Mechanika i Budowa Maszyn

Laboratorium Technik i systemów pomiarowych

Ćwiczenie nr 4

1. Temat: Pomiary i ocena sprawdzianów dwugranicznych do otworów

2. Cel ćwiczenia: Zapoznanie się z metodą pomiarów i oceny sprawdzianów

dwugranicznych tłoczkowych do otworów przy użyciu długościomierza
poziomego. Poznanie metody analizy uzyskanych wyników i oceny zgodności
wymiarów stron sprawdzianów z normą.

3. Pomiar i ocena sprawdzianów dwugranicznych do otworów przy użyciu

długościomierza poziomego

Rys. 1. Długościomierz poziomy Abbego

Długościomierz poziomy Abbego (rys. 1) jest urządzeniem pomiarowym zaliczanym

do grupy maszyn pomiarowych. W urządzeniu zastosowano szklany wzorzec kresowy
o długości 100 mm oraz układ odczytowy ze spiralą Archimedesa. Rozdzielczość
długościomierza wynosi a s=0,2 (rys. 2) µm przy błędach granicznych Δ ±0,4 µm.
W przyrządzie wykorzystano grawitacyjny nacisk pomiarowy o wartości 1,5÷2N.

Rys. 2. Pole odczytowe w mikroskopie ze spiralą Archimedesa.

Odczyt wskazania z rysunku W = 3,6250

Dla długościomierza Abbego z wartością działki spirali a s= 0,2 µm dokładność

wskazania wyznacza się wg wzoru:
ΔW = ±(0,3 + 10-6L) µm (3.1)

Dokładność pomiaru będzie równa sumie dokładności wskazania i dokładności

odczytu i wyniesie:
ΔP = (|ΔW| + |as|) µm (3.2)

Sprawdziany (rys. 3) są narzędziami kontrolnymi odtwarzającymi z określoną

dokładnością wymiary graniczne przedmiotu i pozwalającymi stwierdzić czy kontrolowany
przedmiot mieści się w polu tolerancji wymiarów. Tolerowanie sprawdzianów (rys. 4) polega
na ustaleniu wartości i położenia pola tolerancji jego wymiarów. Teoretyczne pole tolerancji
sprawdzianu powinno być tak położone, aby w procesie sprawdzania eliminowane były
wszystkie przedmioty o wymiarach przekraczających wymiary graniczne – czyli powinno
leżeć wewnątrz pola tolerancji sprawdzanego wymiaru.

Rys. 3. Sprawdzian tłoczkowy do otworów: lp – długość strony przechodniej, ln – długość

strony nieprzechodniej, dp – średnica strony przechodniej,
dn – średnica strony nieprzechodniej
 Sprawdziany (rys. 3) są narzędziami kontrolnymi odtwarzającymi z określoną
dokładnością wymiary graniczne przedmiotu i pozwalającymi stwierdzić czy kontrolowany
przedmiot mieści się w polu tolerancji wymiarów. Tolerowanie sprawdzianów (rys. 4) polega
na ustaleniu wartości i położenia pola tolerancji jego wymiarów. Teoretyczne pole tolerancji
sprawdzianu powinno być tak położone, aby w procesie sprawdzania eliminowane były
wszystkie przedmioty o wymiarach przekraczających wymiary graniczne – czyli pole
tolerancji sprawdzianu powinno leżeć wewnątrz pola tolerancji sprawdzanego wymiaru
(rys. 4).

Rys. 4. Położenie pól tolerancji części roboczej sprawdzianu tłoczkowego do otworów

Zgodnie z PN-72/M-02140 przy tolerowaniu sprawdzianów przyjmuje się następujące

symbole:
Ao – dolny wymiar graniczny sprawdzanego otworu,
Bo – górny wymiar graniczny sprawdzanego otworu,
To – tolerancja otworu,
H – tolerancja sprawdzianu tłoczkowego,
y – dopuszczalne zużycie strony przechodniej sprawdzianu,
z – zapas na zużycie strony przechodniej sprawdzianu,
Gz – wymiar granicy zużycia sprawdzianu przechodniego,
dPA – dolny wymiar graniczny strony przechodniej sprawdzianu,
dPB – górny wymiar graniczny strony przechodniej sprawdzianu,
A
dn – dolny wymiar graniczny strony nieprzechodniej sprawdzianu,
dnB – górny wymiar graniczny strony nieprzechodniej sprawdzianu.

Wymiary graniczne sprawdzianu tłoczkowego do otworów można wyznaczyć

z zależności:
dnA = Bo – 0,5H (3.3)
dnB = Bo + 0,5H (3.4)

dPA = Ao + z – 0,5H (3.5)

dPB = Ao + z + 0,5H (3.6)

Gz = Ao – y (dla średnic tłoczków 0÷180 mm, IT6÷IT16)

Gz = Ao – y + α (dla średnic tłoczków 180÷500 mm, IT6÷IT8)
Gz = Ao + α (dla średnic tłoczków 180÷500 mm, IT9÷IT16)
 α – wielkość zapewniająca prawidłowe sprawdzenie przy różnicy temperatur
przedmiotu i sprawdzianu.

