कार्ाालर् स्रोत साधनको परिचर् ददिँदै कार्ाालर् स्रोतको महत्वपूर्ा पक्षका रूपमा

िहे को मानव स्रोतको महत्व स्पष्ट पाननह

ा ोस् ।
कार्ाालर्को स्थापना ननश्चित उद्देश्र्का लानि हनन्छ । र्ही उद्देश्र् हानसल
िना आवश्र्क पने भौनतक, ववत्तीर्, मानवीर् तथा प्रववनधजन्र् स्रोत साधनहरू
कार्ाालर् स्रोत साधन हनन ् । कार्ाालर् स्रोत साधनअन्तिात जनशश्चि, बजेट, भवन,
फननाचि, उपकिर्, सफ्टवेर्ि, सूचना, कािजात आदद पछान ् । वर्नीहरूको उश्चचत
सं र्ोजनबाट दै ननक विर्ाकलाप सञ्चालन ििी कार्ाालर्को घोवित उद्देश्र् प्राप्त िना
सवकन्छ ।
मानव स्रोतको महत्व
कार्ाालर्मा उपलब्ध सबै प्रकािका स्रोतको उपर्नि सं र्ोजन ििी कार्ासम्पादन
िँ ाका
ननतजा हानसल िना मानव स्रोतको महत्व उच्च िहे को हनन्छ । ननम्न बनद
आधािमा कार्ाालर्मा मानव स्रोतको महत्व बनझ्न सवकन्छ ।
– नीनत, र्ोजना ि कार्ािमको तजनम
ा ा ि कार्ाान्वर्न िना,
– कार्ाालर् सञ्चालनका लानि आवश्र्क काननन, कार्ाववनध ि प्रविर्ा ननधाािर्
िना,
– नीनत ननमाार् कार्ालाई वववेकशील बनाउन,
– सेवा प्रवाहमा मानवीर् सं वेदना ि मूल्र्लाई आन्तरिकीकिर् िना,
– सङ्गठनका अवसि ि च ननौतीलाई समर्मै पवहचान ििी सङ्गठनात्मक लाभ नसजाना
िना,
– उपलब्ध स्रोत साधनको नमतव्र्र्ी ि कनशल परिचालन ििी िनर्स्तिीर् कार्ा
सम्पादन िना,
– कार्ाालर् सञ्चािलाई व्र्वश्चस्थत बनाई कार्ाकनशलता अनभवृवि िना,
– कार्ाालर् सञ्चालनका लानि आवश्र्क पने ववत्तीर् स्रोत साधनको प्रानप्त, उपर्ोि,
लेखाङ्कन, प्रनतवेदन ि पिीक्षर् ििी ववत्तीर् जवाफदे वहता सनननश्चित िना,
– कार्ाालर्मा आवश्र्कताअननसाि भौनतक स्रोत साधनको प्रबन्ध ििी कार्ाालर्का
कामकािबाहीलाई ननिन्तिता ददन,
– कार्ाालर्का सूचना, अनभलेख ि सम्पश्चत्तको सं िक्षर् ि उपर्ोि िना,
– तथ्र्ाङ्क सङ्कलन, भण्डािर्, ववश्लेिर् ि उपर्ोि ििी ननर्ार् प्रविर्ालाई तथ्र्मा
आधारित बनाउन ।
– कार्ाालर् स्रोतमध्र्े एक मात्र जीववत ि वववेकशील स्रोत मानव स्रोत हो ।
अन्र् स्रोत परिचालनको भूनमकामा समेत मानव स्रोत िहने हनिँदा र्सलाई
कार्ाालर्को महìवपूर्ा स्रोतका रूपमा नलइन्छ ।

३. मौनलक हक भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? नेपालको सं ववधानले मौनलक हकको

सं िक्षर् ि प्रचलनका लानि के कस्तो व्र्वस्था ििे को छ ? उल्लेख िननह
ा ोस् ।
नािरिकको जीवन, मर्ाादा, स्वतन्त्रता, समानताजस्ता आधािभूत वविर्सिँि
सम्बश्चन्धत भई सं ववधानमा नलवपबि िरिएका अनधकािलाई मौनलक हक भननन्छ
। र्ी हक िाज्र्ववरुि नािरिकलाई प्राप्त हकका रूपमा श्चचननन्छन् । िाज्र्को
चाहना ि पूिा िना सक्ने क्षमताको आधािमा सं ववधानमा उल्लेख ििी प्रचलनको
प्रत्र्ाभूनत िरिएको हनन्छ ।
नेपालको सं ववधानमा मौनलक हकको सं िक्षर् ि प्रचलनका लानि भएको व्र्वस्था :
– सं वैधाननक उपचािको हकलाई मौनलक हकका रूपमा स्वीकाि िरिएबाट प्रत्र्ेक
नािरिकलाई मौनलक हक हननववरुि सं वैधाननक उपचाि खोज्ने हक हनने सनननश्चित
भएको,
– धािा ४७ मा मौनलक हक कार्ाान्वर्नका लानि सं ववधान जािी भएको तीन
विानभत्र िाज्र्ले आवश्र्क कानननी व्र्वस्था िने वविर् उल्लेख भएको,
– सं ववधानमा स्वतन्त्र, ननष्पक्ष ि सक्षम न्र्ार्पानलकाको परिकल्पना िरिएको,
– सं ववधानको प्रस्तावनामा मौनलक अनधकाि ि मानव अनधकािप्रनत प्रनतबिता
व्र्ि भएको,
– मौनलक हक तथा मानव अनधकािको सं िक्षर् ि सं वद्र्धन िाज्र्को दावर्त्व
अन्तिात उल्लेख भएको,
– धािा ५६ (६) मा सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहले मानव अनधकाि तथा मौनलक
हकको सं िक्षर् िने ववश्वास व्र्ि भएको,
– नािरिकका ववनभन्न अनधकािको सं िक्षर् ि प्रचलन सम्बन्धमा अध्र्र्न,
अननसन्धान एवं सनझावका लानि िदठत सं वैधाननक आर्ोिबाट कार्ाक्षेत्रअननसािको
मौनलक हकको सं िक्षर् ि प्रचलनको भूनमका िहे को,
– सावाभौमसत्ता जनतामा ननवहत हनने व्र्वस्था ि आवनधक ननवााचनको व्र्वस्थाबाट
मौनलक हकसम्बन्धी काननन ननमाार्मा उदासीन जनप्रनतनननधलाई पिाश्चजत ििी
जनभावना बनझ्ने व्र्श्चि ननवााश्चचत िना सक्ने अवसि प्राप्त भएको,
– दिसदनात्मक व्र्वस्थावपकाको व्र्वस्थाबाट काननन ननमाार्मा परिपक्वता आई
जनभावनाको बढी प्रनतनननधत्व हनने सम्भावना िहने तथा मौनलक हकउपि बन्दे ज
लिाउने ििी काननन ननमाार्को सम्भावना न्र्ून िहने,
– काननन ननमाार्को ववनध सं ववधानमा नै उल्लेख िरिएको हनिँदा सं ववधानप्रदत्त
मौनलक हक हनन िने ििी काननन ननमाार् हनने सम्भावना न्र्ून िहने,
– ववधेर्क प्रमार्ीकिर्का लानि पेस भएको ववधेर्क िाष्ट्रपनतबाट पननववाचािका
लानि सन्दे शसवहत सदनमा वफताा पठाउने व्र्वस्थाबाट मौनलक हकवविोधी
कानननको पननववाचाि हनने अवस्था िहे को,
– मौनलक हकउपि अननश्चचत बन्दे ज लिाउने ििी कननै काननन बनेमा ि नािरिकले
सवोच्च अदालतमा च ननौती ददएमा सवोच्च अदालतले त्र्स्तो काननन बदि घोवित
ििाउन सक्ने असाधािर् अनधकाि प्रदान िरिएको,
– सं ववधानप्रदत्त (प्रदान ििे को) मौनलक हकको प्रचलनका लानि धािा १३३ ि
१४४ अननसाि सवोच्च अदालत ि उच्च अदालतलाई उपर्नि आदे श जािी िने
असाधािर् अनधकाि प्रदान िरिएको,
– न्र्ार्ालर् स्वर्ं ननिङ्कनश भई नािरिक अनधकाि हनन हनन नददन तीन अङ्गबीचको
शश्चि सन्तनलनलाई ध्र्ान ददइएको ।
र्सिी,
मानथ उश्चल्लश्चखत सं वैधाननक व्र्वस्थाबाट नेपालमा मौनलक हकको सं िक्षर्
ि प्रचलनमा िाज्र्को उच्च प्रनतबिता िहेको कनिा सहजै बनझ्न सवकन्छ ।

४. ससता अननदानको परिचर् ददिँदै आिामी आनथाक विाका लानि प्रदे श तथा

स्थानीर् तहले प्राप्त िने ससता अननदान ननधाािर् िने आधािहरू चचाा िननह
ा ोस् ।

साथै ससता अननदान परिचालनलाई प्रभावकािी बनाउन के–कस्ता कनिामा ध्र्ान

ददननपलाा सनझाव प्रस्तनत िननह

ा ोस् ।

कननै आर्ोजना वा कार्ािम कार्ाान्वर्न ििी तोवकएको ननतजा प्राप्त िना

ननश्चित सतासवहत प्रदान िने अननदान ससता अननदान हो । तोवकएको क्षेत्रमा

तोवकएको कार्ाववनध अननसिर् ििी तोवकएको ननतजा हानसल िना अननदान उपर्ोि

िननप
ा ने दावर्त्व अननदान प्राप्त िने सिकािमा िहन्छ । स्पष्ट आधाि एवं मापनर्ोग्र्

सूचकको अभावमा ननधाािर् हनने सताका कािर् र्स प्रकािको अननदानमा अननदान
उपलब्ध ििाउने सिकािबाट अननदान प्राप्त िने सिकािको कार्ाित स्वार्त्ततामा

हस्तक्षेप बढ्ने जोश्चखम िहे को हनन्छ । त्र्सैले िावष्ट्रर् प्राकृनतक स्रोत तथा ववत्त

आर्ोिलाई ससता अननदानका सम्बन्धमा अध्र्र्न अननसन्धान ििी आधािहरू

नसफारिस िने सं वैधाननक अनधकाि प्रदान िरिएको छ ।

ससता अननदानका आधािहरू

आनथाक विा २०८०/८१ का लानि सङ्घबाट प्रदे श तथा स्थानीर् तहमा

प्रदान हनने ससता अननदानका ननम्न पािँच आधाि तर् भएका छन् ः

– क) नेपाल सिकािको अनधकािको सूचीनभत्रका कननै वविर् वा कार्ािम ि

आर्ोजना प्रदे श वा स्थानीर् तहबाट कार्ाान्वर्न िननप

ा ने अवस्था,

– ख) िावष्ट्रर् नीनत तथा कार्ािमलाई प्रदे श तथा स्थानीर् तहमाफात

कार्ाान्वर्न िननप
ा ने अवस्था,

– ि) प्रदे श तथा स्थानीर् तहमा िावष्ट्रर् मानक स्थापना िननप

ा ने वा

कार्ाान्वर्न िननप
ा ने अवस्था,

– घ) अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालन भएका कार्ािम वा आर्ोजना

प्रदे श वा स्थानीर् तहबाट कार्ाान्वर्न िननप

ा ने अवस्था,

– ङ) सन्तननलत ववकासका नननमत्त आवश्र्क िर्नीनतक महìवका परिर्ोजना

सञ्चालन

िननप
ा ने अवस्था,

ससता अननदान परिचालनलाई प्रभावकािी

बनाउने उपार्हरू

ससता अननदानको माध्र्मबाट सङ्घीर् सिकाि, प्रदे श ि स्थानीर् तहको

अनधकाि क्षेत्रमा प्रवेश ििे को, समानीकिर् अननदानको तनलनामा ससता अननदानको

आकाि बढ्दै िई नीनतित स्वार्त्तता कमजोि बनेको, स्रोत साधनको ववतिर्मा

ववननर्ोजन दक्षता प्राप्त िने अवसि िनमेको, स्रोत साधनको ववतिर्मा समन्र्ार् हनन

नसकेको, आनथाक विाको बीचमा बजेट बावहिबाट अननदान हस्तान्तिर् हनिँदा

अननमानर्ोग्र्ता नभएको भनी ससता अननदान हस्तान्तिर्को अभ्र्ासको आलोचना

हनने ििे को छ । र्ी ि र्स्तै प्रकृनतका कमीकमजोिीलाई सनधाि िना ननम्न सनझाव

नसफारिस िना सवकन्छ ः

– न को सन्तननलत ववकासको लक्ष्र्सिँि आबि ििी ननश्चित नीनत, सूचक ि

मनलक

मापदण्डका आधािमा पािदशी रूपमा अननदान उपलब्ध ििाउने,

– प्रदे श ि स्थानीर् तहको ववत्तीर् स्वार्त्तता ि व्र्वस्थापकीर् क्षमता सनदृढ

िदै लैजानका लानि ससता अननदानको वहस्सा कम ििी सोको परिपूिर् ववत्तीर्

समानीकिर् अननदानले िने,

– आर्ोजनाप्रनतको स्वानमत्व बोध ििाउन अननदान उपलब्ध ििाउिँदा

आर्ोजनानभत्रका खचा शीिाक वा उपशीिाक नतोकी क्षेत्रित आर्ोजना, लक्ष्र् वा

अपेश्चक्षत उपलश्चब्धजस्ता वविर् मात्र तोकी एकमनष्ठ अननदान उपलब्ध ििाउने,

– सताहरू स्पष्ट, मापनर्ोग्र् ि कार्ाान्वर्नर्ोग्र् बनाउने,

– आर्ोजना वा कार्ािमको नेपाल सिकािका वविर्ित मन्त्रालर्मा ननर्नमत

रूपमा प्रिनत प्रनतवेदन हनने सनननश्चितता िने,

– वविर्ित कार्ाालर्बाट सञ्चालनमा िहे का अन्र् कार्ािमसिँि दोहोिोपन नहनने

ििी तहित समन्वर्मा आर्ोजना वा कार्ािम छनोट िने ,

– ससता अननदानका नाममा स–साना आर्ोजना वा कार्ािम बािँडफािँट िने

प्रवृश्चत्त अन्त्र् िने,

– िकम अबन्डा िाखी आनथाक विाको बीच–बीचमा अननदान उपलब्ध ििाउने

परिपाटी अन्त्र् िने ।

– नेपालको अन्तिसिकािी ववत्तीर् हस्तान्तिर्को ढािँचामा सङ्घले प्रदे श तथा

स्थानीर् तह ि प्रदे शले प्रदे शनभत्रका स्थानीर् तहलाई ससता अननदान हस्तान्तिर्

िने अभ्र्ास िवहआएको छ । मानथ उश्चल्लश्चखत सनझावका आधािमा ससता

अननदानलाई सं वैधाननक ममाअननसाि सञ्चालन ििी व्र्वश्चस्थत िना सवकन्छ ।

५. नेपालको सं ववधानमा व्र्वस्था िरिएका मौनलक हकहरूमध्र्े मवहलाको

हकसम्बन्धी व्र्वस्थाबािे जानकािी ििाउननहोस् ।

नेपालको सं ववधानको धािा ३८ मा मौनलक हकका रूपमा मवहलाको

हकसम्बन्धी व्र्वस्था उल्लेख िरिएको छ । उि व्र्वस्थालाई ननम्नाननसाि प्रस्तनत

िना सवकन्छ ः

– प्रत्र्ेक मवहलालाई लैवङ्गक भेदभावनबना समान वंशीर् हक हनने,

– प्रत्र्ेक मवहलालाई सनिश्चक्षत मातृत्व ि प्रजनन स्वास्थ्र्सम्बन्धी हक हनने,

– मवहलाववरुि धानमाक, सामाश्चजक, सांस्कृनतक पिम्पिा, प्रचलन वा अन्र् कननै

आधािमा शािीरिक, माननसक, र्ौनजन्र्, मनोवैज्ञाननक वा अन्र् कननै वकनसमको

वहं साजन्र् कार्ा वा शोिर् निरिने,

– त्र्स प्रकािको वहं साजन्र् कार्ा वा शोिर् कानननबमोश्चजम दण्डनीर् हनने ि

पीनडतलाई कानननबमोश्चजम क्षनतपूनता पाउने हक हनने,

– िाज्र्का सबै ननकार्मा मवहलालाई समाननपानतक समावेशी नसिान्तको

आधािमा सहभािी

हनने हक हनन,े

– मवहलालाई श्चशक्षा, स्वास्थ्र्, िोजिािी ि सामाश्चजक सनिक्षामा सकािात्मक

ववभेदका आधािमा ववशेि अवसि प्राप्त िने हक हनने,

– सम्पश्चत्त तथा पारिवारिक मानमलामा दम्पतीको समान हक हनने ।

अनभलेख व्र्वस्थापनमा प्रर्ोि हनन सक्ने नवीन प्रववनधहरू उल्ले ख िदै सावाजननक

क्षेत्रको अनभलेख व्र्वस्थापनमा आधनननक प्रववनधको प्रर्ोिमा दे श्चखएका च ननौतीहरू

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

कार्ाालर्मा अनभलेखको नसजाना वा प्रानप्त भएपिात् सोको अश्चन्तम टन ङ्गो लाग्ने

बेलासम्मको समग्र जीवनचिमानथको ननर्न्त्रर् अनभलेख व्र्वस्थापन हो ।

आधनननक प्रववनधको प्रर्ोिले अनभलेख व्र्वस्थापनलाई नमतव्र्र्ी, कनशल ि

प्रभावकािी बनाउन मद्दत िदाछन् । अनभलेख व्र्वस्थापनमा प्रर्ोि हनन सक्ने

नवीन प्रववनध र्स प्रकाि छन् :

– सिकािी पोटाल तथा सूचना प्रर्ालीहरू,

– क्लाउड स्टोिे ज तथा क्लाउड कम््र्नवटङ प्रववनध,

– कृनत्रम बौविकता (आवटावफनसर्ल इन्टे नलजेन्स) प्रववनध,

– ब्लक चेन प्रववनध,

– नेटववकाङ प्रववनध,

– वेबपेज÷वेबसाइटहरू,

– स्माटा मोबाइल ि मोबाइल एश्च्लकेसनहरू,

– सामाश्चजक सञ्जालसम्बन्धी एश्च्लकेसनहरू,

– सीसी टीभी ि अन्र् श्रव्र्दृश्र् अनभलेख िे कनडाङ उपकिर्हरू,

– अश्च्टकल क्र्ािे क्टि रिकश्चग्नसन,

– बािकोड स्क्र्ानि आदद ।

अनभलेख व्र्वस्थापनमा आधनननक प्रववनधको प्रर्ोिका च ननौतीहरू

सावाजननक क्षेत्रमा अनभलेख व्र्वस्थापनमा आधनननक प्रववनधको प्रर्ोिका थनप्रै

फाइदा हनिँदाहनिँदै पनन च ननौतीिवहत हनन सकेको छै न । र्स क्षेत्रमा दे श्चखएका च ननौती

ननम्नअननसाि िहे का छन् :

– अनभलेख व्र्वस्थापनमा नवीन प्रववनधको प्रर्ोिलाई व्र्वश्चस्थत िना नीनतित ि

कानननी न्र्ूनता पूनता िनन,ा

– आधनननक प्रववनधलाई उपर्ोिमा ल्र्ाउन हाडावेर्ि तथा सफ्टवेर्ि, जनशश्चि

क्षमता ववकास, ननर्नमत ममात सम्भािजस्ता पक्षमा लिानी बढाउन िाजनीनतक

नेतत्ृ वलाई सहमत बनाउनन,

– सङ्गठन ि जनशश्चिको क्षमता ववकास ििी कमाचािीलाई आधनननक प्रववनधमैत्री

बनाउनन,

– नवीन प्रववनधको प्रर्ोिलाई कार्ाप्रर्ालीमा

सं स्थाित िनन,ा

– आधनननक प्रववनधको प्रर्ोिलाई सं स्थाित िना आवश्र्कताअननसाि सङ्गठन

सं िचना परिवतान िनन,ा

– कमाचािीतन्त्रमा दे श्चखने परिवतान प्रनतिोधी माननसकता ि कार्ाशैलीमा सनधाि

िनन,ा
– सिकािी प्रर्ालीमानथ हनने साइबि हमला, ह्यावकङ, डाटा चोिी वा च नहावट

ननर्न्त्रर् ििी तथ्र्ाङ्कीर् सनिक्षा ि िोपनीर्ता कार्म िनन,ा

– प्रववनधको ननर्नमत पिीक्षर् ि ननििानी पिनतको ववकास ििी सङ्गठननभत्र वा

बावहिबाट प्रववनध ि तथ्र्ाङ्कको दनरुपर्ोि हनन नददनन,

– पिम्पिाित प्रववनधलाई समर्सापेक्ष सनधाि ििी आधनननक प्रववनधले प्रनतस्थापन

िनन,ा

– प्रर्ालीहरूबीच अन्तिआबिता ि सामञ्जस्र्ता कार्म ििी कार्ाकनशलता

अनभवृवि िनन,ा

– प्रववनधको अवलम्बनबाट नसजाना हनने जवटलता ि जोश्चखम पवहचान ििी तत्काल

सम्बोधन िना सक्ने जनशश्चि तर्ाि िनन,ा

– समाजमा ववद्यमान नडश्चजटल खाडललाई सम्बोधन

ििी प्रशासकीर् पर्ााविर्लाई आधनननक प्रववनध अननकूनलत बनाउनन,

– अत उश्चल्लश्चखत च ननौतीहरूको उश्चचत सम्बोधन िना सकेमा सावाजननक ननकार्मा

अनभलेख व्र्वस्थापनमा आधनननक प्रववनधको प्रर्ोिबाट फाइदा नलन सवकन्छ ।

सकािात्मक सोचको परिचर् ददिँदै सङ्गठनमा सकािात्मक सोचका कमाचािीको

आवश्र्कता वकन पदाछ ? आफ्नो धािर्ा िाख्ननहोस् ।

कननै घटना, वविर्वस्तन वा परिश्चस्थनतका सकािात्मक पक्षलाई महìव ददई

आशावादी दृवष्टकोर् नलनन नै सकािात्मक सोच हो । सकािात्मक सोचले व्र्श्चिको

असल ि उपर्नि व्र्वहािलाई ननदे श्चशत िदाछ । व्र्श्चिलाई सत्कमा ि सकािात्मक

ननतजाका लानि प्रेरित िदाछ । मन, वचन ि कमामा सकािात्मक भाव झश्चल्कन्छ

। दनभाावना ि दनिाशर् निहने हनिँदा सामाश्चजक सम्बन्ध सनमधनि बन्दछन् । समाजमा

व्र्श्चिित ख्र्ानत उच्च िहन्छ । व्र्श्चिित तहमा, सकािात्मक सोच भएका व्र्श्चि

शािीरिक, माननसक ि सामाश्चजक

रूपमा स्वस्थ िहने कनिा ववनभन्न अध्र्र्नबाट पनवष्ट भएको छ ।

सङ्गठनमा सकािात्मक सोचको आवश्र्कता

– सङ्गठनमा जनशश्चि प्रानप्तको चिर् ि जनशश्चि ववकासको चिर्मा सकािात्मक

सोचलाई महìवका साथ नलने िरिएको छ । सङ्गठनात्मक तहमा ननम्न कािर्ले

सकािात्मक सोचसवहतका जनशश्चि आवश्र्क माननन्छ ।

– कदठन परिश्चस्थनतलाई अवसिका रूपमा नलई श्चजम्मेवािी ननवााह िने नेतत्ृ व

ववकास िना,

– कमाचािीमा आफ्नो श्चजम्मेवािी ि जवाफदे वहता

बोध हनन,

– कार्ास्थलमा तनाव व्र्वस्थापन ििी सङ्गठनको लक्ष्र्प्रनत ननिन्ति अग्रसि हनन,

– बहनजन वहतार्, बहनजन सनखार्को आदशाले कार्ासम्पादन िना,

– असहज परिश्चस्थनतमा धै र्व

ा ान् बनी सम्हानलएि

ननर्ार् नलन,

– जवटल समस्र्ालाई सकािात्मक कोर्बाट ववश्लेिर् ििी सङ्गठनात्मक लाभ

नसजाना िना,

– कमाचािीको असल वार्ी ि व्र्वहािबाट सङ्गठन ि सिकािप्रनतको सेवाग्राहीको

ववश्वास आजान िना,

– सङ्गठनका कामकािबाहीलाई नवप्रवतानशील बनाउन ।

– सङ्गठनमा सकािात्मक सोचको महìवलाई बनझी तानलम, र्ोि, ध्र्ान, प्रवचन,

आध्र्ाश्चत्मक अनभमनखीकिर्जस्ता माध्र्मबाट आफ्ना जनशश्चिमा सकािात्मक

सोचको ववकास ििाउने ििे को पाइन्छ ।

भचअना ल कार्ाालर्को परिचर् ददिँदै र्सका सबल ि दनबल
ा पक्षहरू उल्लेख िननह
ा ोस्

भौनतक रूपमा कार्ाालर्मा ननर्नमत हाश्चजि नभई कमाचािीलाई पार्क पने

जननसनकै स्थानबाट पनन कार्ासम्पादन िना सवकने ििी सञ्चालनमा िहने

कार्ाालर्लाई भचअना ल कार्ाालर् भननन्छ । र्समा नभन्न नभन्न स्थानबाट इन्टिनेटको

माध्र्मबाट एकआपसमा सम्पका स्थावपत ििी सामूवहक लक्ष्र् हानसल िना

तोवकएको कार्ा सम्पादन िरिन्छ । सफ्टवेर्ि, कम््र्नटि प्रववनध, सञ्चाि उपकिर्,

इन्टिनेटको उश्चचत सं र्ोजन ििी भचअना ल कार्ाालर् सञ्चालन िरिन्छ । ववशेि

ििे ि स्टाटाअप उद्यमी, साना उद्यमी, िैिसिकािी सं स्थाहरूले र्स प्रकािका कार्ाालर्

न
सञ्चालन िने ििे को पाइन्छ । सं र्ि अिब इनमिे ट्सले सावाजननक सेवालाई

नवप्रवतानशील बनाउन सम्भाव्र्ताको मन्त्रालर् (नमननस्री अफ पोनसनबनलवटज)को

स्थापना ििे को छ । र्ो ववश्वमै पवहलो भचअना ल मन्त्रालर् हो ।

भचअना ल कार्ाालर्का फाइदा तथा बेफाइदा

क) फाइदाहरू

– कार्ा सञ्चालनमा लचकता ि स्वतन्त्रता प्राप्त हनने,

– जननसनकै स्थानबाट ि समर्मा कार्ासम्पादन

िना सवकने,
– आिामदार्ी कार्ावाताविर् प्राप्त भई तनाव न्र्ूनीकिर्मा सहर्ोि पनग्ने,

