίστη
στην χάρη που προσφέρει σε αυτούς που επικαλούνται την βοήθεια της στον ασκητικό
αγώνα τους. Είναι βέβαιος ότι αυτό συμβαίνει διότι η Παναγία « πολύ αγαπά την
αγνείαν ».403Επειδή οι άνθρωποι είναι βυθισμένοι στην αμαρτία και επειδή δεν έχουν
την παρρησία να προστρέξουν απευθείας στον Θεό αναγνωρίζει την Παναγία ως
μεσίτη, προστάτη και βοηθό των ανθρώπων που αναζητούν την Χάρη του Αγίου
Πνεύματος. Την χαρακτηρίζει « πασών των Αγγέλων τιμιωτέρα και ενδοξοτέρα, φέρων
τα δευτερεία της Αγίας Τριάδος ».404
Πίστευε ακράδαντα ότι η Παναγία, όντας « η μόνη αγνή Παρθένος », θέλει και
αγαπά αυτούς που αγωνίζονται για την σωφροσύνη και καθαρότητα. Αν κάποιος την
επικαλεστεί στην προσευχή του αμέσως τον εισακούει και σκορπά αγαλλίαση στην
397
Ιωήλ Φραγκάκου ( Μητρ. Εδέσσης),« Το πρόσωπο της Παναγίας στη ζωή και τη διδασκαλία του
Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)365.
398
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,162, Επιστ.36
399
Ο.π., 209-210, Επιστ.47
400
Ο.π., 173, Επιστ.38
401
Ο.π., 174, Επιστ.38
402
Ο.π., 174, Επιστ.38
403
Ο.π., 264, Επιστ.61
404
Ο. π., 379, Επιστ.105
111
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ψυχή του ανθρώπου.405Η μεγαλύτερη αγωνία του ήταν μήπως εξαιτίας των αμαρτιών
και της έλλειψης γνησίου ησυχαστικού πνεύματος των μοναχών της εποχής του, η
Παναγία εγκαταλείψει το Άγιον Όρος και αποσύρει την προστασία της. Σε επιστολή
του προς πνευματικό τέκνο του το 1948, αναφέρεται στην καταστρεπτική επιδρομή
των κομμουνιστών ανταρτών στον Άθω και στις λεηλασίες που πραγματοποιήθηκαν.
Το γεγονός ότι εισήλθαν και γυναίκες τον θλίβει βαθύτατα και διαπιστώνει « ότι
ασφαλώς έφτασε και η κατάλυσις του τόπου μας εδώ, διότι η Παναγία θα τον
αφήση».406
Η πανταχού παρουσία της Παναγίας Θεοτόκου στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ
αποδεικνυόταν και εκδηλωνόταν με πλήθος μυστικών εμπειριών και θεωριών που
βίωνε. Την περίοδο της παραμονής του στην Μικρή Αγία Άννα είχε βιώσει πλήθος
πειρασμών και θλίψεων και η Παναγία του πρόσφερε την παρηγοριά της. Όπως ο ίδιος
περιγράφει ενώ προσευχόταν μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, ζητώντας την
βοήθεια της, βίωσε την αισθητή παρουσία της και προσκύνησε αυτήν και το θείο
Βρέφος. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει « η Παναγία μας δεν ήταν πλέον εικόνα, αλλά
ζωντανή, ολόσωμη, υπέρφωτη, ηλιόμορφη, με την διπλή της πάντοτε ιδιότητα:
Μητροπαρθενική».407Σε μια άλλη περίπτωση περιγράφει, σε τρίτο πρόσωπο όπως
συχνά έκανε, ότι βίωσε μια εκστατική εμπειρία στην οποία η Παναγία του
παρουσιάστηκε μπροστά στην είσοδο ενός παλατιού που ήταν λευκό σαν το χιόνι και
ψηλό, που έφτανε ως τον ουρανό. Η Παναγία τον αγκάλιασε ως γνήσιο τέκνο της και
πάντα όταν θυμόταν αυτή τη θεωρία αισθανόταν γλυκασμό και ευωδία στη ψυχή
του.408
405
Ο.π., 320, Επιστ.78
406
Ο.π., 221, Επιστ.51
407
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,156
408
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,201, Επιστ.45
112
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
φορά του πρόσφερε ελπίδα και τον γέμισε χαρά πνευματική.409Υπάρχουν πλήθος
εκστατικές εμπειρίες που αναφέρονται στην πανταχού παρουσία της Παναγίας στην
ζωή του Αγίου Ιωσήφ και που αποδεικνύουν την προστασία της στο πρόσωπο του. Η
πίστη, η αγάπη και η ευλάβεια που έτρεφε σε αυτήν είχαν απόλυτο χαρακτήρα. Δεν
υπήρχε θέμα που αναλάμβανε να αντιμετωπίσει χωρίς προηγουμένως να προσευχηθεί
στην Παναγία. Μάλιστα και μόνο στην ενθύμηση της ξεσπούσε σε δάκρυα και
προτιμούσε να επισκέπτεται τα παρεκκλήσια μόνος του. Εκεί παρέμενε γονατιστός επί
ώρες. προσευχόμενος και χύνοντας συνεχώς δάκρυα.410Δείγμα της τεράστιας πίστης
και λατρείας προς το πρόσωπο της Θεοτόκου είναι και τα δύο ποιήματα που συνέθεσε
προς τιμήν της με τίτλο « Υποσχέσεις της Παναγίας προς τους Αγιορείτες »411και « Εις
την Κυρίαν Θεοτόκον ».412
Η έννοια της αγάπης διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στον βίο και το έργο του
Αγίου Ιωσήφ. Η διδασκαλία που διαμορφώνει περί αγάπης στηρίζεται στα στέρεα
θεμέλια της Αγίας Γραφής και της νηπτικής παράδοσης της Ορθοδοξίας αλλά
περιλαμβάνει και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αυτά διαμορφώνονται ως
συνέπεια του ρόλου του πνευματικού οδηγού που είχε αναλάβει αλλά και των
προσωπικών ασκητικών εμπειριών που είχε βιώσει.413Γεγονός είναι ότι οι απόψεις που
διατυπώνει ο Άγιος Ιωσήφ για την αγάπη εντάσσονται στο πλαίσιο του ασκητικού βίου
και της μοναχικής αδελφότητας. Ωστόσο αυτό που κατεξοχήν χαρακτηρίζει το σώμα
της Εκκλησίας είναι η αγαπητική κοινωνία των πιστών με κεφαλή τον Χριστό. Οι
πνευματικές συμβουλές του Αγίου Ιωσήφ περί αγάπης σκοπό έχουν την διατήρηση και
την προστασία αυτής της κοινωνίας αγάπης. Αυτή τελεί υπό διαρκή κίνδυνο διότι « ο
409
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,201-204
410
Ο.π., 79
411
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,493-494.
412
Ο.π., 515-518
413
J. Larchet,« Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)687
113
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
διάβολος, μη δυνάμενος να εισέλθη όπου η ευλογία της υπακοής και ο σύνδεσμος της
αγάπης, παντοειδώς πολεμεί να απομονώση δι αποστασίας τον άνθρωπον »414
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ « η αγάπη είναι εντολή του Θεού, η πρώτη και
μεγαλύτερη »415Συνδέει μάλιστα άρρηκτα την αγάπη προς τον πλησίον με την
αναζήτηση και την απόκτηση της χάριτος. Όσο αγωνίζεται κάποιος για την σωτηρία
του αδελφού του τόσο η ψυχή του πλημμυρίζει από την αγάπη του Θεού. Η αγαπητική
σχέση συνδέεται με τον πλεονασμό της χάριτος διότι ανταποκρίνεται στην απλή αλλά
σωτηριώδη αλήθεια ότι « η αγάπη μετέχει από όλα »416Η μόνη εντολή που έδωσε ο
Θεός στον άνθρωπο είναι η αγάπη. Αυτός δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο
από αγάπη και όλος είναι αγάπη. Ο άνθρωπος που θα στρέψει όλη την αγάπη του στον
Θεό τότε αυτός θα αγαπήσει και τον πλησίον του όπως τον εαυτό του.417Το πιο ισχυρό
όπλο ενάντια σε όλα τα πάθη είναι η αγάπη προς τον Θεό και τους συνανθρώπους μας.
