ELEKTROMANYETİK ALAN TEORİSİ VİZE ÇALIŞMA SORULARI

Soru 1.1) Kartezyen koordinatlarda verilen , , = −2,2,6 noktasının,

a) Silindirik koordinatlardaki karşılığı , , nedir? Konum vektörü ⃗ silindirik koordinatlarda nedir?

b) Küresel koordinatlardaki karşılığı , , nedir? Konum vektörü ⃗ küresel koordinatlarda nedir?

Çözüm: a) Kartezyen’den silindiriğe konum dönüşümü:

= + = −2 + 2 = 2√2 ,

< 0 olduğu için = tan ⁄ + ! = $% "%'# + ! = 3!⁄4

tan%&%
(⁄)

ve = = 6 olduğundan, , , = ,2√2, 3!⁄4 , 6-

Konum vektörü, orijinden ilgili , , noktasına yönlenmiş vektör olup . yönünde bileşeni yoktur:

⃗= /
0 + 1. = ⃗ = 2√2 /
0 + 6 1.

b) Kartezyen’den küresele konum dönüşümü:

= + + = −2 + 2 + 6 = 2√11 = cos ⁄ = cos " # ≈ 25,24°

7
√

< 0 olduğu için = tan ⁄ + 180° = tan "%'# + 180° = 135°

$%%&%
)<°

, , = ,2√11, 25,24°, 135°-

Dikkat: Açıları ister derece ister radyan olarak yazın, ama ne kullandığınızı bilmelisiniz ve derece ise mutlaka sembolünü de
göstermelisiniz. Radyanı, temel açılar dışında kullanmamanız karışıklığı azaltır.

Konum vektörü, orijinden ilgili , , noktasına yönlenmiş vektör olup, sadece radyal bileşenlidir:

⃗ = 0= = 2√11 =.

Dikkat: Konum vektörü de olsa, silindirik, Kartezyen veya küresel koordinatlarda gösterilmesi, vektörün sembolünü değiştirmez.
Sembol ayrımına, koordinatları sıralı yazıldığı için nokta veya sütun matris gösterimlerinde ihtiyaç duyulur.

Soru 1.2) Silindirik koordinatlarda verilen , , = 4, !⁄6 , −2 noktasının,

a) Kartezyen koordinatlardaki karşılığı , , nedir? Konum vektörü ⃗, Kartezyen koordinatlarda nedir?

b) Küresel koordinatlardaki karşılığı , , nedir? Konum vektörü ⃗, küresel koordinatlarda nedir?

Çözüm: a) Silindirikten Kartezyen’e konum dönüşümü:

= cos = 4 cos 7 = = 2√3 = sin = 4 sin 7 = 2 = = −2

( )√> (

1
 , , = ,2√3, 2, −2-

⃗= @ 0 + 1. = ⃗ = 2√3 @
0+ A 0 + 2A
0 − 21.

b) Silindirikten küresele konum dönüşümü:

= + = 4 + −2 = 2√5 = cos ⁄ = cos " # ≈ 116,6° = = 30°

√<

, , = ,2√5, 116,6°, 30°-

⃗ = 0= = 2√5 =.

Dikkat: Silindirik ve Kartezyen koordinatlarda yazılan konum ( ⃗ vektöründen konum bilgisi anlaşılmamaktadır. Konum vektörü

vektörler gibi, hız vektörü gibi, konum vektörünün de gerektiğinde hangi konumda olduğunun ayrıca verilmesi gerekir. 0,
= / C ve D
0, B 0
konum belirleme vektörü değildir. Öyleyse ne işe yarar? Mesela hız vektörü, konum vektörünün zamana göre türevidir. Diğer tüm

vektörlerinin türevlerinin, özel durumlar dışında sıfır olmadığını da hatırlatalım.

Soru 1.3) Kartezyen koordinatlarda verilen E⃗ = 5 @

. + 7 A. − 1. vektörünü,
a) Silindirik koordinatlarda, b) Küresel koordinatlarda yazınız.
Çözüm: a) Kartezyen’den silindiriğe vektör dönüşümü (dikkat, konum değil!):
HI cos sin 0 HO cos sin 0 5 5 cos + 7 sin HI
H
G J L = M−sin cos H
0N G P L = M−sin cos 0N M 7 N = M−5 sin + 7 cos N = GHJ L
HK 0 0 1 HK 0 0 1 −1 −1 HK

E⃗ = 5 cos + 7 sin . + 7 cos

/ − 5 sin 0 − 1.
D

b) Kartezyen’den küresele vektör dönüşümü (dikkat, konum değil!):

HQ sin cos sin sin cos HO sin cos sin sin cos 5
G HR L = Mcos cos cos sin − sin N GHP L = Mcos cos cos sin − sin N M 7 N
HJ − sin cos 0 HK − sin cos 0 −1

HQ 5 sin cos + 7 sin sin − cos

G HR L = M5 cos cos + 7 cos cos − sin N
HJ −5 sin + 7 cos

E⃗ = 5 sin cos + 7 sin sin − cos =. + 5 cos cos + 7 cos cos − sin C + −5 sin
B + 7 cos 0
D

Soru 1.4) Küresel koordinatlarda verilen E⃗ = 3 =

. − 2 B. − 6 D
0 vektör alanının = 5, = 30° ve = 90°
konumundaki vektör değerini
a) Kartezyen koordinatlarda yazınız. b) Silindirik koordinatlarda yazınız.
Dikkat: C ve D
ve ’nin eksi olamaması başka şey, herhangi bir vektörün B 0 bileşenlerinin eksi de olabilmesi başka şey.

Çözüm: a) Küreselden Kartezyen’e vektör dönüşümü:

2
 sin 30° cos 90° cos
$%%%&%%%' $%%30°
%%&%cos%%90°
%' −$%%&%
sin 90°
%'
⎡ ⎤
HO sin cos cos cos − sin HQ ⎢ $%%%&%%%' %' ⎥ 3
W W
sin 30° sin 90° $%%%&%%%'
cos 30° sin 90° $ cos
%&90°
GHP L = M sin sin cos sin cos N G H L = ⎢ ⎥ M−2N
⎢ ⎥ −6
R ⁄
HJ
√> ⁄ W
HK cos − sin 0 ⎢ cos
$%&30°
%' − %&%
$% sin 30°
%' 0 ⎥
⎣ √> ⁄ ⁄ ⎦

6
HO ⎡ 3 ⎤
⎢ − √3 ⎥ 3 3√3
GHP L = ⎢ 2 ⎥ → E⃗ = 6 0 0+^
@ + \ − √3] A + 1_ 1.
2 2
HK ⎢3√3 ⎥
⎣ 2 + 1⎦

Dikkat: Soruda konum, yani , ve verilmeseydi, cevap önce ve cinsinden bulunmalı, sonra ve ’nin , , cinsinden
karşılıkları yazılmalıydı.