4. Przebieg wykonania ćwiczenia

1) Obliczyć wymiary strony przechodniej i nieprzechodniej sprawdzianu oraz wymiar

granicy zużycia strony przechodniej sprawdzianu przy użyciu podanych wzorów
odczytując wartości odchyłek dla otworów z tabeli 2 i tabel dostępnych w laboratorium.

2) Dokonać pomiarów średnic strony przechodniej i nieprzechodniej sprawdzianu:

a) ustawić wskazanie zerowe W0 pod naciskiem mierniczym tak, aby kresa zerowa
znalazła się w zerowym zwoju spirali, odsunąć i zablokować ruchomy trzpień
pomiarowy,
b) zamocować mierzony przedmiot w kłach. Ustawienie przedmiotu powinno być
takie, aby w zakresie swobodnego ruchu stolika przedmiot stykał się z końcówką
pomiarową konika w miejscu pomiaru średnicy,
c) doprowadzić do zetknięcia końcówki wzorca z przedmiotem w miejscu pomiaru
średnicy,
d) znaleźć minimalne wskazanie przyrządu kołysząc stolikiem w płaszczyźnie
poziomej przy użyciu dźwigni,
e) obserwując obraz w okularze wprowadzić kresę milimetrową znajdującą się na
polu spirali w najbliższy zwój spirali,
f) dokonać odczytu wskazania W1,
g) wykonać 6 pomiarów każdej ze stron sprawdzianu przesuwając się z pewnym
krokiem wzdłuż osi sprawdzianu posługując się bębnem posuwu poprzecznego,
h) uzyskane wyniki pomiarów zestawić w tabeli pomiarowej w raporcie.

3) Dokonać analizy uzyskanych wyników prowadząc ocenę niepewności pomiarowej:

a) Obliczyć wartość średniej średnicy d sprawdzianu dla strony nieprzechodniej
i przechodniej:
n

d ni, pi
d n, p  i 1
n (4.1)

b) Wyznaczyć odchylenie standardowe s dla pojedynczego pomiaru w danej próbie:

 d 
n
2
ni, pi  d n, p
s( d )  i 1
n 1 (4.2)

c) Obliczyć odchylenie standardowe dla sd wartości średnich z próbek

o liczebności n:
sd 
sd  
n (4.3)
 d) Wyznaczyć oszacowanie szerokości przedziału niepewności Δd n,p średnicy
sprawdzianu dla strony nieprzechodniej lub przechodniej z określonym
prawdopodobieństwem p = 1 – α

d n, p  2t , f  sd 
(4.4)

Przy liczebności próbek n<20 należy przyjąć, że uzyskane wyniki będą podlegać
rozkładowi t - Studenta. Z uwagi na to, należy skorzystać z tablic rozkładu t – Studenta i dla
określonego poziomu istotności α = 0,05 dla prawdopodobieństwa p = 1 – α. należy odczytać
z tabeli 1 parametr tα,f.

Tab. 1. Wybrane wartości tα,f statystyki t – Studenta

Jeżeli wszystkie wyniki pomiaru średnicy nieprzechodniej spełniają nierówność:

Bo + 0,5H – ΔP ≥ dni ≥ Bo – 0,5H + ΔP, (4.5)

a wyniki strony przechodniej będą spełniać nierówność:
Ao + z + 0,5H – ΔP ≥ dpi ≥ Ao – y + ΔP, (4.6)

to będzie oznaczać, że sprawdzian spełnia wymagania przepisów metrologicznych i może być

dopuszczony do stosowania.

Instrukcję opracował: mgr inż. Stanisław Bławucki

5. Literatura
5.1. Kamieńska Krzowska B. Kujan K.: Laboratorium metrologii wielkości geometrycznych
Wyd. Ucz. PL. Lublin 1999.
5.2. Kujan K.: Techniki i systemy pomiarowe w budowie maszyn. Laboratorium. Wyd. P L
Lublin 2004.
5.3. Jakubiec W. Malinowski J.: Metrologia wielkości geometrycznych. WNT Warszawa 2004
5.4. Białas S.: Metrologia Techniczna z podstawami tolerowania wielkości geometrycznych
dla mechaników. Oficyna Wydawnicza PW Warszawa 2006.
5.5. Karpiński T., Kacalak W.: Ćwiczenia laboratoryjne z metrologii mechanicznej,
Politechnika Koszalińska, Koszalin 1997.
Tab. 2. Wartości liczbowe parametrów T, z, y, 0,5H