Professional Documents
Culture Documents
35 Sual MB
35 Sual MB
Tövsiyə edirik ki, oxşar sualların cavablarından və fənn üzrə əldə etdiyiniz
bilikdən istifadə edərək cavabı imtahan vərəqi həcmində yazasınız.
1. Maliyyə bazarının funksiyaları hansılardır?
2) İnformativ funksiya. Bazarda alıcı ilə satıcının birbaşa görüşməsi zamanı satışa
çıxarılan aktivlərin real qiymətlərini müəyyən edir;
1
maddiləşmiş texnologiyaların məcmusu başa düşülür. Bu texnologiyaları 3 əsas
qrupa bölmək olar: tənzimləyici, informativ və texniki.
Maliyyə bazarının alətləri: kredit, milli və xarici valyuta, qızıl, qiymətli kağızlar,
sığorta şəhadətnamələri və s.
Maliyyə bazarlarının tərkibinə daxildir: Kredit bazarı, Valyuta bazarı, Qızıl bazarı,
Qiymətli kağızlar bazarı, Sığorta bazarı. Bəzi mənbələr borc kapitalı bazarını
maliyyə bazarının xüsusi hissəsi kimi qeyd edir.
Kredit bazarı: burada bank kreditindən söhbət gedir. Qlobal kredit bazarı ildə 40
trilyon ABŞ dollarından çoxdur. Kredit bazarı pulun kreditordan borc alana
ötürülməsini təşkil edən iqtisadi müstəvidir. Kreditor kimi Mərkəzi bank, kredit
təşkilatları, BOKT-lar, banklar (mənfəət məqsədi daşıyan) və s. çıxış edir.
2
ABŞ dollarından cox olan həcmdə olur. Dünyanın əsas valyuta ticarəti London ,
Nyu- York və Tokiodur.
Pul bazarı, bir ildən çox olmayan müddətə sərmayə qoymaq niyyətində olan
investorların əməliyyata girdiyi qısamüddətli fondlar üçündür. Bu bazar xəzinə
vekselləri kommersiya qiymətli kağızları və depozit sertifikatları kimi aktivlərlə
məşğul olur. Bütün bu alətlərin ödəmə müddəti bir ildən çox deyil.Bu alətlər az
ödəmə müddətinə malik olduğundan, investorlar üçün, ümumiyyətlə, faiz
baxımından daha aşağı risk və məqbul gəlir dərəcəsi daşıyır.
Lakin maliyyə bazarları iqtisadiyyata mənfi təsir də edə bilir. Bu zaman normal
təkrar istehsal prosesi pozulur. Söhbət maliyyə böhranlarından gedir. Nəticədə
maliyyə institutları və ya maliyyə aktivlərinin əhəmiyyətli hissəsi öz dəyərini itirir.
Maliyyə institutlarının kütləvi iflası baş verir, borc vəsaitini götürmək çətinləşir,
iqtisadi ədədlər (subyektlər) arasında əlaqə kəsilir. Bu da öz növbəsində əsas
kapitala sərmayələri azalda, istehsal və məşgulluga mənfi təsir edə bilər. Nəticədə
iri miqyaslı böhran baş verə bilir.
4
Maliyyə vasitəçiləri müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinə malik olan şəxslərin və pul
vəsaitlərinə ehtiyacı olan şəxslər arasında qarşılıqlı əlaqələrin təşkilində
ixtisaslaşır.
Misalla vəsaitin əmtəə və ya maliyyə bazarına getməsini izah edək. Fərz edək ki,
bir nəfərin 10 000 manat pulu var. O bu pula avtomobil alirsa bu vəsait əmtəə
bazarına gedir, maliyyə bazarına daxil olmur.
Əgər:
2. 10 000 manat ABŞ dolları alqısına sərf olunursa onda valyuta bazarına
7. Kommersiya funksiyası;
8. Qiymət funksiyası;
9. İnformasiya funksiyası;
6
qiymətdən endirimlə verilir. Bu kağızlara çeklər, depozit sertifikatları, varrantlar
(anbar şəhadətnaməsi) və s. aiddir. Veksel həm borc, həm də kommersiya kağızdır.