Όπως υπογραμμίζει « με την αγάπην ευκόλως νικάς παρά με τους άλλους αγώνας »418
414
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,111, Επιστ.15
415
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,382, Επιστ.106
416
Ο.π., 382, Επιστ.106
417
Ο.π., 392-393, Επιστ.111.
418
Ο.π., 223, Επιστ.52
419
J. Larchet, « Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
»,688
420
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,83, Επιστ.3
114
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
γέφυρα δια της οποίας διαβαίνομεν πάντες είναι η συγχώρησις εις τους πταίοντας »421Η
αγάπη προυποθέτει και βασίζεται στην μακροθυμία και την συγχώρεση. Η αντοχή και
υπομονή στους πειρασμούς είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου της αγάπης, που έχει
αποποιηθεί τον εγωισμό του παρά φύσιν ανθρώπου.Ο Άγιος Ιωσήφ είναι σαφής όταν
επισημαίνει να « μην ζητήσης ποτέ σου να εύρης το δίκαιον, διότι τότε έχεις το
άδικον».422
O Άγιος Ιωσήφ στα κείμενά του, παρουσιάζει την αγάπη ως ένα χάρισμα υπέρ
φύσιν. Η αγάπη προς το πλησίον όπως και η αγάπη για τον Θεό δεν παρουσιάζονται
ως ένα φυσικό συναίσθημα. Αν αυτό συνέβαινε τότε δεν θα είχε καμία πνευματική αξία
διότι δεν θα ήταν κάτι που θα επιλέγαμε αλλά θα εμφανιζόταν ως μια αυθόρμητη τάση
της ιδιαιτέρας φύσεως μας. Ουσιαστικά για ακόμη μια φορά δίδει έμφαση στο στοιχείο
της χάριτος άνευ της οποίας δεν δύναται να επιτευχθεί ούτε η πνευματική αγάπη προς
τον πλησίον ούτε η πνευματική αγάπη προς τον Θεό.423Αντιλαμβάνεται την αγάπη σε
μια υψηλή μορφή που διαφοροποιείται από την κοινή διαδεδομένη αντίληψη που την
αντιλαμβάνεται ως μια απλή αρετή ή την ερμηνεύει στο πλαίσιο ενός συστήματος
ηθικών κανόνων. Αυτός που έχει καταστεί φορέας της τελείας αγάπης είναι εκείνος
που έχει ανέλθει επιτυχώς στο όρος της θεοπτίας και είναι « μέτοχος αληθώς της του
Αδάμ απαθείας, της προ του Παραδείσου δικαίας αυτού εξορίας ».424
421
Ο.π., 147, Επιστ.31
422
Ο.π., 147, Επιστ.31
423
J. Larchet, « Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού »,698
424
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,320.
425
Ο.π., 323
426
Ο.π., 323
115
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ο Άγιος Ιωσήφ υπογραμμίζει « ότι άλλη εστίν η εντολή της Αγάπης δια έργων
αγαθών πληρουμένη προς την αλληλοφιλαδελφίαν, και άλλο η ενέργεια της Θείας
Αγάπης ».428Στο σημείο αυτό διαφοροποιεί πλήρως την θεία ενέργεια της αγάπης, που
είναι ο ίδιος ο Θεός, από την αγάπη που εκφράζεται ως απλή αρετή και ως απλή τήρηση
της εντολής της αγάπης προς τον πλησίον. Έτσι διαφοροποιείται από την κοινή
αντίληψη περί αγάπης και την προσεγγίζει σε ένα επίπεδο χαρισματικό και οντολογικό
και όχι φυσικό και ηθικό. Αυτό το είδος αγάπης προυποθέτει μακρά και επίπονη
άσκηση που οδηγεί σε μια υψηλή μυστική εμπειρία, που ταυτίζεται με την θεοπτία.
Πρόκειται επομένως για την ύψιστη δωρεά της χάριτος που δίδεται σε αυτούς που
αξιώθηκαν « της Θεοπτίας και την βάτον βλέπειν την υπό του θείου πυρός της Αγάπης
εν ταις καρδίαις ημών καιομένην και μη καταφλεγομένην »429
427
Ο.π., 323
428
Ο.π., 324
429
Ο.π., 324
116
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
430
Δ. Τσελεγγίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνεχιστής της ησυχαστικής και φιλοκαλικής
παραδόσεως », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)145.
431
Ο.π., 145.
117
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ο Άγιος Ιωσήφ έζησε σε μια περίοδο πνευματικής
κάμψης του μοναχισμού. Δυσκολεύτηκε στην αρχή του μοναχικού βίου του να
εντοπίσει άξιους πνευματικούς οδηγούς, πιστούς στην φιλοκαλική παράδοση.
Αντιθέτως οι περισσότεροι μοναχοί αγνοούσαν την αξία της άσκησης, της νηπτικής
εργασίας και είχαν στραφεί προς τα υλικά αγαθά και την πρακτική εργασία. Ακόμη και
η λειτουργική ζωή είχε υποβαθμιστεί στην τήρηση εξωτερικών τύπων και είχε
απωλέσει το πνευματικό περιεχόμενο της. Οι σύγχρονοι του μοναχοί είχαν φτάσει σε
τέτοιο βαθμό άγνοιας της ησυχαστικής και φιλοκαλικής παραδόσεως ώστε αν κάποιος
έκανε αναφορά στην αξία της αδιαλείπτου και νοεράς προσευχής να τον
χαρακτηρίζουν αιρετικό και πλανεμένο.433Ο Άγιος Ιωσήφ σε αντίθεση με τους
συγχρόνους του δεν περιόριζε τον μοναχισμό σε τήρηση εξωτερικών τύπων και πολύ
περισσότερο δεν ερμήνευε την επιλογή του αναχωρητικού βίου ως μια μέθοδο απλά
για την σωτηρία της ψυχής. Αυτή αποτελεί κοινό κτήμα κάθε ευσεβούς Χριστιανού
ενώ ο μοναχισμός επεκτείνεται πέραν των ορίων αυτών και συνιστά συνέχεια του
σταυρικού βίου του Χριστού.434
432
Ο.π., 146.
433
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,276, Επιστ.64
434
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες,106-107.
435
Ο.π., 110.
118
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ιωσήφ για τον υγιή μοναχισμό έχει έντονη την σφραγίδα της προσωπικής, βιωματικής
εμπειρίας. Ασκούμενος σε ένα εχθρικό πνευματικό περιβάλλον απέκτησε γνώση που
πηγάζει από την θεωρία. Αποδεικνύει όσα επικαλείται βασιζόμενος στις χαρισματικές
εμπειρίες που βίωσε και δεν δίδει συμβουλές που απορρέουν από διανοητική γνώση.