– आंश्चशक समर्का लानि मात्र आबि हनने कामदाि प्राप्त ििी उपर्ोि िना सवकने,

– एकान्तबासमा िही कार्ा िना सवकने हनिँदा कोनभड महामािीजस्ता स्वास्थ्र्

सङ्कटसिँि जनध्न सवकने,

– कार्ाालर् जाने आउने समर् ि सवािी ऊजााको बचत हनन,े

– सडकमा सवािीको चाप न्र्ूनीकिर् हनने ।

ख) बेफाइदाहरू

– कामदाि कमाचािी ि व्र्वस्थापनबीच प्रत्र्क्ष सञ्चािको अभाव हनने,

– कमाचािी एकआपसमा टाढा भएको भान हनने, आत्मीर्ताको भावना कमजोि हनन,े

– सञ्चाि ि प्रिनत प्रनतवेदन िना प्राववनधक जवटलताहरू हनने,

– व्र्वस्थापनबाट कम सहर्ोि प्राप्त हनने,

– नडश्चजटल खाडलका कािर् सबै सेवाग्राही वा ग्राहकको पहनिँच नहनने,

– सबै कामदाि ि कमाचािी प्रववनधमा अभ्र्स्त हननपन ने,

– इन्टिनेटको िनत द्रतन ि श्चस्थि हननपन ने,

– प्रववनध ि इन्टिनेटको लाित उच्च पना सक्ने ।

अननशासन भनेको के हो ? ननजामती कमाचािीलाई अननशानसत बनाउन िरिएका

व्र्वस्थाबािे चचाा िननह

ा ोस् ।

ननश्चित ननर्म, आदशा एवं मूल्र् मान्र्ताको परिपालनालाई अननशासन भननन्छ

। परिवाि, समाज एवं सङ्गठनका मूल्र्–मान्र्ताअननसािको बानी, व्र्वहाि, आचिर्

ि कार्ाशैली अवलम्बन िनना अननशानसत बन्नन हो । माननसका व्र्श्चिित, सामाश्चजक

एवं साङ्गठननक जीवनका हिे क चिर् ि अवस्थामा अननशासनको आवश्र्कता पदाछ

। अननशासनबाट अरूलाई प्रभाववत पाने, ववश्वास आजान िने ि नेतत्ृ व िने अवसि

प्राप्त हनन्छ । व्र्श्चिलाई समाज ि सङ्गठनमा अननकिर्ीर् पात्र बन्ने अवसि पनन

प्राप्त हनन्छ ।

ननजामती कमाचािीलाई अननशानसत बनाउन िरिएका व्र्वस्था

ननजामती कमाचािीलाई काम, कताव्र् ि श्चजम्मेवािी ननवााहमा अननशानसत बनाई

उच्चस्तिको कार्ासम्पादन ननतजा हानसल िना सनपरिवेक्षर्, आदे श, ननदे शन, ननर्न्त्रर्,

दण्ड तथा पनिस्कािसम्बन्धी ववनभन्न व्र्वस्था िरिएका छन् । जनन र्स प्रकाि

िहे का छन् ः

– कमाचािीको सनरु ननर्नश्चिसिँिै पिीक्षर्कालमा बस्ननपने कानननी व्र्वस्था िहे को,

– पदस्थापन िदाा अननवार्ा रूपमा कार्ाववविर् ददननपने तथा आवश्र्कताअननसाि

कार्ासम्पादन सम्झौता ििे ि पदस्थापन िना सवकने व्र्वस्था िहे को,

– कार्ासम्पादन मूल्र्ाङ्कनलाई बढन वाको प्रमनख आधाि बनाइएको,

– उच्च पदहरूमा नेतत्ृ व मूल्र्ाङ्कनको

व्र्वस्था िहे को,

– ननजामती सेवा ऐन ि ननर्मावलीमा कमाचािीको आचिर्सम्बन्धी लामो सूची

िहे को,

– कमाचािीको आिचर्सम्बन्धी छन ट्टै ननर्मावलीसमेत जािी भएको,

– आचिर्को उल्लङ्घनलाई ववभािीर् सजार्को आधाि बनाइएको,

– ननजामती सेवा ननर्मावलीबाट कमाचािीका नैनतक दावर्त्व ननधाािर् िरिएको,

– कमाचािी प्रशासनमा दण्ड ि पनिस्कािको मान्र्तालाई अवलम्बन ििी ववभािीर्

कािबाही ि पनिस्कािलाई कानननिािा व्र्वश्चस्थत िरिएको,

– प्रत्र्ेक विा सिकािले प्रदान िने ववभूिर्बाट ननजामती कमाचािीको र्ोिदानलाई

समेत कदि िने िरिएको,

– कार्ासम्पादनमा आधारित प्रोत्साहन भत्ताको अभ्र्ास हनिँदै आएको,

– रे ड र्नननर्नको व्र्वस्थाबाट आफ्ना मािहरू शाश्चन्तपूवक
ा प्रस्तनत ििी सामाश्चजक

सं वाद ि सामूवहक सौदाबाजीको माध्र्मबाट समाधान खोज्न सक्ने अवस्था िहे को,

– कमाचािीको बैठक बसी िननासा सनन्ने ि अननशासनहीन व्र्वहािलाई ननर्न्त्रर्

िना ननदे शन हनने ििे को,

– तालनक ननकार्बाट अननशासन कार्म िना कार्ाालर् ननिीक्षर्, ननदे शन ि परिपत्र

िने व्र्वस्था िहे को,

– िावष्ट्रर् सतकाता केन्द्रबाट कमाचािीको नसट, पोसाक, परिचर्पत्र छड्के हनने

व्र्वस्था िहे को,

– व्र्वस्थापन पिीक्षर्को कानननी व्र्वस्था िरिएको,

– कमाचािीमा ववत्तीर् अननशासन पालना ििाउन आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर्

उत्तिदावर्त्वसम्बन्धी कानननको व्र्वस्था िहे को,

– अश्चख्तर्ािको दनरुपर्ोि िोक्न ि कमाचािीलाई अननशानसत बनाउन भ्रष्टाचाि

ननवािर् ऐन, अश्चख्तर्ाि दनरुपर्ोि अननसन्धान आर्ोि ऐनजस्ता कानननहरू

कार्ाान्वर्नमा िहे को ।

– अननशानसत कमाचािी सङ्गठनका सम्पश्चत्त हनन;् जसले सङ्गठनको उत्पादकत्व

बढाउन र्ोिदान िदाछन् । नेपालको ननजामती सेवामा कमाचािीलाई अननशानसत

बनाई काममा लिाउन मानथ उश्चल्लश्चखत थनप्रै व्र्वस्था हनिँदाहनिँदै पनन र्ी व्र्वस्थाको

अभ्र्ास सन्तोिजनक भएको पाइिँदैन । कमाचािी अननशासनको वस्तनननष्ठ मापन

िँ जोड्न सवकएमा ववद्यमान अवस्थामा सनधाि िना

ििी सेवासनववधा ि वृश्चत्त ववकाससि

सवकन्छ ।

नािरिक समाज भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? र्सका ववशेिताहरू उल्लेख िदै

लोकताश्चन्त्रक व्र्वस्थाको सनदृढीकिर्का लानि नािरिक समाजले ननवााह िने

भूनमका उल्लेख िननह

ा ोस् ।

दलीर् िाजनीनत, सिकाि ि बजाि सं र्न्त्रभन्दा टाढा िही स्वर्ं प्ररे ित रूपमा

मानवजानत ि समाजको साझा वहतका लानि विर्ाशील हनने नािरिक समूह वा

अनभर्ान नािरिक समाज हो । सिकाि ि ननजी क्षेत्र पनग्न नसकेका वा चासो

नददएका वविर्मा तेस्रो क्षेत्रको सङ्गठनका रूपमा नािरिक समाज उपश्चस्थत भई

नािरिकको वहतमा काम िदाछन् । नािरिक समाजको कार्ाक्षेत्र व्र्ापक िहे को

छ । स्थानीर्स्तिका क्लबदे श्चख अन्तिाावष्ट्रर्स्तिका सङ्गठनहरू नािरिक समाजको

दार्िामा समेवटन्छन् । नािरिक समाज अन्तिित पेसाित सङ्घ सङ्गठन, जातीर्

एवं धानमाक सङ्गठन, मानव अनधकािवादी सङ्घ सं स्था, िैिसिकािी सं स्था, सामनदावर्क

सं स्था
आदद समेट्ने िरिन्छ ।

नािरिक समाजका ववशेिताहरू

नािरिक समाजका सं िचनाित ि कार्ाित ववशेिता हनन्छन् । जसलाई ननम्नाननसाि

उल्लेख िना सवकन्छ ः

– नािरिक समाजको आफ्नै सङ्गठन सं िचना ि कार्ाप्रर्ाली हनन्छ । जनन सिकािी

ननकार्को सोपाननक सं िचनाभन्दा पृथक्, छरितो ि लचक हनन्छ ।

– बजाि सं र्न्त्रजस्तो नाफाको नसिान्तले ननदे श्चशत नहनने िैिनाफामूलक सङ्गठनका

रूपमा िही सेवा

प्रदान िदाछन्,

– दलित िाजनीनतभन्दा टाढा िहे ि लोकतन्त्रको सनदृढीकिर्का लानि ननिन्ति

लानििहन्छन्,

– स्वननर्मन एवं आत्मननर्न्त्रर्मा िही

कार्ासम्पादन िदाछन्,

– वर्नीहरू स्वर्ं सेवी सङ्गठनहरू हनन ् । ववनभन्न व्र्श्चिहरू स्वेच्छाले ववनभन्न

सङ्गठनमा आबि भई कार्ा िदाछन्,

– वर्नीहरू न्र्ार्, समानता, मानव अनधकाि, सामाश्चजक ववकृनतको अन्त्र्जस्ता

वविर्मा वकालत िदाछन्,

– सिकाि ि ननजी क्षेत्र पनग्न नचाहने क्षेत्र ि भूिोलमा पनिी नािरिकको जीवनस्ति

सनधाि िना केश्चन्द्रत हनन्छन्,

– समनदार्का स्रोतसाधनको पवहचान ििी सामाश्चजक परिचालनका माध्र्मबाट

सामनदावर्क ववकास िना विर्ाशील िहन्छन्,

– कार्ाप्रविर्ा सिल ि लचक हनन्छ । प्रविर्ामा कम ि ननतजामा बढी जोड

ददई कार्ासम्पादन िदाछन्,

– सहभानितामूलक ि लोकताश्चन्त्रक कार्ाप्रर्ाली अवलम्बन िदाछन्,

– नािरिकप्रनत उत्तिदार्ी हनन्छन् ि पािदशी कार्ाशैली आत्मसात् िदाछन्,

– कार्ाक्षेत्र ववववधतापूर्ा ि व्र्ापक हनन्छ ।

लोकताश्चन्त्रक व्र्वस्थाको सनदृढीकिर्का लानि नािरिक समाजको भूनमका

– नािरिक हकअनधकािको वविर्मा बहस पैिवी िने ,

– सामाश्चजक जाििर् ि नािरिक सशिीकिर्का अनभर्ान सञ्चालन िने,

– सिकािी कामकािबाहीको ननििानी एवं अननिमन िने,

– सिकाि ि बजाि सं र्न्त्रका कामकािबाहीमा पािदश्चशत
ा ा ि जवाफदे वहताको खोजी

िने,

– ननवााचन श्चशक्षा ि मतदाता श्चशक्षा सञ्चालनमा सिकाि ि ननवााचन आर्ोिलाई

सहर्ोि िने,

– ननवााचन प्रविर्ाको स्वतन्त्र पर्ावेक्षर् िने,

– सिकाि ि ननजी क्षेत्रलाई नािरिक एवं उपभोिा हक हननका वविर्मा

खबिदािी िने,

– सावाजननक ननकार्लाई लोकताश्चन्त्रक मूल्र्मान्र्ताअननरूप सञ्चालन िनाका लानि

दबाब नसजाना िने,

– लोकताश्चन्त्रक ि सनदृढ सं स्था ननमाार्का लानि बहस पैिवी िने,

– नीनत तथा कानननको ननमाार्मा ववकल्पहरू प्रस्तनत िने,

– नािरिकको जीवन ि दै ननकीसिँि सम्बश्चन्धत मनद्दाहरूमा सिकाि ि ननजी क्षेत्रसिँि

सहकार्ा ि साझेदािी िने ।

– लोकताश्चन्त्रक व्र्वस्थालाई सनदृढ िना नािरिक समाजले नसिान्तत मानथ

उश्चल्लश्चखत भूनमका ननवााह िदाछन् । व्र्वहािमा नािरिक समाजको भूनमका मानथ

उल्लेख ििे भन्दा फिक िहे को पाइन्छ । आफ्ना आधािभूत मूल्र् मान्र्तामा
अनडि िहे ि मात्र नािरिक समाजले लोकताश्चन्त्रक व्र्वस्थालाई सनदृढ िना सक्दछन्

कार्ाालर् सञ्चािको परिचर् ददिँदै कार्ाालर्का सञ्चाि माध्र्महरूको प्रभावकारिता

अनभवृवि िना ध्र्ान ददननपने कनिा के–के हनन ् ? लेख्नह

न ोस्।

कार्ाालर्को कामकािबाहीलाई प्रभावकािी बनाउन र्सका

सिोकािवालाबीच िरिने सूचना, जानकािी, िार्, सनझाव आददको आदानप्रदान नै

कार्ाालर् सञ्चाि हो। र्ो सङ्गठनको व्र्वस्थापकीर् कार्ाअन्तिातको प्रमनख कार्ा

हो। नलश्चखत, मौश्चखक, साङ्केनतक जननसनकै स्वरूपमा कार्ाालर् सञ्चाि हनन सक्छ।

पत्र व्र्वहाि, वट्पर्ी, प्रत्र्क्ष वाताालाप, फोन, इमेल, नभनडर्ो कन्फेिे न्स, सूचना पाटी,

वेबसाइटलिार्तका माध्र्मबाट कार्ाालर् सञ्चाि िना सवकन्छ । कार्ाालर्को

कामलाई च नस्त दनरुस्त बनाउन, सिोकािवालासिँि समन्वर् ि सहकार्ा िना,

नािरिकका िननासा, िार्, सनझाव प्राप्त ििी कार्ाप्रर्ालीमा सनधाि ल्र्ाउनेलिार्तका

कार्ामा कार्ाालर् सञ्चािको र्ोिदान महत्वपूर्ा हनन्छ । कार्ाालर्का सञ्चाि

माध्र्मको प्रभावकारिता अनभवृवि िना ध्र्ान ददननपने कनिा ननम्न छन् :

कार्ाालर् सञ्चाि िर्नीनत, कार्ाववनध तथा ननदे श्चशका तर्ाि ििी कार्ाान्वर्न िने,

उपर्नि सञ्चाि माध्र्मको छनोट िने,

आधनननक सञ्चाि माध्र्म प्रर्ोिमा जोड ददई कार्ाकनशलता अनभवृवि िने,

सञ्चाि माध्र्मको उपर्ोि सम्बन्धमा कमाचािीलाई तानलम ददने,

सञ्चाि माध्र्मको उपर्ोिमा पेसाित आिचर् ि मूल्र् मान्र्तालाई ख्र्ाल िने,

सञ्चािलाई स्पष्ट, बोधिम्र्, सश्चषक्षप्त ि व्र्ावसावर्क बनाउने उपार् अवलम्बन िने,

सञ्चाि माध्र्मको भौनतक तथा प्राववनधक पक्षको ननिन्ति जानकािी नलई

आवश्र्कताअननसाि ममात सम्भाि िने,

सञ्चािका अन्र् अविोधहरूको पवहचान ििी समर्मै सम्बोधन िने ,

सञ्चाि माध्र्मको प्रभावकारिता सम्बन्धमा सिोकािवालाबाट पृष्ठपोिर् नलई सनधाि

िने।

३. मानवीर् मूल्र् भन्नाले के बनश्चझन्छ ? सङ्गठनले मानवीर् मूल्र्लाई महत्व ददनन

पनााका कािर्हरू उल्लेख िननह

ा ोस्।

समग्र मानव जानत ि समाजको भलाइका लानि मानवले अवलम्बन िननप

ा ने

् ववश्वव्र्ापी रूपमा स्वीकाि िरिएका

आधािभूत मूल्र्हरू नै मानवीर् मूल्र् हनन।

मानवीर् मूल्र्हरूमा सत्र्वाददता, इमानदारिता, ननष्ठा, ववश्वास, मार्ा, दर्ा, पिोपकाि,

शाश्चन्त, अवहं सा, भाइचािा आदद पदाछन् । माननस एक सवाश्रेष्ठ प्रार्ीका साथसाथै

सामाश्चजक प्रार्ीसमेत भएको हनिँदा सामाश्चजक सम्बन्धलाई सनमधनि िाख्न, प्रकृनत ि

मानवबीचको सम्बन्धलाई जीवन्त िाख्न ि आफ्नो जीवनर्ापनलाई सहज बनाउन

मानवीर् मूल्र्हरू महìवपूर्ा हनन्छन् । र्ी मूल्र्हरू सङ्गठनात्मक जीवनका

लानिसमेत आवश्र्क माननन्छन् । सिकािी वा ननजी क्षेत्रका िोजिािदाताहरू

नैनतकता ि मानवीर्

मूल्र्प्रनत समवपात जनशश्चि प्राप्त िना चाहन्छन्। सङ्गठनले मानवीर् मूल्र्लाई

महìव ददननका कािर्हरू ननम्न छन् ः

नैनतक नसिान्तमा आधारित सङ्गठनात्मक सं स्कृनत स्थावपत िना,

सकािात्मक, सहर्ोिात्मक ि सहकार्ाात्मक कार्ावाताविर् ननमाार् िना,

कमाचािीको आत्मसम्मान अनभवृवि ििी

सङ्गठनको उद्देश्र् प्रानप्तका लानि उत्प्रेरित िना,

सङ्गठनमा ववववधताबाट लाभ नसजाना िना,

कमाचािीमा सावाजननक सेवाप्रनतको समपार् भावलाई जािृत ििाउन,

सावाजननक स्रोतसाधन ि अनधकािको दनरुपर्ोि ननर्न्त्रर् िना,

नािरिकका पीि, मकाा ि सं वद
े ना बनझी सेवा प्रवाहलाई आवश्र्कतामा आधारित

बनाउन,

सेवाग्राही ि अन्र् सिोकािवालाको ववश्वास आजान िना,

सङ्गठनको ख्र्ानत अनभवृवि िना।

४. ननर्ार् अनभलेख (माइन्र्नवटङ) वकन आवश्र्क हनन्छ ? माइन्र्नट लेख्दा ध्र्ान

ददननपने वविर्हरू उल्ले ख िननह

ा ोस्।

बैठकमा सहभािीहरूको उपश्चस्थनत ववविर्, छलफलका मनख्र् वविर्वस्तन ि

बैठक ननर्ार्लाई नलश्चखत रूपमा दस्ताबेजीकिर् िने कार्ा ननर्ार् अनभलेख

(माइन्र्नवटङ) हो । माइन्र्नवटङको आवश्र्कता ि माइन्र्नट लेख्दा ध्र्ान ददननपने

कनिा ननम्न छन् ः

माइन्र्नवटङको आवश्र्कता

बैठकका िनतववनधको सं स्थाित सम्झना तर्ाि ििी भववष्र्मा हनने बैठकका लानि

आवश्र्क तर्ािी िना,

बैठकका ननर्ार्हरू पनछसम्म सनिश्चक्षत ििी प्रमार्का रूपमा प्रस्तनत िना,

बैठकबाट के परिर्ाम ननश्चस्कर्ो भनी बैठकमा सहभािी भएका वा सहभािी नभएका

अन्र् सिोकािवालालाई जानकािी ददन,

बैठकका ननर्ार् कार्ाान्वर्नमा भूनमका ि श्चजम्मेवािी प्रस्ट िना,

बैठकमा व्र्ि प्रनतबिता ि सहमनतप्रनत सहभािीलाई जवाफदे ही बनाउन,

माइन्र्नट लेख्दा ध्र्ान ददननपने कनिा :

बैठकको नमनत, समर् ि स्थान खनलाउने,

बैठकको अध्र्क्षता िने पदानधकािी खनलाउने,

ननर्नमत प्रकृनतको बैठकमा अश्चघल्लो बैठकको आधािमा िमबि रूपमा बैठक

सषख्र्ा उल्लेख िने,

सहभािीको ववविर्सवहतको उपश्चस्थनत तर्ाि िने,

उपश्चस्थनत तर्ाि िदाा मर्ाादािम ख्र्ाल ििी सोहीअननसाि िने,

छलफलका वविर्वस्तन ि ननर्ार्लाई िमबि रूपमा उल्लेख िने,

खेस्रा ििे ि अश्चन्तम ननर्ार् लेख्ने अन्र्था केिमेट हनने सम्भावना िहन्छ। केिमेट

भएको ठाउिँमा अध्र्क्षबाट हस्ताक्षि ििाउने। वटपेक्स लिाई मेट्ने वा सच्र्ाउने

काम कवहल्र्ै निने,

ननर्ार् लेश्चखसकेपिात् अध्र्क्षता िने व्र्श्चिसवहत अन्र् सहभािीबाट हस्ताक्षि ििी

माइन्र्नट बन्द िने,

न ने अवस्थामा तलपवट्ट फिक मत लेखी फिक मत लेख्ने व्र्श्चिको

फिक मत लेख्नप

हस्ताक्षिबाट माइन्र्नट बन्द िने।

५. अश्चन्तम लेखापिीक्षर् भनेको के हो ? महालेखा पिीक्षकले लेखापिीक्षर् िदाा

नलननपने मनख्र् मनख्र् आधािहरूको सश्चषक्षप्त जानकािी प्रस्तनत िननह

ा ोस्।

सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहका सबै सिकािी कार्ाालर् ि पूर्स्ा वानमत्व भएको

सङ्गदठत सं स्थाको लेखाको ननर्नमतता, नमतव्र्वर्ता, कार्ादक्षता, प्रभावकारिता ि

औश्चचत्र्समेतको आधािमा महालेखा पिीक्षकबाट हनने पिीक्षर् नै अश्चन्तम

लेखापिीक्षर् हो । नेपालको सं ववधानको धािा २४१ एवं लेखापिीक्षर् ऐन, २०७५

ले अश्चन्तम लेखापिीक्षर्लाई ननदे श्चशत ििे का छन् । सिकािी लेखाको स्वतन्त्र ि

ननष्पक्ष रूपमा अश्चन्तम पिीक्षर् ििी ववत्तीर् जवाफदे वहता प्रवद्र्धन िना महालेखा

पिीक्षकको ववश्चशष्ट र्ोिदान िवहआएको छ । महालेखा पिीक्षकबाट लेखापिीक्षर्

िदाा नलननपने मनख्र् आधाि ननम्न छन् :

क) नेपालको सं ववधान

सं ववधानबाट ननददाष्ट महालेखा पिीक्षकका काम, कताव्र् ि अनधकाि,

लेखापिीक्षर्को कार्ाक्षेत्र,

आनथाक कािोबािको ननर्नमतता, नमतव्र्वर्तता, कार्ादक्षता, प्रभावकारिता ि

औश्चचत्र्समेतका आधािहरू,

ख) आनथाक कािोबाि ि ववत्तीर् उत्तिदावर्त्वसिँि सम्बश्चन्धत ववनभन्न कानननहरू

जस्तै–

लेखापिीक्षर् ऐन, २०७५

सङ्घ तथा प्रदे श सिकािका आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन ि

ननर्मावलीहरू,

स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन,

तीनै तहका सिकािका आनथाक ऐन ि

ववननर्ोजन ऐनहरू,

सावाजननक खरिद ऐन ि ननर्मावली,

अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐनलिार्तका आनथाक कािोबािसिँि सम्बश्चन्धत

ववनभन्न कानननहरू।

ि) ववनभन्न मन्त्रालर् वा ननकार्बाट जािी ननदे श्चशका, कार्ाववनध, दििे ट, ननर्ार्,

घ) सिकािका नीनत तथा र्ोजनाहरू,

ङ) सं सद् तथा सं सदीर् सनमनतका ननर्ार्,

च) महालेखा पिीक्षकको कार्ाालर्बाट तजनम

ा ा िरिएका िर्नीनत, कार्ार्ोजना,

मािादशान एवं ननदे श्चशकाहरू,

छ) नेपाल सिकािी क्षेत्र लेखापिीक्षर्मान,

ज) सवोच्च लेखापिीक्षर् सं स्थाहरूको अन्तिाावष्ट्रर् सङ्गठन (इन्टोसाई)िािा

प्रनतपाददत लेखा पिीक्षर्का आधािभूत नसिान्त।

१. नेपालको तीन तहको सङ्घीर् सं िचनामा प्रदे श ि स्थानीर् तहबीचको समन्वर्

ि अन्तिसम्बन्धका ववववध पक्षहरूको जानकािी प्रस्तनत िननह

ा ोस् ।

नेपालको सं ववधानले िाज्र्शश्चिलाई सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहमा बािँडफािँट

ििे को छ । तीन तहका सिकािबीच सहकारिता, सहअश्चस्तत्व ि समन्वर्को

नसिान्तमा आधारित सम्बन्ध िहने उल्लेख छ । प्रदे श तथा स्थानीर् तहका एकल

अनधकाि ि तीनै तहका साझा अनधकािको कार्ाान्वर्न िना प्रदे श ि स्थानीर्

तहबीच समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध आवश्र्क छ । र्ी दनई तहका सिकािबीचका

समन्वर् तथा अन्तिसम्बन्धका ववववध पक्षहरू ननम्नाननसाि िहे का छन् :

क) िाजनीनतक समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध

– प्रदे श समन्वर् परििद् िठन भई प्रदे श ि

स्थानीर् तहबीचको समन्वर् ि अन्तिसम्बन्धलाई व्र्वश्चस्थत िने ,

– प्रदे श ि िाउिँपानलका वा नििपानलकाबीच समन्वर् कार्म िना ि कननै

िाजनीनतक वववाद समाधान िना प्रदे श सभाको भूनमका िहने । िाजनीनतक वववाद

समाधान प्रविर्ा ि कार्ाववनध प्रदे श

कानननबमोश्चजम हनने ।

– श्चजल्लानभत्रका प्रादे श्चशक कार्ाालर् ि स्थानीर् तहबीच समन्वर् िने िाजनीनतक

सं िचनाका रूपमा श्चजल्ला समन्वर् सनमनतको भूनमका िहने,

– सङ्घ ि प्रदे शका वविर्ित मन्त्रालर् ि स्थानीर् तहबीच समन्वर् कार्म िना

िठन हनने वविर्ित सनमनतहरूमा स्थानीर् तहको प्रनतनननधत्व िहने,

– िाउिँ सभा ि निि सभाको सञ्चालन, बैठकको कार्ाववनध, सनमनत िठन, सदस्र्को

पद रिि हनने अवस्था तथा सभाका सदस्र्ले पाउने सनववधासम्बन्धी व्र्वस्था प्रदे श

कानननबमोश्चजम व्र्वश्चस्थत हनने ।

ख) नीनतित तथा कानननी समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध

– प्रदे श काननन प्रदे शभि वा आवश्र्कताअननसाि प्रदे शको कननै क्षेत्रमा मात्र लािू

हनने ििी बनाउन सवकने,

– िाउिँ सभा ि निि सभाले काननन बनाउने प्रविर्ा प्रदे श कानननबमोश्चजम हनने,

– काननन बनाउिँदा एकअकााको एकल अनधकािको अनतिमर् निने ।

– प्रदे शले काननन बनाउिँदा लाित, ददिोपना ि सेवा प्रवाहको प्रभावकारिता ववचाि

ििी स्थानीर् तहबाट कार्ाान्वर्न िने ििी कानननी व्र्वस्था िने । कननै वविर्को

कार्ाान्वर्नमा दोहोिो नपने ििी स्थानीर् तहको भूनमका िहने ।

– प्रदे शसिँि नबाश्चझने ििी तथा प्रदे शको नीनत वा प्राथनमकता अननकूल हनने ि

कार्ाान्वर्नमा सहर्ोि पनग्ने ििी स्थानीर् काननन ननमाार् िननप

ा ने ।

ि) ववत्तीर् तथा र्ोजनाित समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध

