“Maliyyə bazarları” fənnindən yekun imtahan sualları və cavabları

2023-2024-cü tədris ili

Tövsiyə edirik ki, oxşar sualların cavablarından və fənn üzrə əldə etdiyiniz
bilikdən istifadə edərək cavabı imtahan vərəqi həcmində yazasınız.
1. Maliyyə bazarının funksiyaları hansılardır?

Maliyyə bazarlarının funksiyası- maliyyə vasitəçiliyi hesabına məsrəflərin

minimallaşdırılmasıdır.

Maliyyə bazarlarının köməyi ilə kapitalın müvəqqəti təkrar bölüşdürülməsi baş

verir.

Maliyyə bazarlarının mahiyyəti və rolu onun yerinə yetirdiyi funksiyalarla müəyyən

olunur. Bunlara aiddir:

1) Yenidən bölgü funksiyası. Pul vəsaitlərinin kreditordan - borc alana hərəkətini

təmin edir;

2) İnformativ funksiya. Bazarda alıcı ilə satıcının birbaşa görüşməsi zamanı satışa
çıxarılan aktivlərin real qiymətlərini müəyyən edir;

3) Riski azaltma funksiyası. İnvestorlara pulların ən səmərəli istiqamətlərə

yerləşdirmək üçün məkan və şərait yaradır;

4) Qənaət funksiyası. Maliyyə vəsaitinin tədavül xərclərini minimuma endirir.

2. Maliyyə bazarının infrastrukturu necədir?

Maliyyə bazarlarının infrastrukturu- dedikdə bazarda maliyyə alətlərinin

hərəkətini təmin edən texniki vasitələrdə, institutlarda, norma və qaydalarda

1
maddiləşmiş texnologiyaların məcmusu başa düşülür. Bu texnologiyaları 3 əsas
qrupa bölmək olar: tənzimləyici, informativ və texniki.

Tənzimləyici infrastruktur dedikdə normativ- hüquqi tənzimləmə nəzərdə

tutulur.

İnformativ infrastruktur iştirakçılar arasında informasiya mübadiləsini nəzərdə

tutur.

Texniki infrastruktur maliyyə alətlərinin uçotu, qeydiyyatı, və hesablaşması

üzrə əməliyyatları nəzərdə tutur. Bura klirinq-hesablaşma, depozitar və qeydiyyat
şəbəkəsi daxildir.

3. Maliyyə alətlərinin növləri üzrə təsnif edilən bazarların növləri

və xüsusiyyətləri hansılardır?

Maliyyə bazarının alətləri: kredit, milli və xarici valyuta, qızıl, qiymətli kağızlar,
sığorta şəhadətnamələri və s.

Maliyyə bazarlarının tərkibinə daxildir: Kredit bazarı, Valyuta bazarı, Qızıl bazarı,
Qiymətli kağızlar bazarı, Sığorta bazarı. Bəzi mənbələr borc kapitalı bazarını
maliyyə bazarının xüsusi hissəsi kimi qeyd edir.

Kredit bazarı: burada bank kreditindən söhbət gedir. Qlobal kredit bazarı ildə 40
trilyon ABŞ dollarından çoxdur. Kredit bazarı pulun kreditordan borc alana
ötürülməsini təşkil edən iqtisadi müstəvidir. Kreditor kimi Mərkəzi bank, kredit
təşkilatları, BOKT-lar, banklar (mənfəət məqsədi daşıyan) və s. çıxış edir.

Valyuta bazarı xarici valyutanın alqı- satqısının həyata keçirildiyi iqtisadi

müstəvidir. (ing. Foreign exchange market, currency market). Dünyada valyüta
bazarı maliyyə bazarının digər hissələrini üstələyərək gündə ildə 1.5 kvadrilyon

2
ABŞ dollarından cox olan həcmdə olur. Dünyanın əsas valyuta ticarəti London ,
Nyu- York və Tokiodur.

Qızıl bazarı qızılın alqı-satqısının təşkil edildiyi iqtisadi müstəvidir. Keçmişdə

qızılın pul vasitəsi olması qızılın hələ də məşhur olmasına səbəb olur. Ən böyük qızıl
bazarı Londondadır. Təkcə London bazarının həcmi ildə 7 trilyon ABŞ dollarından
çoxdur.

Qiymətli kağız bazarı qiymətli kağızların tədavülünün təşkil edildiyi müstəvidir. Bu

bazar hissələrə bölünür: pay və borc QKB, dövlət və korporativ QKB, ilkin və ikinci
bazar, birja və birjadankənar bazar və s. QKB ildə 95 trilyon ABŞ dollarından
çoxdur.

Sığorta bazarı sığorta şəhadətnamələrinin satışının təşkil edildiyi iqtisadi müstəvidir.

Sığorta şirkəti tərəfindən risklərin qarşılanmasını nəzərdə tutan şəhadətnamələrin
vasitəsilə vəsaitlərin toplanılmasını təmin edir. Sığorta ildə 6.3 trilyon ABŞ
dollarından çoxdur.

İddia müddəti üzrə maliyyə bazarı pul və kapital bazarına bölünür:

Pul bazarı, bir ildən çox olmayan müddətə sərmayə qoymaq niyyətində olan
investorların əməliyyata girdiyi qısamüddətli fondlar üçündür. Bu bazar xəzinə
vekselləri kommersiya qiymətli kağızları və depozit sertifikatları kimi aktivlərlə
məşğul olur. Bütün bu alətlərin ödəmə müddəti bir ildən çox deyil.Bu alətlər az
ödəmə müddətinə malik olduğundan, investorlar üçün, ümumiyyətlə, faiz
baxımından daha aşağı risk və məqbul gəlir dərəcəsi daşıyır.

Kapital bazarı orta və uzunmüddətli ödəmə müddəti olan alətlərin alqı-satqı

müstəvisidir. O, şirkətlərə kapital, imtiyazlı nizamnamə kapitalı və s. vasitəsilə pul
əldə etməyə kömək edir. O, həmçinin investorlara şirkətin nizamnamə kapitalına
sərmayə qoymaq və şirkətin əldə etdiyi mənfəətində tərəf olmaq imkanı verir.
3
 4. İqtisadiyyatın tam inkişaf etmiş maliyyə bazarlarına malik
olması nə üçün bu qədər vacibdir? Maliyyə vasitəçiləri
iqtisadiyyat üçün niyə bu qədər vacibdir?

Maliyyə bazarlarının yaranmasının zərurililiyinin əsas amillərindən biri maliyyə

ehtiyatlarının qeyri-bərabər bölgüsüdür. Yıgım= Cari gəlir- Carı xərc (Y=Cg-Cx)
düsturundan da aydın olur ki, cari gəlirdən cari xərc çıxıldiqdan sonra qalan yıgım
əsasən maliyyə bazarlarına gedir. Maliyyə sisteminin səmərəliliyindən ümumilikdə
iqtisadiyyatın səmərəliliyi aslıdır. Bu barədə Y.Şumpeter 1912, Qurley- E.Şou 1955,
R.Qoldsmit 1969, R.Makkinnon 1973 və başqaları. Nyü-York Universitetinin
professoru Riçard Silla XVII əsrdə Hollandiya və İngiltərə; XVIII əsrdə ABŞ; XIX
əsrdə Almaniya, Yaponiya, Rusiya məlumatlarına əsasən sübut edir ki, maliyyə
ingilabı, daha dəqiq desək bank sisteminin güclənməsi sənaye inqilabı və sonrakı
iqtisadi artım üçün ilkin şərt olub.