Υπήρξε θεοδίδακτος και, σε απόλυτη συμφωνία με την Φιλοκαλική παράδοση, που
σεβάστηκε και συνέχισε, πρώτα είδε τον Θεό και μετά μίλησε γι’ Αυτόν.436
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν διεκδίκησε για τον εαυτό του τον ρόλο πρωταρχικού
δασκάλου ή του οργανωτή μιας νέας τάσεως στον ορθόδοξο μοναχικό βίο. Σε καμία
περίπτωση ο μελετητής του βίου και της διδασκαλίας του δεν πρέπει να υιοθετήσει
αυτή την προσέγγιση. Η προσπάθεια ωστόσο επανασύνδεσης του μοναχισμού της
εποχής του με την πρότερη και απώτερη μοναχική παράδοση δεν συνιστά πνευματικό
αγώνα μικρής σημασίας και αξίας. Μελετώντας, όντας κοσμικός, τα πνευματικά
επιτεύγματα των μεγάλων ασκητών έρχεται στον Άθω διψώντας να γνωρίσει μοναχούς
μεγάλου πνευματικού αναστήματος για να τον καθοδηγήσουν. Αν και γνωρίζει
απογοητεύσεις και θλίψεις κατορθώνει να αφομοιώσει δημιουργικά ψήγματα
ασκητικής σοφίας, που του προσφέρουν οι λίγοι άξιοι πνευματικοί οδηγοί που
συναντά. Θα κατορθώσει να αναδειχτεί επιστήμονας του πνεύματος μετά από
σκληρούς αγώνες και αφού « όλα αυτά τα ψήγματα της ασκητικής εμπειρίας τα
δοκιμάζει, τα αναχωνεύει με πολλούς πειρασμούς και θλίψεις στη ζωή του, και τα
ανασυνθέτει βιωματικά κατά τον μόνο αυθεντικό τρόπο μέσα στην Εκκλησία : με την
προσωπική του δυνατή προαίρεση και ελευθερία, και τον φωτισμό του Αγίου
Πνεύματος ».437
Η εποχή του Αγίου Ιωσήφ, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, χαρακτηρίζεται εκτός
από την πνευματική κατάπτωση του μοναχισμού και από την αριθμητική
αποδυνάμωση του. Η απουσία οσιακών μορφών που θα μπορούσαν να εμπνεύσουν την
εισροή νέων μοναχών στο Άγιον Όρος συμβαδίζει με την επίδραση που ασκεί ο
436
Δ. Τσελεγγίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνεχιστής της ησυχαστικής και φιλοκαλικής
παραδόσεως », 148.
437
Ιωσήφ ( Καθηγουμένου Ι.Μ. Ξηροποτάμου), « Η συμβολή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου
2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)437.
119
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η υπακοή δεν ήταν κάτι άγνωστο ή καινοφανές στον μοναχισμό την εποχή του
Αγίου Ιωσήφ. Ωστόσο της προσέδωσε ένα περιεχόμενο που την διαφοροποιούσε ως
έννοια από αυτή που επικρατούσε την εποχή εκείνη στη σχέση υποτακτικού και
Γέροντα. Ο Άγιος Ιωσήφ προβάλλει μια σχέση πνευματικής υπακοής, που υπερβαίνει
την απλή υποταγή του υποτακτικού σε εντολές ή συμβουλές που αφορούν σωματικά
έργα ή μεθόδους ασκήσεως. Αυτό που επιδιώκει μέσα από την υπακοή είναι η
εμπέδωση μιας απολύτου και αδιασπάστου πνευματικής ενώσεως πνευματικού πατέρα
και υποτακτικού.439Πρόκειται για μια πνευματική σχέση που υπερβαίνει τις
ψυχολογικές και συναισθηματικές διαστάσεις μιας συμβατικής σχέσης καθοδήγησης
και αποκτά ένα μυστηριακό χαρακτήρα, διότι ο Γέροντας υφίσταται ως τύπος Χριστού.
Προκειμένου να επιβάλει ως κεντρικό άξονα της ζωής της συνοδείας του την
νήψη και την νοερά προσευχή, θα είναι άτεγκτος στην εφαρμογή του ασκητικού
προγράμματος του. Αυτό περιλάμβανε νηστεία, σιωπή, αμεριμνία, καθημερινή
εξομολόγηση των λογισμών στο Γέροντα, αγρυπνία και προσευχή. Είχε αποκτήσει με
βιωματικό τρόπο την γνώση ότι μόνο με σχολαστική τήρηση του προγράμματος
δύναται να αξιωθεί κάποιος τη Χάρη και κατόπιν να την μεταδώσει σε άλλους. Ο Άγιος
Ιωσήφ θεωρούσε απαραίτητη την καθοδήγηση από πεπειραμένο Γέροντα και
438
Ιωσήφ ( Καθηγουμένου Ι.Μ. Ξηροποτάμου), « Η συμβολή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» »,438
439
Ο.π., 439
120
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
εκτιμούσε περισσότερο την πείρα από την απόκτηση προώρου χάριτος. Αυτό γιατί η
ασκητική εμπειρία ήταν απαραίτητη για την απόκτηση διάκρισης, που συνιστά θεμέλιο
της πνευματικής ζωής.440
Όπως έχουμε επισημάνει, την εποχή εκείνη οι μοναχοί έδιδαν έμφαση στις
ακολουθίες και είχε ατονήσει η εργασία με την μονολόγιστη ευχή του Ιησού. Ο Άγιος
Ιωσήφ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην μονολόγιστη ευχή ως κεντρικού στοιχείου της
ησυχαστικής ζωής. Μάλιστα στη συνοδεία του η άσκηση της μονολόγιστης ευχής
μπορούσε να αναπληρώσει την νυχθήμερη ακολουθία. Επιπλέον το κομποσκοίνι
αποκτούσε μια σημαντική θέση και στις ακολουθίες, αφού ο Άγιος Ιωσήφ σύστηνε ο
μοναχός να ακούει προσευχόμενος τα ψαλλόμενα ή τα αναγινωσκόμενα. 441
Οι μορφές ασκήσεως που εφάρμοσε ο Άγιος Ιωσήφ στο πλαίσιο του ασκητικού
προγράμματος του επηρέασαν τους υποτακτικούς του και μέσω αυτών υιοθετήθηκαν
από τις συνοδείες που αυτοί ίδρυσαν και από τις μονές που επάνδρωσαν. Αυτό ισχύει
όχι μόνο για την σημασία της προσευχής αλλά και για την αγρυπνία και την καθημερινή
εξομολόγηση των λογισμών. Γενικά ο Άγιος Ιωσήφ χρησιμοποιούσε το παράδειγμά
του για να διδάξει την προσευχή και γενικά την άσκηση στους υποτακτικούς του και
στους μαθητές του που βρίσκονταν στο κόσμο. Σε αντίθεση με την απροθυμία των
λίγων ησυχαστών πατέρων που συνάντησε όταν ήταν νέος να τον μυήσουν στα μυστικά
της προσευχής, αυτός με την Χάρη που έλαβε δίδασκε την αξία της ησυχαστικής ζωής
σε όσους είχαν την προαίρεση να μάθουν. Οι συνεχείς συμβουλές προς τους
υποτακτικούς του και οι επιστολές του σε ευσεβείς Χριστιανούς ανταποκρίνονται σε
αυτό τον σκοπό. Δεν απέφυγε το ρίσκο που συνεπάγεται η άσκηση της πνευματικής
πατρότητας αλλά λειτούργησε « θυσιαστικά και αυτοκενωτικά, σπέρνοντας τον περί
440
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ.Βατοπαιδίου),« Η επίδραση του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην ασκητική και λειτουργική ζωή του Αγίου Όρους », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου
2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)431.
441
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ.Βατοπαιδίου),« Η επίδραση του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην ασκητική και λειτουργική ζωή του Αγίου Όρους », 432.
121
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ησυχίας λόγο σε περισσότερες ψυχές και εμπιστευόμενος στην Χάρι του Θεού να
δώση Αυτή την περαιτέρω βλάστησι και πρόοδο ».442
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η λειτουργική ζωή δεν αποτελούσε για τον Άγιο
Ιωσήφ κάτι διαφορετικό και διακριτό από τον υπόλοιπο μοναχικό βίο. Ήταν αυστηρός
σε θέματα προσευχής και τήρησης της λειτουργικής τάξης. Μολονότι στα έργα του
είναι σποραδικές οι αναφορές στην λειτουργική ζωή αυτό ερμηνεύεται με αναφορά
στον μακάριο βίο του. Σε αυτό το πλαίσιο η λειτουργική ζωή εμφανίζεται ως
προέκταση της άσκησης και « ήταν ο φυσικός χώρος όπου συναντούσε τον ποθούμενο
Κύριο και μετείχε στην εμπειρία των Αγίων του ».445Αν και η καθημερινή ζωή του
442
Ιωσήφ ( Καθηγουμένου Ι.Μ. Ξηροποτάμου), « Η συμβολή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» »,440.
443
Γ. Φίλια, « Η λειτουργική ζωή και ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής », Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)356.
