122537 ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ PDF

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών
Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία
Διπλωματική Εργασία
Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και στην
αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική
ζωή
ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΑΜ:122537
Επιβλέπων καθηγητής: Δημήτριος Μόσχος
Αθήνα 2021
Μπιτζίκης Γεώργιος «Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και
στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή»
Η παρούσα εργασία αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του φοιτητή («συγγραφέας/δημιουργός») που την
εκπόνησε. Στο πλαίσιο της πολιτικής ανοικτής πρόσβασης ο συγγραφέας/δημιουργός εκχωρεί στο ΕΑΠ,
μη αποκλειστική άδεια χρήσης του δικαιώματος αναπαραγωγής, προσαρμογής, δημόσιου δανεισμού,
παρουσίασης στο κοινό και ψηφιακής διάχυσής τους διεθνώς, σε ηλεκτρονική μορφή και σε
οποιοδήποτε μέσο, για διδακτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, άνευ ανταλλάγματος και για όλο το
χρόνο διάρκειας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανοικτή πρόσβαση στο πλήρες κείμενο
για μελέτη και ανάγνωση δεν σημαίνει καθ’ οιονδήποτε τρόπο παραχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής
ιδιοκτησίας του συγγραφέα/δημιουργού ούτε επιτρέπει την αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, αντιγραφή,
αποθήκευση, πώληση, εμπορική χρήση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, εκτέλεση, «μεταφόρτωση»
(downloading), «ανάρτηση» (uploading), μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά
ή περιληπτικά της εργασίας, χωρίς τη ρητή προηγούμενη έγγραφη συναίνεση του
συγγραφέα/δημιουργού. Ο συγγραφέας/δημιουργός διατηρεί το σύνολο των ηθικών και περιουσιακών
του δικαιωμάτων.
2
Η επίδραση της ζωής και του έργου του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού και στην
αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη εκκλησιαστική
ζωή
ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Επιτροπή Επίβλεψης Μεταπτυχιακής Εργασίας
Επιβλέπων Καθηγητής: Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:

Δημήτριος Μόσχος Αναστάσιος Μαράς
Αθήνα 2021
3
Περίληψη
Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την επίδραση της ζωής και του έργου του
Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή στην πνευματική αναγέννηση του αγιορείτικου
μοναχισμού και στην αναβίωση της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη
εκκλησιαστική ζωή. Πρόκειται για μεγάλη πνευματική μορφή το έργο του οποίου
αναγνωρίστηκε τυπικά με την Αγιοκατάταξη του το 2020. Γεννήθηκε στην νήσο Πάρο
το 1897 και σε νεαρή ηλικία αποφάσισε να μονάσει στο Άγιον Όρος ενώ πληρούσε
όλες τις προϋποθέσεις για ένα επιτυχημένο κοσμικό βίο. Εκεί ασκήθηκε έχοντας ως
πρότυπο τους μεγάλους ησυχαστές ασκητές και αναζήτησε πνευματικούς οδηγούς σαν
αυτούς που είχε γνωρίσει μελετώντας βίους Αγίων. Διαπίστωσε ότι οι μοναχοί της
εποχής του είχαν απομακρυνθεί από τις αρχές και την πρακτική του ησυχασμού και
είχαν μια στείρα προσκόλληση στους λειτουργικούς τύπους ενώ είχαν επικεντρωθεί
στο εργόχειρο που είχαν. Έζησε για δεκαετίες στην αφάνεια και κατηγορήθηκε για
πλάνη από τους συγχρόνους του μοναχούς. Διαμόρφωσε ένα ασκητικό πρόγραμμα που
τήρησε με απόλυτη σχολαστικότητα και βίωσε μυστικές εμπειρίες και απέκτησε
πλούσια Χάρη. Απέκτησε υποτακτικούς και πνευματικά τέκνα που παρέμειναν πιστά
στο παράδειγμα του και το ησυχαστικό πνεύμα και επάνδρωσαν μονές εντός και εκτός
του Άθω. Ο Άγιος Ιωσήφ με το παράδειγμα του και μέσω των μαθητών συνέβαλε
αποφασιστικά στην αριθμητική και πνευματική ανάκαμψη του αγιορείτικου
μοναχισμού και στην επιστροφή στην φιλοκαλική παράδοση της Ορθοδοξίας. Στην
παρούσα εργασία θα παρουσιάσουμε τον βίο και την διδασκαλία του Αγίου Ιωσήφ και
τον ρόλο των υποτακτικών και μαθητών του στην μεταφύτευση του ησυχαστικού
πνεύματος του Γέροντα τους στον μοναχισμό και γενικότερα στον ορθόδοξο
χριστιανικό χώρο.
Λέξεις- Κλειδιά
Ιωσήφ ο Ησυχαστής, Άγιον Όρος, προσευχή,
4
«The influence of the life and work of Saint Joseph the Hesychast on
the spiritual rebirth of Mount Athos monasticism and the revival of
the Philocal tradition in the Orthodox ecclesiastical life»
« Bitzikis Georgios »
Abstract
Τhe present work deals with the influence of the life and work of Saint Joseph
the Hesychast on the spiritual rebirth of Mount Athos monasticism and the revival of
the Philocal tradition in the Orthodox ecclesiastical life. He is a great intellectual figure
whose work was formally recognized with his canonization in 2020. He was born on
the island of Paros in 1897 and at a young age he decided to consecrate on Mount Athos
while fulfilling all the conditions for a successful secular life. There he practiced
following the example of the great ascetics and sought spiritual guides like those he
had met while studying the lives of Saints. He found that the monks of his day had
strayed from the principles and practice of hesychasm and had a sterile attachment to
the liturgical formulas while focusing on the handiwork they had. He lived for decades
in obscurity and was accused of error by his contemporary monks. He formed an ascetic
program that he followed with absolute meticulousness and experienced secret
experiences and acquired rich Grace. He had submissive and spiritual children who
remained faithful to his example and the hesychastic spirit and manned monasteries
inside and outside Mount Athos. Saint Joseph with his example and through the
students contributed decisively to the numerical and spiritual recovery of the Mount
Athos monasticism and to the return to the Philocal tradition of Orthodoxy. In the
present work we will present the life and teaching of St. Joseph and the role of his
submissives and students in transplanting the hesychastic spirit of their Elder to
monasticism and in the Orthodox Christian space in general.
Keywords
Joseph the Hesychast, Mount Athos, prayer,
5
Πρόλογος
Η επιλογή του θέματος της παρούσης εργασίας αποτελεί καρπό
προβληματισμού ετών. Πριν την παρακολούθηση του μεταπτυχιακού προγράμματος «
Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία » με απασχολούσαν πολλά ερωτήματα σχετικά με
την ορθόδοξη χριστιανική πίστη αλλά με χαρακτήριζε ασήμαντη θεολογική γνώση. Οι
ακαδημαϊκές σπουδές μου στο αντικείμενο της Πολιτικής Επιστήμης υπήρξαν
πολύτιμες για την κατανόηση και ερμηνεία των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων
αλλά δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα. Η μελέτη
της ορθόδοξης θεολογίας και του βίου των Αγίων της Εκκλησίας μας δεν μου άφησαν
αμφιβολίες ότι το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, του κόσμου και της ιστορίας
πηγάζει από μια Αλήθεια που εντοπίζεται εκτός του κόσμου αλλά εισέρχεται και
σαρκώνεται εντός του κόσμου και της ιστορίας, ως μοναδικό, ανεπανάληπτο και
σωτηριώδες γεγονός. Οι Άγιοι είναι αυτοί που έχουν βιωματική εμπειρία αυτής της
Αλήθειας που είναι το Πρόσωπο του Υιού και Λόγου του Θεού, ο Ιησούς Χριστός. Ο
Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνιστά μια πνευματική μορφή του 20ου αιώνα που έζησε
και αξιώθηκε την Χάρη σε μια εποχή ραγδαίων επιστημονικών και τεχνολογικών
αλλαγών αλλά και τρομερής πνευματικής ξηρότητας. Η εωσφορική επιδίωξη του
ανθρώπου της νεωτερικότητας για αυτοθέωση θα οδηγήσει στην υπερτίμηση της
λογικής και σε εγκληματικούς πολιτικούς ολοκληρωτισμούς. Ο Άγιος Ιωσήφ συνιστά
υπενθύμιση του λησμονημένου οράματος της αγιότητας σε μια εποχή που ύμνησε την
ελευθερία του ανθρώπου χωρίς το Θεό.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της

εργασίας μου κ. Δημήτριο Μόσχο για την υποστήριξη και τις πολύτιμες παρατηρήσεις
του. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω του συμβούλους καθηγητές μου στις θεματικές
ενότητες του προγράμματος « Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία » και πιο
συγκεκριμένα τον κ. Αθανάσιο Αντωνόπουλο, τον κ. Σταύρο Γιαγκάζογλου και τον κ.
Σωτήριο Δεσπότη. Χωρίς τις πολύτιμες γνώσεις που μου προσέφεραν δεν θα ήταν
δυνατή η εκπόνηση της παρούσης μεταπτυχιακής εργασίας. Επίσης θα ήθελα να
εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον κ. Χρήστο Κουρκούμπα από τον « Προοδευτικό
Σύλλογο Λευκιανών Πάρου » για την δωρεάν διάθεση του βιβλίου με θέμα τον Όσιο
Ιωσήφ τον Ησυχαστή του κ. Ν. Αλιπράντη. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την
6
σύζυγο μου Γεωργία για την υπομονή και την στήριξη της σε όλο το διάστημα
συγγραφής της παρούσης εργασίας.
7
Περιεχόμενα
Περίληψη………………………………………………………………..4
Abstract………………………………………………………………….5
Πρόλογος………………………………………………………………..6
Περιεχόμενα……………………………………………………………..8
Εισαγωγή……………………………………………………………….10
1. Η άσκηση στο Χριστιανισμό………………………………………11
2. Ο αθωνιτικός μοναχισμός………………………………………….15
1.Η εποχή του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……………………………23
1.1 Ο πολιτικός, κοινωνικός και εκκλησιαστικός περίγυρος………...23
1.2 Η μετάλλαξη του προφητικού χιλιασμού σε ευσεβισμό………….31
1.3 Το ζήτημα της αλλαγής του ημερολογίου………………………..34
1.4 Η κατάσταση στο Άγιον Όρος……………………………………36
2. Ο βίος του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……………………………..41
2.1 Ο κοσμικός βίος του Αγίου……………………………………….41
2.2 Ο μοναχικός βίος του Αγίου………………………………………45
2.3 Ο Άγιος Ιωσήφ και το ημερολογιακό ζήτημα…………………….58
2.4 Το οσιακό τέλος του Αγίου……………………………………….61
2.5 Αγιοκατάταξη……………………………………………………..62
3. Η εργογραφία του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……………………..64
3.1 Η Επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή…………….65
3.2 Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ………………………...74
3.3 Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή…………………...80
4. Ησυχαστική ζωή και νηπτική εργασία ………………………………84
4.1 Η σημασία της άσκησης στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ…………….84
4.2 Προσευχή και Ησυχία ως θεμέλια της πνευματικής ζωής………..89
4.3 Στάδια της πνευματικής ζωής και το όρος της θεοπτίας………….97
4.4 Η έλευση και η απόκρυψη της χάριτος…………………………..101
4.5 Η σημασία της υπακοής και της διάκρισης………………………104
4.6 Η τιμή στους Αγίους και την Παναγία Θεοτόκο…………………110
4.7 Η αγάπη στη ζωή και το έργο του Αγίου Ιωσήφ………………...113
5. Ο Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η αναγέννηση του Αγίου Όρους………..117
8
5.1 Ο Άγιος Ιωσήφ ως συνεχιστής της ησυχαστικής παράδοσης……..117

5.2 Οι πνευματικοί απόγονοι του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή……...125
Επίλογος…………………………………………………………………141
Πηγές-Βιβλιογραφία ……………………………………………………144
9
Εισαγωγή
Το εγχείρημα της ερμηνευτικής προσέγγισης του βίου και του έργου ενός Αγίου
της χριστιανικής Εκκλησίας είναι ένα σύνθετο και δύσκολο έργο. Απαιτείται
προσεκτική εξέταση και αξιολόγηση των διαθέσιμων πηγών και επιπλέον οι Άγιοι
προσεγγίζονται και αποτιμώνται με κριτήρια εντελώς διαφορετικά σε σχέση με τις
κοσμικές ιστορικές προσωπικότητες. Στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας, οι Άγιοι
αναδεικνύονται για να αποδεικνύουν σε κάθε εποχή την θεμελιώδη αρχή της
χριστιανικής πίστης. Ο Θεός είναι αγάπη ή καλύτερα συνιστά κοινωνία αγάπης
προσώπων και καλεί τον άνθρωπο να συμμετάσχει σε αυτή την αγαπητική κοινωνία,
ασκώντας την ελευθερία του ως αγάπη. Οι Άγιοι αποτελούν τους ανθρώπους εκείνους
που απέδειξαν και αποδεικνύουν ότι η αγαπητική κοινωνία με το Θεό, η θέωση, είναι
μια υπαρξιακή δυνατότητα του ανθρώπου.1 Ο Άγιος δεν ζει απομονωμένος από τα
υπόλοιπα μέλη της Εκκλησίας ούτε είναι κάποιος εκλεκτός του Θεού, με την έννοια
του απόλυτου προορισμού. Αντιθέτως διαψεύδει ολοκληρωτικά την εγωκεντρική
προσέγγιση της ζωής και ζει με τους άλλους και για τους άλλους. Επομένως μπορεί να
θυσιάσει ακόμη και τη δική του σωτηρία για τη σωτηρία των άλλων.2
Η αγιότητα συνιστά για την εποχή μας ένα ξένο και λησμονημένο όραμα. Οι
οικονομικές και κοινωνικές δυσχέρειες και το πνεύμα υλικού ευδαιμονισμού που
επικρατούν, δημιουργούν σύγχυση ως προς το τι εστί αγιότητα. Αυτό που είναι σίγουρο
για την ορθόδοξη θεώρηση της αγιότητας, είναι ότι δεν ταυτίζεται με αυστηρή τήρηση
ηθικών εντολών, με υπερφυσικά χαρίσματα και με μυστικές και απόκρυφες εμπειρίες.3
Στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη, η αγιότητα δεν ταυτίζεται με ανθρώπινα
επιτεύγματα και δεν εξαρτάται από αυτά, αλλά από τη δόξα και τη χάρη του Θεού και
το βαθμό της προσωπικής σχέσεως μας με τον προσωπικό Θεό.4 Η ανθρώπινη
προαίρεση είναι απαιτούμενη αλλά οι Άγιοι έχουν αγιότητα που δεν προέρχεται από
1
Σ. Φωτίου,« Η έννοια της αγιότητας», στο Κ. Αγόρας, Σ. Γιαγκάζογλου, Σ. Φωτίου, π. Ν. Λουδοβίκος,
Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα : Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού
Πανεπιστημίου,2002)225.
2
Ο. π.,228.
3
Ι. Ζηζιούλα, « Η θέωση των Αγίων ως εικονισμός της Βασιλείας», στο Αγιότητα. Ένα λησμονημένο
όραμα (Αθήνα : Ακρίτας, 2001)23-27.
4
Ο.π.,28
10
τους ίδιους αλλά από το Θεό. Ο πραγματικός Άγιος είναι αυτός που δεν επιδιώκει να
δοξαστεί ό ίδιος αλλά επιζητεί την δόξα του Θεού. Αγιότητα είναι η μετοχή και
κοινωνία στην αγιότητα του Θεού. Αυτή είναι η έννοια της θέωσης στη χριστιανική
ζωή.5 Ο χριστιανικός βίος συνδέεται με την άσκηση, που δεν είναι αυτοσκοπός αλλά
απλώς ένα μέσο. Ο τελικός σκοπός είναι η ευχαριστιακή κοινωνία. Το αποκορύφωμα
του αγιασμού είναι η μετοχή στην μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας και ειδικότερα στην
Θεία Ευχαριστία, όχι μόνο λόγω της ένωσης με τον Χριστό, τον μόνο Άγιο, αλλά και
διότι αυτή αποτελεί τον τέλειο εικονισμό της Βασιλείας του Θεού.6
1. Η άσκηση στον Χριστιανισμό
Με τη λήξη της περιόδου των Διωγμών και την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως
νόμιμης θρησκείας, με το διάταγμα των Μεδιολάνων(313μ.Χ), η Εκκλησία εισέρχεται
σε μια νέα εποχή. Στο πλαίσιο αυτό, η Εκκλησία καθίσταται νόμιμος και
συγκροτημένος θεσμός έναντι της πολιτείας και σταδιακά αποκτά μια δεσπόζουσα
θέση στην ρωμαϊκή κοινωνία. Αυτό οδηγεί σε οικειοποίηση πλούτου και απόκτηση
κοινωνικής και πολιτικής ισχύος και καλείται να διακονήσει τον κόσμο σε εντελώς
διαφορετικές συνθήκες.7Η χριστιανική κοινότητα εισέρχεται σε μια περίοδο που δεν
υφίσταται πλέον το μαρτύριο του αίματος και ο εναγκαλισμός Εκκλησίας και πολιτικής
εξουσίας οδηγεί στον κίνδυνο να ταυτίσουν οι πιστοί την Βασιλεία του Θεού με ένα
επίγειο βασίλειο. Ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι ο αναχωρητισμός εμφανίζεται μόλις η
Εκκλησία καθίσταται μέρος της ρωμαϊκής νομιμότητας. Οι μοναχοί εμφανίζονται ως
μια απάντηση στον κατεστημένο Χριστιανισμό της εποχής τους και επιλέγουν την
απόσυρση από τον κόσμο προκειμένου να υπενθυμίσουν πως η Βασιλεία του Θεού δεν
είναι αυτού του κόσμου.8Επομένως στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. δίπλα στους
υπόλοιπους Αγίους εμφανίζεται ο χορός των Οσίων, που περιλαμβάνει τους ασκητές
του αναχωρητικού βίου που έφτασαν στην θέωση.9
5
Ο.π.,30
6
Ο. π., 32-33.
7
Δ. Μόσχου, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α(Αθήνα : Αρμός,2014)106.
8
K. Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλησία, ελλ. Μετ. Ι. Ροηλίδης,4η εκδ (Αθήνα : Ακρίτας,2007)68.
9
Π. Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας(Αθήνα :
Αρμός, 1995)65.
11
Στο πλαίσιο της έρευνας του φαινομένου του χριστιανικού μοναχισμού, έχουν
αναπτυχθεί πολλές θεωρίες σχετικά με την εμφάνισή του. Αυτές υποδεικνύουν
θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, οικονομικούς ακόμη και ψυχολογικούς παράγοντες.
Πρόκειται για πολύ σοβαρό θέμα που δεν μπορεί να αναλυθεί στην παρούσα εργασία.
Οφείλουμε, όμως, να επισημάνουμε ότι η άσκηση ως στάση ζωής διδάσκεται στο
Ευαγγέλιο και ο Χριστός, όπως και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι Απόστολοι,
ακολούθησαν αυτό το πρότυπο βίου. Επιπλέον ασκητικές κινήσεις υπήρξαν στον
Χριστιανισμό και πριν τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. Ωστόσο οι τυπικοί μοναχοί, με την
έννοια που γνωρίζουμε εφεξής στην πνευματική ζωή της Εκκλησίας εμφανίζονται μετά
την νομιμοποίηση του Χριστιανισμού.10Την περίοδο αυτή εμφανίζονται οι νέοι ήρωες
του χριστιανικού βίου, που επιλέγουν το μαρτύριο της συνειδήσεως έναντι του
μαρτυρίου του αίματος, που χαρακτήριζε την περίοδο των Διωγμών. Σε πολλές
περιπτώσεις στον χώρο της εκκλησιαστικής γραμματείας βλέπουμε να υπερτονίζεται
το μαρτύριο της συνειδήσεως έναντι του μαρτυρίου του αίματος. Το κεντρικό
επιχείρημα που προβάλλεται είναι ότι το μαρτύριο του αίματος έχει πάθος μικρής
διάρκειας ενώ το μαρτύριο της συνειδήσεως διαρκεί σε όλο το χρόνο του ασκητικού
βίου των μοναχών. Πρόκειται όμως για μια σκόπιμη υπερβολή που έχει ως σκοπό να
καταδείξει τον σημαντικό ρόλο του μοναχισμού στην πνευματική ζωή της
Εκκλησίας.11Αυτό συμβαίνει διότι οι μοναχοί, ακόμη και αν παραμένουν
απαρατήρητοι από τον κόσμο, προσφέρουν πνευματικό έργο για όλο τον κόσμο. Αυτός
είναι ο λόγος που οι μοναχοί και τα καθιδρύματα τους έχαιραν διαχρονικά σεβασμού
στον χριστιανικό και περισσότερο στον ορθόδοξο κόσμο.12Αυτό που κυρίως
χαρακτηρίζει την ζωή του μοναχού είναι η έννοια «απόταξις». Αυτό σημαίνει
εγκατάλειψη του κόσμου, που αντιπροσωπεύει το κακό και τα πάθη, και την είσοδο σε
μια πνευματική κοινότητα και σε ένα τρόπο ζωής, που αντικρύζει την Βασιλεία του
Θεού στο εδώ και τώρα.13Όπως έχει επισημάνει, με περιεκτικό τρόπο, ο Άγιος Ιωάννης
ο Σιναΐτης( στον Λόγο Α, Περί Αποταγής, της Κλίμακος),«Ἀναχώρησις κόσμου ἐστὶν
10
Δ. Μόσχου, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α,148-149.
11
Π. Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας,68.
12
V. Lossky, Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, ελλ μετ. Σ. Πλευράκη, 6η εκδ.
(Θεσσαλονίκη : Εκκλ. Ίδρυμα Ευαγγελιστής Μάρκος,2007)16.
13
Δ. Μόσχου, Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α,150.
12
ἑκούσιον μῖσος ἐπαινουμένης ὕλης, καὶ ἄρνησις φύσεως δι’ ἐπιτυχίαν τῶν ὑπὲρ
φύσιν».14
Στην ιστορική πορεία του χριστιανικού μοναχισμού, ο Μέγας Αντώνιος (251-

356) αποτελεί τον πρώτο μεγάλο και υποδειγματικό ασκητή. Αυτός συνιστά έκτοτε το
υπόδειγμα του αναχωρητή ή ερημίτη, που αποσύρεται στην έρημο. Εκεί έχει ως κύριο
έργο την προσευχή, την νηστεία και την παρθενία. Πρόκειται για μορφή μοναχισμού
που ποτέ δεν έπαψε να υφίσταται στη Εκκλησία ανεξάρτητα από τις μορφές που
αργότερα αναπτύχθηκαν.15Το επόμενο στάδιο στην εξέλιξη του μοναχισμού είναι η
εμφάνιση της κοινοβιακής μορφής, που θα αναπτυχθεί αρχικά στην Αίγυπτο και
κατόπιν θα επεκταθεί στην Συρία και την Παλαιστίνη. Αφετηριακό σημείο στην
εξέλιξη του κοινοβιακού μοναχισμού αποτελεί η ίδρυση του πρώτου κοινόβιού από τον
Αιγύπτιο Παχώμιο (292-348),που ονομάστηκε Κοινωνία. Το βασικό χαρακτηριστικό
της Κοινωνίας ήταν ότι προϋπέθετε Κανόνα και όλοι οι μοναχοί έπρεπε να τον τηρούν
και να συμμορφώνονται με αυτόν. Ο Κανόνας έγινε το πρότυπο για τα μεταγενέστερα
κοινόβια, αν και οι ιδρυτές τους προέβησαν σε προσθήκες και βελτιώσεις ανάλογα με
τις προσωπικές τους κλίσεις καθώς και τις επιδράσεις των τοπικών παραδόσεων. 16
Επόμενο και μεγάλο σταθμό στην εξέλιξη του κοινοβιακού μοναχισμού αποτέλεσε η
παρέμβαση του Μ. Βασιλείου (330-379), που προχώρησε στην σύσταση μοναστικών
κοινοτήτων προσδίδοντας έμφαση στην κοινωνική διάσταση του μοναχισμού. Στο
πλαίσιο αυτό παρακινούσε τους μοναχούς να επιδίδονται και σε κοινωνική δράση και
να προσφέρουν φιλανθρωπικό και κοινωφελές έργο.17 Μετά την αραβική κατάκτηση
της Μ. Ανατολής το κέντρο του μοναχισμού μεταφέρεται στο Βυζάντιο, όπου τον
όγδοο αιώνα αναδεικνύεται η μοναχική μορφή του Αγίου Θεοδώρου (759-826),
Ηγουμένου της Μονής Στουδίου στην Κων/πολη. Από τον δέκατο αιώνα κέντρο του
ορθόδοξου μοναχισμού αναδεικνύεται η χερσόνησος του Άθωνα στην Χαλκιδική.18
14
Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ, μετ. σχολ. Αρχιμ. Ιγνάτιος, εκδ 12η (Ωρωπός :Έκδοση Ι. Μ. Παρακλήτου,
2014)39.
15
16
Σ.Παπαδόπουλου, Ο Μοναχισμός « Όρος Δυσανάβατον», 2η εκδ. (Αθήνα:Αποστολική
Διακονία,2017)40-41.
17
K. Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλησία,68-69.
18
Ο.π.,70.
13
Βασικό χαρακτηριστικό και αρετή του μοναχισμού είναι η παρθενία. Αυτή

συνδέεται συνήθως με την αποφυγή των σαρκικών ηδονών ωστόσο στην περίπτωση
του ασκητικού βίου δεν περιορίζεται στην αγνεία του σώματος αλλά επεκτείνεται στον
νού και τις προθέσεις.19Η επιδίωξη μόνο της σωματικής αγνότητας δεν θα μπορούσε
να προσφέρει όφελος σε μια ψυχή βουτηγμένη σε πάθη και νοσηρούς λογισμούς. Η
δεύτερη βασική μοναχική αρετή και υπόσχεση που δίνει ο πιστός που εγκαταλείπει το
κόσμο, είναι αυτή της ακτημοσύνης. Αυτό δεν συνεπάγεται απλώς την εγκατάλειψη
των χρημάτων, των κινητών και ακινήτων αγαθών. Ο μοναχός οφείλει να απορρίψει
κάθε βιοτική μέριμνα και φροντίδα. Πρέπει να αποσυρθεί ολοκληρωτικά από τον
κόσμο και ζώντας στην ησυχία να οδηγηθεί στην αληθινή γνώση του εαυτού του και
του Θεού. Μόνον έτσι μπορεί να αποκτήσει σοφία, διάκριση και καθαρή προσευχή και
από αυτή την θέση να διακονήσει τον κόσμο, που ποτέ δεν παύει να αγαπά εν Χριστώ.20
Η τρίτη βασική μοναχική αρετή και υπόσχεση που δίνει ο πιστός που
εγκαταλείπει τον κόσμο, είναι αυτή της υπακοής. Στον μοναχισμό η υπακοή ταυτίζεται
με την νέκρωση της ατομικής θελήσεως και την πλήρη υποταγή στο θέλημα του Θεού.
Ως πρότυπο υπακοής παρουσιάζεται ο ίδιος ο Χριστός με την υπακοή που έδειξε στον
Πατέρα του. Με αυτό το τρόπο και επειδή η θέληση του Θεού εκφράζεται ως αγάπη, η
τελείωση στην υπακοή του Θεού είναι τελείωση στην αγάπη του.21Σε αυτά τα
πνευματικά πλαίσια ο μοναχός υποτάσσεται στον πνευματικό καθοδηγητή του, που
στην ορθόδοξη παράδοση είναι ο Γέροντας. Πρόκειται για ένα πρόσωπο με πνευματική
διάκριση και σοφία, που αναγνωρίζεται ως πνευματικός οδηγός, χωρίς αυτό να
προϋποθέτει κάποια χειροτονία ή αναγνωρισμένη θεσμική θέση. Μπορεί να είναι
άνδρας ή γυναίκα και ακόμη απλός μοναχός ή ιερέας. Το βασικό χάρισμα ενός Γέροντα
είναι ότι μπορεί να διακρίνει το θέλημα του Θεού για τους υποτακτικούς του ή για
οποιονδήποτε πιστό αποφασίσει να τον συμβουλευτεί.22
Οι τρείς βασικές αρετές ή υποσχέσεις του μοναχισμού αποτελούν το θεμέλιο

όλων των μορφών του μοναχικού βίου, που αναπτύχθηκαν στην ιστορική πορεία του
19
Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική,2η εκδ (Θεσσαλονίκη: Πουρνάρα,1983)273.
20
Ο.π.,277
21
Ο.π.,276
22
K.Ware, Η Ορθόδοξη Εκκλησία,71.
14
Χριστιανισμού. Η πρώτη και αρχαιοτέρα μορφή είναι αυτή του ερημιτικού

μοναχισμού, με κατεξοχήν εκπρόσωπο όπως είδαμε τον Μέγα Αντώνιο. Η δεύτερη
είναι αυτή του κοινοβιακού μοναχισμού που προϋποθέτει κοινό κανόνα. Υπάρχει τέλος
μια τρίτη μορφή που χαρακτηρίζεται από μια ημιερημιτική ζωή. Στην περίπτωση αυτή
έχουμε ένα σύνολο μικρών οικημάτων, με χαλαρή οργανωτική σχέση, όπου διαβιούν
και ασκούνται μικρές ομάδες μοναχών υπό την καθοδήγηση κάποιου πεπειραμένου
Γέροντα.23 Πρόκειται για μορφές μοναχικού βίου που έχουν διαμορφωθεί από πολύ
παλιά και συνυπάρχουν χωρίς κάποια να υπερέχει ως προς το σκοπό της μοναχικής
ζωής που είναι η πνευματική τελείωση. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος , αναφέρεται
στις τρείς μορφές του μοναχικού βίου και μεταξύ του ερημιτικού βίου, την άσκηση με
άλλον ένα ή το πολύ δύο και την υπομονητική ζωή του κοινοβίου, επιλέγει τον μεσαίο
διότι φαίνεται να ταιριάζει στους περισσότερους.24
2. Ο αθωνιτικός μοναχισμός
Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, από τον 9ο με 10ο αιώνα κέντρο του ορθόδοξου
μοναχισμού καθίσταται η χερσόνησος του Άθω. Πρόκειται για μια λωρίδα γης που
εκτείνεται προς το Αιγαίο μήκους περίπου 60 και πλάτους 8-12 χιλιομέτρων. Ο τόπος
αυτός ήταν εξαιρετικά αραιοκατοικημένος στην προχριστιανική εποχή και αργότερα
εξαιτίας των Ιερών Μονών και του πλήθους των μοναχών που θα εισρεύσουν από όλο
τον χριστιανικό κόσμο, θα λάβει την προσωνυμία Άγιον Όρος.25 Έκτοτε αυτό θα
καταστεί συνώνυμο της ασκήσεως και της ησυχαστικής ζωής, που σκοπό έχουν να
οδηγήσουν τον μοναχό στην σταδιακή άνοδο στην κορυφή της θείας δόξης.
Ο χρόνος της πρώτης εγκατάστασης μοναχών στον Άθω είναι δύσκολο να

εξακριβωθεί. Οι πληροφορίες για την περίοδο πριν τον 9ο αιώνα βασίζονται σε θρύλους
και παραδόσεις, που είναι δύσκολο να επιβεβαιωθούν. Ωστόσο μπορούμε να
επισημάνουμε ότι η αρχή και η επέκταση του αθωνικού μοναχισμού οφείλεται σε τρεις
βασικούς ιστορικούς λόγους : α) στη διάλυση των οικισμών που προϋπήρχαν στην
περιοχή και ο έρημος τόπος αποτέλεσε πόλο έλξης για τους μοναχούς β) στην διάλυση
23
Ο.π.,69.
24
Ιωάννου Σιναΐτου , Κλίμαξ,48.
25
Π. Ντάβου, « Άθως. Γεωγραφικά», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Α.Π.Λυγγούρης, επιμ.
Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)στ.850.
15
των μοναστικών κέντρων της Ανατολής ως συνέπεια των αραβικών κατακτήσεων γ)

στην αρνητική στάση των αυτοκρατορικών αρχών απέναντι στο μοναχισμό κατά τη
διάρκεια της περιόδου της Εικονομαχίας.26Πάντως από τον 9ο αιώνα και μετά ο Άθως
εμφανίζεται επίσημα στην ιστορία του ορθόδοξου μοναχισμού και μάλιστα αναφέρεται
ότι αθωνίτες μοναχοί έλαβαν μέρος στους εορτασμούς για την λήξη της
Εικονομαχίας(843).27
Τον 9Ο αιώνα τοποθετούνται δυο σημαντικές μορφές στην ιστορία του Αγίου
Όρους, που είναι ο Άγιος Ευθύμιος ο Νέος και ο Πέτρος ο Αθωνίτης. Ο πρώτος αρχικά
έζησε ως ερημίτης αλλά στη συνέχεια διέκοψε τον εγκλεισμό του και κατέστη
πνευματικός πατέρας πολλών μοναχών, που είχαν εγκατασταθεί γύρω από τον τόπο
άσκησης του.28Αντιθέτως ο Πέτρος ο Αθωνίτης έζησε όλη το βίο του ως ερημίτης,
όπως οι πρώτοι αναχωρητές ασκητές στην ιστορία του μοναχισμού.29Παρατηρούμε
λοιπόν, ότι αυτές οι δυο μορφές του πρώιμου αθωνικού μοναχισμού, εκπροσωπούσαν
δυο διαφορετικές τάσεις μοναχικού βίου, ο πρώτος τον λαυριωτισμό και ο δεύτερος
τον ερημιτισμό.30Την περίοδο αυτή έχουμε και το αρχαιότερο χρυσόβουλο περί
Άθωνος (περ.872) από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Ά(867-886). Με αυτό διασφαλίζεται
η Μονή που ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Κολοβό, που ήταν μαθητής του Ευθυμίου του
Νέου, από τις οχλήσεις των κληρικών και παρέχεται σε αυτήν δωρεά κτημάτων.31
Κεντρικός σταθμός στην εξέλιξη του μοναχισμού στο Άγιο όρος είναι η
εγκατάσταση σε αυτό του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου (958). Αυτός θα ιδρύσει το
πρώτο μεγάλο μοναστήρι, την Mονή Μεγίστης Λαύρας(963).32 Την περίοδο αυτή
τοποθετείται το αρχαιότερο αυτοκρατορικό έγγραφο (972) που αναφέρεται στην
οργάνωση του μοναχισμού στον Άθω και φέρει την υπογραφή του αυτοκράτορα
Ιωάννη Τσιμισκή (969-976). Είναι γνωστό ως Τράγος διότι είναι γραμμένο σε
26
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους (Αθήνα : Εκδότική Αθηνών
Α.Ε,1994)10-11.
27
Ι. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων (Θεσσαλονίκη : Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών, 1971)36-37.
28
Δ. Παπαχρυσάνθου, Ο αθωνικός μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση (Αθήνα : ΜΙΕΤ,2004)93-107.
29
Ο.π.,85-92
30
Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,11.
31
Ν. Παναγιωτάκη, « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Α.Π.Λυγγούρης, επιμ.
Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)στ.861.
32
Δ.Παπαχρυσάνθου, Ο αθωνικός μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση,199-211.
16
περγαμηνή από δέρμα τράγου και αποτελεί το πρώτο Τυπικόν του Αγίου
Όρους..33Έκτοτε θα ακολουθήσει η ίδρυση και άλλων Μονών αλλά η Μεγίστης
Λαύρας θα διατηρήσει την πρώτη θέση στην ιεραρχία των αθωνικών Μονών.34 Η
ανάπτυξη του μοναχισμού στο Άγιον Όρος θα είναι αλματώδης και αυτό θα αποτελέσει
υπόδειγμα πρώιμου διεθνισμού, αφού η εκεί μοναστική ζωή θεμελιώνεται σε μια
κοινότητα αγάπης, σεβασμού και υπακοής μεταξύ διαφόρων εθνών και γλωσσών κατά
το παράδειγμα του παλαιστινιακού μοναχισμού παλιότερα, υπερβαίνοντας έτσι την
καταστροφική επίδραση του εθνοφυλετισμού.35
Επόμενος μεγάλος σταθμός στον αθωνικό μοναχισμό είναι το δεύτερο Τυπικόν,

που καταρτίστηκε το 1045 και επικυρώθηκε με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο το 1046,
από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο (1042-1055). Αναφέρεται σε
οργανωτικά θέματα και συνιστά την πρώτη επίσημη αναφορά στον Άθω ως « Άγιον
Όρος».36Τον 13ο αιώνα το Άγιον Όρος θα βιώσει μια εξαιρετικά επώδυνη περίοδο
εξαιτίας της Λατινοκρατίας αλλά και την περίοδο της βασιλείας του Μιχαήλ Η
Παλαιολόγου(1259-1282) οι αγιορείτες μοναχοί θα υποστούν αφόρητες πιέσεις
προκειμένου να δεχτούν την ένωση Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας.37Οι μοναχοί
του Αγίου Όρους θα πρωτοστατήσουν στην ησυχαστική έριδα του 14ου αιώνα,
προασπίζοντας την ορθόδοξη ησυχαστική παράδοση έναντι του Βαρλαάμ και των
οπαδών του. Στον αγώνα αυτό θα αναδειχτεί ως κορυφαία μορφή ο Άγιος Γρηγόριος
Παλαμάς(1296-1359).38
Η έναρξη της Τουρκοκρατίας βρίσκει τους μοναχούς του Αγίου Όρους σε μια
προσπάθεια να διατηρήσουν καλές σχέσεις με την οθωμανική εξουσία. Θα σπεύσουν
μάλιστα να δηλώσουν υποταγή στον σουλτάνο Μουράτ τον Β (1404-1451) μετά την
άλωση της Θεσσαλονίκης (1430) και γενικά θα κατορθώσουν να διατηρήσουν μια
σχετική ανεξαρτησία εντός της οθωμανικής νομιμότητας.39Ωστόσο σύντομα οι
33
Γ. Σπήκ, Άγιον Όρος. Ανανέωση στο περιβόλι της Παναγίας, ελλ. μεταφρ. Ιωσήφ Ροηλίδης (Αθήνα :
ίνδικτος,2005)90.
34
Ο.π.,106.
35
Σ. Παπαδόπουλου, Ο Μοναχισμός « Όρος Δυσανάβατον»,139.
36
Γ. Σπήκ, Άγιον Όρος. Ανανέωση στο Περιβόλι της Παναγίας,121-125.
37
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,14.
38
Γ. Σπήκ, Άγιον Όρος. Ανανέωση στο Περιβόλι της Παναγίας,163-170.
39
Ν. Παναγιωτάκη, « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,στ.877-881
17
καταθλιπτικοί φόροι και οι δημεύσεις κτημάτων από τις οθωμανικές αρχές θα

δημιουργήσουν μια άσχημη οικονομική κατάσταση για τις μονές, που θα
αντιμετωπιστεί με την στροφή στο θεσμό της ιδιορρυθμίας.40Αυτό συνεπάγεται έναν
τρόπο μοναστικού βίου που βασίζεται στη κοινή στέγη και προσευχή αλλά εναποθέτει
την εργασία και την τροφή στην ιδιωτική πρωτοβουλία.41Στη διάρκεια της οθωμανικής
κυριαρχίας παρατηρείται μια πνευματική κατάπτωση της αθωνικής πολιτείας και πλην
ελαχίστων εξαιρέσεων λογίων, η πλειονότητα των μοναχών είναι αγράμματοι ή
ολιγογράμματοι. Στην διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασής οι μοναχοί θα έχουν
σημαντική συμβολή και παρά τις δύσκολες πνευματικές και οικονομικές συνθήκες το
Άγιον Όρος θα συμβάλει στην πνευματική προετοιμασία του εθνικοαπελευθερωτικού
αγώνα.42Μετά την νικηφόρα για την Ελλάδα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων, η
οθωμανική κυριαρχία επί του Αγίου Όρους θα καταλυθεί και αυτό θα αποτελέσει
αυτοδιοίκητο τμήμα της ελληνικής επικράτειας.43
Η μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους αποτελείται από είκοσι κυρίαρχες

μονές και το έδαφος της χερσονήσου του Άθω κατανέμεται σε είκοσι αντίστοιχα
τμήματα. Εκτός των κυρίαρχων μονών υφίστανται και άλλα μοναστικά καθιδρύματα,
που λειτουργούν όμως ως εξαρτήματα των πρώτων. Αυτά είναι οι σκήτες, τα κελιά, οι
καλύβες, τα καθίσματα και τα ησυχαστήρια.44Μια από τις ιδιαιτερότητες του
αγιορείτικου βίου είναι ότι το 24ωρο υπολογίζεται με βάση το βυζαντινό ρολόι. Αυτό
μετακινείται ανάλογα με την εποχή διότι η μηδέν ώρα ταυτίζεται πάντα με τη δύση του
ήλιου.45Ωστόσο η πιο σημαντική και πιο γνωστή ιδιαιτερότητα είναι το περίφημο
«Άβατον».Αυτό έγκειται στην απαγόρευση εισόδου γυναικών και γενικά θηλυκών
ζώων στο Άγιον Όρος. Το καθεστώς αυτό θεμελιώνεται σε παράδοση σύμφωνα με την
οποία η Θεοτόκος Μαρία ζήτησε και έλαβε από τον Χριστό ως κλήρο την χερσόνησο
40
Ο.π.,στ.882.
41
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,16.
42
Ν.Παναγιωτάκη, « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,στ.883-887
43
Ο.π.,στ.887-888.
44
Σ. Καδά, Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους,20-21
45
Ο.π.,σ.22
18
του Άθω46,αλλά περιέχεται ιστορικά στο πρώτο καταστατικό του Αγίου Όρους από
τον Αθανάσιο Αθωνίτη.47
Ο αγιορείτικος μοναχισμός αποτελεί σημείο πνευματικής αναφοράς για όλο τον

ορθόδοξο κόσμο. Παράλληλα συνιστά αντικείμενο έρευνας από την ακαδημαϊκή
θεολογία αλλά και πηγή έμπνευσης για πλήθος βιβλίων, που αναφέρονται στη ζωή των
μοναχών αλλά και στη θεσμική συγκρότηση της αθωνικής πολιτείας. Παράλληλα
υπάρχει μια τεράστια αρθρογραφία σε περιοδικά και διαδικτυακούς τόπους. Στην
παρούσα εργασία και ως μια πρώτη εισαγωγή στον μοναχισμό του Αγίου Όρους
βασιστήκαμε κυρίως στο έργο του Σ. Καδά ( Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι
θησαυροί τους, Αθήνα 1994) και σε αυτό του Γ. Σπήκ (Άγιον Όρος. Ανανέωση στο
περιβόλι της Παναγίας, Αθήνα 2005).Πολύ χρήσιμο επίσης σε εισαγωγικό επίπεδο
είναι το λήμμα «Άθως» στην Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (Τομ.
1,Αθήνα,1962). Για μια περαιτέρω εμβάθυνση στον αγιορείτικο μοναχισμό πολύ
διαφωτιστικά βιβλία είναι αυτά των Ι. Χατζηφώτη (Η καθημερινή ζωή στο Άγιον Όρος,
Αθήνα, 1999), μοναχού Δωροθέου (Άγιον Όρος. Μύηση στην ιστορία του και τη ζωή
του, Κατερίνη,2010), της Δ. Παπαχρυσάνθου (Ο Αθωνικός Μοναχισμός. Αρχές και
Οργάνωση, Αθήνα, 2005) καθώς και του Ι. Μαμαλάκη (Το Άγιον Όρος (Άθως)
διαμέσου των αιώνων, Θεσσαλονίκη, 1971).
Το Άγιον Όρος συνιστά έναν τόπο διαχρονικής αγιότητας. Σε μια ιστορική

πορεία που υπερβαίνει τα χίλια έτη έχει αναδείξει Αγίους που τιμώνται όχι μόνο στην
Ελλάδα αλλά σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό το Άγιον Όρος συνιστά
θεματοφύλακα του ησυχαστικού τρόπου ζωής. Η ησυχία συνιστά για όλους τους
χριστιανούς τρόπο ζωής και μέθοδο άσκησης, ωστόσο στο αφιλόξενο περιβάλλον του
Άθω συνιστά μια χαρισματική κατάσταση, που οδηγεί στην αυθυπέρβαση και στην
θεωρία του Θεού.48Ένα αόρατο πνευματικό νήμα φαίνεται να συνδέει μορφές όπως
46
Π. Ντάβου, « Άθως. Χρήσιμοι οδηγίαι δια τους επισκέπτας», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,
Α.Π.Λυγγούρης, επιμ. Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)στ.858.
47
Ι. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων, 52-56.
48
Γ. Μαντζαρίδη, « Ησυχασμός και Θεολογία», στο του ιδίου, Ησυχίας Καρποί(Άγιον Όρος : Ι. Μ.
Μονή Βατοπαιδίου, 2016)26.
19
αυτές του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά(1296-1359) και του Αγίου Νικόδημου του
Αγιορείτη(1749-1809) με αυτές νεότερων Αγίων και Γερόντων του Αγίου Όρους.
Τις τελευταίες δεκαετίες επικρατεί ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τους Αγίους
και γενικότερα τις πνευματικές μορφές του Αγίου όρους της νεότερης και σύγχρονης
εποχής. Οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος μπορεί να αποκτήσει πρόσβαση σε
πληροφορίες που περιέχονται σε άρθρα, βιβλία και μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ωστόσο χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή διότι σε πολλές των περιπτώσεων πρόκειται για
πληροφορίες που δεν τεκμηριώνονται και δεν υπάρχουν παραπομπές σε πηγές. Πολύ
γνωστές μορφές της σύγχρονης ιστορίας του Όρους είναι ο Αρχιμ. Σωφρόνιος
Σαχάρωφ(1896-1993), που έχει χαρακτηριστεί και « θεολόγος της υποστατικής αρχής»
και επηρεάστηκε από τον Άγιο Σιλουανό των Αθωνίτη (1866-1938),49και φυσικά ο πιο
διάσημος Άγιος του Όρους ο Όσιος Παΐσιος (1924-1994).Το ενδιαφέρον για τις
σύγχρονες πνευματικές μορφές του Όρους ενισχύθηκε από την πρόσφατη
αγιοκατάταξη τριών μεγάλων μορφών της σύγχρονης ιστορίας του αθωνικού
μοναχισμού. Πρόκειται για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή και Σπηλαιώτη(1897-
1959), τον μαθητή του Ιερομόναχο Εφραίμ Κατουνακιώτη(1912-1998) και τον
Γέροντα Δανιήλ τον Κατουνακιώτη(1846-1929). Η αναγραφή τους στο Αγιολόγιο της
Ορθοδόξου Εκκλησίας πραγματοποιήθηκε με Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη στις
9/3/2020.50
Ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής αποτελεί συνέχεια μιας μακράς αλυσίδας ανδρών

και γυναικών, που αγωνίστηκαν ενάντια στην ασθένεια της ανθρώπινης φύσης και
αξιώθηκαν ως μέλη της Εκκλησίας την δωρεά της θείας χάριτος. Συνήθως όταν
αναφερόμαστε σε μορφές Αγίων το μυαλό μας μεταβαίνει σε εποχές μακρινές και σε
προσωπικότητες που έζησαν πολλά χρόνια ή και αιώνες πριν από εμάς. Ωστόσο η
αγιότητα εντός της Εκκλησίας συνιστά μια διαχρονική και ζώσα πραγματικότητα. Ο
Άγιος Ιωσήφ είναι μια πνευματική μορφή του εικοστού αιώνα που προβάλει ένα
θεμελιωδώς διαφορετικό τρόπο θέασης του ανθρώπου, του κόσμου και του Θεού.
49
Γ. Μαντζαρίδη, « Γέροντας Σωφρόνιος ο Θεολόγος της παγκοσμιότητος», στο του ιδίου, Ησυχίας
Καρποί(Άγιον Όρος : Ι. Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2016)119.
50
Ανακοινώσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου,« Τρείς Αγιοκατατάξεις από την Αγία και Ιερά Σύνοδο
του Οικουμενικού Θρόνου», στο διαδικτυακό τόπο https://ec-patr.org/treis-agiokatatakseis-apo-tin-iera-
synodo/ (ημερομηνία ανάκτησης :21-1-2021)
20
Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε πολύπλευρα αυτό

τον σύγχρονο Άγιο της Εκκλησίας μας. Θα παρουσιάσουμε το βίο και το πνευματικό
έργο του αλλά και την συνεισφορά του στην αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού
και της φιλοκαλικής παράδοσης. Ο ερευνητής του βίου ενός Αγίου μπορεί να βρεθεί
αντιμέτωπος με πηγές που περιγράφουν πράγματα και κατορθώματα που αντιβαίνουν
στην κοινή λογική και θαύματα πρωτάκουστα. Αυτό απαιτεί από τον ερευνητή, με
φρόνηση αλλά και πίστη, να διακρίνει τα κατορθώματα και τα θαύματα που γίνονται
με την χάρη που μας προσφέρει ο Θεός, από τα περιττά λογοτεχνικά στολίδια που
υπάρχουν στις αγιολογικές πηγές.51
Στην εργασία μας, προκειμένου να διασφαλιστεί η τεκμηριωμένη και

αντικειμενική προσέγγιση της προσωπικότητας του Αγίου Ιωσήφ, θα
χρησιμοποιήσουμε ως πηγές εκείνα τα έργα των οποίων γενικά αναγνωρίζεται η
εγκυρότητα. Στο πλαίσιο αυτό θα αποφύγουμε διαδικτυακές αναρτήσεις, που είναι μεν
πολλές αλλά συνήθως δεν αναφέρουν τις πηγές τους. Επίσης θα αποφύγουμε
εκλαϊκευμένα έργα που με τη σειρά τους βασίζονται σε άλλες πρωτογενείς πηγές.
Σπουδαίες πηγές για την εργασία μας είναι τα έργα που συνέγραψαν υποτακτικοί του
Αγίου Ιωσήφ και αναφέρονται στο βίο και το έργο του. Πρόκειται συγκεκριμένα για
αυτά του Ιωσήφ Βατοπαιδινού (1921-2009) και του Εφραίμ Φιλοθεΐτου (1928-2019).
Επίσης αξιοποιήσαμε υλικό που προέρχεται από τις επιστολές του Αγίου προς
πνευματικά τέκνα του, οι οποίες πλέον έχουν εκδοθεί από την Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου με
χρονολογική σειρά και των οποίων γνωρίζουμε τους παραλήπτες. Τέλος χρήσιμα ήταν
άρθρα που έχουν δημοσιευτεί σε περιοδικά και βιβλία καθώς και τα πρακτικά
διορθόδοξων επιστημονικών συνεδρίων που έχουν πραγματοποιηθεί στην Ελλάδα και
την Κύπρο και είναι εξαιρετικά διαφωτιστικά.
Η εργασία διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια και ακολουθεί ο επίλογος με τα

συμπεράσματα Στο πρώτο κεφάλαιο θα προβούμε σε μια αναφορά στις κοινωνικές,
πολιτικές και εκκλησιαστικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα και το Άγιο
Όρος την εποχή του Αγίου Ιωσήφ. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στον
κοσμικό και μοναχικό βίο του Αγίου και στο γεγονός της αγιοκατάταξής του. Στο τρίτο
51
21
κεφάλαιο θα προχωρήσουμε σε μια γενική αποτίμηση της εργογραφίας του Αγίου, που
περιλαμβάνει τις επιστολές προς τα πνευματικά τέκνα του, ποιήματα που έχουν
διασωθεί καθώς και ένα πνευματικό εγχειρίδιο που έχει συγγράψει με τον τίτλο «Η
Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ». Στο τέταρτο κεφάλαιο θα αναφερθούμε με
λεπτομέρειες στις πτυχές της ησυχαστικής ζωής και νηπτικής εργασίας του Αγίου
Ιωσήφ. Πρόκειται για σημαντικό κεφάλαιο διότι αναδεικνύει τον Άγιο ως συνεχιστή
της ορθόδοξης ησυχαστικής παράδοσης και ερμηνεύει γιατί ο τρόπος ζωής του
επηρέασε νεότερους μοναχούς αλλά και κοσμικούς. Στο πέμπτο κεφάλαιο θα
αναφερθούμε στη συμβολή του Αγίου στην αναγέννηση του αγιορείτικου μοναχισμού
και στο ρόλο των υποτακτικών και μαθητών του στην μεταλαμπάδευση του ασκητικού
πνεύματος του γέροντα τους. Τέλος θα παρουσιάσουμε τα συμπεράσματα μας στον
επίλογο της εργασίας μας.
22
1.Κεφάλαιο Α. Η εποχή του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
1.1.Ο πολιτικός, κοινωνικός και εκκλησιαστικός περίγυρος

Η μελέτη του βίου και της παρακαταθήκης μιας προσωπικότητας του
παρελθόντος απαιτεί την γνώση των κοινωνικών, πολιτικών ακόμη και διεθνών
συνθηκών, στο πλαίσιο των οποίων διαμόρφωσε την προσωπικότητα του και
πραγματοποίησε τις κρίσιμες υπαρξιακές επιλογές του. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο
για τους Αγίους, « που επιτυγχάνουν να δέχονται τις προκλήσεις του περιβάλλοντος
τους ως θεϊκή κλήση, ως πρόσκληση και όχι μόνο πρόκληση, και να επιλέγουν την οδό
της τελειότητος και θεώσεως και υπό τις πλέον αντίξοες συνθήκες». 52Η εποχή του
Αγίου Ιωσήφ(1897-1959) συμπίπτει με μια κρίσιμη περίοδο της ελληνικής ιστορίας
που περιλαμβάνει συνταρακτικά πολιτικά, διεθνή και εκκλησιαστικά γεγονότα. Την
περίοδο αυτή, η ελληνική κοινωνία εισέρχεται στο τελικό στάδιο της πλήρους
δυτικοποίησης και αυτό προκαλεί την αντίδραση κοινωνικών στρωμάτων και
εκκλησιαστικών κύκλων που διαβλέπουν σοβαρό κίνδυνο για τη διατήρηση της
ελληνορθόδοξης παράδοσης.
Πρέπει να επισημάνουμε ότι ήδη από τον 18ο αιώνα οι εκκοσμικευμένες ιδέες
του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού έχουν διεισδύσει ορμητικά στο χώρο της
Ορθόδοξης Ανατολής. Οι νέες πολιτισμικές και πολιτικές αντιλήψεις πρεσβεύουν ένα
διαφορετικό κοσμοείδωλο και ένα θεσμικό πλαίσιο συγκρότησης των κοινωνικών
σχέσεων που αντιμάχεται τις παραδοσιακές μορφές οικονομικής και κοινωνικής
συγκρότησης. Πρόκειται για ιδέες εξωγενείς, που αν και συνδέονται με τη κλασική
αρχαιότητα, εκφράζουν ένα κοσμικό πνεύμα και διαμορφώθηκαν στις πολιτισμικές
συνθήκες της Δύσης από την Αναγέννηση έως τον 18ο αιώνα. Το γεγονός ότι αυτές οι
ιδέες απορρίπτουν την μυστική πνευματοκεντρική αντίληψη του κόσμου είχε ως
συνέπεια την καχυποψία και σε πολλές περιπτώσεις την ανοιχτή εχθρότητα από
52
Γ. Μεταλληνού «Εκκλησιαστική, πολιτική και πνευματική κατάσταση στην Ελλάδα και το Άγιον
Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-1959)»,στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον
Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)61.
23
πλευράς Ορθοδόξου Εκκλησίας.53 Η σύγκρουση Εκκλησίας και εκπροσώπων του

