Mühazira Ns2

Mövzu: İsim Îsmin quruluşca nö vlari

2.1 1 İsim bir nitq hissasi kimi;

2.2 İsmin quruluşca nö v1ari:sada isimlar;

2 3 Dü zaltma isimlar;
2.4 Mü rakkab isimlar.

2.1. İsim bir nitq hissasi kimi

Eşya adı bildirin sözleri isim deyilir.

“Eşya" dedikda maddi varlıq,obyektiv alamdaki konkret cisimlar,gö zla gö rü nan,alla

toxunula bilan şeylar nazarda tutulur.Lakin "aşya adı" sö zlari şarti bir qrammatik termindir
va “isimlar aşya adı bildiran bir nitq hissasidir” ham haqiqi manada aşya adı bildiran
sö zlar,ham da maddi varlıqların alamatini,xü susiyyatini,manavi varlıqlarln adlarınl
bildiran sö zlar nazarda tutulur.Dema1i,konkret maddi varllğln adınl bildiran daş, divar,
ağac, kitab, at, deve sö zlari ila yanaşı, maddi-aşyavi forması olmayan fikir ,xoyal,
gözollik,zorifiik, yaxşılıq tipli sö zlar da isim adlı leksik-qrammatik sö z qrupuna daxildır.
İsimlar kim? no? hara? suallarına cavab verir va lü ğavi manasına gö ra iki qrupa
ayrılır:

1. Canlı varlıqların adlarını bildiran isimlar;

2.Cansız varlıqların adlarını bildiran

isimlar.

Birinci qrupa daxil olan isimlara insan,heyvan va quş adları daxildir.İkinci qrupa
cansız var1ıqlar1n,manavi va mü carrad anlayışlarln adları daxildir.İnsan mafhumunu
bildiran isimlar kim? sual1na,digar canlı va cansız varllqlarln adlarlnı bildiranlar
na?,makan mazmunlu isimlar hara? suallna cavab verir.
Canlı va cansız varlıqların adlarını bildiran isimlar iki qrupa ayrılır:iimomi
isimlor,xüswi isimler.

Xüsusi isimler varlığı tek olan oşyanın adını bi/dirir.Bu qrupa daxil olan bir
şaxsi,aşyanı başqasından farqlandirmak ü çü n verilan ad1ardır.Xü susi isimlarin baş harfi
dilimizin orfoqrafiya qaydalarına asasan bö yü k harfla yazılar.
 Xüsusi isimlari aşağıdaki qruplara ayırmaq olar:

1H ntroponirı/or — insan adları — şaxsin öz adını,arasının adını,taxallüsünü,laqabini

bildira isimlar:İlyas,Nobi,Sabir,Qövsi,Tusi va s.

2. Toponimlar — qita,ölka,vilayat,şahar,rayon adları:Avropa, Türkiyo,Hindisıan,Bakı,

Quba,Sibir va s.

3. Ktematonim, kosmonim ve hidronimlor. Araz, Kür,Xo r,Yupiter,Saturn va s.

4. Xrematonimlor — maddi-madaniyyat nümunalarinin xüsusi adı,kitabqurnal,qazet

adları :S.Vurğunun ev muzeyi,”Azarbaycan ” qozeti va s.

Ümumi isimler eyni cinsli eşyaların ümumi adını bildirir.

Ümumi isimlari daha çox qrupa ayırmaq olar:

1.Yaxınlıq, qohunluq,dostluq tipli olaqo ve münasibotlori bildironlor.

mmi,dayı,qardaş, bacı,xala,bibi ve s.

2. Heyvan adı bildironlor:maral,cüyür,aslan,polong, ilan va s.

3. Quş adı bildironlor. tovuz,göyorçin,turac,Wklik ve s.

4. Cansız eşya adı bildironlor:su,torpaq,qapı,kitab,qolom va s.

5. İctimai hadiso adları bildironlor. inqilab,üsyan,müharibo,qoloba,mübarizo va s.

6.Tabiat hadisolorinin adlarını bildironlor.yağış,tufan,qar,boran fırtına,ildırım va s.

7.Zaman adları bildironlor. ay,gün,il,hofıo,zaman,fosil,bahar,yay,qış,payız va s.

8. Makan adları bildironlor.şohor,Wnd,düz,tarla,çöl,sohra va s.

9.Elm adlarını bildironlor:dilçilik,tarix,biologiya, kimya,riyaziyyat ve s.