– प्रदे शनभत्रका स्थानीर् तहमा प्रदे शबाट समानीकिर्, ससता, ववशेि ि समपूिक

अननदान हस्तान्तिर् हनने । अननदान उपर्ोि िदाा प्रदे श कानननबमोश्चजम ननधाारित

सता ि मापदण्ड पालना िननप

ा ने ।

– असाि १ ितेनभत्र प्रदे श सिकािले ि असाि १० ितेनभत्र स्थानीर् तहले बजेट

पेस िने व्र्वस्थाबाट बजेट ननमाार्मा तहित समन्वर् कार्म हनने,

– िाउिँ कार्ापानलका ि निि कार्ापानलकाले घाटा बजेट ननमाार् िदाा प्रदे श

कानननसमेतका आधािमा घाटा पूनता िने स्रोतको प्रस्ताव िननप

ा ने,

– एकल कि प्रशासनबाट सङ्कलन हनने किमध्र्े

सवािीसाधन कि प्रदे शबाट सङ्कलन भई प्रदे शनभत्रका स्थानीर् तहमा बािँडफािँट हनने

तथा ववज्ञापन कि, मनोिञ्जन कि ि घिजग्िा िश्चजस्रे सन शनल्क स्थानीर् तहबाट

सङ्कलन भई प्रदे श सश्चञ्चत कोिमा जम्मा हनने,

– स्थानीर् तहले आर् ि व्र्र्को चौमानसक ववविर् प्रदे शसमक्ष पेस िननप
ा ने,

– प्रदे शनभत्रका आर्ोजना तजनम

ा ा िदाा प्रदे श सभाका सदस्र्को पिामशाकािी भूनमका

िहने ि आफ्नो ननवााचन क्षेत्रका स्थानीर् तहका प्रनतनननधसिँि समन्वर् हनने ।

घ) प्रशासननक समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध

– िाउिँपानलका ि नििपानलकाको कमाचािी ि कार्ाालर्सम्बन्धी व्र्वस्था प्रदे श

काननन बमोश्चजम हनन,े

– स्थानीर् तहले पदपूनताका लानि प्रदे श लोकसेवा आर्ोिमा माि ििी पठाउने,

– प्रदे श लोकसेवा आर्ोिबाट स्थानीर् तहको सिकािी सेवाका पदमा र्ोग्र्

उम्मेदवाि ननर्नश्चिका लानि नसफारिस हनने,

– स्थानीर् तहका जनप्रनतनननध ि कमाचािीको तानलम तथा प्रश्चशक्षर्सम्बन्धी काम

प्रदे शबाट हनने ।

– िावष्ट्रर् रूपमा ननधाारित साझा िन्तव्र्मा पनग्नका लानि तहित अन्तिसम्बन्ध ि

समन्वर् अपरिहार्ा छ । प्रदे श ि स्थानीर् तहबीच समन्वर् ि अन्तिसम्बन्धका

उश्चल्लश्चखत ववववध पक्षहरूमा िहे का कमीकमजोिीको र्थोश्चचत सम्बोधन ििे ि मात्र

सं ववधानले नलएको अपेक्षा पूिा िना सवकन्छ ।

२. चरित्र भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? सावाजननक जीवनमा असल चरित्रको महŒव

कस्तो िहन्छ ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।

व्र्श्चि नभत्री रूपमा कस्तो हो भन्ने कनिाको परिचर् नै चरित्र हो । कननै

व्र्श्चिका ननतान्त व्र्श्चिित िनर्ले उसको चरित्रलाई जनाउिँछन् । व्र्श्चिको

चरित्रबाट उसको व्र्वहाि ननदे श्चशत हनन्छ । स्वत स्फूता रूपमा प्रदशान हनने

व्र्श्चिको व्र्वहािबाट उसको असली चरित्र बनझ्न सवकन्छ । समाज वा सङ्गठनको

सं स्कृनत, मूल्र् मान्र्ता ि ववश्वासले सही ि असल छन ट्याउने आधाि प्रदान िदाछन्

। तसथा व्र्श्चिको चरित्र असल वा खिाब कस्तो हो भन्ने कनिा समाज वा सङ्गठनले

िँ ालेको सं स्कृनत ि मूल्र् मान्र्तामा समेत ननभाि िदाछ ।

अि
 िँ ामा प्रस्ट पाना सवकन्छ
सावाजननक जीवनमा असल चरित्रको महत्त्वलाई ननम्न बनद

– सेवाग्राही ि सिोकािवालाहरूको ववश्वास श्चजत्न सवकन्छ,

– सामाश्चजक मर्ाादा ि सम्मान उच्च िहन्छ,

– आदशा ि प्रेिर्ाको स्रोत बनी समाज ि सङ्गठन सनधाि िना नेतत्ृ व नलन सवकन्छ,

– आत्मसम्मान ि आत्मववश्वासमा वृवि भई कार्ासम्पादन स्तिमा सनधाि आउिँछ,

– कानननको परिपालना स्ति उच्च िहन्छ,

– सङ्गठनलाई नैनतक सङ्गठनका रूपमा ववकास िना सवकन्छ,

– नैनतक ननर्ार् नलन सम्भव हनन्छ,

– श्चजम्मेवािी ि जवाफदे वहताप्रनत आत्मबोध हनन्छ,

– स्रोतसाधनको दनरुपर्ोि न्र्ूनीकिर् हनन्छ,

– सावाजननक वहतको प्रवद्र्धन हनन्छ,

– सनशासन ि शासकीर् प्रभावकारिता अनभवृवि हनन्छ,

– असल चरित्र भएका व्र्श्चिबाट समाज ि िाष्ट्रको उन्नर्नमा िचनात्मक भूनमका

ननवााह हनन्छ ।

– र्सिी, सावाजननक ननकार्मा असल चरित्र भएका व्र्श्चिको उपश्चस्थनतले मानथ

उल्लेख ििे अननसािका उपलश्चब्ध हानसल िना सवकने हनिँदा सावाजननक जीवनमा असल

चरित्रको महìव उच्च िहे को बनझ्न सवकन्छ ।

३. ववद्यनतीर् शासनले सनशासन कार्म िना पन-र्ाउने र्ोिदानको चचाा िदै सनशासन

(व्र्वस्थापन तथा सञ्चालन) ऐन तथा ननर्मावलीले सावाजननक ननकार्मा सूचना

प्रववनधको व्र्ावहारिक उपर्ोि िने वविर् ि प्रविर्ा सम्बन्धमा ििे को

व्र्वस्था उल्लेख िननह

ा ोस् ।

शासकीर् मानमलाको व्र्वस्थापनमा सूचना तथा सञ्चाि प्रववनधको

उपर्ोिलाई ववद्यनतीर् शासन भननन्छ । ववद्यनतीर् शासनले ननजी क्षेत्र ि नािरिकसिँि

सिकािको सम्बन्ध ि अन्तवििर्ालाई सहज बनाउिँछ । र्सबाट शासकीर्

विर्ाकलापको प्रभावकारिता वृवि भई सनशासनको अननभनू त हनन्छ । ववद्यनतीर्

िँ ाित रूपमा र्स प्रकाि

शासनले सनशासन कार्म िना पन¥र्ाउने र्ोिदानलाई बनद

प्रस्तनत िना सवकन्छ ः

– सावाजननक सेवा ि सूचनामा नािरिकको सहज पहनिँच स्थावपत हनन्छ,

– सेवा प्रवाहमा नबचौनलर्ाको माध्र्मबाट हनने भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर्मा सहर्ोि पनग्छ,

– कार्ाालर्मा कािजी काम, लाित, समर् ि प्रविर्ा कटौती भई कार्ाकनशलता

अनभवृवि हनन्छ,

– अनलाइन माध्र्मबाट नािरिक सहभानिता वृवि हनन्छ । नािरिकका िननासा,

पृष्ठपोिर्, सनझाव सम्बोधन ििी सेवाको िनर्स्ति सनधाि िना सवकन्छ,

न ेर्, पािदशी ि जवाफदे ही हनन्छन्,

– सिकािका कामकािबाही पूवाानम

– सेवा प्रवाहमा नातावाद, कृपावाद, भनसननजस्ता ववकृनत अन्त्र् भई ववनधको शासन

सबल हनन्छ,

िँ को सञ्चाि ि अन्तवििर्ा प्रभावकािी हनन्छ

– सिकाि, व्र्वसार्ी, िैसस ि नािरिकसि

नेपालमा सनशासन ऐन तथा ननर्मावलीले सिकािी ननकार्मा सूचना प्रववनधको प्रर्ोि

सम्बन्धमा ननम्न व्र्वस्था ििे को पाइन्छ ः

क) सनशासन ऐनले नेपाल सिकािको मन्त्रालर्, ववभाि, ननकार् वा कार्ाालर्ले

आफ्नो स्रोतसाधनको उपलब्धताको आधािमा कम््र्नटिीकृत सूचना प्रववनधलाई

व्र्वहािमा ल्र्ाउन सक्ने व्र्वस्था

ििे को छ ।
ख) सनशासन ननर्मावलीले सूचना प्रववनधलाई व्र्वहािमा ल्र्ाउने वविर् ि प्रविर्ा

ननम्नाननसाि हनने उल्लेख ििे को छ ः

– आफूसिँि सम्बश्चन्धत सूचना, तथ्र्ाङ्कलाई र्थासम्भव कम््र्नटिमा व्र्वश्चस्थत

रूपमा िाख्ने,

– कार्ाालर्को वेबपेज ननमाार् ििी नािरिक बडापत्र, कार्ासञ्चालनसिँि सम्बश्चन्धत

कार्ाववनध, फािाम तथा प्रकाशनहरू लिार्तका सूचनाहरू अद्यावनधक

ििी िाख्ने,

– वेबपेजमा िाखेका फािामलाई सेवा प्रवाहको सम्बन्धमा मान्र्ता ददने,

– सूचना प्रववनधको जनचेतना बढाउन प्रचािप्रसाि एवं अन्तवििर्ा िने,

– सूचना प्रववनधको प्रर्ोिका लानि जनशश्चि ववकासका कार्ा िने,

– सूचना प्रववनधको प्रर्ोिबाट नीनत ननमाार्, सेवा ववतिर्, सनिक्षा प्रबन्ध ि

सनपरिवेक्षर्का कार्ाहरू नछटोछरितो ि प्रभावकािी बनाउने,

– सूचना प्रववनधको माध्र्मबाट पृष्ठपोिर् नलई सेवा प्रवाहमा सनधाि ि िननासो

व्र्वस्थापन िने,

– शासकीर् सनधाि एकाइले सूचना प्रववनधको बहनउपर्ोिका क्षेत्र पवहचान िने,

– सूचना प्रववनधको प्रर्ोिबाट कार्ासम्पादनमा प्रभावकारिता ि नमतव्र्वर्तता

ल्र्ाएको आधािमा सिकािले कननै ववभाि, सिकािी ननकार्, कार्ाालर् वा

कमाचािीलाई पनिस्कृत िना सक्ने ।

– ववद्यनतीर् शासनले सेवा प्रवाहको लाित न्र्ूनीकिर् ि प्रविर्ाित सिलीकिर्सिँिै

र्सको प्रभावकारिता अनभवृवि िदाछ । सावाजननक सूचनाहरू पहनिँचर्ोग्र् हननाले

शासकीर् विर्ाकलापहरू पािदशी, जवाफदे ही ि ववनधमा आधारित भई सनशासन

प्रवद्र्धनमा सहर्ोि पनग्दछ ।

– ववद्यनतीर् प्रर्ालीको सनिक्षा, िोपनीर्ता, जनशश्चि ववकास, नडश्चजटल खाडल

न्र्ूनीकिर्जस्ता वविर्मा उश्चचत ध्र्ान ददन सवकएमा ववद्यनतीर् शासन प्रभावकािी

भई सनशासनको अवस्थामा सनधाि ल्र्ाउन सवकन्छ ।

४. कानननी िाज्र्को अवधािर्ामानथ प्रकाश पादै र्सका ववशेिताहरू उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

ववनधको शासनलाई अङ्गीकाि िरिएको िाज्र्लाई कानननी िाज्र् भननन्छ ।

व्र्श्चिको शासनभन्दा कानननको शासन उत्तम हनने अिस्तनको मान्र्ता ि ववनधको

शासन सम्बन्धमा डार्सीले उल्लेख ििे को कानननको सवोच्चता, कानननको अिानड

समानता ि सं ववधान सामान्र् कानननको उपज िहने मान्र्तासिँिै कानननी िाज्र्को

 न मा
अवधािर्ा ववकनसत भएको पाइन्छ । लोकताश्चन्त्रक व्र्वस्था भएका मनलक

कानननी िाज्र्को अवधािर्ालाई आधािभूत मूल्र्का रूपमा आत्मसात् िरिएको हनन्छ

कानननी िाज्र्का ववशेिताहरू :

– कानननको सवोच्चता स्थावपत हनन्छ । कानननभन्दा मानथ कोही हनन सक्दै न,

– कानननको अिानड समानता हनन्छ । सत्ता ि शश्चिमा िहनेहरू ि आम

नािरिकहरूलाई समान कानननी प्रावधान लािू हनन्छ,

– काननन ननमाार् प्रविर्ालाई पािदशी ि सहभानितामूलक बनाइएको हनन्छ,

– मानव अनधकाि ि मौनलक हकको प्रत्र्ाभूनत िरिएको हनन्छ,

– शश्चि ि स्रोतको अभ्र्ास िनेलाई नािरिकप्रनत जवाफदे ही बनाउने सं र्न्त्र

स्थावपत हनन्छन्,

– स्वेच्छाचारिता ननर्न्त्रर् िना शश्चि पृथकीकिर्सिँिै ननर्न्त्रर् ि सन्तनलनको

व्र्वस्था िरिएको हनन्छ,

– शश्चि ि स्रोतसाधनको उपर्ोिमा सिकािी ननकार्हरूले उश्चचत प्रविर्ा

अवलम्बन िननप
ा ने व्र्वस्था िरिएको हनन्छ,
– न्र्ार्मा आमनािरिकको सहज पहनिँच सनननश्चित िरिएको हनन्छ,

– कानननको न्र्ार्सङ्गत ि वववेकसम्मत व्र्ाख्र्ा िना स्वतन्त्र न्र्ार्पानलकाको

व्र्वस्था िरिएको हनन्छ ।

– र्सिी ववनध ि वववेकको उश्चचत सं र्ोजनबाट कानननी िाज्र्को अवधािर्ालाई

साकाि तनल्र्ाउन सवकन्छ ।

५. सावाजननक सेवा प्रवाहलाई सदाचािर्नि बनाउन िननप

ा ने सनधािका उपार्हरू

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

सिकािले सावाजननक वहत प्रवद्र्धन िना ननर्नमत, आकश्चस्मक एवं

ववकासात्मक सेवाहरू नािरिकसमक्ष पन¥र्ाउने कार्ा सावाजननक सेवा प्रवाह हो ।

सावाजननक सेवा प्रवाहमा सनधाि िना नीनतित, सं स्थाित, प्रववनधित सनधाि प्रर्ासहरू

भएता पनन जनिननासाहरू कम हनन सकेको पाइिँदैन । सेवा प्रवाह खश्चचल

ा ो,

झन्झवटलो, मानवीर् सं वेदनाहीन ि भ्रष्ट िहे को भनी आमरूपमा आलोचना हनिँदै

आएको पाइन्छ । तसथा सावाजननक सेवा प्रवाहमा सनधाि ल्र्ाई सदाचािर्नि

बनाउन ननम्न सनधािका उपार्हरू अवलम्बन िननप

ा ने दे श्चखन्छ :

– िाष्ट्रसेवकलाई जनताप्रनत प्रत्र्क्ष रूपमा जवाफदे ही बनाउन कानननी सनधाि िने,

कानननी प्रावधानहरू स्पष्ट ि आम रूपमा बोधिम्र् बनाउने,

– कमाचािीलाई ननर्नमत तानलम ि क्षमता ववकासका कार्ािम सञ्चालन ििी

नैनतकता, सदाचारिता ि मानवीर् मूल्र्िािा प्रश्चशश्चक्षत िने,

– सदाचारिता, नैनतकता तथा मानवीर् मूल्र्को अवलम्बनलाई कमाचािीको

कार्ासम्पादन मूल्र्ाङ्कनसिँि आबि िने,

– मौजनदा कानननमा िहे का कमाचािीका आचिर्, अननशासन ि सजार्सम्बन्धी

व्र्वस्थालाई दबाब ि प्रभावनबना कडाइका साथ कार्ाान्वर्न िने,

– सावाजननक जीवनका मूल्र्हरू घोिर्ा िने, सङ्गठनमा आचािसं वहता ननमाार् ििी

कार्ाान्वर्न िने । सावाजननक ननकार्लाई नैनतक सङ्गठनका रूपमा ववकनसत िना

नैनतक ि आदशावान् नेतत्ृ वको ववकास ििी पदस्थापन िने,

– अदनअआ, िावष्ट्रर् सतकाता केन्द्रजस्ता ननििानी ननकार्को क्षमता ववकास ििी

सविर्ता बढाउने,

– सेवा प्रवाहलाई ववद्यनतीर् प्रर्ालीमा आबि ििी प्रत्र्क्ष नािरिकको पहनिँचमा

पन¥र्ाउने । नबचौनलर्ाको प्रभावलाई ननर्न्त्रर् िने ।

– नीनत ननमाार् ि कार्ाान्वर्नमा नािरिक सं लग्नता अनभवृवि ििी सहननमाार्,

सहउत्पादन तथा सहशासनजस्ता नवीन अवधािर्ालाई साकाि बनाउने,

– र्सिी मानथ उल्लेख ििे बमोश्चजम मौजनदा सेवा प्रवाहको कानननी, सं स्थाित,

प्रविर्ाित एवं व्र्ावहारिक पक्षमा सनधाि ििी सेवा प्रवाहलाई सदाचािर्नि बनाउन

सवकन्छ ।

१. प्रदे श लोकसेवा आर्ोि िठनका आधािहरू उल्लेख िननह

ा ोस् ।

@ प्रदे श ननजामती सेवा, स्थानीर् सेवा तथा प्रदे श तथा स्थानीर् तहमा अन्र् ववनभन्न

सिकािी सेवाका पदमा र्ोग्र् उम्मेिािको ननर्नश्चिका लानि नसफारिस िना प्रत्र्ेक

प्रदे शमा प्रदे श लोकसेवा आर्ोि िठन िरिने व्र्वस्था छ । आर्ोिको िठनका

आधाि एवं मापदण्डहरू सङ्घीर् कानननबाट व्र्वश्चस्थत हनने सं वैधाननक

प्रावधानअननरूप प्रदे श लोकसेवा आर्ोि (आधाि ि मापदण्ड ननधाािर्) ऐन, २०७५

जािी भई कार्ाान्वनर्मा िहे को छ । र्स ऐनबमोश्चजम प्रदे श लोकसेवा आर्ोिको

िठनका ननम्न आधािहरू ननधाािर् िरिएको छ :

क) आर्ोिमा पदानधकािीको सषख्र्ा कम्तीमा एक जना मवहला िहने ििी

आर्ोिमा अध्र्क्षसवहत बढीमा तीन जना िहने ।

ख) ननर्नश्चिका लानि नसफारिस सं र्न्त्र मनख्र्मन्त्रीको अध्र्क्षतामा प्रदे श सभाको

सभामनख ि प्रदे श सभामा प्रमनख ववपक्षी दलको नेता िहने ििी िठन हनने नसफारिस

सनमनतले अध्र्क्ष ि सदस्र्को नसफारिस िने ।

ि) समाननपानतक समावेशी नसिान्त अवलम्बन नसफारिस सनमनतले समाननपानतक

समावेशी नसिान्तको पालना ििी अध्र्क्ष ि सदस्र्को नसफारिस िननप

ा ने ।

घ) पदानधकािीको ननर्नश्चि नसफारिस सनमनतले ििे को नसफारिसको आधािमा प्रदे श

प्रमनखबाट पदानधकािीको ननर्नश्चि हनने ।

ङ) र्ोग्र्तासम्बन्धी वविर्वस्तन अध्र्क्ष वा सदस्र्को पदमा ननर्नश्चिका लानि

दे हार्का र्ोग्र्ता हननपन ने,

– नेपाली नािरिक,

– मान्र्ता प्राप्त ववश्वववद्यालर्बाट स्नातकोत्ति उपानध प्राप्त ििे को,

– ननर्नश्चिका बखत कननै िाजनीनतक दलको सदस्र् निहे को,

– अध्र्क्षको हकमा पैँ तालीस विा ि सदस्र्को हकमा पैँ तीस विा उमेि पनिेको,

– उच्च नैनतक चरित्र भएको ।

च) पदानधकािीको अननभव ननर्नश्चिका लानि दे हार्बमोश्चजमको अननभव वा ख्र्ानत

हानसल ििे को हननपन ने,

– आर्ोिका सदस्र्मध्र्े कम्तीमा एक जना सदस्र् बीस विा वा सोभन्दा बढी

अवनधसम्म कननै सिकािी सेवामा िहे को व्र्श्चिबाट ननर्नि हनने,

– बािँकी सदस्र् ववज्ञान, प्रववनध, कला, सावहत्र्, काननन, जनप्रशासन, समाजशास्त्र वा

िावष्ट्रर् जीवनका अन्र् क्षेत्र खोज, अननसन्धान, अध्र्ापन वा अन्र् कननै महìवपूर्ा

कार्ा ििी ख्र्ाश्चःत प्राप्त ििे को व्र्श्चिबाट ननर्नि हनने ।

छ) पदानधकािीको पदावनध अध्र्क्ष ि सदस्र्को पदावनध ननर्नश्चि भएको नमनतले

छ विाको हनने ।

– र्सिी, सात वटै प्रदे शमा प्रदे श लोकसेवा आर्ोिको िठनमा एकरूपता कार्म

िना सङ्घीर् कानननबाट आधाि तोवकएको पाइन्छ ।

२. रूपान्तिर्कािी आर्ोजनाको परिचर् ददिँदै र्ी आर्ोजना पवहचान ि छनोटका

आधािहरू उल्लेख िननह

ा ोस् ।

न को
@ दीघाकालीन सोच ि पन्रौँ र्ोजनाले नलएको लक्ष्र् हानसल िना एवं मनलक

आनथाक सामाश्चजक रूपान्तिर्को ददशामा बृहत् प्रभाव पाना पवहचान िरिएका ववश्चशष्ट

प्रकृनतका आर्ोजना नै रूपान्तिर्कािी आर्ोजना हनन ् । पन्रौँ र्ोजनामा आनथाक,

सामाश्चजक, पूवााधाि ि सनशासन तथा अन्तिसम्बश्चन्धत क्षेत्र ििी चाि क्षेत्रका कनल

१८ वटा आर्ोजनालाई रूपान्तिर्कािी आर्ोजनाको रूपमा पवहचान िरिएको छ

। स्थानीर् तहदे श्चख नै सबल अथातन्त्रको आधाि नसजाना िना, प्रादे श्चशक सन्तनलन

न को
कार्म िना ि र्ोजनाले नलएको दोहोिो अङ्कको आनथाक वृवि हानसल ििी मनलक
आनथाक सामाश्चजक रूपान्तिर्लाई िनत ददन र्ी आर्ोजनाको भूनमका महìवपूर्ा हनने

अपेक्षा िरिएको छ । पन्रौँ र्ोजना ि आिामी र्ोजना अवनधनभत्र सम्पन्न भई

कार्ाान्वर्नमा आउने ववश्वाससवहत र्ी आर्ोजना प्रस्ताव िरिएका छन् । र्ी

आर्ोजना पवहचान ि छनोटका आधािहरू ननम्न छन्

(क) कनल िाहास्थ्र् उत्पादनमा र्ोिदान आर्ोजना सम्पन्न भएपिात् पािँच विाको

अवनधमा आर्ोजना कार्ाान्वर्नबाट हनने वस्तन तथा सेवा उत्पादन, अन्र् क्षेत्रको

वस्तन तथा सेवा उत्पादनमा र्ोिदान ि उत्पादकत्व सनधािबाट कनल िाहास्थ्र्

उत्पादनको कम्तीमा ०.५ प्रनतशत (वाविाक औित) बिाबिको र्ोिदान पनग्ने,

(ख) वविर् क्षेत्रित उपलश्चब्धमा र्ोिदान प्रस्ताववत र्ोजना कार्ाान्वर्नबाट

सम्बश्चन्धत वविर् क्षेत्रको प्रमनख उपलश्चब्ध हानसल िना कम्तीमा २० प्रनतशत

र्ोिदान िने,

(ि) िोजिािी नसजाना कार्ाान्वर्न चिर्मा कम्तीमा २० हजाि प्रत्र्क्ष िोजिािी ि

आर्ोजना सम्पन्न भएपिात् कम्तीमा वाविाक ४० हजाि प्रत्र्क्ष वा अप्रत्र्क्ष

िोजिािी नसजाना िने,

(घ) लाभाश्चन्वत जनसषख्र्ा आर्ोजना कार्ाान्वर्न चिर्मा कम्तीमा १० लाख

जनसषख्र्ा ि आर्ोजना सम्पन्न भएपिात् कम्तीमा २० लाख जनसषख्र्ा प्रत्र्क्ष

वा अप्रत्र्क्ष रूपमा लाभाश्चन्वत हनने,

(ङ) वविर् क्षेत्रित ि प्रादे श्चशक सन्तनलन ववकासका सूचकमा पनछ पिे का वविर्

क्षेत्र ि प्रदे शलाई प्राथनमकता ददई ववकासमा वविर् क्षेत्रित ि प्रादे श्चशक सन्तनलन

कार्म हनने ।

३. सङ्घीर् ता भनेको के हो ? नेपालमा सङ्घीर्ता कार्ाान्वर्नमा दे श्चखएका समस्र्ा

पवहचान िदै सङ्घीर् शासन पिनतको प्रभावकारिता अनभवृवि िने उपार् नसफारिस

िननह
ा ोस् ।

@ कम्तीमा दनई तहका सिकािबीच िाज्र्शश्चि ि स्रोत साधनको बािँडफािँट ििी

शासकीर् अभ्र्ास िने पिनतलाई सङ्घीर्ता भननन्छ । र्स व्र्वस्थामा सं ववधानप्रदत्त

अनधकािको उपर्ोि िना सङ्घीर् एकाइहरू स्वार्त्त िहन्छन् । एउटै जनता ि

एउटै भूिोलमानथ नभन्न नभन्न क्षेत्रानधकाि भएका सिकािहरूले शासन िना सम्भव

न
हनन्छ । स्वशासन ि साझा शासनको सं र्ि स्वरूप पनन सङ्घीर् प्रर्ालीमा दे ख्न

पाइन्छ ।

नेपालमा सङ्घीर्ता कार्ाान्वर्नमा दे श्चखएका समस्र्ा

– नेपालमा सं वैधाननक व्र्वस्थाबमोश्चजम ननवााचनहरू भई सङ्घीर्ता कार्ाान्वर्नमा

आएको पािँच विा व्र्नतत भइसकेको छ । र्स िममा सङ्घीर् ता कार्ाान्वर्नमा

ननम्न समस्र्ा दे खापिे का छन् :

– िाजनीनतक दल, सिकाि, कमाचािी, नािरिकलिार्तमा सङ्घीर्ताप्रनतको दृवष्टकोर्,

बनझाइ ि अपनत्व ग्रहर्मा एकरूपता नहनन,न

– सं ववधानिािा ननददाष्ट तहित सिकािको कार्ाश्चजम्मेवािीमा स्पष्टता नहनन,न

– सङ्घीर्ता अननकूल काननन ननमाार्मा वढलाइ हनन,न

– सं वैधाननक कार्ा श्चजम्मेवािीअननरूपको सङ्गठन सं िचना, जनशश्चि ि स्रोत साधनको

बन्दोबस्त ि बािँडफािँट नहनन,न

– अन्तिसिकािी सम्बन्ध सहकार्ाात्मक ि समन्वर्ात्मक बन्न नसक्नन,

– सङ्घमा केन्द्रीकृत माननसकता कार्म िहिँदा प्रदे श तथा स्थानीर् तहको

अनधकािको पूर्उ
ा पर्ोि हनन नसक्नन,

– िाजनीनतक दल ि कार्ाकतााहरूमा सङ्घीर्तालाई कार्ाान्वर्नमा लैजान

आवश्र्कपने लोकताश्चन्त्रक सं स्कािको कमी िहनन,

– िाजनीनतक दलका सं र्न्त्र ि कार्ाशैली सङ्घीर् सं िचना अननकूल बन्न नसक्नन,

– सिकािलाई श्चजम्मेवाि ि जवाफदे ही बनाउने ििी नािरिकस्तिबाट पर्ााप्त प्रर्त्न

नहनन,न

– सनशासनको अवस्थामा सनधाि हनन नसक्नन ।

सङ्घीर्तालाई प्रभावकािी बनाउने उपार्

मानथ उश्चल्लश्चखत समस्र्ालाई सम्बोधन िदै सङ्घीर् व्र्वस्थालाई प्रभावकािी बनाउन

ननम्न उपार्हरू नसफारिस िरिएको छ

– िाजनीनतक दल, कमाचािी, नािरिक समाज ि नािरिकलिार्तका

सिोकािवालाबीच सङ्घीर्ताको बनझाइमा एकरूपता ल्र्ाई साझा धािर्ा ननमाार् िने,

– कार्ा श्चजम्मेवािीमा प्रस्टता ल्र्ाउन कार्ाववस्तृतीकिर् प्रनतवेदनलाई ववित पािँच