Διαφωτισμού εντοπίζεται αρχικά στο χώρο της παιδείας. Ωστόσο η επιρροή των ιδεών
του Διαφωτισμού περιορίζεται την περίοδο αυτή στους κύκλους των μορφωμένων και
εχόντων δυτική παιδεία και έχει ήσσονος σημασίας επίδραση στα ευρύτερα κοινωνικά
στρώματα54Αυτό δεν θα εμποδίσει την συγκρότηση δυο παρατάξεων που
εκπροσωπούν η μεν πρώτη την υπεράσπιση της υφιστάμενης κοινωνικοπολιτικής
κατάστασης και η δεύτερη την ανάγκη εισαγωγής στον ελληνικό κόσμο θεσμών, ιδεών
και προτύπων που έχουν αναπτυχθεί στη Δύση. Η σύγκρουση που εκδηλώνεται
κινείται γύρω από τρία σημεία ενδιαφέροντος, που ερμηνεύονται διαφορετικά από τους
εκπροσώπους των δυο αυτών τάσεων. Αυτά είναι η θέση του ελληνορθόδοξου κόσμου
απέναντι στη Δύση, ο χαρακτήρας του οθωμανικού καθεστώτος και η ερμηνεία της
πορείας του Γένους υπό την οθωμανική κυριαρχία. Πρόκειται για σημαντικά ζητήματα
διότι γύρω από αυτά θα κινηθούν οι διαμάχες στο επίκεντρο των οποίων θα βρεθεί η
Εκκλησία όλο τον 19ο αιώνα.55
Οι οπαδοί των ιδεών του Διαφωτισμού ήταν εξαρχής προσανατολισμένοι στην

συγκρότηση μια ανεξάρτητης πολιτικής οντότητας, που θα ανταποκρινόταν στο δυτικό
πρότυπο πολιτειακής συγκρότησης. Στην προοπτική αυτή « η νέα κρατική αρχή
μπορούσε να νομιμοποιηθεί, εφόσον η παλαιότερη αποδεικνυόταν βαρβαρική,
παράνομη και αυθαίρετη»56.Επιπλέον οι οπαδοί της νεωτερικότητας εκπροσωπούσαν
μια μορφή ιστορικής αυτοσυνειδησίας, στο πλαίσιο της οποίας η ιστορία γίνεται
αντιληπτή ως απλή αλληλουχία γεγονότων που χρήζουν ερμηνείας και δεν έχουν
κάποιο μεταφυσικό υπόβαθρο. Σε ένα τέτοιο κοσμοείδωλο δεν έχει καμία θέση
οποιοδήποτε ερμηνευτικό σχήμα θεμελιώνεται στην ιστορία της σωτηρίας, την οποία
ασπάζονταν οι παραδοσιακοί.57
Οι άνθρωποι που θα πρωταγωνιστήσουν στον αγώνα για την συγκρότηση

ανεξάρτητου ελληνικού κράτους διέθεταν έναν αταλάντευτο ευρωπαϊκό
53
Ν. Κοκοσαλάκη, « Ορθοδοξία και πολιτική», στο Χ. Τερέζης, Α. Μελισσάρης, π. Β. Θερμός, π. Α.
Αυγουστίδης, Ν. Κοκοσαλάκης, Κ. Ζορμπάς, Η Ορθοδοξία απέναντι σε θέματα της εποχής μας ( Πάτρα
: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Παεπιστημίου,2002)195.
54
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία (Αθήνα : Αρμός, 2019)51.
55
Ο. π., 73
56
Ο. π., 73
57
Ο. π., 74
24
προσανατολισμό. Η επιλογή του εθνικιστικού ιδανικού και η πνευματική και πολιτική

προσήλωση στη Δύση θα έρθουν σε σύγκρουση με την παραδοσιακή αντίληψη που
εκπροσωπούσε η Ορθόδοξη Εκκλησία. Σύμφωνα με αυτή, ο αντιδυτικισμός
αποτελούσε στοιχείο ταυτότητας των ορθόδοξων λαών. Πρόκειται για μια πολιτική και
ιδεολογική στάση, που εμφανίζεται λίγο πριν την Άλωση της Πόλης και σαφώς
τοποθετεί τους Λατίνους σε δυσμενέστερη θέση έναντι των Οθωμανών. Πρόκειται για
ιστορική συνέχεια της σύγκρουσης Ενωτικών και Ανθενωτικών και έχει διατυπωθεί
και η άποψη ότι για μια σημαντική μερίδα ορθοδόξων ο Φράγκος αντιπροσώπευε τον
κατακτητή, ενώ ο Τούρκος ήταν ο ελευθερωτής.58
Παράλληλα με την επέλαση των ιδεών του Διαφωτισμού, η Εκκλησία έχει να

αντιμετωπίσει μια άλλη σημαντική πρόκληση. Πρόκειται για το φαινόμενο του
προφητικού χιλιασμού, που ανέκαθεν υπήρχε στο χώρο του Χριστιανισμού και έχει
σαφώς ιουδαϊκές καταβολές. Ο προφητικός χιλιασμός ορίζεται ως « το όραμα της
εγκαθίδρυσης της Βασιλείας του Θεού στη γη, όταν αυτό αποκτά ανατρεπτική
λειτουργία κατά της κρατούσης πολιτικοκοινωνικής κατάστασης» 59. Στην ελληνική
περίπτωση ο προφητικός χιλιασμός εκδηλώθηκε ως ένα όραμα αναβίωσης της
βυζαντινής αυτοκρατορίας, που εκπροσωπούσε την εγκαθίδρυση της Βασιλείας του
Θεού επί της γης. Η ιδιαιτερότητα της ελληνικής περίπτωσης έγκειται στην
διαμόρφωση μιας επαναστατικής ιδεολογίας που θεμελιώνεται σε μια παράδοξη
σύμπραξη εθνικισμού (δυτικής προέλευσης) και προφητικού χιλιασμού. Πρόκειται για
ένα πολιτικό και ιδεολογικό σχήμα στο οποίο θεμελιώθηκε το επαναστατικό εγχείρημα
του 1821.60
Αν και η Ελληνική Επανάσταση θεμελιώθηκε σε ιδέες και σκοπούς νεωτερικού

χαρακτήρα, η συμμετοχή του κλήρου και των μοναχών ήταν καθολική. Η αποσάθρωση
της οθωμανικής εξουσίας και η ανάγκη πολιτικής ενότητας οδηγούν την Εκκλησία σε
μια ενσωμάτωση του προφητικού χιλιασμού στην εκκλησιαστική παράδοση. Η
58
Δ. Κιτσίκη, Ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, 3η εκδ. ( Αθήνα : Εστία, 1996)55.
59
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,75
60
Ο. π.,78.
25
Εκκλησία θα επιχειρήσει να εμφανιστεί ως εταίρος και διαμορφωτής του ανεξάρτητου

ελληνικού κράτους. Πρόκειται ωστόσο για ένα όραμα που σύντομα θα διαψευστεί.61
Η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους συνιστά την αφετηρία εισαγωγής

πολιτικών και νομικών θεσμών, που σκοπό έχουν την θεσμική μετάλλαξη της
ελληνικής κοινωνίας στη βάση δυτικών προτύπων. Στην προοπτική αυτή εντάσσεται η
ανακήρυξη της αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ελλάδος από τη βαυαρική αντιβασιλεία,
που πραγματοποιήθηκε με τρόπο πραξικοπηματικό και χωρίς προηγούμενη
συνεννόηση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1833.62Ο Καταστατικός Χάρτης που
υιοθετήθηκε ορίζει ότι η Εκκλησία κατά το διοικητικό αυτής μέρος έχει ως κεφαλή τον
βασιλέα της Ελλάδος και« ότι η υπέρτατη εκκλησιαστική εξουσία εναπόκειται, υπό την
του βασιλέως κυριαρχία, εις χείρας πενταμελούς συνόδου».63Με τον τρόπο αυτό η
Εκκλησία μετατράπηκε σε εργαλείο κοινωνικού και πολιτικού ελέγχου και
δημιουργήθηκε μια κρίση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο που θα εκλείψει το 1850
όταν το τελευταίο με Συνοδικό Τόμο θα ανακηρύξει αυτοκέφαλη την ελλαδική
Εκκλησία.64
Η αυθαίρετη ρύθμιση του εκκλησιαστικού ζητήματος, με παραγκωνισμό της

ίδιας της Εκκλησίας, συνιστά θρίαμβο των θιασωτών των αρχών του νεωτερικού
κράτους. Στο πλαίσιο της νεωτερικής αντίληψης το κράτος έχει ξεκάθαρη άποψη για
το ρόλο και την αποστολή της Εκκλησίας. Δεν επιδιώκει την υπακοή της Εκκλησίας
αλλά την απορρόφηση της από τον κρατικό μηχανισμό και την υποβάθμιση της σε
τυπική κρατική υπηρεσία. Το νεωτερικό κράτος πιστό στο χρησιμοθηρικό
προσανατολισμό του, ερμηνεύει το ρόλο των κληρικών υπό το πρίσμα της κρατικής
χρησιμότητας και ανάγκης και εξοβελίζει κάθε πνευματική αναφορά και ανάγκη. Η
διάλυση των μοναστηριών, που συνοδεύει την εκκλησιαστική μεταρρύθμιση,
εντάσσεται σε αυτή ακριβώς την αντίληψη περί κρατικής χρησιμότητας.65
61
Ο. π.,79
62
Α. Βακαλόπουλου, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,11η εκδ. (Θεσσαλονίκη : Βάνιας,1996)218-219.
63
Γ. Κονιδάρη,Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966), τομ.Β, 2η εκδ. (Αθήνα: Γρηγόρη,2011)235.
64
Ο.π., σελ.245.
65
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,81.
26
Η εκκλησιαστική πολιτική του επίσημου κράτους και η γενικότερη απόπειρα

εκδυτικισμού της ελληνικής κοινωνίας, προκαλούν την αντίδραση παραδοσιακών
διανοουμένων αλλά και ευρύτερων στρωμάτων. Ωστόσο η αντίδραση αυτή δεν έχει
την υποστήριξη της επίσημης Εκκλησίας και περιορίζεται σε επίπεδο κατώτερου
κλήρου και λαού. Επιπλέον ο προφητικός χιλιασμός, που είναι πάντα υπαρκτός, παύει
να χρησιμοποιείται ως παράγοντας νομιμοποίησης της θέσης της Εκκλησίας στην
συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, και καθίσταται όπλο αντικρατικής
δράσης.66Παράλληλα εντείνεται την περίοδο αυτή ο αγώνας εκείνων που επιδίωκαν
την αναγνώριση του αυτοκέφαλου της ελλαδικής Εκκλησίας από το Οικουμενικό
Πατριαρχείο. Οι νεωτερικοί είχαν θεμελιώσει την ανακήρυξη του αυτοκέφαλου στον
αγώνα των Ελλήνων εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας και στο πλαίσιο αυτό ο
Πατριάρχης αντιμετωπιζόταν ως τμήμα του οθωμανικού συστήματος εξουσίας. Οι
αντίπαλοι τους, προκειμένου να αντιμετωπίσουν το επιχείρημα τους, προέβησαν σε ένα
ιδεολογικό άλμα παρουσιάζοντας τον Πατριάρχη ως εθνάρχη, αντιλαμβανόμενοι όμως
το έθνος με την νεωτερική του έννοια. Έτσι όμως η έννοια του Γένους έπαψε να
σημαίνει την εκκλησιαστική κοινότητα και ταυτίστηκε με τον εθνικό Ελληνισμό.67Η
αναγνώριση του αυτοκέφαλου της ελλαδικής Εκκλησίας από το Πατριαρχείο
αποδείχτηκε εξαιρετικά ωφέλιμη για το κράτος. Η κρατικά ελεγχόμενη Ιερά Σύνοδος
απέκτησε αδιαμφισβήτητο θεσμικό κύρος, η εκκλησιαστική πολιτική του κράτους
παρέμεινε αμετάβλητη και επιπλέον η Εκκλησία θα αποκτήσει ένα σημαντικό ρόλο
εντός των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους.68
Σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και έως τις αρχές του 20ου κυριαρχεί στην
ιδεολογική ζωή της ελληνικής κοινωνίας το πολιτικό σύνθημα της Μεγάλης Ιδέας.
Επρόκειτο για το εθνικό όνειρο της απελευθέρωσης και πολιτικής συνένωσης όλων
των εδαφών που κατοικούνταν από ελληνικούς πληθυσμούς και τελούσαν υπό
οθωμανική κυριαρχία. Στο διεθνές πεδίο, αυτό οδήγησε σε συγκρούσεις με τους
βαλκανικούς γείτονες που είχαν ανάλογες επιδιώξεις και σε πολλές περιπτώσεις
66
Ο. π.,83
67
Ο. π.,84
68
Ο. π., 86
27
τροφοδότησε ένα αδιάλλακτο και ανεξέλεγκτο εθνικισμό.69Η Μεγάλη Ιδέα θα

αναδειχτεί σε πυρήνα της νεοελληνικής ιδεολογίας και ανταποκρίνεται σε μια σύνθεση
προφητικού χιλιασμού και εθνικισμού, που για μεγάλο χρονικό διάστημα επέτρεψε στο
κράτος να υπερβεί τις εσωτερικές ιδεολογικές συγκρούσεις της ελληνικής κοινωνίας.
Επιπλέον κατόρθωσε να κατευθύνει το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας στην επίτευξη
μεγαλεπήβολων εθνικών σκοπών.70
Το ιδεολογικό σχήμα της Μεγάλης Ιδέας θεμελιώνεται θεωρητικά σε μια

παράδοξη και σχεδόν μυστικιστική ερμηνεία της ιστορίας του ελληνικού έθνους. Ο πιο
χαρακτηριστικός εκπρόσωπος αυτής της ιδεολογικής σύνθεσης είναι ο Κωνσταντίνος
Παπαρρηγόπουλος και αυτή θα αποτυπωθεί στο μνημειώδες έργο του « Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους »71Σε αυτό το πλαίσιο ο Ελληνισμός αποκτά ένα μεταφυσικό
περιεχόμενο και αντικαθιστά την Εκκλησία ενώ η ιστορία της σωτηρίας
αντικαθίσταται από τις ιστορικές περιπέτειες του Ελληνισμού. Ο Χριστιανισμός
υποβαθμίζεται σε εργαλείο πολιτικής ενότητας και το Τέλος της ιστορίας ταυτίζεται με
την αποκατάσταση του βυζαντινού μεγαλείου.72Η Εκκλησία έσπευσε να οικειοποιηθεί
το παραπάνω ερμηνευτικό σχήμα. Αυτό συνιστά μια υπαναχώρηση της τελευταίας
έναντι των νεωτερικών ιδεών και τελικά οδήγησε στον υποβιβασμό της Ορθοδοξίας σε
ένα στοιχείο της νεοελληνικής ιδεολογίας και πολιτισμικής ταυτότητας. Την περίοδο
αυτή ολοκληρώνεται η μετάλλαξη της ελλαδικής Εκκλησίας από τοπική σε εθνική. Η
αποδοχή του εθνικιστικού πνεύματος από την Εκκλησία οδήγησε σε μια νομιμοποίηση
της ένοπλης βίας υπέρ των εθνικών σκοπών. Αυτό υπήρξε συνέπεια της πλήρους
ταύτισης της εκκλησιαστικής με την εθνική κοινότητα. Εξέλιξη που σαφώς
συγκρούεται με την εσχατολογική ταυτότητα της Εκκλησίας.73
Από το 1897(γέννηση Ιωσήφ του Ησυχαστή) έως το 1922 η χώρα βιώνει

αλλεπάλληλες πολεμικές περιπέτειες. Η ατυχής έκβαση του πολέμου του 1897 θα
ακολουθηθεί από την εδαφική επέκταση των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων, τον
69
Κ. Τσουκαλά, Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες( Αθήνα :
Αντώνης Λιβάνης Νέα Σύνορα,1981)9.
70
71
Ο. π., 87
72
Ο.π., 87
73
Ο. π., 91
28
Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Διχασμό και τελικά η Μικρασιατική τραγωδία θα
οδηγήσει στην οριστική εγκατάλειψη της « Μεγάλης Ιδέας». Ωστόσο την ίδια περίοδο
παρατηρούνται σοβαρές θεσμικές μεταβολές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, στο
πλαίσιο της πολιτικής αστικού εκσυγχρονισμού που θα εφαρμόσουν οι κυβερνήσεις
υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο(1864-1936)74Η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας θα
οδηγήσει σε αναπροσαρμογή της νεοελληνικής ιδεολογίας διότι για πρώτη φορά θα
έχουμε γεωγραφική σύμπτωση ορίων έθνους και κράτους. Ωστόσο η Εκκλησία θα
παραμείνει χρήσιμο πολιτικό και ιδεολογικό εργαλείο το οποίο θα χρησιμοποιηθεί
εναντίον αντιπάλων του κοινωνικοπολιτικού συστήματος.75 Πρόκειται για μια
κατάσταση που θα χαρακτηρίσει την Εκκλησία από το Μεσοπόλεμο έως την
Μεταπολίτευση του 1974.
Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα η Εκκλησία θα αναδειχτεί σε πεδίο των
κεντρικών ιδεολογικών και πολιτικών συγκρούσεων. Η Ιεραρχία της Εκκλησίας θα
εμπλακεί στο κλίμα του Διχασμού και θα διχαστεί εσωτερικά και η ίδια. Αυτό έχει ως
συνέπεια τις συνεχείς επεμβάσεις του κράτους και των πολιτικών δυνάμεων στην
εσωτερική ζωή της Εκκλησίας. Στο πλαίσιο αυτό, η εκκλησιαστική Ιεραρχία αντί να
πρωτοστατήσει στην γεφύρωση του εθνικού χάσματος, οξύνει περισσότερο το
διχαστικό κλίμα και κηλιδώνει την αίγλη της Εκκλησίας.76 Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών
Θεόκλητος θα πρωτοστατήσει σε πολιτικό μένος με την ρίψη αναθέματος εναντίον
του Ε. Βενιζέλου(Δεκέμβριος 2016)77 και στη συνέχεια θα καθαιρεθεί(1917) από
ανώτατο εκκλησιαστικό δικαστήριο με την επάνοδο στην εξουσία του Βενιζέλου και
συνεπώς την επικράτηση της φιλοβενιζελικής μερίδας στον χώρο της Εκκλησίας. Στη
θέση του θα εκλεγεί ο Κιτίου Μελέτιος(1918) ο οποίος θα εγκαταλείψει την Αθήνα με
την επικράτηση της αντιβενιζελικής παράταξης, μετά τις εκλογές του 1920.Ο Αθηνών
Θεόκλητος θα επανέλθει με απλό βασιλικό διάταγμα(1920). Ορθώς έχει επισημανθεί
74
Α. Βακαλόπουλου, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,342-345.
75
76
Ο. π.,358.
77
Ο. π.,358.
29
ότι με πλήρη υπαιτιότητα της Εκκλησίας οι σχέσεις της με την Πολιτεία στο διάστημα
1917-1923 διείποντο υπό του πολιτειοκρατικού συστήματος.78
Η Μικρασιατική καταστροφή κληροδοτεί στην Ελλάδα ένα οξύ προσφυγικό

ζήτημα με οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις που θα επηρεάσουν την ελληνική
κοινωνία για δεκαετίες. Ωστόσο με την ανταλλαγή των πληθυσμών και την
εγκατάσταση των προσφύγων στη Μακεδονία και τη Θράκη, η Ελλάδα καθίσταται
θρησκευτικά και εθνοτικά ομοιογενής.79Παράλληλα η αντιπαλότητα βενιζελικών και
αντιβενιζελικών πολιτικών δυνάμεων σταδιακά αμβλύνεται ενώ η άσχημη οικονομική
κατάσταση του Μεσοπολέμου διευκολύνει την ριζοσπαστικοποίηση κοινωνικών
στρωμάτων που θα πλαισιώσουν το νεοσύστατο Κομμουνιστικό Κόμμα
Ελλάδος(1918), που αρχικά θα έχει περιθωριακή πολιτική και εκλογική παρουσία.80
Την περίοδο μετά το 1923 θα επιτευχθεί και η ειρήνευση στο εσωτερικό της Εκκλησίας
που θα επισφραγιστεί με την ανάδειξη ως Αρχιεπισκόπου Αθηνών του αρχιμανδρίτη
Χρυσοστόμου Παπαδόπουλου (1923) και την υιοθέτηση νέου Καταστατικού Χάρτη
της Εκκλησίας. Η πιο σημαντική καινοτομία του Χάρτη αυτού είναι ότι ορίζεται ως
ανώτατη αρχή η Ιεραρχία με εντολοδόχο τη Σύνοδο ενώ ο βασιλικός επίτροπος
παραμένει άνευ σημασίας. Πρόκειται για μια νομοθετική ρύθμιση που ανατρέπει και
αναμορφώνει το εκκλησιαστικό καθεστώς των προηγούμενων δεκαετιών.81
Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της περιόδου 1924-1935 είναι η πολιτική

αστάθεια και οι συνεχείς επεμβάσεις του στρατού στην πολιτική ζωή της
χώρας.82Παράλληλα και η ενότητα του εκκλησιαστικού χώρου θα διασαλευθεί ως
συνέπεια του ανταγωνισμού των Αρχιεπισκόπων Χρυσάνθου (1938-1941) και
Δαμασκηνού (1941-1949) και της ωμής παρέμβασης του δικτατορικού καθεστώτος
Μεταξά στο εσωτερικό της Εκκλησίας.83Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος που θα
ακολουθήσει θα αναδείξει το κοινωνικό έργο της Εκκλησίας και τον σπουδαίο εθνικό
78
Γ. Κονιδάρη, Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών αυτής υπό του
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),264-267.
79
Α. Βακαλόπουλου, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,381-385.
80
Κ. Τσουκαλά, Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες,28-29.
81
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),267.
82
Κ. Τσουκαλά, Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες,30-45.
83
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),291-292
30
ρόλο της.84Η απελευθέρωση αντί να οδηγήσει στην ανασυγκρότηση της χώρας θα

αναδείξει μια ιδεολογική σύγκρουση που θα κλιμακωθεί σε ένα καταστρεπτικό
εμφύλιο πόλεμο(1946-1949), με συνέπειες που θα ταλανίσουν την ελληνική κοινωνία
για δεκαετίες. Ο νέος διχασμός δεν θα αφήσει αλώβητη την Εκκλησία, που κατά
κανόνα επέλεξε να στηρίξει τη μία πλευρά.85
Η εδαφική επέκταση του ελληνικού κράτους το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα
και η ενσωμάτωση των λεγόμενων Νέων Χωρών, γέννησε ένα εκκλησιαστικό ζήτημα
που υφίσταται ως τις μέρες μας. Αυτό έγκειται στο εκκλησιαστικό καθεστώς των
Μητροπόλεων των περιοχών αυτών, που στη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής
υπάγονταν πνευματικά και διοικητικά στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η λύση που
προκρίθηκε συνιστά ένα ιδιότυπο εκκλησιαστικό καθεστώς σύμφωνα με το οποίο οι
Μητροπόλεις αυτές ενώθηκαν διοικητικά με την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος
αλλά παραμένουν σε πνευματική ενότητα με τον Οικουμενικό Θρόνο. Ουσιαστικά με
το ν.3615/28 και τη Πατριαρχική Συνοδική Πράξη που δημοσιεύθηκε αργότερα
(14/9/1928), η Εκκλησία της Ελλάδος αποτελείται από δυο τμήματα και οι αρχιερείς
των νέων χωρών μετέχουν ισότιμα στη διοίκηση της, μνημονεύοντας στη Θεία
Λειτουργία τον Πατριάρχη και την Ιερά Σύνοδο.86
1.2.Η μετάλλαξη του προφητικού χιλιασμού σε ευσεβισμό
Η επικράτηση της πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας επέτρεψε στην Εκκλησία, που
ελεγχόταν με τη σειρά της, από το κράτος, να τιθασεύσει τις χιλιαστικές τάσεις.
Ωστόσο σε επίπεδο κοινωνίας και Εκκλησίας παρατηρείται ένα σοβαρό ρήγμα,
εξαιτίας της τάσης των φορέων του προφητικού χιλιασμού να αντιμετωπίζουν
αρνητικά την ελαστική στάση της διοίκησης της Εκκλησίας απέναντι στους φορείς της
κρατικής εξουσίας.87Το στοιχείο αυτό σε συνδυασμό με την παρουσία κοινωνικών
στρωμάτων που είχαν αντιταχτεί στην θεσμική συγκρότηση του νεοελληνικού
κράτους, θα οδηγήσουν σε μια μετάλλαξη του προφητικού χιλιασμού στο δεύτερο μισό
84
Ο.π., 293-294
85
Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-1959)»,64.
86
87
A. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,93
31
του 19ου αιώνα. Ως κατεξοχήν εκπρόσωπος αυτής της τάσης αναδεικνύεται ο

Απόστολος Μακράκης (1831-1905).88Ο Μακράκης δεν στρέφεται εναντίον της
πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας αλλά την χρησιμοποιεί ως αντιπολιτευτικό εργαλείο.
Θέτει ως κύριο σκοπό του την πνευματική και ηθική αναγέννηση του έθνους, ως
αφετηρία για την πραγμάτωση του σχεδίου της Μεγάλης Ιδέας.
Ο Μακράκης θεωρούσε ότι διαδραμάτιζε έναν αναμορφωτικό ρόλο σε πολιτικό

και θρησκευτικό επίπεδο. Ασκούσε δριμύτατη κριτική στις κοινωνικές συνθήκες της
εποχής του και ενώ επηρέαζε πλατιά κοινωνικά στρώματα από την άλλη προκαλούσε
απέχθεια και μίσος σε αυτούς που δέχονταν τις επιθέσεις του. Θεωρούσε ότι το κράτος
ήταν διεφθαρμένο, η Εκκλησία σε κατάσταση καταπτώσεως και σιμωνίας και ότι η
παιδεία είχε αντιχριστιανικό προσανατολισμό.89 Απεχθανόταν το δυτικό φρόνημα και
στρεφόταν εναντίον των νεωτερικών ιδεών αλλά και των πολιτικών στοχαστών της
παλιγγενεσίας.90
Μια βασική διαφορά της δράσης του Μακράκη, σε σχέση με παλαιότερους

εκπροσώπους του προφητικού χιλιασμού, είναι η απόρριψη της ένοπλης βίας και η
αντικατάσταση της από την πολιτική δραστηριότητα και τον ευσεβισμό. Ο τελευταίος
ορίζεται ως μια θρησκευτικότητα προτεσταντικού τύπου που την χαρακτηρίζουν « η
πνευματική αφύπνιση του πιστού, η δικανική παροχή χάριτος για την υπέρβαση της
αμαρτίας, η έντονη συναισθηματικότητα και η ηθικολογία». 91Στην πολιτική
δραστηριότητα έδιδε μεγάλη έμφαση και μάλιστα έφτασε να κατέλθει και υποψήφιος
βουλευτής (1875)92Στην πορεία της πολιτικής και κοινωνικής δράσης του, προσπάθησε
να συνδεθεί με τα καταπιεσμένα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας προβάλλοντας
αιτήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, σε μια μάλλον καθυστερημένη απόπειρα σύνδεσης
του χιλιαστικού στοιχείου με τη βούληση αυτού του τμήματος της ελληνικής
κοινωνίας.93
88
Ο.π.,93
89
Γ. Μεταλληνού,« Απόστολος Μαρκάκης. Φιλόσοφος και ηθικολόγος, λαικός ιεροκήρυκας με πλατιά
ακτινοβολία και ηγέτης αφυπνιστικού κινήματος στην μετεπαναστατική Ελλάδα», Νέα Κοινωνιολογία,
27 (1999)9.
90
91
Ο. π.,94
92
Κ. Σπεράντσα, « Ο Απόστολος Μαρκάκης ως πολιτικός», Νέα Κοινωνιολογία,27(1999)28-30.
93
A.Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,96
32
Ο Μακράκης προκειμένου να υλοποιήσει το μεγαλόπνοο αναμορφωτικό σχέδιο

του συνδυάζει την πολιτική δράση, το κήρυγμα, τις ομιλίες αλλά και την συγκρότηση
οργανωτικών δομών, που θα λειτουργήσουν αντιπολιτευτικά προς το κράτος και την
Εκκλησία. Ιδρύει συλλόγους των οπαδών του που λειτουργούν παράλληλα προς τις
ενορίες της Εκκλησίας. Διαθέτουν αυστηρή εσωτερική οργάνωση, πνευματικούς
καθοδηγητές ακόμη και δικούς τους χώρους λατρείας και ιερείς.94Παράλληλα ο
Μακράκης συγκρούεται με την Εκκλησία και σε δογματικό επίπεδο με την εμμονή του
στο θέμα του λεγόμενου Τρισύνθετου. Πρόκειται για την θέση σύμφωνα με την οποία
ο άνθρωπος συντίθεται από τρείς ουσίες ( σώμα, ψυχή, πνεύμα). Ο Μακράκης δίδει
έμφαση στον ορθό λόγο, ως κορυφαίας εκδήλωσης της ουσίας του Αγίου Πνεύματος
στον άνθρωπο και ουσιαστικά προσεγγίζει τον Σχολαστικισμό της Δύσης
απομακρυνόμενος από την Ορθόδοξη Πατερική παράδοση. Γενικά το Τρισύνθετο δεν
κινείται αυστηρά στο χώρο του δόγματος αλλά αποτελεί το θεμέλιο του φιλοσοφικού
συστήματος που πρεσβεύει αλλά και του φιλόδοξου θρησκευτικού και πολιτικού
προγράμματος του.95
Η δράση του Μακράκη και των οπαδών του θα προκαλέσει την συντονισμένη
αντίδραση κράτους και Εκκλησίας. Ο ίδιος και οι συνεργάτες του θα υποστούν διώξεις
και εξορίες. Ένα τμήμα των οπαδών του θα τον εγκαταλείψει και θα προσεγγίσει την
επίσημη Εκκλησία. Παράλληλα θα εγκαταλείψουν κάθε πολιτική δραστηριότητα και
θα στραφούν στην ευσεβιστική θρησκευτικότητα, που εκδηλώνεται με την
συγκρότηση θρησκευτικών οργανώσεων που θα κυριαρχήσουν στον εκκλησιαστικό
χώρο για δεκαετίες, με κορυφαία την οργάνωση Ζωή που ιδρύθηκε το 1907. Σε
αντίθεση με την ανεπιτυχή προσπάθεια του Μακράκη να συνδεθεί με τα καταπιεσμένα
κοινωνικά στρώματα, ο ευσεβισμός των οργανώσεων έχει συντηρητικό πολιτικό
προσανατολισμό και εμμένει στην διασφάλιση του νόμου και της τάξης.96Ωστόσο
μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Μακράκης αποτελεί το σπέρμα από το οποίο
94
Ο.π., 95
95
Λ. Μπράνγκ, «Το Τρισύνθετο η σπονδυλική στήλη του Μακρακισμού», Νέα Κοινωνιολογία 27
(1999)22-23.
96
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,95-97
33
ξεπήδησαν όλες οι μετέπειτα θρησκευτικές αδελφότητες.97Αυτές λειτουργούσαν ως

μοναστικές αδελφότητες , που δρούσαν ιεραποστολικά μέσα στο κόσμο και είχαν την
ιδιαιτερότητα ότι αποτελούνταν από κληρικούς αλλά και λαϊκούς, που ζούσαν
κοινοβιακά μιμούμενοι το μοναστικό τρόπο βίου. Γενικά οι θρησκευτικές οργανώσεις
αναδύθηκαν σε μια εποχή κατάπτωσης της πνευματικής ζωής και του μοναχισμού και
η σχέση τους με τις μοναστικές αδελφότητες χαρακτηρίζεται από την αμοιβαία
καχυποψία. Τα μέλη των οργανώσεων διαπίστωναν μια θλιβερή κατάσταση στον
ορθόδοξο μοναχισμό της εποχής τους ενώ οι μοναχοί θεωρούσαν ότι οι οργανώσεις
εκπροσωπούσαν ένα τρόπο ζωής που αντιστρατευόταν το μόνο γνήσιο τρόπο
μοναχικού βίου, που είναι ο ησυχαστικός.98
1.3. Το ζήτημα της αλλαγής του Ημερολογίου
Το σημαντικότερο εκκλησιαστικό ζήτημα, που ανέκυψε την περίοδο του

Μεσοπολέμου, είναι αυτό που σχετίζεται με την αλλαγή του Ημερολογίου. Όσο
κυριαρχούσε στην ιδεολογική ζωή της νεοελληνικής κοινωνίας η Μεγάλη Ιδέα (1850-
1923), ήταν εύκολο για την κρατικά ελεγχόμενη Εκκλησία να κυριαρχεί στα εκτός
ευσεβισμού στοιχεία, που είχαν προφητικές χιλιαστικές τάσεις. Η κατάρρευση του
σχεδίου της Μεγάλης Ιδέας θα δώσει αφορμή για την εκδήλωση ενός εκκλησιαστικού
σχίσματος, που αφορά λαϊκά στρώματα αλλά και μεγάλο αριθμό μοναχών και
κληρικών, που δεν είχαν ευσεβιστικό προσανατολισμό και βρίσκονταν εκτός της
διαδικασίας αστικού εκσυγχρονισμού της εποχής.99
Όταν το 1923 το ελληνικό κράτος εισήγαγε το Γρηγοριανό Ημερολόγιο

προκλήθηκε σοβαρό ζήτημα διότι η Εκκλησία διατηρούσε το Ιουλιανό Ημερολόγιο.
Με πρωτοβουλία του Οικουμενικού Πατριαρχείου ξεκίνησε μια συζήτηση με
αντικείμενο την προσαρμογή του εκκλησιαστικού ημερολογίου στο νέο πολιτικό
ημερολόγιο. Η σχετική συζήτηση επικεντρώθηκε στην διατήρηση του Πασχαλίου και
97
Γ. Γαλίτη, « Παραδοσιακός μοναχισμός και θρησκευτικές οργανώσεις κατά την εποχή του Γέροντος
Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Βατοπαιδίου,2007)532.
98
Ο. π., 533
99
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,97-98
34
στην προσαρμογή μόνο του ακινήτου εορτολογίου προς το πολιτικό ημερολόγιο.

Ωστόσο από πλευράς Ιεραρχίας δεν υπήρξε η μέριμνα και φροντίδα που απαιτούνταν
προκειμένου να διαφωτιστεί το ποίμνιο για τη σχεδιαζόμενη ημερολογιακή μεταβολή.
Θα πρέπει να επισημανθεί ότι η αποδοχή της διόρθωσης του Ιουλιανού Ημερολογίου
δεν προσέκρουε σε κάποιο δογματικό κώλυμα. Προέκυψε όμως μέγα ζήτημα όταν η
Εκκλησία της Ελλάδος αποδέχτηκε την διόρθωση του ημερολογίου, κατόπιν σχετικής
απόφασης του Οικουμενικού Πατριαρχείου(10/3/1924).Πρόκειται για το
Παλαιοημερολογίτικό ζήτημα που θα δηλητηριάσει την εκκλησιαστική ζωή για
δεκαετίες.100
Αν και το ζήτημα αυτό δίχασε την Εκκλησία θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι

αυτοί που αντέδρασαν στην απόφαση της Εκκλησίας μάλλον αγνοούσαν την ουσία της
ημερολογιακής μεταβολής. Σημαντικό ρόλο στην ανάδυση του ζητήματος αυτού
διαδραμάτισαν η πολιτική εκμετάλλευση και οι προσωπικές αντιζηλίες των
ιεραρχών.101Γεγονός είναι ότι στην έκρηξη του ζητήματος πρωτοστάτησαν τρεις
ιεράρχες (Φλωρίνης Χρυσόστομος, Ζακύνθου Χρυσόστομος, Δημητριάδος Γερμανός)
που είχαν προσωπικές επιδιώξεις και διέθεταν το κατάλληλο πνευματικό υπόβαθρο για
να αντιληφθούν ότι η μεταβολή του ημερολογίου δεν ήταν δογματικό ζήτημα και δεν
παραβίαζε τους Ιερούς Κανόνες.102Ωστόσο το ημερολογιακό ζήτημα δεν είναι απλά
αποτέλεσμα αφέλειας ή αμάθειας κάποιου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή
θα ήταν μια επιφανειακή προσέγγιση του φαινομένου αυτού και θα υποβάθμιζε το
γεγονός της προσχώρησης στο σχίσμα, ενός κόσμου στον οποίο επιβιώνει « η
αποκαλυπτική αντίληψη εκείνου που πραγματοποιήθηκε στο παρελθόν, δηλαδή της
θεοκρατικής πολιτείας του Βυζαντίου».103
Η Εκκλησία θα αντιμετωπίσει το σχίσμα με τη χρήση διοικητικών και

πειθαρχικών μέτρων και έχοντας την αμέριστη αστυνομική συμπαράσταση του
κράτους. Γεγονός είναι ότι το παλαιοημερολογίτικό σχίσμα αφορούσε πολύ μικρό
τμήμα του γενικού πληθυσμού αλλά ανέπτυξε μια σημαντική δυναμική στα
100
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966)270
101
Ο.π.,271
102
Ο.π., 290
103
35
παραδοσιακά θρησκεύοντα στρώματα της κοινωνίας. Η Εκκλησία θα κατορθώσει να

αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το σχίσμα και σε μια περίοδο τριάντα ετών, από την
ημερολογιακή αλλαγή, αυτό θα συρρικνωθεί και θα πολυδιασπαστεί.104
Το παλαιοημερολογίτικό σχίσμα είχε ιδιαίτερη απήχηση στον χώρο των

προσφύγων ως συνέπεια του κλίματος απογοήτευσης που ακολούθησε την κατάρρευση
της Μεγάλης Ιδέας.105 Επιπλέον η ένταξη των παλαιοημερολογιτών στις συντηρητικές
πολιτικές δυνάμεις, που εκφράζονταν από τον λεγόμενο « αντιβενιζελικό κόσμο», τους
καθιστούσε χρήσιμο εργαλείο για την επιδίωξη πολιτικών στόχων. Επομένως αυτό το
εκκλησιαστικό ζήτημα έχει κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις που επηρέασαν την
ελληνική κοινωνία σε ολόκληρη την μεσοπολεμική περίοδο και αργότερα.106Ωστόσο
η πιο καταστροφική συνέπεια του σχίσματος εντοπίζεται στο χώρο του μοναχισμού και
κυρίως στα μοναστήρια που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς
Πολέμους (1912-13). Οι εσωτερικές συγκρούσεις αποδυνάμωσαν τις μοναχικές
αδελφότητες και η πορεία παρακμής του μοναχισμού που είχε ξεκινήσει από την
Παλιά Ελλάδα επιτάθηκε. Οι μοναχοί αποκόπηκαν από την ευρύτερη κοινωνία και
δημιουργήθηκε κενό που έσπευσαν να καλύψουν οι εκκλησιαστικές οργανώσεις και το
ευσεβιστικό πνεύμα.107
1.4.Η κατάσταση στο Άγιον Όρος
Ο μοναχισμός συνιστά διαχρονικά ένα θεμελιώδες στοιχείο της ορθόδοξης

πνευματικής πραγματικότητας. Στην εποχή που εξετάζουμε ο μοναστικός βίος έχει
εισέλθει σε μια διαδικασία πνευματικής και αριθμητικής παρακμής. Αυτό συνιστά
συνέπεια της εισβολής των ιδεών της νεωτερικότητας αλλά και της αρνητικής στάσης
της πνευματικής ελίτ αλλά και της πολιτικής εξουσίας του νεοελληνικού κράτους
απέναντι στους μοναχούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι μια από τις πρώτες πράξεις της
βαυαρικής αντιβασιλείας ήταν η διάλυση των περισσότερων μοναστηριών που
104
Ο.π.,99
105
Ο.π., 98
106
Α. Ρήγου, Η Β Ελληνική Δημοκρατία 1924-1935.Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις της πολιτικής
σκηνής(Αθήνα : Εκδόσεις Θεμέλιο,1992)215.
107
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,100.
36
βρίσκονταν στον ελλαδικό χώρο και η εκποίηση της περιουσίας τους(1833).108Σε αυτό
το πνευματικό και πολιτικό κλίμα μετέχει και το Άγιον όρος αν και ποτέ δεν έλειψαν
εστίες της ησυχαστικής παράδοσης και πνευματικές μορφές, που αποτέλεσαν το
θεμέλιο της μετέπειτα πνευματικής αναγέννησης.109Η εισβολή των ιδεών του
Διαφωτισμού και της νεωτερικότητας θα ωθήσει θεολόγους ασκητές της Εκκλησίας να
αντιδράσουν και να επιδιώξουν να παρουσιάσουν μια εναλλακτική κοσμοθεωρία που
θα θεμελιώνεται στην ορθόδοξη παράδοση. Στην προσπάθεια αυτή θα ξεχωρίσουν οι
προσωπικότητες του Νικόδημου Αγιορείτη και του Μακάριου Νοταρά. Η έκδοση της
Φιλοκαλίας (1782), που συνιστά μια συλλογή ασκητικών και νηπτικών κειμένων της
διαχρονικής ορθόδοξης παράδοσης, συνιστά το κορυφαίο επίτευγμα τους. Ωστόσο
μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους αυτή η προσπάθεια πνευματικής ανάκαμψης
θα ανακοπεί και ο μοναχισμός θα εισέλθει σε μια περίοδο ταχύτατης παρακμής και
περιθωριοποίησης.110
Από το 1912 το Άγιον όρος θα αποτελέσει ουσιαστικά τμήμα της ελληνικής

επικράτειας. Με την συνθήκη του Βουκουρεστίου(28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1913) το
Άγιον Όρος περιλαμβάνεται εντός των ελληνικών εδαφών. Με τις συνθήκες του Νεϊγύ
( 1919), των Σεβρών (1920) και της Λωζάνης (1923) αναγνωρίστηκε η κυριαρχία της
Ελλάδας επί του Αγίου Όρους. Το 1924 επιτροπή αποτελούμενη από αγιορείτες
μοναχούς θα επεξεργαστεί και θα συντάξει το « Καταστατικόν Χάρτην του Αγίου
Όρους Άθω », που αποτελείται από 188 άρθρα. Αυτός επικυρώθηκε από τη Βουλή των
Ελλήνων το 1926. Το καθεστώς του Αγίου Όρους αναγνωρίστηκε και εξασφαλίστηκε
από όλες τις μετέπειτα αναθεωρήσεις του ελληνικού συνταγματικού καθεστώτος.111
Το Άγιον Όρος δεν παρέμεινε ανεπηρέαστο από τις διεθνείς εξελίξεις και την
έκρηξη του εθνικισμού στον βαλκανικό χώρο από τα μέσα του 19ου αιώνα. Από την
εποχή αυτή παρατηρείται μια σταθερή άνοδος των μοναχών σλαβικής καταγωγής και
μια προσπάθεια της τσαρικής Ρωσίας να αλλοιώσει τη φυσιογνωμία της αθωνικής
108
109
Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-1959)»,64.
110
Α. Πινακούλα, Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία,103-105.
111
Ι. Μαμαλάκη, Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων,525-527
37
πολιτείας και να τη θέσει υπό τον πολιτικό έλεγχο της. Αυτό είχε ως συνέπεια την
αντίδραση των Ελλήνων μοναχών, που αντιλαμβάνονταν τους στόχους της ρωσικής
πανσλαβιστικής πολιτικής.112Οι προσπάθειες των Ρώσων να θέσουν υπό τον έλεγχο
τους το Άγιον Όρος κορυφώθηκαν μετά την κατάληψη της χερσονήσου του Άθωνα
από τον ελληνικό στρατό στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Οι Ρώσοι θα
επιχειρήσουν, επικαλούμενοι την αριθμητική ισχύ των μοναχών ρωσικής καταγωγής,
να αναγνωριστεί το Άγιον Όρος ως ουδέτερο έδαφος και να τεθεί υπό την προστασία
της Ρωσίας και των Βαλκανικών κρατών. Οι Αγιορείτες μοναχοί θα αντιδράσουν
έντονα και τελικά οι ρωσικές προσπάθειες θα αποτύχουν.113
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αν και υπήρξε μια σκληρή δοκιμασία για την
Ελλάδα δεν επηρέασε σοβαρά το Άγιον Όρος. Με την είσοδο των γερμανικών και
βουλγαρικών στρατευμάτων στην Ελλάδα οι μοναχοί του Αγίου Όρους προέβησαν σε
μια σωτήρια όπως αποδείχτηκε διπλωματική πρωτοβουλία. Απευθύνθηκαν στον Α.
Χίτλερ και ζήτησαν την προστασία του. Με αυτό τον τρόπο δεν διασαλεύθηκε το
αγιορείτικό καθεστώς και αποφεύχθηκε η είσοδος Βουλγάρων αλλά και Γερμανών
στην χερσόνησο του Άθωνα. Αντιθέτως το Άγιον Όρος δοκιμάστηκε σκληρά στην
διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949). Οι δυνάμεις των ανταρτών εισήλθαν
στο Άγιον Όρος προβαίνοντας σε καταστροφές και λεηλασίες και συγκρούστηκαν με
τις κυβερνητικές δυνάμεις. Όταν οι δυνάμεις των ανταρτών εγκατέλειψαν την περιοχή
ξέσπασαν πυρκαγιές σε μεγάλες δασικές εκτάσεις του Αγίου Όρους.114
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπισε το Άγιον Όρος μετά το Δεύτερο

Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν η σταθερή μείωση του αριθμού των μοναχών και η ελάχιστη
προσέλευση δοκίμων. Ένας σημαντικός λόγος αυτής της δημογραφικής κάμψης ήταν
η επιβολή κομμουνιστικού καθεστώτος στις περισσότερες ορθόδοξες σλαβικές χώρες,
που κατέστησε σχεδόν αδύνατη την έξοδο από αυτές. Αυτό οδήγησε στη μείωση των
μοναχών σλαβικής καταγωγής και κατέστησε δυσχερή την αναπλήρωσή τους.
Επιπλέον όμως υπήρξαν μέτρα προκειμένου να αποφευχθεί το φαινόμενο τεράστιας
εισροής αλλοεθνών μοναχών, όπως συνέβη το 19ο αιώνα. Ωστόσο την ίδια περίοδο
112
Ο.π., 449-464.
113
Ο.π., 464-469
114
Ο.π., 529-530
38
παρατηρήθηκε και στους ελληνικής καταγωγής αγιορείτες μοναχούς, εξίσου μεγάλη

δημογραφική παρακμή.115
Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα υπήρξαν πνευματικές κρίσεις που
συντάραξαν και δίχασαν το Άγιον Όρος. Η πρώτη εκδηλώθηκε με την κίνηση των
ονοματολατρών η ονοματοθεϊτών. Πρόκειται για μια έριδα που εκδηλώθηκε στους
κόλπους των Ρώσων αγιορειτών μοναχών και ήταν παντελώς ξένη προς την ορθόδοξη
πνευματική ζωή, που διαχρονικά εκφράζει και βιώνει το Άγιον Όρος. Ωστόσο
εκκινούσε από μια απόπειρα ερμηνείας της ησυχαστικής προσευχής ή Προσευχής Του
Ιησού, που είχε εισαχθεί στο Άγιον Όρος από του ησυχαστές ασκητές αιώνες πριν. Το
ζήτημα δίχασε αρχικά τους Ρώσους μοναχούς αλλά επεκτάθηκε και στους κόλπους
των Ελλήνων μοναχών. Ο διχασμός έλαβε τέτοια έκταση ώστε προκάλεσε την
επέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου αλλά και της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της
Ρωσίας. Η κρίση κατέπαυσε όταν με την παρέμβαση της Ρωσίας εκατοντάδες Ρώσοι
μοναχοί εκτοπίστηκαν από το Άγιον Όρος.116
Μια δεύτερη και σημαντικότερη κρίση που συντάραξε το Άγιον Όρος

συνδέεται με την αλλαγή του ημερολογίου. Οι μοναχοί του Αγίου Όρους δεν
αποδέχτηκαν την αλλαγή του ημερολογίου και παρέμειναν πιστοί στο παλαιό Ιουλιανό
Ημερολόγιο. Υπήρξε μια ακραία μερίδα που αποφάσισε να διακόψει τη κοινωνία με
αυτούς που υιοθέτησαν το αναθεωρημένο ημερολόγιο και έπαψαν να μνημονεύουν το
όνομα του Πατριάρχη στις ακολουθίες.117 Η αγιορείτική αντίδραση στην αλλαγή του
ημερολογίου επηρέασε σημαντικά τις εκκλησιαστικές εξελίξεις, διότι οι μοναχοί που
ονομάστηκαν «Ζηλωτές» πρωτοστάτησαν στην συγκρότηση της παράταξης των
Παλαιοημερολογιτών. Πολλοί από τους αντιδρώντες αγιορείτες μοναχούς εξερχόμενοι
του Άθω και εκμεταλλευόμενοι την απλοϊκότητα του ποιμνίου προπαγάνδιζαν ότι η
μεταβολή του ημερολογίου συνιστούσε ανατροπή της Ορθοδοξίας. Έτσι συνέβαλαν
115
Ο.π., 547-550
116
Ο.π., 561
117
Ο.π., 537
39
αποφασιστικά στο διχασμό του πληρώματος της Εκκλησίας και προκάλεσαν κοινωνική
αναταραχή.118
Σε αυτό το πολιτικό, κοινωνικό και εκκλησιαστικό περιβάλλον ο Άγιος Ιωσήφ

ο Ησυχαστής εγκατέλειψε το κόσμο και αποφάσισε να αποσυρθεί στο Άγιον Όρος.
Ήταν μια εποχή κρίσεως του αγιορείτικού μοναχισμού και της ορθόδοξης ησυχαστικής
παράδοσης. Σε αυτό το περιβάλλον και αναζητώντας ένα γνήσιο πνευματικό οδηγό που
θα τον μυούσε στην ησυχαστική ζωή, αντιμετώπισε τεράστια προβλήματα διότι οι
σύγχρονοι του αντιησυχαστές κυριαρχούσαν στην πνευματική ζωή του
Όρους.119Ωστόσο παρέμεινε ακλόνητος στην προσήλωση του στο ορθόδοξο
ησυχαστικό ήθος και συνέχισε άκαμπτος στο δρόμο του, ακολουθώντας το παράδειγμα
των Κολλυβάδων, του Αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου και του Αγίου Γρηγορίου του
Παλαμά, που επίσης είχαν θεωρηθεί πλανεμένοι από τους συγχρόνους τους.120
118
Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966),282.
119
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά
και του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού» ,στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον
Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)183.
120
Γ. Γαλίτη, « Παραδοσιακός μοναχισμός και θρησκευτικές οργανώσεις κατά την εποχή του Γέροντος
Ιωσήφ του Ησυχαστού»,στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
διορθόδοξων επιστημονικών συνεδρίων Αθηνών(22-24 Οκτωβρίου 2004) και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου
2005), Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)525.
40
2.Κεφάλαιο Β. Ο βίος του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
2.1. Ο κοσμικός βίος του Αγίου
Ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής γεννήθηκε στο χωριό Λεύκες της Πάρου στις 2
Νοεμβρίου 1897121. Γονείς του ήταν η Μαρία Ραγκούση, που είχε γεννηθεί περίπου το
1867 και ο Γεώργιος Κόττης, που πρέπει να είχε γεννηθεί περίπου στα 1852.122Ο
πατέρας του Αγίου ήταν στο επάγγελμα γεωργός και παρότι φτωχός διακρινόταν για
την ευλάβεια και την σεμνότητα του, τις οποίες μετέδωσε και στα παιδιά του.123Η
μητέρα του είχε παντρευτεί σε δεύτερο γάμο τον Γεώργιο Κόττη και είχε ήδη έναν
αγόρι, τον Μιχαήλ, από τον πρώτο σύζυγο της Λεονάρδο Ζουμή που πέθανε σε νεαρή
ηλικία.124Η οικογένεια Γεωργίου και Μαρίας Κόττη είχε αποκτήσει οκτώ παιδιά εκ των
οποίων τα δυο πρώτα πέθαναν σε νηπιακή ηλικία. Τα υπόλοιπά έξη κατά σειρά ήταν
τα εξής : Εργίνα (1893-1952), Εμμανουήλ (1895-1963), Φραγκίσκος( το κοσμικό
όνομα του Αγίου Ιωσήφ), Λινάρδος (1902-1945), Μαρουσώ (1905-1972), Νικόλαος
(1908-1982), που αργότερα έγινε μοναχός Αθανάσιος.125 Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι
τα ονόματα Εργίνα και Μαρουσώ έφεραν και τα δυο πρώτα παιδιά της οικογένειας που
έφυγαν πρόωρα από τη ζωή, όπως μαρτυρεί ο Άγιος σε επιστολή του.126 Η οικογένεια
Ραγκούση, από την πλευρά της μητέρας του Αγίου ήταν εκ των παλαιοτέρων του
χωριού Λεύκες και διακρίνονταν για τη βαθιά πίστη και την ευλάβεια των μελών
της.127Αντιθέτως η οικογένεια Κόττη δεν ήταν παλαιά και ως πρώτος με αυτό το
επώνυμο εμφανίζεται μόλις το 1855 κάποιος Κωνσταντίνος Κόττης. Δεν αποκλείεται
αυτό να υποδηλώνει καταγωγή της οικογένειας από την νήσο Κώ.128
121
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας (Αθήνα
: Έκδοση του Προοδευτικού Συλλόγου Λευκιανών Πάρου,2020)21&53 & Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος
Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής(Αριζόνα : Ι. Μ. Αγίου Αντωνίου Αριζόνας ΗΠΑ, 2020)15.
122
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας, 21.
123
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,15
124
Ο.π., 15
125
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας,74
126
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα ( Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2019)135-
136,Επιστ.25.
127
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας,54-57
128
Ο.π., 57
41
Η μητέρα του Αγίου ήταν εξαιρετικά θεοσεβούμενη και διακρινόταν για την
απλότητα και καθαρότητα της ψυχής της.129Ο ρόλος της στην κοινωνικοποίηση του
Φραγκίσκου υπήρξε καθοριστικός, ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του πατέρα του για τον
οποίο δεν γνωρίζουμε σημαντικές πληροφορίες. Η βαθύτατη πίστη και η
εκκλησιαστική συνείδηση που την χαρακτήριζαν ασφαλώς άσκησαν καθοριστική
επίδραση στην μετέπειτα πορεία του νεαρού Φραγκίσκου. Συχνά βίωνε υπερφυσικές
εμπειρίες και είναι χαρακτηριστικό ότι δεν ένιωσε έκπληξη όταν ο γιός της αποφάσισε
να ακολουθήσει την μοναχική ζωή. Μάλιστα διηγούνταν πως όταν ο Φραγκίσκος ήταν
βρέφος είχε βιώσει μια φοβερή οπτασία στην οποία της εμφανίστηκε κάποιος Άγγελος
και της αποκάλυψε ότι ο γιός της είχε επιλεγεί να ακολουθήσει τον Χριστό και συνεπώς
να γίνει μοναχός.130
Το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ανατράφηκε ο μικρός Φραγκίσκος

ήταν αυστηρά εκκλησιαστικό. Η μικρή κοινωνία των Λευκών βρισκόταν στο
εσωτερικό του νησιού και είχε ελάχιστες εξωτερικές επιδράσεις. Στην ουσία επρόκειτο
για μια κλειστή κοινωνία απόλυτα προσηλωμένη στα τοπικά έθιμα της, στις
παραδόσεις της αλλά και στην θεοσέβεια της και στις νηστείες και τα θρησκευτικά
πανηγύρια της. Την περίοδο που ο μικρός Φραγκίσκος ζούσε στις Λεύκες, θα πρέπει
να επισημάνουμε την παρουσία στο νησί σημαντικών πνευματικών μορφών όπως ο
Όσιος Φιλόθεος Ζερβάκος (1884-1980) και ο μοναχός Αβιμέλεχ Μπονάκης (1872-
1966), που την περίοδο 1909-1912, μόναζε στην Μονή του Αγίου Αντωνίου της
Μάρπησσας.131Υπάρχει μάλιστα προφορική μαρτυρία μοναχού της σκήτης της
Μικράς Αγίας Άννης του Αγίου Όρους, που έχει καταγραφεί σε σημείωση του μοναχού
Πορφύριου Σιμωνοπετρίτου, σύμφωνα με την οποία ο μικρός Φραγκίσκος
129
130
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,16-17 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας
Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Επιστολιμαία Βιογραφία – Ανέκδοτες Επιστολές και
Ποιήματα,3η εκδ. (Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου, 2018)29-30 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ, 12η εκδ. ( Άγιον Όρος : I.M.M.
Βατοπαιδίου,2018)37-38
131
Ν. Αλιπράντη, Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας,44-45
42
επισκεπτόταν με την μητέρα του τον μοναχό Αβιμέλεχ, ο οποίος σταύρωνε τα χέρια
του παιδιού και είχε προβλέψει ότι θα γίνει άνθρωπος του Χριστού.132
Ο μικρός Φραγκίσκος θα εγγραφεί στο Δημοτικό σχολείο της πατρίδας του και
θα υπάρξει ευφυής και επιμελής μαθητής. Ωστόσο θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει
πρόωρα το σχολείο διότι ο θάνατος του πατέρα του θα τον αναγκάσει να ριχτεί στη
βιοπάλη. Μέχρι την ηλικία των 17 ετών θα παραμείνει στο χωριό βοηθώντας όπως
μπορούσε την οικογένεια του και κάνοντας διάφορες δουλειές προκειμένου να
βιοποριστεί, Ωστόσο οι δύσκολές οικονομικές συνθήκες θα αναγκάσουν την μητέρα
του να στείλει αυτόν και τον μικρότερο αδελφό του Λεονάρδο στην Αθήνα,
προκειμένου να εργαστούν.133Τα δυο αδέλφια αρχικά θα εγκατασταθούν σε συγγενικό
σπίτι στο Λαύριο, όπου είναι πιθανό ο Φραγκίσκος να εργάστηκε στα τοπικά
μεταλλεία. Στη συνέχεια θα εργαστεί ως μάγειρας και φούρναρης στον Πειραιά αλλά
και εισπράκτορας στο τράμ. Αυτό που χαρακτήριζε την επαγγελματική δραστηριότητα
του νεαρού Φραγκίσκου ήταν η τιμιότητα και η ευσυνειδησία. Το 1915 θα κληθεί να
υπηρετήσει την θητεία του στο ναυτικό και θα απολυθεί ύστερα από δύο έτη.134
Όταν απολύθηκε από το στρατό ανέπτυξε εμπορική δραστηριότητα με μεγάλη