444
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,359-365
445
Γ. Φίλια, « Η λειτουργική ζωή και ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής »,357
122
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Αγίου Ιωσήφ και της συνοδείας του χαρακτηριζόταν από την πενία και την υλική
ένδεια αυτό δεν συνεπάγεται έλλειψη λαμπρότητας στην λατρευτική ζωή τους. Αυτό
δεν συνιστά αντίφαση διότι η λαμπρότητα στην θεία Λειτουργία δεν ταυτίζεται με το
υλικό στοιχείο και ο Άγιος Ιωσήφ ήταν γνώστης αυτής της ουσιώδους αλήθειας. Ο
Άγιος Ιωσήφ λάτρευε τον Θεό με την ουράνια λαμπρότητα που πήγαζε από τον
καθημερινό βίο του. Αυτό συνιστά επιβεβαίωση της διαχρονικής αλήθειας σύμφωνα
με την οποία « η λαμπρότητα της λατρείας για τους θεουμένους συνίσταται στη θέα
του ακτίστου Φωτός και όχι στη θέα της υλικής λαμπρότητας ».446
Η ασκητική εμπειρία και η σημασία της λειτουργικής ζωής στον βίο του Αγίου
Ιωσήφ αποδεικνύουν την βαθιά εκκλησιαστική συνείδηση, που τον χαρακτήριζε.
Πράγματι από πολύ νέος επέλεξε την άσκηση ως κεντρικό άξονα της καθημερινής ζωής
του. Επιδίωξε την Χάρη αλλά γνώριζε ότι αναγκαία προϋπόθεση της χάριτος είναι η «
νόμιμος άθλησις ».Σε απόλυτη συμφωνία με την ησυχαστική παράδοση γνώριζε ότι η
Εκκλησία είναι η σφραγίδα και ο θεματοφύλακας της νόμιμης άθλησης. Σκοπός της
άσκησης δεν είναι η ηθική ανύψωση και η ατομική πνευματική τελείωση αλλά η ένωση
με την πηγή της ζωής, τον Θεάνθρωπο Ιησού. Συνεπώς κάθε αγωνιστής της
πνευματικής ζωής αποκαλύπτει την υγιή πνευματική κατάσταση του ανάλογα με την
σχέση που έχει με την Εκκλησία, που ως σώμα Χριστού είναι αναπόσπαστα ενωμένη
μαζί του. Αυτή η ένωση διαμορφώνει την εκκλησιαστική συνείδηση και εμπειρία.447
Ο.π., 358-359
446
123
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
περιβάλλον και κατηγορήθηκε για πλάνη από τους μοναχούς της εποχής του. Ωστόσο
δεν θεώρησε ποτέ την άσκηση τίποτα παραπάνω από εργαλείο και δεν την
απολυτοποίησε διότι γνώριζε ότι ο προσωπικός αγώνας δεν επαρκεί αν δεν σφραγιστεί
και καρποφορήσει δια των αγίων μυστηρίων της Εκκλησίας.448
Η στάση του υπέρ της συχνής θείας κοινωνίας ακόμη και την Κυριακή, αν και
σύμφωνη με το πατερικό πνεύμα, σκανδάλισε πολλούς συγχρόνους του μοναχούς.
Στην εποχή του υπήρχαν πολλοί μοναχοί που μεταλάμβαναν αραιά και κατόπιν
αυστηρής τριήμερης νηστείας και προτιμούσαν το Σάββατο. Ιδιαίτερα η μετάληψη
κατά την Κυριακή θεωρούνταν βλάσφημη διότι το Σάββατο δεν ήταν ημέρα νηστείας.
Στη συνείδηση αυτών των απλοϊκών μοναχών δεν ήταν δυνατόν να κοινωνήσει
κάποιος την Κυριακή αφού δεν του επιτρεπόταν την προηγούμενη να νηστεύσει. Έτσι
παρουσιάστηκε το θλιβερό φαινόμενο να υπάρχουν ορθόδοξοι μοναχοί που πίστευαν
ότι η Κυριακή, η ημέρα του Κυρίου, ήταν απαγορευμένη για την θεία κοινωνία και
προτιμούσαν και τιμούσαν το Σάββατο, λόγω της νηστείας της Παρασκευής που είχε
προηγηθεί.449Ωστόσο η τακτική προσέλευση στην θεία ευχαριστία αποτελεί
αρχαιότατο εκκλησιαστικό έθος και η νηστεία παρουσιάζεται εξαρχής ανεξάρτητα από
την προσέλευση στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας. Στο βαθμό που κάποιος
Χριστιανός τηρεί τις νηστείες που έχει καθορίσει η Εκκλησία δεν χρειάζεται κάποια
ιδιαίτερη νηστεία για να κοινωνήσει. Όταν επικράτησε η συνήθεια της αραιής
προσέλευσης στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας τότε συνδέθηκε άμεσα η νηστεία με
το μυστήριο.450Επιπλέον η συνήθεια της τριήμερης νηστείας δεν θεμελιώνεται στους
Κανόνες και την Παράδοση της Εκκλησίας και αποτέλεσε κατάλοιπο της εποχής της
Τουρκοκρατίας όπου υπήρχε άγνοια των Ιερών Κανόνων και της Ευαγγελικής
Παραδόσεως, ως συνέπεια μιας γενικότερης λειτουργικής και πνευματικής
παρακμής.451 Στο σημείο αυτό η προσφορά του Αγίου Ιωσήφ κρίνεται ιδιαίτερα
σημαντική διότι μαζί με άλλους πατέρες κατόρθωσαν την επιστροφή των μονών και
των αγιορειτών μοναχών « στην ορθή θεολογική και εκκλησιαστική θέση της ημέρας
448
Ο.π., 257-258
449
Ο.π.,259
450
Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική,211-214
451
Δ. Αεράκη, Πότε και πως να κοινωνής ,16η εκδ.(Αθήνα : Βαπτιστής,2019 )59
124
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
της Κυριακής και της μετοχής κατ΄ αυτήν κυρίως των αχράντων μυστηρίων της θείας
ευχαριστίας ».452
Ο Άγιος Ιωσήφ έζησε σε μια περίοδο που ο μοναχισμός του Αγίου Όρους
φαινόταν πνευματικά παρηκμασμένος και ο αριθμός των μοναχών έφθινε σταθερά.
Παράλληλα στην ευρύτερη κοινωνική και εκκλησιαστική πραγματικότητα το πνεύμα
της εκκοσμικεύσεως κερδίζει συνεχώς έδαφος αν και η φιλοκαλική παράδοση δεν
έπαψε ποτέ να έχει λίγα αλλά σημαντικά ερείσματα. Ωστόσο από την δεκαετία του
1970 παρατηρείται μια αντιστροφή του αρνητικού κλίματος και παρουσιάζεται μια
αργή πλην όμως σταθερή ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού τόσο σε πνευματικό
όσο και αριθμητικό επίπεδο. Στην πορεία αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η
είσοδος στο Άγιον Όρος συνοδειών που προέρχονταν από μονές εκτός του Άθω.
Ωστόσο καθοριστικός ήταν ο ρόλος προσωπικοτήτων με ηθική και πνευματική
ακτινοβολία που αφανώς προετοίμασαν την ανοδική αυτή τάση. Στο πλαίσιο αυτό
καθίσταται σημαντικός ο ρόλος του Αγίου Ιωσήφ και του μοναχικού παραδείγματος
του. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι διαμέσου των πνευματικών τέκνων του ανάγεται σε
αυτόν η πνευματική πατρότητα έξι μονών του Αγίου Όρους.453Πρόκειται όπως θα
δούμε για τις Μονές Βατοπαιδίου, Διονυσίου, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ξηροποτάμου
και Κωνσταμονίτου.
Από το 1959 που κοιμήθηκε ο Άγιος Ιωσήφ, τα πνευματικά τέκνα του, που
αξιώθηκαν και αυτά να γίνουν πνευματικοί Πατέρες, δημιούργησαν συνοδείες που
σταδιακά εξαπλώθηκαν στο Άγιον Όρος. Ο Άγιος Ιωσήφ φαίνεται κατά ένα περίεργο
τρόπο να γνωρίζει τον κρίσιμο ρόλο που θα διαδραματίσουν τα πνευματικά τέκνα του.