विाको अननभवको आधािमा परिमाजान िने,

– नेपाल सिकािले सङ्घीर्ता कार्ाान्वर्नका लानि आवश्र्क काननन सङ्घीर्ताको

ममा अननकूल ननमाार् ि परिमाजान िने कार्ालाई िनत ददने,

– प्रदे श ि स्थानीर् तहमा काननन, सङ्गठन सं िचना तथा जनशश्चिको उश्चचत प्रबन्ध

िने,

– ववत्तीर् अन्तिको वस्तनननष्ठ आकलन ििी ववद्यमान ववत्तीर् असन्तनलनलाई

सम्बोधन िने,

– अन्तिसिकािी सम्बन्धलाई सनमधनि, सहर्ोिात्मक ि समन्वर्ात्मक बनाउन

समन्वर् सं र्न्त्रहरूलाई विर्ाशील बनाउने,

– सनरुमै न्र्ार्ालर्मा च ननौती ददने अभ्र्ासलाई ननरुत्सावहत ििी आपसी छलफल

ि सं वादबाट अन्तिसिकािी वववादहरू ननरूपर् िने पिम्पिा बसाउने,

– स्थानीर् सिकािलाई स्रोत साधन ि अनधकाि सम्पन्न बनाई स्थानीर्

स्वार्त्तताको प्रवद्र्धन िने,

– शासकीर् लाभहरू जनतासमक्ष ववतिर् िना प्रदे श ि स्थानीर् तहको शासकीर्

क्षमता अनभवृवि िने,

– स्रोत साधन ि अनधकािको उपर्ोिबाट प्राप्त ननतजाको ननर्नमत अननिमन ि

मूल्र्ाङ्कन ििी िनर्स्तिीर् कार्ासम्पदानलाई प्रोत्सावहत िने,

– प्रदे श–प्रदे श तथा स्थानीर् तह–स्थानीर् तहबीच सहकार्ाको साथसाथै

प्रनतस्पधाात्मक कार्ाशैलीलाई प्रोत्साहन िने,

– सङ्घीर्ताको कार्ाान्वर्नमा नािरिक सहभानिता अनभवृवि िने,

– नािरिक, िाजनीनतक दल ि कार्ाकताामा लोकताश्चन्त्रक सं स्कािको ववकास िना

कार्ािम सञ्चालन िने,

– सनशासन प्रवद्र्धन िना नािरिक श्चशक्षा ि सचेतनाका कार्ािम सञ्चालन िने,

िाजनीनतक दलबाट प्रनतबिता जाहे ि ििी आफ्नो िाजनीनतक पश्चषिलाई सनशासन

ि समनन्ननतका लानि परिचालन िने ।

– अन्त्र्मा, सङ्घीर्ता साध्र् नभई साधन मात्र हो । शासकीर् पात्रहरूको

नािरिकमैत्री कार्ाशैली, कार्ाक्षमता ि इमानदारिताबाट मात्र सङ्घीर्ता कार्ाान्वर्नमा

आई सं ववधानले परिकल्पना ििे का सङ्घीर् लोकताश्चन्त्रक िर्तन्त्रात्मक व्र्वस्थाका

मूल्र् जनसमक्ष ववतिर् िना सवकन्छ ।

४. आर्ोजना विीकिर्सम्बन्धी कानननी व्र्वस्थाबािे जानकािी ििाउिँदै र्सको

आवश्र्कता ि औश्चचत्र् स्पष्ट पाननह

ा ोस् ।

@ आर्ोजनाको छनोट ि कार्ाान्वर्नमा तहित एवं वविर्क्षेत्रित भूनमका स्पष्ट

िने कार्ा आर्ोजना विीकिर् हो । कस्तो आर्ोजना कनन तहको सिकाि वा

कनन वविर्ित ननकार्ले तजनम

ा ा िने भन्ने मापदण्डका आधािमा आर्ोजना विीकिर्

हनन्छ । आर्ोजना विीकिर्लाई आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन

तथा ननर्मावलीले कानननी आधाि प्रदान ििे को पाइन्छ । सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर्

तह (समन्वर् तथा अन्तिसम्बन्ध) ऐनले आर्ोजना तजनम

ा ा ि कार्ाान्वर्नमा तहित

सिकािबीच हननपन ने समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध उल्लेख ििे को छ ।

क) आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन तथा ननर्मावलीमा भएको

व्र्वस्था
– सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहमा सञ्चालन हनने आर्ोजनाको विीकिर् िावष्ट्रर् र्ोजना

आर्ोिको नसफारिसमा नेपाल सिकािले िने,

– आर्ोिले आर्ोजना विीकिर्का आधाि ि मापदण्ड नसफारिस िने ि नेपाल

सिकािले

स्वीकृत िने,

– आवनधक र्ोजना, क्षेत्रित नीनत तथा िर्नीनत ि नेपाल सिकािको समग्र ववकास

नीनतको आधािमा आर्ोजना विीकिर् हनन,े

– प्रदे श तथा स्थानीर् तहले सञ्चालन िने आर्ोजनाको विीकिर् िदाा प्रदे शको

ववकास नीनत तथा र्ोजना, प्रदे श काननन ि अन्तिसिकािी ववत्त परििद्को ननर्ार्

समेतलाई आधाि नलननपने,

– प्रदे श ि स्थानीर् तहको आर्ोजना बैङ्कसिँि समेत सामञ्जस्र्ता हनने ििी प्रदे श

समन्वर् परििद्को िार् सनझाव नलन सवकने ।

ख) सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तह (समन्वर् तथा अन्तिसम्बन्ध) ऐनमा भएको व्र्वस्था

– िावष्ट्रर्स्ति वा िावष्ट्रर् महत्वका आर्ोजना, एकभन्दा बढी प्रदे शमा कार्ाान्वर्न

िननप
ा ने आर्ोजना, जवटल प्राववनधक क्षमता वा ठू लो लिानी आवश्र्क पने आर्ोजना

सङ्घले तजनम
ा ा िने,
– प्रदे शनभत्र पने ि प्रदे शबाट कार्ाान्वर्न हनने प्रदे शस्तिीर् आर्ोजनाको तजनम
ा ा

प्रदे श

सिकािले िने,

– स्थानीर् तहनभत्र पने ि स्थानीर् तहबाट कार्ाान्वर्न हनने स्थानीर्स्तिीर्

आर्ोजनाको तजनम
ा ा स्थानीर् तहले िने,

– प्रदे श तथा स्थानीर् तहले आर्ोजना तजनम

ा ा, बजेट व्र्वस्था तथा कार्ाान्वर्न

िदाा सङ्घीर् कानननले ननधाािर् ििे को मापदण्डको आधािमा िने,

– सङ्घले आर्ोजना तजनम

ा ा िदाा प्रदे श तथा स्थानीर् तहमाफात कार्ाान्वर्न हनने

ििी िना सक्ने,

– वविर्ित सनमनतले आर्ोजनासिँि सम्बश्चन्धत ननकार्बीच आवश्र्क समन्वर् िने

आर्ोजना विीकिर्को आवश्र्कता ि औश्चचत्र्

आर्ोजना विीकिर्को आवश्र्कता ि औश्चचत्र् ननम्नाननसाि पनवष्ट िना सवकन्छ ः

– आर्ोजना व्र्वस्थापनमा सिकािका तहित ि वविर्क्षेत्रित भूनमकालाई स्पष्ट

बनाउन,
– आर्ोजना बैङ्कमा आर्ोजना प्रवववष्ट िने तथा तीनवटै तहमा आर्ोजना बैङ्क

सं स्थाित िने कार्ालाई सहज तनल्र्ाउन,

– स्रोतको बािँडफािँट ि व्र्वस्थापनमा दोहोिो÷तेहेिोपना अन्त्र् िना,

– आर्ोजना व्र्वस्थापनमा ववननर्ोजन दक्षता हानसल ििी आर्ोजना अननशासन

कार्म िना,

– आर्ोजना व्र्वस्थापनलाई व्र्वश्चस्थत, पािदशी ि जवाफदे ही बनाउन,

– तहित सिकािबीच सन–सम्बन्ध कार्म िना,

– र्सिी, तहित सिकािबीच आर्ोजना तजनम

ा ा ि कार्ाान्वर्नको श्चजम्मेवािी स्पष्ट

ििी जनताप्रनत जवाफदे ही बनाउन आर्ोजना विीकिर्सम्बन्धी कानननी व्र्वस्था

िरिएको पाइन्छ ।

५. प्रभावकािी अनभले ख व्र्वस्थापनले कार्ाालर् व्र्वस्थापनको प्रभावकारिता

हानसल िना के कसिी र्ोिदान िना सक्छ ? तकापूर्ा उत्ति ददननहोस् ।

@ कार्ासम्पादनको िममा नसजाना भएका अनभलेखलाई प्रशोधन, विीकिर्, सं िक्षर्,

उपर्ोि ि औश्चचत्र्का आधािमा नष्ट ििी व्र्वश्चस्थत िने कार्ा अनभलेख

व्र्वस्थापनअन्तिात पछान ् । कार्ाालर् सञ्चालनको मनख्र् आधािको रूपमा अनभलेख

िहन्छ भने कार्ाालर् व्र्वस्थापनको अनभन्न अङ्गको रूपमा अनभलेख व्र्वस्थापन

िहे को हनन्छ । प्रभावकािी अनभलेख व्र्वस्थापनले कार्ाालर् व्र्वस्थापनलाई

प्रभावकािी बनाउन सहर्ोि पन¥र्ाउिँछ । र्सलाई दे हार्का बनद

िँ ामा स्पष्ट िना

सवकन्छ

– लाित ि समर्को बचत ििी कार्ाकनशलतामा सनधाि ल्र्ाउिँछ,

– कार्ाालर्मा उपलब्ध खनला ठाउिँलाई फिावकलो पाना सवकन्छ जसले िदाा

कार्ावाताविर्मा सनधाि हनन जान्छ,

– सङ्गठनमा कािजातहरू व्र्वश्चस्थत भई सहज ि सिल रूपमा प्राप्त िना सवकन्छ,

– कार्ाालर्का महत्वपूर्ा अनभलेखको सं िक्षर् ि उपर्ोि सनननश्चित हनन्छ ।

आवश्र्कताअननसाि सम्बश्चन्धत ननकार्मा प्रस्तनत िना सवकन्छ,

– कार्ाालर्का अत्र्ावश्र्कीर् सूचनाहरूको सं िक्षर् हनने ि आवश्र्कताअननसाि

सहज रूपमा उपलब्ध हनने हनिँदा आन्तरिक तथा बाह्य सञ्चाि प्रभावकािी बनाउन

सवकन्छ,

– तथ्र्मा आधारित नीनत ननमाार् िना ि ननर्ार् नलन सम्भव हनन्छ,

– ववपत् एवं सङ्कटको समर्मा समेत अनभलेखमानथ सहज पहनिँच पनिी कार्ाालर्को

कामकािबाहीलाई ननिन्तिता ददन सवकन्छ,

– कार्ाालर्को कार्ा श्चजम्मेवािी च नस्तदनरुस्त रूपमा सम्पादन िना सवकन्छ,

– प्रभावकािी अनभलेख व्र्वस्थापनबाट कार्ाालर् स्रोत साधनको कनशल परिचालन,

च नस्त कार्ासम्पादन, तथ्र् ि सूचनामा सहज पहनिँच तथा ववपत् एवं सङ्कटको सामनामा

सहजीकिर् भई कार्ाालर् व्र्वस्थापन प्रभावकािी हनन सक्छ ।

१. नेपालमा लै वङ्गक समानता ि मवहला सशिीकिर्का सम्बन्धमा दे श्चखएका

समस्र्ा ि च ननौती प्रस्तनत िदै ती समस्र्ा ि च ननौती सम्बोधन िना पन्रौँ र्ोजनाले

नलएका िर्नीनतहरू उल्लेख िननह

ा ोस् ।

@ नलङ्गका आधािमा अनधकाि ि अवसिको उपभोिमा ववभेद िना नहनने मान्र्ता

लैवङ्गक समानता हो। कमजोि अवस्थामा िहे का मवहलालाई िाजनीनतक, आनथाक,

सामाश्चजक एवं मनोवैज्ञाननक रूपमा सबल बनाउननलाई मवहला सशिीकिर्का

रूपमा बनश्चझन्छ। नेपालको सं ववधान, नीनत, र्ोजना, बजेट तथा कार्ािमले लैवङ्गक

समानता ि मवहला सशिीकिर्मा जोड ददए तापनन र्स वविर्मा समस्र्ा ि च ननौती

पनन उश्चत्तकै छन् ।

समस्र्ाहरू

लैवङ्गक ववभेद ि वहं सालाई प्रोत्साहन िने सामश्चजक सं िचना, प्रथा, पिम्पिा, प्रचलन,

सोच ि कार्ाशैली कार्मै िहनन,

आशातीत रूपमा मवहला तथा बालबानलकामानथ हनने ववभेद ि वहं सा हट्न नसक्नन,

सावाजननक क्षेत्रमा मवहलाको सषख्र्ात्मक उपश्चस्थनतमा वृवि भए तापनन िनर्ात्मक

उपश्चस्थनत हनन नसक्नन,

कार्ाकािी पद ि नेतत्ृ व तहमा मवहलाको उपश्चस्थनत न्र्ून िहनन,

आनथाक रूपमा मवहला सशिीकिर् हनन नसक्नन, स्रोतसाधन ि अवसिमानथको

मवहलाको पहनिँचमा उल्लेख्र् सनधाि हनन नसक्नन,

लैवङ्गक समानताको अवस्था मापन िना तल्लो तहसम्म खण्डीकृत तथ्र्ाङ्कको कमी

िहनन,

जोश्चखम ि बवहष्किर्मा पिे का मवहलाको पूर्ा रूपमा सं िक्षर्, पननस्र्थापना ि

सशिीकिर् हनन नसक्नन,

च ननौतीहरू

आनथाक तथा सामाश्चजक क्षेत्रमा सािभूत रूपमा लैवङ्गक समानता कार्म िनन,ा

तीनै तहका सिकािमा लैवङ्गक उत्तिदार्ी शासन पिनत सं स्थाित िनन,ा

लैवङ्गक समानता ि मवहला सशिीकिर् नीनत, र्ोजना ि कार्ािममा तहित

सामञ्जस्र्ता कार्म िनन,ा

पारिवारिक एवं सामाश्चजक मूल्र्मान्र्ता ि

लैवङ्गक भूनमकामा परिवतान ल्र्ाउनन,

मवहलाको आनथाक अवस्थामा सनधाि ल्र्ाउनन,

मवहलाको घिे ल न श्रम ि हे िचाहलाई आनथाक र्ोिदानका रूपमा िर्ना िना‘,

मवहलाववरुि हनने सबै प्रकािका वहं सा, ववभेद ि शोिर्को अन्त्र् िना‘,

लैवङ्गक समानता ि मवहला सशिीकिर्का लानि सबल तथ्र्ाङ्क प्रर्ालीको ववकास

िनन,ा

लैवङ्गक समानता ि मवहला सशिीकिर्का सम्बन्धमा पन्रौँ र्ोजनाले नलएका

िर्नीनत

– िाज्र्का सबै तह ि क्षेत्रले लैवङ्गक समानतासम्बन्धी क्षेत्रित नीनत, काननन तथा

कार्ािम तजामा िने,

िाज्र्का सबै तहको सिकाि, क्षेत्र तथा ननकार्मा लैवङ्गक उत्तिदार्ी शासन पिनत

अवलम्बन िने,

िाज्र्का सबै तहको सिकािमा लैवङ्गक उत्तिदार्ी बजेट ववननर्ोजन पिनतलाई

सं स्थाित िने,
लैवङ्गक समानता तथा सशिीकिर् मापन िने तथ्र्ाङ्क प्रर्ालीको ववकास िने ,

आनथाक रूपले ववपन्न ि सामाश्चजक रूपले पछानड पिे का मवहलालाई ववशेि

प्राथनमकता ददिँदै आनथाक सशिीकिर् ि सामाश्चजक रूपान्तिर् िने,

मवहलाववरुि हनने सबै प्रकािका वहं सा, शोिर् ि भेदभाव अन्त्र्का लानि ननिोधात्मक

ि सं िक्षर्ात्मक उपार्िािा न्र्ार्मा पहनिँच अनभवृवि िने ।

२. सािभूत समानताको अवधािर्ा प्रस्ट पादै नेपालको सं ववधानमा समानताको

हकअन्तिात सािभूत समानताको अवधािर्ालाई कसिी आत्मसात् िरिएको छ ?

चचाा िननह
ा ोस्।

@ परिर्ाममा दे श्चखने समानतालाई सािभूत समानताको अथामा बनश्चझन्छ। परिर्ाममा

समानता हानसल िना पृथक् व्र्वहाि, कार्ाशैली वा प्रविर्ा अपनाउननलाई पनन

सािभूत समानतासिँि जोडेि बनझ्न सवकन्छ। कननै एक विा वा समनदार्को पिम्पिा,

व्र्वहाि एवं समस्र्ा अकााको भन्दा नभन्न िहने ववववधतार्नि समाजका

आवश्र्कतालाई समान कानननी प्रबन्ध ि व्र्वहािको ननिपेक्ष दृवष्टकोर्बाट

सम्बोधन िना कदठन हनन्छ। र्सका लानि पृथक् कानननी प्रबन्ध, व्र्वहाि वा

सं िक्षर्को आवश्र्कता पदाछ। समान अवस्थामा िहे काहरूबीच समान व्र्वहाि ि

असमान अवस्थामा िहे काहरूबीच असमान व्र्वहािबाट नै सािभूत समानता हानसल

िना सवकन्छ। कानननका अिानड समानताले केवल औपचारिक समानतालाई

आत्मसात् ििे को हनन्छ। समानतासम्बन्धी अवधािर्ाको अको पक्षका रूपमा िहे को

कानननको समान सं िक्षर्ले पृथक् अवस्थामा िहे काहरूबीच पृथक् व्र्वहाि ििी

सािभूत समानता हानसल िने कनिालाई आत्मसात् िदाछ।

नेपालको सं ववधानको धािा १८ मा समानताको हकलाई मौनलक हकका रूपमा

उल्लेख िरिएको छ। सो धािामा सािभूत समानताको अवधािर्ालाई र्स प्रकाि

आत्मसात् िरिएको छ :

– सबै नािरिक कानननको दृवष्टमा समान हनने ि कसैलाई पनन कानननको समान

सं िक्षर्बाट वश्चञ्चत निरिने व्र्वस्थाले समानहरूका बीच समान व्र्वहाि ि

असमानहरूका बीच असमान व्र्वहाि एवं सं िक्षर्को हक सनननश्चित ििे को छ।

िाज्र्ले नािरिकका बीच कननै पनन आधािमा भेदभाव निने भननए तापनन सामाश्चजक

वा सांस्कृनतक दृवष्टले वपछनडएका मवहला, दनलत, आददवासी, आददवासी जनजानत,

मधेशी, थारू, मनश्चस्लमलिार्तका ववनभन्न बीस समूह, वपछनडएको क्षेत्र ि आनथाक

रूपले ववपन्न खस आर्ालिार्तका नािरिकको सं िक्षर्, सशिीकिर् वा ववकासका

लानि काननन बनाई ववशेि व्र्वस्था िना सवकने व्र्वस्था िरिएको छ।

प्रनतबन्धात्मक वाक्र्ांशिािा समानताको अवधािर्ालाई ववस्तृतमा परिभावित ििी

सािभूत समानतालाई जोड ददइएको छ।

र्सिी समाजका ववशेि अवस्थाका नािरिकका सिोकािलाई आवश्र्कताअननसाि

कानननी व्र्वस्था ििी सम्बोधन िना सवकने सं वैधाननक व्र्वस्थाबाट सं ववधानले

ू ििाउन मािा प्रशस्त ििे को दे श्चखन्छ ति

सािभूत समानतालाई व्र्वहािमा अननभत

समर्मा काननन ननमाार् भई सोको कार्ाान्वर्नको प्रबन्ध िना नसवकएमा सं ववधानको

व्र्वस्था कोिा औपचारिकतामा सीनमत िहने जोश्चखम पनन उश्चत्तकै िहन्छ।

३. आिक्षर् भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? र्सका सबल ि दनबल

ा पक्षबािे चचाा िदै

नेपालमा ननजामती सेवाका पदहरूलाई लश्चक्षत समूहका लानि के कसिी आिश्चक्षत

िरिएको छ ? जानकािी प्रस्तनत िननह

ा ोस्।

@ समाजमा वपछनडएका विालाई िावष्ट्रर् मूलप्रवाहमा समावहत िना ननश्चित समर्का

लानि प्रदान िरिएको कोटा व्र्वस्थालाई आिक्षर् भननन्छ । र्सबाट छोटो समर्मा

लश्चक्षत समूहको प्रनतनननधत्व सनननश्चित ििाउन सम्भव हनन्छ। समाजमा पछानड

छन टे ि िहे का समनदार्का लानि मात्र लश्चक्षत ििी अवसि ि सनववधाको प्रबन्ध िहने

हनिँदा सािभूत समानता हानसल िने सशि माध्र्मका रूपमा आिक्षर्लाई नलइन्छ।

आिक्षर्का सबल ि दनबल

ा पक्ष ननम्न छन् :

क) सबल पक्ष

वश्चञ्चतीकिर्मा पिे का समूहहरूको प्रनतनननधत्व सनननश्चित ििाउिँछ,

कोटा व्र्वस्थाका कािर् छोटो अवनधमा नै लश्चक्षत समूहको सषख्र्ात्मक उपश्चस्थनत

अनभवृवि हनन्छ,

लश्चक्षत विाको पवहचान स्थावपत हनन्छ,

िाज्र् व्र्वस्थाप्रनत सबैको पहनिँच, अपनत्व ि ववश्वास अनभवृवि हनन्छ,

पनस्तौँदे श्चख भोिेको उपेक्षा ि वश्चञ्चतीकिर्को क्षनतपूनता प्राप्त हनन्छ,

सामाश्चजक न्र्ार्को आधाि तर् िदाछ,

असमानता अन्त्र् िना सघाउ पन-र्ाउिँछ,

सामाश्चजक िन्ि न्र्ूनीकिर् िना सहर्ोि िदाछ,

सङ्गठनमा ववववधताबाट लाभ नलन सवकन्छ,

सेवा प्रवाहमा प्रभावकारिता हानसल िना सवकन्छ।

ख) दनबल
ा पक्ष

आिक्षर्लाई व्र्वश्चस्थत िना नसक्दा लश्चक्षत समूहनभत्रको एउटै व्र्श्चिले पटकपटक

सनववधा प्राप्त िने ि अन्र् व्र्श्चि अवसिबाट वश्चञ्चत हनने अवस्था आउिँछ,आिक्षर्बाट

प्राप्त अवसि लश्चक्षत विानभत्रका ठालनबाट कब्जा हनने अवस्था िहन्छ,

आिक्षर्लाई जातीर् ि सामाश्चजक आधािमा केश्चन्द्रत िदाा कमजोि आनथाक अवस्था

भएकाहरू वश्चञ्चतीकिर्मा नै िहने श्चस्थनत नसजाना हनन्छ,

कोटा व्र्वस्थाका कािर् आफ्नो क्षमता ववकासको प्रर्त्न भन्दा िाज्र्प्रनत बढी

ननभाि िहने प्रवृश्चत्तको ववकास हनन्छ,

सङ्गठननभत्र आफूलाई आिश्चक्षत समूहबाट आएको ठानी लघनताबोधी मनोववज्ञान

ववकास हनन सक्छ,

सङ्गठननभत्र ववववधता व्र्वस्थापन हनन नसकेमा िन्ि ि असामञ्जस्र्ता नसजाना हनने

तथा अनावश्र्क समूहहरू ननमाार् हनने अवस्था िहन्छ।

नेपालको ननजामती सेवाका पदमा आिक्षर्को व्र्वस्था :

ननजामती सेवा ऐनमा भएको दोस्रो सं शोधनबाट ननजामती सेवालाई समावेशी बनाउन

सेवाका पदहरूलाई लश्चक्षत विाका लानि आिश्चक्षत िरिएको छ। आिक्षर् सम्बन्धमा

ननम्न व्र्वस्था उल्लेखनीर् छन् :

खनला प्रनतर्ोनितािािा पूनता हनने पदमध्र्े ४५% पदहरू ववनभन्न छवटा समूहका

लानि आिश्चक्षत िरिएको छ,

४५% लाई शतप्रनतशत मानी मवहलातफा ३३%, आददवासी÷जनजानततफा २७%,

मधेशीतफा २२%, दनलततफा ९%, अपाङ्गतातफा ५% ि वपछनडएको क्षेत्रतफा ४%

पदहरूमा सम्बश्चन्धत समूहबाट मात्र प्रनतस्पधाा िना पाउने व्र्वस्था िरिएको छ,

उश्चल्लश्चखत प्रनतशत आिश्चक्षत ििी पदपूनता हनने व्र्वस्था प्रत्र्ेक दस विामा

पननिवलोकन हनने व्र्वस्था िरिएको छ ति र्ो व्र्वस्था कार्ाान्वर्नमा आएको

छै न,आिश्चक्षत िरिएको पदहरू आनथाक सामाश्चजक रूपमा पछानड पिे का मवहला,

आददवासी, जनजानत, मधेशी, दनलतका लानि मात्र हनने भनी स्पष्ट पारिएको ि त्र्स्ता

समनदार्को ववविर् सिकािले िाजपत्रमा सूचना प्रकाशन ििी तोक्ने व्र्वस्था िहे

पनन हालसम्म सो प्रावधान कार्ाान्वर्नमा आएको छै न,

वपछनडएको क्षेत्रअन्तिात हनम्ला, जनम्ला, डोल्पालिार्तका ववनभन्न नौ श्चजल्ला समावेश

छन्। वपछनडएका क्षेत्रका बानसन्दा ि अपाङ्गता भएका व्र्श्चिहरू आिश्चक्षत हनन

आनथाक सामाश्चजक ववविर् आवश्र्क नहनने व्र्वस्था िहे को पाइन्छ।

४. नेपालको सं ववधानमा सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहको िाजस्व अनधकाि सम्बन्धमा