Lakin maliyyə bazarları iqtisadiyyata mənfi təsir də edə bilir. Bu zaman normal
təkrar istehsal prosesi pozulur. Söhbət maliyyə böhranlarından gedir. Nəticədə
maliyyə institutları və ya maliyyə aktivlərinin əhəmiyyətli hissəsi öz dəyərini itirir.
Maliyyə institutlarının kütləvi iflası baş verir, borc vəsaitini götürmək çətinləşir,
iqtisadi ədədlər (subyektlər) arasında əlaqə kəsilir. Bu da öz növbəsində əsas kapitala
sərmayələri azalda, istehsal və məşgulluga mənfi təsir edə bilər. Nəticədə iri
miqyaslı böhran baş verə bilir.

Maliyyə bazarları- tələb və təklif mexanizmi əsasında maliyyə resurslarının

istifadəsi ilə əlaqədar iqtisadi subyektlər arasında formalaşan imüstəvidir.

Maliyyə vasitəçilərinin mahiyyəti və rolu.

Maliyyə vasitəçiləri müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinə malik olan şəxslərin və pul
vəsaitlərinə ehtiyacı olan şəxslər arasında qarşılıqlı əlaqələrin təşkilində ixtisaslaşır.

4
Maliyyə vasitəçilərinin növləri.

Maliyyə bazarlarında universal tipli təşkilatlar var. Banklar bu qrupa aiddir. Əmanət,
kredit, hesablaşma, valyuta mubadiləsi, qiymətli kağızlarla əməliyyatlar və sair
funksiyalar yerinə yetirən banklara maliyyə supermarketləri də deyilir.

İxtisaslaşmış maliyyə-kredit institutları – buraya investisiya bankları (yalnız

qiymətli kağızlarla əməliyyat edənlər), sığorta şirkətləri daxildir. Onlar həm
investor, həm borc alan, həm də vasitəçi kimi çıxış edir.

Maliyyə bazarlarında depozitar və qeyri-depozitar təşkilatlar var.

Depozitar təşkilatlara qiymətli kagızları saxlayan, uçotunu aparararaq digər

xidmətlər də göstərən institutlar aiddir. Onlara depozitari deyilir.

5. Maliyyə bazarına investisiyanı necə etmək olar?

Misalla vəsaitin əmtəə və ya maliyyə bazarına getməsini izah edək. Fərz edək ki, bir
nəfərin 10 000 manat pulu var. O bu pula avtomobil alirsa bu vəsait əmtəə bazarına
gedir, maliyyə bazarına daxil olmur.

Əgər:

1. 10 000 manat banka qoyulursa o kredit bazarına

2. 10 000 manat ABŞ dolları alqısına sərf olunursa onda valyuta bazarına

3. 10 000 manata qızıl alınırsa o qızıl bazarına

4. 10 000 manata səhm alınırsa o qiymətli kağızlar bazarına ( QKB-yə)

5. 10 000 manata əmlak sığortalanırsa onda sığorta bazarına gedir.

Beləliklə vəsait maliyyə bazarına daxil olur. Vəsait bir müddət maliyyə bazarının
1 hissəsində qala, dövr edə bilər. Bir hissəsindən digər hissəsinə keçə bilər.

5
 6. Qiymətli kağızlar bazarının hansı funksiyaları var?

1. İqtisadiyyatın makroiqtisadi tənzimlənməsində iştirak;

2. Mülkiyyətin yenidən bölüşdürülməsi;

3. Hüquqi və fiziki şəxslərin, ictimai, hakimiyyət orqanlarının müvəqqəti sərbəst

pul vəsaitlərinin cəlb edilməsi və yenidən bölgüsü;

4. Əmanətlərin investisiyaya transformasiyası;

5. İqtisadiyyatın pul vəsaiti qıtlığı keçirən sahələrinin pulla təmin edilməsi;

6. Maliyyə və qiymət risklərinin sığortası;

7. Kommersiya funksiyası;

8. Qiymət funksiyası;

9. İnformasiya funksiyası;

10. Kapitalın sahələrarası(struktur) axını;

11. Bütün səviyyəli büdcələrin (dövlət, bələdiyyə) kəsirinin maliyyələşdirilməsi;

7. Kommersiya kağızını kim və hansı məqsədlə buraxır?

Kommersiya kağızı əmtəələrin tədavülü üçün buraxılan qısamüddətli borc alətidir.

O, adətən əmək haqqı, kreditor borcları və ehtiyatlar kimi qısamüddətli öhdəlikləri
maliyyələşdirmək üçün istifadə olunur. Kommersiya kağızı adətən nominal
qiymətdən endirimlə verilir. Bu kağızlara çeklər, depozit sertifikatları, varrantlar
(anbar şəhadətnaməsi) və s. aiddir. Veksel həm borc, həm də kommersiya kağızdır.

6
Kommersiya kağızı maliyyə institutları və iri korporasiyalar tərəfindən daha bahalı
maliyyələşdirmə üsullarına alternativ olaraq verilən qısamüddətli borc öhdəliyinə
aiddir.

Kommersiya kağızı sərmayəni mənfəətli etmək üçün nominal dəyərindən endirimlə

satılır. Başqa sözlə, ödəmə müddətində nominal dəyəri ilə investorun endirimli alış
qiyməti arasındakı fərq investorun “mənfəətidir”. Kommersiya kağızına ehtiyac tez-
tez korporasiyaların xərcləri ödəmək üçün qısamüddətli ehtiyacla üzləşməsi
səbəbindən yaranır.

8. Pul vəsaitlərinin qoyulma müddətinə görə qiymətli kağızlar

bazarının növləri hansılardır?

• qısamüddətli qiymətli kağızlar (1 il müddətinədək);

Qısamüddətli qiymətli kağızların bəzi ümumi nümunələrinə depozit sertifikatlar

dövlət istiqrazları və s. daxildir. Adətən, bu investisiyalar yüksək keyfiyyətli və
yüksək likvidli aktivlər və ya investisiya vasitələridir

• ortamüddətli qiymətli kağızlar (1 ildən 3 -5 ilədək);

• uzunmüddətli qiymətli kağızlar (3-5 ildən 30 ilədək və daha çox);

• müddətsiz qiymətli kağızlar (tədavül müddəti məhdudlaşdırılmamış)

Pul bazarı, bir ildən çox olmayan müddətə sərmayə qoymaq niyyətində olan
investorların əməliyyata girdiyi qısamüddətli fondlar üçündür. Bu bazar xəzinə
vekselləri kommersiya qiymətli kağızları və depozit sertifikatları kimi aktivlərlə
məşğul olur. Bütün bu alətlərin ödəmə müddəti bir ildən çox deyil.Bu alətlər az
ödəmə müddətinə malik olduğundan, investorlar üçün, ümumiyyətlə, faiz
baxımından daha aşağı risk və məqbul gəlir dərəcəsi daşıyır.