b) Küreselden silindiriğe vektör dönüşümü:

sin
$%&30°
%' $cos
%&30°
%' 0
HI sin cos 0 H ⎡ ⎤ 3
⎢ ⎥
Q ⁄ √ > ⁄
GHJ L = M 0 0 1N G HR L = ⎢ 0 0 1⎥ M−2N
HK cos − sin 0 HJ ⎢$
cos
%&30°
%' −
$%%&%
sin 30°
%' 0⎥ −6
⎣ √> ⁄ ⁄ ⎦

3
HI ⎡ − √3 ⎤
⎢2 ⎥ 3 3√3
GHJ L = ⎢ −6 ⎥ → E⃗ = \ − √3] /
0−6D
0 +^ + 1_ 1.
2 2
HK ⎢3√3 ⎥
⎣ 2 + 1⎦

Dikkat: Soruda konum, yani , ve verilmeseydi, cevap önce cinsinden bulunmalı, sonra ’nın ve cinsinden karşılığı
yazılmalıydı.

Soru 2.1) ` = 3 + 5 − skaler alanının, a) Gradyanını b) Laplasyen’ini bulunuz.

Çözüm: a) a⃗` = bO @
0+ A 0 + 1. = 5 @
0− 0+ 5 −2
A 1. = ∇⃗`
bc bc bc
bP bK

b) ∇ ` = bO e + bP e + bK e = 0 + 0 − 2 = ∇ ` = −2
bec bec bec

Soru 2.2) Silindirik koordinatlarda verilen ` = +

fgh J
Ii
skaler alanının, gradyanını bulunuz.

Çözüm: a⃗` = bI /
0+ 0 + 1. = " −
D 0− e D
#/ 0+ 1. = a⃗`
bc bc bc fgh J hjk J
I bJ bK Ii e I iI

Soru 2.3) Küresel koordinatlarda verilen ` =

fgh R hjk J
Qi e skaler alanının, gradyanını bulunuz.

Çözüm: a⃗` = =. + C+
B 0= −
D =. − C + fgh R fgh
B 0 = a⃗`
D
bc bc bc fgh R hjk J hjk R hjk J J
bQ Q bR Q hjk R bJ Qi l Q Qi e Q Qi e hjk R

3
Soru 2.4) E⃗ = 5 0
@+3 0−9
A m |K|
1. vektör alanının a) Diverjansını, b) Rotasyonelini bulunuz.

Çözüm: a) a⃗ ∙ E⃗ = + + = 5 +3 +9 m = a⃗ ∙ E⃗
bpq bpr bps K |K|
bO bP bK |K|

Dikkat: | | ’nin ’ye göre türevi ⁄| | veya | |⁄ diye yazılabilir ve = 0 için tanımsızdır.

Bu sorudaki alanın diverjansı her yerde sıfır olmadığı için E⃗ vektör alanı solenoid değildir.

0
@ 0
A 1.
b)

vH vHP vHO vHK vHP vHO

⃗ ⃗
a × E = uv ⁄ v v ⁄v v ⁄v u = ^ K − _0
@+\ − 0+^
]A − _ 1.
HO HP HK v v v v v v

a⃗ × E⃗ = ,−9 m |K|
− 3 -@
0+9 m |K|
0 − 5 1.
A

Rotasyoneli her yerde sıfır olmadığı için, E⃗ vektör alanı korunumlu (irrotasyonel) değildir.

Soru 2.5) Silindirik koordinatlarda verilen E⃗ = sin 0−

/ + cos 0 − 4 1. vektör alanının
D

a) Diverjansını, b) Rotasyonelini bulunuz.

Çözüm: a) a⃗ ∙ E⃗ = +I + =I + sin −8
b,Ipw - bpx bps b,I eK hjk J- IiK
I bI bJ bK bI I

+
a⃗ ∙ E⃗ = 2 sin + sin −8

Diverjansı her yerde sıfır olmadığı için E⃗ vektör alanı solenoid değildir.

0
/ 0
D 1.
⃗ ⃗
b) a × E = I uv⁄v v ⁄v v ⁄v u = "
bps
0 + " w − s# D
− bKx# /
bp bp bp
0+ "
b Ipx
−
bpw
# 1.
HI HJ HK
I bJ bK bI I bI bJ

1 v +
= 0 + cos 0+
/ sin 0+ ^
−0 D cos − cos _ 1.
v

∇⃗ × H⃗ = cos 0 + sin
/ 0 + \2 +
D − ] cos 1.

Rotasyoneli her yerde sıfır olmadığı için, E⃗ vektör alanı korunumlu (irrotasyonel) değildir.

Soru 2.6) Küresel koordinatlarda verilen E⃗ = cos sin =. + 2 cos cos C − sin sin
B 0
D vektör
alanının, a) Diverjansını, b) Rotasyonelini bulunuz.

Çözüm: a) a⃗ ∙ E⃗ = Q e bQ y + Q hjk R + Q hjk R

b,Q p -e b pz hjk R bpx
bR bJ

4
 ⁄ hjk R

v {2 |}
sin}~}}• cos €
cos
1v >
cos sin 1 − sin cos
a⃗ ∙ E⃗ = + +
v sin v sin

2 cos 2 cos 1
a⃗ ∙ E⃗ = 3 cos sin + − cos
sin

Diverjansı her yerde sıfır olmadığı için E⃗ vektör alanı solenoid değildir.

/0 C
B 0
sin D
⃗ ⃗
b) a × E = e uv⁄v v ⁄v v ⁄v u= "
b px hjk R
−
bpz
# =. + "
bpy
−
b Qpx
C+
#B
HI HR sin HJ
Q hjk R Q hjk R bR bJ Q hjk R bJ bQ

" − 0
#D
b Qpz bpy
Q bQ bR

v,HJ sin - vHR

^ − _ = −2 sin cos sin +2 cos sin
v v

1 vHQ v HJ cos cos

^ − _= + sin sin
sin v v sin
v HR vHQ
\ − ]=6 cos cos + sin sin
v v
2 sin cos 1
a⃗ × E⃗ = \− cos sin +2 ] =. + \ C + 6 cos cos
+ sin sin ] B + sin sin 0
D
tan tan

Rotasyoneli her yerde sıfır olmadığı için, E⃗ vektör alanı korunumlu (irrotasyonel) değildir.

Soru 3.1) Soru 2.4’te verilen vektör alan için diverjans teoremini, 1 ≤ , , ≤ 2 kübü üzerinde doğrulayınız
(hem hacimsel, hem yüzeysel integrali alarak).
Çözüm: ?

Soru 2.4 çözümünde a⃗ ∙ E⃗ = 5 + 3 + 9 m

K |K|
|K|
bulunmuştu.

