Relativna atomska masa elementa

John Dalton koji je 1803. godine uveo pojam atomske težine, odnosno relativne atomske mase, uzeo je
osnovu atomske težine vodikov atom, kao najlakši, označivši mu atomsku težinu sa 1. Drugim riječima
relativna atomska masa je omjer mase atoma elementa i mase atoma vodika:

Sve relativne atomske mase elemenata određene u 19.stoljeću, odnosile su se na vodik kao standard.
Većina vrijednosti određivana je putem spojeva sa kisikom, komu je relativna atomska masa određena
vrijednošću 16. Dakle relativne atomske mase odnosile su se na vodik kao 1 ili na kisik kao 16. Međutim
1905.godine nađeno je tačnijim mjerenjima da se odnos atomskih masa vodika i kisika 1:16 razlikuje za
oko 1%. Kako je većina relativniih atomskih masa određena prema kisiku kao 16, zaključeno je da se za
relativnu atomsku masu kisika uzme 16,000,00 te da se prema tome ispravi samo relativna atomska
masa vodika na 1,0078. Time je relativna atomska masa elementa definisana kao omjer mase atoma
elementa i 1/16 mase atoma kisika:

Otkriće izotopa donijelo je nove teškoće u vezi sa standardom atomskih masa, tako da su uvedene dvije
skale relativnih atomskih masa, fizička i hemijska skala.

Fizička skala relativnih atomskih masa uzimala je kao standard kisikov izotop 16O označujući njegovu
relativnu atomsku masu sa 16,00000, pa je relativna atomska masa elementa definisana omjerom
prosječne mase atoma prirodne izotopske smjese elementa i 1/16 mase atoma kisik-16 :

Hemijska skala relativnih atomskih masa uzimala je kao standard prirodnu izotopsku smjesu kisika
označujući njenu relativnu atomsku masu sa 16,00000 pa je analogno:

Prema tome jedinica atomske mase na hemijskoj skali bila je nešto veća od jedince na fizičkoj skali. Zbog
toga su relativne atomske mase na hemijskoj skali bile manje od relativnih atomskih masa na fizičkoj
skali.

Novija istraživanja pokazala su da maseni udio triju izotopa kisika u prirodnoj izotopskoj smjesi nije
uvijek svuda isti, već se mijenja. Na taj način izotopska smjesa kisika nije više bila pogodna kao standard
za određivanje relativnih atomskih masa na hemijskoj skali. Zbog toga su hemičari 1959.godine predložili
da se izabere pogodniji standard. Godinu dana kasnije, fizičari su predložili kao novi standard izitio
ugljika masenog broja 12, što su hemičari usvojili 1961.godine. Tako je nastala unificirana skala relativnih
attomskih masa. Time je nestalo dvostruke skale relativne atomske mase. Ugljikov izotop 12C uzet je kao
standard zato što se time nove relativne atomske mase vrlo malo razlikuju od starih a zbroj protona i
neutrona u atomskoj jezgri vrlo je blizu toga da bude jednak relativnoj atomskoj masi.

Prema tome relativna atomska masa elementa jeste omjer prosječne mase elementa i 1/12 mase atoma
nuklida 12C :

Kada su početkom 19.stoljeća bile određene prve približne vrijednosti atomskih težina, koje su većinom
bile blizu cjelobrojne, postavio je 1816.godine engleski liječnik i hemičar William Prout hipotezu da su
atomi sastavljeni od vodika i da su relativne atomske mase višekratnici relativne atomske mase vodika.
Na temelju te pretpostavke on je čak zabacio kao netačne sve relativne atomske mase koje nisu
cjelobrojne. Kada je Stas vrlo tačnim mjerenjima dokazao da su s relativno atomske mase tačne, iako
nisu cjelobrojne, odbačena je Proutova hipoteza. Proutova hipoteza nije se održala zbog toga što su
elementi smjese izotopa, te su relativne atomske mase izraz relativnog odnosa tih izotopa u smjesi pa
mogu i znatno odstupiti od cijelih brojeva.