10.Ölamat, kefiyyot, voziyyot adları bildironlor.gözollik pislik,yaxşılıq,dolilik ve s.

11.Badan üzvlorinin adlarını bildironlor. baş,»l,bel,boyun,ayaq,barmaq,göz,qaş va s.

12.Manavi ve mücor rad anlayışların adlarını bildironlor, şadlıq,sevinc,mohobbot ve s.

Morfoloji alamatina göra feildan sonra an zangin nitq hissasi olan ismin
kamiyyat,mansubiyyat,ha1 kateqoriyaları var.

İsimlar cümlada aksaran feilla alaqalanarak cümlanin asasını taşkil edir.Osas

sintaktik vazifasi mübtada va tamamlıqdır.Masalan,ffnvn buludlu idi.Kandin üstünda topa-
topa buludlar harakat edirdi.KiiJak çöllardan qalxan /Iisıii va dumanı canuba aparırdı.(M.İ)
 Misallarda hava,buludlar, külok adlıq halda,mübtada vazifasinda,fusfii va dumanı
sözlari tasirlik halda,tamamlıq vazifasindadir.

İsimlar xabar vazifasinda da işlanir.Masalan,Onlar haqiqi anadırlar,hom da

vatandaşlıq borcunu unutmayan anadırlar .{ M.H )

İsim başqa bir ismin qarşısında işlanmakla ona yanaşır va atributivlaşir,tayin

vazifasinda çlxlş edir;mas.:Qızı/ tellarindan ümid dilaram ( .R)
İsimlar cü mlada zarflik da olur;mas. :Ay gö zallik çadırlnl çakib durdu buludlarda
(s.*)

İsimlar adlandırdığı aşya va anlayışın saeiyyasina göra iki qrupa ayrılır:

a) konkret maddi varlıqların adlarını bildiran isimlar;b) manevi ve mücorrod

anlayışları bildiran isimler.

Konkret isimlar maddi varlıqların adlarını bildiran isimlardir.Dilimizdaki isimlarin

böyük bir qrupu konkret varlıqların adlarını bildirir Mas.:çöl, yamac,ot,yarpaq,qal,ağac va

Mücorrod isimler maddi varlığın özünü deyil,onunla bağlı manevi anlayışların

adlarını bi/dirir.İsimlarin bu qrupu manavi va mücarrad anlayışlarln ad1ar1n1 ahata
edir.Bunların ifada etdiyi anlayışın maddi varlıq forması yoxdur. Vüqar,soadot,folakoı,
qardaşlıq,foIakot,kamal,arzu,molok,insanlıq tipli sözlar bu qrupa daxildir.

2.2. İsmin quruluşca növ1ari:sada isimlar

Dilimizin lü ğat tarkibina daxil olan isimlar sade,düzolto ve mürokkob olmaqla

quruluşca ü ç qrupa ayrıllr.

Sada isimlar yalnız sö z kö kü ndan ibarat o1ub,mü asir dil baxımında ikinci bir
morfema ayrılm1r.Dağ,ata,su,çö /,daş,ağ ar,gö s,aI sö zlari morfoloji tarkibina gö ra
sadadir.Di1imizda ela isimlar da var ki,zahiran asanlıqla kö k va şakilçiya ayrıla
bilir.Mas.:otaq,ocaq,külok, çiçek,kürek dırnaq, yarpaq,koponok, çörek, burun va s.Lakin bela
sö zlari dilin mü asir saviyyasinda kö k va şakilçiya ayırmaq olmaz.Bunları kö k va şakilçiya
ayırdıqda ya kö k mana vermir çiç-okdır-naq,oc-aq) ,yaxud da sö zü n bü tö vlü kda ifada
etdiyi mana ila kö k kimi ayırdığımız hissanin manası arasında alaqa olmur {ot-aq,kül-
ak,bxr-xn).Odü r ki,bu cü r isimlar da sada isimlar hesab olunur.