‚ ,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„ = ‚ ‚ ‚ 5 + 3 + 9 m K
ƒ ƒ ƒ
… K† P† O†

Bu bölgede| | = olduğu için bazı sadeleştirmeler yapıldığına dikkat ediniz.

9 27
‚ ,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„ = ‚ ‚ ‡5 +3 + m K
ˆ ƒ ƒ = ‚ ‚ ‡5 + 3 + m K
ˆƒ ƒ
2 O† 2
… K† P† K† P†

5 27 15 81 15 3 81
= ‚‡ +3 + m K
ˆ ƒ = ‚‡ +3 + m K
ˆƒ = ‡ + − m K
ˆ
2 4 P† 2 4 2 2 4 K†
K† K†

5
 15 9 81
‚,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„ = + + m −m
$&'
2 2 4
…

‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗ = Œ •ğ + Œ •• + Œö’ + Œ•Q • + Œü ” + Œ••”

‹

şeklinde indislerinden anlaşıldığı gibi 6 parça halinde hesaplayalım. E⃗ = 5 0

@+3 0−9
A m K
1. idi.
W
Œ •ğ = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗• = ‚ ‚ 5—⏟ ƒ ƒ = ‚ $%
˜5%&%P† ƒ = ˜15 ™K† = 15
™%'
•ğ K† P† K† <

›⏟ ƒ ƒ = ‚ ‡− 5 ˆ 15 15
<
Œ •• = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗š = ‚ ‚ −5 ƒ = ‡− ˆ =−
2
$%%&%%'P† 2 K† 2
•ğ K† P† K†
<⁄

27 81
Œö’ = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗œ = ‚ ‚ −9 m•K ƒ ƒ = −9m ‚ ¡ ƒ =− m ¡ =− m
ž Ÿe
2 %'
$%
%&%O†
2 2 K†
4
ö’ P† O† P†
>P ⁄

27 81
Œ•Q = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗¢ = ‚ ‚ 9 m•K ƒ ƒ = 9m ‚ ¡ ƒ = m ¡ = m
•
ž Ÿ£
2 %'
$%
%&%O†
2 2 K†
4
•Q • P† O† P†
>P ⁄

7
Œü ” = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗¤ = ‚ ‚ 3—⏟ ƒ ƒ = ‚ $%
˜6%&%O† ƒ = ˜3 ™K† = 9
™%'
ü ” K† O† K† 7K

3 9
>
›⏟ ƒ ƒ = ‚ ˜$%
Œ••” = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗¤ = ‚ ‚ −3 −3 ™%'
%&%O† ƒ = ‡− ˆ =−
2 K† 2
••” K† O† K† >K

15 81 81 9
Œ •ğ + Œ •• + Œö’ + Œ•Q + Œü ” + Œ••” = 15 − − m + m +9−
•
2 4 4 2

81
‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗ = 12 + m −m = ‚ ,∇⃗ ∙ H⃗-ƒ„
4
‹ …

doğrulayınız. Yani ¥ yüzeyini = 2’de 1 ≤ , ≤ 2 karesel bölgesi alınız, hem yüzeysel, hem çizgisel integrali
Soru 3.2) Soru 2.4’te verilen vektör alan için Stoke teoremini, bir önceki sorudaki kübün üst yüzü için

hesaplayarak.

Çözüm: a⃗ × E⃗ = ,−9 m |K|

− 3 -@
0+9 m |K|
0 − 5 1.
A ve ƒŠ⃗¤ = ƒ ƒ A
0 bulmuştuk.

‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗¤ = ‚ ‚ 9 ⏟ m¦|K|

ƒ ƒ = ‚ ˜18m
$%%&%
K ™
%' ƒ = ˜−18m
K™
= 18 m −m = ‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗¤
‹ K† O† ž Ÿs K† §ž Ÿs ‹

6
Çizgisel integral, sağ el kuralına göre başparmak ƒŠ⃗¤ yönündeyken, dört parmağın sardığı yönde kareyi
dolaşarak hesaplanmalıdır. Yani ön kenarda = 1’den 2’ye ve ƒ¨⃗ = ƒ 0 @, sağ kenarda = 2’den 1’e ve ƒ¨⃗ =
ƒ 1., arka kenarda = 2’den 1’e ve ƒ¨⃗ = ƒ @ 0, sol kenarda = 1’den 2’ye ve ƒ¨⃗ = ƒ 1.. Ayrıca bu bölgede
E⃗ = 5 ⏟ @ 0 +3⏟ A 0 − 9 ⏟ m K 1.

‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ = ‚ 10 ƒ + ‚ −18 ⏟ m K
ƒ + ‚ 10 ƒ + ‚ −18 ⏟ m K
ƒ
© O† K† O† K†

Birinci ve üçüncü integraller toplamının sıfır olduğu sınırlarından bellidir.

‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ = ˜36m K™
+ ˜18m K™
= 36m − 36m + 18m − 18m
©

‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ = 18 m −m = ‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗¤

© ‹

Soru 3.3) Silindirik koordinatlarda verilen E⃗ = 3 / 0 vektör alanında 1 ≤ ≤ 2 , !⁄6 ≤ ≤ !⁄3 , 0 ≤

≤ 1 sınırları arasında kalan bölge (kalın silindir kabuğu dilimi) üzerinde diverjans teoremini doğrulayınız.

Çözüm: a⃗ ∙ E⃗ = I +I + =I =6 ve ƒ„ = ƒ ƒ ƒ
b,Ipw - bpx bps b,>I eK-
bI bJ bK bI

(⁄> (⁄>

‚ ,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„ = ‚ ‚ ‚6 ƒ ƒ ƒ = ‚ ‚ ˜$% ™%'

3 %&%I† ƒ ƒ = ‚ ˜$%%&%%'
9 ™(J†(
⁄>
⁄7 ƒ
… K†W J†(⁄7 I† K†W J†(⁄7 ªK K†W >(K ⁄

3! 3!
=‡ ˆ = = ‚ ,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„
4 K†W 4
…

Burada ƒŠ⃗«¬ğ ve ƒŠ⃗«-¨ yalnız D 0 bileşenli, ƒŠ⃗ü«® ve

ƒŠ⃗¬¨® yalnız 1. bileşenli olduğundan, yalnız /0 bileşenli
⃗
E ile skaler çarpımları sıfırdır. Bu yüzden

‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗ = ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗ö¯ + ‚ E⃗ ∙ ƒŠ⃗¬=°¬

‹ ö’ •Q •

ƒŠ⃗ö¯ = ƒ ƒ −/
0 ve ƒŠ⃗¬=°¬ = ƒ ƒ /
0 olup, önde = 1 , arkada = 2’dir.
(⁄> (⁄>

‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗ = ‚ ‚ −3
$&' ƒ ƒ + ‚ ‚ 3• ƒ ƒ
‹ K†W J†(⁄7 > K†W J†(⁄7