िहे को व्र्वस्था उल्लेख िननह

ा ोस्।

@ नेपालको सं ववधानले तीनै तहका सिकािलाई िाजस्वसम्बन्धी अनधकाि प्रदान

ििे को छ। सं ववधानको अननसूची ५ मा सङ्घको िाजस्व अनधकाि, अननसूची ६ मा

प्रदे शको िाजस्व अनधकाि, अननसूची ८ मा स्थानीर् तहको िाजस्व अनधकाि ि

अननसूची ९ मा तीनै तहका साझा िाजस्व अनधकाि सम्बन्धमा उल्लेख िरिएको

छ । साथै अवश्चशष्ट अनधकािलाई सङ्घको अनधकाि क्षेत्रअन्तिात िाखी सं ववधानमा

नतोवकएको िाजस्वसम्बन्धी अनधकाि सङ्घअन्तिात िहने प्रावधान छ । तीनै तहका

सिकािका िाजस्व अनधकािलाई ननम्नबमोश्चजम कि ि िैिकि िाजस्व अनधकािका

रूपमा उल्लेख िना सवकन्छ ।

क) सङ्घको िाजस्व अनधकाि

कि िाजस्वतफा : भन्साि महसनल, अन्त शनल्क, मूल्र् अनभवृवि कि, सं स्थाित

आर्कि, व्र्श्चिित आर्कि, पारिश्रनमक कि।

िैिकि िाजस्वतफा : िाहदानी शनल्क, नभसा शनल्क, पर्ाटन दस्तनि, सेवा शनल्क, दस्तनि,

दण्ड जरिवाना, प्राकृनतक स्रोतबाट प्राप्त िोर्ल्टी।

ख) प्रदे शको िाजस्व अनधकाि

कि िाजस्वतफा : घिजग्िा िश्चजस्रे सन शनल्क, सवािीसाधन कि, ववज्ञापन कि,

मनोिञ्जन कि, कृवि आर्मा कि।

िैिकि िाजस्वतफा : सेवा शनल्क, दस्तनि, पर्ाटन शनल्क, दण्ड जरिवाना, प्राकृनतक

स्रोतबाट
प्राप्त िोर्ल्टी।

ि) स्थानीर् तहको िाजस्व अनधकाि

कि िाजस्वतफा : सम्पश्चत्त कि, घि बहाल कि, व्र्वसार् कि, भूनमकि÷मालपोत,

घिजग्िा िश्चजस्रे सन शनल्क, सवािीसाधन कि, मनोिञ्जन कि, ववज्ञापन कि।

िैिकि िाजस्वतफा : सेवा शनल्क, दस्तनि, दण्ड जरिवाना, पर्ाटन शनल्क, प्राकृनतक

स्रोतबाट

प्राप्त िोर्ल्टी।

र्सिी सं ववधानबाट तीनै तहका सिकािलाई िाजस्व अनधकाि प्रदान ििी ववत्तीर्

रूपमा समेत सबल एकाइका रूपमा स्थावपत िने सं वैधाननक सोच िहे को दे श्चखन्छ।

५. घाटा बजेट भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? घाटा बजेट व्र्वस्थापन सम्बन्धमा प्रचनलत

कानननले ििे का व्र्वस्थाको जानकािी प्रस्तनत िननह

ा ोस्।

@ आर्भन्दा व्र्र् अननमान बढी भएको बजेटलाई घाटा बजेट भननन्छ। सिकािको

आम्दानीको तनलनामा बढी खचा िननप

ा ने अवस्थामा घाटा बजेट ननमाार् िरिन्छ।

आनथाक मन्दीको सामना, आनथाक वृवि, िोजिािी नसजानालिार्तका कार्ाका लानि

न मा तीव्र आनथाक
घाटा बजेट ननमाार् िरिन्छ। नेपालजस्ता ववकासशील मनलक
वृविका लानि आवश्र्क खचा सिकािी िाजस्व एवं अननदानले धान्न नसक्ने हनिँदा

सिकािले घाटा बजेट ननमाार् ििी सो पूनताका लानि आन्तरिक ि बाह्य ऋर्

परिचालन िने िदाछन् । नेपालको सं ववधान ि अन्र् प्रचनलत कानननले घाटा बजेट

व्र्वस्थापन सम्बन्धमा ननम्न व्र्वस्था ििे को पाइन्छ :

क) सं ववधानमा भएको व्र्वस्था

धािा ५९(९) मा सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहको बजेट घाटा व्र्वस्थापन तथा ववत्तीर्

अननशासन सम्बन्धमा सङ्घीर् सं सद्ले बनाएको कानननबमोश्चजम हनने व्र्वस्था छ।

धािा २३० (२) मा िाउिँ कार्ापानलका वा निि कार्ापनलकाले घाटा बजेट ननमाार्

िना‘पने भएमा सङ्घीर् काननन ि प्रदे श कानननबमोश्चजम घाटा पूनता िने स्रोतसमेत

प्रस्ताव िननप
ा ने व्र्वस्था छ।

ख) अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐनमा भएको व्र्वस्था

नेपाल सिकाि, प्रदे श तथा स्थानीर् तहले सम्बश्चन्धत व्र्वस्थावपकामा

आवश्र्कताअननसाि घाटा बजेट पेस िना सक्ने ति बजेट घाटा पूनता िने स्रोतको

स्पष्ट आधाि खनलाउननपने,

प्रदे श तथा स्थानीर् तहले घाटा बजेट पेस िदाा नेपाल सिकािले सं ववधान ि

प्रचनलत कानननबमोश्चजम ददएको कननै सनझाव वा ननदे शन पालना िननप

ा ने,
प्रशासननक खचा बेहोने घाटा बजेट पेस िना नसक्ने।

ि) आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐनमा भएको व्र्वस्था

नेपाल सिकािले िाजस्व ि व्र्र्को अननमान पेस िदाा आवश्र्कताअननसाि घाटा

बजेटका रूपमा पेस िना सक्ने ति बजेट घाटा पूनता िने स्रोत परिचालनको स्पष्ट

आधािसमेत खनलाउननपने, प्रशासननक खचा बेहोना घाटा बजेट पेस िना

नसक्ने,त्र्स्तैििी प्रदे श आनथाक कार्ाववनध ऐनहरूमा प्रदे श सिकािले घाटा बजेट

पेस िना सक्ने ति घाटा पूनता िने स्पष्ट आधाि खनलाउननपने, प्रशासननक खचा बेहोना

घाटा बजेट पेस िना नसक्ने वविर्लाई समावेश ििे को दे श्चखन्छ।

र्सिी तीनै तहका सिकािले घाटा बजेट पेस िने ि सोको व्र्वस्थापन िनेसम्बन्धी

व्र्वस्था प्रचनलत कानननमा िहे को छ। सङ्घीर् बजेट घाटालाई जीडीपीको अननपातमा

न सिँि तनलना ििी अध्र्र्न िने अभ्र्ास

व्र्ि ििी ववितका बजेट ि अन्र् मनलक

िहे को छ।

अध्र्ादे श भनेको के हो ? नेपालमा अध्र्ादे श जािी हनने ि ननश्चष्िर् हनने अवस्थाहरू

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

सं सद् अनधवेशन चालू निहे को अवस्थामा तत्कालको कानननी आवश्र्कता

पूिा िना कार्ापानलकाको नसफारिसमा जािी हनने कानननी दस्तावेज अध्र्ादे श हो ।

नेपालको सं ववधानको धािा ११४ मा सङ्घीर् मश्चन्त्रपरििद्को नसफारिसमा

िाष्ट्रपनतबाट ि धािा २०२ मा प्रदे श मश्चन्त्रपरििद्को नसफारिसमा सम्बश्चन्धत प्रदे श

प्रमनखबाट अध्र्ादे श जािी हनन सक्ने प्रावधान िहे को छ । नेपालमा अध्र्ादे श

जािी हनने ि ननश्चष्िर् हनने अवस्था ननम्न छन् ः

क) अध्र्ादे श जािी हनने अवस्था

– सङ्घीर् सं सद्को दनवै सदनको अनधवेशन चालू निहे को ि नेपाल सिकािलाई

तत्काल केही िना आवश्र्क पिे को अवस्था,

– प्रदे श सभाको अनधवेशन चालू निहे को ि प्रदे श सिकािलाई तत्काल केही

िना आवश्र्क पिे को अवस्था,

ख) अध्र्ादे श ननश्चष्िर् वा खािे ज हनने अवस्था

– अध्र्ादे श जािी भएपिात् बसेको सङ्घीर् सं सद्को दनवै सदनमा पेस हनने ि

दनवै सदनले स्वीकाि नििे मा स्वत ननश्चष्िर् हनने,

– िाष्ट्रपनतबाट जननसनकै बखत खािे ज हनन सक्ने,

– उश्चल्लश्चखत कननै पनन तरिकाबाट खािे ज वा ननश्चष्िर् नभएमा दनवै सदनको

बैठक बसेको ६० ददनपनछ स्वत ननश्चष्िर् हनने,

– अध्र्ादे श जािी भएपिात् बसेको प्रदे श सभाको बैठकमा पेस हनने ि प्रदे श

सभाले स्वीकाि नििे मा स्वत ननश्चष्िर् हनने,

– प्रदे श प्रमनखबाट जननसनकै बखत खािे ज हनन सक्ने,

– उश्चल्लश्चखत कननै पनन तरिकाबाट खािे ज वा ननश्चष्िर् नभएमा प्रदे श सभाको

बैठक बसेको ६० ददनपनछ स्वत ननश्चष्िर् हनने,

– र्सिी सं सदीर् प्रविर्ा पूिा नभई केवल कार्ापानलकाको नसफारिसको

आधािमा मात्र अध्र्ादे श जािी हनने िदाछ । सं ववधानत ननश्चष्िर्

वा खािे ज नहनञ्जल
े सम्म ऐनसिह र्सका प्रावधान लािू हनन्छन् ।

२. नेपालको ननजामती सेवामा पदपूनताका ववशेिता के कस्ता िहे को पाउननहन्न छ

? उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 ननजामती सेवाका पदमा र्ोग्र्, दक्ष ि नैनतकवान् व्र्श्चि ननर्नश्चि िने वा

श्चजम्मेवािी ददने कार्ा नै पदपूनता हो । नेपालको सं ववधान, ननजामती सेवा ऐन तथा

ननर्मावली एवं प्रचनलत अभ्र्ास हे दाा नेपालको ननजामती सेवामा पदपूनता सम्बन्धमा

ननम्न ववशेिता िहे को पाइन्छ ः

– आन्तरिक तथा बाह्य पदपूनताको व्र्वस्था िहे को,

– पदपूनताका लानि सामवर्क रूपमा पाठ्यिम परिमाजान हनिँदै आएको,

– अनलाइन आवेदन िना सवकने अवस्था िहे को,

– स्वतन्त्र सं वैधाननक आर्ोिका रूपमा िहे को

लोकसेवा आर्ोिबाट र्ोग्र्ता, ननष्पक्षता ि स्वच्छतामा आधारित भई पदपूनताका

लानि र्ोग्र् उम्मेदवािको नसफारिस हनने ििे को,

– पदपूनतालाई स्वच्छ ि पािदशी बनाउन वाविाक क्र्ालेन्डि सावाजननक, ववज्ञापन

प्रकाशन, भौनतक उपश्चस्थनतमा पिीक्षा सञ्चालन, प्राप्ताङ्क जानकािी ददनेजस्ता

अभ्र्ासहरू िहे को,

– खनला प्रनतर्ोनिताबाट हनने पदपूनतामा समावेशी नसिान्तअननसाि आिक्षर्को

व्र्वस्था िहे को,

– आन्तरिक प्रनतस्पधाात्मक पिीक्षाको माध्र्मबाट हनने पदपूनताको अवसि सबै

श्रे र्ीका पदका लानि समान रूपमा प्राप्त हनने अवस्था निहे को,

– बढन वाबाट हनने पदपूनताका सम्बन्धमा श्रे र्ीअननसाि फिक फिक आधाि ि

भाि ननधाािर् िरिएको,

– बढन वाका आधाि ि र्ोग्र्ता कानननिािा

ननधाािर् िरिएको,

– बढन वाबाट हनने पदपूनताका लानि उम्मेदवािको

अनभलेख अद्यावनधक िहने ििे को,

– सरुवा, काज खटनपटनजस्ता माध्र्मबाट पनन रिि स्थानमा पदपूनता हनने

ििे को,

– तल्ला श्रे र्ीका पदमा मात्र बढीमा छ मवहनाका लानि किािबाट पदपूनता हनने

व्र्वस्था िहे को ।
३. जनसम्पका िने अनधकािीमा के कस्ता मनख्र् मनख्र् िनर्हरू हनन आवश्र्क

छ ? उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 कार्ाालर्को तफाबाट आफ्ना सिोकािवाला जनतासमक्ष सम्पका एवं सञ्चाि

िने श्चजम्मेवािीमा िहे को पदानधकािीलाई जनसम्पका अनधकािी भननन्छ ।

जनसम्पका िने अनधकािीमा ननम्नबमोश्चजमका व्र्श्चिित एवं व्र्ावसावर्क िनर् हनन न

आवश्र्क माननन्छ ।

– आफ्नो काम, कताव्र् ि अनधकािको

जानकािी भएको,

– वाक्पटन तामा ननपूर्,ा

– आफ्ना दृवष्टकोर्हरू स्पष्टसिँि िाख्न, बनझाउन एवं सञ्चाि िना सक्ने कौशल

भएको,

– लेखन सीप एवं सूचना प्रववनधको सीप भएको,

– परिश्चस्थनत अननकूल ननर्ार् नलन सक्ने क्षमता,

– सहर्ोिी ि सहकार्ाात्मक कार्ाशैली अवलम्बन िने,

– ववनभन्न प्रकृनतका माननससिँि घनलनमल हनने, कनिाकानी िने, नेटवका

ा ी प्रकृनतको स्वभाव भएको,

बनाउनेजस्ता बवहमनख

– आफ्ना सं वेिहरूलाई ननर्न्त्रर् िना सक्ने, नमलनसाि एवं जननसनकै परिश्चस्थनतमा

पनन सम्हानलन सक्ने स्व–व्र्स्थापन कौशल भएको,

– समर् व्र्वस्थापन, ज्ञान व्र्वस्थापन, तनाव व्र्वस्थापनजस्ता व्र्वस्थापकीर्

सीप भएको,

– लैवङ्गक समानता ि सामाश्चजक समावेश्चशताको मान्र्ताप्रनत उदाि एवं प्रनतबि,

– मानव अनधकाि एवं मानवीर् मूल्र्

मान्र्ताप्रनत प्रनतबि,

– सकािात्मक सोच भएको,

– व्र्ावसावर्क आचिर् ि नैनतकताप्रनत प्रनतबि ।

४. सहकािी ऐन, २०७४ बमोश्चजम सहकािी सं स्था वा सङ्घका प्रमनख कार्ा

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 आफ्नो तोवकएको कार्ाक्षेत्रमा आधारित ि सदस्र् केश्चन्द्रत भई आफ्ना

सदस्र्को आनथाक, सामाश्चजक एवं सांस्कृनतक समृवि हानसल िने उद्देश्र्सवहत

सहकािी सं स्था ि सङ्घहरू स्थावपत भएका हनन्छन् । सहकािी ऐन, २०७४ ले

सहकािी सं स्था वा सङ्घका ननम्न कार्ाहरू हनने भनी उल्लेख ििे को छ ः

– सहकािी मूल्र्, मान्र्ता ि नसिान्तहरूको पालना

िने, ििाउने,

– सदस्र् ि व्र्वसार्को वहत प्रवद्र्धन तथा सोको बजािीकिर् िने, ििाउने,

– सदस्र्लाई श्चशक्षा, सूचना ि तानलम प्रदान िने,

– सहकािी सं स्था वा सङ्घमा सनशासन प्रवद्र्धन िने, ििाउने,

– सहकािी सं स्था वा सङ्घबीचको पािस्परिक सहर्ोि अनभवृवि िने, ििाउने,

– उत्पाददत वस्तन वा सेवाको मापदण्ड ननधाािर् ििी िनर्स्ति सनधाि िने, आनथाक

स्थावर्त्व ि जोश्चखम व्र्वस्थापनसम्बन्धी कार्ा िने,

– आन्तरिक ननर्न्त्रर् प्रर्ाली लािू िने,

– सं स्था वा सङ्घको व्र्ावसावर्क प्रवद्र्धन तथा ववकाससम्बन्धी विर्ाकलाप

सञ्चालन िने,

– सङ्घीर् मन्त्रालर्, िश्चजस्राि, प्रदे श, स्थानीर् तह वा कार्ाालर्को ननदे शन पालना

िने,

– ववननर्ममा उश्चल्लश्चखत कार्ा िने ।

५. िावष्ट्रर् सतकाता केन्द्रको परिचर् ददिँदै र्सका काम, कताव्र् ि अनधकािहरू

उल्लेख िननह
ा ोस् । साथै र्स सं स्थाले हाल सम्पादन िदै आएका मनख्र् मनख्र्

कार्ाहरूको जानकािी प्रस्तनत िननह

ा ोस् ।

 िावष्ट्रर् सतकाता केन्द्र भ्रष्टाचािजन्र् कार्ालाई प्रभावकािी रूपमा ननर्न्त्रर्

िना तथा भ्रष्टाचािववरुि जनचेतना अनभवृवि िना प्रधानमन्त्रीको प्रत्र्क्ष

िे खदे ख ि ननर्न्त्रर्मा िहने ििी भ्रष्टाचाि ननवािर्

ऐन, २०५९ बमोश्चजम स्थापना भएको सं स्था हो । र्सले भ्रष्टाचािववरुि

ननिोधात्मक ि प्रवद्र्धनात्मक कार्ा ििी भ्रष्टाचाि ननवािर्मा र्ोिदान िदाछ ।

 िावष्ट्रर् सतकाता केन्द्रका काम, कताव्र् ि अनधकाि

भ्रष्टाचाि ननवािर् ऐन, २०५९ अननसाि

केन्द्रका काम, कताव्र् ि अनधकािलाई सश्चषक्षप्तमा ननम्नअननसाि प्रस्तनत िना सवकन्छ

– सिकािी ननकार्को कार्ासम्पादनसम्बन्धी सूचना सङ्कलन िने,

– कार्ासम्पादन प्रभावकािी नपाइएमा सतका ििाउने,

– सावाजननक पदानधकािीले बनझाएको सम्पश्चत्त ि आर्को अननिमन िने,

– भ्रष्टाचाि हनन सक्ने स्थान वा कार्ामा ननििानी, छड्के जािँच ि अन्वेिर् िने

व्र्वस्था नमलाउने,

– भ्रष्टाचािसम्बन्धी कननै जानकािी सम्बश्चन्धत ननकार्मा लेखी पठाउने,

– भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर्मा अपनाउननपने नीनत, िर्नीनत एवं कानननी सनधािका लानि

नेपाल सिकािलाई सनझाव ददने,

– नेपाल सिकािका ननकार्मा उजनिी पेवटका िाख्ने व्र्वस्था नमलाउने,

– भ्रष्टाचाि िोकथाम िना सम्बश्चन्धत ननकार्लाई सनझाव वा ननदे शन ददने,

– अननसन्धान िने ननकार्बाट भ्रष्टाचािसम्बन्धी ववविर् वा सूचना प्राप्त ििी

अद्यावनधक ििाई

िाख्ने,

– भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर् सम्बन्धमा आइपने अन्र् कार्ा िने , ििाउने,

– नेपाल सिकािले तोकेका कार्ाहरू िने ।

 सं स्थाले हाल सम्पादन िदै आएका मनख्र् कार्ा

िावष्ट्रर् सतकाता केन्द्रले आफूलाई प्राप्त कानननी अनधकाि एवं श्चजम्मेवािी

अन्तिात िही ननम्नबमोश्चजमका कार्ाहरू सम्पादन िदै आएको पाइन्छ ः

– सावाजननक ननकार्बाट हनने अननर्नमतता, वढलासनस्ती, भ्रष्टाचाि सम्बन्धमा

उजनिी

सङ्कलन िने,

– सावाजननक ननकार्बाट प्रदान हनने सेवा प्रवाह प्रभावकािी तनल्र्ाउन ननर्मन,

अननिमन ििी सनझाव एवं ननदे शन ददने,

– सावाजननक पद धािर्ा ििे का व्र्श्चिको सम्पश्चत्त

ि आर्को अननिमन िने,

– ववकास ननमाार्का आर्ोजनाको िनर्स्तिीर्ता कार्म िना प्राववनधक पिीक्षर्

िने,

– भ्रष्टाचाि ननवािर्का लानि श्चजल्लास्तिमा

जनचेतनामूलक िोष्ठी तथा अन्र् प्रचाि प्रसािका कार्ािम सञ्चालन िने.

– ववनभन्न सिकािी कार्ाालर्मा हाश्चजिी, पोसाक, नसट छड्केजस्ता सनधािात्मक

कार्ा िने ।
६. िावष्ट्रर् िौिवका आर्ोजना भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? िावष्ट्रर् िौिवका आर्ोजना

व्र्वस्थापनमा दे खा पिे का साझा समस्र्ा पवहचान िदै आिामी ददनमा र्ी समस्र्ा

आउन नददने के कस्ता कनिामा ध्र्ान ददननपलाा ? सनझाव प्रस्तनत िननह

ा ोस् ।

 न को आनथाक–सामाश्चजक ववकासमा महत्वपूर्ा र्ोिदान पन-र्ाउने बृहत्

मनलक

पूवााधाि ननमाार्, सं स्कृनत तथा वाताविर् सं िक्षर्सम्बन्धी िर्नीनतक महìवका

आर्ोजनाहरू िावष्ट्रर् िौिवका आर्ोजनाहरू

हनन ् । नेपाल सिकािले आ.व. २०६८/६९ दे श्चख र्स्ता आर्ोजनाहरू छनोट ििी

कार्ाान्वर्मा ल्र्ाएको

छ । हालसम्म २४ वटा आर्ोजना िावष्ट्रर् िौिवका

आर्ोजनाका रूपमा सञ्चालनमा छन् । र्ातार्ात, ऊजाा, नसिँचाइ, खानेपानी, सं स्कृनत

तथा वाताविर्जस्ता क्षेत्रसिँि र्ी आर्ोजना सम्बश्चन्धत छन् । र्स्ता आर्ोजना

छनोट एवं कार्ाान्वर्नको श्चजम्मेवािी नेपाल सिकािमा िहे को छ ।

िावष्ट्रर् िौिवका आर्ोजना व्र्वस्थापनमा दे श्चखएका साझा समस्र्ा

क) मोडानलटी ननधाािर्मा वढलाइ : बनढीिण्डकी

आर्ोजनालिार्तका केही आर्ोजनामा ननमाार्को ववनध ि स्रोतको टन ङ्गो नलाग्दा

आर्ोजना ननमाार्को िनत सनस्त दे श्चखन्छ ।

ख) मनआब्जा ननधाािर् ि जग्िा प्रानप्तमा जवटलता ः मनआब्जा ननधाािर् ि जग्िा

अनधग्रहर् सम्बन्धमा स्पष्ट नीनतको अभाव िहे को छ । कनतपर्

आर्ोजनामा स्थानीर्बासीबाट उच्च िकम माि ििी अविोध हनने ििे को छ ।

नेपाल सिकाि ि

दातृ ननकार्बाट सञ्चालन हनने आर्ोजनामा मनआब्जा सम्बन्धमा फिक फिक

शैलीको प्रर्ोिले थप समस्र्ा ननश्चम्तएको छ ।

ि) दक्ष जनशश्चिको कमी ः आर्ोजनाका लानि आवश्र्क दक्ष प्राववनधक

िँ ीित खचा कम हनने

जनशश्चिको अभावका कािर् खचा िने क्षमतामा कमी आई पनज

ििे को छ । आर्ोजनामा कमाचािी खटनपटन िदाा ‘हाम्रालाई होइन िाम्रालाई’

भन्ने मान्र्ता आत्मसात् हनन सकेको छै न ।

घ) वन तथा वाताविर् क्षेत्रका जवटलता ः रुख कटान अननमनत ि वाताविर्ीर्

प्रभाव मूल्र्ाङ्कनमा वढलाइ हनने ििे को छ । वन तथा ननकञ्ज क्षेत्रनभत्र

पने आर्ोजना ननमाार्मा समन्वर्को अभाव

दे श्चखएको छ ।

ङ) ठे क्का व्र्वस्थापनमा समस्र्ा ः साइट पूर्ा रूपमा श्चक्लर्ि निरिकनै ठे क्का

आह्वान ििी कार्ाादेश ददिँदा सम्झौता कार्ाान्वर्नमा जवटलता दे श्चखने ििे को छ ।

फलस्वरूप आर्ोजनाको लाित ि समर् बढ्दै िएको छ ।

च) आवश्र्कताअननसािको परिमार्मा ननमाार् सामग्रीको समर्मै आपूनता हनन

नसक्दा ि ननमाार् उपकिर् एवं इन्धनको आपूनता सीमापािबाट हनने हनिँदा वढलाइ

हनन िई आर्ोजनाहरू प्रभाववत भएका छन् ।

छ) सडक आर्ोजनाको स्पष्ट िे खाङ्कन एवं

सीमाङ्कननबना नै आर्ोजना घोिर्ा भई कार्ाान्वर्नमा लै जाने िरिएको छ । जस्तै–

मध्र्पहाडी लोकमािाको सनदूिपश्चिम खण्ड ।

ज) नेपाल सिकािबाट न्र्ून ववननर्ोजन हनन,न ववननर्ोजनअननसाि पनन खचा हनन

न स्ता कािर्
नसक्नन, दातृ ननकार्बाट भनिानी प्राप्त िना वढलाइ हननज

आर्ोजनाको प्रिनत न्र्ून छ ।

झ) तहित एवं ननकार्ित समन्वर्को अभाव । ववद्यनत्को पोल, खानेपानीको

पाइपजस्ता र्नवटनलटी स्थानान्तिर्मा वढलाइ हनन न समस्र्ाका रूपमा

िहे को छ ।

ञ) अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कन कार्ा प्रभावकािी नहनिँदा आर्ोजनाले िनत नलन

सकेका छै नन् ।

समस्र्ा समाधानका उपार्

– ननमाार् ववनध, ववत्तीर् प्रबन्ध, स्पष्ट िे खाङ्कनजस्ता पक्ष ववचाि ििे ि मात्र िावष्ट्रर्

िौिवका आर्ोजना

घोिर्ा िने, क्षनतपूनता, मनआब्जा ननधाािर्, स्थानान्तिर्, जग्िा मूल्र्ाङ्कनजस्ता वविर्मा

एकरूपता कार्म हनने ििी स्पष्ट नीनतित प्रबन्ध िने,

– जग्िा प्रानप्त, साइट श्चक्लर्िे न्स, वन ि वाताविर्ीर् मानमला टन ङ्गो लिाएि मात्र

ठे क्का आह्वान िने,

– आर्ोजना प्रमनख, आर्ोजनामा खवटने अन्र् कमाचािीका लानि ननश्चित मापदण्ड

ननधाािर् ििी कार्ाान्वर्न िने, ननश्चित अवनधको कार्ासम्पादन अध्र्र्न निरिकन

आर्ोजना प्रमनखको श्चजम्मेवािी परिवतान निने, दण्ड ि पनिस्कािलाई सं स्थाित िने

– ननकार्ित समन्वर्लाई बढीभन्दा बढी जोड

ददने । र्नवटनलटी करिडोिसम्बन्धी नीनतित तथा कानननी व्र्वस्था ििी एकीकृत

पूवााधाि ननमाार्को अवधािर्ा अवलम्बन िने ।

– स्थानीर् तहसिँि समन्वर् ििी ननमाार् सामग्रीको अभाव हनन नददई सम्बश्चन्धत

आर्ोजनाको ननिन्तिमा ध्र्ान ददने । िावष्ट्रर् िौिवका आर्ोजनाको सघन अननिमन

ििी कार्ाान्वर्न चिर्का जवटलताहरू शीघ्र सम्बोधनको प्रबन्ध िने ।

– आर्ोजना घोिर्ा िदाा हौनसने ि कार्ाान्वर्नमा सनस्ताउने प्रवृश्चत्तका कािर्

िावष्ट्रर् िौिव भनी

घोिर्ा िरिएका आर्ोजनाको प्रिनतबाट

लज्जाबोध िननप
ा ने अवस्था नसजाना भएको छ ।

तोवकएको समर् ि लाितमा आर्ोजना सम्पन्न नहनिँदा िाज्र्मानथ अबौंको भाि थवपद
िँ ै

िएको छ । तसथा मानथ उश्चल्लश्चखत उपार् अवलम्बन ििी आर्ोजना

कार्ाान्वर्नलाई िनत ददनन नै िाष्ट्र ि जनताको वहतमा हनने दे श्चखन्छ ।

 नेपालको सङ्घीर् सं िचनामा ववधार्की अङ्गको िठनसम्बन्धी के कस्तो

व्र्वस्था िहे को छ, उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 नेपालको सं ववधानले ववधार्की शश्चिलाई सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तह ििी

