Bölüm 1

IV. DERS

DFERENSYELLENEBLR

MANFOLDLAR

Bir önceki bölümde bir yüzeyin noktalarnn yeterince küçük kom³uluklaryla

ilgilenebildik. Bu prosesin soyut realizasyonu için, sonuçta bizi diferensiyel-

lenebilir manifold kavramna götürecek olan atlas veya diferensiyellenebilir

yap kavramlarn takdim edece§iz.

Kavramlar n > 2, 3 boyutlar için de geçerlidir. Sunumu kolayla³trmak için,

n boyutu 2 veya 3 alnacaktr.

Tanm 1.0.1 Bir topolojik uzay,

1 ) Haussdor uzaydr,

2 ) rtibatldr,

3 ) Her noktas, Rn in bir açk alt cümlesine homeomork olan bir kom³u-

lu§a sahiptir.

özelli§ine sahip n−boyutlu Mn

topolojik manifold olarak adlandrlr. (

³eklinde gösterilir.)

1
2 IV. DERS DFERENSYELLENEBLR MANFOLDLAR

n
z IR
U
n
M
j
V
P

“ekil 1.1:

Mn bir n−boyutlu M n nin açk alt cüm-

topolo jik manifoldu göstersin.

lelerinin numaralanm³ (indexed) bir cümlesi V = {Vα } olsun. E§er, M

n nin

Vα = M n
S
her noktas için bu noktay ihtiva edenen azndan bir Vα var ve
α
ise V ye Mn nin bir açk örtüsü denir. V = {Vα } açk örtüsü verildi§inde,

herbir Vα için Vα Rn nin bir Uα sna irtibatlandran

y bir de φα homeomor-

zmi vardr. Böylece, V = {Vα } dan hareketle bir

A = {(Vα , φα ) | φα : Vα → Uα }

koleksiyonu elde edilir. A koleksiyonundaki herbir (Vα , φα ) ikilisine Mn için

koordinat dönü³ümü veya harita denir. A koleksiyonundaki herhangi iki

(Vα , φα ), (Vβ , φβ ) haritalar için, Vα ∩ Vβ =

6 ∅ iken,

φα ◦ φ−1
β : φβ (Vα ∩ Vβ ) → φα (Vα ∩ Vβ )

bile³ke dönü³ümleri r−mertebeden diferensiyellenebilir ise A = {(Vα , φα )}

koleksiyonuna Mn için "diferensiyellenebilir atlas" ad verilir.

Bir M diferensiyellenebilir manifoldu üstündeki tüm diferensiyellenebilir

yaplarn cümlesi A∗ ile gösterilsin. A∗ üstünde bir ba§nty ³öyle tanmlay-

alm.

Ai ∼ Aj ⇔ Ai ∪ Aj ∈ A∗
∼ ba§nts A∗ üstünde bir denklik ba§ntsdr. Böylece, A∗ ′ ∼ bölüm uza-

ynn denklik snar söz konusudur. Herbir denklik snfna bir "n. mertebe-

den diferensiyellenebilir yap" denir.

Tanm 1.0.2 n−boyutlu bir topolojik manifold üzerindeki diferensiyellenebilir

yapyla birlikte n−boyutlu diferensiyellenebilir manifold olarak adlandrlr.

Not 1.0.3 Not: Denklik snar, cümlenin cümlenin herhangi bir elemanyla
temsil edilebilece§inden bir M, n−topolojik manifoldu üzerinde bir diferen-
siyellenebilir yap bulmak için, M nin bir diferensiyellenebilir atlasn bulmak
yeterlidir.
 3

Özet 1.0.4 Bir 6 ∅)

M (= cümlesinin n−boyutlu diferensiyellenebilir mani-

fold olmas için sa§lamas gereken tüm ³artlar toplu olarak ³öyledir:

Topolojik manifold olma ³artlar (1-4):

1 ) M bir topolojik uzaydr. Yani, M nin alt cümlelerinin bir kolleksiyonu

τ olmak üzere;

1.1. ∅, M ∈ τ,
S
1.2. Uα ∈ τ, U ∈ τ,
Sαn αT
1.3. Uα ∈ τ, α=1 Uα ∈ τ
α
³artlar sa§lanyor.

2 ) M bir Haussdor uzaydr. Yani; ∀ p, q ∈ M, p 6= q için, p ∈ Vp ,

q ∈ Vq açklar

Vp ∩ Vq = ∅
olacak ³ekilde vardr.

3 ) M irtibatldr. Yani, M ayrk iki açk alt cümlenin birle³imi olarak

yazlamaz.

4 ) ∀p∈M için ∃ Vp ⊂ M,  p ∈ Vp ve ∃ϕ homeomorzmi

ϕ : Vp ⊂ M → U ⊂ Rn (1-1, örten, sürekli, ϕ−1 sürekli)

olacak ³ekilde vardr ( U, Rn de açk).