−! 3!
˜−3%&%%
= ‚ $%% ™(J†( ˜12%%&%
⁄7 ƒ + ‚ $%
™(J†( ⁄7 ƒ = ± ² + ˜$&'
! ™W = = ‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗
⁄> ⁄>
%' %%' $%4%&%
%'W 4
K†W >K(⁄7† (K ⁄ K†W (
K(⁄7† (K ‹
(⁄)

7
Soru 3.4) Silindirik koordinatlarda verilen E⃗ = −2 D0 vektör alanında, = 0 düzleminde 1 ≤ ≤2,
⁄ ⁄
! 3 ≤ ≤ ! 2 bölgesinde Stoke teoremini doğrulayınız.
0
/ 0
D 1.
Çözüm: a⃗ × E⃗ = uv⁄v v ⁄v v ⁄v u = { − ³x € /
0 + { ³w − s € D
0+ { − € 1.
bps bp bp bp b Ipx bpw
³ ³ ³
HI HJ HK
I I bJ bK bK bI I bI bJ
W W W W W

1v >
−2 3 −4
a⃗ × E⃗ = 1. = 1. = 3 − 4 1.
v
(⁄

‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗ = ‚ ‚ 3 −4 ƒ ƒ

‹ I† J†(⁄>

˜ 3 −4 ™(J†(
= ‚ $%%%%%&%%%%%'
⁄
⁄> ƒ
I† >I ) I µ́

! ! >
= ‚ 3 −4 ƒ = ˜ %%&%
$% ™
− 2 %%'
6 6
I†

!
‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗ =
6
‹

Dikkat: Çizgisel integral alınırken ƒ¨⃗hg¶ yönü /0 alınır, zıt işaretlisi alınmaz. Onu zıt işaretli yapacak olan, integralin = 2’den 1’e
alınmasıdır. Benzer şekilde ƒ¨⃗·¶¸ yönü D0 alınır, zıt işaretlisi alınmaz. Onu zıt işaretli yapacak olan, integralin = !⁄2’den !⁄3’e
alınmasıdır.
(⁄> (⁄

‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ = ‚ E⃗ ∙ ƒ¨⃗·¶¸ + ‚ E⃗ ∙ ƒ¨⃗üh¸

© J†(⁄ J†(⁄>

Çünkü E⃗ sadece D0 bileşenli, ve ƒ¨⃗hg¶ ile ƒ¨⃗h·ğ ise D

0 bileşeni içermediği için, sol ve sağ kenarlarda E⃗ ∙ ƒ¨⃗ =
0’dır. Alt kenarda = 1, üst kenarda ise = 2 alınmalıdır.
(⁄> (⁄
!
‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ = ‚ ˜$%%%&%%%'
>
− 2 ™I† ƒ + − 2 ™I† ƒ = ˜− ™((⁄> = ‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ =
‚ ˜$%%%&%%%'
> ⁄
6
© J†(⁄ J†(⁄> W ©

Soru 3.5) Küresel koordinatlarda verilen E⃗ = ¹ sin cos D 0

vektör alanının 1 ≤ ≤ 2 , 0 ≤ ≤ !⁄6 bölgeleri arasında
kalan hacimsel V bölgesi, ve onun sınır yüzeyi S üzerinde
diverjans teoremini sağladığını doğrulayınız.
Çözüm:
1v HQ 1 v HR sin 1 vHJ
a⃗ ∙ E⃗ = + +
v sin v sin v

1
a⃗ ∙ E⃗ = ¹ sin − sin = −¹ sin
sin
8
 ( (⁄7

‚ ,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„ = ‚ ‚ ‚ −¹ sin $%sin ƒ ƒ%%'

%%%&%% ƒ
… J†W R†W Q† º…

( (⁄7 (
>
+7¹ 7¹ 1 − √3⁄2
= ‚ ‚ −¹ ¡ sin sin ƒ ƒ = ‚ sin ˜cos
$%%&%™%'
R†W ƒ =
⁄
( 7
˜cos
$% ™%'
%&%
(

$3 3 3 R†W
J†W R†W %&Q†%' J†W √> ⁄ †W
»⁄>

‚ ,a⃗ ∙ E⃗-ƒ„ = 0
…

bulunur. Yüzeysel integral alırken şekilde alt yüzün düzlem değil küresel oyuk olduğuna, üst yüzün de küresel

dikdörtgen kenarlarından birinin ƒ , diğerinin ise sin ƒ olduğuna dikkat ediniz. Bu dikdörtgenleri daha iyi
tümsek olduğuna dikkat ediniz. Alt ve üst bölgelerin diferansiyel yüzey vektörleri bulunurken, sonsuz küçük

anlamak için, yeryüzünde ikişer meridyen ve ikişer paralel daireleri arasında kalan küçük bir dikdörtgeni

üzerindeki kenarlar o paralel dairesinin yarıçapıyla (burada sin ’ya benzeyenle) hesaplanır.
düşününüz. Meridyenler üzerindeki yay uzunlukları dünyanın yarıçapıyla hesaplanırken, paralel dairesi

ƒŠ⃗·¶¸ = ⏟ ƒ ⏟ sin ƒ −=. = − sin ƒ ƒ =.

ƒŠ⃗üh¸ = ⏟ ƒ ⏟ sin ƒ =. = 4 sin ƒ ƒ =.

ƒŠ⃗¼·k = ⏟ sin ƒ ƒ B
C = 2 sin ƒ ƒ B
C

E⃗ ’nın yalnız D
0 bileşeni olduğundan ve hiç bir ƒŠ⃗ vektörünün D
0 bileşeni olmadığından

‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗ = ‚ $%&%'
E⃗ ∙ ƒŠ⃗ö¯ + ‚ $%
E⃗ ∙%&%
ƒŠ⃗¬=°¬ E⃗ ∙%&%
%' + ‚ $% ƒŠ⃗¬=°¬
%' = 0 = ‰ E⃗ ∙ ƒŠ⃗
‹ ·¶¸ W üh¸ W ¼·k W ‹

Aslında E⃗’nın yalnız D

0 bileşeni olmasını şekil üzerinde akı çizgilerini düşünerek yorumlarsak, hiçbir yerde
şekilden dışarı veya içeri doğru akı olmadığı anlaşılabilir.

Soru 3.6) Soru 3.5’te verilen vektör alanın, verilen şeklin üst yüzeyinde Stoke teoremini sağladığını doğrulayınız.