Pul bazarı, bir ildən çox olmayan müddətə sərmayə qoymaq niyyətində olan
investorların əməliyyata girdiyi qısamüddətli fondlar üçündür. Bu bazar xəzinə
vekselləri kommersiya qiymətli kağızları və depozit sertifikatları kimi aktivlərlə
məşğul olur. Bütün bu alətlərin ödəmə müddəti bir ildən çox deyil.Bu alətlər az
7
ödəmə müddətinə malik olduğundan, investorlar üçün, ümumiyyətlə, faiz
baxımından daha aşağı risk və məqbul gəlir dərəcəsi daşıyır.
Kapital bazarı həm səhmlərin, həm də istiqrazların ticarətini əhatə edir. Bunlar
maliyyə institutları, peşəkar brokerlər və fərdi investorlar tərəfindən alınmış
uzunmüddətli aktivlərdir. Kapital bazarlarına daxil olan şirkət institutlarının əsas
məqsədi uzunmüddətli məqsədləri üçün pul yığmaqdır ki, bu da adətən bizneslərini
genişləndirmək və gəlirlərini artırmaqla nəticələnir. Onlar bunu səhmlərin
buraxılması və korporativ istiqrazların satışı ilə həyata keçirirlər.
Faizli qiymətli kağızlar – nominal üzrə satılır, faiz hesablanması şərtinə malikdir,
nominaldan yüksək qiymət üzrə ödənilir;
diskont qiymətli kağızlar– nominaldan aşağı qiymətə satılır, nominal üzrə ödənilir.
Bu halda faiz dərəcəsi növü üzrə qiymətli kağızlar aşağıdakı kimi fərqləndirilir:
Faizli qiymətlii kağızlara istiqrazı, diskontlu qiymətli kağızlara isə vekseli misal
çəkmək olar.
8
Arif Vasifə üzərində 100.000 AZN məbləğ göstərildiyi çek verib. Həmin çekdə
aşağıdakılar göstərilməlidir:
Ödəniş yeri
11.Səhm nədir?
9
emitentin ləğvindən sonra qalan əmlakının bir hissəsini əldə etmək
hüququnu verən səhm növüdür.
İmtiyazlı səhm emitentin fəaliyyətinin nəticəsindən asılı
olmayaraq, mülkiyyətçisinə səhmin nominal dəyərinin sabit faizi şəklində
dividend almasına təminat verən, emitentin ləğvindən sonra qalan əmlakının
bir hissəsini almaqda digər səhmdarlara nisbətən üstünlük hüququnu, habelə
səhmlərin buraxılış şərtlərində və emitentin nizamnaməsində nəzərdə tutulan
digər hüquqlar verən səhm növüdür.
12.İstiqraz nədir?
İstiqraz:
İstiqraz borc, səhm pay xarakteri daşıyır. Yəni investor istiqraz əldə etdiyi
zaman şirkətə borcverən, səhm əldə etdiyi zaman isə şirkətin mülkiyyətçisi
olur.
10
Səhmin emitenti şirkətlər olsa da, istiqrazın emitenti şirkətlərlə yanaşı dövlət
qurumları, beyməlxalq təşkilatlar ola bilər.
Şirkət müflis olan zaman istiqraz sahiblərinin üstünlüyü var. Belə ki, səhm
sahiblərindən öncə onların ödənişləri qaytarılır.
Fond bazarları şirkətlərə açıq şəkildə satılmağa və kapital cəlb etməyə imkan verir.
Kapitalın və mülkiyyətin köçürülməsi tənzimlənən, təhlükəsiz mühitdə həyata
keçirilir. Fond bazarları investisiyaları təşviq edir. Kapitalın artırılması şirkətlərə
bizneslərini inkişaf etdirməyə, əməliyyatlarını genişləndirməyə və iqtisadiyyatda iş
yerləri yaratmağa imkan verir. Bu investisiya iqtisadi ticarət, inkişaf və tərəqqi
üçün əsas inkişaf amilidir (drayverdir). İnvestorlar üçün fond bazarları şirkətin
mənfəətindən potensial olaraq pay əldə etmək üçün pul yatırmaq üçün bir yol
təqdim edir (zərər riskinin də mövcud olduğunu bilərək). Aktiv investorlar və
treyderlər əksər əsas fond bazarlarında bol likvidlik səbəbindən öz qiymətli
kağızlarını alıb sata bilərlər.