7
Kapital bazarı orta və uzunmüddətli ödəmə müddəti olan alətlərin alqı-satqı
müstəvisidir.

Kapital bazarı həm səhmlərin, həm də istiqrazların ticarətini əhatə edir. Bunlar
maliyyə institutları, peşəkar brokerlər və fərdi investorlar tərəfindən alınmış
uzunmüddətli aktivlərdir. Kapital bazarlarına daxil olan şirkət institutlarının əsas
məqsədi uzunmüddətli məqsədləri üçün pul yığmaqdır ki, bu da adətən bizneslərini
genişləndirmək və gəlirlərini artırmaqla nəticələnir. Onlar bunu səhmlərin
buraxılması və korporativ istiqrazların satışı ilə həyata keçirirlər.

9. Faizli qiymətli kağızlarla diskont qiymətli kağızlar arasındakı

fərq nədir?

Faizli qiymətli kağızlar – nominal üzrə satılır, faiz hesablanması şərtinə malikdir,
nominaldan yüksək qiymət üzrə ödənilir;

diskont qiymətli kağızlar– nominaldan aşağı qiymətə satılır, nominal üzrə ödənilir.

Bu halda faiz dərəcəsi növü üzrə qiymətli kağızlar aşağıdakı kimi fərqləndirilir:

• təsbit edilmiş faiz dərəcəsi;

• artan faiz dərəcəsi;

• üzən faiz dərəcəsi.

Faizli qiymətlii kağızlara istiqrazı, diskontlu qiymətli kağızlara isə vekseli misal
çəkmək olar.

10. Çekin rekvizitlərinin misalla izahı

Arif Vasifə üzərində 100.000 AZN məbləğ göstərildiyi çek verib. Həmin çekdə
aşağıdakılar göstərilməlidir:

Sənədin mətninə daxil edilmiş çek adı

8
 Müəyyən pul məbləğini ödəmək barədə sadə və heç nə ilə şərtləndirilməyən
tapşırıq

Ödənişi icra etməli bankın adı

Ödəniş yeri

Çekin tərtib olunduğu tarix və yer

Çek verənin imzası

Rekvizitlərin hansınınsa olmaması, sənədi qüvvədən salır.

11. Səhm nədir?

Səhm- Səhm mülkiyyətçisinin həmin səhmin nominal dəyərinə mütənasib surətdə

səhmi buraxmış səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalında iştirakını,
mənfəətindən dividendlər, ləğvindən sonra isə qalan əmlakının hissəsini almaq
hüququnu, həmçinin səhmdar cəmiyyətinin idarə olunmasında iştirak etmək
hüququnu təsdiqləyən investisiya qiymətli kağızıdır. Səhmin emitenti yalnız
səhmdar cəmiyyəti ola bilər. (Mülki Məcəllə)

Səhm-öz sahibinə müəssisənin mənfəətinin bir hissəsini əldə etmək, onun əmlakının
bir hissəsinə sahib olmaq, habelə müəssisənin idarə edilməsində iştirak etmək
huququnu verən qiymətli kağız növüdür.
Sahibinə verdiyi hüquqların həcmindən və növündən asılı olaraq:
• Adi səhm mülkiyyətçisinə emitentin mənfəətinin bir hissəsini dividendlər
şəklində almaq, emitentin fəaliyyətinin idarə olunmasında iştirak etmək və
emitentin ləğvindən sonra qalan əmlakının bir hissəsini əldə etmək hüququnu
verən səhm növüdür.
• İmtiyazlı səhm emitentin fəaliyyətinin nəticəsindən asılı
olmayaraq, mülkiyyətçisinə səhmin nominal dəyərinin sabit faizi şəklində
dividend almasına təminat verən, emitentin ləğvindən sonra qalan əmlakının
bir hissəsini almaqda digər səhmdarlara nisbətən üstünlük hüququnu, habelə

9
 səhmlərin buraxılış şərtlərində və emitentin nizamnaməsində nəzərdə tutulan
digər hüquqlar verən səhm növüdür.

12. İstiqraz nədir?

İstiqraz – onun sahibinin onu buraxmış şəxsdən istiqrazda nəzərdə tutulan müddətdə
istiqrazın nominal dəyərini və ya başqa əmlak ekvivalentini almaq hüququnu
təsdiqləyən, həmçinin sahibinə istiqrazın nominal dəyərindən faiz almaq hüququ və
ya digər əşya hüququ verən QK-dır.

İstiqraz:

1. Emitentin borc öhdəliyidir;

2. Büdcənin gəlirlərini üstələyən xərclərin maliyyələşdirilməsi mənbəyidir;

3. Səhmdar cəmiyyətin (SC) investisiyasının maliyyələşdirilməsi mənbəyidir;

4. Təşkilat və vətəndaşların vəsaitlərinin yığımı və gəlir alınması formasıdır.

13. İstiqraz səhmdən nə ilə fərqlənir? Niyə fond bazarı fərdlər,

firmalar və iqtisadiyyat üçün bu qədər vacibdir?

 İstiqraz borc, səhm pay xarakteri daşıyır. Yəni investor istiqraz əldə etdiyi
zaman şirkətə borcverən, səhm əldə etdiyi zaman isə şirkətin mülkiyyətçisi
olur.

 Səhmin emitenti şirkətlər olsa da, istiqrazın emitenti şirkətlərlə yanaşı dövlət
qurumları, beyməlxalq təşkilatlar ola bilər.

 Şirkət müflis olan zaman istiqraz sahiblərinin üstünlüyü var. Belə ki, səhm
sahiblərindən öncə onların ödənişləri qaytarılır.

 İstiqrazın konkret müddəti olur, səhm isə müddətsizdir.

10
  İstiqraz səhmə nisbətən daha aşağı riskə malikdir.

Fond bazarları şirkətlərə açıq şəkildə satılmağa və kapital cəlb etməyə imkan verir.
Kapitalın və mülkiyyətin köçürülməsi tənzimlənən, təhlükəsiz mühitdə həyata
keçirilir. Fond bazarları investisiyaları təşviq edir. Kapitalın artırılması şirkətlərə
bizneslərini inkişaf etdirməyə, əməliyyatlarını genişləndirməyə və iqtisadiyyatda iş
yerləri yaratmağa imkan verir. Bu investisiya iqtisadi ticarət, inkişaf və tərəqqi üçün
əsas inkişaf amilidir (drayverdir). İnvestorlar üçün fond bazarları şirkətin
mənfəətindən potensial olaraq pay əldə etmək üçün pul yatırmaq üçün bir yol təqdim
edir (zərər riskinin də mövcud olduğunu bilərək). Aktiv investorlar və treyderlər
əksər əsas fond bazarlarında bol likvidlik səbəbindən öz qiymətli kağızlarını alıb
sata bilərlər.

