Sərbəst İş

Fənn: Mühəndis riyaziyyatı və süni intellekt

Müəllim: Niftəliyeva Mehriban Məmmədova Güldəstə

Tələbə: Nuray Məmmədova

Qrup: 4123a2

Kurs: 1

Fakültə: Metallurgiya və materialşünaslıq

Statistikada birdəyişənli paylanma bir dəyişəni xarakterizə edir, baxmayaraq ki, o,
başqa üsullarla da tətbiq oluna bilər. Məsələn, birdəyişənli məlumatlar tək skalyar
komponentdən ibarətdir. Zaman sıralarının təhlilində bütün zaman seriyası
“dəyişən”dir: birdəyişən zaman seriyası tək bir kəmiyyətin zaman üzrə qiymətlər
seriyasıdır. Müvafiq olaraq, "çoxvariantlı zaman seriyası" bir neçə kəmiyyətin
zamanla dəyişən dəyərlərini xarakterizə edir. Bəzi hallarda, terminologiya qeyri-
müəyyəndir, çünki birdəyişənli zaman seriyası daxilindəki dəyərlər çoxdəyişənli
statistik təhlillərin müəyyən növləri ilə müalicə oluna bilər və çoxdəyişənli
paylanmalardan istifadə etməklə təqdim oluna bilər. Matrisin ranqını tapmaq üçün
bu matrisin sətir və ya sütunlarından düzəldilmiş minorunu yoxlamaq lazımdır.
Əgər bunlardan birinin determinantı sıfırdan fərqlidirsə, onda matrisin ranqı bu
minorun tərtibinə bərabərdir. Əgər bu minorlardan hamısının determinantı sıfıra
bərabər olarsa, onda bir vahid az olan minorlara keçirik. Əməliyyatı etdikdən sonra
aldığımız minor sıfırdan fərqlidirsə, matrisin ranqı bu minorun tərtibinə bərabərdir.
Əks halda yenə bir vahid az olan minorlara keçirik.

Matrisi təşkil edən 𝑎𝑖𝑗 ədədlərinə matrisin elementləri deyilir.Elementin aşağısında

yazılan iki indeksin birincisi yeni i onun yerləşdiyi sətrin nömrəsini,ikincisi yəni j
isə yerləşdiyi sütunun nömrəsini göstərir. (mxn) –ölçülü (1) matrisinin sətir və
sütunlarının sayı bərabər yəni m=n olduqda,ona kvadrat matris deyilir.Bu halda n
ədədinə kvadrat matrisin tərtibi deyilir. Məsələn 𝐴 = ‖ 3 5 7 8 ‖ matrisi ikitərtibli
matrisdir. Bir elementdən ibarət olan matrisə birtərtibli matris deyilir. Birtərtibli
matrisi onu təşkil edən yeganə ədədlə eyniləşdirirlər. Yəni ‖𝑎11‖ = 𝑎11. Ancaq bir
sətri olan matrisə sətir matris ,ancaq bir sütunu olan matrisə sütun matris deyilir.
Qauss üsulu — Xətti tənliklər sistemini həll etmək üçün klassik üsul. Bəzən bu
üsula əmsalları yoxetmə üsulu da adlanır.

Tutaq ki, kvadrat xətti tənliklər sistemi verilmişdir.

Riyaziyyatda Qauss aradan qaldırılması metodu xətti tənlik sistemlərinin həlli üçün
cərgə azaltma alqoritmi kimi tanınır. O, müvafiq əmsallar matrisi üzərində yerinə
yetirilən əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir. Biz həmçinin aşağıdakılardan hər
hansı birini qiymətləndirmək üçün bu metoddan istifadə edə bilərik: Verilmiş
matrisin dərəcəsi. Riyaziyyatda cərgələrin azaldılması kimi tanınan Qauss aradan
qaldırılması xətti tənliklər sistemlərinin həlli üçün bir alqoritmdir. O, müvafiq
əmsallar matrisi üzərində yerinə yetirilən əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir. Bu
üsuldan həmçinin matrisin rütbəsini, kvadrat matrisin determinantını və tərsinə
çevrilən matrisin tərsini hesablamaq üçün istifadə etmək olar. Metod Karl Fridrix
Qaussun (1777-1855) şərəfinə adlandırılıb. Matrisdə cərgənin azaldılmasını həyata
keçirmək üçün matrisin aşağı sol küncü mümkün qədər sıfırlarla doldurulana qədər
matrisi dəyişdirmək üçün elementar sıra əməliyyatları ardıcıllığından istifadə
olunur. Elementar sıra əməliyyatlarının üç növü var:

İki cərgənin dəyişdirilməsi,

Bir sıranı sıfırdan fərqli bir ədədə vurmaq,

Bir cərgənin çoxluğunu digər cərgəyə əlavə etmək.