11
İllik kupon ödənişi emitent tərəfindən investora tədavül müddəti boyu ödənilən
məbləğdir.
Müddətli istiqrazların iki fərqli pul axını var: (1) dövri nağd faiz ödənişləri və ya
kuponlar (adi annuitet) və (2) ödəmə müddətində ödəniləcək nominal dəyər (tək
məbləğ).
12
15.Şirkətin bazar dəyərinin hesablanmasına aid məsələ həlli
13
Investisiyalar üçün ən yüksək nisbi etibarlıq səviyyəsi və müvafiq olaraq
qoyulmuş kapitalın və ona olan gəlirlərin itirilməsi riskinin minimal olması
Bələdiyyə əmlakı
• qeyri-inflyasiya əsasında, yəni tədavülə yeni pul kütləsini buraxmadan baş verir
• vergilərin daxil olması və xərclərin edilməsi arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində
büdcədə qısa müddətə yaranan kassa boşluğu
• ay yaxud rüb ərzində büdcəyə mədaxil edilmiş vəsaitlər büdcə xərclərini
maliyyələşdirməkdən ötrü tələb olunan vəsaitlərdən az olduqda (mövsümi kəsir)
• ilin nəticələrinə görə büdcə gəlirləri büdcə xərclərindən az olduqda və yaranmış
vəsait çatışmazlıqının növbəti ilin büdcə mədaxilləri hesabına örtülməsi mümkün
olmadıqda (illik kəsir)
15
3) Məqsədli dövlət proqramlarının maliyyələşdirilməsi
• əsasən mənzil tikintisi, infrastruktur obyektlərin tikintisi, sosial təminat və s.
16
öhdəlikləri vardır – pul-kredit sisteminin tənzimlənməsi, həmçinin öz
ölkəsinin valyuta stabilliliyin qorunması, aşağı inflyasiya səviyyəsi, tam
məşğulluq kimi konkret hədəflərə nail olmaq. Mərkəzi Bank həmçinin
valyuta emissiya edir, dövlət bankı funksiyasını gerçəkləşdirir, kredit
sistemini tənzimləyir,banklara nəzarət edir, ehtiyatları idarə edir və ən
üst instansiyada yerləşən kreditor hesab olunur (mərkəzi bank dövlətə və
digər banklara kredit verir).Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin əsas məqsədi
qiymətlərin sabitliyini təmin etməkdir.
Törəmə QK - əsas (ilkin) fond QK-ın qiymətinin dəyişməsi ilə əlaqədar yaranan
mülkiyyət (əmlak) hüququnun ifadə formasıdır. Törəmə QK-na derivativlər də
deyilir.
17
Baza aktivi qismində əmtəə, qiymətli kağız,valyuta, maliyyə indeksi,kredit
riski,gəlirlilik, törəmə maliyyə aləti,faiz dərəcəsi çıxış edə bilər. Dunyada həcmi 1-
1.5 kvadrilyon ABŞ dollarıdır.
2)Spekulyasiya üçün
Opsion dedikdə əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlərlə müəyyən dövr üçün alıcı ilə
satıcı arasında aktivlərin satışı ilə bağlı ikitərəfli bağlanmış saziş başa düşülür.
Möhkəm müddətli əqdlərin digər növü olan forvard əqdləri – aktivlərin təyin
olunmuş müddətdə təsbit edilmiş qiymətlə təqdim edilməsi haqqında müqavilədir.