Relativna molekulska masa

Relativna molekulska masa jedinke jednaka zbiru relativnih atomskih masa prisutnih u molekuli. Kako se
relativne atomske mase odnose na ugljikov izotop masenog broja 12 kao standard, to se relativne
molekulske mase odnose na isti standard. Prema tome relativna molekulska masa neke jedinke jeste
omjer prosječne mase molekule, odnosno formulske jedinke i 1/12 mase atoma nuklida 12C:

Kako se neka tvar općenito sastoji od formulskih jedinki koristio se prije općenitiji pojam od relativne
atomske mase i relativne molekulske mase tzv. relativna formulska masa kao zbir relativnih atomskih
masa atoma koji čine formulsku jedinku.

Mol i masa atoma i molekula

Kako se relativne atomske mase odnose kao mase atoma, to se u masama elemnetarnih tvari izraženim
jedinicom mase, koje su brojčano jednake relativnoj atomskoj masi, nalazi se isti broj atoma. Prema
tome, masa bilo koje elemenarne tvari izražena jedinicom gram, koja je brojčano jednaka relativnoj
atomskoj masi sadrži isti broj atoma kao 12,000000 ugljikovih izotopa masenog broja 12. Taj broj atoma
koji se nalazi u 12 grama ili 0,012 grama ugljikovog izotopa masenog broja 12 naziva se Avogadrov broj.

Pojam Avogadrovog broja je usko povezan sa količinom tvari, i sa definicijom jedinice za količinu tvari –
mola. Količina tvari je jedna od 7 osnovnih mjernih jedinica i prema Međunarodnom sistemu mjernih
jedinica, kojeg skraćeno zovemo SI prema francuskom Système International d'Unités , jedan mol je
količina tvari onog sistema koji sadrži broj čestica koliko se nalazi atoma u 12 grama ugljika C-12 (izotop
ugljika sa 6 protona i 6 neutrona). Ovdje riječ „sistem“ ne treba da vas buni – to je samo naziv koji
„pokriva“ elemente i spojeve u definiciji mola. Čestice su atomi ili molekule.

Avogadrova konstanta, koju označavamo sa velikim slovom L, jednaka je Avogadrovom broju, samo što
se ne izražava u atomima ili molekulama, nego recipročno napisanim molom, dakle Avogadrova
konstanta iznosi 6.022X10 23 mol-1

Mol je množina tvari onog sistema koji sadrži toliko jedinki koliko ima atoma u 0.012 kg ugljika 12. Prema
tome mol sadrži Avogadrov broj jedinki. Iz definicije mola slijedi i druga definicija relativne atomske
mase:

Relativna atomska masa jeste omjer mase jednog mola atoma elementa i 1/12 mase jednog mola
nuklida 12C. U masi (m) određene tvari je množina n definisanih jedinki tih tvari. Odnos između mase m i
množine njenih jedinki n je molarna masa M te tvari za te jedinke.

SI jedinica molarne mase je kg mol-1

Masa (m) tvari je proporcionalna količini tvari(n) što proizlazi iz jednačine:

Određena količina tvari jeste određen broj jedinki. Drugim riječima, broj jedinki (N) proporcionalan je
množini n. Konstanta proporcionalnosti se zove Avogadrova konstatnta i označava se sa L, pa je :

Tj. Avogadrovu konstantu možemo izračunati ako mjerenjem odredimo broj jedinki (N) određene mase
(m) čija je molarna masa (M) ppoznata. Tu nam mogućnost pruža difrakcija rendgenskih zraka na
kristalima. Braggovom metodom odredi se volumen jedinićne ćelije (V). Produkt iz volumena jedinićne
ćelije i gustoće kristala (g) ukupna je masa (m) jedinki koje pripadaju jedinićnoj ćeliji (m=V x g). Kako
znamo broj jedinki (N) koji pripada jediničnoj ćeliji i molarnu masu tvari kristala (M), možemo pomoću
jednačine izračunati Avogadrovu konstantu. Takvim mjerenjem je nađeno da je Avogadrova konstanta:

Avogadrov broj je za razliku od Avogadrove konstatnte bezdimenzionalna veličina. Avogadrova

konstanta, odnosno Avogadrov broj bio je određen na različite načine, a dobiveni rezultati slažu se u
redu veličine, što je najbolji dokaz njegove egzaktnosti. Tako su ga među prvima odredili austrijski fizičar
Loschmidt i engleski fizičar Lord Rayleight.