2.3. Düzaltma isimlar

Düzaltma isimlar sözlarin kök va asaslarlndan sözdüzaldici şakilçilar vasitasila

düzalan isimlardir.Azarbaycan dilinin isim düzaldan vasitalari zangindir.
 İsim düzaldan şakilçilari bir neça cahatdan qruplaşdırmaq olar:

a) adlardan isim düzaldanlar; b) feillardan isim düzaldanlar; c) yalnız söz köklarina

artırılanlar; ç) söz asasına artırılanlar; d) isim düzaldan milli tarixi şakilçilar; e) isim
düzaldan allnma şakilçilar; a) neytral yeni söz düzaldanlar; f) emosional söz düzaldanlar;
g) isim düzaldan mahsuldar şakilçilar; ğ) isim düzaldan qeyri-mahsuldar şakilçilar.

Har şeydan avval,isimdüza1dan şakilçilar mahsuldar va qeyri-mahsuldarlığına göra

farqlanir.Qeyri-mahsuldar şakilçilar cami bir neça söz düzalda bildiyi halda,mahsuldar
şakilçilar daha çox söz düzaldir va lüğat tarkibinin zanginlaşmasinda mühüm rol oynayır.

Adlardan isim düzaldan mahsuldar şakilçil r.

-çı,-çi,-çu,-çü şakilçisi.Osasan isimlardan,bazan da sifat va saylardan şaxs anlayışı

bildiran isim düzaldir;mas.:balıq-çı,gülaş-çi,tarix-çi,siyasat-çi (isimlardan),ala-çı
(sifatdan),milyon-çu (saydan) va s.

-lıq,-lik,-luq,-lük şakilçisi.Bu şakilçi tarixan mahsuldar olub,müxta1if manalı isimlar

düzaldir;mas.:dost-lig,yoldaş-lıq,qardaş-lıq (mücarrad manalı isimlar),meşa-lik,odun-
luq,dağ-lıq, qum-luq,gül-lük (mana ila bağlı çoxluq bildiranlar),diz-lik,baş-lıq,göz-lük
(mana ila bağlı konkretlik bi1diranlar),darZi-likmühendis-lik.müollim-lik (peşa,sanat
bildiranlar),don-luq,hofto-lik,on-luq, -litr-lik (zaman,ö1çü ,ağırlıq manası bildiranlar) va s.

-lı,-li,-lu,-/ü şaki1çisi.Bu şakilçi toponim va antroponimlara qoşularaq familiya

,taxallüs bildiran isimlar düzaldir;mas.:Sufıan-lı (Oli),Tn/ıir-Ii (Mammadsalim),Qafar-It
(Hacımammad),Dağısıan-lı (İsmayıl) va s Müayyan arazi va ya aşyaya mansubluq bildiran
isimlar da düzaldir:nZarbnycnn-/ı,türkiya-Ji,kand-/i,şehir-li ve s.

-daş şakilçisi şaxs bildiran isim düzaldir;mas.:yol-daş,voton-daş, sir-daş,omok-

daş,meslek-daş,silah-daş

şokilçilor.

ham şaxs,ham da aşya bildiran isimlar düzaldir.Mas.:sfir-

şakilçisi adı (ismi feil) bildiran isim düzaldir;mas.:gül-üş,yeri-

şakilçisi:que- ıaq (aşın qazmağı),çax-maq (tüfangin çaxmağı),cır-mnq

cırmaq yeri),ye-mak (xörak manasında ) va s.

-ma,-mo şakilçisi mahsuldar o1ub,isim düzaldir:que-ma,Iik-na, hör-mo, yaz-ma,qatla-

ma,doğra-ma ve s.
 -ım.-im,-um,-üm şakilçisi obyekt,vasita,proses adı,yer bildiran isimlar düzaldir;mas.:
ge-yim,aşır-ım, öl-üm,biç-im,bax-ım, uçur-um va s.

-ın,-in,-un,-ün şakilçisi mana va vazifasina göra -ın şakilçisina yaxın olub,aşya va

proses adı bildiran isimlar düzaldir;mas.,:ak-in,biç-in,sop-in,ax-ın va s.

-ıq,-ik,-uq,-ük va -nq,-ak,-Q, -k şakilçilari aşya.obyekt,proses adları bildiran isimlar

düza1dir;mas.:/tör-ük, yap-ıq,oz-ik,yıt-ıq,sına-q,qoru-q,sanc-aq,dara-q,dilo-k va s.
-anaq,-inek şakilçisi -an,-on ila -aq,-oq in qovuşmasından yaranmışdır:döy- anok,toz-
anaq,biç-onoksız-anaq ve s.