18
Başqa sözlə gələcəkdə aktivi müəyyən tarixdə və müəyyən qiymətə almaq və
yaxud satmaq öhdəliyini özündə göstərən müqavilə forward adlanır. Forward
tərəflər arasında bağlanan birjadan kənar müqavilədir. Forvard müqaviləsi heç bir
maliyyə vəsaiti tələb olunmadan bağlanılır. Onlar fyuçers kontraktlarına yaxındır.
Forvard istənilən ilkin aktiv üzrə bağlanıla bilər. Hər bir forvard kontraktı üzrə
onun əsasında duran aktivin real (fiziki) təqdim edilməsi baş verir.
Svop üzrə mübadilə obyekti kimi dəyişməz və dəyişən faiz dərəcəli borc
öhdəlikləri, valyuta vəsaitləri və valyuta faizləri, həcmi müəyyən əmtəənin
qiymətindən asılı olan dəyişməz və dəyişən ödəmələr və maliyyə alətləri çıxış edə
bilər.
Svop, dövri hesablaşma tarixləri ilə pul vəsaitlərinin hərəkətini mübadilə edən bir
sıra forvard müqavilələridir. Faiz dərəcəsi svopları, valyuta svopları, kapital
svopları, əmtəə svopları var. Svoplar özəl olaraq birjadankənar ticarət edilən xüsusi
müqavilələrdir.
Svop müqavilələrində riskin iki əsas forması mövcuddur: qiymət riski və qarşı
tərəf riski.
Mübadilə riskləri müvafiq törəmə alətlərlə hedcinq etməklə və etibarlı qarşı
tərəflərlə ticarət etməklə azalda bilər.
19
Svop müqavilələrinin qiymət riski svoplar, faiz fyuçersləri, valyuta fyuçersləri və
digər əlaqəli törəmə alətlər vasitəsilə hedcinq edilə bilər.
Qarşı tərəf riskini azaltmağın ən təsirli yollarından biri yalnız yüksək kredit
reytinqinə malik yüksək keyfiyyətli kontragentlərlə ticarət etməkdir.
Girovlama qarşı tərəf riskini azaltmaq üçün digər faydalı alətdir və nağd pul və ya
likvid qiymətli kağızlar kimi yüksək keyfiyyətli girovun yerləşdirilməsini nəzərdə
tutur.
Riskin tək qarşı tərəfdə cəmləşməməsini təmin etmək üçün bir neçə qarşı tərəflə
ticarət etməklə də risk azaldıla bilər.
20
Opsionun icra qiyməti strayk qiyməti adlanır.
ala bilər. O düşünür: Səhmin qiyməti qalxır. Ən yaxşısı mən şirkətlə danışım kol
opsiyon müqaviləsi alım. O, şirkətə 10 AZN opsion premimumu ödəməklə kol
opsion müqaviləsi imzalayır. Fərhad müqavilənin alıcı, “Xəmsə” şirkəti isə satıcı
tərəfidir. Müqavilədə razılaşdırılmış tarix 03.03.2023, razılaşdırılmış qiymət 100
AZN, baza aktivi səhmdir. 03.03.2023 tarixində səhmin qiyməti fərz edək ki, 150
AZN olub. Fərhad səhmi almaq istəyəcək, çünki bazarda 100 AZN-dən baha olan
səhmi Fərhadın 100 AZN-ə almağa hüququ var. “Xəmsə” şirkəti də satmalı
olacaq, çünki öhdəliyi var. Belə olan halda Fərhadın qazancı 150-100-10=40 AZN
olacaq. Çünki 10 AZN öncədən şirkətə premimum ödəyib.
Əgər səhmin qiyməti düşərsə, məsələn 80 AZN olarsa Fərhad səhmi almaq
istəməyəcək, çünki bazarda 80 AZN olan səhmə 100 AZN ödəməməklə almaqdan
imtina hüququna malikdir. Bu halda onun itkisi qabaqcadan ödədiyi 10 AZN lik
perimum olacaq.