Odnosi masa pri hemijskim rekacijama

Hemijski simboli, formule i jednačine nisu sam kratke oznake elemenata i hemijskih spojeva i njihovih
međusobnih reakacija, već oni imaju i kvantitativno značenje.

Tako simbol Fe ne označava samo element željezo kao takav ili u hemijskim spojevima, već on
predstavlja jedan atom željeza. Simbol bilo kojeg elementa označuje i njegov atom. Kako n označuje
količinu definiranih jedinki određene tvari, to npr. n(Fe) označuje množinu atoma željeza. S oobirom na
jednačinu, n(Fe)=m(Fe)/M (Fe), to je masa uzorka željeza m(Fe) čija je množina n(Fe)=1mol jednaka;

Analogno, formulom FeSO4 x 7H2O prikazan je hemijski spoj željezo(II) sulfat heptahidrat. Njegova
jedinka sadrži atome 4 elementa predočene njihovim simbolima u to u odnosu N(Fe): N(S): N(O): N(H)=
1:1:11:14. Prema tome molarna masa FeSO4 x 7H2O je :

Plinski zakoni i jednačina stanja idealnih plinova

Uz Gay-Lussacov zakon spojnih volumena postoje još dva zakona prema kojima se vladaju plinovi: Boyle-
Mariotteov zakon i Charles-Gay-Lussacov zakon. Oba navedena zakona se odnose na idealni plin, to jeste
onaj kojemu jedinke imaju ukupno zanemarljivo malen vlastiti volumena a van der Walsove privlačne
sile između njih ne postoje. Prema tome idealni plin se ne može pretvoriti u tekuće i čvrsto stanje. Plin
koji nema takve osobine je realni plin. On se može pretvoriti u tekuće i čvrsto stanje uz uvjete kod kojih
su van der Walsove sile znatno veće nego u plinskom stanju tj. gdje je znatno smanjena međusobna
udaljenost molekula: visok tlak i niska temperatura.

Boyle-Mariottov zakon

Boyle-Mariotteov zakon kaže da se volumen plina pri stalnoj temperaturi obratno mijenja s
tlakom. To znači da kada povećavamo tlak, smanjuje se volumen, a kada snizujemo tlak,
volumen se povećava. Naravno, kada gledamo iz perspektive druge fizikalne veličine, kada
povećavamo volumen, smanjuje se tlak, a kada smanjujemo volumen, povećava se tlak.
Ovaj zakon jednostavno se da izraziti formulom p*V = konst., pri čemu je p tlak, a V
volumen. Umnožak tih dvaju veličina je uvijek konstantan, što znači da kada povećavamo
jednog, drugi se smanjuje i obrnuto.

Vrijednost konstatne u izrazima ovisi o temperature i množini plina i ta je

vrijednost stalna uz konstantnu temperature i konstantnu množinu plina.

Charles-Gay-Lussacov zakon

Charles-Gay-Lussacov zakon govori nam da je pri konstantnom tlaku i konstantnoj množini

plina, volumen proporcionalan promjeni temperature. Najjednostavnije se ovaj zakon može
iskazati formulom V=konst.*T, pri čemu je V volumen, a T termodinamička temperatura.