14. İstiqrazı qiymətləndirmək üçün hansı anlayışdan istifadə

olunur? Niyə uzunmüddətli istiqrazlar qısamüddətli
istiqrazlardan daha risklidir?

İstiqrazın müddəti dedikdə tədavüldə olduğu müddət başa düşülür.

Nominal dəyər-istiqrazın üzərinədəki qiymətdir. İstiqrazın emissiya qiyməti də

mövcuddur.Bazar qiyməti dedikdə hal-hazırda istiqrazın satıldığı qiymət başa
düşülür.

İllik kupon ödənişi emitent tərəfindən investora tədavül müddəti boyu ödənilən
məbləğdir.

İstiqrazın qiyməti diskont dərəcəsindən istifadə etməklə gözlənilən pul vəsaitlərinin

hərəkətini indiki vaxta diskont etməklə müəyyən edilir. Açıq bazarda istiqrazların
qiymətinə üç əsas təsir var: ödəmə müddəti, kredit keyfiyyəti və tələb-təklifdir.

11
Diskont ingilis mənşəli olub güzəşt, endirim mənasını bildirən discount sözündən
götürülüb.

Müddətli istiqrazların iki fərqli pul axını var: (1) dövri nağd faiz ödənişləri və ya
kuponlar (adi annuitet) və (2) ödəmə müddətində ödəniləcək nominal dəyər (tək
məbləğ).

Uzunmüddətli istiqrazlar faiz dərəcələrinin dəyişməsinə daha çox həssasdır. Səbəb

istiqrazların sabit gəlirliliyindədir: investor, məsələn, korporativ istiqraz aldıqda,
əslində şirkətin borcunun bir hissəsini alır. Qısa müddətə nisbətən daha uzun müddət
ərzində faiz dərəcələrinin yüksəlməsi (və beləliklə, istiqrazın bazar qiymətinə mənfi
təsir göstərməsi) ehtimalı daha yüksəkdir. Nəticə etibarilə, uzunmüddətli istiqrazları
alan, lakin sonradan ödəmə müddətindən əvvəl onları satmağa çalışan investorlar,
istiqrazlarını satmaq istədikləri zaman zərər ilə üzləşə bilərlər Bazar dərəcəsi kupon
dərəcəsindən yüksək olduğu halda, istiqraz nominal dəyərindən aşağı qiymətə satılır.
Bazar dərəcəsi kupon dərəcəsindən az olanda isə istiqraz nominal dəyərindən yüksək
qiymətə satılır. Çünki, Qısamüddətli istiqrazlarla bu risk o qədər də əhəmiyyətli
deyil, faiz dərəcələrinin qısa müddətdə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmə ehtimalı azdır.
Qısamüddətli istiqrazları ödəmə müddətinə qədər saxlamaq daha asandır və bununla
da investorun istiqrazların qiymətində faiz dərəcəsinə əsaslanan dəyişikliklərin təsiri
ilə bağlı narahatlığını azaldır.

15. Şirkətin bazar dəyərinin hesablanmasına aid məsələ həlli

Şirkətin bazar dəyərini hesablamaq üçün 1 səhminin bazar qiymətini mövcud

səhmlərin sayına vurmaq lazımdır.

12
 1 səhmin bazarda qiyməti $35

Səhmlərin sayı 347 mln

Bazar dəyəri $35 x 347 mln = $12.1 mlrd

16. Dövlət qiymətli kağızları nədir?

Dövlət qiymətli kağızları – dövlət tərəfindən buraxılmış və daxili dövlət borcunun

təzahür forması olan borc mahiyyətli qiymətli kağızlardır. Bütün növləri iqtisadi
mahiyyətinə görə borc qiymətli kağızlar olsa da,onların hər birisinin fərdi
adlandırılması da ola bilər. Fərdi adlandırma ayrı-ayrı növləri (istiqrazlar, xəzinə
vekselləri,sertifikatlar və s.) bir-birindən fərqləndirməkdən ötrüdür.

Dövlət qiymətli kağızları investisiya münasibətləri baxımından dövlətin maliyyə

layihələrinə edilmiş sənədləşdirilmiş investisiyalardır.

Dövlət QK-nın Üstünlükləri:

▪ Investisiyalar üçün ən yüksək nisbi etibarlıq səviyyəsi və müvafiq olaraq

qoyulmuş kapitalın və ona olan gəlirlərin itirilməsi riskinin minimal olması

▪ Əksər halda Dövlət QK-a vergi qoyulmaması

▪ Buraxılışı bir sıra iqtisadi problemlərin həlli üçün əsasdır.

13
 17. Yaşıl istiqraz nədir?

Yaşıl istiqrazlar qaytarılmalı əsaslarla təqdim edilən və ekoloji vəziyyəti

yaxşılaşdırmaq üçün ekoloji layihələri maliyyələşdirən qiymətli kağızlardır. Yaşıl
maliyyə haqqında Bioloji Müxtəliflik haqqında Konvensiyada qeyd olunur. (Yaşıl
İqlim Fondu) - bunlar yaşıl istiqrazlar və ekoloji cəhətdən məsuliyyətli
strukturlaşdırılmış fondlardır. Amma ilk dəfə olaraq bu cür investisiyalar 2007-ci
ildə müzakirə olunub. Sonra iqlim dəyişikliyinin səbəbləri haqqında hesabat dərc
olundu (AR4 Climate Change 2007: Synthesis Report). İqlim Dəyişikliyi üzrə
Hökumətlərarası Qrupun məlumatına görə, insan fəaliyyəti nəticəsində 1970-ci ildən
2004-cü ilə qədər qlobal istixana qazları emissiyaları 70% artıb. Məhz antropogen
təsir istixana qazlarının atmosferdəki konsentrasiyalarını və ümumilikdə enerji
balansını dəyişdirir. Bu hesabat başlanğıc nöqtəsi oldu. İsveç təqaüd fondları
ekologiyanın qorunması şərtilə sərmayə yerləşdirmək istədiyindən yaranıb.
Təşəbbüsü Dünya Bankı da dəstəkləyib.

18. Bələdiyyə qiymətli kağızının təminatı nədir?

Bələdiyyə QK – yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən yerli büdcə kəsirli olduqca

yaxud qeyri-büdcə məqsədlərindən ötrü resurslarının cəlb edilməsi vasitəsidir. Bu
qiymətli kağızların investorları əhali, kommersiya bankları, BOKT-lar, başqa
təşkilat və müəssisələr ola bilər. Bələdiyyə QK vergi güzəştləri hesabına bank
depozitləri ilə müqayisədə daha yüksək olan yekun gəlirliyə və SC-nin və bankların
qiymətli kağızları ilə müqayisədə daha yüksək etibarlılığa malikdir.