Çözüm: E⃗ = ¹ sin cos 0

D
0
/ C
B 0
sin D
1
a⃗ × E⃗ = uv ⁄ v v ⁄v v ⁄v u
sin
HI HR sin HJ

1 v HJ sin vHR 1 1 vHQ v HJ 1 v HR vHQ

= ½ − ¾ =. + ½ − C+ {
¾B − €D
0
sin v v
• sin •
v v $%v&%' •v
W W W W

1 v ¹ sin cos 1 v ¹ sin cos

= =. − C = 2¹ cos cos
B =. − 2¹ sin cos C = a⃗ × E⃗
B
sin $%%%%%&%
v %%%%' $%%%%%&%
v %%%%'
Q hjk R fgh R fgh J Q hjk R fgh J

9
 ( (⁄7 (

‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗üh¸

$&' = ‚ ‚ $%%%
2¹ cos%%%&%% 4 sin ƒ ƒ = ‚ −2¹ ˜$%%&%
cos %%%%' cos 2 ™%'
(⁄7
W cos ƒ
‹ ) hjk RºRºJ =. J†W R†W ) hjk R fgh J J†W ⁄

= ˜¹ sin ™J†W
(
= 0 = ‚ ,a⃗ × E⃗- ∙ ƒŠ⃗üh¸
‹

¿ eğrisini, = 2 ve = !⁄6 ile tanımlı çember seçersek (bu iki verinin bir çember tanımladığını görünüz), sağ
el kuralına göre başparmağımız ƒŠ⃗üh¸ yönünde olacak şekilde ¿ eğrisini kavrayarak

ƒ¨⃗ = ⏟ sin 0 =ƒ D
¦ ƒ D 0
hjk (⁄7

buluruz. E⃗ = ¹ ⏟ sin
¦ cos 0 = ¹ cos
D 0 olduğundan,
D
hjk (⁄7

‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗ = ‚ cos ƒ = ˜sin ™W( = 0 = ‰ E⃗ ∙ ƒ¨⃗

© J†W ©

Soru 4.1) À > 0 olmak üzere, boş uzayda yandaki şekildeki

2Â, Â, Â noktasında
meydana getirdiği elektrik alan vektörünü (Ã⃗) bulunuz.
gibi yerleştirilmiş üç yükün,

Çözüm: , , eksenleri üzerindeki yüklerin konum

vektörleri sırasıyla
=⃗@ = 2Â@
0, =⃗A = ÂA
0, =⃗1 = Â1.

noktasının konum vektörü,

=⃗Ä = 2Â@
0 + ÂA
0 + Â1.
Buna göre mesafe vektörleri ve büyüklükleri sırasıyla

=⃗Ä − =⃗@ = ÂA
0 + Â1. → |=⃗Ä − =⃗@ | = Â√2

=⃗Ä − =⃗A = 2Â@

0 + Â1. → Å=⃗Ä − =⃗A Å = Â√5 ve =⃗Ä − =⃗1 = 2Â@
0 + ÂA
0 → |=⃗Ä − =⃗1 | = Â√5

Coulomb yasasının ayrık yükler için uygulanmasıyla bileşke elektrik alan şöyle bulunur:

1 À =⃗Ä − =⃗@ −À,=⃗Ä − =⃗A - −3À =⃗Ä − =⃗1

Ã⃗ = Ç + > + È
4!ÆW |=⃗Ä − =⃗@ |> Å=⃗Ä − =⃗A Å |=⃗Ä − =⃗1 |>

À ÂA 0 + Â1. 2Â@
0 + Â1. 0 + ÂA
2Â@ 0 À A0 + 1. 2@
0 + 1. 0+A
2@ 0
Ã⃗ = Ç − − 3 È = É − − 3 Ê
4!ÆW ,Â√2-> , √5-
>
,Â√5-
> 4!ÆW Â 2>⁄ 5>⁄ 5>⁄

À
Ã⃗ = Ç−8
$%%&% >⁄ 0
∙ 5 %' ,2 >⁄ − 3 ∙ 5 %%'
@ + $%%%%%&%%% >⁄ - 0 ,2 %>%
A + $% ⁄
− 5%%>%'
%&%
⁄
- 1.È
4!ÆW Â W,» << W,W§< W, 7)

Soru 4.2) Önceki soruda À = 3 × 10 7 C, Â = 25 cm ise ve 2Â, Â, Â noktasına ÀË = 4 × 10 7

yerleştirilirse, ÀË üzerindeki kuvvet vektörü ve büyüklüğü ne olur? ÆW = 8,854 × 10

C yük
F/m

10
Çözüm: Kuvvet Ì⃗ = ÀË Ã⃗ = Ã⃗ = −0,7155 0 0 + 0,2641 1.
@ + 0,0852 A
ÍÍÎ
)(ÏÐ Ñe

3 × 10 7 C 4 × 10 7 C
= 0 + 0,0852 A
−0,7155 @ 0 + 0,2641 1.
4! 8,854 × 10 F/m 0,25 m

Ì⃗ = −1,235 @
0 + 0,147 A
0 + 0,456 1. N → ×= 1,235š + 0,147š + 0,456 N = × = 1,324 N

Soru 4.3) Boşlukta orijinde sabit tutulan Ø = 5 × 10 7 C yükünün 2 m uzağındaki Ø′ = 2 × 10 7

C yükünü,
orijine 1 m mesafeye, sabit hızla getirmek için Ø′ yükü üzerinde yapılacak iş ne kadardır?
Çözüm: İlgili tüm noktaların x ekseni üzerinde olduğunu düşünelim.
Zaten ortamda başka yük olmadığı için hangi yönden yaklaşıldığı, iş
miktarını etkilemez. İş yapan dış kuvvet, q tarafından q’ yüküne

için). İş (Ú) integralini = 2’den = 1’e alırsak diferansiyel yol

uygulanan kuvvetin zıt işaretlisi olmalıdır (hızı değiştirilmediği

vektörü her ne kadar sola yönelmiş de olsa ƒ¨⃗ = ƒ @

0 alınmalıdır.
ß ß
ØØ Ë ØØ Ë ƒ ØØ Ë 1 ØØ Ë 1 1
Ì⃗ÛÜş = −Ì⃗ÞÞÎ =− 0
@ → Ú= ‚ Ì⃗ÛÜş ∙ ƒ¨⃗ = − ‚ = ‡ ˆ = \ − ]
4!ÆW 4!ÆW 4!ÆW ß 4!ÆW 1m 2m
O† ß O† ß

5 × 10 7 C 2 × 10 7 C 1
Ú= ∙ = Ú = 0,0449 J
4! 8,854 × 10 F⁄ m 2 m

Soru 4.4) ekseni üzerine yerleştirilmiş, ƒ = 10 cm uzunluğunda bir çubuğun

üst ucunda Ø = 5 × 10 7 C, alt ucunda – Ø yükleri bulunmaktadır. Çubuğun
tamamı üzerinde, düzleminde + ekseni ile = 30° açılı â = 0,22 V/m
şiddetinde bir elektrik alan vardır. Çubuk üzerindeki torku hesaplayınız.

0 , Ã⃗ = â cos 0@ + â sin
Çözüm: Elektrik dipol moment vektörü ã⃗ = ؃A 0
A
ve tork ä⃗ = ã⃗ × Ã⃗ = åâ sin æ −1.