Θα εφαρμόσει μια ασυνήθιστη τακτική και θα δώσει την ευλογία του στο καθένα από
τα πνευματικά τέκνα του να δημιουργήσει την δική του συνοδεία.454Σε ένα
452
Αθανασίου ( Μητρ. Λεμεσού), « Η εκκλησιαστική συνείδηση του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού»,259
453
Γ. Μαντζαρίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού
», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)159.
454
Ο.π., 162
125
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αποκαλυπτικό διάλογο που θα έχει λίγο πριν τον οσιακό θάνατο του με τον εκδότη
Σωτήριο Σχοινά και αναφερόμενος στους υποτακτικούς του θα δηλώσει
χαρακτηριστικά « Τα βλέπεις αυτά τα καλογεράκια; Θα κατακτήσουν το Άγιον Όρος
».455 Η ανάκαμψη του μοναχισμού προετοιμάστηκε στις ελάχιστες αλλά πάντα
υπαρκτές εστίες ησυχαστικού πνεύματος που επιβίωναν στην έρημο του Άθω. Εξαιτίας
των δυσμενών συνθηκών που επικρατούσαν στις μονές οι νέοι μοναχοί προτιμούσαν
τις μικρές συνοδείες υπό την καθοδήγηση πνευματικών Γερόντων. Η συνοδεία του
Αγίου Ιωσήφ αν και φαινομενικά ασήμαντη στην εποχή της έκανε ένα κρίσιμο βήμα
για την αναζωογόνηση της ησυχαστικής παράδοσης και της μονολόγιστης ευχής του
Ιησού, που σταδιακά διείσδυσε στα κοινόβια του Αγίου Όρους αλλά και ευρύτερα στον
ορθόδοξο μοναχισμό.456
Όπως ήδη αναφέραμε στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας μας, ο πρώτος
μοναχός που συνδέθηκε με τον Άγιο Ιωσήφ ήταν ο Γέροντας Αρσένιος που μέχρι τον
θάνατο του πρώτου υπήρξε ο αχώριστος συνασκητής του. Ο Άγιος Ιωσήφ έτρεφε
απέραντη αγάπη και σεβασμό σε αυτόν. Ο Γέροντας Αρσένιος αν και δεν διέθετε το
χάρισμα στο να διοικεί και να κατευθύνει τις ψυχές προς την σωτηρία και την
τελειότητα, κατόρθωσε με την καθοδήγηση του Αγίου Ιωσήφ να φτάσει σε υψηλά
455
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,430
456
Γ. Μαντζαρίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού
»,165
126
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
μέτρα απάθειας και αγιότητας. Μετά την κοίμηση του Αγίου Ιωσήφ οι υποτακτικοί του
δημιούργησαν δικές τους συνοδείες, ωστόσο ο Γέροντας Αρσένιος διαδραμάτισε έναν
σημαντικό ρόλο όχι σε πρακτικό αλλά σε συμβολικό και πνευματικό επίπεδο. Όλοι οι
υποτακτικοί του Αγίου Ιωσήφ συνέχισαν να τον τιμούν και να δίνουν αναφορά σε
αυτόν και αποτελούσε για αυτούς παρηγοριά και στήριγμα. Αυτό συνέβαινε επειδή στο
πρόσωπο και την ζωή του ενσάρκωνε ως ένα σημείο την μορφή του Αγίου Ιωσήφ και
λειτουργούσε ως θεματοφύλακας του ησυχαστικού πνεύματος που παρέλαβε από
αυτόν.457Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην συνοδεία του πατέρα
Χαράλαμπου (πνευματικού τέκνου του Αγίου Ιωσήφ) αρχικά στο Μπουραζέρι και
κατόπιν στην Ιερά Μονή Διονυσίου, μέχρι τον οσιακό θάνατο του το 1983.458Ένας από
τους πρώτους υποτακτικούς του Αγίου Ιωσήφ ήταν και ο κατά σάρκα αδελφός του με
το μοναχικό όνομα Αθανάσιος. Αυτός όπως ήδη αναφέραμε αντιμετώπισε πολλές
δυσκολίες προσαρμογής στην μοναχική ζωή αν και διέθετε αγωνιστικό φρόνημα. Δεν
διαδραμάτισε κάποιο σημαντικό ρόλο στην διάδοση του ησυχαστικού πνεύματος του
Γέροντα του και κοιμήθηκε το 1984 στην Ιερά Μονή Φιλοθέου, όπου έζησε τα
τελευταία χρόνια της ζωής του.459
Από την συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ αυτοί που διαδραμάτισαν αποφασιστικό
ρόλο στην μεταλαμπάδευση του ησυχαστικού πνεύματος του Γέροντα τους ήταν ο
Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός, ο Εφραίμ Φιλοθεΐτης και αργότερα Αριζονίτης και ο
Χαράλαμπος Διονυσιάτης. Βεβαίως αυτοί οι Γέροντες αποτελούσαν μέλη της
συνοδείας του Αγίου Ιωσήφ και με αυτή την έννοια ανήκουν στους στενούς διαδόχους
του. Ωστόσο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι υπάρχει μεγάλος αριθμός μοναχών, που
μπορούν να χαρακτηριστούν πνευματικά τέκνα του Αγίου Ιωσήφ διότι άσκησε
καθοριστική επίδραση στην πνευματική ζωή τους. Από αυτούς ξεχωρίζουν ο Όσιος
Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, ο Γέροντας Θεοφύλακτος από τη Νέα Σκήτη, ο μοναχός
Γεώργιος Μπράνκο και ο πατέρας Παντελεήμων στην Αμερική.460
457
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ », στο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών
Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)119-120
458
Ο.π., 120.
459
Ο.π., 121
460
Ο.π., 134
127
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Επόμενος μεγάλος σταθμός στην πορεία του Γέροντα Ιωσήφ ήταν η μετάβαση
του στην Κύπρο, όπου ανέλαβε Ηγούμενος της Ι.Μ.Τιμίου Σταυρού στην Μίνθη
Πάφου. Εκεί παρέμεινε από το 1978 έως το 1981. Εκεί ανέπτυξε έντονη και
συστηματική δραστηριότητα για την ανάκαμψη του κυπριακού μοναχισμού και την
461
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου), Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός,3η εκδ.(Άγιον Όρος :
Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, 2018)217.
462
Ο.π., 218
463
Ο.π., 220-224
128
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
μεταλαμπάδευση του ησυχαστικού πνεύματος που είχε κληρονομήσει από τον Γέροντα
του.464Ωστόσο κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Κύπρο θα δεχτεί
συκοφαντικές επιθέσεις και απογοητευμένος θα επιστρέψει με μικρή συνοδεία στο
Άγιον Όρος και θα εγκατασταθεί αρχικά στο Κελλί του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου
στην Καψάλα και στην συνέχεια θα μετακινηθεί με την συνοδεία του στην Μονή
Κουτλουμουσίου.465Στις 14-8-1983 θα μετακινηθεί εκ νέου με την συνοδεία του στην
Νέα Σκήτη. Θα παραμείνει πιστός στις ησυχαστικές αρχές και το ασκητικό πρόγραμμα
που παρέλαβε από τον Γέροντά του και για να τον τιμήσει θα κατασκευάσει ένα μικρό
κτίσμα που περικλείει τον τάφο του. Δεν θα πάψει στις ομιλίες του και στην
καθοδήγηση προς τους υποτακτικούς του να επικαλείται το παράδειγμα του Αγίου
Ιωσήφ και μάλιστα δεν θα διστάσει να τον χαρακτηρίσει ήρωα και σύγχρονο
αναμορφωτή του ανατολικού μοναχισμού.466
Η φήμη που συνόδευε τον Γέροντα Ιωσήφ ως πνευματικού τέκνου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή είχε ως συνέπεια την προσέλευση μεγάλου αριθμού
προσκυνητών και αύξηση των μελών της συνοδείας του.467 Κεντρικό σταθμό στην
πορεία του Γέροντα Ιωσήφ αλλά και του αγιορείτικου μοναχισμού γενικότερα, συνιστά
η πρόσκληση που έλαβε να επανδρώσει με μέλη της συνοδείας του την Ι.Μ.Μ
Βατοπαιδίου που υπέφερε από λειψανδρία. Αρχικά μετακινήθηκαν οκτώ μέλη της
συνοδείας του το 1987.468 Αργότερα(1989) θα εγγραφούν στο μοναχολόγιο της Μονής
ο Γέροντας Ιωσήφ και τα υπόλοιπα μέλη της συνοδείας και με την φροντίδα και την
προσπάθεια του αυτή θα μετατραπεί από ιδιόρρυθμη σε κοινόβια. Ο Γέροντας Ιωσήφ
πιστός στην παρακαταθήκη του Αγίου Ιωσήφ « γνώριζε από την πείρα του ότι το
κοινόβιο με τις δυο αυτές χρυσές πτέρυγες, της υπακοής και της ακτημοσύνης, που
ενισχύονται και κατορθώνονται με την προσευχή, γίνεται επίγειος ουρανός ».469Ο
Γέροντας Ιωσήφ θα αγωνιστεί με όλες τις δυνάμεις του για την ανασυγκρότηση της
Μονής σε κοινοβιακή βάση αλλά αφοσιωμένος στην ζωή της προσευχής θα αρνηθεί
464
Ο.π., 228-289.