-qı,-ki,-qu,-kü //-ğt,-gi,-ğtı,-gü şakilçisi feillardan alat,vasita,obyekt bildiran konkret

va proses bildiran mücarrad isimlar düzaldir;mas.:seç-ki,iç-ki,bit-ki,pus-qu,sop-ki,as-
qı,böl-gü, sev-gi,duy-ğu,ver-gi,çal-ğı,bur-ğu,yan-ğı va s.

-qin,-kin,-qun,-kün// -ğın, -gin, -ğtın, -gün şakilçisi aşya va proses adı bildiran isimlar
düzaldir;ma.:qaç-qin,daş-qin, çis-kin,uç-qun,köç-kün, yan-ğın,qır-ğın va s.

-ı, -i,-u,-ü şakilçisi mahsuldar olub,aşya adı bildiran isimlar düzaldir;Mas.:çak-i,öJç-

ü,qorx-u,öl-ü,sanc-ı, sür-ü,ört-ü,yaz-ı ve s.

-h, -ti.-tu,-tü şaklçisi aşya va proses adı bildiran isimlar düzaldir;mas.:ağar-tı,göyar-

ti,cücor-ti,qaral-tı,qızar-tı,hönkür-tü, çığır-tı va s.

-ıntı,-inti,-untu,-iintü şakilçisi mahsuldar olub,aşya,obyekt,proses bildiran isimlar

düzaldir;mas.:sıx-ıntı,tik-inti,gaz-inti,çök-üntü,qır-ıntı, ye-yinıi,gör-üntü ve s.

-acaq,-ocak şakilçisi aşya,alat,proses,yer adı bildiran isimlar düzaldir;mas.:otur-

acaq,yan-acaq,qan-acaq, sığın-acaq, -tuta-acaq ve s.

-caq,-cok şakilçisi aşya adı bildiran isimlar düzaldir;mas.:büriin-cak,ant-cak, -tüpür-

cak va s.

Adlardan isim düzoldon geyri-mahsuldar şokilçilor.

-in şakilçisi: yel-in -tuq şakilçisi:qol-tuq -ey şakilçisi: gün-ey,que-ey -ger

şakilçisi: zar-gor,mis-ger

Feillordon isim diizoldon qeyri-mahsuldar şokilçilor.

-ca şakilçisi söza ham taklikda,ham da şakilçisi ila (-in,-ma) birga artırılır;mas.;sev-
in-c,qax-mc, qır-um-c,döy-mo-c (yemak).

-ar,-or şakilçisi:aç-ar,çtx-ar,Ws-or, çap-ar.

 -qac,-goc, -ğtc şakilçisi:tut-qac,süz-gac,iız-goc,dal-ğıc.

-caq,-cok şakilçisi qayıdış növ şakilçisindan sonra işlanir:çiğ-ın-rog, burü-n-cok.

-go şakilçisi:süpürga,dönga. -tr,-ir şakilçisi: gel-ir. -qan şakilçisi: yapış-qan. -an,-n

şakilçisi:qalx-an,tala-n. -sik şakilçisi:am-sik. -mur şakilçisi:yağ-mur. -a,-o şaki1çisi:yar-
a,çevr-o. -ca,-ce şakilçisi:aylan-ca,düşün-ce. -mış,-miş,-muş,-müş şakilçisi:keç-miş,bişmiş.

İsim düzaldan şakilçilar manşayina göra da farqlanir.Di1imizda alınma şakilçilar

sözla birga alınmışdır va aksariyyat etibarı ila qeyri-mahsuldardır.

Örob,fars dillorindon alınma şokilçilor:

-dar şakilçisi:anbar-dar. -keş şakilçisi:zafirıar-keş. -kar şakilçisi:sanat-kar,nağma-kar.

-stan şakilçisi:Gürcü-stan,Ofaqn-ıstan. -i,-vi şakilçisi:Habib-i,Dahla-vi,Nasim-i,harb-
i,mülk-i. -dan şakilçisi:qand-dan,gül-dan. -xana şakilçisi:toy-xana,kitab-xana,yas-
xana,hobs-xana. -şübnas şakilçisi:adabiyyat-şünas,matn-şünas,şarq-şünas. -ban
şakilçisi:bağ-ban. -bak şakilçisi:tş-baz,/candir-bak. -iyyot {-iyyat} şakilçisi:hakim-
i yyot, şaxs-iyyot,odob-iyyat,noql-iyyat,Wşf-iyyat.