ä⃗ = − 5 × 10 7
C 0,10 m 0,22 V⁄m sin 60° 1. = −9,53 × 10 §
Nm 1. = ä⃗

Yani tork, çubuğu şekle göre saat yönünde döndürmeye çalışmaktadır.

Soru 4.5) z ekseni üzerine orijini ortalayarak yerleştirilmiş ã⃗ = ؃1.

elektrik dipolünün, >> ƒ noktalarında oluşturduğu elektrik alan,

å
küresel koordinatlarda şöyle bulunmuştu:

Ã⃗ ≈ C-
,2cos =. − sin B
4!ÆW >

Bu elektrik alanın a) solenoid b) irrotasyonel (korunumlu) olduğunu

gösteriniz. (Çözüm size bırakıldı.)

Soru 4.6) ekseni boyunca, bir ucu orijinde olan  uzunluğunda ince bir çubuk üzerinde À elektrik yükü düzgün
dağılmıştır. Bu çubuğun, ekseni üzerinde = è noktasında oluşturduğu elektrik alan vektörünü bulunuz.
Çözüm: Çizgisel yük yoğunluğu ƒØ⁄ƒ = • = À ⁄Â
11
sorulan noktaya uzaklığı ve o parça için é açısı sırasıyla:
Çubuğun orijinden uzaklıktaki sonsuz küçük parçasının yükü,

ƒØ = •ƒ , = è + , é = tan ⁄è

düzleminde = −æ yönünde, büyüklüğü ise

Bu parçanın o noktadaki elektrik alana sonsuz küçük katkısı,

ƒØ ƒ
ƒâ = = ∙
•
4!ÆW 4!ÆW è +
ve bileşenleri ise sırasıyla
ƒâO = ƒâ cos é , ƒâP = −ƒâ sin é
è è
cos é = = , sin é = =
è + è +

Buna göre âO ve âP değerlerini = 0’dan Â’ye integralle buluruz:

Ñ Ñ
À èƒ À ƒ
âO = ‚ , âP = − ‚
4!ÆW Â è + >⁄ 4!ÆW Â è + >⁄
P†W P†W

Her iki integralde de = è tan é dönüşümü yapabiliriz ve buradaki é gerçekten de şekilde gösterilen é olur.
Ñ ¸·kŸ£ Ñ⁄•
è è
è + = , ƒ = ƒé `m ‚ → ‚
cos é cos é
P†W ê†W

¸·kŸ£ Ñ⁄• ¸·kŸ£ Ñ⁄•

À è ⁄cos é À è tan é ⁄cos é
âO = ‚ ƒé , âP = − ‚ ƒé
4!ÆW Â è> ⁄cos > é 4!ÆW Â è> ⁄cos > é
ê†W ê†W

¸·kŸ£ Ñ⁄• ¸·kŸ£ Ñ⁄•

À À
âO = ‚ cos é ƒé , âP = − ‚ sin é ƒé
4!ÆW Âè 4!ÆW Âè
ê†W ê†W

À À
âO = ˜sin é ™W̧·k Ñ⁄•
, âP = − ˜− cos é ™W̧·k Ñ⁄•
٣ ٣

4!ÆW Âè 4!ÆW Âè
Üst sınırlarda

sin tan  ⁄è = sin éë•O = Â⁄ ë•O = Â⁄ è + Â

cos tan  ⁄è = cos éë•O = è⁄ ë•O = è⁄ è + Â

olduğundan,
À Â À è
âO = ∙ , âP = − ‡1 − ˆ
4!ÆW Âè √è +  4!ÆW Âè √è + Â
À À è
Ã⃗ = 0−
@ ‡1 − 0
ˆA
4!ÆW è√è +  4!ÆW Âè √è + Â

Soru 4.7) Benzer soruyu çubuğun ekseni üzerinde orijini ortalayarak konumlandığı durum için hesaplayınız.
12
Çözüm size bırakıldı. Cevap: âO = ∙ ve simetriden dolayı âP = 0.
Í
)(ÏÐ • •e i Ñ⁄ e

æ bir ucu é açılarıyla aşağıda konumlanmış (é − æ yay açılı),

Soru 4.8) düzleminde orijin merkezli, +x ekseniyle bir ucu

ì yarıçaplı ince bir çember parçası üzerindeki toplam yük Q

alan vektörünü (Ã⃗) bulunuz.

olduğuna göre, bu parçanın orijinde meydana getirdiği elektrik

=í
Í
Çözüm: Çizgisel yük yoğunluğu • ê î

ƒØ • ìƒï
ĉ = =
4!ÆW ì 4!ÆW ì
ve bileşenleri ise sırasıyla
ƒâO = ƒâ cos ! − ï = −ƒâ cos ï , ƒâO = ƒâ sin ! − ï = ƒâ sin ï
Dikkat, şekle göre æ ile é açıları 90°’den büyük olduğu için, bu sınırlar arasındaki ï için − cos ï > 0 olur.
ê ê

âO = ‚ −cos ï ƒï , âP = ‚ sin ï ƒï
• •
4!ÆW ì 4!ÆW ì
ð†î ð†î

âO =
•
˜− sin ï ™êî , âP =
•
˜− cos ï ™êî
4!ÆW ì 4!ÆW ì

âO = sin æ − sin é , âP = cos æ − cos é

• •
4!ÆW ì 4!ÆW ì

À
Ã⃗ = ñ sin æ − sin é @ 0ò
0 + cos æ − cos é A
4!ÆW ì é − æ

Soru 4.9) düzleminde yüzeysel yük yoğunluğu sabit = ó ise, bu düzlemsel yük dağılımının ekseni

yerine ó karşılığını yazalım ve silindirik koordinatları kullanalım.)

üzerinde meydana getirdiği elektrik alan şiddetini bulunuz. ( ile ’yu karıştırmayalım. Bu yüzden sembolü

óƒ¥ ó ƒ ƒ
ĉ = =
4!ÆW 4!ÆW +
Her yönden bileşkede, simetri nedeniyle sadece 1. bileşeni bulunur.
ó ƒ ƒ
> 0 ⇒ ƒâK = ƒâ cos é = cos é
4!ÆW +
= tan é → ƒ = sec é ƒé
= + = sec é
(⁄ ( (⁄ (
ó tan é ƒ sec é ƒé ó
âK = ‚ ‚ cos é = ‚ ‚ sin é ƒ ƒé
4!ÆW sec é 4!ÆW
ê†W J†W ê†W J†W

(⁄ (⁄
ó ó ó ó
âK = ‚ ˜ ™W( ƒé = ‚
sin é $&' sin é ƒé = ˜−%
$%cos
%&% ™%'
é%(⁄
=
4!ÆW 2ÆW 2ÆW W
2ÆW
ê†W ( ê†W

13
Bu > 0 için bulundu. < 0 bölgesinde elektrik alanın tersi yönde, yani aşağı doğru bulunacağı açıktır.
ó
1. > 0 ise
⃗ 2ÆW
Ã=ö ó yalnız z ekseni üzerinde
− 1. < 0 ise
2ÆW

Bu soru Gauss yöntemiyle çok daha kolay yapılabilmektedir. Derste anlatılmıştır. Sabit yüzeysel yoğunluklu, her
yönden sonsuz genişlikte düzlemsel yük dağılımının oluşturduğu elektrik alan, düzlemden uzaklığa göre
değişmemektedir.