επιτυχία. Ωστόσο παρέμεινε τίμιος και ποτέ δεν υπέκυψε στον πειρασμό της
αδικίας.135Την περίοδο αυτή αρραβωνιάστηκε, ωστόσο σύντομα η αρραβωνιαστικιά
του πεθαίνει από φυματίωση σε ηλικία 18 ετών.136Το γεγονός αυτό προφανώς έπαιξε
σημαντικό ρόλο στο να συνειδητοποιήσει ο νεαρός Φραγκίσκος την ματαιότητα του
κόσμου. Όπως ο ίδιος ομολογεί σε επιστολή του, που μάλλον αναφέρεται στο γεγονός
αυτό, « η ζωή είναι ένα όνειρο που γρήγορα περνά. Ματαιότης, ματαιότης∙ όλα
φεύγουν. Αφού ο Μεγαλοδύναμος του έστειλεν μήνυμα, διατί δεν το αντιλαμβάνεται
132
Π. Καραλάζου, « Η απήχηση της κινήσεως του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού στους αγιορείτες»,
στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ.
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)557.
133
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,18-19
134
Ο. π., 20-21
135
Ο. π., 22
136
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου), «Το πρόσωπο και το έργο του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)46
43
ο ευλογημένος ; Κάτι παρόμοιον συνέβη και εις εμέ. Δεν το ενθυμείσθε; Έφυγε τό
άνθος. Έφυγε και με έκανε νά καταλάβω την ματαιότητα » 137
Την περίοδο αυτή ένα όνειρο θα επιδράσει αποφασιστικά στην στροφή του
προς το μοναχισμό. Ένα βράδυ θα δει ότι περνούσε έξω από τα ανάκτορα και ότι δυο
αξιωματικοί θα τον οδηγήσουν παρά τη θέληση του σε ένα ανάκτορο, που ήταν
ανώτερο από κάθε επίγειο. Εκεί του πρόσφεραν μια πολύτιμη στολή και του είπαν ότι
πλέον θα υπηρετεί εκεί και τον οδήγησαν να προσκυνήσει τον Βασιλιά.138Μετά από
αυτή την εμπειρία ο Φραγκίσκος θα απωλέσει κάθε ενδιαφέρον για την εμπορική
δραστηριότητα και θα επιδοθεί με ζήλο στην μελέτη βιβλίων που περιείχαν βίους
Αγίων. Θα εγκαταλείψει το εμπόριο και θα αρχίσει να εργάζεται περιστασιακά απλώς
για να εξασφαλίσει την καθημερινή τροφή του. Τις οικονομίες του θα τις
χρησιμοποιήσει για να προικίσει τις αδερφές του αλλά και για ελεημοσύνη.
Παράλληλα θα πραγματοποιήσει προσκυνηματικά ταξίδια στον Άγιο Γεράσιμο στην
Κεφαλλονιά και στην Παναγία της Τήνου. Η τεράστια εντύπωση που του έκαναν οι
άθλοι των μεγάλων ασκητών, τους βίους των οποίων μελετούσε, τον ώθησε να
προσπαθήσει να τους μιμηθεί. Έτσι αποσυρόταν σε μακρινά και ακατοίκητα μέρη και
κυρίως στην Πεντέλη. Εκεί ασκούνταν στη νηστεία, την αγρυπνία και προσευχόταν
απερίσπαστα.139
Ο νεαρός Φραγκίσκος ακολούθησε αυτό το τρόπο ζωής για περίπου δυο έτη.
Το χρονικό αυτό διάστημα ωρίμασε μέσα του η απόφαση να εγκαταλείψει τον κόσμο
και να ενταχτεί στις τάξεις του μοναχισμού. Μια μέρα στην Αθήνα θα συναντήσει
τυχαία έναν αγιορείτη μοναχό με το όνομα Ονούφριος. Θα τον παρακαλέσει να τον
πάρει μαζί του και έτσι ο νεαρός Φραγκίσκος θα βρεθεί σε ηλικία 24 ετών στο Περιβόλι
της Παναγίας. Ήταν το έτος 1921 και ο μετέπειτα Άγιος Ιωσήφ έκανε το πρώτο αλλά
αποφασιστικό βήμα στην οδό της θέωσης και της αγιότητας.140
137
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,436,Επιστ.132
138
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,23 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,,39.
139
140
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,26 & Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,,40
44
2.2. Ο μοναχικός βίος του Αγίου
Ο Φραγκίσκος έφτασε στο Άγιον Όρος σε μια εποχή που φιλοξενούσε χιλιάδες
μοναχούς. Σκοπός του ήταν να αναζητήσει έναν πεπειραμένο πνευματικό οδηγό και να
γίνει υποτακτικός του. Ωστόσο σύντομα διαπίστωσε ότι οι πραγματικοί οδηγοί της
νοεράς προσευχής και οι μεγάλοι διδάσκαλοι της νηπτικής ζωής ήταν ελάχιστοι και
δύσκολο να εντοπιστούν. Η αποτυχία του να ανακαλύψει τον πραγματικό ασκητή που
αναζητούσε πλήγωσε τον ευαίσθητο ψυχισμό του αλλά ενέτεινε τις προσπάθειες του
αναζητώντας κάποιον να τον μυήσει στην νηπτική εργασία. 141Όπως ο ίδιος θα
παρατηρήσει σε επιστολή του, πολλά χρόνια αργότερα, σε αυτή την αναζήτηση του
συνάντησε ελάχιστους γηραιούς ασκητές που εξασκούσαν την νοερά εργασία και
λιγόστευαν συνεχώς. Αντιθέτως η ζωή στο Άγιον Όρος χαρακτηριζόταν από την
κυριαρχία της υλικής φροντίδας και υπήρχε μια τέλεια καταφρόνηση για την νηπτική
ζωή. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «όχι μόνον δεν θέλουν νά ερευνήσουν, να
πράξουν, αλλά καί αν ακούσουν νά ειπή τοιαύτα κανείς, ευθύς αν δεν έχη άλλους κοντά
του βοήθεια, θα τον δέσουν, διότι είναι ανόμοιος ο βίος αυτού καί ελογίσθη εις χλεύην
αυτοίς »142Αναφορικά με την καθαρή προσευχή, που είναι το μέγα ζητούμενο, θα
επισημάνει ότι ήταν τόσο μεγάλη η άγνοια των συγχρόνων του μοναχών, που αν
κάποιος έθιγε το ζήτημα της αδιαλείπτου και νοεράς προσευχής, εύκολα μπορούσαν
να τον κατηγορήσουν για αίρεση.143
Στη συνέχεια και για μικρό χρονικό διάστημα παρέμεινε στην συνοδεία του
Οσίου Δανιήλ του Κατουνακιώτη (1846-1929), αλλά την εγκατέλειψε προκειμένου να
επιδοθεί σε εντατικότερη άσκηση. Αναζητώντας κατάλληλο πνευματικό οδηγό θα
επιχειρήσει να συνδεθεί με έναν ξακουστό ησυχαστή και νηπτικό Γέροντα, τον
Καλλίνικο που μόναζε στην περιοχή των Κατουνακίων. Ωστόσο για άγνωστους λόγους
ο Γέροντας δεν θέλησε να μυήσει τον νεαρό Φραγκίσκο στα μυστικά της προσευχής
και του νηπτικού βίου.144Μετά από αυτό θα αποσυρθεί στην περιοχή της Βίγλας και θα
συμφωνήσει με κάποιον Γέροντα της περιοχής να τον φιλοξενήσει έναντι εικονικής
141
142
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,188-189,Επιστ.41
143
Ο.π., 276, Επιστ.64
144
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος
Σάλπιγξ,40-41
45
αμοιβής. Δεν ήταν κανονική υποταγή σε Γέροντα και ο νεαρός Φραγκίσκος αποφάσισε
να παραμείνει εκεί προσωρινά μέχρι να βρει κάποιο σοφό Γέροντα για να γίνει
υποτακτικός του. Παράλληλα ασκούνταν σκληρά στην αγρυπνία και την νηστεία και
επιθυμούσε διακαώς να αποκτήσει νοερά προσευχή. Αποδείχτηκε όμως ότι ο Γέροντας
που τον φιλοξενούσε ήταν βίαιος και σκληρός και προσπαθούσε να εξαφανίσει κάθε
ίχνος ελευθερίας του φιλοξενουμένου του.145
Μετά από μια έκρηξη θυμού του συγκεκριμένου Γέροντα, θα συμβεί κάτι που
θα σφραγίσει την ζωή του άπειρου στην πνευματική ζωή Φραγκίσκου. Βαθύτατα
πληγωμένος έστρεψε το βλέμμα του προς την κορυφή του Άθω, που βρίσκεται το
εκκλησάκι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και με δάκρυα επί πολλές ώρες
παρακαλούσε τον Θεό να του χαρίσει την δωρεά της νοεράς προσευχής. Όπως
αναφέρει ο ίδιος για την εμπειρία του, μιλώντας σε τρίτο πρόσωπο, «ἦλθεν μία πνοή,
ως αέρας λεπτός, ευωδία γεμάτος, εκείθεν από τό ναόν, ως μοι έλεγεν, όπου επλήρωσεν
την ψυχήν του χαράν, φωτισμόν καί αγάπην. Καί ήρχισεν μέσα του από τήν καρδίαν
νά βρύῃ μετά μέλιτος η ευχή αδιάλειπτα».146Μετά από αυτό άρχισε να λέει την ευχή
του Ιησού όπως διδάσκουν οι Πατέρες της Φιλοκαλίας και βίωσε την πρώτη αρπαγή
του νου σε θεωρία. Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι το πέρασμα στην
αυτενεργούμενη προσευχή με τόσο γρήγορο τρόπο είναι ένα εξαιρετικά σπάνιο
φαινόμενο και δωρεά και συνήθως κατορθώνεται μετά από σκληρούς ασκητικούς
αγώνες και πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της πλάνης.147Μια παρόμοια περίπτωση
γρήγορου περάσματος στο στάδιο της αυτενεργούμενης προσευχής περιγράφεται στο
βιβλίο Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού, αλλά και σε αυτή την περίπτωση γίνεται
αναφορά σε διάστημα αρκετών ημερών148Μετά από αυτό το γεγονός επιδόθηκε με
μεγαλύτερη ζέση στον ασκητικό αγώνα και αντιμετώπισε σκληρούς πειρασμούς
αγωνιζομένος να διατηρήσει την θεία Χάρη.149
145
146
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,214, Επιστ.48.
147
K. Ware, Η δύναμη του Ονόματος,12η εκδ (Αθήνα: Πορφύρα,2015)59-60
148
Αγνώστου, Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού, ελλ. μετ. Π. Καρανικόλα,20η εκδ (Αθήνα :
Παπαδημητρίου,2006)22-23
149
46
Επόμενος σημαντικός σταθμός στην ζωή του νεαρού ασκητή, ήταν η γνωριμία
του με τον μοναχό Αρσένιο (1886-1983), που θα γινόταν ο αχώριστος συνασκητής του.
Ο Αρσένιος δεν διέθετε την πνευματική οξύτητα του Αγίου Ιωσήφ, αποδείχτηκε όμως
ιδανικός υποτακτικός και επιπλέον αφοσιωμένος στην προσευχή και την νηπτική ζωή.
Έγινε μάλιστα υποτακτικός ενώ ήταν μεγαλύτερος σε ηλικία από τον Άγιο Ιωσήφ και
ήδη Μεγαλόσχημος μοναχός.150 Οι δυο συνασκητές συνέχισαν την αναζήτηση
πεπειραμένου οδηγού της νηπτικής ζωής και επηρεάστηκαν βαθύτατα από τον Δανιήλ
τον Ησυχαστή που βρισκόταν στο κάθισμα του Αγίου Πέτρου του Αθωνίτου. Από
αυτόν παρέλαβαν το πρόγραμμα και την τάξη, που αργότερα ο Άγιος Ιωσήφ παρέδωσε
στους υποτακτικούς του. Τελικά μετά από ένα έτος περιπλανήσεων στον Άθω οι δυο
ασκητές θα ακολουθήσουν την συμβουλή του Οσίου Δανιήλ του Κατουνακιώτη, που
θα υπογραμμίσει την αξία της υπακοής στην ζωή των μοναχών, και θα αναζητήσουν
την υποταγή σε Γέροντα.151
Οι δυο ασκητές θα αποφασίσουν να υποταχτούν σε δυο απλά και αγαθά

γεροντάκια, που μόναζαν και αυτοί στα Κατουνάκια, στην καλύβη του
Ευαγγελισμού(1923). Ήταν οι Γέροντες Ιωσήφ και Εφραίμ, που ήταν μάλιστα αδελφοί
κατά σάρκα. Αυτοί ήταν διάδοχοι του προηγούμενου κατόχου της καλύβης Νικοδήμου
του Διονυσιάτου, που ήταν λόγιος, συγγραφέας και ησυχαστής. Οι δυο Γέροντες είχαν
γνήσιο ερημιτικό βίο και είχαν κληρονομήσει την αυστηρή ασκητική ζωή του
φημισμένου Γέροντος τους. Λίγο καιρό αργότερα ο Γέροντας Ιωσήφ κοιμήθηκε και
έμεινε μόνος Γέροντας ο Εφραίμ. Το εργόχειρο του Γέροντος ήταν η κατασκευή
βαρελιών και γενικότερα οι ξυλουργικές εργασίες. Ως προς το χαρακτήρα ήταν άκακος,
απλός, σιωπηλός και εξαιρετικά αγαθός. Οι δυο νέοι υποτακτικοί τον υπηρετούσαν με
προθυμία και αφοσίωση και αυτό χαροποιούσε το Γέροντα, που διαπίστωσε ότι
προσαρμόστηκαν γρήγορα στο ασκητικό του πρόγραμμα και στο τρόπο ζωής του.152
Ο Άγιος Ιωσήφ έκανε υπακοή στο Γέροντα του και έκανε ότι περνούσε από το
χέρι του για να τον αναπαύσει. Διαπίστωσε ότι η υπακοή δεν ταυτίζεται με την
150
Ο.π., 55-66
151
Ο.π., 66-72
152
47
καταπίεση και την αγγαρεία. Αντιθέτως η γνήσια υπακοή απορρέει από την αγάπη.
Μάλιστα γρήγορα αντιλήφθηκε ότι όσο μεγαλύτερη είναι η υπακοή που ο μοναχός
κάνει στον Γέροντα του, τόσο μεγαλύτερη είναι η Χάρη που λαμβάνει. Την
διαπίστωση αυτή θα την καταστήσει θεμέλιο της διδασκαλίας του όταν και ο ίδιος
αποκτήσει υποτακτικούς.153
Την περίοδο αυτή, ο Άγιος Ιωσήφ, παράλληλα με τα καθήκοντα του ως

υποτακτικού, αφοσιώθηκε εντατικά στην προσευχή. Για να μπορεί μάλιστα να
επιδίδεται απερίσπαστος στην Ευχή Του Ιησού, που απαιτεί ησυχία και προσήλωση
του νου, αποσυρόταν καθημερινά σε μια σπηλιά και για πολλές ώρες κρατούσε το νού
του στην καρδιά. Ήταν ένας εξαντλητικός καθημερινός πνευματικός αγώνας στον
οποίο ο Άγιος ήταν ασυμβίβαστος.154Παράλληλα με την προσευχή ο Άγιος Ιωσήφ, αν
και ολιγογράμματος, μελετούσε τα συγγράμματα των Πατέρων και τα κείμενα της
Αγίας Γραφής. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειχνε για τους βίους των Αγίων. Μάλιστα όπως
διηγούνταν αργότερα υποτακτικοί του χρησιμοποιούσε στη διδασκαλία του πολύ
συχνά συμβάντα και περιστατικά από την ζωή των Αγίων, ανάλογα με την
περίπτωση.155
Η εντατική καλλιέργεια της προσευχής παρέμεινε το πρωταρχικό μέλημα του

Αγίου Ιωσήφ και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις δεν ακολουθούσε τον Γέροντα του
και τον π. Αρσένιο όταν κατά την συνήθεια που επικρατούσε μετέβαιναν σε κάποια
γειτονική αγρυπνία. Προτιμούσε την εσωστρέφεια και την ευχή και αυτό τον οδήγησε
στην εμπειρία καταστάσεων χάριτος, που ενίσχυσαν την επιθυμία του για ησυχία και
προσευχή. Σε μια περίπτωση στην διάρκεια της προσευχής του βίωσε μια θεωρία στη
διάρκεια της οποίας ένας Άγγελος του έδειξε τις δυο αδελφές του που κοιμήθηκαν σε
νηπιακή ηλικία. Σε άλλη περίπτωση, ενώ ήταν βυθισμένος στην καρδιά του,
παρουσιάστηκαν μπροστά του τρία παιδάκια, με το ίδιο ανάστημα, μορφή και
ενδυμασία που έψαλαν μελωδικά.156
153
154
Σάλπιγξ,54
155
156
48
Η αιχμαλωσία του νου από την θεωρία και οι μυστικές εμπειρίες που είναι
καρπός της Χάριτος, οδήγησαν τον νεαρό ασκητή στην απομάκρυνση από κάθε
επίγειο. Αυτό δεν συμβάδιζε με τους πειρασμούς και τις προκλήσεις που αντιμετώπιζε
στον τόπο που ήταν εγκατεστημένος. Οι πατέρες που ήταν γείτονες τους,
εκμεταλλεύονταν την αγαθότητα του Γέροντα Εφραίμ και αυτός έστελνε τους
υποτακτικούς του σε διάφορα θελήματα. Παράλληλα το εργόχειρο του Γέροντα
Εφραίμ δεν επέτρεπε σε αυτόν και τους υποτακτικούς του να έχουν την μόνωση και
ησυχία που επιθυμούσαν. Ο Άγιος Ιωσήφ και ο π. Αρσένιος διαπίστωσαν ότι ο τρόπος
ζωής τους και το περιβάλλον λειτουργούσαν εις βάρος των μοναχικών καθηκόντων
τους.157
Οι δυο υποτακτικοί έθεσαν το πρόβλημα των πειρασμών που αντιμετώπιζαν

στο Γέροντα τους και τον ρώτησαν τι έπρεπε να κάνουν. Αυτός συμφώνησε ότι η
ησυχία ήταν προτιμότερη και αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα Κατουνάκια και να
αποσυρθούν σε κάποιο τόπο περισσότερο απόμερο και καταλληλότερο για ησυχία και
προσευχή. Κατά την περίοδο της παραμονής τους στα Κατουνάκια, ο Γέροντας Εφραίμ
έκανε μεγαλόσχημο μοναχό τον Άγιο Ιωσήφ. Η κουρά του έγινε στο σπήλαιο του Αγίου
Αθανασίου από τον ιερομόναχο Ευθύμιο, που μόναζε εκεί(1924).158
Οι μοναχοί γενικά αποφεύγουν τις μετακινήσεις διότι αυτό αντιστρατεύεται την

επιδίωξη τους να αφοσιωθούν στην νηπτική εργασία και την προσευχή. Ωστόσο αυτό
συχνά είναι επιβεβλημένο όταν πρόκειται για αποφυγή πειρασμών. Το 1925/26 ο Άγιος
Ιωσήφ μαζί με το π. Αρσένιο και το Γέροντα Εφραίμ θα εγκαταλείψουν τα Κατουνάκια
και θα μεταβούν στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου. Εκεί υπό εξαιρετικά αντίξοες
συνθήκες θα χτίσουν οι ίδιοι τις καλύβες που θα εγκατασταθούν. Ο Γέροντας τους
λίγο αργότερα θα κοιμηθεί και ο Άγιος Ιωσήφ θα γίνει κανονικός Γέροντας. Αυτός και
ο π.Αρσένιος θα απαλλαγούν από κάθε μέριμνα. Μάλιστα για μεγάλα χρονικά
διαστήματα εγκατέλειπαν τις καλύβες τους και μετακινούνταν από τόπο σε τόπο μέσα
στο Άγιον Όρος. Ο κυριότερος λόγος αυτών των μετακινήσεων ήταν για να
παραμένουν άγνωστοι και για να συναντήσουν κάποιο ασκητή που θα μπορούσε η
Ο.π., 84-85
157

158
Σάλπιγξ,57
49
επαφή μαζί του να τους ωφελήσει πνευματικά. Παράλληλα είχαν επιδοθεί σε σκληρή
άσκηση, με εξαιρετικά λιτή διατροφή και απέφευγαν και το εργόχειρο ώστε να είναι
απερίσπαστοι στις πνευματικές ασχολίες τους. Αυτό είχε ως συνέπεια να περιορίσουν
αφάνταστα τις δαπάνες τους και να εξαρτώνται για την διατροφή και την ένδυση τους
από τις προσφορές Γερόντων από τις Μονές.159
Μετά την εγκατάσταση στον Άγιο Βασίλειο ο Άγιος Ιωσήφ αγωνιζόταν με

μεγαλύτερη επιμονή στην ησυχία και την ευχή. Όσο όμως αυξανόταν η παρουσία της
θείας Χάριτος τόσο αυξάνονταν και οι πειρασμοί. Ο αγώνας για την απόκτηση της
δωρεάς της Χάριτος και πολύ περισσότερο η διατήρησης της, θέτει ενώπιων σκληρών
προκλήσεων τον ασκητή. Σε αυτή την πνευματική κατάσταση ο αγωνιστής της
ησυχαστικής ζωής κινείται σε ένα λεπτό σημείο μεταξύ πλάνης και Χάριτος και πρέπει
να επιδείξει σκληρή και άκαμπτη θέληση γνωρίζοντας ότι την Χάρη ακολουθεί ο
πειρασμός. Ο Άγιος Ιωσήφ μετά από μια θεωρία που θα βιώσει θα συνειδητοποιήσει
αυτή την αλήθεια. Ενώ βρισκόταν σε κατάσταση βαθιάς προσευχής βρέθηκε απέναντι
σε μια παράταξη μοναχών που ήταν έτοιμη να αντιμετωπίσει έναν στρατό δαιμόνων.
Εκεί κάποιος που έμοιαζε με στρατηγό του ζήτησε να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή.
Ο Άγιος δέχτηκε και όταν συνήλθε από την θεωρία αντιλήφθηκε τον πόλεμο
πειρασμών που θα αντιμετώπιζε.160
Μετά από αυτή την εμπειρία βίωσε έναν σκληρό σαρκικό πόλεμο που διήρκησε
χρόνια. Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ αντιμετώπισε τον πόλεμο των πειρασμών με
εντατικοποίηση της άσκησης, που περιλάμβανε περισσότερη αγρυπνία, περισσότερη
δίψα και μακρά ορθοστασία.161Ό Άγιος γνώριζε ότι η πνευματική πρόοδος και η δωρεά
της Χάριτος απαιτεί το πέρασμα από το καμίνι των πειρασμών. Όπως ο ίδιος είχε
επισημάνει στην ανιψιά του, μοναχή Βρυαίνη «Δεν θέλεις νά πάσχης; Μην θέλεις νά
αναβαίνης. Ει τις δεν θέλει νά υπομένῃ τας θλίψεις, μήτε Χάριν να μην Του ζητή ».162Ο
Άγιος Ιωσήφ θα παραμείνει αταλάντευτος στον ασκητικό αγώνα του και μάλιστα θα
αγωνιστεί ιδιαίτερα εκείνων των παθών που δηλητηριάζουν την πνευματική ζωή των
159
Ο. π., 58-63
160
Ο. π., 64-67
161
Ο. π.,71-72
162
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,193, Επιστ.42
50
μοναχών και καθίστανται προσκόμματα στην πνευματική προκοπή του. Στο πλαίσιο
αυτό δεν θα υποχωρήσει ούτε ελάχιστα απέναντι στην αργολογία, την οργή και την
φιλαυτία.163
Μετά την εγκατάσταση στην περιοχή του Αγίου Βασιλείου, ο Άγιος Ιωσήφ θα
πραγματοποιήσει δυο εξόδους από το Άγιον Όρος. Η πρώτη θα πραγματοποιηθεί το
1929 και ο Άγιος Ιωσήφ μαζί με το π. Αρσένιο θα μεταβούν αρχικά στην Αθήνα όπου
θα παραστούν στην κουρά της μητέρας του σε μοναχή, που μετονομάσθηκε σε μοναχή
Αγαθαγγέλη. Κατόπιν μετέβησαν στην Αίγινα όπου επισκέφτηκαν την αδελφή του π.
Αρσενίου, την μοναχή Ευπραξία. Αυτή υπηρετούσε τον Γέροντα Ιερώνυμο (1883-
1966), που υπήρξε ησυχαστής και είχε μεγάλη ευλάβεια στον Άγιο Ιωσήφ. Στη
συνέχεια επισκέφτηκαν την Δράμα όπου συνάντησαν κάποιους συγγενείς του π.
Αρσενίου. Τέλος μετέβησαν στην Θεσσαλονίκη όπου ο Άγιος Ιωσήφ ανέλαβε την
πνευματική καθοδήγηση κάποιων ευσεβών γυναικών, που είχαν χάσει τους συζύγους
τους στην Μικρασιατική Καταστροφή.164
Η δεύτερη έξοδος στον κόσμο πραγματοποιήθηκε το 1930. Όπως

προαναφέραμε, όταν ο Άγιος Ιωσήφ επισκέφτηκε την Θεσσαλονίκη γνωρίστηκε με
κάποιες ευσεβείς γυναίκες μικρασιατικής καταγωγής. Αυτές είχαν συχνή
αλληλογραφία μαζί του προκειμένου ο Άγιος Ιωσήφ να τις καθοδηγήσει σε θέματα
προσευχής και λατρείας. Τα γεμάτα σοφία και αγάπη γράμματα του Αγίου τις ώθησαν
να γίνουν μοναχές. Έτσι αποφάσισε για κάποιο διάστημα να μείνει μαζί τους για να τις
βοηθήσει στον πνευματικό αγώνα τους. Ο Άγιος Ιωσήφ εγκατέστησε τις πέντε μοναχές
σε ένα ερειπωμένο μοναστήρι που του παραχωρήθηκε κοντά στο Ζύρνοβο της Δράμας.
Εκεί ο Άγιος Ιωσήφ παράλληλα με την πνευματική καθοδήγηση των μοναχών
παρέμεινε ακλόνητος στο ασκητικό του πρόγραμμα. Ωστόσο κάποια πρόσωπα που
αντιστρατεύονταν το έργο του Αγίου τον συκοφάντησαν στον τοπικό επίσκοπο με
αποτέλεσμα ο τελευταίος να ξεκινήσει να τον καταδιώκει και να θέτει εμπόδια στο
έργο του. Επειδή ο άγιος δεν ήθελε να προκαλεί θα εγκαταλείψει το μοναστήρι και θα
μεταβεί εκ νέου στην Αθήνα για να επισκεφτεί τον αδελφό του Νικόλαο, που είχε πάθει
163
164
Ο.π., 90-92
51
ένα ατύχημα στην διάρκεια της στρατιωτικής θητείας του. Μετά θα επιστρέψει στο
Ζύρνοβο αλλά θα διαπιστώσει ότι ο Επίσκοπος συνέχιζε να έχει αρνητική στάση
απέναντι στην γυναικεία αδελφότητα και τελικά αυτή θα διαλυθεί. Σε όλο το διάστημα
που ο Άγιος βρισκόταν εκτός Αγίου Όρους διαπίστωσε ότι δεν γευόταν την χάρη της
θεωρίας, όπως συνέβαινε όταν ασκούνταν στον Άγιο Βασίλειο. Έτσι αποφάσισε να
εγκαταλείψει τον κόσμο και να αποσυρθεί στο ασκητήριο του.165Αυτό το γεγονός
συνέβη στις αρχές του 1933.166
Όταν ο Άγιος Ιωσήφ εγκαταστάθηκε στον Άγιο Βασίλειο προσπάθησε να

παραμείνει αφανής. Ωστόσο άρχισε να διαδίδεται η φήμη του και να προσέρχονται
μοναχοί αλλά και λαϊκοί, που επιθυμούσαν να γίνουν υποτακτικοί του. Ο πρώτος
υποτακτικός του Αγίου Ιωσήφ ήταν ο π. Ιωάννης από την Βόρεια Ήπειρο, που όμως
δημιουργούσε προβλήματα σε θέματα υπακοής.167Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, ο Άγιος
Ιωσήφ στην δεύτερη έξοδό του στον κόσμο, επισκέφτηκε τον αδελφό του Νικόλαο που
είχε ατύχημα στη διάρκεια της θητείας του. Αυτός ήλθε στο Άγιον Όρος και έγινε
μοναχός και υποτακτικός του κατά σάρκα αδελφού του, με το μοναχικό όνομα
Αθανάσιος. Ως μέλος της συνοδείας ανέλαβε την διεκπεραίωση εξωτερικών εργασιών
και πραγματοποιούσε αχθοφορίες σε όλο τον Άθω και για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Ωστόσο ο π. Αθανάσιος δεν είχε το ασκητικό πνεύμα του αδελφού του. Συχνά
παράκουε τον Γέροντα του και ήταν αδύναμος στον πόλεμο των λογισμών. Ο Άγιος
Ιωσήφ, αγωνιζόταν να καθοδηγήσει σωστά τον π. Αθανάσιο και συνειδητοποίησε το
βάρος της πνευματικής πατρότητας που είχε αναλάβει.168 Συχνά, σε επιστολές προς
μέλη της οικογένειας του, αναφέρει τα προβλήματα που του δημιουργούσε ο π.
Αθανάσιος. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει σε επιστολή του προς την μοναχή
Βρυαίνη(κατά σάρκα ανιψιά του), αναφερόμενος στον αδελφό του, «αυτός είναι όλα
τα χρόνια ψυχοπαθής, διότι δεν έχει υπομονήν, μήτε υπακοήν. Πέρυσι είπαμε πλέον
ότι θα ησυχάσῃ τελείως, όπως σας έγραψα. Αλλά δυστυχώς δεν έχει υπομονήν. Μόλις
165
Ο.π., 98-108
166
Ο.π., 109
167
Ο.π., 128-131
168
Ο.π.,132-141
52
έλθη μικρός πειρασμός, ή ακηδίας ή σαρκικός ή βλασφημίας, τον κυριεύει μανία και
απόγνωσις μέχρι τρέλλας».169
Στην συνοδεία του Αγίου εντάχτηκε για κάποιο χρονικό διάστημα και ένας νέος
από τον Βόλο, που όταν έγινε μοναχός έλαβε το όνομα Εφραίμ. Ωστόσο η έλλειψη
αντοχής στην ασκητική τροφή της συνοδείας και προβλήματα υγείας θα τον ωθήσουν
να εγκαταλείψει το Άγιον Όρος. Ο Άγιος Ιωσήφ θα λυπηθεί πολύ για την απόφαση του
υποτακτικού του και δεν θα πάψει ποτέ να προσεύχεται για αυτόν. Ο π. Εφραίμ
αργότερα θα χειροτονηθεί ιερέας και θα ηγηθεί παλαιοημερολογίτικού κινήματος στον
Βόλο, ενώ θα ζήσει για πολλά χρόνια στην Αμερική.170Την περίοδο της εγκατάστασης
του Αγίου Ιωσήφ στον Άγιο Βασίλειο θα συνδεθεί μαζί του ο π. Εφραίμ, ο μετέπειτα
Άγιος Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (1912-1998), που τυπικά ανήκε σε άλλη συνοδεία και
δεν ήταν επομένως υποτακτικός του. Αυτός επισκεπτόταν τακτικά τον Άγιο Ιωσήφ για
την τέλεση της Θείας Λειτουργίας και λάμβανε τις πολύτιμες συμβουλές του, που τον
βοήθησαν να μυηθεί σταδιακά στα μυστήρια της νηπτικής εργασίας.171
Εκτός από τους υποτακτικούς του Αγίου Ιωσήφ η πνευματική επιρροή του
τελευταίου επεκτάθηκε και σε μοναχούς, που είχαν πολλά χρόνια στον ασκητικό βίο,
ήταν μεγαλύτερης ηλικίας από τον ίδιο και ήταν φορείς υψηλής κοσμικής παιδείας και
επιστημονικής κατάρτισης. Ένας από αυτούς ήταν ο π. Γεράσιμος Μενάγιας, που είχε
σπουδάσει χημικός και απευθύνθηκε στον Άγιο Ιωσήφ για να λάβει βοήθεια σε τρεις
ανίατες ασθένειες που τον βασάνιζαν και για πνευματική καθοδήγηση. 172Ένας άλλος
ήταν ο π. Αθανάσιος Καμπανάος, που ήταν γιατρός με σπουδές στο Παρίσι και την
Βιέννη.173 Ο Άγιος Ιωσήφ αγαπούσε πολύ τον γιατρό και προσευχόταν διαρκώς για
αυτόν. Το γεγονός ότι καταξιωμένοι επιστήμονες με τεράστια κοσμική παιδεία όπως
οι παραπάνω, υποτάσσονταν στον Άγιο, που ήταν άμοιρος κοσμικής παιδείας, είναι
ενδεικτικό των πνευματικών χαρισμάτων και της ποιμαντικής σοφίας του.
169
170
171
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, εκδ.10η
(Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2018)43.
172
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,144-148.
173
Ο.π., 149-156
53
Υπήρξαν πολλοί άνθρωποι, που κατά καιρούς συνδέθηκαν με τον Άγιο Ιωσήφ
για να επωφεληθούν από τη πνευματική σοφία του. Η τεράστια ασκητική πείρα που
είχε αποκομίσει, τον είχε διδάξει τους τρόπους που ελκύεται και διατηρείται η Χάρη.
Η προαίρεση όμως δεν αρκεί αν δεν συνδυάζεται με την αρετή της υπακοής. Αυτός
είναι ο λόγος που ήταν αρκετοί αυτοί που επιχείρησαν να ακολουθήσουν το ασκητικό
πρόγραμμα του Αγίου, αλλά ελάχιστοι έδειξαν αντοχή και αυταπάρνηση. Περίπου στα
μέσα του 1936 οι μόνοι που είχαν απομείνει στην συνοδεία ήταν ο π. Αρσένιος, ο π.
Αθανάσιος και ο π. Ιωάννης από την Βόρεια Ήπειρο. Τελικά το 1938 ο Άγιος Ιωσήφ
μαζί με τους υποτακτικούς του, εκτός από τον π. Ιωάννη, θα εγκαταλείψουν τον Άγιο
Βασίλειο και θα μεταβούν στην περιοχή της Μικράς Αγίας Άννας. Οι λόγοι που
οδήγησαν σε αυτή την απόφαση, ήταν η συστηματική ανυπακοή του π. Ιωάννη, οι
τεράστιοι σωματικοί κόποι που απαιτούνταν για να μεταφέρουν τα απαραίτητα εφόδια
σε μεγάλο υψόμετρο και τέλος οι οχλήσεις από τον μεγάλο αριθμό μοναχών που
προσέρχονταν για να τον συμβουλευθούν. Όλα αυτά εμπόδιζαν το ασκητικό
πρόγραμμα του Αγίου Ιωσήφ και την συγκέντρωση του στην ησυχία και την
προσευχή.174
Στον νέο τόπο εγκατάστασής τους αντιμετώπισαν εξαιρετικά αντίξοες

συνθήκες. Με πολύ κόπο έχτισαν καλύβες και ένα μικρό εκκλησάκι στις σπηλιές που
βρήκαν. Οι καλύβες τους ήταν τόσο μικρές που με δυσκολία μπορούσαν να
εξυπηρετήσουν τις ανάγκες τους. Το χειμώνα το κρύο ήταν αφόρητο ενώ το καλοκαίρι
οι ακάματοι ασκητές βασανίζονταν από την ζέστη. Σε μια τέτοια καλύβα, που έμοιαζε
περισσότερο με τάφο, αποσυρόταν κάθε βράδυ ο Άγιος Ιωσήφ και βυθιζόταν στην
νοερά προσευχή για 8-10 ώρες.175
Στον καινούριο τόπο που βρέθηκαν ο Άγιος Ιωσήφ και η συνοδεία του, βρήκαν
την ησυχία που επιζητούσαν. Εκεί ζούσαν σχεδόν ως έγκλειστοι και αυτό οφειλόταν
στο απρόσιτο του τόπου, στο αυστηρό πρόγραμμα τους αλλά και στο ότι επιδίωκαν
ελάχιστες επαφές με τους άλλους μοναχούς. Το τυπικό τους όπως αναφέραμε ήταν
απαιτητικό και το τηρούσαν απαρέγκλιτα. Από τα ξημερώματα μέχρι το μεσημέρι
174
Ο. π., 181-182
175
Ο.π., 182-185
54
έκανα χειρωνακτικές εργασίες. Στη συνέχεια το μεσημέρι αποσύρονταν ο καθένας στο

κελί του για προσευχή και ανάγνωση ψυχοφελών βιβλίων. Στη συνέχεια προσέρχονταν
στη μεσημεριανή τράπεζα και μετά αναπαύονταν για περίπου τρεις ώρες στα κελία
τους, μέχρι την δύση του ήλιου. Ακολουθούσε αγρυπνία έως τα μεσάνυχτα. Όταν τους
επισκεπτόταν ιερέας, τα μεσάνυχτα άρχιζε η θεία Λειτουργία στο μικρό εκκλησάκι
τους. Διαφορετικά συνέχιζαν την αγρυπνία τους με προσευχή ή ανάγνωση. Ο Άγιος
Ιωσήφ ήταν ιδιαίτερα σχολαστικός με το πρόγραμμα και δεν το άλλαζε διότι θεωρούσε
ότι η τάξη αποτελεί το θεμέλιο της ησυχαστικής ζωής.176
Στην αρχή της παραμονής τους στην Μικρά Αγία Άννα ήταν ελάχιστα γνωστοί.
Ωστόσο σύντομα άρχισαν να τον επισκέπτονται πολλοί μοναχοί για πνευματική
καθοδήγηση. Ήταν όμως και πολλοί αυτοί που απλά ενοχλούσαν τον Άγιο Ιωσήφ και
δημιουργούσαν προβλήματα στην τήρηση του ησυχαστικού προγράμματος του.
Προκειμένου να προστατέψει το πολύτιμο δώρο της ησυχίας ο Άγιος Ιωσήφ
ακολούθησε την τακτική της απομόνωσης και δεχόταν ελάχιστους επισκέπτες και είχε
κλειδωμένη πάντα την εξώπορτά της αυλής τους, εκτός από δυο-τρείς ώρες το πρωί. Ο
Άγιος χωρίς να υποτιμά τις άλλες μορφές μοναχικού βίου έδειχνε την προτίμηση του
στον ερημιτικό βίο και ήταν αφοσιωμένος στην προσευχή και την εν Αγίω Πνεύματι
ζωή.177
Η επιμονή του Αγίου Ιωσήφ στην τήρηση του ασκητικού προγράμματος του
οδήγησε στην διασπορά φημών ότι τελούσε σε πλάνη. Στην πραγματικότητα αυτό που
ενόχλησε πολλούς μοναχούς και κυρίως Γέροντες ήταν η μεγάλη προσέλευση μοναχών
και λαϊκών, που επιθυμούσαν να ωφεληθούν ψυχικά ερχόμενοι σε επαφή με τον Άγιο
Ιωσήφ. Δεν μπορούσαν να κατανοήσουν ότι τόσοι άνθρωποι επιζητούσαν την
πνευματική καθοδήγηση ενός αγράμματου και άξεστου μοναχού αφοσιωμένου στην
ζωή της ερήμου. Στην πραγματικότητα οι επικριτές του Αγίου είχαν βυθιστεί στην
υπερηφάνεια και τον φθόνο. Το γεγονός ότι απεχθανόταν την αργολογία και δεν ήθελε
περισπασμούς ενέτεινε τις κατηγορίες για πλάνη. Οι φήμες διαδόθηκαν ταχύτατα στο
176
Ο.π., 187-188.
177
Ο.π., 189-190
55
Άγιον Όρος χωρίς όμως να επηρεάσουν στο ελάχιστο την τήρηση του τυπικού του
Αγίου Ιωσήφ.178
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν αντέδρασε στις κατηγορίες που του καταλόγιζαν αλλά αυτό
που τον έθλιβε ήταν όχι οι προσωπικές προσβολές, που τον άφηναν ανεπηρέαστο, αλλά
το γεγονός ότι συκοφαντούσαν τον τρόπο ζωής που είχε υιοθετήσει. Αντιλαμβανόταν
ότι δεν έπλητταν το πρόσωπο του αλλά τον ησυχαστικό τρόπο ζωής, που αποτελεί
κεντρικό άξονα της ορθόδοξης παράδοσης. Στην επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ
συχνά γίνεται αναφορά στις κατηγορίες περί πλάνης που αντιμετώπισε. Σε επιστολή
του προς την μοναχή Βρυαίνη (ανιψιά του) και αναφερόμενος στον πόλεμο που
δέχτηκε επισημαίνει ότι «διά Θεόν τρέχω. Ού μέλει μοι διά τούς ανθρώπους, καν
υβρίσουν, καν ατιμάσουν, καν ασχοληθή όλη η κτίσις να λέγουσι δι’ εμέ».179Ο Άγιος
Ιωσήφ ποτέ δεν υιοθετεί εχθρική και καταδικαστική στάση απέναντι στους κατηγόρους
του αλλά ελπίζει ο Θεός με την Χάρη του, να τους αποκαλύψει ότι αυτοί πλανώνται.
Σε επιστολή του προς την Γερόντισσα Ευθυμία, Καθηγουμένης της Ι. Μονής
Κοιμήσεως της Θεοτόκου Θρακομακεδόνων, θα αναφέρει ότι «επειδή εγκλεισθήκαμεν
διά να ησυχάσωμεν – διότι έτσι εμάθαμεν έξ αρχής – έχουν όλοι να κάνουν μαζί μου∙
ή μάλλον ο πειρασμός τό διενεργεί, όπου δέν του αρέσει να βλέπη ότι φροντίζει κανείς
να σωθή εἰς τήν γενεά μας. Λοιπόν, αυτόν ας καταργήση ο Κύριος και να ελεηθούν οι
πατέρες».180
Στην Μικρά Αγία Άννα, παρά τις δυσκολίες που προαναφέραμε, ο Άγιος Ιωσήφ
θα διευρύνει την συνοδεία του με μοναχούς που θα αποδειχτούν αφοσιωμένοι στην
ησυχαστική ζωή και με ισχυρή την αρετή της υπακοής. Ο πρώτος που προσήλθε το
1947, ήταν ο νεαρός μοναχός Σωφρόνιος από την Κύπρο, ο μετέπειτα Ιωσήφ ο
Βατοπαιδινός (1921-2009). Όπως ο ίδιος αφηγείται, ο Άγιος Ιωσήφ ήταν αρχικά
αρνητικός να τον δεχτεί. Ίσως έκρινε ότι κάτι τέτοιο θα τον έβγαζε από την
αμεριμνησία που βίωνε και επίσης είχε και πικρή εμπειρία από άλλους υποτακτικούς.
Ωστόσο συνεχίζει ο Γέροντας Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός, « δεν έχασα το θάρρος μου και
επανέλαβα ικετευτικότερα την παράκληση μου, ώσπου απέσπασα την υπόσχεση ότι θα
178
Ο.π., 197-199.
179
180
Ο.π., 314, Επιστ.77
56
προσευχηθούν και θα κάνουν ό,τι φωτίσει ο Θεός. Όταν την επόμενη ημέρα, μετά από
εναγώνια αναμονή, άκουσα την συγκατάθεση του Γέροντος ότι με δέχεται, άνοιγε για
τη ευτέλεια μου η νέα σελίδα της ταπεινής μου ζωής».181
Το 1947 θα ενταχτεί στην συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ ο νεαρός Ιωάννης, με

καταγωγή από το Βόλο, ο μετέπειτα Εφραίμ ο Φιλοθεΐτης ή Αριζονίτης (1928-2019).
Ο π. Εφραίμ προερχόταν από ευσεβή οικογένεια και γνώριζε για τον Άγιο Ιωσήφ από
τον πνευματικό του, που ήταν ο π. Εφραίμ, που είχε όπως έχουμε αναφέρει, υπάρξει
υποτακτικός του Αγίου.182 Ο νέος υποτακτικός προσαρμόστηκε γρήγορα στο
πρόγραμμα της συνοδείας και έκανε υπακοή στο θέλημα του Γέροντος του.
Αντιλήφθηκε πολύ γρήγορα ότι η υπακοή είναι το θεμέλιο του μοναχικού βίου. Όπως
του είχε επισημάνει ο Άγιος Ιωσήφ « ο καλός υποτακτικός όμως δεν ήρθε, για να κάνει
το δικό του θέλημα, αλλά το θέλημα του Γέροντος. Στην εκκοπή του θελήματος
βρίσκεται όλη η δυσκολία, διότι περιορίζεται και στριμώχνεται η ελευθερία, που είναι
το βασίλειο του ανθρώπου ».183Λίγο αργότερα το 1950, η συνοδεία θα αυξηθεί με την
έλευση του π. Χαράλαμπου (1908-2001), του μετέπειτα Χαράλαμπου Διονυσιάτη, που
ήταν ανιψιός του π.Αρσενίου. Αυτός από νέος υπήρξε ευσεβής και είχε μυηθεί στην
ευχή του Ιησού από έναν ευλαβή Ρώσο με το όνομα Ηλίας, που είχε γλιτώσει από τους
διωγμούς των Μπολσεβίκων. Ο π. Χαράλαμπος είχε αποφασίσει πολύ νωρίς να γίνει
μοναχός, μετά από τάμα που είχε κάνει στον Άγιο Γεώργιο να τον σώσει από σχεδόν
βέβαιη εκτέλεση του, από τα βουλγαρικά στρατεύματα κατοχής στην διάρκεια του
Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.184
Μετά την αριθμητική αύξηση της συνοδείας του, ο Άγιος Ιωσήφ έκρινε ότι
έπρεπε να αποκτήσουν ιερέα, για να τελείται η θεία Λειτουργία. Μέχρι τότε την
τελούσε ο Εφραίμ ο Κατουνακιώτης αλλά δεν ήταν πάντα δυνατό να μεταβαίνει στην
Μικρά Αγία Άννα. Μετά από αυτό η συνοδεία απέκτησε όχι έναν αλλά δυο ιερείς αφού
181
Σάλπιγξ, 119.
182
183
Ο.π., 231
184
Ο.π., 349-359
57
ο Άγιος Ιωσήφ αποφάσισε να χειροτονηθούν ο π. Χαράλαμπος σε πρεσβύτερο και ο

νεότερος π. Εφραίμ σε διάκονο.185
Το 1953 ο Άγιος Ιωσήφ αποφάσισε ότι η συνοδεία έπρεπε να μετακινηθεί

πλησιέστερα στην θάλασσα όπου το κλίμα ήταν πιο ήπιο και θα μπορούσαν
ευκολότερα να προμηθεύονται αυτά που χρειάζονταν, χωρίς μεγάλες οδοιπορίες. Ο
βασικός λόγος αυτής της απόφασης ήταν η κακή κατάσταση της υγείας των
υποτακτικών του που είχαν καταπονηθεί αλλά και του ίδιου, λόγω της πολύχρονης
συστηματικής άσκησης. Έτσι μετακινήθηκαν στην περιοχή της Νέας Σκήτης, όπου
παρέμειναν προσωρινά στην καλύβη των Αγίων Αναργύρων, που ανήκε στον μοναχό
Θεοφύλακτο, που εξέφρασε την επιθυμία να μείνει μαζί τους. Επειδή όμως η περιοχή
ήταν πυκνοκατοικημένη και ο Άγιος Ιωσήφ ήθελε χωρίς εξωτερικούς περισπασμούς
να παραμείνει πιστός στο πρόγραμμα του, εγκαταστάθηκαν σε κάποια ακατοίκητα
καλύβια μακριά από το κέντρο της Σκήτης και μετά από συνεννόηση με την κυρίαρχη
Μονή του Αγίου Παύλου. Στη συνέχεια έκτισαν ένα μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο
στον Τίμιο Πρόδρομο, που ο Άγιος Ιωσήφ τον θεωρούσε προστάτη του. Η συνοδεία
προσαρμόστηκε πολύ γρήγορα στις νέες συνθήκες και υπήρξε άμεση βελτίωση της
υγείας τους. Επιπλέον εξασφάλισαν περισσότερο χρόνο για να ασχοληθούν με τις
πνευματικές ασχολίες τους.186 Αργότερα θα κτίσουν άλλο ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο
στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.187
2.3. Ο Άγιος Ιωσήφ και το ημερολογιακό ζήτημα
Όπως ήδη επισημάναμε στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας, η αλλαγή του
ημερολογίου το 1924, δίχασε την Εκκλησία και το Άγιον Όρος. Οι αγιορείτες μοναχοί
στην πλειονότητα τους, λειτουργώντας με σοφία και διάκριση αποφάσισαν να
διατηρήσουν το παλαιό ημερολόγιο αλλά να μην διακόψουν την πνευματική κοινωνία
και εξάρτηση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο
υπήρχαν οι σφοδροί πολέμιοι του νέου ημερολογίου, οι λεγόμενοι ζηλωτές. Η περιοχή
των Κατουνακίων ήταν ένα από τα ισχυρότερα κέντρα των ζηλωτών και ο Άγιος Ιωσήφ
185
Ο.π., 359-365
186
187
58
όταν ζούσε εκεί, ως υποτακτικός του Γέροντα του Εφραίμ, ακολούθησε την παράταξη
των ζηλωτών. Αυτό το έκανε περισσότερο από άγνοια και λόγω πνευματικού ζήλου
για την πατερική παράδοση. Ωστόσο δεν ήταν φανατικός και αυτό θα βοηθήσει στην
κατοπινή αλλαγή της στάσης του.188
Για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρχε προβληματισμός μεταξύ των

παλαιοημερολογιτών για τον χαρακτηρισμό των νεοημερολογιτών ως σχισματικών ή
όχι. Σύντομα όμως χωρίστηκαν και οι ίδιοι σε αυτούς που θεωρούσαν πως τα Μυστήρια
των νεοημερολογιτών ήταν έγκυρα και στους ακραίους ζηλωτές, που με επικεφαλής
τον Ματθαίο Καρπαθάκη, υποστήριζαν πως τα μυστήρια της επισήμου Εκκλησίας
ήταν άκυρα.189 Ο Άγιος Ιωσήφ με την διάκριση που τον χαρακτήριζε θα αρχίσει να
αμφισβητεί την ορθότητα της ζηλωτικής τοποθέτησης του. Η αμφισβήτηση ενισχύθηκε
μετά από ένα όνειρο, στο οποίο βρέθηκε σε έναν βράχο που καταποντιζόταν και από
τον οποίον σώθηκε την τελευταία στιγμή πηδώντας στο βουνό του Άθωνα, που
βρισκόταν σε μικρή απόσταση.190Ερμηνεύοντας ορθά το μήνυμα του ονείρου
κατάλαβε ότι οι ακραίοι ζηλωτές είχαν αποκοπεί από την Μια και Καθολική Εκκλησία.
Στο πέρασμα των χρόνων οι ακρότητες των ζηλωτών τον ενοχλούσαν όλο και
περισσότερο. Στην πραγματικότητα από το 1937 ο Άγιος Ιωσήφ αποδεχόταν και τα δυο
ημερολόγια έχοντας αντιληφθεί ότι αυτό που προέχει είναι η προστασία της ενότητας
του εκκλησιαστικού σώματος. Σε επιστολή προς τον ανιψιό του Διονύσιο Μπατιστάτο
(1954), θα συνοψίσει την θέση του κατά τρόπο περιεκτικό και σαφή, επισημαίνοντας
ότι «πιστεύομεν εις μίαν, αγίαν Εκκλησίαν∙ εντὸς αυτής βαπτισθήκαμε. Προς τι οι
προστριβές και οι έριδες; Προσοχή εις τας πλάνας, προσοχή εις τον ψυχοφθόρον
εγωισμόν, προσοχή στα σκάνδαλα. Απελθέτω από τας πονηράς σκέψεις∙ και αγάπη,
αγάπη, αγάπη, ομόνοια».191
Ο Άγιος Ιωσήφ θα εγκαταλείψει οριστικά τις τάξεις των ζηλωτών, όταν το 1950
θα εκδοθεί μια εγκύκλιος από επισκόπους του παλαιού ημερολογίου, με την οποία θα
αρνηθούν ότι τα Μυστήρια των νεοημερολογιτών έχουν αγιαστική Χάρη. Η
188
Ο.π., 80.
189
Ο. π., 309
190
Ο. π., 309-310
191
59
αποκήρυξη ολόκληρης της επίσημης Εκκλησίας από τους ζηλωτές θα οδηγήσει τον
Άγιο Ιωσήφ να εγκαταλείψει οριστικά τον ζηλωτισμό. Η πνευματική σοφία που διέθετε
τον κατέστησε ικανό να αντιληφθεί ότι αυτό που προέχει είναι η σωτηρία των πιστών
και ότι το ημερολογιακό ζήτημα δεν είναι δογματικής φύσεως.192
Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας μας είχαμε κάνει αναφορά στην δράση και
την διδασκαλία του Απόστολου Μακράκη. Ο Άγιος Ιωσήφ φαίνεται να γνωρίζει την
δράση του και να απορρίπτει τις ιδέες του, που τον έχουν αποκόψει από την Ορθόδοξη
Εκκλησία. Δεν γνωρίζουμε αν ο ίδιος είχε έλθει ποτέ σε επικοινωνία με οπαδούς των
ιδεών του Μακράκη, ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Όσιος Δανιήλ ο
Κατουνακιώτης που τον είχε καθοδηγήσει στα πρώτα βήματα του στον μοναχισμό,
υπήρξε πολέμιος του Μακράκη και είχε αναιρέσει συστηματικά τις κακοδοξίες του
τελευταίου.193 Δεν αποκλείεται ο Άγιος Ιωσήφ μέσω αυτού του σοφού πνευματικού
οδηγού να είχε την πρώτη του επαφή με τις ιδέες του Μακράκη. Σε επιστολή του προς
τον μοναχό Παντελεήμονα(1959) αναφέρει ότι «μου γράφεις δια τους Μακρακιστάς.
Πρόσεχε παιδί μου, από αυτούς, διότι αυτός είναι μεγάλος αιρετικός».194 Στη συνέχεια
της επιστολής προτρέπει τον Παντελεήμονα να μελετήσει τις θέσεις του Φιλόθεου
Ζερβάκου για τον Μακράκη για να κατανοήσει το μέγεθος της πλάνης που αυτός
πρεσβεύει. Πράγματι ο Φιλόθεος Ζερβάκος είχε ασχοληθεί με τις ιδέες του Μακράκη
και είχε απορρίψει το σύνολο του έργου του ως αποκύημα της υπερηφάνειας του.195
Με βάση αυτή τη παρατήρηση και γνωρίζοντας την σημασία που έδιδε ο Άγιος Ιωσήφ
στην υπακοή και το σταυρικό φρόνημα αντιλαμβανόμαστε πλήρως τον κίνδυνο που
εντόπιζε για το εκκλησιαστικό σώμα στην δράση των οπαδών του Μακράκη.
Πρόκειται για μια τοποθέτηση που αναδεικνύει την βαθιά εκκλησιαστική συνείδηση
του Αγίου Ιωσήφ και την προτεραιότητα που έδινε στην ανάγκη διασφάλισης της
ενότητας του εκκλησιαστικού σώματος έναντι των αιρετικών αποκλίσεων και
εγωιστικών φιλοδοξιών.
192
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής, 312-316
193
Βλ. Γέροντος Δανιήλ Κατουνακιώτου, Κατά αιρετικών δοξασιών Απ. Μακράκη (Άγιον Όρος :
Έκδοσις Μοναστικής Αδελφότητος Δανιηλαίων, 1984)
194
195
Λ. Μπρανγκ, Το μέλλον του Ελληνισμού στον ιδεολογικό κόσμο του Μακράκη( Αθήνα : Διδακτορική
Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1992)11-12 στο διαδικτυακό τόπο
https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/12213#page/34/mode/2up (ημερομηνία ανάκτησης: 5-6-2021)
60
2.4. Το οσιακό τέλος του Αγίου
Η εγκατάσταση στην Νέα Σκήτη οδήγησε σε βελτίωση των συνθηκών ζωής της
συνοδείας αλλά σταδιακά ο Άγιος Ιωσήφ εξασθενούσε και πλέον και η παραμικρή
μετακίνηση του προκαλούσε κόπο και βασανιζόταν από το άσθμα. Ωστόσο δεν
εγκατέλειψε το αυστηρό ασκητικό του πρόγραμμα διότι οι πολύχρονοι αγώνες ενάντια
στα πάθη, τον είχαν διδάξει να αποφασίζει με την πίστη και όχι με την λογική. Σε αυτή
την κατάσταση θα προσβληθεί από δυο επικίνδυνες και οδυνηρές ασθένειες, τον
άνθρακα και την καρδιακή ανεπάρκεια.196
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1958 ο Άγιος Ιωσήφ, θα εμφανίσει ένα
μεγάλο σπυρί στο λαιμό, σύμπτωμα της ασθένειας του άνθρακα. Η κατάσταση της
υγείας του επιδεινώθηκε ραγδαία και η συνοδεία του φοβήθηκε ότι βρισκόταν στα
πρόθυρα του θανάτου. Ωστόσο υπέμεινε αγόγγυστα και με ταπείνωση τα βάσανα της
ασθένειας του, και σε όλη την διάρκεια της αρνούνταν να δεχτεί ιατροφαρμακευτική
περίθαλψη. Τελικά μετά από πίεση των υποτακτικών του δέχτηκε κάποια φάρμακα και
κατόρθωσε να συνέλθει μετά από πολύμηνη αποθεραπεία. Ωστόσο λίγο αργότερα
διαγνώστηκε με καρδιακή ανεπάρκεια. Ήταν αρχές του 1959 όταν εκδηλώθηκαν τα
πρώτα συμπτώματα και έκτοτε βίωνε συνεχείς κρίσεις δύσπνοιας και άρχισε να
πρήζεται σε όλο το σώμα του. Σε όλο αυτό το διάστημα δεν δείλιασε ούτε στιγμή και
συνέχιζε να γράφει επιστολές σε πνευματικά τέκνα του. Είχε αποδεχτεί την ιδέα του
επερχόμενου θανάτου, που τον έβλεπε ως το τέλος μιας μακράς ασκητικής ζωής και
ως ένωση με τον Κύριο Ιησού Χριστό, που τόσο αγάπησε και υπηρέτησε.
Στην επιστολογραφία της τελευταίας περιόδου της ζωής του Αγίου Ιωσήφ
αποκαλύπτεται η φροντίδα για τα πνευματικά τέκνα του αλλά και η έλλειψη φόβου
απέναντι στο θάνατο. Σε επιστολή του προς τον μοναχό Παντελεήμονα αναφέρει ότι
«ο καλός μας και πολύ αγαθός Θεός, δια να δείξη ότι με αγαπά, με επισκέφθη με μια
πολύ βαρείαν ασθένειαν. Ας έχη δόξα το θείον Του θέλημα».197Σε άλλη επιστολή του,
πάλι με τον ίδιο παραλήπτη γράφει ότι «σου έγραψα ότι η δύσπνοια είναι από την
πάθησίν της καρδίας ∙ αλλά κατά βάθος η αλήθεια είναι από τον Θεόν. Διότι, επειδή
196
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής, 409
197
61
νέος ηγωνίσθην με την προαίρεσιν, τώρα είναι ανάγκη να αγωνισθώμεν παρά