Məqsədləri:

▪ Yerli büdcənin formalaşdırılması

▪ Yerli iqtisadi inkişaf proqramlarının həyata keçirilməsi

14
 ▪ Yerli əhəmiyyətli sosial, mədəni, məişət problemlərinin həll edilməsi

▪ Yaşayış evlərinin tikilməsi, təmiri, yenidən qurulması layihələrinin öz

xərcödəmə əsasında maliyyələşdirilməsinin həyata keçirilməsi

Bələdiyyə qiymətli kağızların təminatları:

▪ Bələdiyyə əmlakı

▪ Müvafiq büdcənin gəlirləri və yaxud gəlirlərin konkret növləri

▪ İnvestisiya layihələrinin həyata keçirilməsindən olan gəlirlər

19. Dövlət qiymətli kağızlarının funksiyaları nələrdir?

1)Dövlət büdcəsi kəsrinin maliyyələşdirilməsi

• qeyri-inflyasiya əsasında, yəni tədavülə yeni pul kütləsini buraxmadan baş verir
• vergilərin daxil olması və xərclərin edilməsi arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində
büdcədə qısa müddətə yaranan kassa boşluğu
• ay yaxud rüb ərzində büdcəyə mədaxil edilmiş vəsaitlər büdcə xərclərini
maliyyələşdirməkdən ötrü tələb olunan vəsaitlərdən az olduqda (mövsümi kəsir)
• ilin nəticələrinə görə büdcə gəlirləri büdcə xərclərindən az olduqda və yaranmış
vəsait çatışmazlıqının növbəti ilin büdcə mədaxilləri hesabına örtülməsi mümkün
olmadıqda (illik kəsir)

2) Əvvəlki dövrlərdə bazarlarda yerləşdirilmiş dövlət borclarının ödənilməsi

• bu məqsəddən ötrü DQK-nın emissiyası büdcəsi həm kəsirli olan, həm də olmayan
ölkələr tərəfindən keçirilə bilər

3) Məqsədli dövlət proqramlarının maliyyələşdirilməsi

• əsasən mənzil tikintisi, infrastruktur obyektlərin tikintisi, sosial təminat və s.

4)İqtisadi fəallığın tənzimlənməsi

15
• tədavüldəki pul kütləsinin, qiymətlərin və inflyasiyanın tənzimlənməsi, xərclərə və
investisiyaların istiqamətlərinə təsir göstərilməsi və s

5) Büdcədəki qısamüddətli kassa boşluğunun örtülməsi

20. Maliyyə Nazirliyinin istiqrazları ilə Mərkəzi Bankın notlarının

funksional fərqini izah edin.

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının

maliyyə siyasətini işləyib hazırlayan vəhəyata keçirən, dövlət maliyyəsinin
idarəolunmasını təşkil edən, dövlət vəicmal büdcələrin layihələrini hazırlayan
vədövlət büdcəsinin kassa icrasını təmin edən, sığorta fəaliyyəti,dövlət borcunun və
maliyyə öhdəliklərinin idarəedilməsi, mühasibat uçotunun təşkili vəaparılması
sahələrindədövlət tənzimlənməsinin, dövlət büdcəsi vəsaitindən istifadə, qiymətli
metalların vəqiymətli daşların istehsalı, emalı vədövriyyəsi sahələrindədövlət
nəzarətinin həyata keçirilməsini təmin edən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır.

Dövlət İstiqrazları dövlət tərəfindən buraxılan və dövlət zəmanəti ilə təmin

olunan borc qiymətli kağızlardır. Dövlət istiqrazları dövlətin əsas borclanma
mexanizmlərindən biri olub əsasən büdcə defisitinin bağlanması məqsədilə
buraxılır. Dövlət istiqrazlarına Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi
tərəfindən buraxılan faizli və faizsiz qısamüddətli, bir illik və orta müddətli
istiqrazlar aiddir.

Mərkəzi Bank ölkənin (və ya ölkələr qrupunun) pul sistemi üzərində

nəzarətə görə məsuliyyət daşıyır. Mərkəzi Bankın geniş vəzifə öhdəlikləri
vardır – pul-kredit sisteminin tənzimlənməsi, həmçinin öz ölkəsinin
valyuta stabilliliyin qorunması, aşağı inflyasiya s əviyyəsi, tam məşğulluq
kimi konkret hədəflərə nail olmaq. Mərkəzi Bank həmçinin valyuta
emissiya edir, dövlət bankı funksiyasını gerçəkləşdirir, kredit sistemini

16
tənzimləyir,banklara nəzarət edir, ehtiyatları idarə edir və ən üst
instansiyada yerləşən kreditor hesab olunur (mərkəzi bank dövlətə və digər
banklara kredit verir).Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin əsas məqsədi qiymətlərin
sabitliyini təmin etməkdir.

Mərkəzi Bankın notları Mərkəzi Bank tərəfindən bir il müddətinə buraxılan

qiymətli kağızdır. Qısamüddətli notlar dövriyyədə olan pul kütləsinin tənzimlənməsi
üçün nəzərdə tutulmuş pul siyasəti vasitəsidir.

Bunlar arasındakı fərq: Maliyyə Nazirliyinin istiqrazlarının emissiyasının məqsədi

büdcə defisitini aradan qaldırmaq, Mərkəzi Bankın notlarının emissiyasının məqsədi
pul kütləsini tənzimləməkdir.

21. Törəmə maliyyə alətləri nədir ?

Törəmə QK - əsas (ilkin) fond QK-ın qiymətinin dəyişməsi ilə əlaqədar yaranan
mülkiyyət (əmlak) hüququnun ifadə formasıdır. Törəmə QK-na derivativlər də
deyilir.

Məqsədi- əsas fond QK-ın məzənnəsinin dəyişməsindən (tərəddüd etməsindən)

mənfəət əldə etməkdir.

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 403.1 maddəsinə əsasən törəmə

maliyyə alətləri hər hansı baza aktivini almaq,satmaq və dəyişdirmək hüququnu
təsbit edən müqavilədir.

Baza aktivi qismində əmtəə, qiymətli kağız,valyuta, maliyyə indeksi,kredit

riski,gəlirlilik, törəmə maliyyə aləti,faiz dərəcəsi çıxış edə bilər. Dunyada həcmi 1-
1.5 kvadrilyon ABŞ dollarıdır.

22. Törəmə maliyyə alətlərindən istifadənin məqsədi nədir?

1)Hedc əməliyyatları üçün

17
İnvestorlar tərəfindən özlərini riskdən qorumaq məqsədilə istifadə olunur. Məsələn
alınan səhmin bazar dəyərinin enməsi riski

2)Spekulyasiya üçün

Qısa və ortamüddətli qiymət dəyişikliklərindən gəlir əldə etmək məqsədilə risk

götürməklə maliyyə alətlərinə investisiya etmək

Spekulyasiya-Proqnozlara əsaslanaraq qiymətinin yüksələcəyi gözlənilən aktivi

satın almaq, qiymətində enmə gözləniləni isə satılması yolu ilə mənfəət əldə etmək
fəaliyyətidir. Spekulyasiyanın əsas xüsusiyyəti risk etməkdir.

23. Forvard və opsiounun fərqi necədir?

Opsion şərti müddətli əqddir(kontraktdır). Opsiyon- latıncadan tərcümədə seçim

mənasını verir.
Opsionlar- öz sahibinə əvvəlcədən təyin edilmiş qiymətlə və müəyyən edilmiş
muddət ərzində aktivi, o cümlədən də fyuçers kontraktını, almaq yaxud satmaq
hüququnu ( öhdəliyini deyil) verən standart birja kontraktıdır.