=
þÑ
Ñe iI e
Soru 4.10) Soru 4.9’daki yüzeysel yük yoğunluğu sabit değil de olsaydı, ekseni üzerinde sadece
= Â noktasındaki elektrik alan ne olurdu?

= Â yerine yazılarak, = cos é bulunurdu. Böylece integral öncesi

Ñ
Ñe iI e
Çözüm: Benzer işlemlerle ve

(⁄ (
ó cos é
âK = ‚ ‚ sin é ƒ ƒé
4!ÆW
ê†W J†W

ve yine benzer işlemlerle ’ye göre integral alındıktan sonra şöyle bulunurdu:
(⁄
ó ó sin é ó
(⁄
âK = ‚ sin
¦é cos é ƒé =
$%&%' ¡ =
2ÆW 2ÆW $%%&%
2 %'W
4ÆW
ê†W g¶h k º g¶
⁄

ó
Ã⃗ = 1. yalnız = 0, = 0, = Â noktasında
4ÆW

Soru 4.11) Orijin merkezli, içi oyuk bir kürenin

hacimsel yük dağılımı şöyledir:
0 < è ise
… = Ç¿ è ≤ ≤ Â ise
0 > Â ise
Bu kürenin, içte (oyukta), ortada ve dışta meydana
getirdiği elektrik alanları Gauss yöntemiyle ayrı ayrı
bulunuz.
Çözüm: Simetriden dolayı şekildeki tüm vektörler =.

eşit olur. Gauss yüzeyi olarak alınan ¥ ç , ¥•Q”• , ve ¥ºÜş

yönündedir. Bu yüzden vektörel çarpımlar skaler çarpıma

küresel kabuklarının yarıçapları değişkeni olsun. Belirli

bir için elektrik alan vektörü, simetriden dolayı sabittir.
< è için: À ç = 0

Àç
= 0 = ‰ Ã⃗ ç ∙ ƒŠ⃗ ç = ‰ â
³ç ƒ¥ ç = â ç ‰ ƒ¥ ç = â ç 4! =0 → âç = 0
ÆW
‹ç ‹ç •Ñ ” ‹ç

14
è ≤ ≤ Â için: Belirli bir yarıçaplı küre içinde kalan elektrik yükü ’nin bir fonksiyonudur. Bunu
ƒ kalınlığında küresel kabuk üzerindeki sonsuz küçük yükün belirsiz integralini alarak bulalım.
yarıçaplı

À•Q”• = ‚ ³… 4! ƒ = ‚ 4!¿ > ƒ = !¿ )

+ integral sabiti
©Q

= è ’da À•Q”• è = 0 olduğundan, integral sabiti = −!¿è) bulunur. À•Q”• = !¿ )

− è)

À•Q”• !¿ )
− è)
= = ‰ Ã⃗•Q”• ∙ ƒŠ⃗ ç = ‰ â&' ƒ¥•Q”• = â•Q”• ‰ ƒ¥•Q”• = â•Q”• 4!
$•Q”•
ÆW ÆW
‹ y ‹ y •Ñ ” ‹ç

¿ )
− è)
â•Q”• =
4ÆW
>  için: ÀºÜş = !¿ Â) − è) (Dikkat, dışarıdaki yük değil, ¥ºÜş küresel yüzeyi içindeki toplam yük)

ÀºÜş !¿ Â) − è)
= = ‰ Ã⃗ºÜş ∙ ƒŠ⃗ºÜş = ‰ â
•ºÜş ƒ¥ºÜş = âºÜş ‰ ƒ¥ºÜş = âºÜş 4!
ÆW ÆW
‹ ş ‹ ş •Ñ ” ‹ ş

¿ Â) − è)
âºÜş =
4ÆW

0 <è
⎧¿ )
− è)
⎪ =. è≤ ≤Â
Ã⃗ = 4ÆW
⎨¿ Â) − è)
⎪ =. >Â
⎩ 4ÆW

Soru 4.12) eksenli ve her iki yönde ∓ sonsuza

kadar uzanan è yarıçaplı silindirik bir bölgede

koordinatlarda … = ¿ olduğuna göre, bu yük

hacimsel yük yoğunluğu değişken ve silindirik

dağılımının oluşturduğu elektrik alanı, bölge

içinde ve dışında ayrı ayrı bulunuz.

ekseni ekseni olan, yarıçaplı (içte < è, dışta ≥ è),

Çözüm: Gauss yasasını kullanalım. İçte ve dışta ayrı ayrı,

ℎ yüksekliğinde silindir yüzeyini Gauss yüzeyi olarak

değişkenimiz olacağı için Sjç ve S ş yarıçaplarını aynı

seçelim (Belirli bir Gauss yüzeyi için sabit, ama sonuçta

sembolüyle gösterdik). Sjç içindeki toplam yük, ƒ„ sonsuz küçük hacmini sonsuz küçük ƒ kalınlığında
yarıçaplı bir silindir kabuğunun hacmi alarak belirsiz integralle bulalım ve integral sabitini belirleyelim:
!ℎ¿
Àç = ‚ … ƒ„ = ‚ ³… $%&%'
ℎ2! ƒ = 2!ℎ¿ ‚ >
ƒ = )
+ integral sabiti
2
©I e º… ¼ jk

Silindir = 0 yarıçaplı olursa içindeki toplam yük sıfır olacağından, yukarıdaki integral sabiti de sıfır olur.