Riyaziyyatda qütb koordinat sistemi iki ölçülü koordinat sistemidir ki, burada
müstəvidəki hər bir nöqtə istinad nöqtəsindən məsafə və istinad istiqamətindən
bucaqla müəyyən edilir. İstinad nöqtəsi (kartezian koordinat sisteminin mənşəyinin
analoqu) qütb adlanır və istinad istiqamətində qütbdən gələn şüa qütb oxudur.
Qütbdən olan məsafə radial koordinat, radial məsafə və ya sadəcə radius, bucaq isə
bucaq koordinatı, qütb bucağı və ya azimut adlanır.[1] Qütb notasiyasında bucaqlar
ümumiyyətlə dərəcə və ya radyanla ifadə edilir (2π rad 360°-yə bərabərdir).
Grégoire de Saint-Vincent və Bonaventura Cavalieri bu konsepsiyaları 17-ci əsrin
ortalarında müstəqil şəkildə təqdim etdilər, baxmayaraq ki, faktiki "qütb
koordinatları" termini 18-ci əsrdə Qreqorio Fontana aid edilmişdir. Qütb sisteminin
tətbiqi üçün ilkin motivasiya dairəvi və orbital hərəkətin öyrənilməsi idi. Qütb
koordinatları, nəzərdən keçirilən fenomenin spiral kimi bir müstəvidə mərkəz
nöqtəsindən istiqamət və uzunluğa mahiyyətcə bağlı olduğu istənilən kontekstdə ən
uyğundur. Cismlərin mərkəzi nöqtə ətrafında hərəkət etdiyi planar fiziki sistemlər
və ya mərkəzi nöqtədən yaranan hadisələr çox vaxt qütb koordinatlarından istifadə
edərək modelləşdirmək üçün daha sadə və intuitiv olur. Matrisin ranqı— verilmiş
matrisin sıfırdan fərqli minorlarının ən yüksək tərtiblisinin tərtibi.

Matrisin ranqını taparkən matrisin elementar çevirmələri adlanan aşağıdakı

çevirmələrdən istifadə etmək olar:

Matrisin 2 sətir və ya sütunun yerini dəyişmək;

Matrisin 2 sətir və ya sütunu toplamaq və ya çıxmaq;

Matrisin hər hansı bir sətir və ya sütunu ixtiyari ədədə vurub, digər sətir və ya
sütunun üzərinə əlavə etmək;
 Bu zaman matrisin üzərində aşağıdakı əməlləri aparsaq matrisin ranqı
dəyişməz.

Bütün elementləri sıfır olan sətir və ya sütunları kənarlaşdırmaq

(nəzərə almamaq) olar.

Hər hansı sətir və ya sütun, başqa bir sətir və ya sütunun ixtiyari

ədədə vurulmasından alınarsa onda bu sətir və ya sütunu
kənarlaşdırmaq olar. Başqa sözlə, mütənasib sətir və ya
sütunlardan kənarlaşdırmaq olar.

Birdəyişənli funksiyanın yalnız bir dəyişəni var.

Eynilə, birdəyişənli tənliklər, ifadələr və ya çoxhədlilər yalnız bir dəyişənə

malikdir. Unidəyişənli analiz yalnız bir dəyişəni və ya şərti nəzərə alan ən sadə
məlumat təhlili növüdür.

Unidəyişənli funksiyaların nümunələri

Bu tip funksiyaların bir nümunəsi:

f(x) = x2.

Bu funksiya yalnız bir dəyişən və ya şərtə əsaslanan dəyişikliyi təsvir edir, x. Əgər
x vaxtı, f(x) isə şəhər meydanında siyasi etirazçıların sayını göstərirsə, bu tənlik
etirazçıların sayının zamanla necə dəyişdiyini göstərə bilər.
Digər şərtləri nəzərə aldıqdan sonra funksiyanızı çoxşaxəli edirsiniz. Məsələn,
yağışın miqdarına uyğunlaşmaq istəsək və hər mm yağış hər dəqiqə 1 etirazçını
tərk etdi, deyə bilərik ki,

f(x) = x2 – 10xy.

Bu, artıq tək dəyişənli funksiya olmayacaq. Daha dəqiq ola bilər, amma sadəlik
baxımından çox şey itirmiş olardı.

Birdəyişənli funksiyanın yalnız bir dəyişəni var. Eynilə, birdəyişənli tənliklər,

ifadələr və ya çoxhədlilər yalnız bir dəyişənə malikdir. Unidəyişənli analiz yalnız
bir dəyişəni və ya şərti nəzərə alan ən sadə məlumat təhlili növüdür. Riyaziyyatda
birdəyişənli obyekt yalnız bir dəyişəni əhatə edən ifadə, tənlik, funksiya və ya
polinomdur. Birdən çox dəyişəni əhatə edən obyektlər çoxdəyişənlidir. Bəzi
hallarda birdəyişənli və çoxdəyişənli hallar arasında fərq əsasdır; məsələn, cəbrin
fundamental teoremi və çoxhədlilər üçün Evklid alqoritmi çoxdəyişənli
çoxhədlilərə ümumiləşdirilə bilməyən birdəyişənli çoxhədlilərin fundamental
xassələridir.

Ölçəkləmə məsələsinə əlavə olaraq, birdəyişənli statistikada meyar (dəyişən) iki

mühüm ölçü ilə (həmçinin əsas rəqəmlər və ya parametrlər) təsvir edilə bilər: Yer
və Variasiya.[1]

Məkan Ölçüsü ölçüləri (məsələn, rejim, median, arifmetik orta) məlumatların

mərkəzləşdirilmiş şəkildə hansı sahədə yerləşdirildiyini təsvir edir.