Opsion dedikdə əvvəlcədən razılaşdırılmış qiymətlərlə müəyyən dövr üçün alıcı ilə
satıcı arasında aktivlərin satışı ilə bağlı ikitərəfli bağlanmış saziş başa düşülür.

Möhkəm müddətli əqdlərin digər növü olan forvard əqdləri – aktivlərin təyin
olunmuş müddətdə təsbit edilmiş qiymətlə təqdim edilməsi haqqında müqavilədir.
Başqa sözlə gələcəkdə aktivi müəyyən tarixdə və müəyyən qiymətə almaq və yaxud
satmaq öhdəliyini özündə göstərən müqavilə forward adlanır. Forward tərəflər
arasında bağlanan birjadan kənar müqavilədir. Forvard müqaviləsi heç bir maliyyə
vəsaiti tələb olunmadan bağlanılır. Onlar fyuçers kontraktlarına yaxındır. Forvard
istənilən ilkin aktiv üzrə bağlanıla bilər. Hər bir forvard kontraktı üzrə onun əsasında
duran aktivin real (fiziki) təqdim edilməsi baş verir.

18
 24. Svop müqaviləsi nədir, svoplarla bağlı əsas risklər hansılardır?
Bu risklərə nəzarət etmək üçün hansı tədbirlər görülə bilər?

Svop – müəyyən edilmiş şərtlərlə gələcəkdə ödəmələrin mübadiləsi haqqında iki

tərəf arasında bağlanılan razılaşmadır.

Svop üzrə mübadilə obyekti kimi dəyişməz və dəyişən faiz dərəcəli borc öhdəlikləri,
valyuta vəsaitləri və valyuta faizləri, həcmi müəyyən əmtəənin qiymətindən asılı
olan dəyişməz və dəyişən ödəmələr və maliyyə alətləri çıxış edə bilər.

Svop, dövri hesablaşma tarixləri ilə pul vəsaitlərinin hərəkətini mübadilə edən bir
sıra forvard müqavilələridir. Faiz dərəcəsi svopları, valyuta svopları, kapital
svopları, əmtəə svopları var. Svoplar özəl olaraq birjadankənar ticarət edilən xüsusi
müqavilələrdir.
Svop müqavilələrində riskin iki əsas forması mövcuddur: qiymət riski və qarşı tərəf
riski.
Mübadilə riskləri müvafiq törəmə alətlərlə hedcinq etməklə və etibarlı qarşı
tərəflərlə ticarət etməklə azalda bilər.
Svop müqavilələrinin qiymət riski svoplar, faiz fyuçersləri, valyuta fyuçersləri və
digər əlaqəli törəmə alətlər vasitəsilə hedcinq edilə bilər.
Qarşı tərəf riskini azaltmağın ən təsirli yollarından biri yalnız yüksək kredit
reytinqinə malik yüksək keyfiyyətli kontragentlərlə ticarət etməkdir.
Girovlama qarşı tərəf riskini azaltmaq üçün digər faydalı alətdir və nağd pul və ya
likvid qiymətli kağızlar kimi yüksək keyfiyyətli girovun yerləşdirilməsini nəzərdə
tutur.
Riskin tək qarşı tərəfdə cəmləşməməsini təmin etmək üçün bir neçə qarşı tərəflə
ticarət etməklə də risk azaldıla bilər.

19
 25. Opsion müqaviləsinin tərəfləri ararındakı münasibətin misalla
izahı

Opsiyon- latıncadan tərcümədə seçim mənasını verir. Opsiyon əməliyyatı 2 cür

fərqləndirilir: Kol (ingiliscə Call) alqı və Put(satqı) əməliyyatları. “Kol” opsiyon
sövdələşmədə göstərilmiş olan müddət ərzində müəyyən miqdar qiymətli kağızları,
bu sövdələşməni başa çatdırmaq öhdəliyi olmadan, razılaşdırılmış qiymətə opsiyonu
yazan şəxsdən almaq hüququnu verir. Bu zaman opsiyon alıcısı qiymətli kağızları
ala və ya sata bilər və ya istəməzsə, etməyə də bilər. Azərbaycan ticarət ənənəsində
beh anlayışına oxşayır. “Put” opsiyon sövdələşməsi isə opsiyonu yazan şəxsə satmaq
hüququnu verir. Bu zaman opsiyon satıcısı sövdələşmənin şərtlərini yerinə
yetirməlidir. Opsiyon alıcısı qeyri-məhdud həcmdə mənfəət ala bilər, eyni zamanda
o itkilərini ödənilən mükafatla məhdudlaşdırır. Həm də, opsiyon əməliyyatı zamanı
kiçik mükafat ödəməklə dəfələrlə böyük həcmdə mənfəət əldə etmən olur. Bu onu
göstərir ki, opsiyon əməliyyatları yüksək rentabelliyə malikdir. Bu xüsusiyyətlər
insanları opsiyon əməliyyatları həyata keçirməyə cəlb edir.

Opsionun icra qiyməti strayk qiyməti adlanır.

Opsion konraktında üç tərəf iştirak edir:

 Kontraktı əvvəlcədən şərtləndirilmiş qiymətlə müəyyən dövr ərzində icra

etmək hüququna görə haqq ödəyən alıcı

 Kontraktı əvvəlcədən şərtləndirilmiş qiymətlə müəyyən dövr ərzində icra

etmək öhdəliyini üzərinə götürdüyünə görə haqq alan satıcı

 Satıcı və alıcıları üzləşdirən və əqdlər qeydiyyatdan keçirən birja

20
Misal 1. Fərhad Azərbaycanda fəaliyyət göstərən «Xəmsə» geyim şirkətinin səhm
göstəricilərinə baxdıqda görür ki, bu şirkətin səhmləri günü-gündən dəyər qazanır.
Buna investisiya etməyə dəyər. Hal-hazırda «Xəmsə» şirkətinin 1 səhminin qiyməti
100 AZN-dir. Amma bu qiymətə Fərhad iki ay sonra səhmi

ala bilər. O düşünür: Səhmin qiyməti qalxır. Ən yaxşısı mən şirkətlə danışım kol
opsiyon müqaviləsi alım. O, şirkətə 10 AZN opsion premimumu ödəməklə kol
opsion müqaviləsi imzalayır. Fərhad müqavilənin alıcı, “Xəmsə” şirkəti isə satıcı
tərəfidir. Müqavilədə razılaşdırılmış tarix 03.03.2023, razılaşdırılmış qiymət 100
AZN, baza aktivi səhmdir. 03.03.2023 tarixində səhmin qiyməti fərz edək ki, 150
AZN olub. Fərhad səhmi almaq istəyəcək, çünki bazarda 100 AZN-dən baha olan
səhmi Fərhadın 100 AZN-ə almağa hüququ var. “Xəmsə” şirkəti də satmalı olacaq,
çünki öhdəliyi var. Belə olan halda Fərhadın qazancı 150-100-10=40 AZN olacaq.
Çünki 10 AZN öncədən şirkətə premimum ödəyib.