21
Misal 2. «XƏMSƏ» şirkətinin maliyyə menceri Qubad fikirləşir ki, koronavirusa
yoluxma halları günü-gündən artır. Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargah
yenidən qərar verə bilər ki, ticarət mərkəzlərinin fəaliyyəti dayanır. Bu şirkətimiz
üçün heç də yaxşı olmayacaq. Axı bizim məhsulların hamısı ya mall-larda ya da iri
ticarət mərkəzlərində satılır. O düşünür : “Səhmlərimizin qiyməti aşağı düşə bilər.
İnvestorlarların birindən put opsiyonu almaqda fayda var.” İnvestor Bəhram
«XƏMSƏ» şirkətinə put opsion müqaviləsi satmağa razılıq verir. Şirkət investora
10 AZN premimum ödəməklə put opsion müqaviləsi bağlayır. Burada “Xəmsə”
şirkəti müqavilənin satıcı, investor Bəhram alıcı tərəfidir. Baza aktivi səhm,
razılaşdırılmış qiymət 100 AZN, razılaşdırılmış tarix 03.03.2023 dür. Fərz edək ki,
03.03.2023 tarixində səhmin qiyməti 70 AZN olub. Bu halda şirkət bazarda ucuz
olan səhmi baha satmaq hüququndan istifadə edərək səhmi investora satacaq və
investor da bunu almalı olacaq, çünki öhdəliyi var. Şirkətin qazancı 100-70-10=20
AZN olacaq. Əgər 03.03.2023 tarixində səhmin qiyməti məsələn 150 AZN olsa,
şirkət səhmi investora satmaq istəməyəcək. Çünki bazar qiyməti 150 AZN olan
səhmi 100 AZN -ə satıb ziyan etmək istəməyəcək. Bu halda şirkətin itkisi
qabaqcadan ödədiyi 10 AZN opsion premimumu olacaq.
Pul bazarı alətləri ilk növbədə dövlət təşkilatlarını və biznes sahəsini likvid vəsaitlə
təmin edilməsinə xidmət etdiyi halda, kapital bazarının alətləri əmanət və
investisiyalaşma prosesi ilə əlaqədardır.
• REPO
Pul bazarları termini böyük nominallı, aşağı riskli, qısamüddətli maliyyə alətlərinin
ticarət edildiyi bazarlara istinad etmək üçün istifadə olunur.
Pul bazarı alətləri ödəmə müddəti bir ildən az olan və çox likvid olan borc
formalarıdır.
Pul bazarı investorları əsasən təhlükəsizlik və likvidlik, üstəlik müəyyən faiz gəliri
əldə etmək imkanı axtarırlar.
23
Pul bazarına yatırılan vəsaitlər yalnız müvəqqəti nağd pul artıqlığını ifadə
etdiyindən və adətən yaxın gələcəkdə ehtiyac duyulduğundan, pul bazarı
investorları riskə xüsusilə həssasdırlar.
Mərkəzi Bank ölkədə pul siyasətini həyata keçirən qurumdur. Bu siyasət vasitəsilə
o, dövriyyədəki pul kütləsini tənzimləyərək qiymətlərin sabitliyini qorumağa
çalışır, inflasiyaya təsir edir. Mərkəzi Bankın pul siyasəti alətlərindən biri açıq
bazar əməliyyatlarıdır. Bu alət vasitəsilə Mərkəzi Bank banklara öz notlarını satır
və ya onlardan alır. Əgər inflasiyanı aşağı salmaq istəyirsə, o, pul kütləsini
azaldacaq. Bunun üçün o, notlarını banklara satacaq, beləcə onlardan pulu özünə
cəlb edərək, dövriyyədəki pul kütləsini azaltmış olacaq. Əgər Mərkəzi Bank
iqtisadi inkişafı hədəfləyirsə, o notlarını banklardan alaraq, pul kütləsini artıracaq.
Fərz edək ki, “A” bankına təcili 100 000 AZN pul lazımdır. Bu məbləği cəlb etmək
üçün ən yaxşı seçim pul bazarı alətlərindən istifadə etməkdir. Aşağıdakı seçimləri
nəzərdən keçirək:
Ən yaxşı seçim isə mövcud vəziyyətdən asılıdır. Bank bazardakı bütün vəziyyəti
təhlil edib ən yaxşı qərarı verməlidir.