Iz gore navedenog izraza slijedi da volumen idealnog plina teži nuli kada se temperatura
približava iznosu od 0 kelvina. To bi značilo da bi gustoća plina morala imati beskonačnu
vrijednost pri 0 kelvina, što je nemoguće, te zbog toga nije ni moguće postići apsolutnu nulu,
ali ipak vrlo niske temperature uspješno su dobivene (čak 0.001 kelvina).
 Ovaj zakon glasi:

Gay-Lussacov zakon ili prvi Gay-Lussacov zakon (ponekad i Charles-Gay-Lussacov zakon)

utvrđuje ovisnost tlaka ili obujma (volumena) idealnog plina o temperaturi. Ako plin na
temperaturi 0 °C ima tlak P0 i volumen V0, tada je, uz isti volumen, kod temperature T (u
°C), tlak:

Promjena stanja plina koja se zbiva uz stalan obujam naziva se izohorna promjena stanja.
Mjerenjima je ustanovljeno da se tlak plina kod stalnog obujma povišenjem temperature za
1 °C povisi uvijek za 1/273,15 dio onog tlaka koji je plin imao kod 0 °C. Taj se broj označuje
s β i zove se termički ili toplinski koeficijent tlaka plina. Taj termički ili toplinski koeficijent
tlaka plina jednak je kubnom koeficijentu rastezanja plina. Tlakovi neke količine plina kod
stalnog obujma odnose se kao njihove apsolutne temperature.

Ako je tlak stalan, onda je obujam ili volumen:

Prema tome, rastezanje plina kod stalnog tlaka upravno je razmjerno povišenju temperature.
Promjena stanja plina koja se zbiva uz stalan tlak naziva se izobarna promjena stanja. Gay-
Lussac je ustanovio mjerenjem i pokusima da se povećanje obujma plinova kod stalnog tlaka
zbiva po istom zakonu koji važi za kruta i tekuća tijela samo s kubnim koeficijentom
rastezanja β = 0,003 66 = 1 / 273,15.

Jednačina stanja idealng plina

Vidjeli smo da je prema Avogadrovu zakonu volume plina pri konsatntnoj

temperature i tlaku određen množinom plina (n), pa imamo:

Označimo li konstantu jednačine sa R, dobijemo jednačinu stanja idealnnog plina:

To jeste, stanje idealnog plina određeno je tlakom, volumenom, množinom i temperaturom.

Njihova međusobna zavisnost određena je jednačinom idealnog plina.

Konstanta R se naziva općom plinskom konstatntom. Njezina brojčana vrijednost ovisi o

jedinicama za tlak i volumen. Iz gore navedene jednačine izlazi da je plinska konstanta:
Jednadžba stanja je za idealne plinove i približenje za realne plinove. U stvari, postoji dosta
razlika u odnosu na realne plinove. Budući da zanemaruje veličinu molekula i
međumolekularno djelovanje, jednadžba stanja idealnog plina je najtočnija za jednoatomske
plinove, kod visokih temperatura i kod manjih gustoća plinova. Važnost međumolekularnog
djelovanje se smanjuje s povećanjem toplinske kinetičke energije plinova, tj. s povećanjem
temperature. Detaljnija jednadžba stanja, kao što je van der Wallsova jednadžba, uzima u
obzir veličinu molekula i međumolekularne sile.

Van der Walsova jednačina stanja

Van der Waalsova jednadžba stanja je jednadžba stanja za fluide, koji se sastoji od čestica
koje imaju neki obujam i udvojene privlačne međumolekularne sile (kao što su van der
Waalsove sile). Izveo ju je Johannes Diderik van der Waals 1873. i za koju je
dobio Nobelovu nagradu za fiziku 1910. Njegova jednadžba je izmijenjena jednadžba stanja
idealnog plina i opisuje realne plinove.

Prvi oblik jednadžbe glasi:

gdje je:

p - tlak fluida
v - specifični obujam, a to je ukupan obujam spremnika, podijeljen s ukupnim brojem
čestica
k - Boltzmannova konstanta
T - apsolutna temperatura
a' - mjera za privlačenje čestica
b' - obujam koji zauzimaju čestice
Uvođenjem Avogadrovog broja NA i broja molova n, kojim dobivamo ukupan broj čestica n x NA,
jednadžba dobiva drugi, poznatiji oblik:
gdje je:

p - tlak fluida
V – obujam spremnika u kojem se nalazi fluid
a - mjera za privlačenje čestica
b - obujam koji zauzimaju molovi čestica
n - broj molova
R - univerzalna plinska konstanta,
T - apsolutna temperatura

Određivanje relativnih molekulskih masa

Za određivanje relativnih molekulskih masa postoje uglavnom dvije mogućnosti. Jedna je da

odredimo relativnu molekulsku masu plinovitih tvari, ili tvari koje se mogu pretvoriti u parno
stanje, iz njihove gustoće primjenom jednačine stanja plina. Druga je mogućnost da
odredimo molekulsku masu tvari koje se otapaju u pogodnom otapalu pri čemu se snnizuje
tlak para otapala.