465
Ο.π.,294-305
466
Ο.π., 331.
467
Ο.π., 387.
468
Ο.π., 390-392.
469
Ο.π., 433.
129
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
470
Ο.π., 458.
471
Ο.π.482-483
472
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,130.
473
Ο.π., 130.
474
Ε. Λέκκου, Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας (1928-2019),(Αθήνα : Σαΐτης, )18-19.
130
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
475
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,130-131
476
Ν. Χατζημιχάλη,« Άνοιξις στο Περιβόλι της Παναγίας », Αθωνικοί Διάλογοι 18-19(1973)15
477
Μοναχού Α, « Η Ιερά Μονή Φιλοθέου », Αθωνικοί Διάλογοι 18-19(1973)23.
131
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
αναφοράς για όσους ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν στην μορφή του Αγίου Ιωσήφ του
Ησυχαστή.
478
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,131.
479
Ε. Λέκκου, Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας (1928-2019)48.
480
Ι. Βλάχου ( Μητρ. Ναυπάκτου),« Ο Γέροντας Εφραίμ ο Αγιορείτης και Αριζονίτης », στο
διαδικτυακό τόπο : https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/33750-o-gerontas-efraim-o-
agioreitis-kai-arizonitis ( ημερομηνία ανάκτησης: 16-5-2021)
132
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ίδρυσε στις ΗΠΑ και τον Καναδά 17 ανδρικές και γυναικείες μονές έχοντας ως κέντρο
την Ι.Μ. Αγίου Αντωνίου στην Αριζόνα των ΗΠΑ.481
Ο Γέροντας Εφραίμ αρχικά βρέθηκε στον Καναδά για ιατρικούς λόγους στο
τέλος της δεκαετίας του 70.482 Πριν λάβει την άδεια από τους ιεράρχες της Αμερικής
να ιδρύσει μοναστήρια, επισκεπτόταν πιστούς σε όλη την χώρα και τους
εξομολογούσε, έχοντας πάντα εκκλησιαστική άδεια. Προκειμένου να ριζώσει στην
Αμερική ο ορθόδοξος μοναχισμός και το πνεύμα του Αγίου Ιωσήφ εκτιμούσε ότι
χρειάζεται η μετάβαση μιας μικρής ομάδας μοναχών από την Ελλάδα σε συνδυασμό
με την προσέλκυση Καναδών και Αμερικανών δοκίμων μοναχών. Αυτή την μέθοδο
ακολούθησε ο Γέροντας Εφραίμ με όλα τα μοναστήρια που ίδρυσε. Στην αρχή οι
μοναχοί που έφτασαν στην νέα ήπειρο αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες
προσαρμογής, ωστόσο αυτοί οι πειρασμοί χαλύβδωσαν την θέληση και την πίστη τους
για την μεταφύτευση του ησυχαστικού πνεύματος, σε ένα αρχικά αφιλόξενο στον
ορθόδοξο μοναχισμό τόπο.483
481
Σ. Αναγνωστόπουλου, Ο Γέροντας μου Εφραίμ, (Πειραίας: Ιδιωτική έκδοση, 2020)66.
482
Ε. Λέκκου, Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας,25-26
483
Θ. Πετρίδη, « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ στον μοναχισμό της Αμερικής », στο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών
Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)627
484
Ο.π., 629
133
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ένας από τους καρπούς της αγιότητας, της αγάπης και της άσκησης του Αγίου Ιωσήφ.
Ο Γέροντας Εφραίμ δημιούργησε μοναχικές αδελφότητες που έχουν ως πρότυπο
άσκησης τον Άγιο Ιωσήφ και οι οποίες πιστεύουν ότι μέσω της υπακοής τους
μοιράζονται κατά κάποιο τρόπο την χάρη, που ο Άγιος Ιωσήφ αξιώθηκε να
λάβει.485Μάλιστα σε αυτά τα μοναστήρια ως ιδιαίτερη ευλογία φυλάσσονται τμήματα
των λειψάνων του Αγίου Ιωσήφ και στην Μονή του Αγίου Αντωνίου στην Αριζόνα
φυλάσσεται η ευλογημένη κάρα του.486
Ωστόσο η προσπάθεια του Γέροντος Εφραίμ δεν έτυχε γενικής αποδοχής από
την ορθόδοξη ομογένεια της Αμερικής. Σε όλη την διάρκεια της παρουσίας του εκεί
και μέχρι τον θάνατο του υπήρχαν κληρικοί και λαϊκοί που αντιμετώπιζαν εχθρικά την
παρουσία των μοναστηριών και αποκαλούσαν υποτιμητικά « Εφραιμίτες » τους
μοναχούς του Γέροντα Εφραίμ.487Κατηγορήθηκε ότι εκπροσωπούσε έναν
παραφθαρμένο θρησκευτισμό, που αγγίζει τα όρια του φονταμενταλισμού και ότι οι
μοναστικές κοινότητες που είχε δημιουργήσει ουδεμία σχέση είχαν με την ορθόδοξη
πνευματικότητα. Θα φτάσουν μάλιστα να τον κατηγορήσουν ότι έχει δημιουργήσει μια
« αντι-εκκλησία ».488Οι πολέμιοι του Γέροντα Εφραίμ θα θέσουν συχνά και την
οικονομική διάσταση του όλου ζητήματος. Χαρακτηριστικό είναι το ψήφισμα που
υιοθέτησε ο Οργανισμός « Ορθόδοξοι Χριστιανοί Λαικοί », γνωστός ως OCL, το 2017
στο οποίο γίνεται λόγος για την ανάγκη οικονομικού ελέγχου των μοναστηριών.
Ουσιαστικά η Αρχιεπισκοπή Αμερικής εγκαλείται ότι επέτρεψε στον Εφραίμ να έχει
τον απόλυτο οικονομικό έλεγχο των μοναστηριών παρακάμπτοντας την δικαιοδοσία
των τοπικών Μητροπολιτών.489Τα κίνητρα αυτής της αντίδρασης στο έργο του
Γέροντα Εφραίμ θα μπορούσαν να ερμηνευτούν εν μέρει από την κυρίαρχη ιδεολογία
της αμερικανικής κοινωνίας που όντας υλιστική και ωφελιμιστική και κυρίως
485
Ο.π., 630-631
486
Ο.π., 632.
487
Ο.π.,628
488
Εθνικός Κήρυξ,« Παραφθαρμένος θρησκευτισμός » στο διαδικτυακό τόπο :
https://www.ekirikas.com/archive_opinions/arthro/paraftharmenos_thriskeutismos-77200/
(ημερομηνία ανάκτησης : 7-6-2021)
489
Εθνικός Κήρυξ, « Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί Λαικοί (OCL) ζητούν οικονομικό έλεγχο για τα
μοναστήρια », στο διαδικτυακό τόπο :
https://www.ekirikas.com/archive_news/arthro/oi_orthodoksoi_xristianoi_laikoi_ocl_zitoyn_oikonomi
ko_elegxo_gia_ta_monastiria-154067/ (ημερομηνία ανάκτησης : 7-6-2021)
134
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
490
Θ. Πετρίδη, « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ στον μοναχισμό της Αμερικής »,628.