προαίρεσιν, δια να έχωμεν και μισθόν περισσότερον».198
Παρά τις φροντίδες της συνοδείας και την επίσκεψη γιατρών και την λήψη
φαρμάκων ο Άγιος Ιωσήφ είχε εισέλθει στο τελικό στάδιο της επίγειας ζωής του. Σε
αντίθεση με ό,τι συμβαίνει κατά κανόνα στους κοσμικούς ανθρώπους, ήταν
προετοιμασμένος για τον οσιακό θάνατο του. Λαχταρούσε τον Παράδεισο και ο Θεός
τον αξίωσε να αφήσει τον κόσμο ανήμερα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπως είχε
πληροφορηθεί στην προσευχή του. Ήταν 15 Αυγούστου 1959 και ο Άγιος Ιωσήφ
κοιμήθηκε γαλήνιος την ημέρα της γιορτής της Παναγίας, που τόσο αγάπησε και
υπηρέτησε.199
2.5. Αγιοκατάταξη
Μετά τον οσιακό θάνατο του Αγίου Ιωσήφ, το ενδιαφέρον για το πρόσωπο του
και την πνευματική του παρακαταθήκη υπήρξε συνεχές. Αποδείχτηκε γνήσιος
συνεχιστής της ησυχαστικής παράδοσης της Ορθοδοξίας. Ο Άγιος Ιωσήφ σε όλη την
διάρκεια του ασκητικού βίου του αγωνίστηκε για την κατάκτηση της αδιαλείπτου
προσευχής. Μετά από σκληρούς πνευματικούς αγώνες αξιώθηκε να φτάσει στην
απάθεια και να βιώσει θεωρίες και πνευματικές καταστάσεις, αποτελώντας έναν κρίκο
στην μακρά αλυσίδα των Οσίων της Εκκλησίας μας. Για το βίο και την διδασκαλία του
Αγίου θα γραφτούν πολλά βιβλία, από υποτακτικούς του και όχι μόνο, θα
δημοσιευτούν επιστολές του και γενικά θα εμπεδωθεί στην συνείδηση του πληρώματος
της Εκκλησίας ότι πρόκειται περί Αγίου και μάλιστα μεγάλου πνευματικού
αναστήματος.
Η πολυαναμενόμενη αγιοκατάταξη του Ιωσήφ του Ησυχαστού θα

πραγματοποιηθεί στις 9/3/2020, από την Ιερά και Αγία Σύνοδο του Οικουμενικού
Θρόνου, μαζί με αυτές του Δανιήλ Κατουνακιώτη και του Εφραίμ Κατουνακιώτη.
Τρεις μεγάλες πνευματικές μορφές του αθωνικού μοναχισμού και γνήσιους συνεχιστές
198
Ο. π., 431, Επιστ.130
199
62
της ησυχαστικής και νηπτικής παράδοσης.200Να σημειώσουμε ότι η αγιοκατάταξη του

Ιωσήφ του Ησυχαστού, είχε προαναγγελθεί δια στόματος του Παναγιωτάτου
Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου στις 20 Οκτωβρίου 2019, κατά τη
διάρκεια της επισήμου επισκέψεως της Α.Θ. Παναγιότητος στο Άγιον Όρος.201 Η
μνήμη του τιμάται στις 16 Αυγούστου, μια ημέρα από την ημερομηνία της οσιακής
κοιμήσεως του.
Παράλληλα με το πλήθος κειμένων και αναρτήσεων στο διαδίκτυο, σχετικά με

τον Άγιο Ιωσήφ τον Ησυχαστή που είναι διαθέσιμα, θα ήταν σκόπιμο να αναφέρουμε,
ότι λίγο μετά την αγιοποίηση του, προβλήθηκε δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ με θέμα
την ζωή του. Αυτό έλαβε πέντε βραβεία από την επιτροπή του London Greek Film
Festival, το 2020, συμπεριλαμβανομένου και του βραβείου για το βίντεο που συνοδεύει
το τραγούδι «Μια προσευχή για όλους», με στίχους του ίδιου του Γέροντα από το
βιβλίο «Γέροντας Ιωσήφ – Επιστολές και Ποιήματα». Το τραγούδι ερμηνεύει ο
χολιγουντιανός ηθοποιός Τζόναθαν Τζάκσον, ο οποίος ενσαρκώνει και το ρόλο του
Γέροντα Ιωσήφ του Ησυχαστή, στο ντοκιμαντέρ.202
200
Ανακοινώσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου,« Τρείς Αγιοκατατάξεις από την Αγία και Ιερά Σύνοδο
του Οικουμενικού Θρόνου», στο διαδικτυακό τόπο https://ec-patr.org/treis-agiokatatakseis-apo-tin-iera-
synodo/ (ημερομηνία ανάκτησης :21-1-2021)
201
« Έκτακτο : Αγιοκατατάξεις Οσίων Γερόντων Ιωσήφ του Ησυχαστού, Δανιήλ Κατουνακιώτη, Εφραίμ
Κατουνακιώτη», στο διαδικτυακό τόπο : https://www.pemptousia.gr/2020/03/ektakto-agiokatataxis-
osion-geronton-iosif-tou-isichastou-daniil-katounakioti-efrem-katounakioti/ (ημερομηνία ανάκτησης :
9-3-2021)
202
« Ντοκιμαντέρ Ιωσήφ ο Ησυχαστής», στο διαδικτυακό τόπο : https://www.pemptousia.gr/
2021/02/dite-to-ntokimanter -agios-iosif-o-isichastis/ ( ημερομηνία ανάκτησης : 9-3-2021)
63
3.Κεφάλαιο Γ. Η εργογραφία του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
Η προσέγγιση της ζωής ενός Αγίου, ιδίως όταν πρόκειται για μια ιερή μορφή
που έζησε αιώνες πριν από την εποχή μας, συνήθως βασίζεται σε διηγήσεις που συχνά
ο θρύλος εμπλέκεται με την πραγματικότητα. Υπάρχουν όμως και εκείνες οι
περιπτώσεις θεοφόρων ανδρών που μας άφησαν ως ιερή παρακαταθήκη το
συγγραφικό έργο τους και μας μετέδωσαν τις εμπειρίες χάριτος που βίωσαν. Στην
κατηγορία αυτή ανήκει και ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής του οποίου τα πνευματικά
πονήματα, που έχουν διασωθεί, αποτελούν οδοδείκτες για κάθε Χριστιανό, που έχει ως
σκοπό της ζωής του την ένωση με το Θεό.
Δεν ήταν κάτοχος κοσμικής σοφίας ο Άγιος Ιωσήφ ούτε είχε εμβαθύνει στην
ακαδημαϊκή θεολογία. Αν παραμείνουμε εγκλωβισμένοι στον μηχανιστικό
ορθολογισμό, τότε μοιραία θα αναρωτηθούμε τι μπορούμε να μάθουμε περί Θεού από
τα γραπτά ενός Γέροντα, που δεν είχε ολοκληρώσει καν την υποχρεωτική εκπαίδευση.
Ωστόσο αν επικαλεστούμε την ορθόδοξη παράδοση, τότε θα αντιληφθούμε τι
πραγματικά εστί θεολογία. Διότι πράγματι δεν μπορούμε να αποκτήσουμε γνώση της
φύσης ή της ουσίας του Θεού. Υπάρχουν όμως στην Εκκλησία εκείνοι που μπορούν να
εκφέρουν λόγο περί Θεού. Είναι εκείνοι που έχουν αποκτήσει γνώση των ενεργειών
του Θεού και της δόξας του. Ο Άγιος Ιωσήφ ανήκει στην κατηγορία αυτών που βίωσαν
την εκστατική εμπειρία, που είναι η αδιάλειπτη νοερά προσευχή κατά την οποία ο νούς
του ανθρώπου έχει μνήμη αδιάλειπτη του Θεού μέσα στην καρδιά και δεν έχει καμμιά
σχέση με τα πάθη και τον κόσμο της αμαρτίας. Η θεωρία του ακτίστου φωτός και η
ένωση με τον Θεό είναι η υπέρτατη βαθμίδα γνώσης του μυστηρίου του Θεού. Αυτό
συνιστά την πνευματική και αληθινή γνώση του Θεού στον άνθρωπο.203
Οι άνθρωποι που έχουν αποκτήσει την εμπειρική ή βιωματική γνώση του Θεού,
όπως περιγράψαμε, μπορούν να καθοδηγήσουν πνευματικά τους αδελφούς τους ή και
να τους βοηθήσουν στην θεραπεία των παθών. Αξιοποιούν τη γενική ιεροσύνη και το
προφητικό χάρισμα που λαμβάνουν όλοι οι Χριστιανοί με το βάπτισμα και το χρίσμα
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, 11η Εκδ ( Λεβαδειά : Ι. Μ. Γενεθλίου της
203
Θεοτόκου,2017)348-349
64
μέσα από την άσκηση, την αγάπη και την θεραπεία των παθών, ανεξάρτητα από το αν
είναι χειροτονημένοι κληρικοί, απλοί μοναχοί ή λαϊκοί .204Η χρησιμότητα της μελέτης
των κειμένων του Αγίου Ιωσήφ ερμηνεύεται υπό αυτό το πρίσμα. Αυτά διατυπώνουν
λόγο περί Θεού, ως βιωματική εμπειρία και θεωρία και αποτελούν πνευματική πυξίδα
για τους πιστούς. Είναι κατανοητό ότι « όσοι έχουν αποκτήσει το χάρισμα της
θεολογίας, όσοι δηλαδή μετά την φυσική θεωρία εισήλθαν στον θείο γνόφο, αυτοί είναι
ιερείς του Θεού».205Με αυτή την ιδιότητα μπορούν να θεραπεύσουν τους πνευματικά
ασθενείς ανθρώπους.
Ο Άγιος Ιωσήφ, όπως κάθε άξιος πνευματικός πατέρας ανέλαβε να μεταφέρει

στα πνευματικά τέκνα του την εμπειρία του Φωτός, που είναι ο Θεός, και να υποδείξει
τον τρόπο που κάποιος αξιώνεται να δεχτεί την Χάρη. Δίδασκε με το ζωντανό
παράδειγμά του όχι μόνο τους υποτακτικούς του αλλά και όλους όσους επιθυμούσαν
την καθοδήγηση του. Στο πλαίσιο αυτό συνέγραψε πλήθος επιστολών, που βρίθουν
θεολογικών νοημάτων και πνευματικών συμβουλών, ποιήματα που τα χαρακτηρίζει η
υψηλή αισθητική και η δογματική καθαρότητα αλλά και ένα ασκητικό πόνημα, που
αναφέρεται στους κανόνες της νηπτικής ζωής και του ησυχαστικού βίου.
3.1. Η επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
Ο Άγιος Ιωσήφ σε όλη την διάρκεια της ασκητικής ζωής του, δεν έπαψε να
γράφει επιστολές, με τις οποίες επιχειρούσε να νουθετήσει και να καθοδηγήσει τα
πνευματικά τέκνα του. Συνήθως αυτό το έπραττε μετά την καθημερινή αγρυπνία και
την προσευχή, στη διάρκεια της οποίας για ώρες ολόκληρες ο νούς του βυθιζόταν στην
καρδιά. Την στιγμή εκείνη ήταν εντονότερο το άγιο Φως που τον περίλουζε και γνώριζε
ότι είναι η κατάλληλη στιγμή για να μεταφέρει πνευματική γνώση και ανάταση, σε
αυτούς που ζητούσαν την συμβουλή του.206Άλλωστε γνώριζε πολύ καλά ότι η
προσευχή δεν συνιστά ατομικό πνευματικό άθλημα αλλά ότι έχει μια κατεξοχήν
κοινωνική διάσταση και βασικά αποτελεί την διακονία του μοναχού στον κόσμο. Είχε
εσωτερικεύσει πλήρως ότι « δίκαιο είναι να μην προσεύχεσαι μόνο για τη δική σου
204
Ο.π., 88.
205
Ο.π., 91.
206
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου),«Εισαγωγή» στο Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
Επιστολές και Ποιήματα,18
65
κάθαρση από τα πάθη, αλλά και για την κάθαρση κάθε ανθρώπου, για να μιμηθείς τον
αγγελικό τρόπο».207
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν σταμάτησε σε όλη την διάρκεια του βίου του να συγγράφει
επιστολές, ακόμη και όταν αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας. Είναι
χαρακτηριστικό ότι συνέχισε την επικοινωνία με τα πνευματικά τέκνα του ακόμη και
όταν είχε εισέλθει στην τελική ευθεία του επίγειου βίου του. Ακόμη και τότε φροντίζει
να δώσει κουράγιο στους παραλήπτες των επιστολών του και να διαβεβαιώσει ότι θα
απαντήσει σε κάθε ικεσία τους. Σε επιστολή της περιόδου αυτής που απευθύνεται στον
μοναχό Παντελεήμονα θα επισημάνει ότι « όλην την νύκτα χωρίς ύπνον, όρθιος ή
καθήμενος περνάω. Είμαι πολύ ασθενής. Εάν δεν γίνω ολίγον καλύτερα, μην
ξεκινήσεις και αποφασίσης να έλθης, μην τύχη και με βρής πεθαμένο και χάσης τα
έξοδα. Εγώ θα σου γράψω, κάνε υπομονήν»208
Μελετώντας τις επιστολές του Αγίου Ιωσήφ, που έχουν διασωθεί, γινόμαστε
αποδέκτες σημαντικών πληροφοριών που αφορούν τον τρόπο ζωής του ίδιου και της
συνοδείας του. Επιπλέον μας διαφωτίζει για σημαντικά πνευματικά ζητήματα και αυτή
άλλωστε ήταν και η προτεραιότητα του. Μέσα από τις επιστολές του περιγράφει
λεπτομερώς τους πνευματικούς αγώνες που καλείται να διεξάγει κάποιος για να
κατοικήσει εντός του το Άγιο Πνεύμα και να αξιωθεί της θείας υιοθεσίας. Είναι ο
πνευματικός αγώνας που προτείνεται στους μαθητές του αλλά δεν τους επιβάλλεται.
Όπως ο ίδιος θα επισημάνει « εγώ τώρα όπου σε συμβουλεύω, δεν κατακρίνω, αλλά
τον δρόμον σε δείχνω να μην χαθής. Και αν ακούσης, εσώθης ».209
Η πρώτη δημοσίευση επιστολών του Αγίου Ιωσήφ χρονολογείται το 1979 από

την Ιερά Μονή Φιλοθέου και περιλαμβάνει 81 επιστολές προς μοναχούς και λαϊκούς
(Μέρος Α) και μια εκτεταμένη επιστολή που απευθύνεται σε ανώνυμο ησυχαστή
ερημίτη (Μέρος Β), που διαιρείται σε δώδεκα κεφάλαια και αποτελεί μπορούμε να
πούμε μια εκτεταμένη ασκητική πραγματεία. Η πρώτη αυτή έκδοση είχε τον τίτλο
Γέροντος Ιωσήφ, Προθύμως ανάβαινε ήγουν Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας, αλλά
207
Αγίου Νείλου του Ασκητή, « Περί Προσευχής 153 κεφάλαια » στο Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών.
Τόμος Α, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας, 2004)223.
208
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα, 430, Επιστ.130.
209
Ο.π., 331, Επιστ.82
66
στις μεταγενέστερες εκδόσεις ο τίτλος έγινε Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας.

Πρόκειται για την πρώτη προσπάθεια να προβληθεί στο ευρύ κοινό ο βίος και το έργο
του Αγίου Ιωσήφ, μέσα από τις επιστολές του. Όπως σημειώνεται στον πρόλογο της
έκδοσης αυτής, δεν πρόκειται για κριτική παρουσίαση των επιστολών και για αυτό το
λόγο δεν υπάρχει κανενός είδους υπομνηματισμός και υποσημειώσεις. Το ύφος του
συγγραφέα και το λεξιλόγιο του παραμένουν αναλλοίωτα. Επιπλέον απουσιάζουν τα
στοιχεία των παραληπτών των επιστολών και έχουν αφαιρεθεί όλα τα προσωπικά
στοιχεία. Όπως υπογραμμίζεται « ημείς τώρα δεν κάμνομεν κριτικήν έκδοσιν.
Προσφέρομε εις τα μέτρα των δυνατοτήτων μας έτοιμον λόγον Θεού εις οικοδομήν και
σωτηρίαν ψυχών. Λοιπόν ουδεμία υποσημείωσις».210
Αρκετά χρόνια αργότερα θα ακολουθήσει η δημοσίευση 28 ανέκδοτων, ως

τότε, επιστολών που έχουν ως αποδέκτες συγγενικά πρόσωπα αλλά και πνευματικά
τέκνα του Αγίου Ιωσήφ. Αυτές περιλαμβάνονται στο« Γέροντος Ιωσήφ Βατοπαιδινού,
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Επιστολιμαία Βιογραφία- Ανέκδοτες Επιστολές και
Ποιήματα και η πρώτη έκδοση τους έγινε το 2005 από την Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου.
Πρόκειται για επιστολές, που χρονολογικά εντοπίζονται στην τελευταία περίοδο της
ζωής του Αγίου Ιωσήφ και γνωρίζουμε τους παραλήπτες, τα στοιχεία των οποίων
δημοσιοποιούνται. Πρόκειται για πολύ σημαντική εκδοτική προσπάθεια, διότι
παρέχονται σημαντικές πληροφορίες για την επώδυνη κατάσταση της υγείας του Αγίου
Ιωσήφ τους τελευταίους έξη μήνες της ζωής του και επιπλέον βλέπουμε το αμείωτο
ενδιαφέρον του για την πνευματική προκοπή των πνευματικών τέκνων του. Δεν παύει
να προτρέπει την πλήρη στροφή στην αδιάλειπτη προσευχή και να επισημαίνει « η
δύναμις όλη της ψυχής είναι η προσευχή. Και καθώς το σώμα ενδυναμώνει με τας
τροφάς και τα διάφορα καρυκεύματα όπου του κάμνομε, έτσι και η ψυχή μας θέλει
πρώτον την ευχή, ανάγνωσιν, λόγον προφορικόν,παράδειγμα να βλέπη, και έτσι ολίγον
κατ ολίγον εξυπνάει».211
210
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,6η εκδ. (Άγιον Όρος : Έκδοσις Ι.Μ. Φιλοθέου,
2003)28.
211
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Επιστολιμαία
Βιογραφία – Ανέκδοτες Επιστολές και Ποιήματα,182-183,Επιστ.17
67
Η τελευταία και πλέον ολοκληρωμένη προσπάθεια παρουσίασης της

επιστολογραφίας του Αγίου Ιωσήφ συμπίπτει με την επέτειο των 60 ετών από την
οσιακή κοίμηση του. Αυτή την χρονιά (2019) θα δημοσιευτούν από την Ι.Μ.Μ
Βατοπαιδίου 141 επιστολές του Αγίου Ιωσήφ, προς μέλη της οικογενείας του και
πνευματικά τέκνα του. Ο τίτλος της έκδοσης είναι Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού,
Επιστολές και Ποιήματα. Δημοσιεύονται τα πλήρη στοιχεία των παραληπτών και οι
χρονολογίες συγγραφής των επιστολών. Αυτές καλύπτουν μια εκτεταμένη χρονική
περίοδο, που εκτείνεται από το 1929( Επιστολή σε μητέρα και συγγενείς)212ως το 1959
(Επιστολή προς μοναχό Παντελεήμονα)213Στην έκδοση αυτή συμπεριλαμβάνεται και
η επιστολή « Προς Ανώνυμόν Μοναχόν», που αποτελεί ένα εγχειρίδιο του ασκητικού
βίου για κάθε ενδιαφερόμενο μοναχό. Όπως αναφέρεται σε εκδοτικό σημείωμα της
παραπάνω έκδοσης, υπήρξαν παρεμβάσεις σε επίπεδο ορθογραφίας, στίξης και
χωρισμού παραγράφων διότι αν και ο Άγιος Ιωσήφ ήταν εξοικειωμένος με την
θεολογική γλώσσα και είχε πλούσιο λεξιλόγιο, αγνοούσε τους γραμματικούς και
συντακτικούς κανόνες.214
Ανεξάρτητα από την φιλολογική διάσταση των κειμένων του Αγίου Ιωσήφ του
Ησυχαστή, αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι τα χαρακτηρίζει η ακρίβεια, η σαφήνεια,
η πληρότητα και η παραστατικότητα. Αυτό που αποτελεί την προτεραιότητα του
συγγραφέα είναι να μεταδώσει στον αναγνώστη τα θρησκευτικά του βιώματα και αυτό
με τρόπο αυθόρμητο και όσο το δυνατόν αρτιότερο. Γεγονός είναι ότι ο Άγιος Ιωσήφ
στην γραφή του δεν ακολουθεί τους κανόνες του συντακτικού και της ορθογραφίας.
Σίγουρα αυτό οφείλεται κυρίως στην άγνοια, λόγω της απουσίας κοσμικής παιδείας,
ωστόσο οι γραμματικοί και συντακτικοί τύποι δεν θα μπορούσαν να αποτελούν την
ύψιστη προτεραιότητα του Αγίου Ιωσήφ. Αυτό που κυρίως τον ενδιαφέρει είναι το
περιεχόμενο ή καλύτερα το μήνυμα που θέλει να μεταδώσει στον αναγνώστη, που είναι
απόρροια βιωματικής εμπειρίας.215
212
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,77-78, Επιστ.1
213
Ο.π., 430, Επιστ.130
214
Ο.π.,67-69
215
Ι. Νικολαΐδη,« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ», στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)635-636
68
Ωστόσο η γλώσσα που χρησιμοποιεί στις επιστολές του αν και απλή δεν μπορεί
να χαρακτηριστεί απλοϊκή. Μπορούμε γενικά να παρατηρήσουμε ότι « η γλώσσα του
δεν είναι η δημοτική, όπως εκείνη του Μακρυγιάννη. Δεν είναι ούτε η παραδοσιακή,
άχρωμη, τυποποιημένη καθαρεύουσα. Δεν είναι ούτε η αρχαϊκή». 216Αντιθέτως
πρόκειται για μια γλώσσα που μπορεί να χαρακτηριστεί αμιγώς εκκλησιαστική και
είναι αυτή που σε μια πορεία αιώνων χρησιμοποιούν οι Πατέρες και οι Άγιοι της
Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Άγιος Ιωσήφ σε μεγάλο βαθμό την χρησιμοποιεί σωστά τόσο
σε επίπεδο τύπων όσο περισσότερο σε επίπεδο νοήματος και περιεχομένου. Αν και
άμοιρος ακαδημαϊκής παιδείας ο Άγιος Ιωσήφ κατόρθωσε να εξοικειωθεί με την
εκκλησιαστική και λειτουργική γλώσσα και να κατανοεί πλήρως το περιεχόμενο της,
αντί να εγκλωβιστεί σε μια στείρα τυπολογική μίμηση.
Ο Άγιος Ιωσήφ ήταν εξοικειωμένος με την λειτουργική γλώσσα λόγω της

αγάπης που έτρεφε για την Θεία Λειτουργία αλλά ο ίδιος είχε μελετήσει πολύ την Αγία
Γραφή καθώς και κείμενα Πατέρων της Εκκλησίας. Για αυτό τον λόγο στις επιστολές
του ανευρίσκονται παραπομπές σε Πατέρες ή ρήσεις και φράσεις από πατερικά κείμενα
και το Γεροντικό. Έτρεφε ιδιαίτερη αγάπη για την Φιλοκαλία, τον Ευεργετινό, τον
Αββά Δωρόθεο, τον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος. Συχνά διάβαζε « Εκκλησιαστική
Ιστορία» και λιγότερο συχνά το « Πηδάλιο» του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Είχε επίσης μελετήσει τα συγγράμματα του Αγίου Νεκταρίου, Μητροπολίτου
Πενταπόλεως και έδειχνε ιδιαίτερη προτίμηση για το βιβλίο « Οι περιπέτειες ενός
Προσκυνητού». Ωστόσο το αγαπημένο βιβλίο του Αγίου Ιωσήφ και ο αχώριστος
σύντροφος του ήταν τα Ασκητικά του Ισαάκ του Σύρου.217
Αναφέραμε ήδη ότι τα κείμενα του Αγίου Ιωσήφ παρουσιάζουν σοβαρές

αδυναμίες σε επίπεδο σημείων στίξεως, ορθογραφίας και συντακτικής διατύπωσης.
Ωστόσο σε επίπεδο λεξιλογίου διακρίνεται ένας πλούτος που διαθέτει ένα εύρος που
εκτείνεται από την αρχαία ελληνική και φτάνει ως την δημοτική γλώσσα του απλού
λαού. Ο Άγιος Ιωσήφ χρησιμοποιεί λέξεις δανεισμένες από όλο αυτό το γλωσσικό
εύρος, προκειμένου να μεταδώσει το μήνυμα του στον αναγνώστη. Είναι δε
216
Ο.π., 636
217
69
χαρακτηριστικό ότι δημιουργεί και δικές του λέξεις και έτσι προκύπτουν στα κείμενα
του « προσωπικοί σύνθετοι νεολογισμοί : Σε ευχοασπάζομαι, στεφοδότης,
νοητόκτιστος, τροφοφορώ, πλουτανάδοσις ».218
Σε επίπεδο τύπου συγγραφής των επιστολών διαπιστώνεται ότι πρόκειται για

τον καθιερωμένο της εποχής του Αγίου Ιωσήφ. Μετά την προσφώνηση, το όνομα του
παραλήπτη και κάποιες προκαταρκτικές εκφράσεις, ο Άγιος Ιωσήφ εισέρχεται
απευθείας στο θέμα. Ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις και πριν αγγίξει το κυρίως θέμα,
προηγείται μια προσευχή ή ένα μικρό λογύδριο και πολλές φορές επικαλείται
αγιογραφικά χωρία για να ενισχύσει τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί για να πείσει
τον παραλήπτη των λεγομένων του.219
Ωστόσο αν και απομονωμένος από τον κόσμο ο Άγιος Ιωσήφ δεν προβάλει ένα
μονολιθικό και ξένο προς τον άνθρωπο του κόσμου λόγο. Ενώ διεξάγει σκληρούς
ασκητικούς αγώνες και αναδεικνύεται εξαιρετικά σκληρός για τον εαυτό του είναι
γεμάτος έλεος και αγάπη για όσους ζητούν την συμβουλή του. Πράγματι μέσα από τις
επιστολές του, αναδεικνύεται ένας τρόπος χειρισμού των προβλημάτων και των
υποθέσεων των πνευματικών τέκνων του, που παραπέμπει σε υψηλή εμπειρική
παιδαγωγική και ψυχολογική γνώση. Αυτή του επιτρέπει να διεισδύει στα βάθη της
ανθρώπινης ψυχής και να αρθρώνει έναν αποτελεσματικό ποιμαντικό και
συμβουλευτικό λόγο.220
Ενώ ο Άγιος Ιωσήφ είναι ένας ακραίος ησυχαστής, που δεν εγκαταλείπει το
αυστηρό τυπικό του παράλληλα δεν χάνει το ενδιαφέρον του για τον κόσμο. Αυτό που
καταδεικνύει η αλληλογραφία του είναι ότι « ζει το γεγονός της σωτηρίας όχι
απομονωμένα, για τον εαυτό του, αλλά εν τη Εκκλησία με τους αδελφούς»221 Ωστόσο
ο ποιμαντικός λόγος του Αγίου Ιωσήφ έχει αναμφίβολα μοναχικό και φιλοκαλικό
προσανατολισμό. Ακόμη κι όταν οι παραλήπτες των επιστολών του δεν είναι μοναχοί,
218
Ι. Νικολαΐδη,« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ»,639
219
Ν. Νικολαΐδη,« Η επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)286.
220
Ο.π., 290
221
Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας & Λαυρεωτικής), « Η ποιμαντική διάσταση του έργου του γερ.
Ιωσήφ», στο του ιδίου, Φωνή αύρας λεπτής, Β. Αργυριάδης, επιμ.εκδ. ( Αθήνα : Εν Πλώ, 2006)160.
70
σπανίως θα τον δούμε να πραγματεύεται θέματα οικογενειακών σχέσεων,

επαγγελματικά προβλήματα και γενικά κοσμικά ζητήματα. Οι επιστολές του
επικεντρώνονται στην προσευχή και την άσκηση και σκοπό έχουν να διδάξουν, ακόμη
και τους κοσμικούς που το τολμούν, τους τρόπους που προσελκύεται και διατηρείται
η Χάρη.222
Μελετώντας κανείς τις επιστολές του Αγίου Ιωσήφ μπορεί να σχηματίσει μια
σαφή εικόνα περί της διδασκαλίας του. Αυτή χαρακτηρίζεται από ένα περιστασιακό
και όχι συστηματικό χαρακτήρα, επειδή στις επιστολές του ο Άγιος Ιωσήφ
πραγματεύεται ζητήματα που αφορούν τον συγκεκριμένο παραλήπτη. Σε κάθε
περίπτωση δίδει έμφαση στην περιγραφή των πνευματικών καταστάσεων που έχει
βιώσει και περιγράφει με εξαιρετικές λεπτομέρειες την κίνηση των παθών και την
ανάγκη μεταμόρφωσης τους, προκειμένου να αποκτήσει κάποιος την απάθεια και την
αδιάλειπτη προσευχή. Ο Άγιος Ιωσήφ έχει πλήρη συνείδηση του ποιμαντικού ρόλου
που έχει αναλάβει και του βάρους της πνευματικής πατρότητας όταν επισημαίνει « ιδού
λοιπόν πλήθος ανθρώπων, πλήθος Χριστιανών τρέχουν δια επιστολών, φωνάζουν,
ζητούν από παντού τροφήν της ψυχής, κλαίγουν, φωνάζουν, διψούν να ιδώσι και να
ομιλήσουν, ώστε και εκ της αλληλογραφίας δεν έχομεν καιρόν ούτε να φάμε».223
Ο λόγος του, όπως αναδύεται από τις επιστολές του, είναι έντονα προτρεπτικός
και πλούσιος σε συναίσθημα. Από την άλλη, διακρίνει κανείς έντονο το ηρωικό
στοιχείο στην περιγραφή του πνευματικού πολέμου και την απόλυτη προσήλωση του
στο ασκητικό άθλημα, χωρίς όμως αυτό να εμποδίζει την κατανόηση προς τις
αδυναμίες του ανθρώπου που δέχεται τις νουθεσίες του.224Ο λόγος είναι εξαιρετικά
συμπυκνωμένος σε επίπεδο νοημάτων και σε λίγες γραμμές ο παραλήπτης των
επιστολών αντιλαμβάνεται το βαθύτερο νόημα της ποιμαντικής παρέμβασης του Αγίου
Ιωσήφ. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει σε επιστολή του προς την ανιψιά του Βαρβάρα
« βάλε θεμέλιον σταθερόν∙ κτίζε παλατάκι ωραίον στους ουρανούς. Καθάριζε το έσω
του ποτηρίου, καθώς μας διδάσκει ο Κύριος, να γίνη και το έξωθεν καθαρόν∙ καθότι
222
Ο.π., 161
223
224
Ιωσήφ»,165-169
71
όλα τα τυπικά, ψαλμωδίαι, ακολουθίες, κανόνες, και όλα δια του σώματος όπου
γίνονται είναι φύλλα όπου στολίζουν τον έξωθεν άνθρωπον. Και ταύτα είναι καλά και
ωραία».225
Στην επιστολογραφία του είναι ιδιαίτερα παραστατικός στις περιγραφές του

αδυσώπητου πνευματικού αγώνα, που καλείται να δώσει αυτός που αποφασίζει να
καθαρίσει την καρδιά του από τα πάθη. Αντιλαμβάνεται ότι η κατάθεση προσωπικών
εμπειριών λειτουργεί ως οδηγός για τα πνευματικά τέκνα του και τους υποδεικνύει
τόσο τον πνευματικό δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν όσο και το βαθύτερο νόημα
των πειρασμών. Ο ίδιος προβάλει τον εαυτό του ως πρότυπο διαβεβαιώνοντας ότι «
καγώ δε επ’ αληθείας σας λέγω ότι εισήλθον εις όλα τα καταφύγια του εχθρού, και
σκληρώς μονομαχήσας, εξήλθον δια της Χάριτος».226 Και συνεχίζει επισημαίνοντας «
όταν θέλεις να ιδής αγάπην Χριστού, υπόμεινον εις ότι σου έλθει, όχι όπου αρέσεις
εσύ, αλλά όπου θελήσει ο Κύριος να σε δοκιμάση. Ουδέν είναι αυτά που κάμνομεν
προαιρετικώς, όσον ανώτερα μυριοπλασίως όσα μας στέλνει ο Κύριος παρά
προαίρεσιν».227Στην περιγραφή των προσωπικών του εμπειριών δεν λείπει η προβολή
του ηρωικού στοιχείου αλλά σπεύδει να υπογραμμίσει ότι ο ίδιος μπορεί να καταστεί
ασφαλής οδηγός για εκείνους που αποφασίζουν να ακολουθήσουν τον δρόμο που αυτός
έχει πρώτος βαδίσει και επισημαίνει ότι « ούτος είναι ο δρόμος κατ’ αλήθειαν, και ο
γράφων σοι εκ πείρας την αλήθειαν μαρτυρεί».228
Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ δεν περιορίζεται μόνο στις συμβουλές, που δεν φείδεται
να προσφέρει στα πνευματικά τέκνα του. Στα κείμενα του δίδει ιδιαίτερη έμφαση στην
ζωή της προσευχής. Διαβάζοντας τις επιστολές του διαπιστώνουμε ότι « ομιλεί περί
προσευχής, προτρέπει σε προσευχή, προσεύχεται ο ίδιος για τον εαυτό του, για τους
άλλους, για τον κόσμο όλο».229Ο Άγιος Ιωσήφ είναι ξεκάθαρος ότι « η δύναμη όλη της
ψυχής είναι η προσευχή. Και καθώς το σώμα ενδυναμώνει με τας τροφάς και τα
διάφορα καρυκεύματα όπου του κάμνομε, έτσι και η ψυχή μας θέλει πρώτον την ευχή,
225
226
Ο.π., 209, Επιστ.47
227
Ο.π., 123-124, Επιστ.22
228
Ο.π.,124, Επιστ.22
229
Ιωσήφ»,175
72
ανάγνωσιν, λόγον προφορικόν, παράδειγμα να βλέπη, και έτσι ολίγον κατ’ ολίγον
εξυπνάει».230Ωστόσο αναγνωρίζει την δυσκολία της προσευχής στον κόσμο και
επισημαίνει ότι και για τον ίδιο η συγγραφή επιστολών δημιουργεί προσκόμματα στα
μοναχικά καθήκοντα του. Όπως επισημαίνει « υποχρεούμαι να σας προσεύχομαι, και
αντί της επιστολής όπου θα γράψω, το αναπληρώνω δια προσευχής. Καθότι δια ομιλίαν
πολλούς ευρίσκεις αυτού να ακούσης, ενώ προσευχήν εις τον κόσμον είναι σχεδόν
δυσκολώτατον. Ενώ εδώ εις την ησυχίαν, εις εμάς είναι ευκολότερον».231
Ο λόγος του Αγίου Ιωσήφ, όπως αποτυπώνεται στην επιστολογραφία του,

περιέχει πρακτικές συμβουλές αλλά παράλληλα μεταφέρει πλήθος από προσωπικές
εμπειρίες και είναι αυθόρμητος χωρίς να κουράζει τον αναγνώστη. Πρόκειται για ένα
λόγο προσωπικό και εμπειρικό, που συναρπάζει τον αναγνώστη διότι του μεταφέρει
τον άγιο κανόνα αλλά του επισημαίνει και την ευλογημένη εξαίρεση. Δεν είναι
ασφαλώς τυχαίο ότι ακόμη και μετά τον θάνατο του οι επιστολές του συνεχίζουν να
διδάσκουν και να καθοδηγούν.232Πρόκειται για αμάλγαμα προσωπικής εμπειρίας, που
αποδεικνύει την διαχρονική αλήθεια των Αγίων της Εκκλησίας, και κανόνων της εν
Χριστώ ζωής, όπως έχουν αποτυπωθεί στα κείμενα που διασώζουν την νηπτική και
φιλοκαλική εμπειρία των Πατέρων.
Η επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ τον αναδεικνύει ως διαχρονικό πρότυπο

ποιμένα, που αγωνίζεται να μεταδώσει στα πνευματικά τέκνα του, την ζωή της
προσευχής και της χάριτος. Πρόκειται για μορφή γνώσης που δεν την κατακτά κάποιος
διανοητικά αλλά είναι καρπός πνευματικών εμπειριών, άσκησης, νοεράς προσευχής
και βιωματικής εμπειρίας της παρουσίας του Θεού στην καθημερινή ζωή. Ο
καλοπροαίρετος αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι ο Άγιος Ιωσήφ « δεν είναι αυτός που
κηρύττει τον Θεό ως απόδειξη, αλλά αυτός που τον παρουσιάζει ως ‘σημείο’ στη δική
του και τη δική μας ζωή. Η ενεργός προσευχή και η δυνατότητα μετάγγισης των δώρων
της χάριτος είναι ασφαλώς η καλύτερη ποιμαντική».233
230
231
Ο.π, 137, Επιστ.26
232
Ιωσήφ», 179.
233
Ο.π., 181.
73
3.2. Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ
Καρπός της ασκητικής εμπειρίας και της νηπτικής εργασίας του Αγίου Ιωσήφ
είναι ένα πνευματικό εγχειρίδιο, που συνέγραψε όταν μόναζε στην περιοχή του Αγίου
Βασιλείου στο Άγιον Όρος. Αυτό τιτλοφορείται Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ
και ουσιαστικά σκοπός του είναι να λειτουργήσει ως οδηγός για οποιονδήποτε
αποφασίζει να εισέλθει στην ζωή της άσκησης και της ησυχίας. Βασίζεται σε
προσωπικές πνευματικές εμπειρίες και σίγουρα είναι καρπός μακρόχρονης άσκησης με
σκοπό την απόκτηση της θείας Χάρης. Ωστόσο ο συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά ότι
εκκινώντας από προσωπικά βιώματα ουσιαστικά δεν μεταφέρει κάτι διαφορετικό από
την διαχρονική εμπειρία των Αγίων της Εκκλησίας. Όπως σημειώνει στην εισαγωγή
του πονήματος του, « μην τα θεωρήσης ως λόγια απλά και ανώφελα, καθ’ ότι είναι
λόγοι πρακτικοί Πατέρων φωτιζομένων εκ της θείας Χάριτος, εκ των οποίων εδιδάχθην
και εκ του καρπού αυτών κατά μέρος εγεύθην, και ως αγράμματος οπού είμαι, πολλούς
κόπους κατέβαλα να τα γράψω, καθώς και εις την γεωργίαν αυτών μέχρι αίματος
επεδόθην».234
Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήσαμε ως σημείο αναφοράς και πηγή το

κείμενο όπως δημοσιεύτηκε στο έργο του Ιωσήφ Βατοπαιδινού Ο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής . Βίος – Διδασκαλία- Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ. Η έκδοση αυτή βασίζεται στο
χειρόγραφο του Αγίου Ιωσήφ, όπως ακριβώς γράφτηκε από αυτόν, αλλά έχουν
διορθωθεί τα τυπογραφικά λάθη. Επιπλέον προκειμένου να διευκολυνθεί ο
αναγνώστης στην κατανόηση του κειμένου υπάρχουν από τον Ιωσήφ Βατοπαιδινό
εκτενή ερμηνευτικά σχόλια.235Στην επιστολογραφία του Αγίου Ιωσήφ συναντάμε
αναφορές στο συγκεκριμένο έργο, που μας διαφωτίζουν για την χρονολόγηση του και
επιπλέον αποδεικνύουν την σημασία που έδινε σε αυτό. Σε επιστολή του προς την
ανιψιά του μοναχή Βρυαίνη, αναφέρει ότι « εγώ πριν 15 έτη έχω γράψει βιβλιαράκι
χειρόγραφον, έμπνευσις ιδική μου και πρώτον το είχον ανώνυμον. Κατόπιν είπα να το
τυπώσω, και μόνος μου έβαλα όνομα « Η Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ»236Η επιστολή
234
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,
248-249
235
Ο.π.,245.
236
74
αυτή γράφτηκε το 1947 και επομένως διαπιστώνουμε ότι το έργο πρέπει να

ολοκληρώθηκε το 1932, όταν ο Άγιος Ιωσήφ μόναζε στην περιοχή του Αγίου
Βασιλείου. Ένα χρόνο αργότερα, σε άλλη επιστολή του προς την μοναχή Βρυαίνη,
κάνει πάλι αναφορά στο συγκεκριμένο έργο διευκρινίζοντας ότι απευθύνεται στους
ασκητές.237
Μελετώντας κάποιος το πόνημα του Αγίου Ιωσήφ διαπιστώνει ότι δεν

πρόκειται περί επιστημονικού δοκιμίου ή για ένα έργο ηθικού προσανατολισμού.
Πρόκειται περί λόγων συμπυκνωμένης ασκητικής εμπειρίας, «που αποτυπώνουν
νοήματα κεκαθαρμένου νου, γι’ αυτό και είναι εργώδες και σχεδόν αδύνατο να
παρακολουθήση ο ολίγον μυημένος στα πνευματικά αναγνώστης όλην την έκταση των
μηνυμάτων, τις λεπτές διακρίσεις, τα μυστικά και όλο το ανεξακρίβωτο βάθος του
έμπρακτου ασκητικού λόγου».238 Μια πρώτη παρατήρηση που μπορεί να γίνει ως προς
το συγκεκριμένο έργο είναι ότι έχει έναν χαρακτήρα πολεμικό. Ο συγγραφέας δεν
προβάλει μια διδαχή που έχει έναν ήπιο και χαλαρό χαρακτήρα. 239Πρόκειται για ένα
προσκλητήριο δράσης. Ο συγγραφέας καλεί αυτόν που εισέρχεται στην ησυχαστική
ζωή να αγωνιστεί με όλη την ψυχική και σωματική δύναμη του, προκειμένου να γευθεί
τις δωρεές της χάριτος. Σε αυτό τον αγώνα δεν υπάρχει λιγοψυχία και οφείλουμε να
υπηρετούμε τον Σωτήρα διότι όπως επισημαίνει « χρεωστούμεν να εργαζώμεθα, ότι
εξηγοράσθημεν, και αφού χρεωστούμεν, πρέπει να τον υπηρετούμεν εν άκρα υπακοή,
με μεγάλην ταπείνωσιν, φυλλάσοντας πάσας τας αγίας Αυτού εντολάς».240
Στις περιγραφές που περιλαμβάνονται στο έργο του Αγίου Ιωσήφ, αναφέρονται
επακριβώς τα χαρακτηριστικά του νηπτικού και ασκητικού βίου. Περιλαμβάνεται
ακριβής κατάλογος των καθηκόντων του ανθρώπου που πρόκειται να μυηθεί στον
ησυχαστικό βίο και με λόγο, που απορρέει από την βιωματική εμπειρία, αυτός
οδηγείται σταδιακά στην κατανόηση των κινήσεων της χάριτος. Συχνά ο Άγιος Ιωσήφ
237
Ο.π., 198, Επιστ.44
238
Κ. Σκουτέρη,« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων
239
Ο.π., 274
240
75
εμφανίζεται ιδιαίτερα αυστηρός στις οδηγίες του σε επίπεδο σωματικής ευταξίας και
διανοητικής εργασίας, όμως αυτό του δίδαξε η μακροχρόνια ασκητική εμπειρία
του.241Αναγνώρισε στην πράξη ότι «ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται, καὶ βιασταὶ
ἁρπάζουσιν αὐτήν».242
Στο πόνημα του Αγίου Ιωσήφ υπάρχει όπως παρατηρήσαμε ακριβής

καταγραφή των σταδίων της πνευματικής ζωής και προκειμένου να υπογραμμίσει την
σημαντικότητα και την σκοπιμότητα του ασκητικού εγχειρήματος, χρησιμοποιεί την
εικόνα της σάλπιγγας. Τα δέκα κεφάλαια του εγχειριδίου που μας παραδίδει,
αντιστοιχούν σε δέκα σαλπίσματα, που αναφέρονται σε διαφορετικά στάδια και τάξεις
του πνευματικού και ασκητικού βίου. Η εικόνα της σάλπιγγας παραπέμπει σαφώς στην
στρατιωτική τέχνη και στο πεδίο της μάχης. Επιπλέον «με την εικόνα της σάλπιγγας
επιδιώκει να τονίσει το επείγον και το επιτακτικό του ασκητικού εγχειρήματος. Στην
Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, με τον ήχο της σάλπιγγας αναγγέλλεται το
τέλος της ιστορίας και η απαρχή της ημέρας Κυρίου». 243
Σκοπός του Αγίου Ιωσήφ
δεν είναι να αναλύσει κανόνες και ηθικές διατάξεις αλλά να παρακινήσει σε πολεμική
έγερση και ετοιμότητα. Το συγκεκριμένο έργο αποδεικνύει ότι η χριστιανική άσκηση,
που είναι το ζητούμενο, επιβάλει πόνο, μέθοδο, εγρήγορση αλλά επίσης πίστη και
αγάπη. Σκοπός του ασκητικού εγχειρήματος είναι να υποταχθεί το σώμα στο πνεύμα
με κέντρο την προσευχή, διότι όπως έχει πει ο Κύριος « γρηγορεῖτε καὶ προσεύχεσθε,
ἵνα μὴ εἰσέλθητε εἰς πειρασμόν· τὸ μὲν πνεῦμα πρόθυμον ἡ δὲ σὰρξ
ἀσθενής».244Συνεπώς ο Άγιος Ιωσήφ έχει συνείδηση, τόσο από την δική του εμπειρία
όσο και από την εμπειρία των Πατέρων, ότι η χριστιανική άσκηση είναι συνεπής,
καθαρή και απόλυτη μόνο όταν είναι εν Χριστώ συσταύρωση και μόνο τότε αποδίδει
καρπούς και αποτελεί οδό της σωτηρίας.245
Αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο πόνημα του Αγίου Ιωσήφ είναι
η ενότητα και η διαλεκτική θεολογίας και πράξεως. Αυτό που επιχειρεί επιτυχώς να
καταδείξει ο συγγραφέας είναι ότι η θεολογία συμβαδίζει απόλυτα με την ασκητική
241
Ο.π., 250-254
242
Ματθ. 11, 12
243
Κ. Σκουτέρη, « Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού»,275
244
Μαρκ. 14, 38
245
Κ. Σκουτέρη,« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού»,276.
76
εμπειρία. Ο Άγιος Ιωσήφ παραμένει πιστός στο πατερικό ησυχαστικό πνεύμα και
επιβεβαιώνει ότι « η μέθοδος και η διακήρυξη της θεολογίας είναι κατ ουσίαν
ασκητική, αφού μόνο μέσω της ασκήσεως ελευθερώνεται ο νους από την υποδούλωση
στο περιβάλλον και στα ποικίλα πάθη και μπορεί κεκαθαρμένος και μεταμορφωμένος
να υψώνεται στην θεοπτία».246Μόνον έτσι ο ησυχαστής οδηγείται στην κατάσταση της
χάριτος και βιώνει την διαχρονική εμπειρία των Αγίων, που είναι η θέωση.
Αν και το έργο του Αγίου Ιωσήφ έχει έναν πρακτικό προσανατολισμό

διαπιστώνουμε ότι εκφράζει διαχρονικές θεολογικές αλήθειες και αυτή η διασύνδεση
θεολογίας και ασκήσεως διαποτίζει όλο το έργο. Παρακάτω θα προχωρήσουμε σε μια
παράθεση των τίτλων των κεφαλαίων του πονήματος του Αγίου Ιωσήφ ώστε να
καταστεί εναργέστερο το παραπάνω χαρακτηριστικό. Πρόκειται για μια τυπολογία των
καταστάσεων της χάριτος, των σταδίων της πνευματικής ζωής και των κινδύνων που
διατρέχει ο ασκητής, που διαρθρώνεται ως εξής :
• Αρχή συν Θεώ του πρώτου κεφαλαίου! Πρώτον της Σάλπιγγος ήχημα
τύπον έχον το μοναδικόν της Θεότητος όνομα, απαγγέλλον ημίν :
ΤΑΞΙΝ ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΥΤΑΞΙΑΣ.
• Δεύτερον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον της διπλής φύσεως του
Σωτήρος μας, ωσαύτως και της συστάσεως του ανθρώπου, απαγγέλλον
ημίν : ΠΕΡΙ ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.
• Τρίτον της Σάλπιγγος ήχημα φέρον τύπον της Αγίας Τριάδος,
απαγγέλον ημίν : ΠΩΣ ΝΑ ΠΟΛΕΜΟΎΜΕΝ ΤΟΥΣ ΛΟΓΙΣΜΟΥΣ
ΤΗΣ ΟΙΗΣΕΩΣ.
• Τέταρτον της Σάλπιγγος ήχημα φέρον τύπον των τεσσάρων στοιχείων
εξ ων μετέχει ο άνθρωπος, απαγγέλον ημίν : ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΘΕΙΑΣ
ΧΑΡΙΤΟΣ.
• Πέμπτον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον των πέντε αισθήσεων και
των πέντε φρονίμων παρθένων, αίτινες τον Νυμφίον μας
προσυπήντησαν, απαγγέλον ημίν : ΤΗΝ ΑΡΣΙΝ ΤΗΣ ΧΑΡΙΤΟΣ
246
Ο.π., 277
77
• Έκτον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον την δι’ εξ’ ημερών
τελειωθείσαν Δημιουργίαν και την του ανθρώπου προς συντήρησιν
εξαήμερον εργασίαν, απαγγέλλον ημίν : ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΗΨΙΝ ΤΗΣ
ΘΕΙΑΣ ΧΑΡΙΤΟΣ.
• Έβδομον της Σάλπιγγος ήχημα των επτά Μυστηρίων αριθμόν εικονίζον
και άλλα μύρια ως και αναπαύσιμον ημέραν παρά Κυρίου ορίζον,
απαγγέλον ημίν : ΠΕΡΙ ΠΛΑΝΗΣ ΤΟ ΜΉΝΥΜΑ.
• Όγδοον της Σάλπιγγος ήχημα φέρον τύπον της μελλούσης κοινής
Αναστάσεως, απαγγέλλον ημίν : ΔΙΑΦΟΡΑ ΕΙΣ ΟΚΤΩ
ΠΑΡΕΜΒΟΛΑΣ ΜΕΡΙΖΌΜΕΝΑ.
• Ένατον της Σάλπιγγος ήχημα τύπον φέρον των εννέα ταγμάτων,
απαγγέλλον ημίν : ΠΕΡΙ ΤΕΛΕΙΑΣ ΑΓΑΠΗΣ.
• Δέκατον της Σάλπιγγος ήχημα, τύπον φέρον του αριθμού της δεκάδος
των εντολών του Κυρίου μας, απαγγέλλον ημίν : ΤΗΝ ΚΑΤΑ ΧΑΡΙΝ
ΥΙΟΘΕΣΙΑΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚ ΤΡΙΤΟΥ ΘΕΙΑΝ ΤΩΝ ΧΑΡΙΤΩΝ
ΔΙΑΝΟΜΗΝ.
Η προσευχή αποτελεί το κύριο καθήκον του μοναχού και το κέντρο της
ησυχαστικής ζωής. Στη Δεκάφωνον Σάλπιγγα του Αγίου Ιωσήφ, διακρίνουμε ότι το
κείμενο είναι διαποτισμένο από το βίωμα της προσευχής. Επιπλέον η σχέση του Αγίου
με τον αναγνώστη είναι εντελώς διαφορετική από αυτή που υπάρχει με έναν τυπικό
συγγραφέα. Αυτό που κάνει διαφορετική αυτή την σχέση είναι η πανταχού παρουσία
του Χριστού. Επιχειρώντας ο Άγιος Ιωσήφ να μεταφέρει πνευματικές έννοιες, που
μόνο με την Χάρη του Θεού μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος, επικαλείται συνεχώς τον
Χριστό. Έτσι η κλασική και τυπική σχέση συγγραφέα και αναγνώστη, που είναι μια
διττή σχέση, εδώ μεταμορφώνεται σε τριττή σχέση, συγγραφέας – αναγνώστης –
Χριστός.247Ο Άγιος Ιωσήφ φαίνεται να κάνει δυο παράλληλους διαλόγους με τον
Χριστό και τον αναγνώστη, οι οποίοι όμως βρίσκονται σε διαλεκτική ενότητα και
επιβεβαιώνουν το πραγματικό νόημα του ησυχαστικού βίου που είναι η εν Χριστώ
άσκηση.
247
Ο.π., 279
78
Ο αναγνώστης του κειμένου του Αγίου Ιωσήφ έχοντας την αίσθηση της
παρουσίας του Χριστού εισέρχεται σε μια κατάσταση όπου η ανάγνωση συμβαδίζει με
την προσευχή. Σε αυτή την κατάσταση τον καθοδηγεί με αριστοτεχνικό τρόπο ο
συγγραφέας που από την μία συμβουλεύει τον αναγνώστη και από την άλλη
απευθύνεται στον Χριστό, χωρίς την δύναμη του οποίου η ανθρώπινη προαίρεση
παραμένει εγκλωβισμένη στους περιορισμούς της κτιστότητας. Από την μια
απευθύνεται στον αγωνιζόμενο αδελφό του, και τον προτρέπει, « δάμαζε, λοιπόν, την
γαυριάζουσαν νεότητος σάρκα και ταπείνωνε ταύτης το φρόνημα», και από την άλλη
κραυγάζει « Γένοιτο, Κύριε, Γένοιτο! Ενθάδε χαρίτωσον, κακείθεν αφθάρτισον, όπως
λατρεύωμεν Σε, εις τους αιώνας των ατελεύτητων αιώνων. Αμήν».248Αυτή η εναλλαγή
αντί να ξενίζει τον αναγνώστη τον ωθεί να αναγνωρίσει την ιερότητα του κειμένου, την
άρρηκτη ενότητα πρακτικών λόγων και προσευχής και τον πείθει για μια χειραγωγία
αναγκαία, προκειμένου να αναχθεί, μέσα από έννοιες και νοήματα κτιστά, προς την
κοινωνία του ακτίστου Θεού.249
Αν και άμοιρος ακαδημαικής παιδείας, ο Άγιος Ιωσήφ διατυπώνει έναν λόγο

που τον χαρακτηρίζει η παραστατικότητα, οι έντονες εικόνες και προβάλλοντας μια
γνήσια βιωματική γνώση, συναρπάζει και αιχμαλωτίζει την προσοχή του αναγνώστη.
Παρουσιάζει ένα πλήρες ασκητικό εγχειρίδιο που καθοδηγεί με κάθε λεπτομέρεια τον
αναγνώστη στα μονοπάτια που οδηγούν στην Χάρη. Παράλληλα τον προειδοποιεί για
τους κινδύνους που ελλοχεύουν αλλά ο λόγος του είναι γεμάτος αγάπη και κατανόηση
και αποδιώχνει τον φόβο και την απελπισία. Αυτό που συστηματικά υπογραμμίζει ο
Άγιος Ιωσήφ είναι ότι η έλευση της χάριτος προϋποθέτει την ταπείνωση. Η ταπείνωση
είναι καρπός αυτογνωσίας και οδηγεί τον άνθρωπο να αφεθεί στο έλεος του Θεού και
να αποδυθεί σε ανελέητο πόλεμο κατά των παθών. Όπως ο ίδιος συμβουλεύει « ταύτα
λοιπόν και όσα άλλα προέγραψα, αδελφέ αναγνώστα, συνεχώς, εάν θέλης μελέτα,
αναγινώσκων μεθ’ όλης ισχύος ίτι αρχή της καθαράς πολιτείας και ελεύσεως των
Δωρεών του Θεού η ακόλουθος τυγχάνει∙ το να γνωρίση κανείς την ιδίαν ασθένειαν!
Και πάλιν, δια να τύχη τοιαύτης γνώσεως, οφείλει να εισέλθη εις πολλούς και
248
249
Κ. Σκουτέρη,« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού»,280.
79
μεγάλους υπερ δύναμιν αυτού πειρασμούς, και όταν ταύτης γίνεται καταλήπτης, των
πάντων και των τοιούτων θέλει υπερισχύσει».250
3.3. Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
Ένα σημαντικό τμήμα της εργογραφίας του Αγίου Ιωσήφ αποτελούν τα

έμμετρα κείμενα του, όχι τόσο λόγω της έκτασης τους όσο της πρωτοτυπίας τους.
Πρόκειται για ποιήματα που συνδυάζουν την ποιμαντική σκοπιμότητα και
χρησιμότητα με την γνώση θεμελιωδών θεολογικών αληθειών. Πρόκειται για ένα
στοιχείο που αναδεικνύει για ακόμη μια φορά τον ζωτικό σύνδεσμο θεολογικής γνώσης
και ασκητικής εμπειρίας, που αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της ορθόδοξης παράδοσης.
Ο αναγνώστης των ποιημάτων του Αγίου Ιωσήφ, όπως και των υπολοίπων κειμένων
του, έχει την αίσθηση ότι μελετά κείμενα, που εκφράζουν την όντως ζωή και συνιστούν
συμπύκνωση της φιλοκαλικής και ησυχαστικής εμπειρίας της Εκκλησίας, που
εκδηλώνεται όμως μέσα από τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα.251
Στην πορεία της ασκητικής ζωής του ο Άγιος Ιωσήφ είχε συνθέσει αρκετά
ποιήματα, τα όποια έστελνε στα πνευματικά τέκνα του. Από αυτά έχουν διασωθεί και
δημοσιευτεί δέκα, που είναι τα παρακάτω : α) Υποσχέσεις της Παναγίας προς τους
Αγιορείτες β) Περί της ενσάρκου οικονομίας του Θεού Λόγου γ) Εγκώμιον εις την
έρημον δ) Περί της του κόσμου ματαιότητος ε) Περί θανάτου στ) Ερωτικά προς τον
Ιησούν ζ) Εις την Κυρίαν Θεοτόκον η) Περί Αγάπης θ) Το όνομα μου ι) Όταν άνοιξιν
προσμένεις. Η τελευταία και πιο ολοκληρωμένη δημοσίευση είναι αυτή της Ι.Μ.Μ.
Βατοπαιδίου, που περιλαμβάνει όλα τα ποιήματα, στο έργο Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα (Άγιον Όρος, 2019). Είχε προηγηθεί η
δημοσίευση εννέα ποιημάτων, πάλι από την Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, στο έργο Γέροντος
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής.
250
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ,
335
251
Δ. Τσελεγγίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνεχιστής της ησυχαστικής και φιλοκαλικής
παραδόσεως», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)145.
80
Επιστολιμαία Βιογραφία – Ανέκδοτες Επιστολές και Ποιήματα ( Άγιον Όρος, 2005).