तीन तहमा बािँडफािँट ििे को छ । सङ्घीर् ववधार्की अङ्गका रूपमा िावष्ट्रर् सभा ि

प्रनतनननध सभा नामका दनई सदनसवहतको सङ्घीर् सं सद्, प्रदे श ववधार्की अङ्गका

रूपमा एक सदनात्मक प्रदे श सभा ि स्थानीर् ववधार्की अङ्गका रूपमा एक

सदनात्मक िाउिँसभा तथा निि सभा िहने प्रावधान सं ववधानमा छ ।

क) सङ्घीर् ववधार्की अङ्गको िठन

– तल्लो सदनका रूपमा िहे को प्रनतनननध सभामा पवहलो हनने ननवााश्चचत हनने

ननवााचन प्रर्ालीबाट ननवााश्चचत १६५ जना ि समाननपानतक ननवााचन प्रर्ालीबाट

ननवााश्चचत हनने ११० सवहत जम्मा २७५ जना सदस्र् िहने,

– सं ववधानबमोश्चजम अिावै ववघटन भएकोमा बाहे क प्रनतनननध सभाको कार्ाकाल

पािँच विाको हनन,े

– मानथल्लो सदनका रूपमा िहे को िावष्ट्रर् सभामा प्रदे श सभाका सदस्र्,

िाउिँपानलकाका अध्र्क्ष ि उपाध्र्क्ष तथा नििपानलकाका प्रमनख ि उपप्रमनख िहे को

ननवााचक मण्डलिािा सङ्घीर् कानननबमोश्चजम मतको भाि फिक हनने ििी प्रत्र्ेक

प्रदे शबाट कम्तीमा तीन जना मवहला, एक जना दनलत ि एक जना अपाङ्गता भएका

व्र्श्चि वा अल्पसषख्र्कसवहत समान आठ जनाको दिले ननवााश्चचत हनने ५६ जना

ि नेपाल सिकािको नसफारिसमा िाष्ट्रपनतबाट मनोनीत कम्तीमा एक जना

मवहलासवहत तीन जना ििी जम्मा ५९ जना सदस्र् हनने,

– िावष्ट्रर् सभा स्थार्ी सदनका रूपमा िहने, सदस्र्को पदावनध छ विाको हनने

ि एक नतहाइ सदस्र्को पदावनध प्रत्र्ेक दनई विामा समाप्त हनने,

ख) प्रदे श ववधार्की अङ्गको िठन

– प्रदे श ववधार्की अङ्गका रूपमा िहे को प्रदे श सभामा सम्बश्चन्धत प्रदे शबाट

प्रनतनननध सभामा पवहलो हनने ननवााश्चचत हनने प्रर्ालीअननसाि ननवााश्चचत हनने सदस्र्

सषख्र्ाको दोब्बि सङ्खार्ाम सोही प्रर्ालीअननसाि ननवााश्चचत हनने ि र्सिी ननवााश्चचत

भएको सषख्र्ालाई ६० प्रनतशत मानी बािँकी ४० प्रनतशत सदस्र्हरू समाननपानतक

ननवााचन प्रर्ालीबाट ननवााश्चचत हनने,

– सं ववधानबमोश्चजम अिावै ववघटन भएकोमा बाहे क प्रदे श सभाको कार्ाकाल

पािँच विाको हनन,े

ि) स्थानीर् ववधार्की अङ्गको िठन

– सं ववधानको भाि १८ बमोश्चजम स्थानीर् तहको व्र्वस्थावपकीर् अनधकाि

िाउिँ सभा ि निि सभामा ननवहत िहने,

– िाउिँ सभामा िाउिँ कार्ापानलकाका अध्र्क्ष, उपाध्र्क्ष, वडा अध्र्क्ष, प्रत्र्ेक

वडाबाट ननवााश्चचत चाि जना सदस्र् ि िाउिँ कार्ापानलकाका लानि िाउिँ सभाले

ननवााश्चचत ििे का दनई जना दनलत वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट सदस्र् िहने,

– निि सभामा निि कार्ापानलकाका प्रमनख, उपप्रमनख, वडा अध्र्क्ष, प्रत्र्ेक

वडाबाट ननवााश्चचत चाि जना सदस्र् ि निि कार्ापानलकाका लानि निि सभाले

ननवााश्चचत ििे का तीन जना दनलत वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट सदस्र् िहने,

– िाउिँ सभा ि निि सभाको कार्ाकाल ननवााचन भएको नमनतले पािँच विाको

हनने ।

२. नेपालको तीन तहको सङ्घीर् सं िचनामा वैदेश्चशक सहार्ता परिचालनलाई के

कसिी व्र्वश्चस्थत िरिएको पाउननहन्न छ ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 न ले कमजोि अथातन्त्र भएका मनलक

समृि अथातन्त्र भएका मनलक न को

आनथाक–सामाश्चजक रूपान्तिर्का लानि उपलब्ध ििाउने सहार्ता नै वैदेश्चशक

सहार्ता हो । नेपालको सं ववधान, अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐन, २०७४ ि

अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालन नीनत, २०७६ ले सङ्घीर् सं िचनाअननरूप

वैदेश्चशक सहार्ता परिचालनलाई व्र्वश्चस्थत िने आधाि तर्ाि ििे का छन् । जसमा

दे हार्का व्र्वस्था िहे का छन् ः

– वैदेश्चशक सहार्ता नलने अनधकाि नेपाल सिकािको हनने,

– वैदेश्चशक अननदान वा ऋर् नलिँदा मनलक

न को समवष्टित आनथाक स्थावर्त्व हनने

ििी नलननपने,

– प्रदे श सिकािलाई सङ्घको सहमनतमा वैदेश्चशक अननदान ि सहर्ोि नलन सक्ने

अनधकाि िहने,
– नेपाल सिकािले प्रदे श तथा स्थानीर् तहबाट कार्ाान्वर्न हनने र्ोजना वा

कार्ािमका लानि वैदेश्चशक सहार्ता नलन सक्ने,

– नेपाल सिकािको पूवस्ा वीकृनतनबना प्रदे श तथा स्थानीर् तहले कननै वकनसमको

वैदेश्चशक अननदान वा सहार्ता नलन, कननै र्ोजना वा कार्ािम कार्ाान्वर्न िना

ििाउन नसक्ने,

– अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालन नीनत, २०७६ ले सङ्घीर् ढािँचामा

सहार्ता परिचालनसम्बन्धी नीनतित वविर् उल्लेख ििे को छ । जसमा सहार्ता

परिचालनका सम्बन्धमा सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहबीचको सम्बन्ध, तीनै तहका

सिकािको भूनमका, प्रदे श तथा स्थानीर् स्तिमा कार्ाान्वर्न भएका आर्ोजना ि

कार्ािमको समीक्षालिार्तका वविर् समावेश छन् ।

३. नेपाल सिकािको िाजस्व परिचालनसम्बन्धी नीनत के कस्तो िहे को छ ?

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 सिकािको सं वैधाननक तथा सावाजननक उत्तिदावर्त्व ननवााह िना, बढ्दो

सावाजननक खचाको आवश्र्कता पूिा िना तथा वैदेश्चशक सहार्तामानथको ननभािता

कम िना आन्तरिक स्रोत परिचालनको ठू लो महìव िहे को हनन्छ । नेपाल सिकािको

िाजस्व परिचालनसम्बन्धी ववश्चशष्टीकृत नीनत नभएता पनन आवनधक र्ोजना, वाविाक

बजेटबाट हनने घोिर्ा तथा आनथाक ऐनमा िरिएका प्रावधानले िाजस्व

परिचालनसम्बन्धी नीनतित वविर् समेटेको पाइन्छ । पन्रौँ र्ोजनाले िाजस्व

परिचालनसम्बन्धी ननम्न िर्नीनत उल्लेख ििे को छ ः

– सबै वकनसमका आनथाक विर्ाकलापलाई किको दार्िामा ल्र्ाई िाजस्वको

आधाि फिावकलो बनाउने,

– िाजस्व प्रशासनको ववस्ताि तथा आधनननकीकिर् ििी कनशल, व्र्ावसावर्क ि

स्वच्छ बनाउने,

– सङ्घीर् प्रर्ालीअननरूप िाजस्व प्रशासनको सं िचनाित ि प्रर्ालीित पक्षमा

सनधाि िने,

– आनथाक ववस्तािमा सहर्ोि पनग्ने ििी कि प्रर्ालीलाई थप लिानीमैत्री तथा

व्र्वसार्मैत्री बनाउने,

– कि सं िचना ि दिमा सामवर्क सनधाि ििी कि प्रर्ालीलाई थप सिल ि

समन्र्ावर्क बनाउने ।

त्र्स्तैििी आनथाक विा २०७९-८० को बजेटमा िाजस्व परिचालन

सम्बन्धमा ननम्नाननसािका नीनतित प्रावधान िहे का छन् :

– ददिो ि प्रभावकािी िाजस्व परिचालनको माध्र्मबाट समनन्नत, आत्मननभाि तथा

सबल अथातन्त्रको ननमाार् िने,

– स्वदे शी उद्योिलाई प्रोत्साहन िने,

– किाधािको सं िक्षर् िदै िाजस्वको दार्िा ववस्ताि िने,

– च नहावट ननर्न्त्रर् िने,

– िाजस्व प्रर्ालीको सनदृढीकिर् ििी प्रिनतशील, सिल, पािदशी ि अननमानर्ोग्र्

बनाउने,
– व्र्ावसावर्क, स्वच्छ ि किदातामैत्री कि प्रशासनको परिचालनबाट कि

परिपालना तथा कि सहभानिता अनभवृवि िने,

– िाजस्व प्रशासनलाई प्रववनधमैत्री बनाउने ।

४. स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४ बमोश्चजम िाउिँपानलका तथा

नििपानलकाले र्ोजना ननमाार् िदाा प्राथनमकता ददननपने वविर् के–के हनन ् ? उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

 नेपालको सं ववधानबमोश्चजमको स्थानीर् तहको अनधकािसम्बन्धी व्र्वस्था

कार्ाान्वर्न िना स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४ जािी भएको छ । स्थानीर्

तहले आफ्नो अनधकाि क्षेत्रनभत्रका वविर्मा स्थानीर्स्तिको ववकासको आवनधक,

वाविाक तथा दीघाकालीन वा मध्र्मकालीन वविर्क्षेत्रित िर्नीनतक र्ोजना ननमाार्

ििी लािू िननप

ा ने प्रावधान िहे को छ । र्स्तो र्ोजना ननमाार् िदाा ननम्न वविर्लाई

प्राथनमकता ददननपछा :

– आनथाक ववकास तथा िरिबी ननवािर्मा प्रत्र्क्ष र्ोिदान पनग्ने,

– उत्पादनमूलक तथा नछटो प्रनतफल प्राप्त िना सवकने,

– जनताको जीवनस्ति, आम्दानी ि िोजिाि बढ्ने,

– स्थानीर् बानसन्दाको जनसहभानिता जनट्ने, स्वर्ं सेवा परिचालन िना सवकने

तथा लाित कम लाग्ने,

– स्थानीर् स्रोत, साधन ि सीपको अनधकतम प्रर्ोि हनने,

– मवहला, बालबानलका तथा वपछनडएका विा, क्षेत्र ि समनदार्लाई प्रत्र्क्ष लाभ

पनग्ने,

– लैवङ्गक समानता ि सामाश्चजक समावेशीकिर् अनभवृवि हनने,

– ददिो ववकास, वाताविर्ीर् सं िक्षर् तथा सम्वद्र्धन िना सघाउ पनर्ााउने,

– भाविक तथा सांस्कृनतक पक्षको जिेनाा ि सामाश्चजक सद्भाव तथा एकता

अनभवृविमा सघाउ पनर्ााउने ।

५. न्र्ार् परििद्को परिचर् ददई र्सका काम, कताव्र् ि अनधकाि उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

 न्र्ार्ाधीश ननर्नश्चि, सरुवा, अननशासनको कािबाही, बखाास्तिी ि न्र्ार्

प्रशासनसम्बन्धी अन्र् वविर्को नसफारिस िना वा पिामशा ददन सं ववधानमा न्र्ार्

परििद्को व्र्वस्था िरिएको छ । र्समा दे हार्बमोश्चजमका पदानधकािी िहने ििी

परििद्को िठन हनने प्रावधान छ ः

क) प्रधानन्र्ार्ाधीश – अध्र्क्ष

ख) सङ्घीर् काननन तथा न्र्ार्मन्त्री – सदस्र्

ि) सवोच्च अदालतका वरिष्ठतम न्र्ार्ाधीश एक जना – सदस्र्

घ) प्रधानमन्त्रीको नसफारिसमा िाष्ट्रपनतबाट ननर्नि एक जना कानूनववद्

– सदस्र्

ङ) नेपाल बाि एसोनसएसनको नसफारिसमा िाष्ट्रपनतिािा ननर्नि कम्तीमा

बीस विाको अननभव प्राप्त वरिष्ठ अनधविा वा अनधविा – सदस्र्

 नेपालको सं ववधान, न्र्ार् परििद् ऐन तथा ननर्मावलीलिार्तका कानननले

न्र्ार् परििद्का ननम्नाननसािका काम, कताव्र् ि अनधकािको व्र्वस्था ििे का छन्

– न्र्ार्ाधीशको ननर्नश्चि, सरुवा, अननशासनको कािबाही, बखाास्तिी ि न्र्ार्

प्रशासनसम्बन्धी अन्र् वविर्को नसफारिस िने वा पिामशा ददने,

– न्र्ार् परििद्को अध्र्क्ष वा सदस्र्ले कननै न्र्ार्ाधीशववरुि पिे को

उजनिीसम्बि मनद्दाको अध्र्र्न ििी परििद्समक्ष प्रनतवेदन ददन सक्ने,

– कननै न्र्ार्ाधीशको वविर्मा पिे को उजनिीको प्रािश्चम्भक छाननबन ििाउिँदा

ववशेिज्ञबाट ववस्तृत छाननबन िननप

ा ने दे श्चखएमा जािँचबनझ सनमनत िठन िना सक्ने,

– महानभर्ोिको कािबाहीबाट पदमनि हनन सक्ने न्र्ार्ाधीशबाहे कका

न्र्ार्ाधीशले भ्रष्टाचाि ििी अश्चख्तर्ािको दनरुपर्ोि ििे कोमा परििद्ले अध्र्र्न ििी

कानननबमोश्चजम मनद्दा चलाउन सक्ने,

– सवोच्च अदालतका प्रधानन्र्ार्ाधीश ि न्र्ार्ाधीश, उच्च अदालतका मनख्र्

न्र्ार्ाधीश ि न्र्ार्ाधीश पदमा ननर्नि हनन र्ोग्र्ता पनग्ने व्र्श्चिको अद्यावनधक

अनभलेख तर्ाि िने,

– न्र्ार्ाधीशको काम, कािबाही ि आचिर् सम्बन्धमा अननिमन तथा ननििानी

िने,

– न्र्ार्ाधीशको वैर्श्चिक ववविर् िाख्ने,

– न्र्ार्ाधीशको सम्पश्चत्त ववविर्को अनभलेख िाख्ने,

– न्र्ार्ाधीशको र्ोग्र्ता, अननभव, ववशेिज्ञता, उजनिीउपिको ननर्ार्को सश्चषक्षप्त

ववविर्, कािबाही ववविर्, फैसला सदि वा बदिको ववविर्, फैसला ि आदे शको

सषख्र्ात्मक ववविर्सवहतको न्र्ार्ाधीशको एकीकृत अनभलेख तर्ाि िने,

– न्र्ार्परििद्सम्बन्धी वविर्मा अध्र्र्न तथा अननसन्धान िने ििाउने,

– न्र्ार्ाधीशको तानलम तथा प्रश्चशक्षर्सम्बन्धी पाठ्यिमसमेतका वविर्मा

ननदे शन ददने,

– श्चजल्ला न्र्ार्ाधीशको रिि पदको पदपूनताका लानि प्रनतशत ननधाािर् िने ि

पिीक्षाका लानि समर्तानलका बनाउने ।

६. स्थानीर् तहको प्रशासननक सङ्गठन ि जनशश्चि व्र्वस्थापनसम्बन्धी के कस्ता

कानननी व्र्वस्था िहे का छन् ? जानकािी ििाउननहोस् ।

 स्थानीर् तहको सं वैधाननक श्चजम्मेवािी सम्पादन िना स्थानीर् तहमा

िाजनीनतक तथा प्रशासननक सं िचना स्थावपत छन् । नेपालको सं ववधान ि स्थानीर्

सिकाि सञ्चालन ऐनले स्थानीर् तहको प्रशासननक सङ्गठन तथा जनशश्चि

व्र्वस्थापनसम्बन्धी कार्ालाई ननदे श्चशत ििे को छ ।

क) सं वैधाननक व्र्वस्था

– िाउिँ कार्ापानलका तथा निि कार्ापानलकाले आफ्नो प्रशासन सञ्चालन िना

आवश्र्कताअननसाि सिकािी सेवाको िठन ि सञ्चालन िना

सक्ने, (धािा २८५)

– िाष्ट्रसेवक कमाचािीलाई समार्ोजन ििी स्थानीर् तहमा सेवा प्रवाहको

व्र्वस्था नमलाउन सवकने, (धािा ३०२)

– िाउिँपानलका ि नििपानलकाको कमाचािी ि कार्ाालर्सम्बन्धी अन्र् व्र्वस्था

प्रदे श कानननबमोश्चजम हनन,े (धािा २२७)

ख) स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४ मा भएको व्र्वस्था

– िाउिँपानलका तथा नििपानलकाले आफ्नो कार्ाबोझ, िाजस्व क्षमता, खचाको

आकाि, स्थानीर् आवश्र्कता ि ववश्चशष्टतासमेतलाई ध्र्ानमा िाखी कमाचािी

समार्ोजन भएपिात् सङ्गठन तथा व्र्वस्थापन सवेक्षर्का आधािमा सङ्गठन सं िचना

तर्ाि िननप
ा ने,

– निि प्रहिी, सवािी चालक, कार्ाालर् सहर्ोिीलिार्तका पदमा स्थार्ी ननर्नश्चि

नििी प्रनतस्पधााको आधािमा सेवा किािबाट मात्र नलने,

– स्थानीर् सेवा सञ्चालनका लानि अस्थार्ी पदको नसजाना निने,

– प्रशासकीर् प्रमनखका रूपमा प्रमनख प्रशासकीर् अनधकृत िहने,

– स्थानीर् तहको मािको आधािमा नेपाल सिकािले बढीमा दनई विाका लानि

ननजामती सेवाको कननै कमाचािीलाई काजमा खटाउन सक्ने,

– स्थानीर् सेवाको िठन तथा सञ्चालन तहित प्रर्ालीमा आधारित हनने,

– स्थानीर् सेवाको िठन, सञ्चालन, व्र्वस्थापन, सेवाको सता तथा सनववधासम्बन्धी

आधािभूत नसिान्त ि मापदण्ड सङ्घीर् कानननबाट ननदे श्चशत हनने,

 स्थानीर् सेवाको व्र्वस्थापन िना स्थानीर् तहको ननम्नाननसािको श्चजम्मेवािी

ननधाािर् िरिएको छ ः

– स्थानीर् सेवाको व्र्वस्थापनसम्बन्धी नीनत, मापदण्ड, सेवा, सता, र्ोजना,

कार्ाान्वर्न ि ननर्मन,

– समार्ोश्चजत कमाचािीको व्र्वस्थापन, उपर्ोि ि समन्वर्,

– सङ्गठन ववकास, जनशश्चि व्र्वस्थापन ि वृश्चत्त ववकास,

– स्थानीर् कानननबमोश्चजम सङ्गठन तथा व्र्वस्थापन सवेक्षर् ििी सङ्गठन

सं िचना तथा दिबन्दी ननधाािर्,

– स्थानीर् सेवाको व्र्वस्थापनमा सूचना तथा सञ्चाि प्रववनधको उपर्ोि, प्रवद्र्धन

ि ननर्मन,

– स्थानीर् सेवा व्र्वस्थापनसम्बन्धी अन्र् ववववध कार्ा ।

. नेपाल सिकािको बजेट तथा कार्ािमको अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कनसम्बन्धी

व्र्वस्थाबािे चचाा िननह

ा ोस् ।

 सिकािको आर् ि व्र्र्को ववविर् नै बजेट हो । नेपालको सं ववधानले

सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहमा बजेट प्रर्ालीलाई व्र्वश्चस्थत िना तीनै तहका आनथाक

कार्ा प्रर्ाली ननददाष्ट ििे को छ । सं वैधाननक व्र्वस्थालाई कार्ाान्वर्नमा लैजान

आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्वसम्बन्धी काननन ननमाार् भएको छ ।

बजेट तथा कार्ािमको अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कनसम्बन्धी व्र्वस्था

– नेपाल सिकािको बजेट तथा कार्ािम अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कनसम्बन्धी

व्र्वस्था आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन, २०७६ ि सोको

ननर्मावली २०७७ मा िहे को छ । सो व्र्वस्थालाई र्स प्रकाि उल्लेख िरिएको

छ ः

क) सम्बश्चन्धत मन्त्रीले त्रैमानसक रूपमा ि सश्चचवले मानसक रूपमा आफ्नो

मातहतका आर्ोजना, कार्ािम ि बजेट कार्ाान्वर्नको त्रैमानसक रूपमा अननिमन

तथा मूल्र्ाङ्कन िने,

ख) अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कनमा ननम्न प्रविर्ा समावेश हनने ः

– बजेट कार्ाान्वर्न िने ननकार्ले त्रैमानसक रूपमा केन्द्रीर् ननकार् ि कोि

तथा लेखा ननर्न्त्रक कार्ाालर्मा प्रिनत ववविर् पठाउने ।

– केन्द्रीर् ननकार्ले कार्ाालर्ित ि केन्द्रीर् ननकार्ित रूपमा समीक्षा िने,

– कार्ािम, कार्ार्ोजना, खरिद र्ोजना, निद प्रवाह र्ोजनासमेतका आधािमा

भौनतक एवं ववत्तीर् प्रिनत भए÷नभएको ि ननतजा प्राप्त नभएकोमा सोको आधाि ि

कािर्को समीक्षा िने,

– केद्रीर् ननकार्ले कार्ािमित, शीिाकित ि स्रोतित खचा, शोधभनाा प्रानप्त,

वैदेश्चशक सहार्ता परिचालन तथा िाजस्व सङ्कलन अवस्थाको समीक्षा ििी त्रैमानसक

रूपमा अथा मन्त्रालर्मा प्रनतवेदन िने,

– अथा मन्त्रालर्ले अधावाविाक ि वाविाक रूपमा एकीकृत मूल्र्ाङ्कन प्रनतवेदन

सावाजननक िने,
– अधावाविाक मूल्र्ाङ्कन प्रनतवेदन हिे क विाको माघ मसान्तनभत्र ि वाविाक

प्रनतवेदन आनथाक विा समाप्त भएको चाि मवहनानभत्र सावाजननक िरिसक्ने ।

ि) एकीकृत मूल्र्ाङ्कन प्रनतवेदनमा ननम्नाननसािका ववविर् समावेश िने ः

– िाजस्व, खचा, वैदेश्चशक अननदान तथा ऋर्को प्रानप्त एवं परिचालनको र्थाथा

ववविर्,

– नेपाल सिकािको समवष्टित आनथाक तथा

ववत्तीर् श्चस्थनत

– नीनत तथा कार्ािममा समावेश कार्ािमको कार्ाान्वर्न श्चस्थनत,

– अन्र् आवश्र्क ववविर्हरू ।

२. दोस्रो पक्षले खरिद सम्झौता उल्लङ्घन िदाा सावाजननक ननकार्ले के कस्तो

उपचाि प्राप्त िना सक्छन् ? जानकािी ििाउननहोस् ।

 सावाजननक खरिद कार्ा दनई पक्षबीचको किािीर् सम्झौता ि सोको

कार्ाान्वर्नसिँि समेत सम्बश्चन्धत िहे को हनन्छ । र्समा सावाजननक ननकार् पवहलो

पक्ष ि खरिद कार्ामा भाि नलने व्र्श्चि, फमा, कम्पनी, सं स्था वा सनमनत दोस्रो पक्षका

रूपमा िहन्छन् । दनवै पक्ष खरिद सम्झौताका सता, दावर्त्व ि उपचािप्रनत जानकाि

एवं श्चजम्मेवाि िहन्छन् । सावाजननक खरिद कानननले दोस्रो पक्षले खरिद सम्झौताको

उल्लङ्घन ििे को अवस्थामा सावाजननक ननकार्लाई प्राप्त हनने उपचािको प्रबन्ध

ििे को छ । वर्नै कानननी व्र्वस्थाबाट ननदे श्चशत िही खरिदसम्बन्धी कािजात एवं

सम्झौतामा र्ससम्बन्धी प्रावधान उल्लेख िने िरिन्छ । सावाजननक खरिद ऐन,

२०६३ ि ननर्मावली २०६४ ले र्ससम्बन्धमा ननम्न व्र्वस्था ििे को पाइन्छ

– सम्झौताबमोश्चजम काम सनरु नििे मा, काम सनरु ििी बीचैमा छाडेमा वा

सम्झौताबमोश्चजमको प्रिनत नििे मा सावाजननक ननकार्ले जननसनकै बेला सम्झौता

अन्त्र् िना सक्ने,

– सम्झौता अन्त्र् भएमा कार्ासम्पादन जमानत जफत हनने,

– पूवना नधाारित क्षनतपूनता प्राप्त िने,

– सम्झौताबमोश्चजमको बािँकी काम दोस्रो पक्षको खचामा सम्पन्न ििाउने,

– बािँकी काम पूिा िना लाग्ने िकम सिकािी बािँकीसिह असनलउपि िना सवकने,

– त्रनवटपूर्ा कार्ा अस्वीकाि िने,

– त्रनवटपूर्ा मालसामान तत्काल हटाउने, प्रनतस्थापन िना लिाउने,

– अन्र् सान्दनभाक क्षनतपूनता भिाउने,

– खरिद सम्झौताबमोश्चजम उपलब्ध हनने अन्र् उपचाि ।

३. सावाजननक श्चजम्मेवािीको पदानधकािीले पदीर् उत्तिदावर्त्व ननवााह िदाा ध्र्ान

ददननपने वविर् के के हनन ् ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।
 सावाजननक पद धािर् ििे को व्र्श्चिहरू सदै व सावाजननक प्रश्नको घेिामा