491
Ο.π.,628
492
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ », 132.
493
Ο.π.,133
135
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Οι παραπάνω Γέροντες αποτελούν την στενή συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ και
μπορούν να χαρακτηριστούν άμεσοι πνευματικοί απόγονοι του. Ωστόσο υπάρχει ένας
μοναχός και νυν Άγιος της Εκκλησίας, που αν και δεν υπήρξε υποτακτικός του Αγίου
Ιωσήφ με την στενή έννοια, αποτελεί γνήσιο πνευματικό τέκνο του. Πρόκειται για τον
Όσιο Εφραίμ Κατουνακιώτη που υπήρξε υποτακτικός του Γέροντα Νικηφόρου στα
Κατουνάκια. Ο Νικηφόρος ήταν ένας απλός Γέροντας, που έδιδε έμφαση στην
χειρωνακτική εργασία και δυστυχώς δεν μπορούσε να αποτελέσει για τον νεαρό
μοναχό Εφραίμ αυθεντικό πατερικό παράδειγμα ούτε να του προσφέρει ανάλογη
κατήχηση. Αυτός όμως διψούσε να γευτεί την ζωή της χάριτος.494Ο νεαρός Εφραίμ
γνώρισε και συνδέθηκε με τον Άγιο Ιωσήφ διότι με την ευλογία του Γέροντα του
πήγαινε τακτικά στην συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ για την τέλεση της Λειτουργίας,
όντας ιερομόναχος. Αν και ποτέ δεν εγκατέλειψε τον Γέροντα Νικηφόρο θεωρούσε «
δάσκαλο » τον Άγιο Ιωσήφ και διδάχτηκε το αυστηρό ησυχαστικό πρόγραμμα του, το
οποίο αγωνιζόταν να τηρήσει με κάθε λεπτομέρεια. Όπως ο ίδιος επισήμανε « αφού,
σχεδόν με περιέργεια, συνάντησα τον γερο – Ιωσήφ και μου αποκάλυψε ποιος ήμουν,
δεν φανταζόμουν ότι θα ενωθώ μαζί του, θα συνεχίσω την δική του παράδοση και θα
γευθώ αυτά που διαβάζουμε στους Πατέρες ».495
494
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός. Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, 10η εκδ.
(Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2018 )35.
495
Ο.π., 53
496
Ο.π., 59
497
Ο.π., 61
136
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
μέρος της καθοδήγησης του προς τους νέους μοναχούς ήταν ρήσεις, παραδείγματα,
συμβουλές, οράματα, πνευματικοί τρόποι του Αγίου Ιωσήφ. 498
Πνευματικό τέκνο του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε και ο μοναχός Θεοφύλακτος από
την Νέα Σκήτη. Αυτός αρχικά ήταν υποτακτικός του Γέροντα Ιωακείμ Σπετσιέρη
(1858-1943) αλλά μετά τον θάνατο του, επισκέφτηκε τον Άγιο Ιωσήφ και
εντυπωσιασμένος από αυτόν του ζήτησε να γίνει υποτακτικός του. Ο Άγιος Ιωσήφ ήταν
αυτός που τον έκειρε μεγαλόσχημο μοναχό(γιατί μέχρι τότε ήταν με ρασοευχή) και
παρόλο που τον δέχτηκε στην συνοδεία του, του ζήτησε να επιστρέψει στην καλύβη
του στην Νέα Σκήτη. Ο τόπος αυτός υπήρξε και η τελευταία κατοικία του Αγίου Ιωσήφ
στον οποίο μετέβη με την υπόλοιπη συνοδεία του το 1953, κατόπιν πρόσκλησης του
μοναχού Θεοφύλακτου.499Μετά τον θάνατο του Αγίου Ιωσήφ παρέμεινε στην Νέα
Σκήτη και δεν ακολούθησε τους άλλους υποτακτικούς του. Αν και δεν ανέπτυξε
οργανωτική και πνευματική δραστηριότητα ανάλογη των άλλων υποτακτικών του
Αγίου Ιωσήφ, ωστόσο πρόσφερε την πνευματική βοήθεια του σε λαϊκούς και μοναχούς
με ταπείνωση και αθόρυβα και αξιώθηκε ως μοναχός να βιώσει υψηλές πνευματικές
εμπειρίες και θεωρίες.500Ένα άλλο αξιόλογο τέκνο του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε ο Σέρβος
Γεώργιος Μπράγκο, που αν και έζησε ελάχιστα κοντά στον Άγιο Ιωσήφ, επηρεάστηκε
αποφασιστικά από το τρόπο του μοναχικού βίου του και έζησε ως ερημίτης τηρώντας
απαρέγκλιτα το τυπικό που παρέλαβε από αυτόν.501Τέλος στους άμεσους πνευματικούς
απογόνους του Αγίου Ιωσήφ πρέπει να εντάξουμε και τον π. Παντελεήμονα
Μητρόπουλο, που γνώρισε τον Άγιο Ιωσήφ λίγο πριν την κοίμησή του και
εντυπωσιάστηκε από το ασκητικό παράδειγμα του. Τελικά, έφυγε από το Άγιον Όρος
και εγκαταστάθηκε στην Αμερική συνεχίζοντας να έχει αλληλογραφία με τον Άγιο
Ιωσήφ. Εκεί έγινε Γέροντας της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Βοστώνη
αλλά σε αντίθεση με τον Άγιο Ιωσήφ ακολούθησε το Παλαιό Ημερολόγιο.502
Στην πορεία των ετών που ακολούθησαν την κοίμηση του Αγίου Ιωσήφ έγινε
αντιληπτό ότι αυτός συνιστά πνευματική ρίζα ενός δέντρου που δεν σταματά να βγάζει
498
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,135
499
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,381-382
500
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,136-137.
501
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,406-407
502
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,137.
137
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
503
Ο.π., 138
504
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου), « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού στον ορθόδοξο μοναχισμό », στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον
Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)79.
505
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,139.
138
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
την χορείαν των Πατέρων, οι οποίοι δια των προσευχών των εστερέωσαν το Άγιον
Όρος, το περιβόλιον της Θεομήτορος ».506
506
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,73
507
Α. Κεσελόπουλου, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και ο γυναικείος μοναχισμός », στο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών
Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)263
508
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου),«Εισαγωγή» στο Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
Επιστολές και Ποιήματα,23
139
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ότι εκτός από την ανιψιά του Αγίου Ιωσήφ Βρυαίνη τόσο η μητέρα του και η αδελφή
του Εργίνα όσο και η χήρα του αδελφού του Λεονάρδου που ονομαζόταν Μαρία
τελείωσαν το βίο τους ως μοναχές.509Αυτό που κάνει μεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι
οι μητέρες των υποτακτικών του έγιναν επίσης μοναχές.510 Τέλος οι γονείς του Αγίου
Εφραίμ του Κατουνακιώτου εισήλθαν και οι δυο στις τάξεις του
μοναχισμού.511Προφανώς δεν πρόκειται για συμπτώσεις αλλά για καρπό της
πνευματικής επιρροής και ποιμαντικής μέριμνας του Αγίου Ιωσήφ.
509
Ο.π., 22
510
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι. Μ. Βατοπαιδίου), Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός,179-180.
511
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός. Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης,38-39.