Στην δημοσίευση αυτή δεν περιλαμβάνεται το ποίημα « Όταν άνοιξιν προσμένεις »,
που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο έργο του Νικολάου Αλιπραντή, Γέρων Ιωσήφ ο
Ησυχαστής, Από την Πάρο στις σπηλιές του Άθω ανηφορίζοντας προς την θέωση
(Αθήνα, 2006).
Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ διαθέτουν την εκφραστική διαύγεια των πεζών
κειμένων του και ο συγγραφέας καταβάλει προσπάθεια να μεταδώσει εξίσου υψηλά
και χρήσιμα από ποιμαντικής απόψεως νοήματα. Ωστόσο δεν διαθέτουν την πνοή
εκείνη που θα μπορούσε να τα εντάξει στην γνήσια ποιητική δημιουργία.252 Όμως
αποτελούν καρπό γνήσιας ασκητικής εμπειρίας και εκφράζουν τον πνευματικό κόσμο
ενός προσώπου, που κατόρθωσε να ανέλθει στο όρος της θεοπτίας. Από αυτή την
άποψη η ανάγνωση τους είναι εξαιρετικά χρήσιμη για κάθε πνευματικό αγωνιστή. Τα
περισσότερα από τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ περιέχουν πολλούς στίχους και έχουν
αρκετά μεγάλη έκταση. Τα μικρότερα σε έκταση είναι αυτά με τίτλο « Το όνομά μου»
και « Όταν άνοιξιν προσμένεις »253 Το μεγαλύτερο σε έκταση είναι αυτό με τίτλο «
Περί της ενσάρκου οικονομίας του Θεού Λόγου »254 Τα ποιήματα του Αγίου Ιωσήφ
δεν παρουσιάζουν αυστηρή ομοιοκαταληξία και είναι χωρισμένα σε τετράστιχες
στροφές με κάποιες εξαιρέσεις πεντάστιχων ή καταληκτικών δίστιχων. Επιπλέον ο
δημιουργός δείχνει προτίμηση στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στίχο, που αποτελεί
τον στίχο της δημοτικής ποίησης.255
Σε όλο το ποιητικό έργο του Αγίου Ιωσήφ είναι διάχυτη η αρμονική σύζευξη
του ασκητικού βιώματος με την διατύπωση κεντρικών δογματικών στοιχείων της
ορθόδοξης χριστιανικής πίστης. Στο ποίημα « Εγκώμιον εις την έρημον », περιγράφει
με λυρικό τρόπο τους καρπούς του ησυχαστικού βίου και σε λίγες στροφές μυεί κατά
τρόπο μυσταγωγικό τον αναγνώστη στις εμπειρίες της χάριτος. Χαρακτηρίζει την
έρημο «…δασκάλισσα της προσευχής, εράστρια της ειρήνης, γεννήτωρ της πραότητος
και της μακροθυμίας…» και καταλήγει στην περιγραφή του σκοπού του ασκητικού
252
253
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,521-522
254
Ο.π., 495-501
255
81
βιώματος που είναι η θεοπτία και η κοινωνία με τον τριαδικό Θεό, που συμβαίνει όταν
«…ανάβει ο έρως ο γλυκύς προς Θεόν και Πατέρα, ομοίως και προς τον Υιόν και το
Πανάγιον Πνεύμα…».Εξυμνεί την κατάσταση του αγιασμού που αξιώνονται εκείνοι
«…όπου τον Θεόν όψονται εδώ καθώς ορίζει ο Ιησούς τους καθαρούς, όταν τους
μακαρίζη…»256
Στα ποιήματα του δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στην ματαιότητα του κόσμου αλλά
και στην φθαρτότητα και εφημερότητα του επίγειου βίου. Ο θάνατος εμφανίζεται ως
ένα αναπότρεπτο γεγονός και πάντα ο άνθρωπος οφείλει να έχει μνήμη θανάτου. Στο
ποίημα με τίτλο « Περί της του κόσμου ματαιότητος », απευθύνεται στους Χριστιανούς
και θλίβεται για την πνευματική κατάσταση τους διότι «…εξέχασαν πως μάταια είναι
του κόσμου όλα και έφτασαν να μάχονται, οΐμοι, για μια βελόνα…».257Ωστόσο το
μήνυμα του Αγίου Ιωσήφ δεν χαρακτηρίζεται από απαισιοδοξία αλλά είναι ένα
κάλεσμα αφύπνισης. Μέσα από την ταπείνωση και την γνώση της ανάγκης υπέρβασης
των παθών, γεννιέται ο έρωτας για το Θεό και η βεβαιότητα της μελλοντικής
Ανάστασης. Στο ποίημα « Περί θανάτου », αφού περιγράφει τον θάνατο ως καρπό της
αμαρτίας και ως μια δύναμη που δηλητηριάζει τον κόσμο της δημιουργίας, καταλήγει
σε ένα ελπιδοφόρο μήνυμα. Ο άνθρωπος που από την παρούσα ζωή αξιώνεται να
γνωρίσει τον Θεό δεν φοβάται τον θάνατο ούτε και τους δαίμονες, που μέχρι και την
ύστατη ώρα διεκδικούν την ανθρώπινη ψυχή. Όπως πανηγυρικά υπογραμμίζει «…Ει
δε και καταξιωθής, άπαντα να διέλθης, με τον Χριστόν συναντηθής και μετ’ αυτού
απέλθης, μακάριος είσαι αληθώς, Άγγελοι θα θαυμάσουν, και με χαράν τους άπειρον
τον Θεόν θα δοξάσουν ».258Ο Άγιος Ιωσήφ δίδει μέγιστη έμφαση όπως αναφέραμε στο
θέμα της φθαρτότητας και του θανάτου. Στην πραγματικότητα όμως δεν αντιμετωπίζει
τον θάνατο ως ένα πρόβλημα που χρήζει ερμηνείας. Ευθυγραμμιζόμενος πλήρως με
την ορθόδοξη παράδοση γνωρίζει βιωματικά ότι ο « θάνατος είναι ο καρπός μιας ζωής
δηλητηριασμένης, μιας ζωής υποκείμενης σε διαρκή αποσύνθεση, στην αποσύνθεση
εκείνη που ο άνθρωπος εκούσια υπέταξε τον εαυτό του. Μη έχοντας ο άνθρωπος ζωή
256
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,502
257
Ο.π., 505.
258
Ο.π., 511
82
αφ’ εαυτού, υπέταξε εαυτόν στον κόσμο του θανάτου».259Επομένως ο θάνατος είναι
ένας εχθρός που πρέπει να νικηθεί. Ο Άγιος Ιωσήφ με λυρικό τρόπο επαναλαμβάνει
τον Απόστολο Παύλο, που συνοψίζει την ουσία του χριστιανικού βίου στην φράση
«ἔσχατος ἐχθρὸς καταργεῖται ὁ θάνατος»260
Στο ποιητικό έργο του Αγίου Ιωσήφ η τιμή στην Παναγία Θεοτόκο και η
λατρεία στον Χριστό κατέχουν κεντρική σημασία. Στα ποιήματα με τίτλο « Ερωτικά
προς τον Ιησούν» και « Εις την Κυρίαν Θεοτόκον », φλεγόμενος από θείο έρωτα
παρασύρει τον αναγνώστη σε μια πνευματική κατάσταση που συνειδητοποιεί ότι ο
Σωτήρας Χριστός είναι η πηγή της ζωής και ότι Θεοτόκος κατέχει την δεύτερη θέση
σε τιμή αμέσως μετά την Αγία Τριάδα. Στο ποίημα « Ερωτικά προς τον Ιησούν»
παραθέτει στίχους, που εκφράζουν την βιωματική εμπειρία της ένωσης με τον Θεό,
που ωστόσο αποκομμένοι από το σύνολο θα μπορούσαν να σκανδαλίσουν.
Απευθυνόμενος στον Χριστό λέει «Γλυκύτατε μου Ιησού, βάλσαμον της ψυχής μου,
αγάπη της καρδίας μου, αέρας της πνοής μου». Παρακάτω επισημαίνει « δεν υποφέρω,
δεν βαστώ, στιγμή τον χωρισμό σου, διότι καταφλέγομαι από του έρωτος σου».261 Ό
Άγιος Ιωσήφ έτρεφε τεράστια αγάπη για την Θεοτόκο και αυτό εκφράζεται έντονα και
στο ποίημα « Υποσχέσεις της Παναγίας προς τους Αγιορείτες ».262
259
Α. Σμέμαν, Έσχατος εχθρός καταργείται ο θάνατος, ελλ. μετ. Β. Αργυριάδης, 4η εκδ. ( Αθήνα : Εν
Πλώ, 2015)47
260
Α Κορ 15,26
261
262
Ο.π.,493-494
83
4. Κεφάλαιο Δ. Ησυχαστική ζωή και νηπτική εργασία
4.1. Η σημασία της άσκησης στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ
Κεντρικό στοιχείο της χριστιανικής ζωής είναι η άσκηση. Δεν είναι δυνατόν
κάποιος να θεωρεί τον εαυτό του μέλος της Εκκλησίας και να μην έχει επιλέξει ως
τρόπος ζωής αυτόν της άσκησης. Αυτό ισχύει τόσο για τους κοσμικούς όσο και για
τους μοναχούς, που όμως επιλέγουν να εγκαταλείψουν κάθε κοσμική φροντίδα και να
επιδοθούν εντατικότερα και αποκλειστικά σε αυτό τον αγώνα. Ωστόσο η άσκηση δεν
οδηγεί σε κάποιο ατομικό επίτευγμα ούτε αποτελεί αυτοσκοπό. Αναφέρεται στην
προσπάθεια του Χριστιανού να απαλλαγεί από την αμαρτία και την κυριαρχία των
παθών και γενικά να υπερβεί τον μεταπτωτικό άνθρωπο. Στον αγώνα αυτό δεν αρκεί η
ανθρώπινη προαίρεση αλλά ο πιστός οδηγείται και ενισχύεται από την Χάρη του Αγίου
Πνεύματος. Ο σκοπός του είναι να ζήσει εν Χριστώ και να καταστεί ζωντανό μέλος
του σώματος του, δηλαδή της Εκκλησίας.263
Όπως σημειώσαμε στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας, θεμέλιο της

μοναχικής ζωής αποτελούν η παρθενία, η ακτημοσύνη και η υπακοή. Ωστόσο αυτά δεν
αποτελούν κανόνα για όλους τους Χριστιανούς και η Εκκλησία ουδέποτε επιχείρησε
να επιβάλει κάτι τέτοιο. Ωστόσο οι μοναχοί εκφράζουν ένα ασκητικό βίο
προσανατολισμένο σε μια υψηλότερη πνευματική τελειότητα από τον μέσο Χριστιανό.
Αυτό που επιδιώκουν με τα πνευματικά αγωνίσματα στα οποία επιδίδονται, είναι να
υποτάξουν πλήρως το σαρκικό και κοσμικό φρόνημα στο νόημα της εν Χριστώ αρετής
και τελειότητας. Στον αγώνα αυτό χρησιμοποιούν τα όπλα της μετάνοιας, της νηστείας,
της αγρυπνίας, της παρθενίας, του εγκλεισμού, την προσευχή, και η ένταση και οι
συνδυασμοί διαφέρουν ανάλογα με την περίπτωση. Πάντως ο ασκητικός αυτός αγώνας
δεν συνιστά σε καμία περίπτωση αποκοπή από το σώμα των πιστών και βρίσκεται σε
ενότητα με την λειτουργική και λατρευτική ζωή της Εκκλησίας.264
263
Συμεών Κούτσα (Μητρ. Νέας Σμύρνης), Η νηστεία της Εκκλησίας. Γιατί πότε και πως νηστεύουμε,
14η εκδ (Αθήνα : Αποστολική Διακονία, 2018)7.
264
Π.Πάσχου, Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, 69-70
84
Όπως σημειώσαμε, η άσκηση συνιστά ένα πνευματικό αγώνα με σκοπό το

ξερίζωμα των παθών και την κατάκτηση των αρετών. Τελικός σκοπός είναι η κοινωνία
με τον Τριαδικό θεό. Ωστόσο η άσκηση προϋποθέτει την ταπείνωση και την μετάνοια.
Ο άνθρωπος αποκτά συναίσθηση της υποδούλωσης του στα πάθη και αποβάλει την
υπερηφάνεια του μεταπτωτικού ανθρώπου. Αυτό αποτελεί μια κρίσιμη μετάβαση διότι
όλες οι μορφές άσκησης, ακόμη και οι πιο σκληρές, μεταμορφώνονται σε πράξεις
κακίας όταν εξασκούνται με υπερηφάνεια. Ο ασκητής γνωρίζει ότι μόνο με την
ταπείνωση μπορεί να αξιωθεί την Χάρη του Αγίου Πνεύματος και ο αγώνας του να
αποκτήσει ένα γνήσιο πνευματικό περιεχόμενο.265
Ο βίος του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή αποτελεί τυπικό παράδειγμα συνεχιστή
της ησυχαστικής παράδοσης της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το σύνολο του ασκητικού
βίου του θεμελιώνεται στην επίγνωση ότι η ασκητική αγωγή συνιστά τον πυρήνα του
ορθόδοξου μοναχισμού. Κεντρικό στοιχείο της νηπτικής παράδοσης των Πατέρων
είναι η παραδοχή ότι η μεταμόρφωση του ανθρώπου, η καλήν αλλοίωσιs, επιτυγχάνεται
μόνο διαμέσου της ασκητικής αγωγής.266Την αλήθεια αυτή την είχε συνειδητοποιήσει
ο Άγιος Ιωσήφ ήδη από την εποχή που ως κοσμικός κατέφευγε σε ερημικούς τόπους
και επιδιδόταν σε διάφορες ασκήσεις μιμούμενος τους βίους των Αγίων, τους οποίους
μελετούσε.
Στον ασκητικό βίο του Αγίου Ιωσήφ ο αγώνας ενάντια στα πάθη θεμελιώνεται
και προϋποθέτει την ταπείνωση. Δεν παύει να επαναλαμβάνει στους μαθητές του ότι «
γνώθι σαυτόν είσαι μηδέν. Αύτη είναι η ύπαρξις σου, μηδέν, η καταγωγή σου είναι ο
πηλός και η ζωτική δύναμις σου είναι η πνοή του Θεού ».267Η οδός της ασκήσεως
σημαίνει εγκατάλειψη της υπερηφάνειας και την πλήρη υποταγή του θελήματος του
ανθρώπου στο θέλημα του Θεού. Μόνον έτσι δύναται ο άνθρωπος να πολεμήσει
εναντίον των παθών διότι « το γαρ θέλημα του ανθρώπου γέγονε τείχος χαλκούν, και
εμποδίζει τον φωτισμόν και την ειρήνην ».268Ωστόσο δεν αρνείται ότι πέραν της
ανθρώπινης προαίρεσης « πρέπει να συνεργήση Θεός, διότι εκτός αυτού ουδέν
265
Γ. Μαντζαρίδη, « Ο πνευματικός αγώνας », στο του ιδίου Οδοιπορικό Θεολογικής Ανθρωπολογίας (
Άγιον Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2005)250.
266
Ι. Ρωμανίδου, Πατερική Θεολογία ( Θεσσαλονίκη : Παρακαταθήκη, 2004 )186.
267
268
Ο. π., 82, Επιστ.3
85
κατορθούται».269Ο Άγιος Ιωσήφ παραδέχεται ότι η ζωή του μοναχού είναι γεμάτη
θλίψεις και μπορεί να χαρακτηριστεί ένα διαρκές μαρτύριο. Αυτό όμως το προβάλλει
όχι για να αποθαρρύνει αυτόν που θέλει να αγωνιστεί για την απελευθέρωσή του από
το κοσμικό φρόνημα. Στην πραγματικότητα έχει σκοπό να ενθαρρύνει και με τη βαθιά
γνώση, που προέρχεται από την ασκητική εμπειρία του, επισημαίνει ότι « εδώ είναι
στάδιον του πολέμου, εκείθεν θα είναι η ανάπαυσις ».270 Η διαχρονική αλήθεια του
ασκητικού βίου και της νηπτικής ζωής έγκειται στην αντιμετώπιση των πειρασμών και
των θλίψεων με καρτερία διότι μόνο έτσι ο αγωνιστής δέχεται την επίσκεψη της
χάριτος. Διαφορετικά, όπως προειδοποιεί ο Άγιος Ιωσήφ, ο άνθρωπος ούτε Χάρη θα
λάβει, ούτε θα τελειοποιηθεί και φυσικά δε θα λάβει κανένα χάρισμα. Επομένως χωρίς
υπομονή και μακροθυμία άσκηση δεν νοείται.271
Ο Άγιος Ιωσήφ αναγνωρίζει ότι η άσκηση είναι μια συνεχής, σκληρή και δια
βίου δραστηριότητα. Εξασκείται σε διάφορες μορφές αλλά βασικά εκφράζεται ως
νηστεία, αγρυπνία και αδιάλειπτος προσευχή. Με σαφή και περιεκτικό τρόπο
επισημαίνει ότι « θέλει άκραν νηστείαν δια να φύγη το μητρικόν αίμα, να καθαρίση το
φλέγμα, η λέρα αυτή∙ αι προλήψεις που έμαθεν παιδιόθεν να σβήσουν. Θέλει μαζί να
συνδέση και την διηνεκή αγρυπνίαν, όχι άπαξ ή δις, αλλά συνεχώς δια να λεπτύνη ο
νούς, ο παχύς και δυσκίνητος. Και τρίτον την αδιάλειπτον προσευχήν, με νούν, με
λόγον και με καρδίαν ».272Ο Άγιος Ιωσήφ από την αρχή του μοναχικού βίου του
αγωνίστηκε σκληρά και ανυποχώρητα εναντίον των παθών και είχε πλήρη επίγνωση
όλων των διαστάσεων του πνευματικού πολέμου. Αγωνίστηκε με άκρα νηστεία,
επώδυνη αγρυπνία και προσευχή. Στο δύσκολο ασκητικό αγώνα που διεξήγαγε συχνά
αισθανόταν ότι οδηγείται σε πνευματικό και σωματικό αδιέξοδο. Τότε όμως τον
δυνάμωνε η Χάρη και συνέχιζε τον αγώνα του.273
Ο Άγιος Ιωσήφ τόνιζε στους υποτακτικούς του ότι ο ασκητικός αγώνας οδηγεί
στην πνευματική και σωματική καθαρότητα και αγνότητα. Ωστόσο απαιτείται σκληρός
αγώνας που εκδηλώνεται κυρίως στο πεδίο αντιμετώπισης των λογισμών. Ακόμη και
269
Ο. π., 127, Επιστ.23
270
Ο.π., 292, Επιστ.70.
271
Ο.π., 212, Επιστ.48
272
Ο.π.,128, Επιστ. 23
273
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,43.
86
αν ο μοναχός δεν έχει γνωρίσει στον κόσμο την σαρκική μόλυνση δέχεται τον πόλεμο
των λογισμών. Σε αυτό το πόλεμο οι δαίμονες πολεμούν τον αγωνιστή με την φαντασία
και επιχειρούν να μολύνουν το νου και την καρδιά του. Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ
εξαιρετικά επικίνδυνοι είναι οι λογισμοί πορνείας, που εύκολα μπορούν να οδηγήσουν
τον μοναχό στην ήττα και στην αιχμαλωσία από το πάθος.274Αυτός είχε οδυνηρή
εμπειρία αυτού του πολέμου και όπως ο ίδιος αναφέρει « 8 έτη εις την αρχήν είχα μάχη
λυσσώδη μετά των δαιμόνων. Κάθε νύχτα λυσσώδης αγών, και την ημέραν οι λογισμοί
και τα πάθη».275
Ο Άγιος Ιωσήφ πιστός στην ορθόδοξη νηπτική παράδοση θεωρούσε την

άσκηση σε όλες τις μορφές της, κεντρικό άξονα του μοναχικού βίου. Αυτό όμως
σήμαινε την κατάρτιση ενός ασκητικού προγράμματος κύρια χαρακτηριστικά του
οποίου θα ήταν η ακρίβεια και η επιμονή. Από μια καθαρά κοσμική σκοπιά ένα
αυστηρό ασκητικό πρόγραμμα φαίνεται ακατανόητο και ίσως να κινδυνεύει να λάβει
χαρακτήρα αυτοσκοπού. Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ βαδίζει στα χνάρια των
προηγούμενων ησυχαστών αγωνιστών, που είχαν αναγάγει την ακρίβεια σε κύριο
χαρακτηριστικό του βίου τους. Επιπλέον γνώριζε ότι η μεταβλητότητα και η αστάθεια
που χαρακτηρίζει τον μεταπτωτικό άνθρωπο, δημιουργούν τεράστια εμπόδια στην
ανάπτυξη της αποφασιστικότητας και της ανδρείας που απαιτούνται για την σκληρή
ζωή του ασκητή. Η υιοθέτηση αυστηρού και συστηματικού προγράμματος
ανταποκρίνεται σε αυτό ακριβώς τον σκοπό. Άλλωστε η προσωπική εμπειρία του
Αγίου Ιωσήφ του είχε προσφέρει μια πρακτική και βιωματική γνώση της σημασίας της
ακρίβειας και του συστήματος στον ασκητικό αγώνα.276
O Άγιος Ιωσήφ τηρούσε απαρέγκλιτα το ασκητικό πρόγραμμα που είχε

υιοθετήσει. Μάλιστα, όπως ήδη παρατηρήσαμε, όταν αντιμετώπιζε περισπασμούς και
έκρινε ότι το περιβάλλον δεν ευνοούσε την νηπτική εργασία, δεν δίσταζε να
μετακινηθεί σε άλλο τόπο. Το τυπικό του Αγίου Ιωσήφ έδιδε έμφαση στην εγκράτεια
274
Ο. π., 51
275
276
M. Stoyadinov, « Η ακρίβεια και η υπομονή στο ασκητικό πρόγραμμα κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον
Ησυχαστή », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)646-649.
87
διότι θεωρούσε την νηστεία βασικό άξονα του ασκητικού βίου. Καθημερινά
κατανάλωνε ελάχιστο φαγητό μετά το μεσημέρι, που συνήθως δεν υπερέβαινε τα 75
γραμμάρια παξιμάδι.277Όπως ο ίδιος υπογραμμίζει « πενήντα έως εβδομήντα λοιπόν
δράμια ψωμί και ένα πιάτο μέτριον φαγητόν, είναι αρκετά δι’ έναν εγκρατευόμενον και
πάλι κατά την κράσιν του σώματος ή ολιγότερον ή περισσότερον»278 Σε κάθε
περίπτωση επικαλείται την εμπειρία των Πατέρων και παραστατικά αναφέρει ότι « οι
άγιοι πατέρες μας λέγουν ότι η κοιλία του ανθρώπου ομοιάζει με την κοιλίαν του
χοίρου, όπου όσον μεν πολύ τρώγει, τόσον ανοίγει και κόρον δεν έχει ποτέ ». 279Στο
σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Άγιος Ιωσήφ μαζί με το Γέροντα Αρσένιο
έκαναν και ιδιαίτερες νηστείες, πέραν αυτών που ορίζει η Εκκλησία. Ήταν όμως
αρκετά συγκαταβατικός και δεν το επέβαλε στους υποτακτικούς του.280
Σύμφωνα με το τυπικό του Αγίου Ιωσήφ, την πρωινή έγερση ακολουθούσε

εργασία, λέγοντας αδιαλείπτως την ευχή, και το μεσημέρι, όπως είπαμε, αυτός και οι
υποτακτικοί του ακολουθούσαν ένα εξαιρετικά λιτό διατροφικό πρόγραμμα.
Ακολουθούσε ανάπαυση λίγων ωρών την οποία διαδεχόταν η αγρυπνία. Σε αυτήν ο
Άγιος Ιωσήφ έδιδε ιδιαίτερη έμφαση ως μορφή άσκησης και μάλιστα την αντιμετώπιζε
ως κεντρικό άξονα της ημέρας. Σκοπός της αγρυπνίας ήταν η απόλυτη προσήλωση
στην νυκτερινή προσευχή. Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ, όταν κάποιος ξυπνήσει, ο
νούς του είναι ξεκούραστος και καθαρός και τότε είναι η κατάλληλη στιγμή για
προσευχή. Στην συνοδεία του είχε επιβάλει ως ελάχιστο όριο την αγρυπνία των οκτώ
ωρών εκ των οποίων οι έξι ώρες ήταν κατά μόνας προσευχή.281
Ο Άγιος Ιωσήφ γνώριζε ότι η ακριβής τήρηση του ασκητικού προγράμματος

απαιτούσε τον περιορισμό των εξωτερικών επαφών στις απολύτως απαραίτητες. Είχε
ως βασική αρχή να μην δέχεται κανένα κοσμικό ή μοναχό μετά το μεσημέρι. Όπως
επισημαίνει « ποιάν ωφέλειαν θα προσφέρης εις τον πλησίον, όταν συσκοτισθής εν τοις
λεγομένοις του άλλου; Όταν όμως συ εν ειρήνη υπάρχης τω θείω φωτί
277
278
Σάλπιγξ,253
279
Ο.π., 252
280
281
Ο.π., 262-264
88
καταυγαζόμενος, εξ’ ων έχεις θα μεταδώσης και την εντολήν της Αγάπης του Χριστού
θα εκπληρώσης »282
Γενικά ο Άγιος Ιωσήφ θεωρούσε την ακρίβεια στο ασκητικό πρόγραμμα

απαραίτητη προϋπόθεση για να υποταχτεί το σώμα στο πνεύμα. Προκειμένου ο
ασκητής να προοδεύσει στην νηπτική ζωή θα πρέπει πρώτα να διασφαλίσει την
σωματική ευταξία, δηλαδή να προοδεύσει σε επίπεδο πρακτικής εργασίας. Αυτή
αναφέρεται στις πράξεις που ενεργούνται με το σώμα και είναι το εισαγωγικό στάδιο
στον αγώνα εναντίον των παθών.283 Μόνον έτσι θα περάσει επιτυχώς στο στάδιο της
λεγόμενης διανοητικής εργασίας, που αναφέρεται στην κάθαρση του νου και στην ζωή
της προσευχής.284Ο αγώνας εναντίον των παθών δεν είναι απλό θέμα αλλά σκληρή και
σύνθετη προσπάθεια. Στο βαθμό που τα πάθη κυριαρχούν στην ψυχή, δεν πληρείται η
βασική προϋπόθεση για την μυστική ένωση με τον Θεό, που είναι ο καθαρός και
διαυγής νους. Επομένως η καταπολέμηση των παθών προηγείται κάθε προσπάθειας
βιωματικής εμπειρίας του Θεού. Στον αγώνα αυτόν ο ασκητής μάχεται εναντίον τους
προληπτικά. Επομένως η άσκηση δεν ξεκινά με την εκδήλωση των παθών αλλά
λειτουργεί προληπτικά, πριν αυτά εμφανιστούν ή καταστούν μόνιμη και χρονίζουσα
κατάσταση.285Ο Άγιος Ιωσήφ βαθύς γνώστης της νηπτικής παράδοσης γνώριζε την
βασική αυτή αλήθεια.
4.2. Προσευχή και Ησυχία ως θεμέλια της πνευματικής ζωής.
Η προσευχή κατέχει κεντρική σημασία στη νηπτική ζωή. Το σύνολο της

άσκησης για τον αγωνιστή της νηπτικής ζωής αποσκοπεί στην επίτευξη της καθαρής
και κατανυκτικής προσευχής. Ο ημερήσιος κύκλος της ζωής του μοναχού έχει ως
κέντρο του την προσευχή. Το νηπτικό βίωμα είναι κατεξοχήν βίωμα προσευχής. Σε
μια τέτοια προοπτική η προσευχή ορίζεται ως « πνευματική κατάστασις αρέμβαστος
και απερίσπαστος, κατά την οποίαν ο νούς ουδέν άλλον αναζητεί, ει μη την παρουσίαν
του Θεού».286 Πρόκειται για την περιγραφή της λεγόμενης καρδιακής ή νοεράς
282
Σάλπιγξ,253.
283
Ο.π., 350
284
Ο.π., 357
285
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Κυριακίδη, 2017)61.
286
Ο.π., 73
89
προσευχής στην διάρκεια της οποίας ο νους του ασκητή αναβαίνει σε μια υπερκόσμια
πραγματικότητα και στο υψηλότερο επίπεδο αυτής της πνευματικής κατάστασης,
φτάνει στην ένωση και κοινωνία με τον Θεό.
Η καθαρή προσευχή διακρίνεται σε δυο είδη που σχετίζονται με την βαθμίδα

πνευματικής ανάπτυξης στην οποία έχει ανέλθει ο αγωνιζόμενος στη νηπτική ζωή.
Σύμφωνα με τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή « δυο ακρότατες καταστάσεις υπάρχουν
της καθαρής προσευχής, από τις οποίες η μια συμβαίνει στους πρακτικούς και η άλλη
στους θεωρητικούς. Και η πρώτη έρχεται στην ψυχή από τον φόβο του Θεού και την
αγαθή ελπίδα, η άλλη από το θείο έρωτα και την τελειότατη κάθαρση.»287΄Όπως γίνεται
αντιληπτό η καθαρά προσευχή έλαβε το όνομα αυτό από την καθαρότητα του νου που
υπάρχει κατά την διάρκεια της και επιπλέον γίνεται κατανοητό ότι και η προσευχή του
πρακτικού είδους είναι μεν καθαρή αλλά όχι του ύψιστου βαθμού. Στην ορθόδοξη
νηπτική παράδοση η καθαρή προσευχή συνδέεται με την λεγόμενη « Προσευχή του
Ιησού » ή την Ευχή όπως ονομάζεται. Αυτή συνίσταται στην αδιάκοπη επίκληση του
ονόματος του Κυρίου, είτε με τον προφορικό είτε με τον ενδιάθετο λόγο. Ο τύπος της
προσευχής αυτής αποτελείται από τις εξής λέξεις : « Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ Θεού,
ελέησόν με ». Ωστόσο αυτός ο τύπος γνωρίζει διάφορες παραλλαγές. Η διάδοση αυτού
του τύπου προσευχής στον ορθόδοξο κόσμο θεμελιώνεται στην απλότητα και ευελιξία
της, στην πληρότητα της, στην δύναμη του Ονόματος και τέλος στην πνευματική
πειθαρχία της επίμονης επανάληψης.288
Η ζωή του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή ήταν ολοκληρωτικά αφιερωμένη στην
Προσευχή του Ιησού. Γνώριζε σε βάθος και με κάθε λεπτομέρεια τον τρόπο της
πρακτικής της νοεράς προσευχής και την δίδαξε στους υποτακτικούς του αλλά και σε
λαϊκούς που ζητούσαν την συμβουλή του.289Όπως έχουμε αναφέρει, ο Άγιος Ιωσήφ
αξιώθηκε του χαρίσματος της νοεράς προσευχής σε ηλικία μόλις 24 ετών και ήταν σε
θέση να λέει την ευχή με εισπνοή και εκπνοή όπως διδάσκουν οι Πατέρες και μάλιστα
287
Αγίου Μαξίμου Ομολογητού, « Δεύτερη εκατοντάδα των κεφαλαίων περί αγάπης », στο Φιλοκαλία
των Ιερών Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Περιβόλι της
Παναγίας, 2004)60
288
K. Ware, Η δύναμη του Ονόματος, 19
289
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Η διδασκαλία περί νοεράς προσευχής », στο του
ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος :
Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)99.
90
τότε βίωσε την πρώτη εμπειρία της θεωρίας.290Έκτοτε δεν έπαψε να λέει την ευχή
νυχθημερόν και να επιζητά την Χάρη. Ήταν τέτοια η αφοσίωση του στο έργο της
προσευχής που δεν ήθελε να γίνει ιερέας χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμούσε το
αξίωμα και μυστήριο της Ιεροσύνης. Γνώριζε ωστόσο ότι η ησυχαστική ζωή απαιτεί
απομάκρυνση από τους κάθε λογής περισπασμούς και επομένως οι Λειτουργίες και οι
εφημερίες θα απορροφούσαν πολύτιμο για την προσευχή χρόνο του. 291Ενδεικτικό της
σημασίας που έδινε ο Άγιος Ιωσήφ στην ευχή είναι ότι απαιτούσε από κάθε νέο
υποτακτικό του να αφοσιωθεί στην ευχή και την σιωπή. Γνώριζε εκ πείρας ότι ο
αρχάριος στην πνευματική ζωή με αυτό τον τρόπο θα αποφύγει την αργολογία και την
οκνηρία και θα εισέλθει στην οδό της χάριτος.292
Ο Άγιος Ιωσήφ έδιδε μεγάλη σημασία στην προφορική επίκληση της ευχής και
δεν την υποτιμούσε αλλά την θεωρούσε απαραίτητο στάδιο προκειμένου να φτάσει
κάποιος στο υψηλότερο επίπεδο της νοεράς προσευχής. Γνώριζε ότι με την επίμονη
προφορική επίκληση ο νούς συνήθιζε την ευχή και ο αρχάριος αξιωνόταν σταδιακά να
δρέψει πνευματικούς καρπούς ανάλογα με τη Χάρη που λάμβανε.293Όντας βαθύς
γνώστης της νηπτικής ζωής, γνώριζε ότι ο νούς είναι ο οφθαλμός της ψυχής που ενεργεί
δια των αισθήσεων και αρρωσταίνει, μολύνεται και σκοτίζεται. Όπως όταν ο
σωματικός οφθαλμός ασθενεί και σκοτίζεται αυτό επηρεάζει την συνολική υπόσταση
του ανθρώπου, έτσι συμβαίνει και με τον ανθρώπινο νου.294Παράλληλα γνωρίζει ότι η
καρδιά αποτελεί το κέντρο της ψυχοσωματικής ύπαρξης του ανθρώπου και συνδέεται
με τον νου. Όπως ο ίδιος επισημαίνει « ο νούς επειδή είναι τροφοδότης πασών των
εννοιών και των διανοητικών κινήσεων, η καλόν ή κακόν, θα το κατεβάση εις την
καρδίαν. Η καρδία, επειδή είναι το κέντρον, εάν είναι κακόν, αισχρόν, πονηρόν, θα
διαδράμη παντού σαν ηλεκτρισμός, να ποτίση ηδονήν πονηράν όλα τα μέλη,
εξεγείρουσα την επανάστασιν των επιθυμιών πάσης κακίας ». 295Η κάθαρση του νου
αποτελεί απαραίτητη προυπόθεση για την θεραπεία της ανθρώπινης ψυχής. Αυτό
290
291
Ο.π., 134.
292
Ο.π., 272
293
Ο.π., 275.
294
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία,125.
295
91
επιτυγχάνεται με την φυλακή ή τήρηση του νου, που λέγεται νήψη. Αυτό συνεπάγεται
επιστροφή του νου στην καρδιά και ένωση μαζί της αφού ο πρώτος παύει να είναι
προσηλωμένος και υποδουλωμένος στις αισθητές πραγματικότητες και στους αισχρούς
λογισμούς.296
Ο Άγιος Ιωσήφ αναγνωρίζει ότι στην νηπτική εργασία και για την κάθαρση του
νου, η ευχή διαδραματίζει κεντρικό ρόλο. Σε επιστολή του προς τον μοναχό
Παντελεήμονα διευκρινίζει ότι με την ευχή επιτυγχάνεται η ένωση νου και καρδιάς
διότι « την κατεβάζει ο νους εις την καρδίαν, και δια της ιδικής σου βίας να κρατήσης
τον νουν καθαρώς εις τα λόγια, χωρίς να δέχεσαι φαντασίαν καμμίαν, μόνο τα λόγια
να εννοής. Τότε μην προλαμβάνων ο νούς να σχηματίση κακόν, όπου είχεν συνηθίσει,
καθαρίζει και ευχαριστείται να λέγη μονάχα την ευχήν». 297Ο Άγιος Ιωσήφ είναι
ξεκάθαρος ότι η νοερά προσευχή είναι το « Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού,
ελέησον με». Με αυτό τον τρόπο και επικαλούμενος πάντα τους Νηπτικούς Πατέρες
διευκρινίζει ότι επιτυγχάνεται η κάθοδος του νου στην καρδιά. Αναφερόμενος στους
αρχαρίους στην πνευματική ζωή επισημαίνει ότι « στην αρχήν είναι κόπος πολύς, διότι
δεν έχει συνηθίσει ο νους να μην ρέμβεται, αλλά συν τω χρόνω μανθάνει να στέκεται».
Μόνον έτσι δύναται να προοδεύσει πνευματικά αυτός που εισέρχεται στον νηπτικό βίο
και να δεχτεί την Χάρη και σταδιακά να σταθεροποιηθεί σε αυτήν.298
Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η προσευχή όπως παρουσιάζεται στο πλαίσιο

της νηπτικής ζωής δεν εκτρέπεται σε μια ατομική εγωκεντρική ενασχόληση. Μέσω της
προσευχής ο αγωνιστής του νηπτικού βίου παραμένει ενωμένος αγαπητικά με τους
υπόλοιπους Χριστιανούς και με όλο τον κόσμο. Μέσα σε ένα πλαίσιο αληθινής
καθολικότητας και οικουμενικότητας, η προσευχή των Αγίων έχει έναν ευεργετικό
χαρακτήρα, που υπερβαίνει τον δικό τους αγιασμό και εκτείνεται σε όλη την έμψυχη
και άψυχη δημιουργία.299Επιπλέον όπως αποδεικνύεται από τον ασκητικό βίο του
Αγίου Ιωσήφ, η ευχή δεν συνιστά μια πνευματική δραστηριότητα αποκομμένη από την
296
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία,136-144
297
298
Ο.π.,422-423, Επιστ.126
299
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή», στο Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
92
καθημερινή ζωή των μοναχών. Αντιθέτως κοινή λατρεία και αγώνας με την ευχή δεν
συγκρούονται. Ο Χριστός είναι παρών είτε στην κοινή σύναξη της δημόσιας λατρείας
της Εκκλησίας όπου το σώμα των πιστών λατρεύει τον τριαδικό Θεό είτε στην έσω
σύναξη νου, καρδιάς και διανοίας κατά τη μονολόγιστη νοερά προσευχή.300Άλλωστε ό
ίδιος δεν θα πάψει να επαναλαμβάνει ότι « η δύναμις όλη της ψυχής είναι η
προσευχή».301
Η νοερά προσευχή για να αποφέρει καρπούς και να επιτρέψει στον πνευματικό

αθλητή να ανέλθει στις βαθμίδες της πνευματικής ζωής προϋποθέτει την δύναμη και
την χάρη του Θεού. Ωστόσο απαιτεί και μια πρακτική μέθοδο που διαχρονικά
διδάσκουν οι νηπτικοί Πατέρες και την οποία σέβεται και ακολουθεί ο Άγιος
Ιωσήφ.302Πρόκειται ουσιαστικά για προϋποθέσεις τεχνικού χαρακτήρα άνευ των
οποίων η επίτευξη καθαρής προσευχής καθίσταται αδύνατη ή δυσχερής. Η πρώτη
προϋπόθεση είναι ένας τόπος απολύτου ησυχίας, διότι ο νους πρέπει να μείνει
απερίσπαστος από εξωτερικές επιδράσεις. Ο τόπος αυτός θα πρέπει επίσης να είναι
σκοτεινός επειδή η θέαση των αισθητών αντικειμένων λειτουργεί διασπαστικά για τον
νού.303Η στάση του σώματος παίζει σπουδαίο ρόλο και ο Άγιος Ιωσήφ αναφέρει στη «
Δεκάφωνο Σάλπιγξ» ότι « στάσου αν δύνασαι όρθιος, τας χείρας έχων σταυρωμένας,
χωρίς να ακουμβάς πουθενά»304Ωστόσο η εναλλαγή στάσης σώματος επιτρέπεται διότι
ο ησυχαστής πρέπει να καταπολεμήσει την φυσική ανάγκη του ύπνου και να
διατηρήσει τον νού του συγκεντρωμένο στα λόγια της ευχής.305Ένα τελευταίο στοιχείο
της πρακτικής μεθόδου της ευχής είναι το βοηθητικό στοιχείο της εισπνοής- εκπνοής
που συνίσταται στην σύνδεση της ευχής με την αναπνοή. Ωστόσο για τον Άγιο Ιωσήφ
δεν είναι η σημαντικότερη προυπόθεση αν και λειτουργεί εξαιρετικά αποτελεσματικά
σε εισαγωγικό στάδιο. Αυτό που προέχει είναι να παραμείνει καθαρός ο νους από
λογισμούς και να επιτευχθεί η ένωση νου και καρδιάς.306Όπως ο Άγιος Ιωσήφ
300
Ο.π., 213.
301
302
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,218
303
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας,76
304
Σάλπιγξ,250.
305
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,450-451,Επιστολή προς Ανώνυμον Μοναχόν.
306
Ν. Σκρέττα, « Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,219.
93
επισημαίνει, ο έλεγχος της αναπνοής « γίνεται μέχρις ότου επισκιάση και αρχίση να
ενεργή η χάρις μέσα εις την ψυχήν∙ μετά πλέον είναι θεωρία».307
Στα κείμενα του Αγίου Ιωσήφ αλλά και στις διηγήσεις των υποτακτικών του
υπάρχουν λεπτομερείς και παραστατικές περιγραφές του τρόπου εκτέλεσης της ευχής.
Στο εισαγωγικό στάδιο δίνεται έμφαση στην βία του αδιαλείπτου της ευχής. Στο στάδιο
αυτό έχουμε « την έκφωνη, δηλαδή δια στόματος και γλώσσης, αδιάκοπη εκφορά των
λόγων της, ώστε ο πολυκαιρισμός στην ποσότητα να χαρίσει σταδιακά την
ποιότητα».308Ο Άγιος Ιωσήφ θεωρεί καθοριστικό αυτό το εισαγωγικό στάδιο. Όπως
επισημαίνει « η πράξις της νοεράς προσευχής είναι να βιάσης τον εαυτόν σου να λέγης
συνεχώς την ευχήν με το στόμα, αδιαλείπτως. Εις την αρχήν γρήγορα∙ να μην προφτάνη
ο νούς να σχηματίζη λογισμόν μετεωρισμού»309Ο άνθρωπος που θα διέλθει επιτυχώς
το εισαγωγικό στάδιο εισέρχεται σε μια δεύτερη βαθμίδα προσευχής στο οποίο ο νούς
έχει συνηθίσει την ευχή και πλέον υπάρχει νοερά επίκληση. Ωστόσο και σε αυτό το
στάδιο υπάρχει ο κίνδυνος διάσπασης του νου, οπότε πάλι επεμβαίνει η γλώσσα και
τροφοδοτεί τον νού με τον γλυκασμό και τη χάρη της ευχής.310Επειδή η προσευχή
συνιστά κοινωνία Θεού και ανθρώπου ο Άγιος Ιωσήφ διευκρινίζει ότι στην προσευχή
ο νούς πρέπει να ακολουθεί και να εννοεί αυτό που εύχεται και ομιλεί εκείνος που
εργάζεται με την ευχή. Διότι αν ο προσευχόμενος δεν κατανοεί τα λόγια της προσευχής
τότε η επικοινωνία με τον Θεό καθίσταται αδύνατη και επομένως η προσευχή δεν
αποδίδει πνευματικούς καρπούς.311
Αυτός που συνειδητά και με βία αγωνίζεται με την ευχή θα περάσει σε ένα τρίτο
στάδιο. Σε αυτό η ευχή μπορεί να χαρακτηριστεί νοερά – καρδιακή, διότι με την χάρη
του Θεού επέρχεται η ένωση και κοινωνία ευχόμενου νού και καρδιάς. Στο στάδιο αυτό
ο προσευχόμενος έχει πετύχει την απόλυτη προσήλωση του νου στα λόγια της ευχής
και αιμοδοτεί πνευματικά την καρδιά με το κράτημα της ευχής στο ρυθμό της : « Κύριε
– Ιησού – Χριστέ – ελέησον με ». Στο στάδιο αυτό η τεχνική της αναπνοής
307
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,36, Επιστ.1
308
309
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας, 35-36, Επιστ.1
310
311
94
διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο.312Αυτή είναι η προσευχή που καλείται επίσης