िहन्छन् । सावाजननक स्रोत ि शश्चिको उपर्ोिको प्रविर्ा ि ननतजा सम्बन्धमा

सिोकािवालालाई जवाफ ददननपने दावर्त्वमा िहन्छन् । सनशासन (व्र्वस्थापन तथा

सञ्चालन) ऐन, २०६४ ले सावाजननक श्चजम्मेवािीको पदानधकािीले पदीर् अनधकािको

प्रर्ोि ि कताव्र्को ननवााह

िदाा ननम्न कनिामा ध्र्ान ददननपने भनी

उल्लेख ििे को पाइन्छ ः

– आफूले सम्पादन िने काम ननधाारित समर्मै सम्पादन िना आफैँले पहल

िने,

– सावाजननक स्रोतको नमतव्र्र्ी, कनशल ि उत्पादनशील उपर्ोि िने,

– न को सेवक हो भन्ने भावले कार्ा िने,

सावाजननक पदानधकािी वा ननकार् मनलक

– सवासाधािर् एवं सेवाग्राहीलाई अनधकािसम्पन्न नािरिकका रूपमा व्र्वहाि

िने,

– वढलासनस्ती ि ववलम्बलाई स्रोतसाधनको दनरुपर्ोि एवं थप स्रोतसाधनको

खचा हनन न भन्ने अथामा बनझी कार्ासम्पादन िने,

– कार्ा सम्पादनका िममा कननै कािर्ले तत्काल कार्ासम्पादन हनन नसक्ने

अवस्था भएमा मानथल्लो ननकार्लाई जानकािी ददने, सेवाप्रवाह िने ननकार्को हकमा

सेवाग्राहीलाई जानकािी ददने ि प्रचाि–प्रसािसमेत िने,

– आफ्नो अनधकाि क्षेत्रको वविर्मा स्वर्ंले ननर्ार् िने, कानननी जवटलता ि

दिववधा भएमा मात्र मानथल्लो ननकार्को ननदे शन माग्ने,

– कार्ासम्पादनको िममा सेवाग्राहीसिँि प्रचनलत मूल्र्मान्र्ता ि

सं स्कृनतअननरूपको श्चशष्ट

व्र्वहाि िने ।

– सावाजननक पदानधकािी कानननको परिपालना िने दावर्त्वमा िहने हनिँदा

कानननिािा ननधाािर्

िरिएका र्ी वविर्लाई कार्ासम्पादनका िममा ध्र्ान ददननपछा ।

४. नेपाल सिकाि तथा प्रदे श सिकािले िाजस्व ि व्र्र्को अननमान पेस िदाा

सं लग्न िननप
ा ने ववविर् उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 नेपाल सिकािको अथामन्त्रीले प्रत्र्ेक विाको जेठ १५ िते सङ्घीर् सं सद्को

न
सं र्ि बैठक ि प्रदे श सिकािको अथामन्त्रीले प्रत्र्ेक विाको असाि मवहनाको १

ितेनभत्र प्रदे श सभामा आिामी आनथाक विाको िाजस्व ि व्र्र्को अननमान पेस

िननप
ा ने कानननी व्र्वस्था छ । अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐन, २०७४ ले

नेपाल सिकाि तथा प्रदे श सिकािले िाजस्व ि व्र्र्को अननमान पेस िदाा सं लग्न

िननप
ा ने ववविर् ननम्नाननसाि हनने भनी उल्लेख ििे को छ ः
– अश्चघल्लो आ.व.को िाजस्व अननमानअननसािको िाजस्व सङ्कलन भए÷नभएको

ववविर्,

– अश्चघल्लो आ.व.को मन्त्रालर्ित खचा

िकम ि खचाअननसािको लक्ष्र् हानसल भए/नभएको ववविर्,

– आिामी तीन विामा हनने खचा अननमानसवहतको मध्र्मकालीन खचा सं िचना,

– आिामी तीन विाको िाजस्व ि व्र्र्को प्रक्षेपर्,

– ऋर्, लिानी ि दावर्त्वसम्बन्धी ववविर्,

– ववत्तीर् सन्तनलन कार्म िना अपनाइने िर्नीनत उल्लेख भएको ववत्त नीनत,

– आिामी तीन विाको समष्टीित आनथाक श्चस्थनत (नेपाल सिकािले मात्र),

– कि वा िैिकिमा छन ट ददइएको ववविर्,

– अश्चघल्लो आ.व.को वैदेश्चशक सहार्ता प्रानप्तको ववविर् ।

– िाजस्वको अननमानअननसािको प्रिनत हानसल हनन नसक्ननका कािर् ि त्र्सका

लानि सनधाि िननप

ा ने उपार् एवं मन्त्रालर्ित लक्ष्र्अननसाि खचा हनन नसकेकोमा

सोका कािर् ि सनधािका उपार्समेत ववविर्मा उल्लेख िननप

ा ने व्र्वस्था छ ।

र्सिी सिकािको िाजस्व ि व्र्र्सम्बन्धी नीनत एवं व्र्वहािलाई सभाप्रनत जवाफदे ही

बनाउन र्ी व्र्वस्था ििे को दे श्चखन्छ ।

५. ननजामती सेवाको पदमा हनने स्थार्ी ननर्नश्चिसम्बन्धी प्रविर्ाित व्र्वस्थाहरू

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 र्ोग्र् ि क्षमतावान् जनशश्चिलाई सङ्गठनको सदस्र्का रूपमा स्वीकाि िने

औपचारिक कार्ा नै ननर्नश्चि हो । ननजामती सेवा ऐन, २०४९ ि ननर्मावली,

२०५० ले ननजामती सेवाका पदमा हनने ननर्नश्चि प्रविर्ाको सम्बन्धमा ननम्नाननसाि

उल्लेख ििे को पाइन्छ ः

– खनला वा आन्तरिक प्रनतर्ोनितािािा पूनता हनने पदमा ननर्नश्चिका लानि

लोकसेवा आर्ोिको नसफारिस आवश्र्क हनने,

– िाजपत्रावङ्कत पदमा नेपाल सिकािले ननर्नश्चि ििी सोको सूचना नेपाल

िाजपत्रमा प्रकाशन िने तथा िाजपत्र अनवङ्कत पदमा ववभािीर् प्रमनखले ि आफ्नो

ि मातहतको कार्ाालर्का िाजपत्र अनवङ्कत ि श्रे र्ीववहीन पदमा कार्ाालर् प्रमनखले

ननर्नश्चि िना सक्ने ।

– खनला प्रनतस्पधााबाट नसफारिस भएका उम्मेदवािलाई नसफारिसपत्र दाश्चखला

भएको नमनतले िाजपत्रावङ्कत पदको हकमा दनई मवहनानभत्र ि िाजपत्र अनवङ्कत पदको

हकमा पन्र ददननभत्र ननर्नि ििी सोको सूचना नछटो माध्र्मबाट

सम्बश्चन्धत उम्मेदवािलाई ददने,

– उम्मेदवािले ननर्नश्चिको सूचना प्राप्त नििे को अवस्थामा सावाजननक पनत्रकामा

एक मवहनाको म्र्ाद ददई ननर्नश्चिपत्र बनझ्न आउन सूचना प्रकाशन िने,

– सो म्र्ादनभत्र ननर्नश्चिपत्र बनझ्न नआएमा वैकश्चल्पक उम्मेदवािलाई ननर्नश्चि

ििी सोको सूचना पन्र ददननभत्र लोकसेवा आर्ोिमा पठाउने,

– ननिोनिताको प्रमार्पत्रनबना ननर्नश्चि िना नसवकने,

– प्रथम पटक ननर्नश्चि भई कार्ाभाि सम्हाल्ननअश्चघ अननवार्ा रूपमा शपथ ग्रहर्

ििाइने,

– मवहला कमाचािीको हकमा छ मवहना ि पनरुि कमाचािीको हकमा एक विा

पिीक्षर्कालमा िहने ििी स्थार्ी ननर्नश्चि प्रदान िरिने ।

– ननजामती सेवाको पदमा हनने स्थार्ी ननर्नश्चिबाट सिकािमानथ दीघाकालीन

ववत्तीर् दावर्त्व नसजाना हनन जान्छ । तसथा र्स प्रविर्ालाई कानननिािा प्रस्ट पािी

व्र्वश्चस्थत िरिएको दे श्चखन्छ ।

६. अन्तिसिकािी ववत्तीर् हस्तान्तिर् भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? नेपालको तीन

तहको सङ्घीर् सं िचनामा अननदान हस्तान्तिर्सम्बन्धी मौजनदा व्र्वस्था ि अभ्र्ासबािे

चचाा िननह
ा ोस् ।

 बहनतहका सिकािहरू िहने शासकीर् सं िचनामा एक तहको सिकािले अको

तहको सिकािलाई सताबश्चन्धत वा सतािवहत स्वरूपमा उपलब्ध ििाउने ववत्तीर्

स्रोतलाई अन्तिसिकािी ववत्तीर् हस्तान्तिर् भननन्छ । सताबश्चन्धत हस्तान्तिर्मा

सो उपर्ोिका प्रविर्ा ि ननतजा सम्बन्धमा स्पष्ट सताहरू उल्लेख िरिएका हनन्छन्

। सतािवहत अननदान सम्बन्धमा र्स्तो अननदान हस्तान्तिर् िने तहबाट सताहरू

िँ ै न । मूलत अन्तिसिकािी ववत्तीर् हस्तान्तिर्को उद्देश्र्

उल्लेख िरिएको हनद

तहित सिकािको ववत्तीर् अन्तिलाई परिपूनता िनना नै िहन्छ तथावप ववत्तीर्

हस्तान्तिर्को प्रकािअननसाि केही ववश्चशष्ट उद्देश्र्हरू पनन ननददाष्ट िरिएको पाइन्छ

। नेपालको सङ्घीर् सं िचनामा नेपालको सं ववधान, सङ्घीर् काननन ि प्रदे श

कानननबमोश्चजम ननम्नाननसाि ववत्तीर् अननदान हस्तान्तिर् हनने िदाछ ः

क) नेपाल सिकािबाट प्रदे श तथा स्थानीर् तहमा हनने अननदान हस्तान्तिर्

– नेपालको सं ववधानको धािा ६० मा नेपाल सिकािबाट ववत्तीर् समानीकिर्

अननदान, ससता अननदान, समपूिक अननदान ि ववशेि अननदान हस्तान्तिर् हनने भनी

उल्लेख भएको छ । अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐन, २०७४ ले र्ी चाि

प्रकािका अननदान नेपाल सिकािबाट प्रदे श तथा स्थानीर् तहमा हस्तान्तिर् हनने

व्र्वस्था ििे को छ । िावष्ट्रर् प्राकृनतक स्रोत तथा ववत्त आर्ोि ऐन, २०७४ ले

अननदान सम्बन्धमा थप प्रस्ट पािे को छ । र्ी

अननदान हस्तान्तिर्को मौजनदा अभ्र्ास ननम्नाननसाि िहे को छ :

– िावष्ट्रर् प्राकृनतक स्रोत तथा ववत्त आर्ोिको नसफारिसअननसािको ववत्तीर्

समानीकिर् अननदान हस्तान्तिर् हनने । आर्ोिबाट ननधाािर् हनने समानीकिर्

अननदानको परिमार् न्र्ूनतम, सूत्रमा आधारित ि कार्ासम्पादनमा आधारित ििी

तीन प्रकािले एकमनष्ठ रूपमा कार्म हनने ।

– आर्ोिबाट ननधाारित आधािअननसाि नेपाल सिकािका वविर्ित मन्त्रालर्बाट

कार्ािम तथा आर्ोजना प्रस्ताव भई प्रदे श तथा स्थानीर्

तहबाट कार्ाान्वर्न हनने ििी कार्ािमका रूपमा हस्तान्तिर् हनने,

– समपूिक ि ववशेि अननदानको हस्तान्तिर् स्थानीर् तह तथा प्रदे शबाट

ववद्यनतीर् प्रर्ालीमाफात माि भएअननरूपका आर्ोजनाहरू िावष्ट्रर् र्ोजना आर्ोिबाट

छनोट भई तत् तत् तहबाट कार्ाान्वर्न हनने ििी हनने ।

ख) प्रदे शबाट प्रदे शनभत्रका स्थानीर् तहमा हनने अननदान हस्तान्तिर्

– अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐन, २०७४ मा प्रदे श सिकािबाट

प्रदे शनभत्रका स्थानीर् तहमा प्रदे श कानननबमोश्चजम हस्तान्तिर् हनने अननदानमा ववत्तीर्

समानीकिर् अननदान, ससता अननदान, समपूिक अननदान, ववशेि अननदान िहे का छन्

। र्ी

अननदान हस्तान्तिर्को मौजनदा अभ्र्ास ननम्नाननसाि िहे को छ :

– ववत्तीर् समानीकिर् अननदान िावष्ट्रर् प्राकृनतक स्रोत तथा ववत्त आर्ोिको

नसफारिस परिमार्अननसाि हनने, र्स्तो परिमार् न्र्ूनतम ि सूत्रमा आधारित ििी दनई

प्रकािले ननधाारित हनने ।

– आर्ोिबाट सम्बश्चन्धत प्रदे शका लानि ननधाारित आधािअननसाि प्रदे श

सिकािका वविर्ित मन्त्रालर्बाट कार्ािम तथा आर्ोजना प्रस्ताव भई स्थानीर्

तहबाट कार्ाान्वर्न हनने ििी कार्ािमका रूपमा हस्तान्तिर् हनने,

– समपूिक तथा ववशेि अननदान हस्तान्तिर्को अभ्र्ास प्रदे शअननसाि फिक

फिक हनने ििे को छ । र्ी अननदानको हस्तान्तिर् सङ्घीर् तहमा जस्तो व्र्वश्चस्थत

हनन बािँकी नै िहे को छ ।

– ववत्तीर् समानीकिर् अननदानमा प्रत्र्क्ष रूपमा सता बन्धन िहिँदैन भने अन्र्

न श्चन्धत िहन्छन् । पनछल्लो समर् सतासवहतका अननदानको वहस्सा

अननदान सताानब

बढे सिँिै स्थानीर् तहहरूको ववत्तीर् स्वार्त्तता सङ्कनश्चचत हनिँदै िएकाले र्सतफा ध्र्ान

जान जरुिी दे श्चखएको छ । साथै सङ्घबाट प्रदे श तथा स्थानीर् तहमा हनने अननदान

हस्तान्तिर्जस्तो प्रदे शबाट प्रदे शनभत्रका स्थानीर् तहहरूमा हनने अननदान

हस्तान्तिर्लाई व्र्वश्चस्थत िननप

ा ने आवश्र्कता दे श्चखएको छ ।

१. नेपालको ववकासका दीघाकालीन िावष्ट्रर् लक्ष्र् उल्लेख िदै पन्रौँ र्ोजनाको

मध्र्ावनध समीक्षाअननसाि ती लक्ष्र् प्रानप्तमा दे श्चखएको प्रिनतबािे चचाा िननह

ा ोस् ।

 पन्रौँ आवनधक र्ोजनामा नेपालको ववकासको दीघाकालीन सोच २१००

तर् िरिएको छ । जसअन्तिात समृविका चाि ि सनखका छवटा दीघाकालीन

िावष्ट्रर् लक्ष्र् ननधाािर् भएका छन् । र्ी लक्ष्र् र्स प्रकाि छन् :

क) समृविका चाि िावष्ट्रर् लक्ष्र्

– न भ आधनननक पूवााधाि एवं सघन अन्तिआबिता,

सवासल

– िँ ी ननमाार् तथा सम्भावनाको पूर्ा उपर्ोि,

मानवपनज

– उच्च ि ददिो उत्पादन तथा उत्पादकत्व,

– उच्च ि समतामूलक िावष्ट्रर् आर्

ख) सनखका छ िावष्ट्रर् लक्ष्र्

– परिष्कृत तथा मर्ााददत जीवन,

– सनिश्चक्षत, सभ्र् ि न्र्ार्पूर्ा समाज,

– स्वस्थ ि सन्तननलत पर्ााविर्,

– सनशासन,

– सबल लोकतन्त्र,

– िावष्ट्रर् एकता, सनिक्षा ि सम्मान

पन्रौँ र्ोजनाको मध्र्ावनध समीक्षाअननसाि उश्चल्लश्चखत लक्ष्र्हरूको अवस्था

ननम्नाननसाि िहे को दे श्चखन्छ ः

– चािवटा क्षेत्रमा लक्ष्र् प्राप्त भएको दे श्चखएको छ । ७५ प्रनतशत सूचकले

लक्ष्र् प्राप्त ििे को अवस्थालाई सम्बश्चन्धत ननतजा क्षेत्रमा लक्ष्र् प्राप्त भएको

िँ ी ननमाार् तथा
माननएको छ । लक्ष्र् प्राप्त भएका चािवटा िावष्ट्रर् लक्ष्र्मा मानवपनज

न भ आधनननक पूवााधाि एवं सघन अन्तिआबिता,

सम्भावनाको पूर्ा उपर्ोि, सवासल

परिष्कृत तथा मर्ााददत जीवन

िहे का छन् ।

– पािँचवटा क्षेत्र लक्ष्र् उन्मनख िहे को पाइएको छ । ५०% सूचकले लक्ष्र्

प्राप्त ििे को अवस्थालाई सम्बश्चन्धत ननतजा क्षेत्रमा लक्ष्र् उन्मनख भएको माननएको

छ । लक्ष्र् उन्मनख िहे का िावष्ट्रर् लक्ष्र्मा उच्च ि समतामूलक िावष्ट्रर् आर्, उच्च
ि ददिो उत्पादन तथा उत्पादकत्व, सनिश्चक्षत, सभ्र् ि न्र्ार्पूर्ा समाज, सबल

लोकतन्त्र ि िावष्ट्रर् एकता, सनिक्षा ि सम्मान िहे का छन् ।

– एक क्षेत्रमा लक्ष्र् प्राप्त िना कदठन दे श्चखएको छ । ५०% भन्दा कम

सूचकले लक्ष्र् प्राप्त ििे को अवस्थालाई लक्ष्र् प्राप्त िना कदठन भएको माननएको

छ । जसमा सनशासनअन्तिातका आठ सूचकमध्र्े दनईवटाले मात्र लक्ष्र् प्राप्त ििे को

अवस्था छ । सनशासनलाई लक्ष्र् प्राप्त िना कदठन िावष्ट्रर् लक्ष्र्का रूपमा उल्लेख

िरिएको छ ।

२. ववशेि परिश्चस्थनतमा हनने खरिदसम्बन्धी व्र्वस्था उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 सनक्खा, अनतवृवष्ट, अनावृवष्ट, भूकम्प, बाढीपवहिो, आिलािीजस्ता प्राकृनतक प्रकोप

तथा महामािी वा आकश्चस्मक वा अप्रत्र्ानसत ववशेि कािर्बाट नसश्चजत

ा परिश्चस्थनत

वा र्नि तथा आन्तरिक िन्िजस्ता परिश्चस्थनत ववशेि परिश्चस्थनत हनन ् । ववशेि

परिश्चस्थनत उत्पन्न भई सावाजननक ननकार्ले तत्काल खरिद निदाा थप हानन नोक्सानी

हनने अवस्था भएमा तत्काल खरिद िना ििाउन सक्ने कानननी व्र्वस्था िहे को छ

। ववशेि परिश्चस्थनतमा हनने खरिदलाई व्र्वश्चस्थत िना सावाजननक खरिद कानननमा

दे हार्को प्रबन्ध िरिएको छ :

– तत्काल िननप
ा ने खरिदको ववस्तृत ववविर्को जानकािी एक तहमानथको

अनधकािीलाई ििाउने,
– आकश्चस्मक परिश्चस्थनतको सामना िनाका लानि आवश्र्क परिमार् ि

समार्ावनधका लानि मात्र प्रनतस्पधाा ििाउन सवकने,

– कननै एउटा फमा, कम्पनी, ननकार्सिँि नलश्चखत दिभाउ नलई उश्चचत मूल्र्का

लानि वाताा ििी सोझै

खरिद िने,

– खरिदको अनभलेख िाख्दा ववशेि परिश्चस्थनतको ववविर्, सम्भाववत हानन

नोक्सानी वा सङ्कट, खरिदका अन्र् ववनध अपनाउन नसवकने आधाि ि कािर् खनल्ने

कािजात समावेश िननप

ा ने,

– दस लाखभन्दा बढी िकमको खरिद ििे को भएमा खरिद ववविर्को

सावाजननक सूचना िननप

ा ने ि सोको जानकािी सावाजननक खरिद अननिमन

कार्ाालर्लाई समेत ििाउने ।

३. व्र्वस्थावपका ि कार्ापानलकाबीचको अन्तिसम्बन्धबािे चचाा िननह

ा ोस् ।

 व्र्वस्थावपका ि कार्ापानलकाबीच शश्चि ववभाजनका साथै अन्तिसम्बन्धसमेत

िहे को हनन्छ । शश्चि पृथकीकिर्को नसिान्तअननसाि व्र्वस्थावपकामा काननन

ननमाार् िने ि कार्ापानलकामा कानननको कार्ाान्वर्न िने अनधकाि िहे को हनन्छ ।

ननर्न्त्रर् ि सन्तनलनको मान्र्ताअननसाि कार्ापानलकालाई समेत आदे श ि अध्र्ादे श

जािी िने अनधकाि प्रदान िरिएको हनन्छ ।

– सं सदीर् प्रर्ालीमा िाष्ट्रपतीर् प्रर्ालीको भन्दा नभन्न प्रकृनतको सम्बन्ध र्ी दनई

न मा सं सद्ले नै सिकाि िठन

अङ्गबीच िहन्छ । सं सदीर् व्र्वस्था भएका मनलक

िने ि ववस्थापन िने िछा । र्स प्रर्ालीमा र्ी अङ्गबीचको शश्चि पृथकीकिर्

कमजोि िहन्छ ।

– िाष्ट्रपतीर् प्रर्ालीमा सिकाि िठनमा सं सद्को भूनमका िहिँदैन । र्ी दनई

अङ्गबीच शश्चिको पृथकीकिर् स्पष्ट दे श्चखन्छ । सं सद्ले काननन ननमाार् ििी

सिकािमानथ ननर्न्त्रर् िछा । िाष्ट्रपनतलाई कनतपर् वविर्मा आदे श जािी िने

अनधकाि प्रदान िरिएको हनन्छ ।

नेपालको सङ्घीर् लोकताश्चन्त्रक िर्तन्त्रात्मक शासन व्र्वस्थामा

व्र्वस्थावपका ि कार्ापानलकाको अन्तिसम्बन्ध ननम्नाननसाि िहे को पाइन्छ :

क) सङ्घीर् तहमा

– धािा ७६ बमोश्चजम सिकािको िठन सं सद्ले िने, प्रधानमन्त्री ि मन्त्री

सामूवहक रूपमा सङ्घीर् सं सद्प्रनत उत्तिदार्ी हनने,

– धािा ९३ बमोश्चजम िाष्ट्रपनतले सं सद्को अनधवेशन आह्वान ि अन्त्र् िने,

– धािा १०० बमोश्चजम अववश्वासको प्रस्तावबाट सं सद्ले प्रधानमन्त्री हटाउन

सक्ने,

– धािा ११४ बमोश्चजम सिकािले अध्र्ादे श जािी

िना सक्ने,
– धािा २७९ बमोश्चजम सिकािले ििे का सश्चन्ध सम्झौताको अननमोदन, सश्चम्मलन,

स्वीकृनत वा समथान सं सद्ले िननप

ा ने,

– सं सदीर् स्वीकृनतमा मात्र सिकािले आर् व्र्र्सम्बन्धी कार्ा िननप

ा ने,

– प्रत्र्ार्ोश्चजत ववधार्नअन्तिात सिकािले ननर्म, ननदे श्चशका, कार्ाववनध ननमाार्

िना सक्ने,

– धािा ५३ बमोश्चजम नेपाल सिकािले सङ्घीर् सं सद्मा वाविाक प्रनतवेदन पेस

िननप
ा ने,

ख) प्रदे श तहमा

– धािा १६८ बमोश्चजम प्रदे श सिकािको िठन प्रदे श सभाबाट हनने, मनख्र्मन्त्री

ि मन्त्री सामूवहक रूपमा प्रदे श सभाप्रनत उत्तिदार्ी हनने,

– धािा १८३ बमोश्चजम प्रदे श प्रमनखबाट प्रदे श सभाको अनधवेशन आह्वान ि

अन्त्र् िने,

– धािा १८८ बमोश्चजम अववश्वासको प्रस्तावबाट प्रदे श सभाले मनख्र्मन्त्री

हटाउन सक्ने,

– धािा २०२ बमोश्चजम प्रदे श सिकािले अध्र्ादे श जािी िना सक्ने,

– प्रदे श सभाको स्वीकृनतमा मात्र प्रदे श सिकािले आर्–व्र्र्सम्बन्धी कार्ा

िननप
ा ने,

– प्रत्र्ार्ोश्चजत ववधार्नअन्तिात प्रदे श सिकािले ननर्म, ननदे श्चशका, कार्ाववनध

ननमाार् िना सक्ने,

 ि) स्थानीर् तहमा

– धािा २१५ बमोश्चजम िाउिँ कार्ापानलकाका लानि छ जना सदस्र् िाउिँ

सभाबाट ननवााश्चचत हनने ि धािा २१६ बमोश्चजम निि कार्ापानलकाका लानि आठ

जना सदस्र् निि सभाबाट ननवााश्चचत हनन,े

– धािा २२४ बमोश्चजम िाउिँ कार्ापानलकाको अध्र्क्ष ि उपाध्र्क्ष तथा निि

कार्ापानलकाको प्रमनख ि उपप्रमनख िमश िाउिँ सभा ि निि सभाको पदे न अध्र्क्ष

ि उपाध्र्क्ष हनन,े

– र्सिी नेपालको सं ववधानले तहित सिकािका कार्ापानलका ि

व्र्वस्थावपकाबीचको अन्तिसम्बन्धलाई स्थावपत ििे को छ । सं ववधानको व्र्वस्था

अध्र्र्न िदाा सङ्घ ि प्रदे श तहमा शश्चि पृथकीकिर्, ननर्न्त्रर् ि सन्तनलनको

मान्र्तालाई आत्मसात् िरिएको दे श्चखन्छ भने स्थानीर् तहको शासकीर् सं िचनामा

सो मान्र्ताको उपर्ोि कमजोि िहे को पाइन्छ ।

४. भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर् ििी सदाचािर्नि समाज ननमाार् िने सोचलाई कार्ाान्वर्न

िना पन्रौँ आवनधक र्ोजनाले नलएका िर्नीनतहरू ि अपेश्चक्षत उपलश्चब्धहरू उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

 भ्रष्टाचािलाई ववकास ि समृविको बाधक माननन्छ । पन्रौँ र्ोजनामा

दीघाकालीन िावष्ट्रर् लक्ष्र्अन्तिात सनशासनलाई समावेश िरिएको छ । क्षेत्रित

लक्ष्र्अन्तिात भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर्लाई उल्लेख िरिएको छ । समाजका सबै क्षेत्रबाट

भ्रष्टाचाि ननमूल
ा ििी शासकीर् लक्ष्र् हानसल िना चालू र्ोजनाले नलएका िर्नीनत

ि र्ोजनाको अन्त्र्सम्ममा हानसल हनने उपलश्चब्ध र्स प्रकाि िहे का छन् ः

क) िर्नीनत

– भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर्सिँि सम्बश्चन्धत ववद्यमान नीनत तथा कानननमा समर्ाननकूल

परिमाजान तथा

कार्ाान्वर्न िने,

– भ्रष्टाचािववरुि शून्र् सहनशीलतासवहत सदाचािर्नि समाज ननमाार् िने,

– भ्रष्टाचािववरुिका चेतनामूलक, ननिोधात्मक एवं दण्डात्मक काम

कािबाहीलाई प्रभावकािी बनाउने,

– सावाजननक सेवामा लाग्ने खचा, समर्ावनध, प्रविर्ा एवं कार्ाववनधमा स्पष्टता

ल्र्ाई सावाजननक सेवालाई जवाफदे ही ि पािदशी बनाउने,

– सावाजननक, ननजी, िैिसिकािी, सहकािी, बैवङ्कङ क्षेत्रमा हनने आनथाक

अननर्नमतताको ननर्न्त्रर् ििी ननजी क्षेत्रको सेवा प्रवाहलाई िनर्स्तिीर् एवं

सेवामूलक बनाउने ।

ख) अपेश्चक्षत उपलश्चब्ध

– भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर् कार्ामा प्रिनत भई भ्रष्टाचाि अननभनू त सूचकाङ्क ३४ बाट

४१ मा पनिेको हनन,े
– जनस्तिदे श्चख िाज्र् सञ्चालनका हिे क तहमा भ्रष्टाचाि न्र्ूनीकिर् भई सदाचाि

प्रवद्र्धन

भएको हनन,े

– भ्रष्टाचािजन्र् कार्ा ननर्न्त्रर् भई ‘समृि नेपाल, सनखी नेपाली’को दीघाकालीन

सोच हानसल िना र्ोिदान पनिेको हनने ।

५. प्रशासननक कार्ा सञ्चालनका आधाि उल्लेख िदै प्रशासननक ननर्ार् ननमाार्

िदाा ध्र्ान ददननपने वविर् उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 कानननको कार्ाान्वर्न ििी नािरिकलाई सनशासनको अननभनू त ददलाउनन

सावाजननक प्रशासनको प्रमनख कार्ा हो । प्रशासननक कार्ा सम्पादन िदाा सावाजननक

पदानधकािीले सं ववधान ि प्रचनलत कानननमा व्र्वस्था भएका कनिाको अनतरिि ननम्न

आधािमा कार्ासम्पादन िननप

ा ने व्र्वस्था सनशासन ऐनमा उल्लेख िरिएको छ ।

क) प्रशासननक कार्ा सञ्चालनका आधाि

– िाष्ट्र ि जनताको बृहत्ति वहत,

– समन्र्ार् ि समावेशीकिर्,

– कानननको शासन,

– मानव अनधकािको प्रत्र्ाभूनत,

– पािदश्चशत
ा ा, वस्तनननष्ठता, जवाफदे वहता ि इमानदारिता,
– आनथाक अननशासन एवं भ्रष्टाचािमनि, च नस्त ि जनमनखी प्रशासन,

– प्रशासन सं र्न्त्रको तटस्थता तथा ननष्पक्षता,

– प्रशासननक सं र्न्त्र ि ननर्ार्मा सवासाधािर्को पहनिँच,

– ववकेन्द्रीकिर् तथा अनधकािको ननक्षेपर्,

– जनसहभानिता तथा स्थानीर् स्रोतको

अनधकतम उपर्ोि ।

ख) ननर्ार् िदाा ध्र्ान ददननपने वविर्

– ननर्ार् िने पदानधकािीले ननश्चित कार्ाववनध अवलम्बन ििी ननर्ार् िने,

– ननश्चित समर्ावनधनभत्र ननर्ार् िने,

– ननर्ार् िदाा पािदश्चशत

ा ा कार्म िने,

– पािदश्चशत
ा ा कार्म िना मातहतका कमाचािीको िार् वा पिामशा तथा

कानननववद् वा प्राववनधकको िार्

नलन सवकने,

– सावाजननक सिोकािको वविर्मा सिोकािवाला तथा नािरिक समाजसिँि

पिामशा िने,

– ननर्ार् िदाा आधाि ि कािर् खनलाई वस्तनननष्ठ ननर्ार् िने, हच नवाका आधािमा

ननर्ार् ननलने,

– स्वाथा बाश्चझने भएमा ननर्ार् ननलने,

– आफ्नो श्चजम्मेवािीमा सनश्चम्पएको वविर्मा श्चजम्मेवािी पन्छाउन नहनने,

– अश्चन्तम उत्तिदावर्त्व आफैँमा िहने ििी अनधकाि प्रत्र्ार्ोजन िना सवकने,

– पदीर् वा पेसाित आचिर्को परिपालना िने ।

६. स्थानीर् तह सं स्थाित क्षमता स्वमूल्र्ाङ्कन (नलजा) भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ?