Əgər səhmin qiyməti düşərsə, məsələn 80 AZN olarsa Fərhad səhmi almaq
istəməyəcək, çünki bazarda 80 AZN olan səhmə 100 AZN ödəməməklə almaqdan
imtina hüququna malikdir. Bu halda onun itkisi qabaqcadan ödədiyi 10 AZN lik
perimum olacaq.

Misal 2. «XƏMSƏ» şirkətinin maliyyə menceri Qubad fikirləşir ki, koronavirusa

yoluxma halları günü-gündən artır. Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargah
yenidən qərar verə bilər ki, ticarət mərkəzlərinin fəaliyyəti dayanır. Bu şirkətimiz
üçün heç də yaxşı olmayacaq. Axı bizim məhsulların hamısı ya mall-larda ya da iri
ticarət mərkəzlərində satılır. O düşünür : “Səhmlərimizin qiyməti aşağı düşə bilər.
İnvestorlarların birindən put opsiyonu almaqda fayda var.” İnvestor Bəhram
«XƏMSƏ» şirkətinə put opsion müqaviləsi satmağa razılıq verir. Şirkət investora
10 AZN premimum ödəməklə put opsion müqaviləsi bağlayır. Burada “Xəmsə”
şirkəti müqavilənin satıcı, investor Bəhram alıcı tərəfidir. Baza aktivi səhm,
21
razılaşdırılmış qiymət 100 AZN, razılaşdırılmış tarix 03.03.2023 dür. Fərz edək ki,
03.03.2023 tarixində səhmin qiyməti 70 AZN olub. Bu halda şirkət bazarda ucuz
olan səhmi baha satmaq hüququndan istifadə edərək səhmi investora satacaq və
investor da bunu almalı olacaq, çünki öhdəliyi var. Şirkətin qazancı 100-70-10=20
AZN olacaq. Əgər 03.03.2023 tarixində səhmin qiyməti məsələn 150 AZN olsa,
şirkət səhmi investora satmaq istəməyəcək. Çünki bazar qiyməti 150 AZN olan
səhmi 100 AZN -ə satıb ziyan etmək istəməyəcək. Bu halda şirkətin itkisi
qabaqcadan ödədiyi 10 AZN opsion premimumu olacaq.

26. Pul bazarı nədir?

Pul bazarı - əmtəələrin pul vasitələri formasında alqı-satqısı bazarı növlərindən biri,
maliyyə hissəsidir. Pul bazarı agenti qismində banklar, broker və diller firmaları və
kredit pulları, valyuta, qiymətli kağızlar alqı-satqısında iştirak edən digər maliyyə-
kredit təşkilatları çıxış edirlər.

Pul bazarı dedikdə, 1 ildən artıq olmayan qısamüddətli əməliyyatların həyata

keçirilməsi,yəni sərbəst vəasitlərin yenidən bölgüsü başa düşülür.Burada likvid
vəsaitlərə ehtiyac yarandığına görə Maliyyə bazarları bu münasibətləri,yəni
vəsaitlərin bölgüsünü həyata keçirir.

27. Hansı pul bazarı alətləri var?

Pul bazarı alətləri ilk növbədə dövlət təşkilatlarını və biznes sahəsini likvid vəsaitlə
təmin edilməsinə xidmət etdiyi halda, kapital bazarının alətləri əmanət və
investisiyalaşma prosesi ilə əlaqədardır.

Pul bazarı alətləri: qısamüddətli qiymətli kağızlar (veksel, bank aksepti,

qısamüddətli dövlət və bələdiyyə qiymətli kağızları, bank sertifikatları, kommersiya
qiymətli kağızları, ödəmə kartları), REPO əməliyyatları, qısamüddətli kreditlər
(banklararası və kommersiya kreditləri), avrodollar depozitləri.
22
Azərbaycanda 3 növ pul bazarı aləti geniş yayılmışdır:

• Qısamüddətli dövlət istiqrazları

• Mərkəzi Bankın notları

• REPO

28. Pul bazarları institusional investorlara və iri korporasiyalara

qısamüddətli vəsait axınını idarə etmək imkanı verir.
Qısamüddətli pul bazarının xüsusiyyətlərini, strukturunu və
fəaliyyətini müzakirə edin.

Pul bazarları termini böyük nominallı, aşağı riskli, qısamüddətli maliyyə alətlərinin
ticarət edildiyi bazarlara istinad etmək üçün istifadə olunur.

Pul bazarı alətləri ödəmə müddəti bir ildən az olan və çox likvid olan borc
formalarıdır.

Pul bazarı investorları əsasən təhlükəsizlik və likvidlik, üstəlik müəyyən faiz gəliri
əldə etmək imkanı axtarırlar.

Pul bazarına yatırılan vəsaitlər yalnız müvəqqəti nağd pul artıqlığını ifadə etdiyindən
və adətən yaxın gələcəkdə ehtiyac duyulduğundan, pul bazarı investorları riskə
xüsusilə həssasdırlar.

29. Mərkəzi Bank nə vaxt öz notlarını banklara satır?

Mərkəzi Bank ölkədə pul siyasətini həyata keçirən qurumdur. Bu siyasət vasitəsilə
o, dövriyyədəki pul kütləsini tənzimləyərək qiymətlərin sabitliyini qorumağa çalışır,
inflasiyaya təsir edir. Mərkəzi Bankın pul siyasəti alətlərindən biri açıq bazar
əməliyyatlarıdır. Bu alət vasitəsilə Mərkəzi Bank banklara öz notlarını satır və ya
onlardan alır. Əgər inflasiyanı aşağı salmaq istəyirsə, o, pul kütləsini azaldacaq.

23
Bunun üçün o, notlarını banklara satacaq, beləcə onlardan pulu özünə cəlb edərək,
dövriyyədəki pul kütləsini azaltmış olacaq. Əgər Mərkəzi Bank iqtisadi inkişafı
hədəfləyirsə, o notlarını banklardan alaraq, pul kütləsini artıracaq.

30. Pul bazarından vəsait cəlb edilməsinin misalla izahı.

Fərz edək ki, “A” bankına təcili 100 000 AZN pul lazımdır. Bu məbləği cəlb etmək
üçün ən yaxşı seçim pul bazarı alətlərindən istifadə etməkdir. Aşağıdakı seçimləri
nəzərdən keçirək:

1) Banklarası kredit bazarında digər banklardan kredit götürməklə. Əgər digər

banklardan kredit götürmək alınmasa, Mərkəzi Bankdan kredit götürməklə
vəsaiti cəlb edə bilər.
2) REPO əməliyyatından istifadə etməklə. Bank qiymətli kağızını sonradan geri
almaq şərtilə sata bilər.
3) Bank sertifikatlarından istifadə etməklə. Bank hüquqi şəxs statusu olan
müştərilərinə depozit sertifikatı satmaqla bu vəsaiti cəlb edə bilər.

Ən yaxşı seçim isə mövcud vəziyyətdən asılıdır. Bank bazardakı bütün vəziyyəti
təhlil edib ən yaxşı qərarı verməlidir.