κυκλική νοερά και καρδιακή προσευχή. Ο Άγιος Ιωσήφ αναγνωρίζει ότι υπάρχουν
πολλοί τρόποι προσευχής ωστόσο η κυκλική προσευχή δεν έχει τον κίνδυνο της
πλάνης. Επισημαίνει ότι « ο άλλος ή και όλοι οι άλλοι τρόποι έχουν φόβον, διότι
ευκόλως τους πλησιάζει η φαντασία και εισέρχεται η πλάνη εις τον νούν »313
Παραδέχεται ότι έχει δοκιμάσει όλους τους τρόπους προσευχής και μιλάει εκ
πείρας.314Άλλωστε αναγνωρίζει ότι « η νοερά προσευχή εις εμένα είναι όπως η τέχνη
του καθενός»315Σε επιστολή του προς την ανιψιά του μοναχή Βρυαίνη παρέχει μια
παραστατική περιγραφή της κυκλικής νοεράς προσευχής αναφέροντας ότι « είναι
τρόπος πράξεως, όπου μεταχειριζόμεθα δια να κρατήσωμεν εις την καρδίαν τον νούν.
Και όταν πλεονάση η Χάρις, αρπάζει τον νούν εις την θεωρίαν και φλέγεται η καρδία
από έρωτα θείον και πυρπολείται όλος από αγάπην. Οπότε ο νούς ευρίσκεται ενωμένος
τελείως με τον Θεόν, μετουσιούται και αναλύει, καθώς το κηρί όπου αναλύει όταν
πλησιάση εις την φωτιά, ή όπως το σίδηρον εις το πύρ αφομοιούται και δεν αλλάζει η
φύσις, αλλά όσον είναι εις την φωτιάν, είναι ένα με τη φωτιά».316
Ο αγωνιστής της ευχής κατόπιν θα περάσει σε ένα τέταρτο στάδιο στο οποίο η
ευχή καθίσταται αυτενεργουμένη, δηλαδή προφέρεται αφ’ εαυτής εντός της καρδίας.
Σε αυτό το στάδιο είναι απαραίτητη η επισκίαση και ενέργεια της χάριτος. 317Γίνεται
αντιληπτό από την μέχρι τώρα παράθεση των βαθμίδων της ευχής ότι σκοπός της
νηπτικής εργασίας είναι η δημιουργία μιας μόνιμης πνευματικής καταστάσεως κατά
την οποία ο αγωνιστής θα κοινωνεί αδιαλείπτως με τον Θεό. Η επανειλημμένη
πνευματική άσκηση σκοπό έχει να εθίσει ολόκληρο τον ψυχικό κόσμο του νηπτικού
αγωνιστή σε μια πνευματική κατάσταση αενάου και αδιαλείπτου προσευχής.318 Ο
Άγιος Ιωσήφ επισημαίνει ότι σε αυτό το στάδιο « μην προλαμβάνων ο νους να
σχηματίση κακόν, όπου είχε συνηθίσει, καθαρίζει και ευχαριστείται να λέγη μονάχα
312
313
314
Ο.π., 207, Επιστ.47
315
316
317
318
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας,79-80.
95
την ευχήν.»319Η ευχή πρέπει να είναι νοερά και ενδιάθετος αλλά επειδή ο νους την
ξεχνά πρέπει να υπάρχει εναλλαγή νοερής και προφορικής επίκλησης. Σύμφωνα με τον
Άγιο Ιωσήφ « όταν ιδής ότι ο νούς κουράζεται να την λέγη την ευχή, τότε λέγε την
συνεχώς με το στόμα και πάλιν θα την παραλάβη ο νους. Εις την αρχήν είναι κόπος,
αλλά όταν περάσουν χρόνια, τότε φωνάζει μέσα μοναχή της αδιαλείπτως».320
Αυτός που προοδεύει στην πνευματική εργασία της ευχής θα φτάσει στο πέμπτο
και τελευταίο στάδιο των πνευματικών αναβάσεων που αυτή προσφέρει. Στο στάδιο
αυτό και με τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος ο αγωνιστής αισθάνεται την παρουσία του
Θεού μέσα του και μια θεϊκή φλόγα να πυρπολεί συνεχώς την ψυχή του. Η Χάρη αυτή
περνά και στο σώμα του που νεκρώνεται κατά κόσμον και σταυρώνεται.321Ο αγωνιστής
της νοεράς προσευχής που έχει ανέλθει σε αυτή την βαθμίδα αντιλαμβάνεται ότι η
Προσευχή του Ιησού, που απευθύνουμε στον Σαρκωμένο Λόγο, οδηγεί στην
συνειδητοποίηση του μυστηρίου της θέωσης, που συνίσταται στην ομοίωση του
ανθρώπου με τον Θεό. Όσο περισσότερο προοδεύει ο αγωνιστής στην νοερά προσευχή
τόσο περισσότερο γίνεται κοινωνός της αγαπητικής κοινωνίας των Προσώπων της
Αγίας Τριάδας.322Στο στάδιο αυτό ο νηπτικός βιώνει μυστικές εμπειρίες που
αναφέρονται στην νηπτική παράδοση ως « θεωρία». Πρόκειται για βιώματα που είναι
δύσκολο να περιγραφούν, διότι την στιγμή του βιώματος, ο νούς διατελεί σε ένα
υπερκόσμιο χώρο.323Θα μπορούσαμε να ορίσουμε την «θεωρία» ως μια υπερφυής
ενέργεια που οδηγεί τον αγωνιστή στην γνώση της συνολικής αρμονίας των όντων και
των γεγονότων, τα οποία συνιστούν γενικώς το περιεχόμενο του θείου μυστηρίου, είτε
αναφέρεται αυτό στην ζωή της Αγίας Τριάδας είτε στην θεία οικονομία.324Αυτό που
σίγουρα ισχύει είναι ότι στην κατάσταση της « θεωρίας » παύουν να έχουν σημασία οι
γνώσεις και η πείρα που συνδέονται με την πρακτική μέθοδο της ευχής, που έχει
διδαχτεί ο αγωνιστής. Σύμφωνα με την περιγραφή του Αγίου Ιωσήφ στο στάδιο αυτό
οι αισθήσεις παύουν να λειτουργούν και ο αγωνιστής αρπάζεται σε θεωρία. Η
319
320
Ο.π.,363, Επιστ.98
321
Ι. Βλάχου (Μητρ. Ναυπάκτου), Μια βραδιά στην έρημο του Αγίου Όρους,24η εκδ. (Λεβαδειά : Ι. Μ.
Γενεθλίου της Θεοτοκου ( Πελαγίας), 2019)68
322
K.Ware, Η δύναμη του Ονόματος,76.
323
Ι. Κορναράκη, Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας,82
324
Ο. π.,82
96
ανθρώπινη θέληση σε αυτό το στάδιο παύει πλέον να κινείται. Στην πνευματική αυτή
κατάσταση « δεν εξουσιάζει πλέον αυτός, μήτε γνωρίζει τον εαυτό του, διότι ενώθη
πλέον μετά του πυρός, όλος μετουσιώθη, θεός κατά Χάριν. Αυτή είναι η θεία
συνέντευξις, όπου τα τείχη απέρχονται, και αυτός αναπνέει άλλον αέρα της διανοίας,
ελεύθερον, πλήρη ευωδίας του Παραδείσου».325
4.3. Στάδια της πνευματικής ζωής και το όρος της θεοπτίας
Κεντρικός άξονας της ασκητικής εργασίας του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε ο αγώνας
για την ένωση και κοινωνία με τον Τριαδικό Θεό. Ο άνθρωπος που αγωνίζεται στην
πνευματική ζωή οδηγείται σταδιακά στην υπέρβαση των ανθρώπινων μέτρων και
εισέρχεται σε μια κατάσταση που η « καρδιά του πλαταίνει για να αγκαλιάσει ουρανό
και κάθε κτίσμα, και ο νούς του γίνεται σαν αστραπή που με μια μετρά τη γή.Γνωρίζει
όλο το μήκος της οδού του Κυρίου, που εκτείνεται από τον ουρανό ως τον άδη». 326
Προκειμένου ο άνθρωπος να αξιωθεί να καταστεί μέτοχος των ενεργειών του Αγίου
Πνεύματος πρέπει να διέλθει κάποια πνευματικά στάδια ή βαθμίδες. Ωστόσο κατά
κάποιο τρόπο αυτά τα στάδια πνευματικής ζωής προορίζονται από τον Θεό για τον
συγκεκριμένο άνθρωπο ανάλογα με την πνευματική χωρητικότητα και δεκτικότητα
που αυτός διαθέτει.327Στον αγώνα για την σωτηρία και αναγέννηση του ανθρώπου
συνεργούν δυο παράγοντες που είναι ο θείος, απείρως μεγαλύτερος και παντοδύναμος,
και ο ανθρώπινος που είναι ελάχιστος και απόλυτα αναγκαίος. 328Η αναφορά στον
ανθρώπινο παράγοντα δεν συνεπάγεται ότι η σωτηρία του ανθρώπου δύναται να
θεωρηθεί ανθρώπινο επίτευγμα αλλά παραμένει σε κάθε περίπτωση δωρεά του Θεού.
Επομένως αντί να εμπλακούμε σε μια αναζήτηση για το ποσοστό της βαρύτητας της
ανθρώπινης συνέργειας στην σωτηρία, οφείλουμε να παραδεχτούμε « ότι το έργο της
σωτηρίας μας είναι πλήρως και τελείως έργο της χάριτος του Θεού, και ότι στο έργο
αυτό εμείς οι άνθρωποι παραμένουμε απολύτως ελεύθεροι».329
325
326
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή», στο
Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)311-312.
327
Ο.π., 312
328
Ο.π., 312
329
K. Ware, Πως σωζόμαστε ;( Αθήνα : Εν Πλώ, 2017)43-44
97
Στον αγώνα για την πνευματική τελείωση του ανθρώπου το πρώτο μεγάλο βήμα
το κάνει ο Θεός και κεντρικής σημασίας σε αυτή την διαδικασία είναι η έννοια της
χάριτος. Τι είναι όμως η Χάρη που τόσο συχνά συναντάμε ως έννοια στα κείμενα του
Αγίου Ιωσήφ αλλά και στο σύνολο της νηπτικής παράδοσης; Ανατρέχοντας στο Λεξικό
Βιβλικής Θεολογίας θα διαπιστώσουμε ότι « η χάρη είναι η δωρεά του Θεού που
περιέχει όλες τις άλλες, η δωρεά του Υιού του (Ρωμ 8,32) αλλά όχι απλώς το
αντικείμενο αυτής της δωρεάς. Είναι η δωρεά που ακτινοβολεί τη γενναιοδωρία του
δωρητή και που αγκαλιάζει με αυτή τη γενναιοδωρία το δημιούργημα που τη δέχεται.
Ο Θεός από χάρη δίνει, και αυτός που δέχεται τη δωρεά του βρίσκει μπροστά του χάρη
και εύνοια ».330Με βάση αυτό τον ορισμό προκύπτει ότι η Χάρη συνιστά κατά κάποιο
τρόπο μια αδιευκρίνιστη και ανερμήνευτη, με τα ανθρώπινα μέτρα, εύνοια του Θεού
προς τον άνθρωπο, του Ακτίστου προς το κτίσμα.
Στα κείμενα του Αγίου Ιωσήφ διαπιστώνουμε ότι αποπειράται να ορίσει το

εννοιολογικό περιεχόμενο της λέξης Χάρη, που συνεχώς αναφέρει, με βάση το
προσωπικό ασκητικό βίωμα του. Σε επιστολή του προς την αδελφή του Εργίνα
αναφέρει ότι η Χάρη ονομάζεται έτσι « διότι δεν βλέπεται, δεν περικλείεται, δεν
φαντάζεται, δεν χρωματίζεται. Θεού δωρεά, ανέκφραστον και ανεννοημένον και
πολύπλούτον θαύμα».331Δίδει έμφαση στο στοιχείο της δωρεάς και επιμένει ότι ο Θεός
διανέμει τη Χάρη από την άπειρη αγαθότητα του και όχι ως ένα είδος βραβείου για την
ανθρώπινη προαίρεση ή προσπάθεια. Όπως επισημαίνει, σε άλλο ορισμό που
χρησιμοποιεί, « Χάρις δε είναι, ινα διαφανέστερον, είπωμεν, μικρά η μεγάλη δωρεά
της απείρου θείας πλουταναδόσεως, όπου Αυτός ως αγαθός διανέμει από άπειρον
αγαθότητα».332Στο βαθμό που ο άνθρωπος ανταποκρίνεται σε αυτή την δωρεά με
ευχαριστία, που εκδηλώνεται με αγάπη, λατρεία, ύμνο και δοξολογία στον Θεό, τότε «
όλα αυτά λαμβάνων ο αγαθός παροχεύς, πάλιν μας ανταμείβει εκ των ιδίων τα ίδια, τα
σα εκ των σων ».333Παρατηρούμε ότι σε αυτό τον ορισμό δίδεται έμφαση στο στοιχείο
της κοινωνίας και της σχέσης με το Θεό, στο πλαίσιο μιας αμφίδρομης επικοινωνίας
330
J. Guillet, « Χάρη », Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, X. Leon – Dufour, επιμ. Εκδ., ελλ. μετ. Χ.
Σωτηρόπουλος ( Αθήνα :Βιβλικό Κέντρο Άρτος Ζωής, 1980)στ.997-998
331
332
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,75, Επιστ.9.
333
Ο.π., 75, Επιστ.9
98
που οδηγεί τον άνθρωπο σε μια πνευματική ανάταση, που χαρακτηρίζεται από την
διαρκή προσθήκη χάριτος. Ωστόσο τον πληρέστερο ορισμό φαίνεται να τον παραθέτει
στο έργο του « Η Δεκάφωνος Σάλπιγξ », στο οποίο αναφέρεται ότι η Χάρη είναι «
απαύγασμα της Θείας Λαμπρότητος, αισθομένη εν θεωρία και διαύγεια νοός, διάνοια
τυγχάνει λεπτή, ευώδης και γλυκύτατη πνοή, ευχή αρέμβαστος και λογισμών
απαλλαγή, αγνότατη ζωή και τελείως ειρηνική, ως και ταπεινή, ήσυχος, καθαρτική,
φωτιστική, χαροποιός και πάσης φαντασίας απηλλαγμένη»334
Όπως ήδη αναφέραμε το πρώτο και αποφασιστικό βήμα για την σωτηρία του
ανθρώπου το κάνει ο ίδιος ο Θεός. Η επίσκεψη της χάριτος του Θεού προκαλεί στον
άνθρωπο πνευματικό συγκλονισμό. Εξέρχεται από τον κόσμο της πλάνης και αποκτά
πνεύμα φόβου Θεού. Σε αυτό το πλαίσιο ο άνθρωπος υπερβαίνει τον εγκλωβισμό στην
σφαίρα του κτιστού και εφήμερου και όλα τα βλέπει διαμέσου του πρίσματος της
αιωνιότητας. Κατανοεί ότι ο προαιώνιος προορισμός του είναι η ένωση και κοινωνία
με τον Θεό.335Όπως παραστατικά αναφέρει ο Άγιος Ιωσήφ « η θεία χάρις, τέκνον μου,
είναι όπου ως δόλωμα εισέρχεται στην ψυχήν και ελκύει αβιάστως τον άνθρωπον επί
τα υψηλά και ανώτερα ».336Παρατηρεί ότι το πρώτο βήμα για να αξιωθεί κάποιος την
δωρεά της χάριτος είναι η αυτογνωσία. Αυτή συνίσταται στην αναγνώριση της αρχής
και της αλήθειας ότι ο άνθρωπος είναι μηδέν και εκ του μηδενός δημιουργήθηκαν
όλα.337Η αυτογνωσία οδηγεί στο ταπεινό φρόνημα και αυτό είναι το πρώτο αλλά
βασικό μάθημα που πρέπει πάρει εκείνος « όπου θέλει να λάβη, αλλά και να μένη
διαπαντός πλησίον η Χάρις».338
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ υπάρχουν τρείς τρόποι της φύσεως στις οποίες
ανέρχεται και κατέρχεται ο άνθρωπος. Η φυσική κατάσταση του ανθρώπου είναι « ο
θεικός νόμος , όπου μας εδόθη γραπτώς μετά την εξορίαν εκ του παραδείσου
».339Συνεπώς ο άνθρωπος που διατελεί στην φυσική κατάσταση είναι που στον βίο του
334
Σάλπιγξ,270
335
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,312-
313
336
337
338
Ο.π., 180, Επιστ.40
339
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,478, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
99
ευθυγραμμίζεται πλήρως με τις εντολές του Θεού. Η παρά φύσιν κατάσταση

αντιστοιχεί στον άνθρωπο που αψηφά τον θεϊκό νόμο και είναι βυθισμένος στην ζωή
των παθών και της αμαρτίας. Τέλος διακρίνει την υπέρ φύσιν κατάσταση που
αντιστοιχεί στην « απάθεια όπου είχεν ο Αδάμ, προτού παραβή την εντολήν του Θεού
και να ξεπέση εκ ταύτης της θείας Χάριτος και ακακίας».340
Σύμφωνα με τον τρόπο που ενεργεί η θεία Χάρη στον άνθρωπο ο Άγιος Ιωσήφ
διακρίνει τρεις καταστάσεις : την καθαρτική, την φωτιστική και την τελειωτική. Θα
πρέπει να διευκρινίσουμε ότι η Χάρη είναι η ενιαία ενέργεια της Αγίας Τριάδας, που
εκδηλώνεται όμως στους πιστούς με ένα πλούτο χαρισμάτων.341Η πρώτη επίσκεψη της
χάριτος, που λέγεται καθαρτική τον διεγείρει σε μετάνοια και σκοπό έχει να τον
εμπνεύσει και να τον στηρίξει στον πνευματικό αγώνα που αναλαμβάνει. Στο στάδιο
αυτό ο άνθρωπος συνειδητοποιεί την αμαρτωλότητα του και αγωνίζεται να τηρήσει το
θεϊκό νόμο. Σε αυτό το στάδιο ο άνθρωπος μεταβαίνει από την παρά φύσιν στην κατά
φύσιν κατάσταση.342Εφόσον ο άνθρωπος αγωνιστεί σωστά σε αυτό το στάδιο τότε
δέχεται την δεύτερη μεγάλη δωρεά της χάριτος που είναι η φωτιστική.Στην κατάσταση
του φωτισμού « ο νους δέχεται θείον φωτισμόν και γίνεται όλος θείο φως, εκ του
οποίου βλέπει νοερώς την αλήθειαν και διακρίνει πως πρέπει να περιπατή, εώς να
φτάση εις την αγάπην, όπου είναι ο γλυκύς Ιησούς».343Με την Χάρη αυτή ο νούς του
αγωνιστή ανάγεται στην θεωρία των νοημάτων του Θεού και αποκτά διαύγεια νοος,
καθαρότητα λογισμών και βάθος εννοιών.344Το τέλος του πνευματικού πολέμου που
καλείται να διεξάγει ο άνθρωπος συνοδεύεται από τη δωρεά του Θεού, που είναι η
τελειωτική Χάρη. Αυτή καλείται και υπερφυσική διότι κινείται άνωθεν της
φύσεως.345Η τελειωτική Χάρη είναι το ύψιστο δώρο του Θεού και αποδίδει
υπερφυσικούς καρπούς που είναι η θεωρία, η αγάπη και η απάθεια. Προκειμένου να
βοηθήσει ο Άγιος Ιωσήφ τον πνευματικό αγωνιστή να κατανοήσει τις διαφορές
ανάμεσα στις τρείς τάξεις της χάριτος, χρησιμοποιεί μια ιδιαίτερα εύστοχη
340
Ο.π., 479
341
Ζ. Ζάχαρου, « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή»,313.
342
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,479-480, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
343
Ο.π., 480.
344
345
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,481, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν
100
παρομοίωση. Στο πλαίσιο αυτό παρομοιάζει την καθαρτική χάρη με την λαμπρότητα
των άστρων, την φωτιστική χάρη με την λαμπρότητα της πανσελήνου και τέλος την
τελειωτική χάρη με την λαμπρότητα του μεσημβρινού ήλιου.346
4.4. Η έλευση και η απόκρυψη της χάριτος
Όπως εκτενώς παρουσιάσαμε η Χάρη συνιστά κεντρικό στοιχείο της νηπτικής

εργασίας. Ο Άγιος Ιωσήφ ως βαθύς γνώστης της νηπτικής ζωής έχει αφήσει μια
πλούσια και πρακτική διδασκαλία, που είναι απόσταγμα της τεράστιας ασκητικής
εμπειρίας του. Εφόσον η Χάρη είναι δωρεά της αγαθότητας του Θεού, τότε ο άνθρωπος
αφού αξιωθεί την πρώτη Χάρη, θα πρέπει να δοκιμαστεί και να αγωνιστεί ώστε η Χάρη
να σταθεροποιηθεί και να αποτελέσει κτήμα του στην αιωνιότητα. 347 Υπάρχει ένας
γενικός κανόνας στην νηπτική ζωή σύμφωνα με τον οποίο την επίσκεψη της χάριτος
ακολουθεί η δοκιμασία των πειρασμών. Ο ασκητής πρέπει να είναι προετοιμασμένος
για μια περίοδο, που ως έκταση ποικίλει ανάλογα με τον άνθρωπο, που τη
χαρακτηρίζουν οι ελεύσεις και αποκρύψεις της χάριτος. Στο πλαίσιο αυτό ο αγωνιστής
δεν πρέπει να είναι προσανατολισμένος στην αναζήτηση χαρισμάτων, να έχει
αυταπάρνηση και ετοιμότητα να αγωνιστεί ενάντια στους πειρασμούς και τέλος να μην
ξεχνά ότι εκτός της χάριτος ο άνθρωπος είναι ουδέν και κανένα επίτευγμα δύναται να
πραγματοποιήσει. Επομένως η ταπείνωση παραμένει πάντα η βασική προυπόθεση της
πνευματικής ανόδου προς την θέωση.348
Ο Άγιος Ιωσήφ επισημαίνει ότι μετά την πρώτη Χάρη που δέχεται αυτός που
εισέρχεται στην πνευματική ζωή, αρχίζει δοκιμασία πειρασμών. Αυτή η Χάρη είναι
των αρχαρίων στην πνευματική ζωή και παρομοιάζεται με μια μητέρα που μαθαίνει
στο παιδί της να περπατάει. Όπως παραστατικά αναφέρει « το αφήνει και φεύγει και
αυτό την ζητεί, κλαίει, φωνάζει, την εγυρεύει. Έρχεται, και πάλι μετ’ ολίγον
αναχωρεί».349Σκοπός αυτής της δοκιμασίας είναι ο άνθρωπος να υπερβεί σταδιακά τον
κόσμο των παθών, που παρομοιάζονται με όρη ψηλά και σκληρά που εμποδίζουν τον
346
Σάλπιγξ,319
347
315.
348
Ο.π., 315-316
349
101
ήλιο, με τον οποίο παρομοιάζει την λαμπρότητα της χάριτος. 350Ο Άγιος Ιωσήφ
προειδοποιεί ότι μετά την πρώτη έλευση της χάριτος ακολουθεί μια αγαθή κατάσταση
που δεν πρέπει όμως να οδηγήσει τον αγωνιστή να επαναπαυτεί και να πέσει θύμα της
ακηδίας. Επισημαίνει ότι είναι πνευματικός νόμος μετά από κάποιο χρονικό διάστημα,
που μπορεί να είναι τρία, τέσσερα ή και περισσότερα χρόνια, η Χάρη να υποχωρεί για
λόγους παιδαγωγίας.351
Η δοκιμασία των πειρασμών που ακολουθεί την συστολή της χάριτος είναι
απαραίτητη για να μαθητεύσει ο άνθρωπος στην οδό του Κυρίου και δια των
παθημάτων να καταστεί μαθητής της μακαριότητας του. Η συστολή της χάριτος δίδει
το περιθώριο στον άνθρωπο να αποδείξει ελεύθερα την αγαθή προαίρεση του. 352Ο
Άγιος Ιωσήφ δεν παύει να επισημαίνει ότι η πρόθεση αποφυγής των παθημάτων και
των πειρασμών συνιστά έλλειψη επιθυμίας για πνευματική πρόοδο. Ο άνθρωπος που
αποφεύγει τις θλίψεις δεν μπορεί να απαιτεί την Χάρη. Η πνευματική σοφία
προϋποθέτει το πέρασμα από το στάδιο της δοκιμασίας με πειρασμούς και θλίψεις.353
Η συστολή της χάριτος είναι απαραίτητη προκειμένου ο αγωνιστής να μυηθεί

στην « επιστήμην πασών των τεχνών ».354Η επιστήμη αυτή συνίσταται στην μύηση στο
πνεύμα της ανεκδιήγητης αγάπης του Χριστού και είναι απαραίτητη στο να
σταθεροποιηθεί ο αγωνιστής στην Χάρη. Για να γίνει κάτοχος αυτής πρέπει να
υπομείνει την παιδαγωγία του Κυρίου. Όταν η Χάρη του Θεού είναι παρούσα και
ενεργεί στον άνθρωπο τότε η ευσέβεια και τα καλά έργα είναι εύκολα και ευχάριστα
διότι όλα τα πραγματοποιεί η Χάρη. Όταν όμως επέλθει η συστολή της χάριτος και ο
άνθρωπος συνεχίζει να επιτελεί καλά έργα παραμένοντας πιστός στα διδάγματα της
Χάρης ενώ δεν την αισθάνεται μέσα του, τότε αξίζει τον έπαινο του Θεού και προοδεύει
πνευματικά.355Ο Άγιος Ιωσήφ επιμένει ότι εκτός της Χάρης ο άνθρωπος ουδέν καλό
δύναται να πράξει ή να σκεφτεί. Ιδιαίτερα εύστοχα αναφέρει ότι « όταν φύγει η Χάρις,
350
Ο.π., 170, Επιστ.38
351
352
317
353
354
Ο.π.,191, Επιστ.42
355
102
όχι εσύ και εγώ, αλλά μήτε οι Απόστολοι δεν θα ήσαν Απόστολοι ».356Ο σκληρός
αγώνας της περιόδου που ακολουθεί την απόκρυψη της χάριτος διαρκεί μεγάλο
χρονικό διάστημα αλλά οι πειρασμοί ποτέ δεν είναι ισχυρότεροι της χάριτος. Ο αγώνας
αυτός διαρκεί « αναλόγως του καθενός την υπομονήν και την θείαν του παρέχοντος
βούλησιν, έως τελείως να τον καθαρίση από τα διάφορα πάθη ». 357Στο τέλος της
περιόδου της δοκιμασίας ο άνθρωπος οδηγείται σε κατάσταση πλήρους επίγνωσης τι
πηγάζει από την Χάρη του Θεού και τι προέρχεται από τις δικές του δυνάμεις.358
Ο Άγιος Ιωσήφ παρομοιάζει την περίοδο της δοκιμασίας με τον καλό χρυσοχόο
που κατεργάζεται καλά τον χρυσό.359Το πέρας της δοκιμασίας οδηγεί τον αγωνιστή
στην πλήρη ταπεινοφροσύνη και στην επίγνωση της σωτηριώδους αλήθειας ότι τα
πάντα προέρχονται από τον Θεό. Στο σημείο αυτό αποκτά σταθερότητα διότι πέτυχε
το στόχο του, που συνίσταται στην εγκατάλειψη της εφήμερης και υλικής ύπαρξης
του, με αντάλλαγμα την άυλη και αόρατη ζωή του Θεού. Εισέρχεται σε μια βαθμίδα
της πνευματικής ζωής στην οποία ο αγωνιστής μεταβαίνει από την πράξη στην θεωρία
και μετέχει στην Αγάπη Του Θεού, όχι απλά σε ψυχολογικό αλλά σε οντολογικό
επίπεδο.360Η επανάκτηση της χάριτος έχει ως καρπούς την ειρήνη των λογισμών και
την αύξηση ή καλύτερα της προσθήκης της πίστεως. Ο άνθρωπος μεταβαίνει στην
πίστη της θεωρίας, που « είναι υψηλότερη από την συνηθισμένη και γεννιέται από την
πείρα της θείας αντιλήψεως, της θείας παρηγοριάς, μετά από πρακτικούς αγώνες
υπομονής και δοκιμασίας »361Αυτή η πίστη γεννά την « ελπίδα την ακαταίσχυντον »
και ο άνθρωπος μετέχει στην μακαρία αγάπη και αρχίζει από αυτή την ζωή να γεύεται
τα μυστήρια του μέλλοντος.362Στην πνευματική αυτή κατάσταση ο άνθρωπος
αποβάλλει το ίδιον θέλημα και αποκτά καθαρή και αδιάλειπτη προσευχή, που
χαρακτηρίζεται από την απουσία προσωπικών αιτήσεων προς τον Θεό. Ο αγωνιστής
έχει πλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι ο Θεός του παρέχει ότι χρειάζεται και στην
356
357
Σάλπιγξ,289.
358
Ο.π., 289
359
Ο.π., 293
360
361
Σάλπιγξ,392
362
Ο.π., 297
103
προσευχή του το μόνο που ζητά είναι η εκπλήρωση του Αγίου Θελήματος του
Κυρίου.363
4.5. Η σημασία της υπακοής και της διάκρισης
Όπως ήδη έχουμε επισημάνει στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας, μια από
τις βασικές μοναχικές αρετές και υποσχέσεις είναι αυτή της υπακοής. Όπως εύστοχα
έχει επισημανθεί « η καλογερική δεν μαθαίνεται διανοητικά ∙ παραδίδεται βιωματικά
από τον Γέροντα στον υποτακτικό »364 Η υπακοή συνιστά το θεμέλιο της πνευματικής
ζωής του μοναχού και η απουσία της καθιστά αδύνατη την πνευματική προκοπή διότι
η ησυχία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την υπακοή. Στο πλαίσιο αυτό η ησυχία
παρέχει τον τρόπο ενώσεως με τον Θεό αλλά η υπακοή συνιστά την αιτία και την
συντήρηση αυτής της ενώσεως.365Ο Άγιος Ιωσήφ έδιδε τεράστια σημασία στην υπακοή
και από την περίοδο που ήταν υποτακτικός ο ίδιος δεν το έκανε ως αγγαρεία αλλά με
χαρά που πηγάζει από την αγάπη.366Δεν έπαυε να επαναλαμβάνει ότι « όντως μέγα
κατά αλήθειαν το μυστήριον της υπακοής»367Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ ο Χριστός
ήταν ο πρώτος που χάραξε την οδό της υπακοής με την υποταγή του στο θέλημα του
Πατρός. Αποδίδει στο μυστήριο της υπακοής έναν Χριστοκεντρικό χαρακτήρα. Η
υπακοή διασφαλίζει την σωτηρία και την αποφυγή της πλάνης και καθήκον του
μοναχού είναι να κάνει υπακοή στον Γέροντα « ως να βλέπη τύπον Θεού ».368
Η αρετή της υπακοής συνίσταται ουσιαστικά στην εκούσια εκκοπή του ιδίου
θελήματος. Η άσκηση της υπακοής οδηγεί σε ταπεινό φρόνημα διότι ο υποτακτικός
εγκαταλείπει κάθε προσωπικό δικαίωμα, γνώμη ή κρίση και η γνώμη του ταυτίζεται
πλήρως με την γνώμη του Γέροντα. Ο Άγιος Ιωσήφ πίστευε ότι ουδείς δύναται να
ζημιωθεί κάνοντας υπακοή. Επικαλούμενος την τεράστια ασκητική εμπειρία του και
την Χάρη που είχε λάβει, διαβεβαίωνε ότι Χάριτι Του Θεού μπορούσε να βοηθήσει
363
Ο.π., 297
364
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Η υπακοή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον
Ησυχαστή », στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η
εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)119.
365
Ο.π., 121
366
367
368
Ο.π., 154.
104
οποιονδήποτε να βαδίσει την οδό της σωτηρίας, αρκεί να έκανε υπακοή. 369Ακόμη και
στην περίπτωση που ο Γέροντας δεν είναι χαρισματούχος ή είναι πνευματικά
αδιάφορος, αυτός που κάνει υπακοή δεν πρόκειται να υποστεί βλάβη. Σύμφωνα με τον
Άγιο Ιωσήφ ο υποτακτικός θα απολογηθεί και έχει ευθύνη μόνο για το αν υπάκουσε ή
όχι. Την ευθύνη της προσταγής την έχει ο Γέροντας και αυτός θα απολογηθεί αν καλώς
ή κακώς πρόσταξε.370
Η απάρνηση του ιδίου θελήματος και η απόλυτη εμπιστοσύνη στο θέλημα του
Γέροντα είναι η οδός που οδηγεί στην απάθεια και στο σταυρικό φρόνημα και με αυτό
τον τρόπο ο αγωνιστής αξιώνεται την δωρεά της χάριτος. Ο Άγιος Ιωσήφ χαρακτηρίζει
την υπακοή « το δυναμό » της ψυχής. Αυτή είναι που καθαρίζει, φωτίζει και ανάγει τον
νου στην θεωρία. Δια της τελείας υπακοής ο νους απαλλάσσεται από μέριμνες και
διευκολύνεται η επιστροφή του στην καρδιά με την νοερά προσευχή. Όλα τα αγαθά
που χαρακτηρίζουν τον ησυχαστικό βίο τελικά πηγάζουν από την υπακοή. Ο Άγιος
Ιωσήφ επικαλείται το παράδειγμα του και επισημαίνει ότι « όλα ταύτα δια πείρας τα
εδοκίμασα και τον καρπόν τους έφαγα και είναι λίαν γλυκύς. Δεν είδα μεγαλυτέραν
ανάπαυσιν ως της τελείας υπακοής»371Αυτός είναι ο κύριος λόγος που ο υποτακτικός
αναζητά τον Γέροντα και κάνει σε αυτόν υπακοή. Με την υπακοή στον Γέροντα
θεμελιώνεται μια σχέση στο πλαίσιο της οποίας ο Γέροντας μεταδίδει στον υποτακτικό
του το πλούτο της αρετής του και ο τελευταίος απολαμβάνει τόση Χάρη δίπλα στον
πνευματικό πατέρα του, όσο μεγάλη είναι η υπακοή του.372
Με την υπακοή στον Γέροντα ο υποτακτικός ξεριζώνει από μέσα του τον
εγωισμό, που αποτελεί το κύριο εμπόδιο για να ενεργήσει μέσα του η Χάρη. Ο Άγιος
Ιωσήφ θεωρούσε την παρακοή ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στην πνευματική προκοπή
του μοναχού. Δίδασκε τους υποτακτικούς του ότι αυτός που δεν κάνει υπακοή στον
Γέροντα του, την αναζητά σε άλλους. Με αυτό εννοούσε τα διάφορα θελήματα και
πάθη που υποτάσσουν τον άνθρωπο και τελικά αυτός απομακρύνεται από τον Χριστό
369
370
371
372
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,469-470, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
105
και την αγάπη προς αυτόν. Διότι σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ κάνοντας υπακοή στον
Γέροντα στην πραγματικότητα κάνουμε υπακοή στον Χριστό.373
Στον χώρο της νηπτικής ζωής εκτός της υπακοής σπουδαιότατη αρετή είναι
αυτή της διάκρισης. Στην πραγματικότητα συνδέεται στενά με την υπακοή διότι όπως
επισημαίνει ο Όσιος Ιωάννης ο Σιναίτης, στον Λόγο περί Υπακοής, « υπακοή σημαίνει
να αποθέσωμε την ιδική μας διάκριση στην πλούσια διάκριση του Γέροντος».374Χωρίς
το χάρισμα της διακρίσεως καμία αρετή δεν δύναται μέχρι τέλους να είναι ασφαλής.
Με αυτό το πνεύμα ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει ότι « η διάκριση είναι
μεγαλύτερη από όλες τις αρετές, επειδή είναι βασίλισσα και αρετή των
αρετών».375Στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ η διάκριση κατέχει κεντρική σημασία και ήταν
καρπός μελέτης της νηπτικής παράδοσης αλλά και γνήσιας βιωματικής εμπειρίας. Στα
γραπτά κείμενά του περιγράφονται με λεπτομέρειες όλα τα στάδια του πνευματικού
αγώνα, οι κινήσεις της ψυχής και των παθών. Σκοπός του είναι να καθοδηγήσει σωστά
τους υποτακτικούς και μαθητές του και να τους υποδείξει ότι η αρετή δεν συνίσταται
στην συμμόρφωση σε κάποιο σύστημα αρχών αλλά συνιστά εμπειρική μετοχή στην
ζωή της χάριτος.376
Μελετώντας την ζωή και τα κείμενα του Αγίου Ιωσήφ διαπιστώνουμε ότι η
διάκριση εμφανίζεται με διάφορες μορφές. Μπορεί να εμφανιστεί ως φυσική
διορατικότητα, ως πνευματική αναζήτηση και οδό αυτογνωσίας, ως ποιμαντική
μέθοδος αλλά και ως προορατικό και αγιοπνευματικό χάρισμα.377Ωστόσο υπάρχει η
πιθανότητα να εκδηλωθεί και ως σύμπτωμα δαιμονικής επιρροής. Σε αυτή την
περίπτωση δεν ενεργεί η Χάρη και αφορά μοναχούς που τελούν σε πλάνη και λόγω της
373
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής,229-230.
374
Ιωάννου Σιναΐτου , Κλίμαξ,66.
375
Ιωάννου Δαμασκηνού, « Λόγος ψυχοφελής και θαυμάσιος », », στο Φιλοκαλία των Ιερών
Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας,
2004)306.
376
Β. Καλλιακμάνη, « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)406
377
Ο.π., 407.
106
υπερηφάνειας και του εγωισμού τους συγχέουν τη δωρεά της χάριτος με τα τεχνάσματα
του πονηρού.378
Η μορφή της φυσικής διορατικότητας είναι αυτή με την οποία είχαν προικισθεί
οι πρωτόπλαστοι και είχαν την δυνατότητα να διακρίνουν το αγαθό από το πονηρό και
παράλληλα να αναγνωρίζουν ότι όλα τα όντα που έχουν ως αρχή τους την ενέργεια του
Θεού, παραπέμπουν στον Δημιουργό.. Η πτώση οδήγησε στην απώλεια της δωρεάς
αυτής.379Ο Άγιος Ιωσήφ είχε αξιωθεί να βλέπει την δημιουργία με αυτό τον τρόπο και
ο νούς του να ανάγεται από την ομορφιά της πλάσης στο ανυπέρβλητο κάλλος του
δημιουργού. Προκειμένου ο άνθρωπος να ανακτήσει και να καλλιεργήσει αυτή τη
δωρεά, ο Άγιος Ιωσήφ έδιδε βαρύτητα στην άσκηση διότι η εμπειρία του είχε αποδείξει
ότι οι ψυχικές δυνάμεις ακολουθούν τις σωματικές αλλοιώσεις. Έτσι οι δυσλειτουργίες
που παρουσιάζονται στο σώμα κάμπτουν τις δυνάμεις της ψυχής και αυτό ανακόπτει
την πνευματική πρόοδο και δεν επιτρέπει την ενέργεια της χάριτος. Όπως
χαρακτηριστικά υπογραμμίζει « εις όλα ταύτα λοιπόν πάσχει το σώμα, συμπάσχει και
η ψυχή, καίτοι νοερά και ασώματος».380Η μορφή αυτή διορατικότητος, που ταυτίζεται
με την φυσική γνώση διαφοροποιείται από την πνευματική γνώση, που είναι καρπός
της πνευματικής εργασίας, του αγώνα δηλαδή ενάντια στα πάθη, και θεμελιώνεται στην
αυτογνωσία.381Αυτή η δεύτερη μορφή διάκρισης είναι ιδιαιτέρως σημαντική διότι ο
ασκητής φτάνει στο πνευματικό ύψος που του επιτρέπει να διακρίνει τις κινήσεις των
παθών, την έλευση και την απόκρυψη της χάριτος αλλά και να διακρίνει τις εμπειρίες
δαιμονικής προέλευσης. Προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος της πλάνης και να
προοδεύσει ο αγωνιστής ενάντια στα πάθη, ο Άγιος Ιωσήφ δίδει βαρύτητα στην
αναζήτηση πνευματικού οδηγού « τον δυνάμενον σώσαι αυτόν και να του δώση τα
αρμόδια φάρμακα προς ασφάλειαν της ψυχής του ».382Ο Άγιος Ιωσήφ είχε οδυνηρή
προσωπική εμπειρία σε αυτή την αναζήτηση διότι έζησε σε μια περίοδο που οι
378
Σάλπιγξ,224.
379
Ησυχαστού »407-408.
380
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,79, Επιστ.9.
381
Ησυχαστού », 409.
382
107
αυθεντικές μορφές ησυχαστικού βίου σπάνιζαν στο Άγιον Όρος και « αυτοί οι ολίγοι
παρ΄ όλων των χιλιάδων μοναχών κηρύττονται ως πλανεμένοι ».383
Όπως αναφέραμε η διάκριση εμφανίζεται και σε επίπεδο ποιμαντικής μεθόδου.

Ο Άγιος Ιωσήφ εμφανίζεται υπέρμαχος μιας πνευματικής χειραγώγησης που ανάλογα
με την περίπτωση δίδει έμφαση πότε στην ακρίβεια και πότε στην
οικονομία.384Επιπλέον τάσσεται υπέρ της καλλιέργειας όλων των αρετών του
μοναχικού βίου σε απόλυτη ισορροπία μεταξύ τους και πάντα υπό την καθοδήγηση
σοφού Γέροντα. Υπογραμμίζει τον κίνδυνο που διατρέχουν οι μοναχοί να υποπέσουν
στην πλάνη να θεωρήσουν αυτοσκοπό την καλλιέργεια μιας αρετής, όπως είναι η
νηστεία και να υποβαθμίσουν την σημασία της χάριτος. Επιμένει ότι όλες οι αρετές
είναι χρήσιμα εργαλεία για την επίτευξη της τελειότητος αλλά το καθένα ξεχωριστά «
χωρίς της θείας βοηθείας μένει άκαρπος ».385Στην διάρκεια του μοναχικού βίου του ο
Άγιος Ιωσήφ είχε αναλάβει το βάρος της ποιμαντικής μέριμνας όχι μόνο για τους
υποτακτικούς του αλλά και για κοσμικούς και μοναχούς εκτός του Αγίου Όρους. Στις
επιστολές του προσπαθεί να καθοδηγήσει πνευματικά αυτούς που ζητάνε την βοήθεια
του και « διαφορετικά γράφει σε όσους απελπίζονται και θλίβονται, διαφορετικά σε
όσους εμμένουν στο θέλημα τους, διαφορετικά σε όσους αντιμετωπίζουν
πειρασμούς».386Αναλαμβάνει πλήρως το βάρος της πνευματικής πατρότητας και
αποκαλύπτει πλήρως την πνευματική κατάσταση αυτών που ζητούν την βοήθεια του
αποβλέποντας να τους οδηγήσει στην αυτογνωσία και στην πνευματική πρόοδο.
Ωστόσο αρχή και τέλος της ποιμαντικής διάκρισης που τον διακρίνει είναι η αγάπη και
αυτή συνιστά και το ύψιστο κριτήριο της συμπεριφοράς του. Όπως επισημαίνει στα
πνευματικά τέκνα του « εγώ δεν σας ζητώ τίποτε υλικόν, δεν έχω την υλικήν σας
ανάγκην, να ειπήτε ότι σας αγαπώ δια το συμφέρον. Αλλά δια την ψυχήν σας τα λέγω
και αυτήν ειλικρινώς αγαπώ».387
383
384
Ησυχαστού »,411.
385
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,471-474, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν
386
Ησυχαστού »,413.
387
108
Στην υψηλότερη μορφή και εκδήλωση της η διάκριση εμφανίζεται όπως

αναφέραμε ως προορατικό και αγιοπνευματικό χάρισμα. Πρόκειται για την λεγόμενη
« διάκριση των πνευμάτων » που χαρακτηρίζει αυτούς που έχουν ανέλθει σε εκείνη
την κατάσταση χάριτος, που χαρακτηρίζεται τελειωτική. Ο φορέας αυτού του
χαρίσματος προχωρεί στην διάγνωση των πνευματικών χαρισμάτων και γνωρίζει πότε
και πως ενεργεί το καθένα από αυτά και τέλος είναι σε θέση να διακρίνει και να
προστατευτεί από τη πλάνη. Πρόκειται για μια πνευματική κατάσταση που
χαρακτηρίζει αυτούς που έχουν διέλθει με επιτυχία όλα τα στάδια του πολέμου των
παθών « δια τούτο και ο νούς, όταν ελευθερωθή εκ των παθών, περιπατεί δια της θείας
γνώσεως, ως βασιλεύς, άνωθεν της φύσεως ».388Η πνευματική διάκριση εμφανίζεται
με διάφορες μορφές που ξεκινούν από την διαίσθηση και σταδιακά φτάνουν στην
διόραση, προόραση και προφητεία και αποτελούν όπως είδαμε καρπούς του Αγίου
Πνέυματος.389
Η αρετή της διάκρισης συνιστά το αντίδοτο στην αντιμετώπιση της πλάνης, που
σκοπό έχει να απομακρύνει τον αγωνιστή από την ενέργεια της χάριτος. Σύμφωνα με
τον Άγιο Ιωσήφ η πλάνη εμφανίζεται με διάφορες μορφές ωστόσο σκοπό έχει να
υποδουλώσει πρώτα τον νου και βαθμιαία να κυριαρχήσει σε όλες τις ψυχικές δυνάμεις
του ανθρώπου, ώστε αυτός να αδυνατεί να αντιληφθεί το μέγεθος της πτώσης του.390Ο
Άγιος Ιωσήφ δίδει έναν εξαιρετικά περιεκτικό ορισμό της πλάνης. Αυτή ορίζεται ως «
η ουσιώδης εκ της ευθείας και αληθείας απομάκρυνσις, αρνουμένη, ως ειπείν,την
αλήθειαν και το ψεύδος ασπασαμένη μεθ’ όλης της ψυχικής του ανθρώπου δυνάμεως,
φρονούσα και συνιστώσα κόσμον δι’ αυτήν και συμπεράσματα ίδια συστηματικώς
ενεργούσα, θελήσει, βουλήσει, νοί, διανοία, επιθυμία, φαντασία, ψυχή τε και
σώματι».391Ο κόσμος της πλάνης είναι τόσο σκοτεινός όσο φωτεινός είναι ο κόσμος
της χάριτος και χωρίς διάκριση είναι αδύνατο να παραμείνει ο αγωνιστής στον ορθό
388
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,482, Επιστ. Προς Ανώνυμον Μοναχόν.
389
Ησυχαστού »,415-416.
390
391
Ο.π.,303
109
πνευματικό δρόμο. Μάλιστα ο Άγιος Ιωσήφ θα υπογραμμίσει ότι υπάρχουν βαθμοί και
μέτρα πλάνης σε αντιστοιχία με τις βαθμίδες της χάριτος.392
4.6. Η τιμή στους Αγίους και την Παναγία Θεοτόκο
Ο Άγιος Ιωσήφ σε όλη την διάρκεια του αγωνιστικού μοναχικού βίου του
τιμούσε τους Αγίους και τους θεωρούσε υποδείγματα και δείκτες στην οδό της θέωσης.
Γνώριζε ότι όπως και αυτός αγωνίστηκαν ενάντια στα πάθη και αξιώθηκαν με την
Χάρη του Αγίου Πνεύματος να αποκτήσουν νού Χριστού και να βιώσουν εμπειρικά
την παρουσία και την γνώση του Θεού. Οι ασκητικοί αγώνες στους οποίους επιδόθηκε
γνώριζε ότι θα αποδώσουν καρπούς, πάντα με την Χάρη, έχοντας την ασφαλή γνώση
των αγωνιστών που προηγήθηκαν και έφτασαν στην αγιότητα. Αυτή την γνώση την
είχε αποκτήσει, όταν όντας κοσμικός ακόμη, είχε εντυπωσιαστεί από το παράδειγμα
των Αγίων, Οσίων και Μαρτύρων, τους βίους των οποίων μελετούσε. Αυτό ήταν το
κίνητρο για να επιδοθεί στην άσκηση και τελικά να ασπαστεί τον
μοναχισμό.393Ιδιαίτερη τιμή απέδιδε στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο τον οποίο
θεωρούσε προστάτη δικό του και της αδελφότητας που αργότερα δημιούργησε. Όταν
εγκατέλειψε τα Κατουνάκια για να μετακινηθεί στον Άγιο Βασίλειο έκτισε μια μικρή
εκκλησία την οποία την αφιέρωσε στο Γενέσιο του Τιμίου Πρόδρομου.394Όταν
αργότερα μετακινήθηκε στην Μικρή Αγία Άννα έκτισε πάλι μια μικρή εκκλησία που
επίσης την αφιέρωσε στον Τίμιο Πρόδρομο.395Τέλος όταν μετακινήθηκε προς το τέλος
της ζωής του στην Νέα Σκήτη έκτισε πάλι δυο μικρές εκκλησίες που τις αφιέρωσε την
μία στον Τίμιο Πρόδρομο και την άλλη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.396
Ο Άγιος Ιωσήφ αν και τιμούσε όλους τους Αγίους θεωρούσε την Παναγία
Θεοτόκο ως τον υπέρτατο βοηθό και σκεπαστή της ζωής του αλλά και της ζωής αυτόν
που επέλεξαν να τεθούν υπό την πνευματική καθοδήγηση του. Είχε απόλυτη
εμπιστοσύνη και έτρεφε απέραντη αγάπη στο πρόσωπο της
392
Ο.π.,304
393
394
Ο.π., 87
395
Ο.π., 187
396
Ο.π., 394-395
110
Παναγίας.397Χρησιμοποιούσε όταν αναφερόταν σε αυτήν το όνομα « γλυκειά

Μανούλα» και υπογράμμιζε ότι δεν είναι μόνο Μανούλα του Χριστού αλλά εν Χριστώ
και Μανούλα μας.398Παραδέχεται ότι όλοι οι Άγιοι πρόσφεραν στην Παναγία πολλά
εγκώμια. Ωστόσο ο ίδιος δεν βρήκε μεγαλύτερο εγκώμιο και γλυκύτερο όνομα από
αυτό.399Την αποκαλεί επίσης « φως της ψυχής », « αγάπη ανόθευτος » και « ζωή της
ψυχής ».400Αναφερόμενος στο μυστήριο της Ευχαριστίας υπογραμμίζει ότι « το Σώμα
του Κυρίου εσθίοντες, θηλάζομεν συνεχώς το γάλα της Παναγίας».401Με αυτό τον
τρόπο λαμβάνουμε από την Παναγία μια υπερφυέστατη συγγένεια διότι « γινόμεθα
γνήσια τέκνα της Παναγίας και αδελφοί του Χριστού και κατά Χάριν υιοί και τέκνα
Θεού».402
Ο Άγιος Ιωσήφ στον δύσκολο αγώνα που διεξήγαγε ενάντια στα πάθη πάντα
αισθανόταν την βοήθεια της Παναγίας και την επικαλούνταν. Είχε ακλόνητη πίστη
στην χάρη που προσφέρει σε αυτούς που επικαλούνται την βοήθεια της στον ασκητικό
αγώνα τους. Είναι βέβαιος ότι αυτό συμβαίνει διότι η Παναγία « πολύ αγαπά την
αγνείαν ».403Επειδή οι άνθρωποι είναι βυθισμένοι στην αμαρτία και επειδή δεν έχουν
την παρρησία να προστρέξουν απευθείας στον Θεό αναγνωρίζει την Παναγία ως
μεσίτη, προστάτη και βοηθό των ανθρώπων που αναζητούν την Χάρη του Αγίου
Πνεύματος. Την χαρακτηρίζει « πασών των Αγγέλων τιμιωτέρα και ενδοξοτέρα, φέρων
τα δευτερεία της Αγίας Τριάδος ».404
Πίστευε ακράδαντα ότι η Παναγία, όντας « η μόνη αγνή Παρθένος », θέλει και
αγαπά αυτούς που αγωνίζονται για την σωφροσύνη και καθαρότητα. Αν κάποιος την
επικαλεστεί στην προσευχή του αμέσως τον εισακούει και σκορπά αγαλλίαση στην
397
Ιωήλ Φραγκάκου ( Μητρ. Εδέσσης),« Το πρόσωπο της Παναγίας στη ζωή και τη διδασκαλία του
Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
398
399
Ο.π., 209-210, Επιστ.47
400
Ο.π., 173, Επιστ.38
401
Ο.π., 174, Επιστ.38
402
Ο.π., 174, Επιστ.38
403
Ο.π., 264, Επιστ.61
404
Ο. π., 379, Επιστ.105
111
ψυχή του ανθρώπου.405Η μεγαλύτερη αγωνία του ήταν μήπως εξαιτίας των αμαρτιών
και της έλλειψης γνησίου ησυχαστικού πνεύματος των μοναχών της εποχής του, η
Παναγία εγκαταλείψει το Άγιον Όρος και αποσύρει την προστασία της. Σε επιστολή
του προς πνευματικό τέκνο του το 1948, αναφέρεται στην καταστρεπτική επιδρομή
των κομμουνιστών ανταρτών στον Άθω και στις λεηλασίες που πραγματοποιήθηκαν.
Το γεγονός ότι εισήλθαν και γυναίκες τον θλίβει βαθύτατα και διαπιστώνει « ότι
ασφαλώς έφτασε και η κατάλυσις του τόπου μας εδώ, διότι η Παναγία θα τον
αφήση».406
Η πανταχού παρουσία της Παναγίας Θεοτόκου στην ζωή του Αγίου Ιωσήφ
αποδεικνυόταν και εκδηλωνόταν με πλήθος μυστικών εμπειριών και θεωριών που
βίωνε. Την περίοδο της παραμονής του στην Μικρή Αγία Άννα είχε βιώσει πλήθος
πειρασμών και θλίψεων και η Παναγία του πρόσφερε την παρηγοριά της. Όπως ο ίδιος
περιγράφει ενώ προσευχόταν μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, ζητώντας την
βοήθεια της, βίωσε την αισθητή παρουσία της και προσκύνησε αυτήν και το θείο
Βρέφος. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει « η Παναγία μας δεν ήταν πλέον εικόνα, αλλά
ζωντανή, ολόσωμη, υπέρφωτη, ηλιόμορφη, με την διπλή της πάντοτε ιδιότητα:
Μητροπαρθενική».407Σε μια άλλη περίπτωση περιγράφει, σε τρίτο πρόσωπο όπως
συχνά έκανε, ότι βίωσε μια εκστατική εμπειρία στην οποία η Παναγία του
παρουσιάστηκε μπροστά στην είσοδο ενός παλατιού που ήταν λευκό σαν το χιόνι και
ψηλό, που έφτανε ως τον ουρανό. Η Παναγία τον αγκάλιασε ως γνήσιο τέκνο της και
πάντα όταν θυμόταν αυτή τη θεωρία αισθανόταν γλυκασμό και ευωδία στη ψυχή
του.408
Όποτε ο Άγιος Ιωσήφ βίωνε τον κίνδυνο να βυθιστεί στην απελπισία

αισθανόταν ότι η Παναγία του πρόσφερε ελπίδα και τον δυνάμωνε στον αγώνα του. Σε
μια τέτοια περίοδο θλίψεων, προσευχόμενος περιήλθε σε κατάσταση θεωρίας και
βρέθηκε σε μια υπόγεια εκκλησία όπου προσκύνησε την Παναγία, που για μια ακόμη
405
Ο.π., 320, Επιστ.78
406
Ο.π., 221, Επιστ.51
407
Σάλπιγξ,156
408
112
φορά του πρόσφερε ελπίδα και τον γέμισε χαρά πνευματική.409Υπάρχουν πλήθος
εκστατικές εμπειρίες που αναφέρονται στην πανταχού παρουσία της Παναγίας στην
ζωή του Αγίου Ιωσήφ και που αποδεικνύουν την προστασία της στο πρόσωπο του. Η
πίστη, η αγάπη και η ευλάβεια που έτρεφε σε αυτήν είχαν απόλυτο χαρακτήρα. Δεν
υπήρχε θέμα που αναλάμβανε να αντιμετωπίσει χωρίς προηγουμένως να προσευχηθεί
στην Παναγία. Μάλιστα και μόνο στην ενθύμηση της ξεσπούσε σε δάκρυα και
προτιμούσε να επισκέπτεται τα παρεκκλήσια μόνος του. Εκεί παρέμενε γονατιστός επί
ώρες. προσευχόμενος και χύνοντας συνεχώς δάκρυα.410Δείγμα της τεράστιας πίστης
και λατρείας προς το πρόσωπο της Θεοτόκου είναι και τα δύο ποιήματα που συνέθεσε
προς τιμήν της με τίτλο « Υποσχέσεις της Παναγίας προς τους Αγιορείτες »411και « Εις
την Κυρίαν Θεοτόκον ».412
4.7. Η αγάπη στην ζωή και το έργο του Αγίου Ιωσήφ.
Η έννοια της αγάπης διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στον βίο και το έργο του
Αγίου Ιωσήφ. Η διδασκαλία που διαμορφώνει περί αγάπης στηρίζεται στα στέρεα
θεμέλια της Αγίας Γραφής και της νηπτικής παράδοσης της Ορθοδοξίας αλλά
περιλαμβάνει και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αυτά διαμορφώνονται ως
συνέπεια του ρόλου του πνευματικού οδηγού που είχε αναλάβει αλλά και των
προσωπικών ασκητικών εμπειριών που είχε βιώσει.413Γεγονός είναι ότι οι απόψεις που
διατυπώνει ο Άγιος Ιωσήφ για την αγάπη εντάσσονται στο πλαίσιο του ασκητικού βίου
και της μοναχικής αδελφότητας. Ωστόσο αυτό που κατεξοχήν χαρακτηρίζει το σώμα
της Εκκλησίας είναι η αγαπητική κοινωνία των πιστών με κεφαλή τον Χριστό. Οι
πνευματικές συμβουλές του Αγίου Ιωσήφ περί αγάπης σκοπό έχουν την διατήρηση και
την προστασία αυτής της κοινωνίας αγάπης. Αυτή τελεί υπό διαρκή κίνδυνο διότι « ο
409
410
Ο.π., 79
411
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα,493-494.
412
Ο.π., 515-518
413
J. Larchet,« Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)687
113
διάβολος, μη δυνάμενος να εισέλθη όπου η ευλογία της υπακοής και ο σύνδεσμος της
αγάπης, παντοειδώς πολεμεί να απομονώση δι αποστασίας τον άνθρωπον »414
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ « η αγάπη είναι εντολή του Θεού, η πρώτη και
μεγαλύτερη »415Συνδέει μάλιστα άρρηκτα την αγάπη προς τον πλησίον με την
αναζήτηση και την απόκτηση της χάριτος. Όσο αγωνίζεται κάποιος για την σωτηρία
του αδελφού του τόσο η ψυχή του πλημμυρίζει από την αγάπη του Θεού. Η αγαπητική
σχέση συνδέεται με τον πλεονασμό της χάριτος διότι ανταποκρίνεται στην απλή αλλά
σωτηριώδη αλήθεια ότι « η αγάπη μετέχει από όλα »416Η μόνη εντολή που έδωσε ο
Θεός στον άνθρωπο είναι η αγάπη. Αυτός δημιούργησε τον κόσμο και τον άνθρωπο
από αγάπη και όλος είναι αγάπη. Ο άνθρωπος που θα στρέψει όλη την αγάπη του στον
Θεό τότε αυτός θα αγαπήσει και τον πλησίον του όπως τον εαυτό του.417Το πιο ισχυρό
όπλο ενάντια σε όλα τα πάθη είναι η αγάπη προς τον Θεό και τους συνανθρώπους μας.
Όπως υπογραμμίζει « με την αγάπην ευκόλως νικάς παρά με τους άλλους αγώνας »418
Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ δεν παραγνωρίζει τις δυσχέρειες που αντιμετωπίζει ο