5 ) M üzerindeki bir A = {(Vα , φα )} atlas için;

³eklinde görülen

Va Vb

fa fb
n
n
IR IR

fb o fa-1
fa(w) fb(w)
fa o fb-1

“ekil 1.2:
4 IV. DERS DFERENSYELLENEBLR MANFOLDLAR

φβ ◦ φ−1
α : φα (Vα ∩ Vβ ) → φβ (Vα ∩ Vβ )

dönü³ümleri diferensiyellenebilirdir (diferensiyellenebilir yap ³art).

1.1 Manifold Örnekleri

Örnek 1.1.1 M = Rn seçilsin. Rn üzerinde seçilen satndart topolojiye göre

, topolojik uzay , irtibatl ve Haussdor uzay olma özelliklerine sahiptir. M

üzerindeki bir kolleksiyonu, V = Rn , ϕ = IRn olmak üzere;

A = {(Rn , I)}

olarak seçelim.

n
IR
I I

-1
I o I =I
n n
IR -1
I o I =I IR

“ekil 1.3:

I ◦ I −1 = I −1 ◦ I : Rn → Rn
dönü³ümleri diferensiyellenebilirdir. Dolaysyla A = {(Rn , I)}, Rn üzerinde
bir diferensiyellenebilir yap tanmlar ve bu
n
yapyla birlikte R , n−boyutlu

diferensiyellenebilir manifolddur.
1.1 Manifold Örnekleri 5

Örnek 1.1.2

M = S 1 = {(x, y) ∈ R2 | x2 + y 2 = 1} = B01 (1)

orijin merkezli r=1 yarçapl birim çemberi ele alalm.

“ekil 1.4:

S1 üzerindeki bir topoloji, S1 in açklar; R2 nin açklar U ⊂ R2 ler

olmak üzere; S1 ∩ U alt cümleleri olarak tanmlanr. Bu
1
açklar S üzerinde

bir topoloji in³a ederler. Ayrca S1 topolojik uzay, R2 den indirgenen bu

topolojiyle Haussdor uzaydr ve irtibatldr.

“imdi S1 üzerinde topolojik manifold yaps olu³turalm.

V2 V1

j2 j1

-1 0 1
-1 0 1

“ekil 1.5:
6 IV. DERS DFERENSYELLENEBLR MANFOLDLAR

S1 in açk alt cümleleri olarak; (x, y) ∈ S 1 olmak üzere;

V1 = {(x, y) | x > 0}
V2 = {(x, y) | y > 0}
V3 = {(x, y) | x < 0}
V4 = {(x, y) | y < 0}

³eklinde seçilsin.
4
[
Vi = S 1
i=1

oldu§u a³ikardr. Vi ler üzerinden ϕi ler birer homeomorzmdirler. Mesela;

ϕ1 i inceleyelim.

ϕ1 , 1 − 1 dir:

ϕ1 (x, y) = ϕ1 (x1 , y1 ) ⇒ y = y1
p q
⇒ 1 − y = 1 − y12
2

⇒ x = x1
⇒ (x, y) = (x1 , y1 )
p p
1 , örtendir: ∀ y ∈ (−1, 1) p
ϕp ⇒ 1 − y 2 ∈ (0, 1) ve 1 − y2 = x denirse,

( 1 − y 2 , y) ∈ V1 dir ve ϕ1 ( 1 − y 2 , y) = y dir.
ϕ1 süreklidir. ϕ1 in tersi,
p
ϕ−11 (y) = ( 1 − y 2 , y)

olup, ( y 6= ±1 oldu§undan) süreklidir. (Sürekli fonksiyonlarn cebirsel i³lem

altndaki sonuç dönü³ümleri süreklidir. ) ( ϕ2 , ϕ3 , ϕ4 için benzer i³lemler

yaplabilir.) “imdi bu ³ekilde olu³turulan A = {(Vα , φα )} kolleksiyonunun
(atlasn) diferensiyellenebilir atlas oldu§unu gösterelim. V1 ∩V2 6= ∅ oldu§un-

dan, ilk olarak, (V1 , ϕ1 ), (V2 , ϕ2 ) ikilisini ele alalm.

ϕ2 ◦ϕ−1
1 : ϕ1 (V1 ∩V2 ) → ϕ2 (V1 ∩V2 ), V1 ∩V2 = {(x, y) ∈ S 1 / x > 0, y > 0}

(ϕ2 ◦ ϕ−1 −1
1 )(y) = ϕ2 (ϕ1 (y))
p
= ϕ2 ( 1 − y 2 )
p
= 1 − y2, 0 < y < 1
1.1 Manifold Örnekleri 7

ve görüldü§ü gibi ϕ2 ◦ ϕ−1

1 diferensiyellenebilirdir. Benzer ³ekilde ϕ1 ◦ ϕ−1
2
diferensiyellenebilirdir. O halde (V1 , ϕ1 ), (V2 , ϕ2 ) istenen ³art sa§larlar. Ben-
zer i³lemler

(V2 , ϕ2 ), (V3 , ϕ3 )
(V3 , ϕ3 ), (V4 , ϕ4 )
(V4 , ϕ4 ), (V1 , ϕ1 )

koordinat kom³uluklar ikilileri için de kontrol edilmi³tir ve sonuç olumludur.