512
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,140
513
Λουκ.18,14
140
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Επίλογος
Στην παρούσα εργασία ασχοληθήκαμε με την παρουσίαση του βίου και της
διδασκαλίας του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή και την συμβολή του στην αναγέννηση
του αγιορείτικου μοναχισμού και της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη
εκκλησιαστική ζωή. Πρόκειται για μια πνευματική μορφή που έζησε για δεκαετίες
στην αφάνεια αλλά με τον ποιμαντικό λόγο του, την μοναχική πρακτική του και κυρίως
με το ησυχαστικό υπόδειγμα του κατόρθωσε να επηρεάσει αποφασιστικά την πορεία
του αγιορείτικού μοναχισμού. Πρόκειται για ένα γεγονός που οι σύγχρονοι του δεν
μπορούσαν να προβλέψουν ούτε καν να υποπτευτούν. Συμπερασματικά μπορούμε να
παρατηρήσουμε τα εξής για τον Άγιο Ιωσήφ και την πνευματική κληρονομιά του :
141
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
και πνευματική σοφία και διάκριση. Αυτό αποδείχτηκε στην στάση που
τήρησε απέναντι σε μεγάλα εκκλησιαστικά προβλήματα της εποχής του
και ιδιαίτερα στο θέμα της αλλαγής του ημερολογίου. Αν και γνώρισε
μεγάλες απογοητεύσεις από τις επιθέσεις που δεχόταν από μερίδα
μοναχών που τον κατηγορούσαν για πλάνη συνέχισε απτόητος να
ασκείται σύμφωνα με το ησυχαστικό υπόδειγμα που υιοθέτησε.
Διαμόρφωσε ένα ασκητικό τυπικό που το τηρούσε με σχολαστικότητα
και το πνεύμα αυτό φρόντισε να μεταδώσει και στους υποτακτικούς της
συνοδείας του, που σταδιακά δημιούργησε.
3. Όπως παρατηρήσαμε έζησε στην αφάνεια και παρότι ολιγογράμματος
επικοινωνούσε τακτικά με επιστολές με μοναχούς και πνευματικά τέκνα
του, που βρίσκονταν εκτός Αγίου Όρους. Έχουν διασωθεί επιστολές,
ποιήματα καθώς και ένα πόνημα που αναφέρεται στις αρχές του
μοναχικού ησυχαστικού βίου. Η γλώσσα του Αγίου Ιωσήφ με απλό
αλλά όχι απλοϊκό τρόπο περιγράφει την ουσία και τα στάδια της
πνευματικής ζωής. Τα γεγονότα που περιγράφει ο Άγιος Ιωσήφ είναι
καρπός γνήσιας βιωματικής εμπειρίας αλλά σε απόλυτη συμφωνία με
την ησυχαστική παράδοση της Ορθοδοξίας. Διδάσκει κυρίως δια του
παραδείγματος δίδοντας έμφαση στην αξία της προσευχής, της υπακοής
και της ταπείνωσης.
4. Μετά τον θάνατο του οι υποτακτικοί και μαθητές του διέσωσαν και
μετέδωσαν το ησυχαστικό παράδειγμα του Γέροντα τους και απέκτησαν
πολυπληθείς συνοδείες. Παράλληλα επάνδρωσαν μονές εκτός και εντός
Αγίου Όρους και άσκησαν μια πνευματική επιρροή που ξεπέρασε τα
όρια του Άθω και του ελλαδικού χώρου. Όπως είχε προβλέψει ο Άγιος
Ιωσήφ τα καλογέρια του κατάκτησαν το Άγιον Όρος, που αναγεννήθηκε
πνευματικά και δημογραφικά, διαψεύδοντας όσους εκτιμούσαν ότι ο
αθωνικός μοναχισμός οδεύει στην ολοκλήρωση του ιστορικού κύκλου
του.
5. Στις μέρες μας το παράδειγμα και η κληρονομιά του Αγίου Ιωσήφ
παραμένουν ζωντανά και οι πνευματικοί απόγονοι του συνεχίζουν να
142
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
143
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ
Καινή Διαθήκη (Αθήνα : Ελληνική Βιβλική Εταιρία, 2003)
Αγίου Νείλου του Ασκητή, « Περί Προσευχής 153 κεφάλαια » στο Φιλοκαλία των
Ιερών Νηπτικών. Τόμος Α, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το
Περιβόλι της Παναγίας, 2004)
Αγίου Μαξίμου Ομολογητού, « Δεύτερη εκατοντάδα των κεφαλαίων περί αγάπης »,
στο Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη:
Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας, 2004)
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,6η εκδ. (Άγιον Όρος : Έκδοσις Ι.Μ.
Φιλοθέου, 2003)
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής(Αριζόνα : Ι. Μ.
Αγίου Αντωνίου Αριζόνας ΗΠΑ, 2020)
Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ, μετ. σχολ. Αρχιμ. Ιγνάτιος, εκδ 12η (Ωρωπός :Έκδοση Ι.
Μ. Παρακλήτου, 2014)
ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγνώστου, Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού, ελλ. μετ. Π. Καρανικόλα,20η εκδ (Αθήνα
: Παπαδημητρίου,2006)
Αεράκη, Δ. Πότε και πως να κοινωνής ,16η εκδ.(Αθήνα : Βαπτιστής,2019 )
144
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
145
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου), «Το πρόσωπο και το έργο του Γέροντος
Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24
Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007) 46-59
Ζηζιούλα, Ι. « Η θέωση των Αγίων ως εικονισμός της Βασιλείας», στο Αγιότητα. Ένα
λησμονημένο όραμα (Αθήνα : Ακρίτας, 2001)
Guillet, J. « Χάρη », Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, X. Leon – Dufour, επιμ. Εκδ., ελλ.
μετ. Χ. Σωτηρόπουλος ( Αθήνα :Βιβλικό Κέντρο Άρτος Ζωής, 1980)
Καδά, Σ.Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους (Αθήνα : Εκδoτική
Αθηνών Α.Ε,1994)
Καλλιακμάνη, B. « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ
του Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24
Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2007) 405-417
146
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Καραλάζου, Π. « Η απήχηση της κινήσεως του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού στους
αγιορείτες», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24
Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)551-572
Κονιδάρη, Γ. Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών
αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966), τομ.Β, 2η εκδ. (Αθήνα:
Γρηγόρη,2011)
Κούτσα Συμεών (Μητρ. Νέας Σμύρνης), Η νηστεία της Εκκλησίας. Γιατί πότε και πως
νηστεύουμε, 14η εκδ (Αθήνα : Αποστολική Διακονία, 2018)
Larchet, J.« Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24
Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)687-704
147
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Μαντζαρίδη, Γ.« Ησυχασμός και Θεολογία», στο του ιδίου, Ησυχίας Καρποί(Άγιον
Όρος : Ι. Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2016)
Νικολαΐδη, Ι.« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ», στο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)635-642
148
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Ντάβου, Π. « Άθως. Χρήσιμοι οδηγίαι δια τους επισκέπτας», Θρησκευτική και Ηθική
Εγκυκλοπαίδεια, Α.Π.Λυγγούρης, επιμ. Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν.
Μαρτίνου,1962)
Πάσχου, Π. Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου
Εκκλησίας(Αθήνα : Αρμός, 1995)
Πετρίδη, Θ.« Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ στον μοναχισμό της Αμερικής », στο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)623-633
149
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Σκρέττα, Ν.« Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή», στο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)201-249
Σπήκ, Γ. Άγιον Όρος. Ανανέωση στο περιβόλι της Παναγίας, ελλ. μεταφρ. Ιωσήφ
Ροηλίδης (Αθήνα : ίνδικτος,2005)
Φραγκάκου Ιωήλ ( Μητρ. Εδέσσης),« Το πρόσωπο της Παναγίας στη ζωή και τη
διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής.
Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη
επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)365-372
150
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Ανακοινώσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου,« Τρείς Αγιοκατατάξεις από την Αγία και
Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Θρόνου», στο διαδικτυακό τόπο https://ec-
patr.org/treis-agiokatatakseis-apo-tin-iera-synodo/ (ημερομηνία ανάκτησης :21-1-
2021)
Μπρανγκ, Λ. Το μέλλον του Ελληνισμού στον ιδεολογικό κόσμο του Μακράκη( Αθήνα : Διδακτορική
Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1992)11-12 στο διαδικτυακό τόπο
https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/12213#page/34/mode/2up (ημερομηνία ανάκτησης: 5-6-
2021)
151
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
152