24
31.Valyuta bazarı nədir ?
Valyutanı satmaq və almaq hüququ verən ticarət kontraktı üzrə valyuta opsionu
bazarı və valyuta fyuçers bazarı
4) möhtəkirlik əqdləri;
25
5) hecləşmə;
Qızıl digər əmtəələrlə birlikdə aktiv birja ticarətinin predmeti kimi qəbul edilir ki,
onun üçün ticarət meydançasında əmtəənin qeyri-mövcudluğu xarakterikdir.
Qızıl birjası istisnalıq təşkil etmir. Burada metalın özünün fiziki vəziyyətində
satışı ilə deyil, xüsusi hüquqi sənəd ilə, bağlaşma ilə ticarət edilir. Bağlaşmanın iki
əsas növü– fyuçerslər və opsionlar fərqləndirilir.
Bütün bazarı iki sütuna görə təsnif etmək olar, yəni topdan və ya banklararası
bazar və pərakəndə və ya müştəri bazarı. Sonuncu, fiziki şəxslərin istifadə etdiyi
bank növüdür. Beynəlxalq banklar maliyyə bazarına töhfə verir. Onlar xarici
valyutada ticarət edir və əlaqəli pərakəndə korporasiyalara və ya müştərilərə
xidmət göstərirlər. Bu, xarici ticarət və maliyyə aktivlərinə beynəlxalq
investisiyalar vasitəsilə həyata keçirilir və iki növ bazar arasındakı əsas fərqdir.
Topdansatış və ya banklararası bazar bütün maliyyə bazarının təxminən 86 faizini,
pərakəndə və ya müştəri bazarı isə cəmi 14 faizini əhatə edir.
Valyuta bazarını təşkil edən bazar iştirakçılarını beş qrupa bölmək olar: beynəlxalq
banklar, bank müştəriləri, bank olmayan dilerlər, valyuta brokerləri və mərkəzi
banklar. Beynəlxalq banklar valyuta bazarının əsasını təmin edir. Dünyada
təxminən 700 bank valyuta bazarı yaradır, yəni öz hesabları üçün xarici valyuta
almaq və ya satmağa hazırdırlar. Bu beynəlxalq banklar öz pərakəndə
26
müştərilərinə, bank müştərilərinə xarici ticarətin aparılmasında və ya xarici valyuta
tələb edən maliyyə aktivlərinə beynəlxalq investisiya qoyuluşunda xidmət göstərir.
Qeyri-bank dilerləri investisiya bankları kimi iri bank olmayan maliyyə
institutlarıdır ki, onların həcmi və əməliyyatlarının tezliyi öz valyuta ehtiyacları
üçün birbaşa banklararası bazarda ticarət etmək üçün öz dilinq otaqlarını yaratmağı
sərfəli edir.
Banklararası treyderlər bir çox digər dilerlərə valyuta kotirovkasını mümkün qədər
tez yaymaq üçün ilk növbədə brokerdən istifadə edirlər.
• valyuta forfardlarını həm yazılı və həm də təsdiqləmə ilə, valyuta fyuçersini isə
yalnız yazılı bağlamaq olar.
1. Satıcı, yəni ixracatçı (benefisira) alıcı, yəni idxalçı (aplikant) ilə müqavilə
bağlayır.
2. İdxalçı akkreditiv üçün öz bankına (bank emitent) müraciət edir.
3. İdxalçının bankı ixracatçının bankına (təlimat verən banka) akkreditivin
açılması haqqında bildiriş göndərir.
4. İxracatçının bankı müştərisinə, yəni ixracatçıya akkreditivin açıldığını
bildirir.
28
5. İxracatçı malları yükləyir.
6. İxracatçı bankına sənədləri təqdim edir.
7. İxracatçının bankı idxalçının bankına sənədləri təqdim edir.
8. Bank emitent idxalçıya sənədləri və ödəniş tələbini təqdim edir. Bundan
sonra artıq ödəniş həyata keçmiş olur.
29