Određivanje relativne molekulska mase plina

Gustoća plina uz određene uslove temperature i tlaka jeste omjer mase i volumena plina uz
iste uvjete:
Budući da je vrijednost molarne mase M izražene jednicom g mol -1 jednaka relativnoj
molekulskoj masi M, možemo pomoću jednačine (4-23) i (4.24) doći do vrijednosti za
relativnu molekulsku masu plina, ako su mjerenja obavljena u uvjetima u kojima se plin
ponaša kao idealni plin.

Određivanje relativne molekulske mase plina

Mnoge tekuće i čvrste pare možemo prevesti u paru ako je povišena temperatura ili snnižen
pritisak pa zatim primijenimo navedenu jednačinu za određivanje njihove relativne
molekulske mase iz gustoće pare.
Kako se, međutim, para ne pokorava zakonu idealnog plina to je dobivena vrijednost za
relativnu molekulsku masu samo približna. Zbog toga ta metoda i ne služi za određivanje
relativnih molekulskih masa izravno iz rezultat mjerenja. Potupa se tako da se
kvantitativnom hemijskom analizom odredi relativan odnos elemenata u ispitivanoj tvari. Iz
poznate relativne mase elemenata izračunava se zatim najjednostavnija formula a odatle i
odgovarajuća molarna masa.

Za određivanje gustoće pare najviše se upotrebljava metoda Victora Meyera. Određena

količina tvari mase m ispari se u napravi Victora Meyera pri povišenoj temperaturi i izmjeri
se volumen zraka koji je iz naprave istisnuo isti volumen pare V, onda je gustoća pare:

Određivanje relativnih atomskih masa

Sve do dvadesetih godina prošlog stoljeća nije se mogla razlikovati relativna ekvivalentna i
atomska masa. Uzrok je bio taj što se nije znalo u kojem se brojčanom omjeru atomi spajaju
u neki hemijski spoj. U početku se držalo da je u spojevima od dva elementa uvijek vezan
samo po jedan atom od svakog elementa. Tako je Dalton došao do svog načela najveće
jednostavnosti na temelju kojeg je voda dobila formula HO, etilen CH, sumpor-dioksid SO
itd.. što je kako danas znamo pogrešno. Početkom ovog stoljeća razvio je Thomson još jednu
metodu za određivanje relativnih atomskih masa, koju je dalje usavršio Aston (1919.)
konstrukcijom spektrografa masa. Za određivanje tačne formule hemijskog spoja a i za
određivanje relativnih atomskih masa, primjenjuje se metoda sa rendgenskim zrakama. Osim
toga relativna atomska masa nekog elementa može se približno odrediti i iz atomskog broja
dotičnog elementa, koji se dobije iz spektra rengenskih zraka Moseleyevim dijagramom.

Dulong-Petitov zakon

Francuzi Dulong i Petit su 1819.godine postavili pravilo koje glasi: Molarni tolotski
kapacitet neke čvrste elementarne tvari tj.omjer toline prema množini elemntarne tvari i
temperaturom pri rastu, pri sobnoj temperature stalan je i približno jednak 26 J K-1 mol-1.

Primjena difrakcije rendgenskih zraka

Vidjeli smo da se pomoću difrakcije rendgenskih zraka mogu dobiti dimenzije jedinične
ćelije kristala nekog hemijskog spoja ili elementarne tvari. Izračunamo li iz dobivenih
dimenzija volumen jedinične ćelije i taj volumen pomnožimo sa Avogadrovom konstantom i
poznatom gustoćom kristala, dobijemo masu atoma u molu jediničnih ćelija. Nalazi li se u
jediničnoj ćeliji samo 1 atom, predstavlja nam masa atoma u molu jediničnih ćelija molarnu
masu dotičnog spoja, odnosno elementarne tvari. Nalazi li se u jediničnoj ćeliji više atoma,
dobijemo cjeloborjni umnožak molarne mase.