31. Valyuta bazarı nədir ?

“Valyuta bazarı” anlayışı.

Valyuta bazarı - valyuta ilə alqı-satqı əməliyyatının məcmusu başa düşülür və yaxud
valyuta dəyərlərinin alqı-satqısı cəmlənən müstəvi nəzərdə tutulur.

Valyuta bazarının növləri

 Bölgü sferası üzrə: dünya, regional,milli

24
  Valyuta məhdudiyyətləri bazarına görə:azad, qismən azad, qeyri-azad. Bəzi
mənbələrdə iki növə ayrılır yalnız: azad və azad olmayan.

 Təşkili səviyyəsinə görə:birja və birjadankənar

 İştirakçıların tərkibinə görə: birbaşa və broker

 Valyuta ilə əqdlərin həyata keçirilməsi müddətinə görə: nağd və müddətli

Valyutanı satmaq və almaq hüququ verən ticarət kontraktı üzrə valyuta opsionu
bazarı və valyuta fyuçers bazarı

32. Qızılla əməliyyat növləri hansılardır?

Qızılla əməliyyat növləri:

Qızıl bazarında əməliyyatlar valyuta bazarında olduğu əməliyyatlar kimidir. Növünə

görə qızıl ilə aşağıdakı əməliyyatlar fərqləndirilir:

1)nağd əqdlər (spot);

2) müddətli əqdlər (forfard);

3) nağd əqdi və müddətli əqdləri uzlaşdıran svop əqdləri;

4) möhtəkirlik əqdləri;

5) hecləşmə;

6) opsion və fyuçers əqdləri;

Qızıl digər əmtəələrlə birlikdə aktiv birja ticarətinin predmeti kimi qəbul edilir ki,
onun üçün ticarət meydançasında əmtəənin qeyri-mövcudluğu xarakterikdir. Qızıl
birjası istisnalıq təşkil etmir. Burada metalın özünün fiziki vəziyyətində satışı ilə
deyil, xüsusi hüquqi sənəd ilə, bağlaşma ilə ticarət edilir. Bağlaşmanın iki əsas
növü– fyuçerslər və opsionlar fərqləndirilir.

25
 33. Xarici valyuta bazarının tam tərifini verin. Pərakəndə və ya
müştəri bazarı ilə valyuta topdan və ya banklararası bazar
arasında fərq nədir? Valyuta bazarında bazar iştirakçıları
kimlərdir?

Bütün bazarı iki sütuna görə təsnif etmək olar, yəni topdan və ya banklararası bazar
və pərakəndə və ya müştəri bazarı. Sonuncu, fiziki şəxslərin istifadə etdiyi bank
növüdür. Beynəlxalq banklar maliyyə bazarına töhfə verir. Onlar xarici valyutada
ticarət edir və əlaqəli pərakəndə korporasiyalara və ya müştərilərə xidmət göstərirlər.
Bu, xarici ticarət və maliyyə aktivlərinə beynəlxalq investisiyalar vasitəsilə həyata
keçirilir və iki növ bazar arasındakı əsas fərqdir. Topdansatış və ya banklararası
bazar bütün maliyyə bazarının təxminən 86 faizini, pərakəndə və ya müştəri bazarı
isə cəmi 14 faizini əhatə edir.

Valyuta bazarını təşkil edən bazar iştirakçılarını beş qrupa bölmək olar: beynəlxalq
banklar, bank müştəriləri, bank olmayan dilerlər, valyuta brokerləri və mərkəzi
banklar. Beynəlxalq banklar valyuta bazarının əsasını təmin edir. Dünyada təxminən
700 bank valyuta bazarı yaradır, yəni öz hesabları üçün xarici valyuta almaq və ya
satmağa hazırdırlar. Bu beynəlxalq banklar öz pərakəndə müştərilərinə, bank
müştərilərinə xarici ticarətin aparılmasında və ya xarici valyuta tələb edən maliyyə
aktivlərinə beynəlxalq investisiya qoyuluşunda xidmət göstərir. Qeyri-bank dilerləri
investisiya bankları kimi iri bank olmayan maliyyə institutlarıdır ki, onların həcmi
və əməliyyatlarının tezliyi öz valyuta ehtiyacları üçün birbaşa banklararası bazarda
ticarət etmək üçün öz dilinq otaqlarını yaratmağı sərfəli edir.

Banklararası hərracların əksəriyyəti spekulyativ və ya arbitraj əməliyyatlarıdır,

burada bazar iştirakçıları bir valyutada qiymət hərəkətinin gələcək istiqamətini

26
digərinə qarşı düzgün mühakimə etməyə çalışırlar və ya rəqabət aparan dilerlər
arasında valyutalardakı müvəqqəti qiymət uyğunsuzluğundan qazanc əldə etməyə
çalışırlar.

Banklararası treyderlər bir çox digər dilerlərə valyuta kotirovkasını mümkün qədər
tez yaymaq üçün ilk növbədə brokerdən istifadə edirlər.

34. Valyuta forvardı və valyuta fyuçersi bir-birinddən necə

fərqlənir?

Valyuta forfardı ilə valyuta fyuçersi arasında əsas fərq aşağıdakılardır:

• valyuta forvadı birjadan kənar, valyuta fyuçersi yalnız birjada bağlanılır;

• valyuta forfardı standartlaşdırılmış deyildir, valyuta fyuçersi isə

standartlaşdırılmışdır;

• valyuta forfard kontraktları alınıb-satılmır, valyuta fyuçersi isə alınıb-satılır;

• valyuta forfardlarını həm yazılı və həm də təsdiqləmə ilə, valyuta fyuçersini isə
yalnız yazılı bağlamaq olar.

Beləliklə, forvard bağlaşmaları alqı-satqı obyekti deyildir və bazis aktivinə görə

tərəflərin hüquq və vəzifələrinin bir anlığa verilməsini ifadə edir. Fyuçers
kontraktları isə alqı-satqı obyektidir, yəni bir sahibdən digər bir sahibə (icra
tarixinədək) keçə bilər.

35. Akkreditivdə tərəflər arasındakı münasibəti sxematik təsvir

edin.

Akkreditivdə alıcı və satıcı arasındakı münasibəti aşağıdakı sxemdən aydın görmək

olar:

27
Mənbə: Mərkəzi Bank

1. Satıcı, yəni ixracatçı (benefisira) alıcı, yəni idxalçı (aplikant) ilə müqavilə
bağlayır.
2. İdxalçı akkreditiv üçün öz bankına (bank emitent) müraciət edir.
3. İdxalçının bankı ixracatçının bankına (təlimat verən banka) akkreditivin
açılması haqqında bildiriş göndərir.
4. İxracatçının bankı müştərisinə, yəni ixracatçıya akkreditivin açıldığını
bildirir.
5. İxracatçı malları yükləyir.
6. İxracatçı bankına sənədləri təqdim edir.
7. İxracatçının bankı idxalçının bankına sənədləri təqdim edir.
8. Bank emitent idxalçıya sənədləri və ödəniş tələbini təqdim edir. Bundan sonra
artıq ödəniş həyata keçmiş olur.

28
29