15
 À ç !ℎ¿
= )
= ‰ Ã⃗jç ∙ ƒŠ⃗ = ‚ Ã
⃗jç%&%
$% ⃗üh¸ + ‚ Ã
∙ ƒŠ%' ⃗jç%&%
$% ⃗·¶¸ + ‚ Ã
∙ ƒŠ
%' ⃗jç%&%
$% ∙ ƒŠ⃗%'
ÆW 2ÆW ¼·k
ç üh¸ W ·¶¸ W ¼·k ç º‹

olur, çünkü simetriden dolayı elektrik alanın D 0 bileşeni olabilir, o da ƒŠ⃗üh¸ ve

0 ve 1. bileşenleri olamaz, sadece /
ƒŠ⃗·¶¸ vektörlerine dik, ƒŠ⃗¼·k vektörüne paraleldir. Ayrıca yine simetriden dolayı yan yüz boyunca âjç büyüklüğü
de sabittir. Dolayısıyla,

!ℎ¿ ¿
)
= âjç ‚ ƒ¥¼·k = âjç ¥¼·k = âjç 2! ℎ → âjç = >
2ÆW 4ÆW
¼·k

içindeki toplam yük ise À ç = = è konularak bulunur, çünkü > è bölgesinde yük
( ©
S ş
)
formülünde

0 bileşenlidir, ve ƒŠ⃗ vektörleri de Sjç yüzeyi üzerindekine benzer yönlü olduğundan:

simetriden dolayı yalnızca /
yoğunluğu sıfır olup Gauss yüzeyi silindir içindeki toplam yüke ekleme olmaz. Elektrik alan dışarıda da

!ℎ¿ )
è = ‰ Ã⃗ ∙ ƒŠ⃗ = ‚ Ã
⃗ %&%
$% ⃗üh¸ + ‚ Ã
ş ∙ ƒŠ
%' ⃗ %&%
$% ⃗·¶¸ + ‚ Ã
ş ∙ ƒŠ
%' ⃗ ş ∙ ƒŠ⃗¼·k
$%%&%%'
2ÆW ş
!ş üh¸ W ·¶¸ W ¼·k !ş º‹

Yine simetriden dolayı yan yüz boyunca â ş büyüklüğü de sabittir. Dolayısıyla,

!ℎ¿è) ¿è)
=â ‚ ƒ¥¼·k = â ş ¥¼·k = â ş 2! ℎ → â =
2ÆW ş ş
4ÆW
¼·k

¿ >
⎧4Æ 0
/ ≤è
Ã⃗ =
W

⎨ ¿è /
)
0 >è
⎩ 4ÆW

> è bölgesinden bakıldığında, birim uzunluktaki yük " = è) ∙ = è) =çizgisel yük yoğunluğu
( © (©
Dikkat:
gibi düşünülürse,
¿è) "
â = =
ş
4ÆW 2!ÆW
bulunur ki bu derste bulunan sonsuz uzunlukta, sabit çizgisel yük yoğunluğundaki düz çubuğun, uzaklıkta
meydana getirdiği elektrik alan şiddeti ile aynıdır.

Soru 4.13) # uzunluğunda, è yarıçaplı bir silindirin tabanı = 0 düzleminde ve ekseni

ekseni ile çakışık olup, hacimsel yük yoğunluğu … sabittir. Bu silindirin, içte ve dışta
meydana getirdiği elektrik alanı, yalnızca ekseni üzerinde bulunuz.
Çözüm: Silindirin sonsuz küçük ƒℎ kalınlığında bir katmanının, yarıçaplı ve ƒ
kalınlığında bir halkasının, açısal konumunda ƒ yayı kadarlık bir parçasının, katman
ortasından  yüksekliğinde bir noktada meydana getirdiği elektrik alanın 1. bileşenini
bulalım. Çünkü simetriden dolayı bileşke yalnız 1. yönünde olacaktır. (Bir sonraki şekil,
açısının daha kolay yorumlanabilmesi için = 0’daki katman için çizilmiştir.)

… ƒ„ ƒ ƒ ƒℎ
ƒâK = cos é = cos é
…
4!ÆW 4!ÆW Â +

16
 =  tan é olduğundan, ƒ =  sec é ƒé ve  + =  sec é

…  tan é ƒ  sec é ƒéƒℎ sin é ƒ ƒéƒℎ

ƒâK = cos é =
…
4!ÆW Â sec é 4!ÆW
= 0 ve = è sınırlarında sırasıyla é = 0 ve é = tan è⁄Â
olacağından, ℎ < Â kalınlığında bir silindirin, ekseni üzerinde,
tabanından  kadar yüksekte bir noktada meydana getirdiği
elektrik alan şiddeti
¸·kŸ£ • ⁄Ñ (
sin é ƒ ƒéƒℎ
â = âK = ‚ ‚ ‚
…
4!ÆW
ê†W J†W

Burada ℎ’a göre integrali belirsiz alacağız, çünkü zaten ℎ yüksekliğine kadar silindir için integral alınıyor. (Aynı
sembolü kullanmaya devam edeceğimiz için belirsiz integral tercih edildi.)
¸·kŸ£ • ⁄Ñ ¸·kŸ£ • ⁄Ñ

â = âK =
…
‚ ‚ ˜ ™W( ƒéƒℎ =
sin é $&'
…
‚ ‚ sin é ƒéƒℎ
4!ÆW 2ÆW
ê†W ( ê†W

 Â
â= ‚ ˜$%
−%cos é ™W̧·k%%%•%' ƒℎ = ‚ \1 − ] ƒℎ = \1 − ] ℎ + integral sabiti
… … …
%%%&%
ڄ
Ÿ£

2ÆW 2ÆW √ + è 2ÆW √ + è

fgh ¸·kŸ£ • ⁄Ñ

Burada cos tan è⁄ hesabını, şekildeki é açısının = è durumundaki değeri olarak bulduk. ℎ = 0 olsa,
üretilen elektrik alan şiddeti de sıfır olacağından, yukarıdaki integral sabitinin sıfır olduğu anlaşılır.
Â
â= \1 − ]ℎ
…
2ÆW √ + è
Bu formül, ekseni üzerinde bir ≥ # noktası için kullanılırken,
ℎ = # ve  = yazılarak kullanılabilir. Kolayca görülebileceği gibi

â= \1 − ]# ≥#
…
2ÆW √ +è
Silindirin altında ( < 0) eksen üzerinde bir nokta için ise aynı formülde – ’yi  − # yerine
kullanarak, yani  = # − yazarak bulduğumuz sonucu (−1.) yönünde kullanırız.
#−
âK = − ^1 − _# ≤0
…
2ÆW #− +è
(İşaretiyle aldığımız için âK dedik, büyüklük anlamında â demedik.)
Ama silindir içinde (0 ≤ ≤ #) eksen üzerinde bir nokta için, ℎ’a bağlı bulduğumuz formül ile önce noktasının
altında kalan parçasının elektrik alanını  = ℎ = yazarak yukarı doğru (Ã⃗·¶¸ ), sonra noktasının üstünde kalan
parçasının elektrik alanını da  = ℎ = # − yazarak aşağı doğru (Ã⃗üh¸ ) bulur, alttakinin alanından üsttekinin
alanını çıkartarak hesaplayabiliriz. Sonuçta:

#−
⎧ − ^1 − _ # 1. ≤ 0 ise
…

⎪ 2ÆW #− +è
⎪
#−
Ã⃗ = …
^ +2 −#− _ 1. 0≤ ≤ # ise
⎨2ÆW #− +è √ +è
⎪
⎪ …
\1 − ] # 1. ≥ # ise
⎩ 2ÆW √ +è
17