Rus ve Avropa xalqlarının dilindon alınma şokilçilor.

-iş şakilçisi:real-izzn,kayital-izm. -ist şakilçisi: jurnal-ist, real-ist. -oloq şakilçisi: geo-

loq,arxe-oloq,psix-oloq. -er şakilçisi:milyon-er.

Şakilçilari emosional kefıyyatina göra da farqlandirmak olar.Bu şakilçilar daha çox

azizklama,kiçiltma çalarına malikdir.

-cıq,-cik,-cuq, -erik şakilçisi isimlardan kiçiltma.azizlama manalı isimlar düzaldir;

mas.:komn-rtq.parça-cıq,bağça-cıq va s. -ctğaz, -ciyoz,-cuğaz,-cüyoz şakilçisi müxtalif
nitq hissalarindan ayırma,seçma, azizlama,kinaya,istisna va kiçiltma çaları isimlar
düzali1dir:stan-ciyaz,Ohmod-ci yoz va s. -ça,-ço isimlardan kiçiltma manası ifada edan
isimlar düqzaldir;mas.:bağ-ça,döşak-ça,meydnn-ça va s. -gil şakilçisi
topluluq,qohumluq,camlik anlayışı ifada edan isimlar düzaldir;mas.: xalam-gil,omim-
gil,dayım-gil.

2.4. Mürakkab isimler

Mürakkab isimlar sintaktik yolla yaranan,aksaran iki,bazan üç müstaqil sözün

birlaşmasindan ibarat olub,bir mana,bir mafhum ifada edan isimlardir.

Mürakkab isimlar aksariyyat etibarila yanaşma alaqali (1-ci növ) va qarşılıqlı

tabelilik alaqasinda olan (2-ci) ismi birlaşma modellari asasında yaranmışdır.Birlaşmanin
taraflari öz müstaqilliyini tadrican itirarak qaynayıb-qarlşmış,sintaktik alaqalar
mahiyyatini itirmiş,bir vurğu altına düşarak mürakkab söza çevrilmişdir.
Mürakkab sözlar quruluşu va ifada vasitalarina göra aşağıdaki qruplara

bölünür: I.Yanaşma alaqali birlaşma şaklinda formalaşanlar:

a) har iki tarafi isimdan ibarat olanlar;mas.:qayınata,hacıleylak,damirağac

Şahs» m,Gülbahar,Ağaboy va s. b) birinci tarafı sifat,ikinci tarafı isimdan ibarat
o1anlar;mas.: qaratoyuq, sarıköynok, ağcaqanad, Böyükkişi,Ağdam,Göyçay ve s. c) birinci
tarafi say,ikinci tarafı isimdan ibarat olanlar;mas.: beşbucaq, qırxayaq,beşbuğum va s. ç)
ikinci tarafi -fıq şakilçili isimlardan ibarat olanlar;mas.: doymodüşorlik,
özbaşınalıq, beşqopiklik ağzıbütövlük, başıpoz qluq va s.

II. Qarşılıqlı tabelilik alaqasinda olan ismi birlaşmalar asasında düzalanlar;mas.:

Wklikotu,dovodabanı,quşüzümü,ayaqqabı,olyazması,qardaşoğlu,itburnu,quşoppoyi va s.

III. Takrar olunan isimlarin ha,a,o bitişdiricisi ila düzalanlar;mas.:basabas,qaçaqaç,

/casots,yehaye,vurhavur va s.

IV İsimlarin takrarı ila:top-top,aşıq-aşıq va s.

V. aks birlaşmasi ila:qol-budaq,kiınc-bucaq,dost-

va s.

feili mürakkab isimlar:

a) birinci halda va s. b) birinci tarafı

yönlük halda va birinci tarafı qeyri-müayyan
tasirlik halda otbiçon, aşsüzon, ağacdalon,olüzyuyan va s.

VII. müstaqil manaya malik olmayanlar;mas.:ar-mat,

formalaşmış mürakkab isimlar;mas.:vurçatlasın,alışdımyandım,

va s.

dabiyyat

1.Q.Kazımov.Müasir Azarbaycan dili.Morfologiya.Bakı,2014

2.M.Hüseynzada.Müasir Azarbaycan dili. (Morfo1ogiya).III hissa.Bakı,2007