Određivanje relativnih atomskih masa pomoću spektrografa masa

Pred kraj 19. stoljeća njemački fizičar Goldstein je otkrio kanalne zrake, to jeste pozitivno
nabijene čestice materije, koje su nastale iz molekula plina u Crookesovoj cijevi utjecajem
električnog pražnjenja. Određivanjem njihova specifičnog naboja, odnosno Q/m nađeno je
kasnije da su to pozitivno nabijeni atomi ili atomske skupine, tj.vrste čestica koje je već
pedest godina prije toga Faradey nazvao ionima.

Kako su atomi sastavljeni od pozitivno nabijene jezgre oko koje kruže negativno nabijeni
elektroni-i to upravo toliko koliko je pozitivan naboj jezgre-to ioni nestaju tako da atomi
izgube jedan ili više elektrona, pa nastaju pozitivni joni ili kationi ili treba da prime jedan ili
više elektrona pa anstaju negativni ioni ili anioni. Takvi atomski ili molekulski joni mogu
nastati od molekula utjecajem električnog pražnjenja u plinu pod vrlo niskim pritiskom.
Naime, pri električnom pražnjenju nastaju vrlo brzi elektroni i ioni. Sudare li se vrlo brze
čestice sa molekulama plina, npr.kisika, dolazi do raspada molekule na atome.

Svi atomi, pa čak i oni plemenitih plinova, tvore takve plinovite katione pri električnim
pražnjenjima kroz plinove. Ako su tvari tekuće i čvrste, onda se prethodno zagrijavanjem
pretvore u parno stanje. Kao izvor elektrona za dobivanje iona služi i volframova nit koja je
električnom strujom usijana na odgovarajuću temperaturu.

Na tim činjenicama razvio je 1907.godine Thomson metodu određivanja odnosa Q/m takvih
ioniziranih atoma ili molekula, mjereći njihov otklon u električnom i magnetnom polju. Tim
istraživanjima otkriveni su izotopi, jer je postupak omogućio da se odrede mase ioniziranih
atoma, odnosno njihove relative atomske mase.

Sprava koja služi za mjerenje mase ioniziranih atoma i molekula zove se spektrograf ili
spektrometar masa jer rastavlja čestice čestice različitih masa u njihovoj smjesi analogno kao
što rastavlja prizma spektroskopa bijelu svjetlost na tzv.spektar to jeste, pojedine
komponente bijele svjetlosti

Spektrometar masa osniva se na činjenici da se električni nabijena čestica, kada uđe u

magnetno polje kojemu je smjer okomit na smjer kretanja čestica, kreće u kružnoj putanji.
Pri tome je centripetalna sila upravo uravnotežena silom magnetskog pola:

Fc=Fm
Centripetalna sila je jednaka umnošku mase m čestice i ubrzanja v2/r:

gdje je r radijus kružne putanje a v brzina čestice. Sila magnetskog polja data je
jednačinom:

gdje je B gustoća magnetskog toka i Q je naboj čestica.

Da bi se mogao primijeniti jednosttavan odnos za određivanje relativnih atomskih masa,

spektrometar masa sastoji se od glavnih dijelova: izvora ionoa, odabirača iona iste brzine,
konstantnog magnetskog polja i sakupljača iona ili detektora iona.

Ioni nastaju u izvoru iona A iz istraživane tvari u plinovitom stanju električnim

pražnjenjem ili bombardiranjem atoma ili molekula elektronima iz užarene volframove
niti. Ioni različite mase, naboja i brzine prolaze najprije kroz otvor B, ulaze u prostoriju
C, gdje se ubrzaju u električnom polju a zatim prolaze kroz otvor D u odabiraču brzine
G. On se sastoji od električnog kondenzatora i magneta, tako da je magnetsko polje
okomito na električno polje.