άνθρωπος στο να καταστήσει την αγάπη κεντρικό στοιχείο της ύπαρξης του. Θα πρέπει
να υπερβεί συμπεριφορές και συνήθειες που εγκλωβίζουν στο παρα φύσιν και
ανακόπτουν την πορεία στο υπερ φύσιν. Σε αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να
αποκτήσει αυτογνωσία που οδηγεί στην ταπείνωση. Η ειρήνη της ψυχής προϋποθέτει
την αποκοπή του ιδίου θελήματος. Αυτό συνεπάγεται την αποφυγή της κατάκρισης που
είναι απόρροια της τάσης του ανθρώπου να θεωρεί τον εαυτό του κατεξοχήν δίκαιο
και έτσι να δικαιολογεί σε μόνιμη βάση τα δικά του σφάλματα και ελλείψεις.419Ο
άνθρωπος πρέπει να συγκρατεί τον θυμό του και να μην τον στρέφει εναντίον των
αδελφών. Ο Χριστιανός πρέπει να επιδεικνύει ανοχή και μακροθυμία διότι « όποιος
βλέπει καλύτερα και είναι ολίγον ξεσκοτισμένος, πρέπει να συγχωρή και να συμπαθή
τον ομόψυχον, ομόπαθον πλησίον του αδελφόν ».420Άλλωστε όπως επισημαίνει « η
414
415
416
Ο.π., 382, Επιστ.106
417
Ο.π., 392-393, Επιστ.111.
418
Ο.π., 223, Επιστ.52
419
J. Larchet, « Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
»,688
420
114
γέφυρα δια της οποίας διαβαίνομεν πάντες είναι η συγχώρησις εις τους πταίοντας »421Η
αγάπη προυποθέτει και βασίζεται στην μακροθυμία και την συγχώρεση. Η αντοχή και
υπομονή στους πειρασμούς είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου της αγάπης, που έχει
αποποιηθεί τον εγωισμό του παρά φύσιν ανθρώπου.Ο Άγιος Ιωσήφ είναι σαφής όταν
επισημαίνει να « μην ζητήσης ποτέ σου να εύρης το δίκαιον, διότι τότε έχεις το
άδικον».422
O Άγιος Ιωσήφ στα κείμενά του, παρουσιάζει την αγάπη ως ένα χάρισμα υπέρ
φύσιν. Η αγάπη προς το πλησίον όπως και η αγάπη για τον Θεό δεν παρουσιάζονται
ως ένα φυσικό συναίσθημα. Αν αυτό συνέβαινε τότε δεν θα είχε καμία πνευματική αξία
διότι δεν θα ήταν κάτι που θα επιλέγαμε αλλά θα εμφανιζόταν ως μια αυθόρμητη τάση
της ιδιαιτέρας φύσεως μας. Ουσιαστικά για ακόμη μια φορά δίδει έμφαση στο στοιχείο
της χάριτος άνευ της οποίας δεν δύναται να επιτευχθεί ούτε η πνευματική αγάπη προς
τον πλησίον ούτε η πνευματική αγάπη προς τον Θεό.423Αντιλαμβάνεται την αγάπη σε
μια υψηλή μορφή που διαφοροποιείται από την κοινή διαδεδομένη αντίληψη που την
αντιλαμβάνεται ως μια απλή αρετή ή την ερμηνεύει στο πλαίσιο ενός συστήματος
ηθικών κανόνων. Αυτός που έχει καταστεί φορέας της τελείας αγάπης είναι εκείνος
που έχει ανέλθει επιτυχώς στο όρος της θεοπτίας και είναι « μέτοχος αληθώς της του
Αδάμ απαθείας, της προ του Παραδείσου δικαίας αυτού εξορίας ».424
Στο έργο « Η δεκάφωνος Σάλπιγξ» ο Άγιος Ιωσήφ αφιερώνει ολόκληρο

κεφάλαιο για να μιλήσεις περί τελείας αγάπης. Διευκρινίζει ότι πολλοί φωτισμένοι
πατέρες στην εποχή του θεωρούν ότι έφτασαν στην Αγάπη « δια την ολίγην συμπάθειαν
και το έλεος που δεικνύουσι προς τον αδελφόν μας πλησίον ».425Αυτοί αν και
βρίσκονται στον σωστό δρόμο για να βιώσουν την « Μακαρία Αγάπη » υποπίπτουν σε
σοβαρό σφάλμα ταυτίζοντας την οδό με το τέρμα της οδού. Με τα λόγια του Αγίου
Ιωσήφ είναι « ο δρόμος προς την πηγήν, αλλ ουχί αυτή ταύτη η πηγή ». 426Αυτός που
421
Ο.π., 147, Επιστ.31
422
Ο.π., 147, Επιστ.31
423
J. Larchet, « Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού »,698
424
Σάλπιγξ,320.
425
Ο.π., 323
426
Ο.π., 323
115
θέλει να αντιληφθεί τι εστί « Μακαρία Αγάπη» θα πρέπει να αποκτήσει βιωματική

εμπειρία της πηγής της Αγάπης, που είναι ο Χριστός. Μόνο τότε, με την χάρη που έχει
αξιωθεί, μπορεί να μεταδώσει τους καρπούς της αγάπης που γεύτηκε και να ωφελήσει
τον πλησίον.427
Ο Άγιος Ιωσήφ υπογραμμίζει « ότι άλλη εστίν η εντολή της Αγάπης δια έργων
αγαθών πληρουμένη προς την αλληλοφιλαδελφίαν, και άλλο η ενέργεια της Θείας
Αγάπης ».428Στο σημείο αυτό διαφοροποιεί πλήρως την θεία ενέργεια της αγάπης, που
είναι ο ίδιος ο Θεός, από την αγάπη που εκφράζεται ως απλή αρετή και ως απλή τήρηση
της εντολής της αγάπης προς τον πλησίον. Έτσι διαφοροποιείται από την κοινή
αντίληψη περί αγάπης και την προσεγγίζει σε ένα επίπεδο χαρισματικό και οντολογικό
και όχι φυσικό και ηθικό. Αυτό το είδος αγάπης προυποθέτει μακρά και επίπονη
άσκηση που οδηγεί σε μια υψηλή μυστική εμπειρία, που ταυτίζεται με την θεοπτία.
Πρόκειται επομένως για την ύψιστη δωρεά της χάριτος που δίδεται σε αυτούς που
αξιώθηκαν « της Θεοπτίας και την βάτον βλέπειν την υπό του θείου πυρός της Αγάπης
εν ταις καρδίαις ημών καιομένην και μη καταφλεγομένην »429
427
Ο.π., 323
428
Ο.π., 324
429
Ο.π., 324
116
5. Κεφάλαιο Ε. Ο Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η αναγέννηση του Αγίου

Όρους
5.1. Ο Άγιος Ιωσήφ ως συνεχιστής της ησυχαστικής παράδοσης
Η διδασκαλία και η πνευματική ζωή του Αγίου Ιωσήφ είναι απόλυτα

προσανατολισμένες στην ησυχαστική και φιλοκαλική παράδοση της Ορθοδοξίας.
Αυτός που θα μελετήσει τον βίο του Αγίου Ιωσήφ « έχει μπροστά του συμπυκνωμένη
ολόκληρη την προηγούμενη ησυχαστική και Φιλοκαλική εμπειρία της Εκκλησίας,
σαρκωμένη σε σύγχρονο προσωπικό βίωμα ».430Το παράδειγμά του συνιστά απόδειξη
ότι και στην εποχή μας είναι δυνατή η απόρριψη της κοσμικής θεώρησης του βίου και
μια προσέγγιση του πόνου, του θανάτου και των πειρασμών, που τους προσδίδει ένα
διαφορετικό νόημα από αυτό που αντιλαμβάνεται ο αποκομμένος από την ασκητική
παράδοση της Ορθοδοξίας άνθρωπος. Ο Άγιος Ιωσήφ αποδεικνύει ότι ο πόνος και οι
πειρασμοί αποκτούν ένα θετικό περιεχόμενο εφόσον ο άνθρωπος αποκτήσει αρετές που
συνάδουν με το πνεύμα της ησυχαστικής και φιλοκαλικής παράδοσης. Στην
πραγματικότητα δεν πρόκειται για κάτι περισσότερο από την εφαρμογή των εντολών
του Ευαγγελίου και την αποδοχή της άσκησης ως κεντρικού άξονα του ανθρώπινου
βίου. Ωστόσο η δυσκολία έγκειται στην απέκδυση της φιλαυτίας του μεταπτωτικού
ανθρώπου που εμποδίζει την φιλοπονία και την αυταπάρνηση που πρέπει να
χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο που προσπαθεί να εισέλθει στην κοινωνία της χάριτος.431
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν διεκδικεί κάποιο στοιχείο πρωτοτυπίας στην διδασκαλία

που προβάλλει και στο πρακτικό υπόδειγμα που αναδεικνύει. Οι χαρισματικές
εμπειρίες που προβάλλει αποτελούν βίωση των εμπειριών της χάριτος, που διαχρονικά
βιώνουν αυτοί που αξιώνονται να γευτούν τις δωρεές του Αγίου Πνεύματος.
Προβάλλει το προσωπικό παράδειγμά του ως απόδειξη της διαχρονικής σημασίας και
αξίας της φιλοκαλικής παράδοσης. Μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι « τεκμηρίωσε
430
παραδόσεως », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)145.
431
Ο.π., 145.
117
και ανέδειξε ως ησυχαστής την αγιοπνευματική – Φιλοκαλική ζωή της Εκκλησίας,

πιστοποιώντας στην ύπαρξη του την πραγμάτωση του σκοπού της ενανθρωπήσεως του
Θεού Λόγου για την χαρισματική θέωση του ανθρώπου ».432Με αυτή την έννοια
συνιστά συνεχιστή της ησυχαστικής παραδόσεως, την οποία βίωσε, ανέδειξε και
μετέδωσε στα πνευματικά τέκνα του.
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ο Άγιος Ιωσήφ έζησε σε μια περίοδο πνευματικής
κάμψης του μοναχισμού. Δυσκολεύτηκε στην αρχή του μοναχικού βίου του να
εντοπίσει άξιους πνευματικούς οδηγούς, πιστούς στην φιλοκαλική παράδοση.
Αντιθέτως οι περισσότεροι μοναχοί αγνοούσαν την αξία της άσκησης, της νηπτικής
εργασίας και είχαν στραφεί προς τα υλικά αγαθά και την πρακτική εργασία. Ακόμη και
η λειτουργική ζωή είχε υποβαθμιστεί στην τήρηση εξωτερικών τύπων και είχε
απωλέσει το πνευματικό περιεχόμενο της. Οι σύγχρονοι του μοναχοί είχαν φτάσει σε
τέτοιο βαθμό άγνοιας της ησυχαστικής και φιλοκαλικής παραδόσεως ώστε αν κάποιος
έκανε αναφορά στην αξία της αδιαλείπτου και νοεράς προσευχής να τον
χαρακτηρίζουν αιρετικό και πλανεμένο.433Ο Άγιος Ιωσήφ σε αντίθεση με τους
συγχρόνους του δεν περιόριζε τον μοναχισμό σε τήρηση εξωτερικών τύπων και πολύ
περισσότερο δεν ερμήνευε την επιλογή του αναχωρητικού βίου ως μια μέθοδο απλά
για την σωτηρία της ψυχής. Αυτή αποτελεί κοινό κτήμα κάθε ευσεβούς Χριστιανού
ενώ ο μοναχισμός επεκτείνεται πέραν των ορίων αυτών και συνιστά συνέχεια του
σταυρικού βίου του Χριστού.434
Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωσήφ η νοερά εργασία είναι το κατεξοχήν γνώρισμά

του μοναχού. Οι θεμελιωτές του μοναχικού βίου επινόησαν την ησυχία και επισήμαναν
την σπουδαιότητα της ερήμου, διότι αντιλήφθηκαν ότι νοερά εργασία και μέριμνα δεν
συμβιβάζονται. Σε αντίθεση με τους μοναχούς της εποχής του, αναγνώριζε ότι η
σωματική ή εξωτερική εργασία ήταν ήσσονος σημασίας. Διότι « αν μόνον η σωματική
εργασία και η έξωθεν δικαιοσύνη συνεπλήρωναν την χριστιανικήν τελειότητα, τότε
αρκούσε ο κοσμικός βίος και η αναχώρησις ήτο περιττή ».435Η διδασκαλία του Αγίου
432
Ο.π., 146.
433
434
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες,106-107.
435
Ο.π., 110.
118
Ιωσήφ για τον υγιή μοναχισμό έχει έντονη την σφραγίδα της προσωπικής, βιωματικής
εμπειρίας. Ασκούμενος σε ένα εχθρικό πνευματικό περιβάλλον απέκτησε γνώση που
πηγάζει από την θεωρία. Αποδεικνύει όσα επικαλείται βασιζόμενος στις χαρισματικές
εμπειρίες που βίωσε και δεν δίδει συμβουλές που απορρέουν από διανοητική γνώση.
Υπήρξε θεοδίδακτος και, σε απόλυτη συμφωνία με την Φιλοκαλική παράδοση, που
σεβάστηκε και συνέχισε, πρώτα είδε τον Θεό και μετά μίλησε γι’ Αυτόν.436
Ο Άγιος Ιωσήφ δεν διεκδίκησε για τον εαυτό του τον ρόλο πρωταρχικού
δασκάλου ή του οργανωτή μιας νέας τάσεως στον ορθόδοξο μοναχικό βίο. Σε καμία
περίπτωση ο μελετητής του βίου και της διδασκαλίας του δεν πρέπει να υιοθετήσει
αυτή την προσέγγιση. Η προσπάθεια ωστόσο επανασύνδεσης του μοναχισμού της
εποχής του με την πρότερη και απώτερη μοναχική παράδοση δεν συνιστά πνευματικό
αγώνα μικρής σημασίας και αξίας. Μελετώντας, όντας κοσμικός, τα πνευματικά
επιτεύγματα των μεγάλων ασκητών έρχεται στον Άθω διψώντας να γνωρίσει μοναχούς
μεγάλου πνευματικού αναστήματος για να τον καθοδηγήσουν. Αν και γνωρίζει
απογοητεύσεις και θλίψεις κατορθώνει να αφομοιώσει δημιουργικά ψήγματα
ασκητικής σοφίας, που του προσφέρουν οι λίγοι άξιοι πνευματικοί οδηγοί που
συναντά. Θα κατορθώσει να αναδειχτεί επιστήμονας του πνεύματος μετά από
σκληρούς αγώνες και αφού « όλα αυτά τα ψήγματα της ασκητικής εμπειρίας τα
δοκιμάζει, τα αναχωνεύει με πολλούς πειρασμούς και θλίψεις στη ζωή του, και τα
ανασυνθέτει βιωματικά κατά τον μόνο αυθεντικό τρόπο μέσα στην Εκκλησία : με την
προσωπική του δυνατή προαίρεση και ελευθερία, και τον φωτισμό του Αγίου
Πνεύματος ».437
Η εποχή του Αγίου Ιωσήφ, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, χαρακτηρίζεται εκτός
από την πνευματική κατάπτωση του μοναχισμού και από την αριθμητική
αποδυνάμωση του. Η απουσία οσιακών μορφών που θα μπορούσαν να εμπνεύσουν την
εισροή νέων μοναχών στο Άγιον Όρος συμβαδίζει με την επίδραση που ασκεί ο
436
παραδόσεως », 148.
437
Ιωσήφ ( Καθηγουμένου Ι.Μ. Ξηροποτάμου), « Η συμβολή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου
2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
119
υπερτονισμός της κοινωνικής διαστάσεως της ορθοδόξου ευσέβειας, που χαρακτηρίζει

τις ιεραποστολικές αδελφότητες, που ακμάζουν την ίδια περίοδο. Ο Άγιος Ιωσήφ θα
εμφανιστεί ως κομιστής ενός οράματος, που δεν έχει απλά ως σκοπό την αριθμητική
ανάκαμψη του αγιορείτικού μοναχισμού αλλά κυρίως την ποιοτική ανακαίνιση του,
διαμέσου της αναβίωσης της διδασκαλίας της νοεράς προσευχής και την έμφαση στην
αξία της πνευματικής υπακοής.438Η αδελφότητα που σχημάτισε σταδιακά ο Άγιος
Ιωσήφ, θα καταστεί το φυτώριο μέσα από το οποίο θα καταστεί δυνατή η αναβίωση
της ησυχασμού και της φιλοκαλικής προσέγγισης του μοναχικού βίου. Τα δυο στοιχεία
στα οποία θα δώσει έμφαση και θα επιβάλει με αυστηρότητα στους υποτακτικούς του
είναι η πνευματική υπακοή και η σχολαστική τήρηση του ησυχαστικού προγράμματος
που έχει διαμορφώσει.
Η υπακοή δεν ήταν κάτι άγνωστο ή καινοφανές στον μοναχισμό την εποχή του
Αγίου Ιωσήφ. Ωστόσο της προσέδωσε ένα περιεχόμενο που την διαφοροποιούσε ως
έννοια από αυτή που επικρατούσε την εποχή εκείνη στη σχέση υποτακτικού και
Γέροντα. Ο Άγιος Ιωσήφ προβάλλει μια σχέση πνευματικής υπακοής, που υπερβαίνει
την απλή υποταγή του υποτακτικού σε εντολές ή συμβουλές που αφορούν σωματικά
έργα ή μεθόδους ασκήσεως. Αυτό που επιδιώκει μέσα από την υπακοή είναι η
εμπέδωση μιας απολύτου και αδιασπάστου πνευματικής ενώσεως πνευματικού πατέρα
και υποτακτικού.439Πρόκειται για μια πνευματική σχέση που υπερβαίνει τις
ψυχολογικές και συναισθηματικές διαστάσεις μιας συμβατικής σχέσης καθοδήγησης
και αποκτά ένα μυστηριακό χαρακτήρα, διότι ο Γέροντας υφίσταται ως τύπος Χριστού.
Προκειμένου να επιβάλει ως κεντρικό άξονα της ζωής της συνοδείας του την
νήψη και την νοερά προσευχή, θα είναι άτεγκτος στην εφαρμογή του ασκητικού
προγράμματος του. Αυτό περιλάμβανε νηστεία, σιωπή, αμεριμνία, καθημερινή
εξομολόγηση των λογισμών στο Γέροντα, αγρυπνία και προσευχή. Είχε αποκτήσει με
βιωματικό τρόπο την γνώση ότι μόνο με σχολαστική τήρηση του προγράμματος
δύναται να αξιωθεί κάποιος τη Χάρη και κατόπιν να την μεταδώσει σε άλλους. Ο Άγιος
Ιωσήφ θεωρούσε απαραίτητη την καθοδήγηση από πεπειραμένο Γέροντα και
438
στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» »,438
439
Ο.π., 439
120
εκτιμούσε περισσότερο την πείρα από την απόκτηση προώρου χάριτος. Αυτό γιατί η
ασκητική εμπειρία ήταν απαραίτητη για την απόκτηση διάκρισης, που συνιστά θεμέλιο
της πνευματικής ζωής.440
Όπως έχουμε επισημάνει, την εποχή εκείνη οι μοναχοί έδιδαν έμφαση στις
ακολουθίες και είχε ατονήσει η εργασία με την μονολόγιστη ευχή του Ιησού. Ο Άγιος
Ιωσήφ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην μονολόγιστη ευχή ως κεντρικού στοιχείου της
ησυχαστικής ζωής. Μάλιστα στη συνοδεία του η άσκηση της μονολόγιστης ευχής
μπορούσε να αναπληρώσει την νυχθήμερη ακολουθία. Επιπλέον το κομποσκοίνι
αποκτούσε μια σημαντική θέση και στις ακολουθίες, αφού ο Άγιος Ιωσήφ σύστηνε ο
μοναχός να ακούει προσευχόμενος τα ψαλλόμενα ή τα αναγινωσκόμενα. 441
Οι μορφές ασκήσεως που εφάρμοσε ο Άγιος Ιωσήφ στο πλαίσιο του ασκητικού
προγράμματος του επηρέασαν τους υποτακτικούς του και μέσω αυτών υιοθετήθηκαν
από τις συνοδείες που αυτοί ίδρυσαν και από τις μονές που επάνδρωσαν. Αυτό ισχύει
όχι μόνο για την σημασία της προσευχής αλλά και για την αγρυπνία και την καθημερινή
εξομολόγηση των λογισμών. Γενικά ο Άγιος Ιωσήφ χρησιμοποιούσε το παράδειγμά
του για να διδάξει την προσευχή και γενικά την άσκηση στους υποτακτικούς του και
στους μαθητές του που βρίσκονταν στο κόσμο. Σε αντίθεση με την απροθυμία των
λίγων ησυχαστών πατέρων που συνάντησε όταν ήταν νέος να τον μυήσουν στα μυστικά
της προσευχής, αυτός με την Χάρη που έλαβε δίδασκε την αξία της ησυχαστικής ζωής
σε όσους είχαν την προαίρεση να μάθουν. Οι συνεχείς συμβουλές προς τους
υποτακτικούς του και οι επιστολές του σε ευσεβείς Χριστιανούς ανταποκρίνονται σε
αυτό τον σκοπό. Δεν απέφυγε το ρίσκο που συνεπάγεται η άσκηση της πνευματικής
πατρότητας αλλά λειτούργησε « θυσιαστικά και αυτοκενωτικά, σπέρνοντας τον περί
440
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ.Βατοπαιδίου),« Η επίδραση του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην ασκητική και λειτουργική ζωή του Αγίου Όρους », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου
2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
441
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ.Βατοπαιδίου),« Η επίδραση του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
στην ασκητική και λειτουργική ζωή του Αγίου Όρους », 432.
121
ησυχίας λόγο σε περισσότερες ψυχές και εμπιστευόμενος στην Χάρι του Θεού να
δώση Αυτή την περαιτέρω βλάστησι και πρόοδο ».442
Η επιμονή του Αγίου Ιωσήφ στην αυστηρή τήρηση του ασκητικού

προγράμματος με έμφαση στην νοερά προσευχή δεν συνεπάγεται υποβάθμιση της
λειτουργικής ζωής και της συλλογικής λατρείας. Είναι δυνατόν για κάποιον που δεν
είναι εξοικειωμένος με την παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού να υποπέσει στο
σφάλμα μιας τέτοιας κατανόησης και συνεπώς παρερμηνείας της στάσης του Αγίου
Ιωσήφ. Είναι γεγονός ότι ο Άγιος Ιωσήφ δεν ασχολήθηκε με προβλήματα λατρείας
αλλά αποδέχτηκε πλήρως την λειτουργική παράδοση του Αγίου Όρους. Στην
πραγματικότητα « για εκείνον η λειτουργική ζωή ήταν η προέκταση της αδιάλειπτης
προσευχής, ήταν η μεγάλη πρόκληση ώστε να επιτύχει την καταλλαγή με τον Θεό και
τον άνθρωπο ».443Η ζωή του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε καθαρά « Ευχαριστιακή » και
ανατρέχοντας στο βίο του διαπιστώνουμε την προσήλωση του στην λειτουργική ζωή
που εκφράστηκε με την οικοδόμηση μικρών εκκλησιών σε όλα τα μέρη όπου μόνασε
και την αγωνία να χειροτονηθούν ιερείς από την συνοδεία του, ώστε να μην στερηθεί
την καθημερινή θεία Λειτουργία.444Αυτή αποτελούσε για τον Άγιο Ιωσήφ κεντρικό και
αναπόσπαστο στοιχείο του καθημερινού μοναχικού βίου του, όπως η νηστεία και το
εργόχειρο του.
Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η λειτουργική ζωή δεν αποτελούσε για τον Άγιο
Ιωσήφ κάτι διαφορετικό και διακριτό από τον υπόλοιπο μοναχικό βίο. Ήταν αυστηρός
σε θέματα προσευχής και τήρησης της λειτουργικής τάξης. Μολονότι στα έργα του
είναι σποραδικές οι αναφορές στην λειτουργική ζωή αυτό ερμηνεύεται με αναφορά
στον μακάριο βίο του. Σε αυτό το πλαίσιο η λειτουργική ζωή εμφανίζεται ως
προέκταση της άσκησης και « ήταν ο φυσικός χώρος όπου συναντούσε τον ποθούμενο
Κύριο και μετείχε στην εμπειρία των Αγίων του ».445Αν και η καθημερινή ζωή του
442
στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» »,440.
443
Γ. Φίλια, « Η λειτουργική ζωή και ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής », Γέροντας Ιωσήφ ο
Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
444
445
Γ. Φίλια, « Η λειτουργική ζωή και ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής »,357
122
Αγίου Ιωσήφ και της συνοδείας του χαρακτηριζόταν από την πενία και την υλική
ένδεια αυτό δεν συνεπάγεται έλλειψη λαμπρότητας στην λατρευτική ζωή τους. Αυτό
δεν συνιστά αντίφαση διότι η λαμπρότητα στην θεία Λειτουργία δεν ταυτίζεται με το
υλικό στοιχείο και ο Άγιος Ιωσήφ ήταν γνώστης αυτής της ουσιώδους αλήθειας. Ο
Άγιος Ιωσήφ λάτρευε τον Θεό με την ουράνια λαμπρότητα που πήγαζε από τον
καθημερινό βίο του. Αυτό συνιστά επιβεβαίωση της διαχρονικής αλήθειας σύμφωνα
με την οποία « η λαμπρότητα της λατρείας για τους θεουμένους συνίσταται στη θέα
του ακτίστου Φωτός και όχι στη θέα της υλικής λαμπρότητας ».446
Η ασκητική εμπειρία και η σημασία της λειτουργικής ζωής στον βίο του Αγίου
Ιωσήφ αποδεικνύουν την βαθιά εκκλησιαστική συνείδηση, που τον χαρακτήριζε.
Πράγματι από πολύ νέος επέλεξε την άσκηση ως κεντρικό άξονα της καθημερινής ζωής
του. Επιδίωξε την Χάρη αλλά γνώριζε ότι αναγκαία προϋπόθεση της χάριτος είναι η «
νόμιμος άθλησις ».Σε απόλυτη συμφωνία με την ησυχαστική παράδοση γνώριζε ότι η
Εκκλησία είναι η σφραγίδα και ο θεματοφύλακας της νόμιμης άθλησης. Σκοπός της
άσκησης δεν είναι η ηθική ανύψωση και η ατομική πνευματική τελείωση αλλά η ένωση
με την πηγή της ζωής, τον Θεάνθρωπο Ιησού. Συνεπώς κάθε αγωνιστής της
πνευματικής ζωής αποκαλύπτει την υγιή πνευματική κατάσταση του ανάλογα με την
σχέση που έχει με την Εκκλησία, που ως σώμα Χριστού είναι αναπόσπαστα ενωμένη
μαζί του. Αυτή η ένωση διαμορφώνει την εκκλησιαστική συνείδηση και εμπειρία.447
Η εκκλησιαστική συνείδηση του Αγίου Ιωσήφ αποδεικνύεται με ιδιαίτερη

ενάργεια στην στάση που τήρησε απέναντι στο ζήτημα του ημερολογίου. Αν και
ολιγογράμματος, με την βοήθεια της χάριτος και της εκκλησιαστικής συνειδήσεως που
είχε, αντιλήφθηκε ότι οι ζηλωτές τελούν σε πλάνη και αποκόπηκαν από την Μία και
Καθολική Εκκλησία. Μια άλλη απόδειξη της εκκλησιαστικής συνείδησης του Αγίου
Ιωσήφ είναι η αταλάντευτη προσήλωση του στην ησυχαστική παράδοση της
αδιαλείπτου ευχής και της άσκησης σε όλες τις μορφές που προτείνουν οι Πατέρες που
προηγήθηκαν. Θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο Άγιος Ιωσήφ έζησε σε ένα εχθρικό
Ο.π., 358-359
446
Αθανασίου ( Μητρ. Λεμεσού), « Η εκκλησιαστική συνείδηση του Γέροντος Ιωσήφ του

447
Ησυχαστού», Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων

Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)254
123
περιβάλλον και κατηγορήθηκε για πλάνη από τους μοναχούς της εποχής του. Ωστόσο
δεν θεώρησε ποτέ την άσκηση τίποτα παραπάνω από εργαλείο και δεν την
απολυτοποίησε διότι γνώριζε ότι ο προσωπικός αγώνας δεν επαρκεί αν δεν σφραγιστεί
και καρποφορήσει δια των αγίων μυστηρίων της Εκκλησίας.448
Η στάση του υπέρ της συχνής θείας κοινωνίας ακόμη και την Κυριακή, αν και
σύμφωνη με το πατερικό πνεύμα, σκανδάλισε πολλούς συγχρόνους του μοναχούς.
Στην εποχή του υπήρχαν πολλοί μοναχοί που μεταλάμβαναν αραιά και κατόπιν
αυστηρής τριήμερης νηστείας και προτιμούσαν το Σάββατο. Ιδιαίτερα η μετάληψη
κατά την Κυριακή θεωρούνταν βλάσφημη διότι το Σάββατο δεν ήταν ημέρα νηστείας.
Στη συνείδηση αυτών των απλοϊκών μοναχών δεν ήταν δυνατόν να κοινωνήσει
κάποιος την Κυριακή αφού δεν του επιτρεπόταν την προηγούμενη να νηστεύσει. Έτσι
παρουσιάστηκε το θλιβερό φαινόμενο να υπάρχουν ορθόδοξοι μοναχοί που πίστευαν
ότι η Κυριακή, η ημέρα του Κυρίου, ήταν απαγορευμένη για την θεία κοινωνία και
προτιμούσαν και τιμούσαν το Σάββατο, λόγω της νηστείας της Παρασκευής που είχε
προηγηθεί.449Ωστόσο η τακτική προσέλευση στην θεία ευχαριστία αποτελεί
αρχαιότατο εκκλησιαστικό έθος και η νηστεία παρουσιάζεται εξαρχής ανεξάρτητα από
την προσέλευση στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας. Στο βαθμό που κάποιος
Χριστιανός τηρεί τις νηστείες που έχει καθορίσει η Εκκλησία δεν χρειάζεται κάποια
ιδιαίτερη νηστεία για να κοινωνήσει. Όταν επικράτησε η συνήθεια της αραιής
προσέλευσης στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας τότε συνδέθηκε άμεσα η νηστεία με
το μυστήριο.450Επιπλέον η συνήθεια της τριήμερης νηστείας δεν θεμελιώνεται στους
Κανόνες και την Παράδοση της Εκκλησίας και αποτέλεσε κατάλοιπο της εποχής της
Τουρκοκρατίας όπου υπήρχε άγνοια των Ιερών Κανόνων και της Ευαγγελικής
Παραδόσεως, ως συνέπεια μιας γενικότερης λειτουργικής και πνευματικής
παρακμής.451 Στο σημείο αυτό η προσφορά του Αγίου Ιωσήφ κρίνεται ιδιαίτερα
σημαντική διότι μαζί με άλλους πατέρες κατόρθωσαν την επιστροφή των μονών και
των αγιορειτών μοναχών « στην ορθή θεολογική και εκκλησιαστική θέση της ημέρας
448
Ο.π., 257-258
449
Ο.π.,259
450
Γ. Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική,211-214
451
Δ. Αεράκη, Πότε και πως να κοινωνής ,16η εκδ.(Αθήνα : Βαπτιστής,2019 )59
124
της Κυριακής και της μετοχής κατ΄ αυτήν κυρίως των αχράντων μυστηρίων της θείας
ευχαριστίας ».452
5.2. Οι πνευματικοί απόγονοι του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή
Ο Άγιος Ιωσήφ έζησε σε μια περίοδο που ο μοναχισμός του Αγίου Όρους
φαινόταν πνευματικά παρηκμασμένος και ο αριθμός των μοναχών έφθινε σταθερά.
Παράλληλα στην ευρύτερη κοινωνική και εκκλησιαστική πραγματικότητα το πνεύμα
της εκκοσμικεύσεως κερδίζει συνεχώς έδαφος αν και η φιλοκαλική παράδοση δεν
έπαψε ποτέ να έχει λίγα αλλά σημαντικά ερείσματα. Ωστόσο από την δεκαετία του
1970 παρατηρείται μια αντιστροφή του αρνητικού κλίματος και παρουσιάζεται μια
αργή πλην όμως σταθερή ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού τόσο σε πνευματικό
όσο και αριθμητικό επίπεδο. Στην πορεία αυτή σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η
είσοδος στο Άγιον Όρος συνοδειών που προέρχονταν από μονές εκτός του Άθω.
Ωστόσο καθοριστικός ήταν ο ρόλος προσωπικοτήτων με ηθική και πνευματική
ακτινοβολία που αφανώς προετοίμασαν την ανοδική αυτή τάση. Στο πλαίσιο αυτό
καθίσταται σημαντικός ο ρόλος του Αγίου Ιωσήφ και του μοναχικού παραδείγματος
του. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι διαμέσου των πνευματικών τέκνων του ανάγεται σε
αυτόν η πνευματική πατρότητα έξι μονών του Αγίου Όρους.453Πρόκειται όπως θα
δούμε για τις Μονές Βατοπαιδίου, Διονυσίου, Φιλοθέου, Καρακάλλου, Ξηροποτάμου
και Κωνσταμονίτου.
Από το 1959 που κοιμήθηκε ο Άγιος Ιωσήφ, τα πνευματικά τέκνα του, που
αξιώθηκαν και αυτά να γίνουν πνευματικοί Πατέρες, δημιούργησαν συνοδείες που
σταδιακά εξαπλώθηκαν στο Άγιον Όρος. Ο Άγιος Ιωσήφ φαίνεται κατά ένα περίεργο
τρόπο να γνωρίζει τον κρίσιμο ρόλο που θα διαδραματίσουν τα πνευματικά τέκνα του.
Θα εφαρμόσει μια ασυνήθιστη τακτική και θα δώσει την ευλογία του στο καθένα από
τα πνευματικά τέκνα του να δημιουργήσει την δική του συνοδεία.454Σε ένα
452
Ησυχαστού»,259
453
Γ. Μαντζαρίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού
», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
454
Ο.π., 162
125
αποκαλυπτικό διάλογο που θα έχει λίγο πριν τον οσιακό θάνατο του με τον εκδότη
Σωτήριο Σχοινά και αναφερόμενος στους υποτακτικούς του θα δηλώσει
χαρακτηριστικά « Τα βλέπεις αυτά τα καλογεράκια; Θα κατακτήσουν το Άγιον Όρος
».455 Η ανάκαμψη του μοναχισμού προετοιμάστηκε στις ελάχιστες αλλά πάντα
υπαρκτές εστίες ησυχαστικού πνεύματος που επιβίωναν στην έρημο του Άθω. Εξαιτίας
των δυσμενών συνθηκών που επικρατούσαν στις μονές οι νέοι μοναχοί προτιμούσαν
τις μικρές συνοδείες υπό την καθοδήγηση πνευματικών Γερόντων. Η συνοδεία του
Αγίου Ιωσήφ αν και φαινομενικά ασήμαντη στην εποχή της έκανε ένα κρίσιμο βήμα
για την αναζωογόνηση της ησυχαστικής παράδοσης και της μονολόγιστης ευχής του
Ιησού, που σταδιακά διείσδυσε στα κοινόβια του Αγίου Όρους αλλά και ευρύτερα στον
ορθόδοξο μοναχισμό.456
Ο Άγιος Ιωσήφ μετά από ισόβιο ασκητικό αγώνα κατόρθωσε να υπερβεί τα

αμαρτωλά πάθη και να πλημμυρίσει από Θεία Χάρη. Κατόρθωσε να συσσωρεύσει
πνευματικό κεφάλαιο που υπό μορφή πνευματικών χαρισμάτων μετέδωσε στα
πνευματικά τέκνα του. Αυτά με την σειρά τους αύξησαν αυτό το πνευματικό κεφάλαιο
και το διαμοίρασαν σε πλήθος ανθρώπων συμβάλλοντας σε μια πνευματική ανάκαμψη
που υπερβαίνει τα όρια της κοσμικής λογικής. Διότι ο επιχειρηματίας του χρήματος
δεν μοιράζει αλλά επενδύει και μέριμνα του είναι η μεγέθυνση του κεφαλαίου που
διαθέτει, στηριζόμενος σε ιδιοτελείς εγωιστικές επιδιώξεις. Όμως ο επιχειρηματίας του
πνεύματος διαμοιράζει με αγάπη και όχι μόνο το πνευματικό κεφάλαιο του μεγεθύνεται
αλλά και οι αδελφοί του ωφελούνται και πλουτίζουν και αυτοί στο πλαίσιο της
αγαπητικής κοινωνίας, που είναι η Εκκλησία.
Όπως ήδη αναφέραμε στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας μας, ο πρώτος
μοναχός που συνδέθηκε με τον Άγιο Ιωσήφ ήταν ο Γέροντας Αρσένιος που μέχρι τον
θάνατο του πρώτου υπήρξε ο αχώριστος συνασκητής του. Ο Άγιος Ιωσήφ έτρεφε
απέραντη αγάπη και σεβασμό σε αυτόν. Ο Γέροντας Αρσένιος αν και δεν διέθετε το
χάρισμα στο να διοικεί και να κατευθύνει τις ψυχές προς την σωτηρία και την
τελειότητα, κατόρθωσε με την καθοδήγηση του Αγίου Ιωσήφ να φτάσει σε υψηλά
455
456
Γ. Μαντζαρίδη, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού
»,165
126
μέτρα απάθειας και αγιότητας. Μετά την κοίμηση του Αγίου Ιωσήφ οι υποτακτικοί του
δημιούργησαν δικές τους συνοδείες, ωστόσο ο Γέροντας Αρσένιος διαδραμάτισε έναν
σημαντικό ρόλο όχι σε πρακτικό αλλά σε συμβολικό και πνευματικό επίπεδο. Όλοι οι
υποτακτικοί του Αγίου Ιωσήφ συνέχισαν να τον τιμούν και να δίνουν αναφορά σε
αυτόν και αποτελούσε για αυτούς παρηγοριά και στήριγμα. Αυτό συνέβαινε επειδή στο
πρόσωπο και την ζωή του ενσάρκωνε ως ένα σημείο την μορφή του Αγίου Ιωσήφ και
λειτουργούσε ως θεματοφύλακας του ησυχαστικού πνεύματος που παρέλαβε από
αυτόν.457Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην συνοδεία του πατέρα
Χαράλαμπου (πνευματικού τέκνου του Αγίου Ιωσήφ) αρχικά στο Μπουραζέρι και
κατόπιν στην Ιερά Μονή Διονυσίου, μέχρι τον οσιακό θάνατο του το 1983.458Ένας από
τους πρώτους υποτακτικούς του Αγίου Ιωσήφ ήταν και ο κατά σάρκα αδελφός του με
το μοναχικό όνομα Αθανάσιος. Αυτός όπως ήδη αναφέραμε αντιμετώπισε πολλές
δυσκολίες προσαρμογής στην μοναχική ζωή αν και διέθετε αγωνιστικό φρόνημα. Δεν
διαδραμάτισε κάποιο σημαντικό ρόλο στην διάδοση του ησυχαστικού πνεύματος του
Γέροντα του και κοιμήθηκε το 1984 στην Ιερά Μονή Φιλοθέου, όπου έζησε τα
τελευταία χρόνια της ζωής του.459
Από την συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ αυτοί που διαδραμάτισαν αποφασιστικό
ρόλο στην μεταλαμπάδευση του ησυχαστικού πνεύματος του Γέροντα τους ήταν ο
Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός, ο Εφραίμ Φιλοθεΐτης και αργότερα Αριζονίτης και ο
Χαράλαμπος Διονυσιάτης. Βεβαίως αυτοί οι Γέροντες αποτελούσαν μέλη της
συνοδείας του Αγίου Ιωσήφ και με αυτή την έννοια ανήκουν στους στενούς διαδόχους
του. Ωστόσο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι υπάρχει μεγάλος αριθμός μοναχών, που
μπορούν να χαρακτηριστούν πνευματικά τέκνα του Αγίου Ιωσήφ διότι άσκησε
καθοριστική επίδραση στην πνευματική ζωή τους. Από αυτούς ξεχωρίζουν ο Όσιος
Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, ο Γέροντας Θεοφύλακτος από τη Νέα Σκήτη, ο μοναχός
Γεώργιος Μπράνκο και ο πατέρας Παντελεήμων στην Αμερική.460
457
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ », στο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών
Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
458
Ο.π., 120.
459
Ο.π., 121
460
Ο.π., 134
127
Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός υπήρξε ένας εκ των παλαιοτέρων

υποτακτικών του Αγίου Ιωσήφ. Από την πρώτη στιγμή που εντάχτηκε στην συνοδεία
του(1947), κατανόησε πόσο σημαντική είναι για την πνευματική ζωή η ευταξία και η
τήρηση του ασκητικού προγράμματος. Με αυτό τον τρόπο διαφυλάσσεται και
μεγεθύνεται η Χάρη. Μετά τον θάνατο του Αγίου Ιωσήφ παρέμεινε στην Νέα Σκήτη
και άρχισε να δέχεται υποτακτικούς σχηματίζοντας συνοδεία στην οποία εφάρμοσε το
ησυχαστικό πρόγραμμα του Γέροντα του. Πολύ γρήγορα διέκρινε ότι οι αγιορείτικές
Μονές που έφθιναν αριθμητικά πρέπει να επανδρωθούν, όπως ο Γέροντας του είχε
προβλέψει. Σύμφωνα με τον Αρχιμανδρίτη Εφραίμ(νυν Καθηγούμενο της Ι.Μ.Μ.
Βατοπαιδίου), ο Γέροντας Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός το 1972 θα αρνηθεί πρόταση των
γερόντων της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας να μετακινηθεί εκεί με την συνοδεία του
και θα προτείνει την εγκατάσταση εκεί της συνοδείας του Γέροντα Αιμιλιανού από τα
Μετέωρα, που γνώριζε το αγωνιστικό φρόνημα της.461
Το μεγαλύτερο πρόβλημα επάνδρωσης εκείνη την εποχή αντιμετώπιζε η Μονή

Κουτλουμουσίου στην οποία είχαν απομείνει ελάχιστοι ηλικιωμένοι μοναχοί. Ο
Γέροντας Ιωσήφ θα αποδεχτεί πρόσκληση να την επανδρώσει και θα μεταβεί εκεί με
την συνοδεία του το 1975.462Πιστός στο πνεύμα ταπείνωσης που κληρονόμησε από τον
Άγιο Ιωσήφ θα αρνηθεί στον Οικουμενικό Πατριάρχη Δημήτριο να χειροτονηθεί
πρεσβύτερος για να αναλάβει καθήκοντα Ηγουμένου. Τελικά Ηγούμενος ανέλαβε ο
Αρχιμανδρίτης Χριστόδουλος από την Χαλκίδα το 1977. Ο Γέροντας κατόρθωσε με
τον νέο Ηγούμενο να επανδρώσουν το μοναστήρι με σημαντικό αριθμό μοναχών και
να δημιουργήσουν μια αδελφότητα απόλυτα προσανατολισμένη στην ησυχαστική και
πατερική παράδοση.463
Επόμενος μεγάλος σταθμός στην πορεία του Γέροντα Ιωσήφ ήταν η μετάβαση
του στην Κύπρο, όπου ανέλαβε Ηγούμενος της Ι.Μ.Τιμίου Σταυρού στην Μίνθη
Πάφου. Εκεί παρέμεινε από το 1978 έως το 1981. Εκεί ανέπτυξε έντονη και
συστηματική δραστηριότητα για την ανάκαμψη του κυπριακού μοναχισμού και την
461
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου), Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός,3η εκδ.(Άγιον Όρος :
Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, 2018)217.
462
Ο.π., 218
463
Ο.π., 220-224
128
μεταλαμπάδευση του ησυχαστικού πνεύματος που είχε κληρονομήσει από τον Γέροντα
του.464Ωστόσο κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Κύπρο θα δεχτεί
συκοφαντικές επιθέσεις και απογοητευμένος θα επιστρέψει με μικρή συνοδεία στο
Άγιον Όρος και θα εγκατασταθεί αρχικά στο Κελλί του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου
στην Καψάλα και στην συνέχεια θα μετακινηθεί με την συνοδεία του στην Μονή
Κουτλουμουσίου.465Στις 14-8-1983 θα μετακινηθεί εκ νέου με την συνοδεία του στην
Νέα Σκήτη. Θα παραμείνει πιστός στις ησυχαστικές αρχές και το ασκητικό πρόγραμμα
που παρέλαβε από τον Γέροντά του και για να τον τιμήσει θα κατασκευάσει ένα μικρό
κτίσμα που περικλείει τον τάφο του. Δεν θα πάψει στις ομιλίες του και στην
καθοδήγηση προς τους υποτακτικούς του να επικαλείται το παράδειγμα του Αγίου
Ιωσήφ και μάλιστα δεν θα διστάσει να τον χαρακτηρίσει ήρωα και σύγχρονο
αναμορφωτή του ανατολικού μοναχισμού.466
Η φήμη που συνόδευε τον Γέροντα Ιωσήφ ως πνευματικού τέκνου του Αγίου
Ιωσήφ του Ησυχαστή είχε ως συνέπεια την προσέλευση μεγάλου αριθμού
προσκυνητών και αύξηση των μελών της συνοδείας του.467 Κεντρικό σταθμό στην
πορεία του Γέροντα Ιωσήφ αλλά και του αγιορείτικου μοναχισμού γενικότερα, συνιστά
η πρόσκληση που έλαβε να επανδρώσει με μέλη της συνοδείας του την Ι.Μ.Μ
Βατοπαιδίου που υπέφερε από λειψανδρία. Αρχικά μετακινήθηκαν οκτώ μέλη της
συνοδείας του το 1987.468 Αργότερα(1989) θα εγγραφούν στο μοναχολόγιο της Μονής
ο Γέροντας Ιωσήφ και τα υπόλοιπα μέλη της συνοδείας και με την φροντίδα και την
προσπάθεια του αυτή θα μετατραπεί από ιδιόρρυθμη σε κοινόβια. Ο Γέροντας Ιωσήφ
πιστός στην παρακαταθήκη του Αγίου Ιωσήφ « γνώριζε από την πείρα του ότι το
κοινόβιο με τις δυο αυτές χρυσές πτέρυγες, της υπακοής και της ακτημοσύνης, που
ενισχύονται και κατορθώνονται με την προσευχή, γίνεται επίγειος ουρανός ».469Ο
Γέροντας Ιωσήφ θα αγωνιστεί με όλες τις δυνάμεις του για την ανασυγκρότηση της
Μονής σε κοινοβιακή βάση αλλά αφοσιωμένος στην ζωή της προσευχής θα αρνηθεί
464
Ο.π., 228-289.
465
Ο.π.,294-305
466
Ο.π., 331.
467
Ο.π., 387.
468
Ο.π., 390-392.
469
Ο.π., 433.
129
οποιοδήποτε θεσμικό αξίωμα. Αντιθέτως αποσύρθηκε σε Κάθισμα που κατασκεύασε

πλησίον της Μονής χωρίς να πάψει να καθοδηγεί τα πνευματικά τέκνα του.470
Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Βατοπαιδινός κοιμήθηκε οσιακά την 1η Ιουλίου 2009

έχοντας πραγματοποιήσει τεράστιο οργανωτικό και πνευματικό έργο. Σχημάτισε μια
συνοδεία, που από 23 μέλη έφτασε λίγο πριν τον θάνατο του Γέροντα να υπερβεί τα
100 μέλη. Παράλληλα ανέπτυξε μεγάλη συγγραφική δραστηριότητα και με τα έργα του
έκανε ευρύτερα γνωστή την βιογραφία και την διδασκαλία του Αγίου Ιωσήφ. Το
συγγραφικό έργο του περιλαμβάνει δεκαέξι βιβλία πνευματικού περιεχομένου στα
οποία καταγράφει πνευματικές εμπειρίες αλλά και αποπειράται και την θεολογική
ερμηνεία κειμένων και γεγονότων της ζωής του Αγίου Ιωσήφ.471Ωστόσο η μεγαλύτερη
προσφορά του στην ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού είναι το ζωντανό
παράδειγμα του και ένας τρόπος μοναχικού βίου που θεμελιώθηκε στην απαρέγκλιτη
τήρηση των αρχών του νηπτικού βίου, που διδάχτηκε ως υποτακτικός του Αγίου
Ιωσήφ.
Ο επόμενος υποτακτικός του Αγίου Ιωσήφ που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο

στην διάσωση και διάδοση του πνεύματος του Αγίου Ιωσήφ ήταν ο Εφραίμ Φιλοθεΐτης
ή Αριζονίτης. Αυτός ήταν όπως έχουμε αναφέρει ιερομόναχος, και μετά την κοίμηση
του Αγίου Ιωσήφ παρέμεινε στην καλύβι του. Πολλοί ήταν εκείνοι που συνδέθηκαν
πνευματικά μαζί του, λόγω της φήμης του ως υποτακτικού του Αγίου Ιωσήφ, με
αποτέλεσμα να αποκτήσει μεγάλη συνοδεία και να επιλέξει την μετακίνηση σε άλλο
ευρυχωρότερο μέρος.472Έτσι η συνοδεία αρχικά μετακινήθηκε στο μεγάλο Προβατιανό
κελλί Άγιος Αρτέμιος το 1968.473Τέσσερα χρόνια αργότερα η συνοδεία του Γέροντα
Εφραίμ μετακινήθηκε στην Ι.Μ.Φιλοθέου, που την εποχή εκείνη κινδύνευε με
ερήμωση.474Το μοναστήρι μετατράπηκε και αυτό από ιδιόρρυθμο σε κοινόβιο και
επικράτησε το ησυχαστικό πνεύμα που παρέλαβαν από τον Άγιο Ιωσήφ. Μέσα σε
διάστημα λίγων ετών η Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους κάλεσε τους Πατέρες της
Μονής Φιλοθέου να συμβάλλουν στην στελέχωση και άλλων μοναστηριών, που λόγω
470
Ο.π., 458.
471
Ο.π.482-483
472
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,130.
473
Ο.π., 130.
474
Ε. Λέκκου, Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας (1928-2019),(Αθήνα : Σαΐτης, )18-19.
130
έλλειψης μοναχών κινδύνευαν με εγκατάλειψη. Έτσι επανδρώθηκαν η Ιερά Μονή

Κωνσταμονίτου, η Ιερά Μονή Ξηροποτάμου και η Ιερά Μονή Καρακάλλου. Με αυτό
τον τρόπο μεταφυτεύθηκε και σε αυτές τις μοναστικές κοινότητες το ησυχαστικό
πνεύμα του Αγίου Ιωσήφ και η έμφαση στην νήψη και την ευχή του Ιησού. Επιπλέον
ο Γέροντας Εφραίμ είχε την πνευματική εποπτεία της ζωής όλων αυτών των
μοναστηριών.475Τα σημάδια της πνευματικής ανάκαμψης του ορθόδοξου μοναχισμού
του Αγίου Όρους με την επάνδρωση μονών που αριθμητικά έφθιναν, έγιναν αντιληπτά
πολύ γρήγορα. Εύστοχα όμως επισημάνθηκε ότι αυτό δεν θα ήταν αρκετό αν δεν
συνδυαζόταν με μια επιστροφή στις αρχές της νηπτικής παράδοσης και στην έμφαση
στην ορθόδοξη άσκηση. Σύμφωνα με τον Αρχιμανδρίτη Νεκτάριο Χατζημιχάλη η
ορθόδοξη αναγέννηση « ἀρχίζει ἀπὸ τὸ κομποσκοίνι καὶ τὰ δάκρυα, τὴν ἀπόλυτη
φτώχεια, τὴ σιωπή, τὴ νῆψι τῆς ψυχῆς καὶ τὴν ἀγάπη τῆς Θεοψίας ».476Πρόκειται για
το πλαίσιο θεωρίας και πράξης που ο Άγιος Ιωσήφ άφησε ως παρακαταθήκη στους
πνευματικούς απογόνους του. Μάλιστα η επάνδρωση της Μονής Φιλοθέου
χαρακτηρίστηκε ως γεγονός κορυφαίας σημασίας, διότι η νέα αδελφότητα δεν
απέδειξε μόνο την πνευματική δίψα για την εν Χριστώ ζωή και την αξία του
πνευματικού Πατρός αλλά ανέδειξε την καίρια πνευματική αξία και σημασία της
αδιαλείπτου νοεράς προσευχής και της εν πίστει παράδοσης της ελευθερίας σε
διακριτικό Γέροντα, δηλαδή της υπακοής. Η πορεία αυτής της αδελφότητας «
ερμηνεύει και ολόκληρον το πρόβλημα του Αγίου Όρους εις όλας τας εκφάνσεις του
και γενικότερον του Ορθόδοξου Μοναχισμού ».477Στο σημείο αυτό θα πρέπει να
αναφέρουμε ότι στο πλαίσιο της ποιμαντικής δραστηριότητας του ο Γέροντας Εφραίμ
έχει να παρουσιάσει και αξιόλογο συγγραφικό έργο, που αναφέρεται σε θέματα
μοναχισμού, χριστιανικής και ασκητικής ζωής και είναι καρπός προσωπικού
ασκητικού βιώματος. Τα πιο σημαντικά είναι το δίτομο έργο Η τέχνη της σωτηρίας και
το έργο Πατρικαί Νουθεσίαι, που έχουν εκδοθεί από την Ι.Μ. Φιλοθέου. Το δε έργο
του που αναφέρεται στον βίο και την διδασκαλία του Γέροντα του, συνιστά σημείο
475
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,130-131
476
Ν. Χατζημιχάλη,« Άνοιξις στο Περιβόλι της Παναγίας », Αθωνικοί Διάλογοι 18-19(1973)15
477
Μοναχού Α, « Η Ιερά Μονή Φιλοθέου », Αθωνικοί Διάλογοι 18-19(1973)23.
131
αναφοράς για όσους ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν στην μορφή του Αγίου Ιωσήφ του
Ησυχαστή.
Η πνευματική καθοδήγηση του Γέροντα Εφραίμ δεν περιορίστηκε στα πλαίσια

του Αγίου Όρους αλλά επεκτάθηκε και στον γυναικείο μοναχισμό. Οργάνωσε και
καθοδήγησε τα δυο γυναικεία μετόχια της Μονής Φιλοθέου, την Μονή Παναγίας
Οδηγήτριας Πορταριάς Βόλου και την Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ Θάσου. Επιπλέον
πολλά γυναικεία μοναστήρια στην Ελλάδα στελεχώθηκαν με μοναχές που
προέρχονταν από τα δυο προηγούμενα μετόχια. Έτσι το ησυχαστικό πνεύμα του Αγίου
Ιωσήφ επεκτάθηκε και ρίζωσε και στον γυναικείο μοναχισμό υπό την καθοδήγηση του
Γέροντα Εφραίμ.478
Πέραν της προσφοράς του στην ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού, ο

Γέροντας Εφραίμ είναι περισσότερο γνωστός για την θεμελίωση του ορθόδοξου
μοναχισμού στην αμερικανική ήπειρο. Σύμφωνα με τον Αρχιεπίσκοπο Αμερικής
Ελπιδοφόρο « ήταν μια δύσκολη αποστολή σε ένα χώρο κατεξοχήν κοσμικόν. Δεν είχε
καμία γεύση ασκήσεως, καμία γεύση νοεράς προσευχής, καμία γεύση ορθόδοξου
μοναχισμού».479Ωστόσο ο Γέροντας Εφραίμ επέλεξε να κάνει ένα παράτολμο βήμα και
να μεταβεί στην Αμερική προκειμένου να ιδρύσει ορθόδοξα μοναστήρια και να
μεταδώσει και εκεί το πνεύμα του αθωνικού μοναχισμού που εδράζεται σε ησυχαστικές
αρχές. Ήδη από την δεκαετία του 1950 ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης είχε επισημάνει την
έλλειψη του ορθόδοξου μοναχισμού στην Αμερική και σε επιστολή του (27-12-1958)
κάνει αναφορά στον Άγιο Ιωσήφ τον Ησυχαστή και μάλιστα επισημαίνει ότι ίσως είναι
ο καλύτερος ασκητής στην νοερά προσευχή. Το ενδιαφέρον είναι ότι στην ίδια
επιστολή προτείνει θεμελίωση κάποιου ορθόδοξου μοναστηριού στην Αμερική με την
προσέλευση υποτακτικών του, που τους χαρακτηρίζει άριστους.480Ο Γέροντας Εφραίμ
επρόκειτο να αναλάβει αυτό το καθήκον και σε μια πορεία από το 1989 έως το 2004
478
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,131.
479
Ε. Λέκκου, Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας (1928-2019)48.
480
Ι. Βλάχου ( Μητρ. Ναυπάκτου),« Ο Γέροντας Εφραίμ ο Αγιορείτης και Αριζονίτης », στο
διαδικτυακό τόπο : https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/33750-o-gerontas-efraim-o-
agioreitis-kai-arizonitis ( ημερομηνία ανάκτησης: 16-5-2021)
132
ίδρυσε στις ΗΠΑ και τον Καναδά 17 ανδρικές και γυναικείες μονές έχοντας ως κέντρο
την Ι.Μ. Αγίου Αντωνίου στην Αριζόνα των ΗΠΑ.481
Ο Γέροντας Εφραίμ αρχικά βρέθηκε στον Καναδά για ιατρικούς λόγους στο
τέλος της δεκαετίας του 70.482 Πριν λάβει την άδεια από τους ιεράρχες της Αμερικής
να ιδρύσει μοναστήρια, επισκεπτόταν πιστούς σε όλη την χώρα και τους
εξομολογούσε, έχοντας πάντα εκκλησιαστική άδεια. Προκειμένου να ριζώσει στην
Αμερική ο ορθόδοξος μοναχισμός και το πνεύμα του Αγίου Ιωσήφ εκτιμούσε ότι
χρειάζεται η μετάβαση μιας μικρής ομάδας μοναχών από την Ελλάδα σε συνδυασμό
με την προσέλκυση Καναδών και Αμερικανών δοκίμων μοναχών. Αυτή την μέθοδο
ακολούθησε ο Γέροντας Εφραίμ με όλα τα μοναστήρια που ίδρυσε. Στην αρχή οι
μοναχοί που έφτασαν στην νέα ήπειρο αντιμετώπισαν τεράστιες δυσκολίες
προσαρμογής, ωστόσο αυτοί οι πειρασμοί χαλύβδωσαν την θέληση και την πίστη τους
για την μεταφύτευση του ησυχαστικού πνεύματος, σε ένα αρχικά αφιλόξενο στον
ορθόδοξο μοναχισμό τόπο.483
Στα μοναστήρια που ίδρυσε ο Γέροντας Εφραίμ υφίσταται ένα καθημερινό