Sonuç olarak, A = {(Vi , φi )}i=1,...,4 atlas bir diferensiyellenebilir yap

tanmlar ve bu yapyla birlikte S 1 bir 1−boyutlu diferensiyellenebilir mani-
folddur.

Herhangi bir cümle üzerinde diferensiyellenebilir manifold yaps ara³trlrken

cümle üzerinde mevcut olan özellikler -do§al olarak-atlanr. Ayrca manifold

olma incelenirken kullanlan ve kolaylk sa§layan baz kriterler problemler

içinde ele alnacaktr. Bir di§er yöntem ise verilen noktalar ile manifold

yaps bilinen bir cümlenin noktalar arasndaki 1:1 e³leme tesis etmektir.

Önce bu son duruma örnek verelim.

Örnek 1.1.3 P = {(x, y) ∈ R2 | y = x2 } ile verilen cümle üzerindeki difer-

ensiyellenebilir manifold yapsn ara³tralm.

Rn nin bir diferensiyellenebilir manifold yapsna sahip oldu§unu biliy-

oruz. n = 1 için R bir 1−boyutlu diferensiyellenebilir manifolddur.

π: P → R
(x,y) → π(x,y)=x

olarak tanmlanan dönü³üm 1 : 1 ve örtendir. O halde P ve R1 arasnda bu

1:1 tekabülden dolay P bir 1−boyutlu diferensiyellenebilir manifolddur.

Örnek 1.1.4 M bir n−boyutlu diferensiyellenebilir manifold, U ⊂ M bir

açk alt cümle olsun. "U da n−boyutlu diferensiyellenebilir manifolddur" ön-

ermesinin do§ru oldu§unu gösteriniz.

U, M den indirgenen topolojiye ba§l olarak, topolojik uzaydr, Haussdor

uzaydr, irtibatldr. M üzerindeki bir atlas A = {(Vi , ϕi )}i ise,

AU = {(Vi ∩ U, ϕi |U ∩Vi )}

de U üstünde bir atlastr. “öyle ki;

8 IV. DERS DFERENSYELLENEBLR MANFOLDLAR

Vi U

ji
n Vi
IR
ji U

“ekil 1.6:

∀ i, Vi ∩ U bir açk alt cümledir. Analiz derslerinden bilindi§i gibi, ϕi

homeomorzminin, tanm cümlesinin her açk alt cümlesine kstlamas da

homeomorzmdir. Dolaysyla, AU , U için

S bir atlastr ve bu atlasla birlikte
U bir n−boyutlu topolojik manifolddur ( (Vi ∩ U ) = U oldu§u a³ikardr).
i
“imdi bu AU atlasnn diferensiyellenebilir yap olu³turdu§unu gösterelim.
1.1 Manifold Örnekleri 9

M
Vj
U

Vi
w

jj
ji

n
n
IR IR

ji(Vi) jj o ji -1 jj(Vj)
w w

ji(w) jj(w)
j j i o j -1
w w

“ekil 1.7:

ϕj |w ◦ϕ−1
i |w : ϕi (w) → ϕj (w)

ϕi |w ◦ϕ−1
j |w : ϕj (w) → ϕi (w)

dönü³ümleri ile ilgili açk alt cümleler üzerinde diferensiyellenebilirdir. Dolaysyla,

AU atlas U için bir diferensiyellenebilir atlastr ve bu atlasla birlikte U bir

n−boyutlu diferensiyellenebilir manifolddur.

Örnek 1.1.5 M = Mnm (R), m × n tipinden bütün matrislerin cümlesinin

bir mn−boyutlu diferensiyellenebilir manifold oldu§unu gösteriniz.

M = {A = [aij ]m×n | aij ∈ R},

π: M → Rmn
[aij ] → π(aij )=(a11 ,a12 ,...,a1n ,a21 ,a22 ,...,a2n ,...am1 ,...amn )

dönü³ümü 1:1 1 : 1 tekabülden dolay, M cümlesi Rmn deki

ve örtendir. Bu

manifold yaps ta³narak bir mn−boyutlu manifold yapsna kavu³turulabilir.

Örnek 1.1.6 GL(n, R) = {A ∈ Mnn , det A 6= 0} cümlesinin n2 −boyutlu bir

diferensiyellenebilir manifold oldu§unu gösteriniz.

10 IV. DERS DFERENSYELLENEBLR MANFOLDLAR

Mnn , n2 −boyutlu bir diferensiyellenebilir manifolddur. Ayrca;

X
det : Mnn → R, det A = aσ(1)1 aσ(2)2 ...aσ(n)n
S∈Sn

olarak tanml det fonksiyonu süreklidir.

{0} ⊂ R det{0}−1 ⊂ Mnn kapaldr. det{0}−1 in

kapal oldu§undan,
n 2
tümleyeni açktr. Yani GL(n, R), Mn (R) de açktr ve dolaysyla n −boyutlu

bir diferensiyellenebilir manifolddur.