τυπικό « που ακολουθεί το καθιερωμένο πρόγραμμα που διαμορφώνεται σύμφωνα με
την παλαιά παράδοση 17 αιώνων προσευχής, νηστείας, λατρείας, αγρυπνίας,
φιλανθρωπικής προσφοράς σε εκείνους που έχουν ανάγκη, και φιλοξενίας στους
προσκυνητές και τους επισκέπτες».484Παρατηρείται ετησίως τεράστια εισροή
προσκυνητών και επισκεπτών και όλα τα μοναστήρια έχουν ως βασικό χαρακτηριστικό
το μεγάλο κτιριακό σχεδιασμό λόγω της ύπαρξης μεγάλου αριθμού εκκλησιών,
παρεκκλησιών, ξενώνων και εργαστηρίων και της συνεχούς προσέλευσης νέων
δόκιμων μοναχών. Ωστόσο το κεντρικό χαρακτηριστικό της μοναχικής ζωής σε αυτές
τις μονές είναι η αίσθηση της συνεχούς παρουσίας και βοήθειας του Αγίου Ιωσήφ, τον
οποίο αδιάκοπα επικαλούνται στην προσευχή τους και αιτούνται την βοήθεια και
καθοδήγηση του. Η παρουσία του ορθόδοξου μοναχισμού στην Αμερική βιώνεται ως
481
Σ. Αναγνωστόπουλου, Ο Γέροντας μου Εφραίμ, (Πειραίας: Ιδιωτική έκδοση, 2020)66.
482
Ε. Λέκκου, Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας,25-26
483
Θ. Πετρίδη, « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ στον μοναχισμό της Αμερικής », στο Γέροντας
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)627
484
Ο.π., 629
133
ένας από τους καρπούς της αγιότητας, της αγάπης και της άσκησης του Αγίου Ιωσήφ.
Ο Γέροντας Εφραίμ δημιούργησε μοναχικές αδελφότητες που έχουν ως πρότυπο
άσκησης τον Άγιο Ιωσήφ και οι οποίες πιστεύουν ότι μέσω της υπακοής τους
μοιράζονται κατά κάποιο τρόπο την χάρη, που ο Άγιος Ιωσήφ αξιώθηκε να
λάβει.485Μάλιστα σε αυτά τα μοναστήρια ως ιδιαίτερη ευλογία φυλάσσονται τμήματα
των λειψάνων του Αγίου Ιωσήφ και στην Μονή του Αγίου Αντωνίου στην Αριζόνα
φυλάσσεται η ευλογημένη κάρα του.486
Ωστόσο η προσπάθεια του Γέροντος Εφραίμ δεν έτυχε γενικής αποδοχής από
την ορθόδοξη ομογένεια της Αμερικής. Σε όλη την διάρκεια της παρουσίας του εκεί
και μέχρι τον θάνατο του υπήρχαν κληρικοί και λαϊκοί που αντιμετώπιζαν εχθρικά την
παρουσία των μοναστηριών και αποκαλούσαν υποτιμητικά « Εφραιμίτες » τους
μοναχούς του Γέροντα Εφραίμ.487Κατηγορήθηκε ότι εκπροσωπούσε έναν
παραφθαρμένο θρησκευτισμό, που αγγίζει τα όρια του φονταμενταλισμού και ότι οι
μοναστικές κοινότητες που είχε δημιουργήσει ουδεμία σχέση είχαν με την ορθόδοξη
πνευματικότητα. Θα φτάσουν μάλιστα να τον κατηγορήσουν ότι έχει δημιουργήσει μια
« αντι-εκκλησία ».488Οι πολέμιοι του Γέροντα Εφραίμ θα θέσουν συχνά και την
οικονομική διάσταση του όλου ζητήματος. Χαρακτηριστικό είναι το ψήφισμα που
υιοθέτησε ο Οργανισμός « Ορθόδοξοι Χριστιανοί Λαικοί », γνωστός ως OCL, το 2017
στο οποίο γίνεται λόγος για την ανάγκη οικονομικού ελέγχου των μοναστηριών.
Ουσιαστικά η Αρχιεπισκοπή Αμερικής εγκαλείται ότι επέτρεψε στον Εφραίμ να έχει
τον απόλυτο οικονομικό έλεγχο των μοναστηριών παρακάμπτοντας την δικαιοδοσία
των τοπικών Μητροπολιτών.489Τα κίνητρα αυτής της αντίδρασης στο έργο του
Γέροντα Εφραίμ θα μπορούσαν να ερμηνευτούν εν μέρει από την κυρίαρχη ιδεολογία
της αμερικανικής κοινωνίας που όντας υλιστική και ωφελιμιστική και κυρίως
485
Ο.π., 630-631
486
Ο.π., 632.
487
Ο.π.,628
488
Εθνικός Κήρυξ,« Παραφθαρμένος θρησκευτισμός » στο διαδικτυακό τόπο :
https://www.ekirikas.com/archive_opinions/arthro/paraftharmenos_thriskeutismos-77200/
(ημερομηνία ανάκτησης : 7-6-2021)
489
Εθνικός Κήρυξ, « Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί Λαικοί (OCL) ζητούν οικονομικό έλεγχο για τα
μοναστήρια », στο διαδικτυακό τόπο :
https://www.ekirikas.com/archive_news/arthro/oi_orthodoksoi_xristianoi_laikoi_ocl_zitoyn_oikonomi
ko_elegxo_gia_ta_monastiria-154067/ (ημερομηνία ανάκτησης : 7-6-2021)
134
επηρεασμένη από το πνεύμα του Προτεσταντισμού αδυνατεί να προσεγγίσει και

κατανοήσει το ορθόδοξο ασκητικό πνεύμα. Επιπλέον υπάρχει και ο οικονομικός
παράγοντας και πιο συγκεκριμένα η άποψη ότι η παρουσία των μοναστηριών αποτελεί
πρόκληση και απειλή για τις ενορίες και τα έσοδα των ενοριών.490Σε κάθε περίπτωση
διαπιστώνουμε ότι ο βίος του Γέροντα Εφραίμ και των υποτακτικών του στην
Αμερική, παρουσιάζει μια αξιοθαύμαστη αναλογία με αυτή του Αγίου Ιωσήφ του
Ησυχαστή. Πιο συγκεκριμένα « κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Γέροντας Ιωσήφ ήταν
συχνά παρεξηγημένος και συκοφαντημένος, όμως πάντοτε γύριζε το άλλο μάγουλο.
Έτσι τα πνευματικά εγγόνια του στην Αμερική έχουν και σε αυτό την ευκαιρία για να
ακολουθήσουν το παράδειγμα του ».491
Σημαντικό ρόλο στην μεταφύτευση του ησυχαστικού πνεύματος του Αγίου

Ιωσήφ διαδραμάτισε και ο π. Χαράλαμπος, που όπως αναφέραμε ήταν ένας εκ των
δύο ιερέων της συνοδείας του Αγίου και κατά σάρκα ανεψιός του Γέροντα Άρσένιου.
Μετά τον θάνατο του Αγίου Ιωσήφ πολλοί μοναχοί και λαϊκοί αναζητούσαν την
πνευματική καθοδήγησή του και σταδιακά απέκτησε υποτακτικούς που σχημάτισαν
μια σημαντική από αριθμητικής απόψεως συνοδεία. Λόγω στενότητος χώρου
μετακινήθηκε με την συνοδεία του από τη Νέα Σκήτη στο Χιλανδαρινό κελλί
Μπουραζέρι, όπου η φήμη του ως πνευματικού εξαπλώθηκε ταχύτατα.492Σταθμό στην
πνευματική πορεία του π. Χαράλαμπου αποτέλεσε η αποδοχή της πρόσκλησης να
μεταβεί με την συνοδεία του στην Ιερά Μονή Διονυσίου, που αντιμετώπιζε τεράστιο
πρόβλημα λειψανδρίας. Η μετακίνηση αυτή έλαβε χώρα το 1979 και ο π. Χαράλαμπος
ανέλαβε Ηγούμενος της Μονής. Είναι γεγονός ότι προσπάθησε να επιβάλει στην Μονή
το ησυχαστικό τυπικό της συνοδείας του ωστόσο αυτό δεν επιτεύχθηκε διότι το τυπικό
της Μονής αποτελούσε υπόδειγμα για τα εντός και εκτός του Αγίου όρους μοναστήρια.
Κατόρθωσε πάντως να επιβάλλει την συχνή Θεία Κοινωνία, που αποτελούσε βασική
θέση και κληρονομία του Αγίου Ιωσήφ.493
490
Θ. Πετρίδη, « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ στον μοναχισμό της Αμερικής »,628.
491
Ο.π.,628
492
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ », 132.
493
Ο.π.,133
135
Οι παραπάνω Γέροντες αποτελούν την στενή συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ και
μπορούν να χαρακτηριστούν άμεσοι πνευματικοί απόγονοι του. Ωστόσο υπάρχει ένας
μοναχός και νυν Άγιος της Εκκλησίας, που αν και δεν υπήρξε υποτακτικός του Αγίου
Ιωσήφ με την στενή έννοια, αποτελεί γνήσιο πνευματικό τέκνο του. Πρόκειται για τον
Όσιο Εφραίμ Κατουνακιώτη που υπήρξε υποτακτικός του Γέροντα Νικηφόρου στα
Κατουνάκια. Ο Νικηφόρος ήταν ένας απλός Γέροντας, που έδιδε έμφαση στην
χειρωνακτική εργασία και δυστυχώς δεν μπορούσε να αποτελέσει για τον νεαρό
μοναχό Εφραίμ αυθεντικό πατερικό παράδειγμα ούτε να του προσφέρει ανάλογη
κατήχηση. Αυτός όμως διψούσε να γευτεί την ζωή της χάριτος.494Ο νεαρός Εφραίμ
γνώρισε και συνδέθηκε με τον Άγιο Ιωσήφ διότι με την ευλογία του Γέροντα του
πήγαινε τακτικά στην συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ για την τέλεση της Λειτουργίας,
όντας ιερομόναχος. Αν και ποτέ δεν εγκατέλειψε τον Γέροντα Νικηφόρο θεωρούσε «
δάσκαλο » τον Άγιο Ιωσήφ και διδάχτηκε το αυστηρό ησυχαστικό πρόγραμμα του, το
οποίο αγωνιζόταν να τηρήσει με κάθε λεπτομέρεια. Όπως ο ίδιος επισήμανε « αφού,
σχεδόν με περιέργεια, συνάντησα τον γερο – Ιωσήφ και μου αποκάλυψε ποιος ήμουν,
δεν φανταζόμουν ότι θα ενωθώ μαζί του, θα συνεχίσω την δική του παράδοση και θα
γευθώ αυτά που διαβάζουμε στους Πατέρες ».495
Ο Όσιος Εφραίμ έζησε ως υποτακτικός 40 χρόνια και απέκτησε συνοδεία μετά

τον θάνατο του Γέροντα Νικηφόρου όπως τον είχε καθοδηγήσει ο Άγιος Ιωσήφ, που
του είχε επισημάνει την κεντρική σημασία της υπακοής.496Αυτή την αρχή μετέδωσε
και στους υποτακτικούς του επισημαίνοντας ό,τι « όποιος με την Χάρη του Θεού
νέκρωσε το θέλημα του στην παρούσα ζωή, δεν έχει πλέον δικές του επιλογές και
προτιμήσεις, αλλά με πίστη στην πανσωστική του Κυρίου πρόνοια αποδέχεται ότι του
ορίζει αυτή και το εφαρμόζει αγόγγυστα».497Στην οργάνωση και καθοδήγηση της
συνοδείας που σχημάτισε είχε πάντα ως πρότυπο την συνοδεία του Αγίου Ιωσήφ.
Παρέμεινε πιστός στο ησυχαστικό πρότυπο που παρέλαβε γι’ αυτό και το μεγαλύτερο
494
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός. Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, 10η εκδ.
(Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2018 )35.
495
Ο.π., 53
496
Ο.π., 59
497
Ο.π., 61
136
μέρος της καθοδήγησης του προς τους νέους μοναχούς ήταν ρήσεις, παραδείγματα,
συμβουλές, οράματα, πνευματικοί τρόποι του Αγίου Ιωσήφ. 498
Πνευματικό τέκνο του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε και ο μοναχός Θεοφύλακτος από
την Νέα Σκήτη. Αυτός αρχικά ήταν υποτακτικός του Γέροντα Ιωακείμ Σπετσιέρη
(1858-1943) αλλά μετά τον θάνατο του, επισκέφτηκε τον Άγιο Ιωσήφ και
εντυπωσιασμένος από αυτόν του ζήτησε να γίνει υποτακτικός του. Ο Άγιος Ιωσήφ ήταν
αυτός που τον έκειρε μεγαλόσχημο μοναχό(γιατί μέχρι τότε ήταν με ρασοευχή) και
παρόλο που τον δέχτηκε στην συνοδεία του, του ζήτησε να επιστρέψει στην καλύβη
του στην Νέα Σκήτη. Ο τόπος αυτός υπήρξε και η τελευταία κατοικία του Αγίου Ιωσήφ
στον οποίο μετέβη με την υπόλοιπη συνοδεία του το 1953, κατόπιν πρόσκλησης του
μοναχού Θεοφύλακτου.499Μετά τον θάνατο του Αγίου Ιωσήφ παρέμεινε στην Νέα
Σκήτη και δεν ακολούθησε τους άλλους υποτακτικούς του. Αν και δεν ανέπτυξε
οργανωτική και πνευματική δραστηριότητα ανάλογη των άλλων υποτακτικών του
Αγίου Ιωσήφ, ωστόσο πρόσφερε την πνευματική βοήθεια του σε λαϊκούς και μοναχούς
με ταπείνωση και αθόρυβα και αξιώθηκε ως μοναχός να βιώσει υψηλές πνευματικές
εμπειρίες και θεωρίες.500Ένα άλλο αξιόλογο τέκνο του Αγίου Ιωσήφ υπήρξε ο Σέρβος
Γεώργιος Μπράγκο, που αν και έζησε ελάχιστα κοντά στον Άγιο Ιωσήφ, επηρεάστηκε
αποφασιστικά από το τρόπο του μοναχικού βίου του και έζησε ως ερημίτης τηρώντας
απαρέγκλιτα το τυπικό που παρέλαβε από αυτόν.501Τέλος στους άμεσους πνευματικούς
απογόνους του Αγίου Ιωσήφ πρέπει να εντάξουμε και τον π. Παντελεήμονα
Μητρόπουλο, που γνώρισε τον Άγιο Ιωσήφ λίγο πριν την κοίμησή του και
εντυπωσιάστηκε από το ασκητικό παράδειγμα του. Τελικά, έφυγε από το Άγιον Όρος
και εγκαταστάθηκε στην Αμερική συνεχίζοντας να έχει αλληλογραφία με τον Άγιο
Ιωσήφ. Εκεί έγινε Γέροντας της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Βοστώνη
αλλά σε αντίθεση με τον Άγιο Ιωσήφ ακολούθησε το Παλαιό Ημερολόγιο.502
Στην πορεία των ετών που ακολούθησαν την κοίμηση του Αγίου Ιωσήφ έγινε
αντιληπτό ότι αυτός συνιστά πνευματική ρίζα ενός δέντρου που δεν σταματά να βγάζει
498
Π. Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,135
499
500
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,136-137.
501
502
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,137.
137
καινούρια κλαδιά. Η κληρονομία του Αγίου Ιωσήφ δεν περιορίζεται στους

υποτακτικούς και τους άμεσους πνευματικούς απογόνους του. Η πνευματική γενιά που
εγκαινίασε συνεχίζει να βγάζει πνευματικά εγγόνια και πνευματικά δισέγγονα. Αυτή
την στιγμή υπάρχουν έξι Ιερές Μονές των οποίων η πνευματική πατρότητα ανάγεται
στον Άγιο Ιωσήφ, μέσω των ηγουμένων τους που είναι πνευματικά εγγόνια του. Επίσης
πολλές συνοδείες του Αγίου Όρους καθοδηγούνται από Γέροντες που έχουν
πνευματική συγγένεια με τον Άγιο Ιωσήφ, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κελλί του
Οσίου Εφραίμ στα Κατουνάκια, όπου οι υποτακτικοί και πνευματικοί απόγονοι του
Οσίου Εφραίμ του Κατουνακιώτη, παραμένουν πιστοί στην πνευματική κληρονομιά
του Αγίου Ιωσήφ.503Η προσφορά του Αγίου Ιωσήφ στην ανανέωση του αθωνικού
μοναχισμού είναι επομένως σημαντική όχι μόνο σε επίπεδο πνευματικής αλλά και
αριθμητικής ανάκαμψης. Υπολογίζεται ότι η πνευματική οικογένεια του Αγίου Ιωσήφ
υπερβαίνει αριθμητικά τους 800 μοναχούς και μοναχές και συνεπώς η προσφορά του
έχει υπερβεί τα γεωγραφικά όρια του Αγίου Όρους αλλά και του ελλαδικού χώρου.504
Από τα πολλά και σημαντικά πνευματικά εγγόνια του Αγίου Ιωσήφ θα

μπορούσαν να αναφερθούν ο Μητροπολίτης Λεμεσού Αθανάσιος και ο Αρχιμανδρίτης
Εφραίμ, νυν Ηγούμενος της Μονής Βατοπαιδίου. Ο Μητροπολίτης Λεμεσού έχει
αποφασιστική συμβολή στην πνευματική και αριθμητική ανάκαμψη του κυπριακού
μοναχισμού. Ο Ηγούμενος της Μονής Βατοπαιδίου Εφραίμ έχει σημαντική προσφορά
στην πνευματική ανασυγκρότηση της μονής αυτής και στην επάνδρωση της με δεκάδες
μοναχούς. Επιπλέον έχει καθοριστική συμβολή στην προβολή του έργου και της
διδασκαλίας του Αγίου Ιωσήφ, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς.505Τον σημαντικό
ρόλο του Αγίου Ιωσήφ στην ανάκαμψη του αγιορείτικου μοναχισμού είχε αναγνωρίσει
και ο Αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος του Έσσεξ, που τον γνώριζε προσωπικά και είχε
επισημάνει σε επιστολή του το 1977 ότι « ουδόλως αμφιβάλλω ότι αυτός ανήκει εις
503
Ο.π., 138
504
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου), « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού στον ορθόδοξο μοναχισμό », στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον
Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012)79.
505
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,139.
138
την χορείαν των Πατέρων, οι οποίοι δια των προσευχών των εστερέωσαν το Άγιον
Όρος, το περιβόλιον της Θεομήτορος ».506
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε την ύπαρξη πολλών γυναικείων

μονών στην Ελλάδα, την Κύπρο και την Αμερική, που έχουν ως κέντρο αναφοράς του
μοναχικού βίου τους την ζωή και το έργο του Αγίου Ιωσήφ. Οι μοναχικές αυτές
αδελφότητες είναι αλήθεια ότι συνδέονται έμμεσα με αυτόν αφού ιδρύθηκαν και
καθοδηγούνται πνευματικά από πνευματικούς απογόνους του. Ωστόσο ο Άγιος Ιωσήφ
σε όλη την διάρκεια της ζωής του έδειξε ενδιαφέρον για τον γυναικείο μοναχισμό και
την πνευματική καθοδήγηση γυναικών που είτε είχαν επιλέξει τον μοναχικό βίο είτε
είχαν κλίση σε αυτόν. Η αλληλογραφία του Αγίου που έχει διασωθεί περιλαμβάνει
πλήθος επιστολών προς μοναχές.507
Με εξαίρεση την περίπτωση της γυναικείας αδελφότητας στην Γεροβίτσα της

Δράμας, την οποία καθοδήγησε για μικρό χρονικό διάστημα εκ του σύνεγγυς και η
οποία όπως είδαμε τελικά διαλύθηκε, η επαφή του Αγίου Ιωσήφ με μοναχές
περιορίστηκε στην ανταλλαγή επιστολών. Ένα μεγάλο μέρος των επιστολών του Αγίου
Ιωσήφ που έχουν διασωθεί απευθύνονται στην ανιψιά του Βρυαίνη ( κατά κόσμον
Βαρβάρα Μπατιστάτου ).Σώζονται επίσης επιστολές προς τις μοναχές Ευπραξία και
Θεοδοσία, που ανήκαν στην αδελφότητα που είχε συσταθεί στην Γερόβιτσα. Επίσης
υπάρχουν επιστολές προς κάποια άλλη Βρυαίνη, που αργότερα έγινε Ηγουμένη στην
Ιερά Μονή Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στην Καλαμάτα, στην Ουρανία
Παπαδοπούλου, μετέπειτα μοναχή Μάρθα που υπήρξε και πνευματικό τέκνο του
Νικολάου Πλανά και επίσης προς τις αδελφές Αικατερίνη και Ναυσικά, που αργότερα
μόνασαν στην Ιερά Μονή Παναγίας Οδηγήτριας στην Πορταριά Βόλου. Τέλος έχουν
διασωθεί κάποιες επιστολές προς την Σταυρούλα Φιλιππώνη που αργότερα ως μοναχή
Αθανασία εγκαταβίωσε στην Ιερά Μονή Παναγίας Οδηγήτριας και μετά το 1974 στην
Ιερά Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Θάσο.508 Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε
506
507
Α. Κεσελόπουλου, « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και ο γυναικείος μοναχισμός », στο Γέροντας
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)263
508
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου),«Εισαγωγή» στο Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού
Επιστολές και Ποιήματα,23
139
ότι εκτός από την ανιψιά του Αγίου Ιωσήφ Βρυαίνη τόσο η μητέρα του και η αδελφή
του Εργίνα όσο και η χήρα του αδελφού του Λεονάρδου που ονομαζόταν Μαρία
τελείωσαν το βίο τους ως μοναχές.509Αυτό που κάνει μεγαλύτερη εντύπωση είναι ότι
οι μητέρες των υποτακτικών του έγιναν επίσης μοναχές.510 Τέλος οι γονείς του Αγίου
Εφραίμ του Κατουνακιώτου εισήλθαν και οι δυο στις τάξεις του
μοναχισμού.511Προφανώς δεν πρόκειται για συμπτώσεις αλλά για καρπό της
πνευματικής επιρροής και ποιμαντικής μέριμνας του Αγίου Ιωσήφ.
Είναι πράγματι αξιοθαύμαστο ότι ο Άγιος Ιωσήφ έχει τόσους πολλούς

πνευματικούς απογόνους και μαθητές, ενώ πέρασε το μεγαλύτερος μέρος της ζωής του
στην αφάνεια και μάλιστα πολλές φορές κατηγορήθηκε για πλάνη. Η ζωή του πράγματι
μπορεί να χαρακτηριστεί μίμηση της ζωής του Χριστού με την έννοια ότι και ο Κύριος
είχε μια δημόσια δράση και διδασκαλία που περιορίστηκε στα στενά όρια του Ισραήλ.
Ωστόσο αποδείχτηκε ότι ήταν ένα γεγονός που θα είχε οικουμενική και πανανθρώπινη
διάσταση.512Στην περίπτωση του Αγίου Ιωσήφ αποδείχτηκε ακόμη μια φορά « ὅτι πᾶς
ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται».513
509
Ο.π., 22
510
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι. Μ. Βατοπαιδίου), Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός,179-180.
511
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός. Γέροντας Εφραίμ ο Κατουνακιώτης,38-39.
512
Καραλάζου, « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ »,140
513
Λουκ.18,14
140
Επίλογος
Στην παρούσα εργασία ασχοληθήκαμε με την παρουσίαση του βίου και της
διδασκαλίας του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή και την συμβολή του στην αναγέννηση
του αγιορείτικου μοναχισμού και της φιλοκαλικής παράδοσης στην ορθόδοξη
εκκλησιαστική ζωή. Πρόκειται για μια πνευματική μορφή που έζησε για δεκαετίες
στην αφάνεια αλλά με τον ποιμαντικό λόγο του, την μοναχική πρακτική του και κυρίως
με το ησυχαστικό υπόδειγμα του κατόρθωσε να επηρεάσει αποφασιστικά την πορεία
του αγιορείτικού μοναχισμού. Πρόκειται για ένα γεγονός που οι σύγχρονοι του δεν
μπορούσαν να προβλέψουν ούτε καν να υποπτευτούν. Συμπερασματικά μπορούμε να
παρατηρήσουμε τα εξής για τον Άγιο Ιωσήφ και την πνευματική κληρονομιά του :
1. Γεννήθηκε και μεγάλωσε υπό εξαιρετικά δύσκολές οικονομικές

συνθήκες στην νήσο Πάρο, στις αρχές του εικοστού αιώνα. Ωστόσο η
οικογένεια του είχε ακλόνητες χριστιανικές αρχές και ιδιαίτερα η
μητέρα του αποτέλεσε ένα ισχυρό πνευματικό παράδειγμα, που τον
βοήθησε αργότερα όταν αφοσιώθηκε απόλυτα στο Θεό και στην ζωή
της προσευχής. Αργότερα είχε επιτυχημένη πορεία ως έμπορος και θα
μπορούσε να ολοκληρώσει τον βίο του ως κοσμικός αναγνωρισμένος
ως ευυπόληπτο μέλος της κοινωνίας. Ωστόσο ένα θλιβερό προσωπικό
γεγονός σε συνδυασμό με την μελέτη θρησκευτικών βιβλίων θα τον
ωθήσουν στην επιλογή του μοναχικού βίου και στον αγώνα για την
μίμηση των ασκητικών αγώνων των Αγίων της Ορθοδοξίας.
2. Η περίοδος που έζησε ο Άγιος Ιωσήφ χαρακτηρίζεται από την
υποχώρηση της ορθόδοξης ησυχαστικής ζωής και την πνευματική και
αριθμητική κάμψη του αγιορείτικου μοναχισμού. Σε όλη την διάρκεια
του μοναχικού βίου του αγωνίστηκε σύμφωνα με το υπόδειγμα των
μεγάλων ησυχαστών Πατέρων και γνώρισε μεγάλες απογοητεύσεις,
διότι στην εποχή του υπήρχαν ελάχιστοι γνήσιοι πνευματικοί οδηγοί και
αυτοί όχι πρόθυμοι να μεταδώσουν την πνευματική σοφία τους. Ωστόσο
με ταπείνωση και υπακοή κατόρθωσε να αποκτήσει καθαρή προσευχή
141
και πνευματική σοφία και διάκριση. Αυτό αποδείχτηκε στην στάση που
τήρησε απέναντι σε μεγάλα εκκλησιαστικά προβλήματα της εποχής του
και ιδιαίτερα στο θέμα της αλλαγής του ημερολογίου. Αν και γνώρισε
μεγάλες απογοητεύσεις από τις επιθέσεις που δεχόταν από μερίδα
μοναχών που τον κατηγορούσαν για πλάνη συνέχισε απτόητος να
ασκείται σύμφωνα με το ησυχαστικό υπόδειγμα που υιοθέτησε.
Διαμόρφωσε ένα ασκητικό τυπικό που το τηρούσε με σχολαστικότητα
και το πνεύμα αυτό φρόντισε να μεταδώσει και στους υποτακτικούς της
συνοδείας του, που σταδιακά δημιούργησε.
3. Όπως παρατηρήσαμε έζησε στην αφάνεια και παρότι ολιγογράμματος
επικοινωνούσε τακτικά με επιστολές με μοναχούς και πνευματικά τέκνα
του, που βρίσκονταν εκτός Αγίου Όρους. Έχουν διασωθεί επιστολές,
ποιήματα καθώς και ένα πόνημα που αναφέρεται στις αρχές του
μοναχικού ησυχαστικού βίου. Η γλώσσα του Αγίου Ιωσήφ με απλό
αλλά όχι απλοϊκό τρόπο περιγράφει την ουσία και τα στάδια της
πνευματικής ζωής. Τα γεγονότα που περιγράφει ο Άγιος Ιωσήφ είναι
καρπός γνήσιας βιωματικής εμπειρίας αλλά σε απόλυτη συμφωνία με
την ησυχαστική παράδοση της Ορθοδοξίας. Διδάσκει κυρίως δια του
παραδείγματος δίδοντας έμφαση στην αξία της προσευχής, της υπακοής
και της ταπείνωσης.
4. Μετά τον θάνατο του οι υποτακτικοί και μαθητές του διέσωσαν και
μετέδωσαν το ησυχαστικό παράδειγμα του Γέροντα τους και απέκτησαν
πολυπληθείς συνοδείες. Παράλληλα επάνδρωσαν μονές εκτός και εντός
Αγίου Όρους και άσκησαν μια πνευματική επιρροή που ξεπέρασε τα
όρια του Άθω και του ελλαδικού χώρου. Όπως είχε προβλέψει ο Άγιος
Ιωσήφ τα καλογέρια του κατάκτησαν το Άγιον Όρος, που αναγεννήθηκε
πνευματικά και δημογραφικά, διαψεύδοντας όσους εκτιμούσαν ότι ο
αθωνικός μοναχισμός οδεύει στην ολοκλήρωση του ιστορικού κύκλου
του.
5. Στις μέρες μας το παράδειγμα και η κληρονομιά του Αγίου Ιωσήφ
παραμένουν ζωντανά και οι πνευματικοί απόγονοι του συνεχίζουν να
142
αυξάνονται. Η πρόσφατη αγιοκατάταξη του Ιωσήφ του Ησυχαστή

αποτελεί την τυπική αναγνώριση της τεράστιας προσφοράς του και
απόδειξη ότι τα μεγάλα γεγονότα ρίχνουν την σκιά τους πολύ πριν
εκδηλωθούν και γίνουν αντιληπτά από τους πολλούς. Ο Άγιος Ιωσήφ
προετοίμασε αθόρυβα και μυστικά την πνευματική αναγέννηση που ο
ορθόδοξος μοναχισμός βίωσε δεκαετίες αργότερα. Είχε την διάκριση
και το προορατικό χάρισμα να γνωρίζει ότι αυτό που οι πολλοί
χαρακτήριζαν πλάνη, στην πραγματικότητα ήταν ο σπόρος από τον
οποίο θα βλάσταινε ένα δέντρο με πλούσιους πνευματικούς καρπούς.
143
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ
Καινή Διαθήκη (Αθήνα : Ελληνική Βιβλική Εταιρία, 2003)
Αγίου Νείλου του Ασκητή, « Περί Προσευχής 153 κεφάλαια » στο Φιλοκαλία των
Ιερών Νηπτικών. Τόμος Α, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το
Περιβόλι της Παναγίας, 2004)
Αγίου Μαξίμου Ομολογητού, « Δεύτερη εκατοντάδα των κεφαλαίων περί αγάπης »,
στο Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη:
Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας, 2004)
Γέροντος Ιωσήφ, Έκφρασις Μοναχικής Εμπειρίας,6η εκδ. (Άγιον Όρος : Έκδοσις Ι.Μ.
Φιλοθέου, 2003)
Εφραίμ Φιλοθεΐτου, Ο Όσιος Γεροντάς μου Ιωσήφ ο Ησυχαστής(Αριζόνα : Ι. Μ.
Αγίου Αντωνίου Αριζόνας ΗΠΑ, 2020)
Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ, μετ. σχολ. Αρχιμ. Ιγνάτιος, εκδ 12η (Ωρωπός :Έκδοση Ι.
Μ. Παρακλήτου, 2014)
Ιωάννου Δαμασκηνού, « Λόγος ψυχοφελής και θαυμάσιος », », στο Φιλοκαλία των

Ιερών Νηπτικών. Τόμος Β, μετ. Γ. Γαλίτη, 6η εκδ (Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Το
Περιβόλι της Παναγίας, 2004)
Ιωσήφ του Ησυχαστού, Επιστολές και Ποιήματα ( Άγιον Όρος : I.M.M.

Βατοπαιδίου,2019)
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Θείας Χάριτος Εμπειρίες. Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής.

Επιστολιμαία Βιογραφία – Ανέκδοτες Επιστολές και Ποιήματα,3η εκδ. (Άγιον Όρος :
I.M.M. Βατοπαιδίου, 2018)
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Βίος – Διδασκαλία – Η

Δεκάφωνος Σάλπιγξ, 12η εκδ. ( Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2018)
Ιωσήφ Βατοπαιδινού, Ο χαρισματούχος υποτακτικός Γέροντας Εφραίμ ο
Κατουνακιώτης, εκδ.10η (Άγιον Όρος : I.M.M. Βατοπαιδίου,2018)
ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγνώστου, Οι περιπέτειες ενός Προσκυνητού, ελλ. μετ. Π. Καρανικόλα,20η εκδ (Αθήνα
: Παπαδημητρίου,2006)
Αεράκη, Δ. Πότε και πως να κοινωνής ,16η εκδ.(Αθήνα : Βαπτιστής,2019 )
144

Ησυχαστού», Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24
Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Αλιπράντη, Ν. Όσιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής 1897-1959 .Ο νέος Άγιος της Ορθοδόξου
Εκκλησίας (Αθήνα : Έκδοση του Προοδευτικού Συλλόγου Λευκιανών Πάρου,2020)
Αναγνωστόπουλου, Σ. Ο Γέροντας μου Εφραίμ, (Πειραίας: Ιδιωτική έκδοση, 2020)
Βακαλόπουλου, Α. Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985,11η εκδ. (Θεσσαλονίκη :
Βάνιας,1996)
Βλάχου. Ι. (Μητρ. Ναυπάκτου), Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία, 11η Εκδ ( Λεβαδειά : Ι. Μ.
Γενεθλίου της Θεοτόκου,2017)
Βλάχου, Ι. (Μητρ. Ναυπάκτου), Μια βραδιά στην έρημο του Αγίου Όρους,24η εκδ.
(Λεβαδειά : Ι. Μ. Γενεθλίου της Θεοτόκου ( Πελαγίας),2019)
Γαλίτη, Γ.« Παραδοσιακός μοναχισμός και θρησκευτικές οργανώσεις κατά την εποχή
του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-
24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ.
Ware, Κ. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, ελλ. Μετ. Ι. Ροηλίδης,4η εκδ (Αθήνα : Ακρίτας,2007)
Ware, Κ. Η δύναμη του Ονόματος,12η εκδ (Αθήνα: Πορφύρα,2015)
Ware, Κ. Πως σωζόμαστε ;( Αθήνα : Εν Πλώ, 2017)
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Ο Ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου

του Παλαμά και του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού» ,στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής
Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ.
Βατοπαιδίου,2012) 153-185
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Η διδασκαλία περί νοεράς προσευχής

», στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον
Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012) 93-118
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου), « Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ

του Ησυχαστού στον ορθόδοξο μοναχισμό », στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου.
Ομιλίες για τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ.
Βατοπαιδίου,2012) 49-92.
145
Εφραίμ (Καθηγουμένου Ι. Μ.Μ. Βατοπαιδίου),« Η υπακοή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ

τον Ησυχαστή », στο του ιδίου, Αίσθησις ζωής Αθανάτου. Ομιλίες για τον Γέροντα
Ιωσήφ τον Ησυχαστή,3η εκδ. (Άγιο Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2012) 120-151
Εφραίμ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου), «Το πρόσωπο και το έργο του Γέροντος
Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007) 46-59
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ.Βατοπαιδίου),« Η επίδραση του Γέροντος Ιωσήφ του

Ησυχαστού στην ασκητική και λειτουργική ζωή του Αγίου Όρους », Γέροντας Ιωσήφ
ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος:Ι.Μ.Μονή
Εφραίμ ( Καθηγουμένου Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου), Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός,3η

εκδ.(Άγιον Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, 2018)
Ζάχαρου, Ζ. « Οι βαθμίδες πνευματικής τελειώσεως κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον

Ησυχαστή», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007) 311-320
Ζηζιούλα, Ι. « Η θέωση των Αγίων ως εικονισμός της Βασιλείας», στο Αγιότητα. Ένα
λησμονημένο όραμα (Αθήνα : Ακρίτας, 2001)
Guillet, J. « Χάρη », Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, X. Leon – Dufour, επιμ. Εκδ., ελλ.
μετ. Χ. Σωτηρόπουλος ( Αθήνα :Βιβλικό Κέντρο Άρτος Ζωής, 1980)
Ιωσήφ ( Καθηγουμένου Ι.Μ. Ξηροποτάμου), « Η συμβολή του Γέροντος Ιωσήφ του

Ησυχαστού στην πνευματική παράδοση του ορθόδοξου μοναχισμού» », Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Οκτωβρίου 2005), Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ. (Άγιον Όρος: Ι.Μ. Μονή
Βατοπαιδίου,2007) 437-441
Καδά, Σ.Το Άγιον Όρος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους (Αθήνα : Εκδoτική
Αθηνών Α.Ε,1994)
Καλλιακμάνη, B. « Η διάκριση στην ζωή και την επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ
του Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2007) 405-417
146
Καραλάζου, Π. « Η απήχηση της κινήσεως του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού στους
αγιορείτες», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Καραλάζου, Π. « Οι διάδοχοι και πνευματικοί απόγονοι του Γέροντος Ιωσήφ », στο

Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και
Κεσελόπουλου, Α. « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και ο γυναικείος μοναχισμός »,

στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά
Κιτσίκη, Δ. Ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, 3η εκδ. ( Αθήνα : Εστία, 1996)
Κοκοσαλάκη, Ν. « Ορθοδοξία και πολιτική», στο Χ. Τερέζης, Α. Μελισσάρης, π. Β.

Θερμός, π. Α. Αυγουστίδης, Ν. Κοκοσαλάκης, Κ. Ζορμπάς, Η Ορθοδοξία απέναντι σε
θέματα της εποχής μας ( Πάτρα : Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού
Παεπιστημίου,2002)165-212
Κονιδάρη, Γ. Εκκλησιαστική Ιστορία της Ελλάδος. Από της ιδρύσεως των εκκλησιών
αυτής υπό του Αποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966), τομ.Β, 2η εκδ. (Αθήνα:
Γρηγόρη,2011)
Κορναράκη, Ι. Στοιχεία Νηπτικής Ψυχολογίας (Θεσσαλονίκη : Εκδόσεις Κυριακίδη,

2017)
Κούτσα Συμεών (Μητρ. Νέας Σμύρνης), Η νηστεία της Εκκλησίας. Γιατί πότε και πως
νηστεύουμε, 14η εκδ (Αθήνα : Αποστολική Διακονία, 2018)
Λέκκου, Ε. Γέρων Εφραίμ της Αριζόνας (1928-2019),(Αθήνα : Σαΐτης, )
Larchet, J.« Η αγάπη προς τον πλησίον κατά την διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Lossky, V. Η Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, ελλ μετ. Σ. Πλευράκη, 6η

εκδ. (Θεσσαλονίκη : Εκκλ. Ίδρυμα Ευαγγελιστής Μάρκος,2007)
147
Μαμαλάκη, Ι. Το Άγιον Όρος (Άθως) διαμέσου των αιώνων (Θεσσαλονίκη : Εταιρεία

Μακεδονικών Σπουδών, 1971)
Μαντζαρίδη, Γ. Χριστιανική Ηθική,2η εκδ (Θεσσαλονίκη: Πουρνάρα,1983)
Μαντζαρίδη, Γ.« Ησυχασμός και Θεολογία», στο του ιδίου, Ησυχίας Καρποί(Άγιον
Όρος : Ι. Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2016)
Μαντζαρίδη, Γ.« Γέροντας Σωφρόνιος ο Θεολόγος της παγκοσμιότητος», στο του

ιδίου, Ησυχίας Καρποί(Άγιον Όρος : Ι. Μ. Μονή Βατοπαιδίου, 2016)
Μαντζαρίδη, Γ. « Ο πνευματικός αγώνας », στο του ιδίου Οδοιπορικό Θεολογικής

Ανθρωπολογίας ( Άγιον Όρος : Ι.Μ.Μ. Βατοπαιδίου,2005)
Μαντζαρίδη, Γ. « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής και η ανάκαμψη του αγιορείτικου

μοναχισμού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική
Μεταλληνού, Γ. «Εκκλησιαστική, πολιτική και πνευματική κατάσταση στην Ελλάδα

και το Άγιον Όρος κατά την εποχή του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού(1898-
1959)»,στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά
Μεταλληνού, Γ.« Απόστολος Μαρκάκης. Φιλόσοφος και ηθικολόγος, λαικός

ιεροκήρυκας με πλατιά ακτινοβολία και ηγέτης αφυπνιστικού κινήματος στην
μετεπαναστατική Ελλάδα», Νέα Κοινωνιολογία, 27 (1999)8-11
Μοναχού Α, « Η Ιερά Μονή Φιλοθέου », Αθωνικοί Διάλογοι 18-19(1973)17-23
Μόσχου, Δ. Συνοπτική Ιστορία του Χριστιανισμού. Η πρώτη χιλιετία. Τόμος Α (Αθήνα :

Αρμός,2014)
Μπράνγκ, Λ. «Το Τρισύνθετο η σπονδυλική στήλη του Μακρακισμού», Νέα

Κοινωνιολογία 27 (1999)22-27
Νικολαΐδη, Ι.« Φιλολογικά σχόλια στα κείμενα του Γέροντος Ιωσήφ», στο Γέροντας
Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων
Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή
Νικολαΐδη,Ν.« Η επιστολογραφία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Γέροντας

Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων
148

Νικολάου (Μητρ. Μεσογαίας & Λαυρεωτικής), « Η ποιμαντική διάσταση του έργου

του γερ. Ιωσήφ», στο του ιδίου, Φωνή αύρας λεπτής, Β. Αργυριάδης, επιμ.εκδ. ( Αθήνα
: Εν Πλώ, 2006)
Ντάβου, Π.« Άθως. Γεωγραφικά», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,

Α.Π.Λυγγούρης, επιμ. εκδ., Τομ.1(Αθήνα: Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)
Ντάβου, Π. « Άθως. Χρήσιμοι οδηγίαι δια τους επισκέπτας», Θρησκευτική και Ηθική
Εγκυκλοπαίδεια, Α.Π.Λυγγούρης, επιμ. Έκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν.
Μαρτίνου,1962)
Παναγιωτάκη, Ν. « Άθως. Ιστορία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,

Α.Π.Λυγγούρης, επιμ. εκδ., Τομ.1(Αθήνα:Εκδόσεις Αθαν. Μαρτίνου,1962)
Παπαδόπουλου, Σ. Ο Μοναχισμός « Όρος Δυσανάβατον», 2η εκδ. (Αθήνα:Αποστολική

Διακονία,2017)
Παπαχρυσάνθου, Δ. Ο αθωνικός μοναχισμός. Αρχές και οργάνωση (Αθήνα :

ΜΙΕΤ,2004)
Πάσχου, Π. Άγιοι οι φίλοι του Θεού. Εισαγωγή στην Αγιολογία της Ορθοδόξου
Εκκλησίας(Αθήνα : Αρμός, 1995)
Πετρίδη, Θ.« Η προσφορά του Γέροντος Ιωσήφ στον μοναχισμό της Αμερικής », στο
Πινακούλα, Α. Εκκλησία Ιδεολογία και Ουτοπία (Αθήνα : Αρμός, 2019)
Ρήγου, Α. Η Β Ελληνική Δημοκρατία 1924-1935.Κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις

της πολιτικής σκηνής(Αθήνα : Εκδόσεις Θεμέλιο,1992)
Ρωμανίδου, Ι. Πατερική Θεολογία ( Θεσσαλονίκη : Παρακαταθήκη, 2004 )
Σκουτέρη, Κ.« Η Δεκάφωνος Πνευματοκίνητος Σάλπιγξ του Γέροντος Ιωσήφ του

Ησυχαστού», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος- Φιλοκαλική Εμπειρία.
Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου
2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος:
Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)273-281
149
Σκρέττα, Ν.« Η νοερά προσευχή κατά τον Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή», στο
Σμέμαν, Α. Έσχατος εχθρός καταργείται ο θάνατος, ελλ. μετ. Β. Αργυριάδης, 4η εκδ. (

Αθήνα : Εν Πλώ, 2015)
Σπήκ, Γ. Άγιον Όρος. Ανανέωση στο περιβόλι της Παναγίας, ελλ. μεταφρ. Ιωσήφ
Ροηλίδης (Αθήνα : ίνδικτος,2005)
Σπεράντσα, Κ. « Ο Απόστολος Μαρκάκης ως πολιτικός», Νέα Κοινωνιολογία,27(1999)

28-30
Stoyadinov, Μ. « Η ακρίβεια και η υπομονή στο ασκητικό πρόγραμμα κατά τον
Γέροντα Ιωσήφ τον Ησυχαστή », Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-
Τσελεγγίδη, Δ. « Ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής συνεχιστής της ησυχαστικής και

φιλοκαλικής παραδόσεως», στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-
Φιλοκαλική Εμπειρία. Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (22-
Τσουκαλά, Κ. Η Ελληνική τραγωδία. Από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες(

Αθήνα : Αντώνης Λιβάνης Νέα Σύνορα,1981)
Φίλια, Γ. « Η λειτουργική ζωή και ο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής », Γέροντας Ιωσήφ

ο Ησυχαστής. Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων
Βατοπαιδίου,2007)355-362.
Φραγκάκου Ιωήλ ( Μητρ. Εδέσσης),« Το πρόσωπο της Παναγίας στη ζωή και τη
διδασκαλία του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού », στο Γέροντας Ιωσήφ ο Ησυχαστής.
Άγιον Όρος-Φιλοκαλική Εμπειρία.Πρακτικά Διορθόδοξων Επιστημονικών Συνεδρίων
Αθηνών (22-24 Οκτωβρίου 2004)και Λεμεσού(21-23 Οκτωβρίου 2005),Γ. Μαντζαρίδη
επιμ. Εκδ.(Άγιον Όρος: Ι.Μ.Μονή Βατοπαιδίου,2007)365-372
Φωτίου, Σ.« Η έννοια της αγιότητας», στο Κ. Αγόρας, Σ. Γιαγκάζογλου, Σ. Φωτίου, π.

Ν. Λουδοβίκος, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα : Έκδοση
Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου,2002)223-244
Χατζημιχάλη, Ν.« Άνοιξις στο Περιβόλι της Παναγίας », Αθωνικοί Διάλογοι 18-
19(1973)14-16
150
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Ανακοινώσεις Οικουμενικού Πατριαρχείου,« Τρείς Αγιοκατατάξεις από την Αγία και
Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Θρόνου», στο διαδικτυακό τόπο https://ec-
patr.org/treis-agiokatatakseis-apo-tin-iera-synodo/ (ημερομηνία ανάκτησης :21-1-
2021)
« Έκτακτο : Αγιοκατατάξεις Οσίων Γερόντων Ιωσήφ του Ησυχαστού, Δανιήλ

Κατουνακιώτη, Εφραίμ Κατουνακιώτη», στο διαδικτυακό τόπο :
https://www.pemptousia.gr/2020/03/ektakto-agiokatataxis-osion-geronton-iosif-tou-
isichastou-daniil-katounakioti-efrem-katounakioti/ (ημερομηνία ανάκτησης : 9-3-
2021)
Εθνικός Κήρυξ,« Παραφθαρμένος θρησκευτισμός » στο διαδικτυακό τόπο :

https://www.ekirikas.com/archive_opinions/arthro/paraftharmenos_thriskeutismos-
77200/(ημερομηνία ανάκτησης : 7-6-2021)
Εθνικός Κήρυξ, « Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί Λαικοί (OCL) ζητούν οικονομικό

έλεγχο για τα μοναστήρια », στο διαδικτυακό τόπο :
https://www.ekirikas.com/archive_news/arthro/oi_orthodoksoi_xristianoi_laikoi_o
cl_zitoyn_oikonomiko_elegxo_gia_ta_monastiria-154067/ (ημερομηνία
ανάκτησης : 7-6-2021)
« Ντοκιμαντέρ Ιωσήφ ο Ησυχαστής», στο διαδικτυακό τόπο :

https://www.pemptousia.gr/ 2021/02/dite-to-ntokimanter -agios-iosif-o-isichastis/ (
ημερομηνία ανάκτησης : 9-3-2021)
Βλάχου, Ι. ( Μητρ. Ναυπάκτου),« Ο Γέροντας Εφραίμ ο Αγιορείτης και Αριζονίτης »,

στο διαδικτυακό τόπο : https://www.romfea.gr/katigories/10-apopseis/33750-o-
gerontas-efraim-o-agioreitis-kai-arizonitis ( ημερομηνία ανάκτησης: 16-5-2021)
Μπρανγκ, Λ. Το μέλλον του Ελληνισμού στον ιδεολογικό κόσμο του Μακράκη( Αθήνα : Διδακτορική
Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1992)11-12 στο διαδικτυακό τόπο
https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/12213#page/34/mode/2up (ημερομηνία ανάκτησης: 5-6-
2021)
151
Υπεύθυνη Δήλωση Συγγραφέα:

Δηλώνω ρητά ότι, σύμφωνα με το άρθρο 8 του Ν.1599/1986, η παρούσα εργασία αποτελεί αποκλειστικά
προϊόν προσωπικής μου εργασίας, δεν προσβάλλει κάθε μορφής δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας,
προσωπικότητας και προσωπικών δεδομένων τρίτων, δεν περιέχει έργα/εισφορές τρίτων για τα οποία
απαιτείται άδεια των δημιουργών/δικαιούχων και δεν είναι προϊόν μερικής ή ολικής αντιγραφής, οι
πηγές δε που χρησιμοποιήθηκαν περιορίζονται στις βιβλιογραφικές αναφορές και μόνον και πληρούν
τους κανόνες της επιστημονικής παράθεσης.
152

122537 ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

122537 ΜΠΙΤΖΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών

Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία

Επιβλέπων καθηγητής: Δημήτριος Μόσχος

Επιτροπή Επίβλεψης Μεταπτυχιακής Εργασίας

Επιβλέπων Καθηγητής: Συν-Επιβλέπων Καθηγητής:

Ιωσήφ ο Ησυχαστής, Άγιον Όρος, προσευχή,

Joseph the Hesychast, Mount Athos, prayer,

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή της

5.1 Ο Άγιος Ιωσήφ ως συνεχιστής της ησυχαστικής παράδοσης……..117

1. Η άσκηση στον Χριστιανισμό

Στην ιστορική πορεία του χριστιανικού μοναχισμού, ο Μέγας Αντώνιος (251-

Βασικό χαρακτηριστικό και αρετή του μοναχισμού είναι η παρθενία. Αυτή

Οι τρείς βασικές αρετές ή υποσχέσεις του μοναχισμού αποτελούν το θεμέλιο

Χριστιανισμού. Η πρώτη και αρχαιοτέρα μορφή είναι αυτή του ερημιτικού

Ο χρόνος της πρώτης εγκατάστασης μοναχών στον Άθω είναι δύσκολο να

των μοναστικών κέντρων της Ανατολής ως συνέπεια των αραβικών κατακτήσεων γ)

Επόμενος μεγάλος σταθμός στον αθωνικό μοναχισμό είναι το δεύτερο Τυπικόν,

καταθλιπτικοί φόροι και οι δημεύσεις κτημάτων από τις οθωμανικές αρχές θα

Η μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους αποτελείται από είκοσι κυρίαρχες

Ο αγιορείτικος μοναχισμός αποτελεί σημείο πνευματικής αναφοράς για όλο τον

Το Άγιον Όρος συνιστά έναν τόπο διαχρονικής αγιότητας. Σε μια ιστορική

Ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής αποτελεί συνέχεια μιας μακράς αλυσίδας ανδρών

Στην παρούσα εργασία θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε πολύπλευρα αυτό

Στην εργασία μας, προκειμένου να διασφαλιστεί η τεκμηριωμένη και

Η εργασία διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια και ακολουθεί ο επίλογος με τα

1.Κεφάλαιο Α. Η εποχή του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστή

1.1.Ο πολιτικός, κοινωνικός και εκκλησιαστικός περίγυρος

πλευράς Ορθοδόξου Εκκλησίας.53 Η σύγκρουση Εκκλησίας και εκπροσώπων του

Οι οπαδοί των ιδεών του Διαφωτισμού ήταν εξαρχής προσανατολισμένοι στην

Οι άνθρωποι που θα πρωταγωνιστήσουν στον αγώνα για την συγκρότηση

προσανατολισμό. Η επιλογή του εθνικιστικού ιδανικού και η πνευματική και πολιτική

Παράλληλα με την επέλαση των ιδεών του Διαφωτισμού, η Εκκλησία έχει να

Αν και η Ελληνική Επανάσταση θεμελιώθηκε σε ιδέες και σκοπούς νεωτερικού

Εκκλησία θα επιχειρήσει να εμφανιστεί ως εταίρος και διαμορφωτής του ανεξάρτητου

Η ίδρυση του νεοελληνικού κράτους συνιστά την αφετηρία εισαγωγής

Η αυθαίρετη ρύθμιση του εκκλησιαστικού ζητήματος, με παραγκωνισμό της

Η εκκλησιαστική πολιτική του επίσημου κράτους και η γενικότερη απόπειρα

τροφοδότησε ένα αδιάλλακτο και ανεξέλεγκτο εθνικισμό.69Η Μεγάλη Ιδέα θα

Το ιδεολογικό σχήμα της Μεγάλης Ιδέας θεμελιώνεται θεωρητικά σε μια

Από το 1897(γέννηση Ιωσήφ του Ησυχαστή) έως το 1922 η χώρα βιώνει

Η Μικρασιατική καταστροφή κληροδοτεί στην Ελλάδα ένα οξύ προσφυγικό

Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της περιόδου 1924-1935 είναι η πολιτική

ρόλο της.84Η απελευθέρωση αντί να οδηγήσει στην ανασυγκρότηση της χώρας θα

1.2.Η μετάλλαξη του προφητικού χιλιασμού σε ευσεβισμό

του 19ου αιώνα. Ως κατεξοχήν εκπρόσωπος αυτής της τάσης αναδεικνύεται ο

Ο Μακράκης θεωρούσε ότι διαδραμάτιζε έναν αναμορφωτικό ρόλο σε πολιτικό

Μια βασική διαφορά της δράσης του Μακράκη, σε σχέση με παλαιότερους

Ο Μακράκης προκειμένου να υλοποιήσει το μεγαλόπνοο αναμορφωτικό σχέδιο

ξεπήδησαν όλες οι μετέπειτα θρησκευτικές αδελφότητες.97Αυτές λειτουργούσαν ως

1.3. Το ζήτημα της αλλαγής του Ημερολογίου

Το σημαντικότερο εκκλησιαστικό ζήτημα, που ανέκυψε την περίοδο του

Όταν το 1923 το ελληνικό κράτος εισήγαγε το Γρηγοριανό Ημερολόγιο

στην προσαρμογή μόνο του ακινήτου εορτολογίου προς το πολιτικό ημερολόγιο.

Αν και το ζήτημα αυτό δίχασε την Εκκλησία θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι

Η Εκκλησία θα αντιμετωπίσει το σχίσμα με τη χρήση διοικητικών και

παραδοσιακά θρησκεύοντα στρώματα της κοινωνίας. Η Εκκλησία θα κατορθώσει να

Το παλαιοημερολογίτικό σχίσμα είχε ιδιαίτερη απήχηση στον χώρο των

1.4.Η κατάσταση στο Άγιον Όρος

Ο μοναχισμός συνιστά διαχρονικά ένα θεμελιώδες στοιχείο της ορθόδοξης

Από το 1912 το Άγιον όρος θα αποτελέσει ουσιαστικά τμήμα της ελληνικής

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπισε το Άγιον Όρος μετά το Δεύτερο

παρατηρήθηκε και στους ελληνικής καταγωγής αγιορείτες μοναχούς, εξίσου μεγάλη

Μια δεύτερη και σημαντικότερη κρίση που συντάραξε το Άγιον Όρος