र्सको महŒव उल्लेख िदै र्ससम्बन्धी ववद्यमान व्र्वस्था ि अभ्र्ास के कस्तो

पाउननहन्न छ ? जानकािी ििाउननहोस् ।

 स्थानीर् तहको ववकास तथा सेवा प्रवाहको प्रविर्ा ि उपलश्चब्ध सम्बन्धमा

स्वर्ं बाट लेखाजोखा िने पिनतलाई स्थानीर् तह सं स्थाित क्षमता स्वमूल्र्ाङ्कन

भननन्छ । र्सलाई अषग्रेजी अननवादको सश्चषक्षप्त रूप ‘नलजा’बाट समेत श्चचननने

िरिन्छ ।

क) नलजाको महत्व

– स्थानीर् तहको कार्ाप्रविर्ा ि उपलश्चब्धको लेखाजोखा ििी सबल ि दनबल

ा

पक्ष पवहचान िना,

– ववकास ि सनशासनमा िहे का कमीकमजोिीको जानकािी नलन,

– आवनधक समीक्षालाई सहज तनल्र्ाउन,

– स्थानीर् तहहरूको ववकास ि सनशासनको तनलनात्मक श्चस्थनत थाहा पाउन,

– स्थानीर् तहहरूलाई प्रनतस्पधाात्मक सनधािमा अग्रसि ििाई सक्षम ि

प्रभावकािी बनाउन,
– स्थानीर् तहमा पािदश्चशत
ा ा ि जवाफदे वहता प्रवद्र्धन िना,

ख) नलजासम्बन्धी ववद्यमान व्र्वस्था

– स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४ को दफा ८० अननसाि स्थानीर् तहको

पािदश्चशत
ा ा ि जवाफदे वहताका लानि सङ्घीर् मानमला तथा सामान्र् प्रशासन

मन्त्रालर्ले सूचना प्रववनधको ढािँचा ननधाािर् िना सक्ने व्र्वस्था िहे को छ ।

– स्थानीर् तह सं स्थाित क्षमता स्वमूल्र्ाङ्कन कार्ाववनध, २०७७ जािी भई

स्वमूल्र्ाङ्कनका वविर्क्षेत्र, मूल्र्ाङ्कन प्रविर्ा, सूचक ि अङ्कभाि ननधाािर् िरिएको छ

ि) नलजासम्बन्धी ववद्यमान अभ्र्ास

– सङ्घीर् मानमला तथा सामान्र् प्रशासन मन्त्रालर्ले नलजासम्बन्धी ववद्यनतीर्

प्रर्ाली सञ्चालनमा ल्र्ाएको छ,

– ७५३वटै स्थानीर् तहमा नलजालाई सं स्थाित ििाउन तानलम तथा

अनभमनखीकिर् कार्ािम सञ्चालन भएको छ,

– स्थानीर् तहका सूचना प्रववनध अनधकृतलाई सम्पका व्र्श्चि तोकेि ववद्यनतीर्

माध्र्मबाट प्रनतवेदन िने पिनतलाई व्र्वश्चस्थत िने कार्ा भएको छ,

– स्थानीर् तहहरूले नलजाको ननतजालाई सावाजननक ििी आमजानकािीमा

ल्र्ाउने अभ्र्ास थालनी भएको छ,

– सङ्घीर् मानमला तथा सामान्र् प्रशासन मन्त्रालर्बाट सबै स्थानीर् तहहरूको

ननतजा सङ्कलन ििी एकमनष्ठ प्रनतवेदन तर्ाि िने काम भएको छ,

– िँ आबि िना
नलजाको ननतजालाई स्थानीर् तहको ववत्तीर् हस्तान्तिर्सि

सिोकािवालाको ध्र्ानाकिार् ििाउने काम भएको छ । तथावप हालसम्म र्सलाई

िँ आबि िना सवकएको छै न ।

ववत्तीर् हस्तान्तिर्सि

– र्सिी स्थानीर् तहको सं ववधानप्रदत्त ववकास, सेवा प्रवाह ि सनशासनको

श्चजम्मेवािीलाई स्वमूल्र्ाङ्कनिािा सनधाि िना नलजा पिनतलाई सं स्थाित िनना

जरुिी दे श्चखन्छ ।

१. सावाजननक पदानधकािीले पदीर् श्चजम्मेवािी ननवााह िदाा हनन सक्ने स्वाथाको

िन्ि ननवािर् िना नेपालको प्रचनलत कानननले के कसिी ननदे श्चशत ििे को पाउननहन्न छ

? उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 सावाजननक पदमा आसीन व्र्श्चिले पदीर् श्चजम्मेवािी ननवााह िदाा व्र्श्चिित

स्वाथा ि सावाजननक वहतबीच दे खा पने टकिावलाई स्वाथाको िन्ि भननन्छ ।

सावाजननक वहतको अिानड व्र्श्चिित वहत समपार् िननप

ा ने सैिाश्चन्तक मान्र्ता

सावाजननक प्रशासनमा िहे को छ । सावाजननक पद सावाजननक वहतको िक्षा,

सं वद्र्धन ि प्रवद्र्धनका लानि प्रर्ोि िननप

ा ने ि त्र्समा व्र्श्चिित स्वाथा िक्षाको

िनन्जाइस िहनन हनिँदैन भन्ने मान्र्ता सावाजननक क्षेत्र सञ्चालनमा ववकानसत हनिँदै

आएको छ । नेपालको प्रचनलत कानननले स्वाथाको िन्ि ननवािर् िना ननम्नबमोश्चजम

ननदे श्चशत ििे को छ ः

क) सनशासन ऐनमा भएको व्र्वस्था

– स्वाथा बाश्चझने ििी ननर्ार् िना नहनने,

– स्वाथा बाश्चझने ििी ननर्ार् भएमा सेवामा बहाल िहे को व्र्श्चि ववभािीर्

कािबाहीको भानिदाि हनने तथा अवकाश पाएको व्र्श्चिलाई दस हजाि

रुवपर्ािँःिँसम्मको जरिवाना िना सवकने ।

ख) सावाजननक खरिद ऐनमा भएको व्र्वस्था

– खरिदमा आफ्नो काम, आचिर् वा व्र्वहािबाट स्वाथा बाश्चझने काम िना

नहनने,

– स्वाथा बाश्चझने अवस्था आएमा खरिद कािबाहीबाट अलि हनने,

– पदमा िहिँदा खरिद कार्ा ििे का कम्पनी, फमा, सं स्था आददमा अवकाश भएको

दनई विासम्म काम िना नहनने,

ि) ननजामती सेवा ऐनमा भएको व्र्वस्था

– सिकािी काममा असि पना सक्ने ििी सिकािको स्वीकृनतबेिि कमाचािी वा

ननजको परिवािको सदस्र्ले कननै दान, दातव्र्, कोसेली वा उपहाि स्वीकाि िना,

चन्दा माग्न वा कामसिँि सम्बश्चन्धत व्र्श्चिसिँि सापटी नलन नहनने,

– ववदे शी सिकाि वा पदानधकािीबाट कननै उपहाि प्राप्त हनन आएमा नेपाल

सिकािलाई सूचना ददई ननकासा भएबमोश्चजम िने ।

घ) ननजामती सेवाका कमाचािीको आचिर्सम्बन्धी ननर्मावलीमा भएको

व्र्वस्था

– आफ्नो कार्ाालर्को काममा कननै व्र्श्चिित स्वाथा िहे को भएमा सोको

जानकािी आफूभन्दा मानथल्लो अनधकृतलाई ििाउननपने ।

– सं वैधाननक अङ्ग तथा ननकार्का आचािसं वहताले पनन र्स वविर्लाई

िम्भीिताका साथ उल्लेख िने ििे को पाइन्छ । स्वाथाको िन्ि ननवािर् सम्बन्धमा

नेपालको प्रचनलत कानननका व्र्वस्थाहरू छरिएि िहे का तथा एकअकाामा बाश्चझएको

अवस्थामा िहे को दे श्चखन्छ । र्स अवस्थालाई समेत ववचाि िदाा नेपालमा स्वाथाको

िन्ि ननवािर्सम्बन्धी एकीकृत कानननको आवश्र्कता महसनस भएको छ ।

२. नेपालले अवलम्बन ििे को पििाष्ट्र नीनतका मािादशाक नसिान्त ि मान्र्ताहरू

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 न को बाह्य सम्बन्ध सञ्चालनलाई ननदे श्चशत िने नीनत पििाष्ट्र नीनत हो ।

मनलक

र्ो नीनत मूलत िावष्ट्रर् वहतको िक्षा, सं वद्र्धन ि प्रवद्र्धनमा केश्चन्द्रत िहन्छ ।

न ले अवलम्बन ििे को आन्तरिक नीनतको ववस्तारित रूपमा पनन बनझ्ने

र्सलाई मनलक

िरिन्छ । पििाष्ट्र नीनत, २०७७ ले उल्लेख ििे का पििाष्ट्र नीनतका मािादशाक

नसिान्त ि मान्र्ता र्स प्रकाि छन् ः

– नेपालको स्वतन्त्रता, सावाभौमसत्ता, भौिोनलक अखण्डता, स्वाधीनता ि िावष्ट्रर्

वहतको िक्षा एवं िावष्ट्रर् सम्मान ि प्रनतष्ठाको अनभवृवि,

– सावाभौनमक समानता,

– पञ्चशीलका नसिान्त,

– न िाष्ट्रसङ्घको बडापत्रको भावना,

सं र्ि
– असं लग्नता,

– पािस्परिक सम्मान ि लाभ,

– अन्तिाावष्ट्रर् काननन ि ववश्वशाश्चन्तको मान्र्ता,

– वववादको शाश्चन्तपूर्ा समाधान,

– अन्तिाावष्ट्रर् सहर्ोि,

– न्र्ार्, समानता ि जवाफदे वहता,

– पािस्परिक नमत्रता, सहर्ोि ि सहकार्ा,

– लोकतन्त्र, मानव अनधकाि ि ववनधको शासन,

– आनथाक समनन्ननत ि समृवि,

– पर्ााविर्ीर् सन्तनलन, मानव जीवनको सनिक्षा ि पृथ्वीको सं िक्षर् ।

– नेपालको पििाष्ट्र नीनतमा उल्लेख भएका र्ी नसिान्त ि मान्र्ताले नेपालको

अन्तिाावष्ट्रर् सम्बन्ध सञ्चालन िने सैिाश्चन्तक आधाि प्रदान िदाछन् ।

३. नेपालको सं ववधानले ननददाष्ट ििे को िाज्र्को आनथाक उद्देश्र् उल्ले ख िननह

ा ोस्

 नेपालको सं ववधानको भाि ४ मा िाज्र्का ननदे शक नसिान्त, नीनत ि

दावर्त्वसम्बन्धी व्र्वस्था िहे को छ । िाज्र्का ननदे शक नसिान्तअन्तिात िाज्र्को

िाजनीनतक, सामाश्चजक एवं सांस्कृनतक, आनथाक उद्देश्र् ि अन्तिाावष्ट्रर् सम्बन्धलाई

ननदे श्चशत िने वविर् उल्लेख भएका छन् । जसअननसाि िाज्र्को आनथाक उद्देश्र्

र्स प्रकाि छ ः

– अथातन्त्रमा सावाजननक, ननजी ि सहकािी क्षेत्रको सहभानिता ि ववकासमाफात

उपलब्ध साधन ि स्रोतको अनधकतम परिचालन िने,

– तीव्र आनथाक वृवि हानसल िदै ददिो आनथाक

ववकास िने,

– प्राप्त उपलश्चब्धको न्र्ार्ोश्चचत ववतिर् ििी आनथाक असमानताको अन्त्र् िने ,

– शोिर्िवहत समाजको ननमाार् िना िावष्ट्रर् अथातन्त्रलाई आत्मननभाि, स्वतन्त्र

तथा उन्ननतशील बनाई समाजवाद उन्मनख स्वतन्त्र ि समृि अथातन्त्रको ववकास

िने ।

४. ले खापिीक्षर् तथा आन्तरिक ननर्न्त्रर् सनमनतको सं िचना ि कार्ाहरू उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

 आन्तरिक ननर्न्त्रर् प्रर्ाली, आन्तरिक तथा अश्चन्तम लेखापिीक्षर् प्रनतवेदन

कार्ाान्वर्नका लानि प्रत्र्ेक मन्त्रालर् वा ननकार्मा लेखापिीक्षर् तथा आन्तरिक

ननर्न्त्रर् सनमनत िहने व्र्वस्था आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन,

२०७६ को दफा ३२ मा िहे को छ । जसअननसाि सनमनतको सं िचना ि कार्ा

र्स प्रकाि छन् ः

 क) सनमनतको सं िचना

मन्त्रालर् वा ननकार्को लेखा उत्तिदार्ी अनधकृत वा ननजले तोकेको अनधकृत

– सं र्ोजक

र्ोजना महाशाखा प्रमनख – सदस्र्

प्रशासन महाशाखा प्रमनख – सदस्र्

सं र्ोजकले तोकेको सम्बश्चन्धत ननकार्मा कार्ाित वविर् क्षेत्रको ज्ञान तथा

अननभव

भएको पदानधकािी – सदस्र्

अननिमन महाशाखा वा शाखा प्रमनख – सदस्र्

आनथाक प्रशासन प्रमनख – सदस्र् सश्चचव

ख) सनमनतका कार्ाहरू

– आफ्नो ि आफू मातहतको कार्ाालर्बाट सम्पादन हनने कार्ामा दक्षता ि

नमतव्र्वर्ता कार्म ििी ननतजा उन्मनख ििाउने,

– ववत्तीर् जोश्चखम न्र्ूनीकिर् िने,

– ववत्तीर् ववविर् ववश्वसनीर् बनाउने,

– लेखापिीक्षर्बाट कार्म भएका बेरुजन फस्र्र्ोट िने,

– आन्तरिक ननर्न्त्रर् प्रर्ालीको परिपालना भए नभएको मूल्र्ाङ्कन िने,

– सनधाि िननप
ा ने वविर् समेटी अववलम्ब सनधािका लानि कार्ाालर् प्रमनखलाई

ननदे शन ददने,
– आन्तरिक ननर्न्त्रर् प्रर्ालीलाई सनदृढ एवं प्रभावकािी बनाउन आवश्र्क

सबै कार्ा िने ।

५. सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहबीचको अन्तिसम्बन्धका आधािहरू उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

 नेपालको सङ्घीर् सं िचनामा तीन तहबीचको सम्बन्ध सहकारिता, समन्वर्,

सहश्चस्तत्व ि पिस्पि सहर्ोिको नसिान्तमा आधारित छ । सं ववधानमा भएको

व्र्वस्थाका अनतरिि सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहबीचको अन्तिसम्बन्धलाई ननम्न

वविर्वस्तनले आधाि प्रदान िदाछन् ः

– िावष्ट्रर् वहतका आधािभूत वविर्, िावष्ट्रर् िौिव ि एकताको सं िक्षर्,

– िाज्र्का ननदे शक नसिान्त, नीनत तथा दावर्त्वको पालना ि कार्ाान्वर्न,

– मौनलक हकको कार्ाान्वर्न,

– िावष्ट्रर् नीनतको सम्मान तथा कार्ाान्वर्नमा र्ोिदान,

– सं ववधानका व्र्वस्थाहरूको समग्रता ि सामञ्जस्र्ता,

– लोकताश्चन्त्रक मूल्र् ि मान्र्तामा आधारित समाजवाद उन्मनख अथातन्त्रको

ननमाार्,

– सं वैधाननक अनधकािको प्रर्ोि िदाा अको तहको अश्चस्तत्व ि कार्ाित

स्वार्त्तताको सम्मान,
– नेपाली नािरिकबीच समान व्र्वहाि ि सनिक्षा,

– काननन, नीनत ि न्र्ावर्क वा प्रशासननक ननर्ार् कार्ाान्वर्नमा आपसी समन्वर्,

पिामशा, सहर्ोि तथा सूचनाको आदानप्रदान,

– प्राकृनतक तथा भौनतक स्रोतको सं िक्षर्,

– प्राकृनतक, भौनतक तथा ववत्तीर् स्रोतको ददिो व्र्वस्थापन ि लाभको न्र्ार्ोश्चचत

ववतिर्,

– भ्रष्टाचाि ननवािर् ि सनशासन प्रवद्र्धन,

– पािस्परिक सहर्ोि ि सहकार्ा,

– समाननपानतक समावेशी तथा सहभानितामूलक शासन व्र्वस्था अवलम्बन,

– नािरिकलाई प्रदान िने सेवाको प्रभावकारिता,

– व्र्ापाि, वस्तनको ढन वानी ि सेवाको ववस्तािमा आपसी सहर्ोि ि समन्वर्,

– तीन तहबीच समन्वर् ि अन्तिसम्बन्ध कार्म िना प्रचनलत कानननमा भएको

अन्र् व्र्वस्था ।

६. अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालनमा िैिसिकािी सं स्थाको भूनमका

व्र्वश्चस्थत िना नेपाल सिकािले अङ्गीकाि ििे को नीनत उल्लेख िननह

ा ोस् ।
 नेपालको सं ववधानले सामनदावर्क तथा िावष्ट्रर् वा अन्तिाावष्ट्रर् िैिसिकािी

सं स्थाको लिानी ि भूनमका िावष्ट्रर् आवश्र्कता ि प्राथनमकताको क्षेत्रमा मात्र

उपर्ोि िदै र्ी सं स्थालाई जवाफदे ही एवं

पािदशी बनाउने आधाि तर्ाि ििे को छ । अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालन

नीनत, २०७६ ले र्ी सं स्थाहरूबाट हनने सहार्ता परिचालनलाई व्र्वश्चस्थत िना

ननम्नाननसाि िने भनी उल्लेख

ििे को पाइन्छ ः

– िैससमाफात सहार्ता परिचालन िदाा िावष्ट्रर् आवश्र्कता ि प्राथनमकताका

क्षेत्रमा मात्र िने,

– िावष्ट्रर् तथा अन्तिाावष्ट्रर् िैससले सहार्ता परिचालन िने ििी आर्ोजना

प्रस्ताव तर्ाि िदाा नेपाल सिकािका वविर्ित मन्त्रालर्को समन्वर्मा िने,

– आर्ोजना छनोट िदाा सम्बश्चन्धत स्थानीर् तहको नेतत्ृ वमा आर्ोजना हनने

सहभानितामूलक र्ोजना तजनम

ा ा प्रविर्ा अवलम्बन िननप
ा ने,

– स्थानीर् तहहरूसिँि समन्वर् ििे ि मात्र आर्ोजना वा कार्ािम सञ्चालन

िननप
ा ने,

– सहार्ता परिचालनको आर्ोजनाित ववविर् अथा मन्त्रालर्मा िहे को सहार्ता

सूचना व्र्वस्थापन प्रर्ालीमा दोहोिो नपने ििी प्रववष्टी िननप

ा ने,
– अन्तिाावष्ट्रर् िैिसिकािी सं स्थाले सोझै वा िावष्ट्रर् िैससमाफात सहार्ता

परिचालन िदाा धानमाक एवं िाजनीनतक सं स्था तथा िावष्ट्रर् सं वेदनशीलताका

क्षेत्रहरूबाहे कका ववकासमूलक कार्ामा िननप

ा ने,

– भौिोनलक ि कार्ाक्षेत्रित दोहोिोपना हटाउन अन्तिाावष्ट्रर् िैिसिकािी सं स्थाले

सञ्चालन िने आर्ोजनाको ननश्चित वविर्ित क्षेत्र ि आर्ोजना सञ्चालन हनने

भौिोनलक क्षेत्र तोक्न सवकने ।

– ननर्ामक ननकार्ले र्स्ता सं स्थाले सञ्चालन ििे का आर्ोजनाहरूको ववद्यनतीर्

नक्साङ्कन तर्ाि िने,

– अन्तिाावष्ट्रर् िैिसिकािी सं स्थाले सञ्चालन ििे का आर्ोजनाको लाितमा

बढीमा २० प्रनतशतसम्म मात्र प्रशासननक खचा िना पाउने ि र्स्तो खचाको सीमा

आर्ोजना लाितको आधािमा तोवकने,

– आर्व्र्र् तथा विर्ाकलापको ववविर् वाविाक रूपमा सावाजननकीकिर् ििी

पािदश्चशत
ा ा

कार्म िननप
ा ने ।

– आफूले कार्ािम सञ्चालन ििे को स्थानीर् तहमा विाको एक पटक तेस्रो

न ाइ तथा
पक्षिािा त्र्स्ता कार्ािको पिीक्षर् ििाउननका साथै सावाजननक सननव

सामाश्चजक लेखापिीक्षर्समेत ििाउननपने,

– ववकास साझेदािले उपलब्ध ििाउने भनी छन ट्याइसकेको सहार्ता िकमबाट

कट्टा नहनने ििी र्ी सं स्थाले आर्ोजना प्रस्ताव िननप

ा ने,
– िावष्ट्रर् तथा अन्तिाावष्ट्रर् िैिसिकािी सं स्थाले आफ्नै प्रर्ासमा सहार्ता

परिचालन िदाा कानननबमोश्चजम समाज कल्र्ार् परििद्माफात हनने ि र्स्तो सहार्ताको

ववविर् अथा मन्त्रालर्को सहार्ता व्र्वस्थापन सूचना प्रर्ालीमा प्रववष्ट िननप

ा ने ।

७. नेपालमा लोकतन्त्र सनदृढीकिर् िना दे खा पिे का च ननौती चचाा िननह

ा ोस् ।

 जनइच्छाअननरूप शासन सञ्चालन िने पिनत लोकतन्त्र हो । र्स व्र्वस्थामा

िहे का आधािभूत नसिान्त, िनर् वा ववशेिताहरू लोकताश्चन्त्रक मूल्र् ि मान्र्ता हनन ्

। लोकतन्त्र ि र्सको व्र्ावहारिक अभ्र्ासमा र्ी िनर्हरू प्रनतववश्चम्बत भएमा मात्र

जनतामा लोकतन्त्रको वास्तववक अननभनू त

हनन सक्छ ।

नेपालमा लोकतन्त्र सनदृढीकिर् िना दे श्चखएका च ननौती

– ननवााचनलाई स्वच्छ, स्वतन्त्र, ननष्पक्ष ि भर्िवहत तरिकाले सञ्चालन िनन,ा

– बढ्दो ननवााचन खचा ननर्न्त्रर् िनन,ा

– नािरिक श्चशक्षा एवं मतदाता श्चशक्षामाफात नैनतकवान् मतदाता ि श्चजम्मेवाि

उम्मेदवाि तर्ाि िनन,ा

– िाजनीनतक दलहरूको आन्तरिक लोकतन्त्र

सनदृढ िनन,ा
– स्वेच्छाचारिता, दण्डहीनता ि अिाजकता ननर्न्त्रर् ििी ववनधको शासन

स्थापना िनन,ा

– न्र्ार्ालर्लाई स्वच्छ, सक्षम, स्वतन्त्र ि जनउत्तिदार्ी बनाई न्र्ार्मा

न भ पहनिँच सनननश्चित िनन,ा

सवासाधािर्को सवासल

– सिकािका अङ्गहरूबीच शश्चिको ननर्न्त्रर् ि सन्तनलन कार्म िदै सं ववधानको

कार्ाान्वर्न िनन,ा

– िाजनीनतक एवं सं वैधाननक ननर्नश्चिलाई स्वच्छ, ननष्पक्ष, पािदशी ि समावेशी

बनाई दक्ष ि र्ोग्र् व्र्श्चिलाई मात्र शासकीर् पदहरू ववतिर् िनन,ा

– सावाजननक प्रशासनलाई श्चजम्मेवाि, जवाफदे ही, ननतजामूलक ि भ्रष्टाचािमनि

बनाउिँदै नािरिकले नतिे को किको सदनपर्ोि िनन,ा

– सं ववधानमा उश्चल्लश्चखत मौनलक हक, िाज्र् ननदे शक नसिान्त, नीनत ि

दावर्त्वप्रनत सं वेदनशील

भई नािरिकको जीवनस्ति मानथ उठाउन

विर्ाशील िहनन,

– सं वैधाननक ममाअननरूप सं सद्मा मवहला ि सीमान्तकृत समनदार्को सहभानिता

सनननश्चित िनन,ा

– नीनत ननमाार्, कार्ाान्वर्न, अननिमन ि मूल्र्ाङ्कनमा जनताको अथापूर्ा

सहभानिता सनननश्चित िनन,ा

– नेपाली समाजको बहनजातीर्, बहनभाविक, बहनधानमाक, बहनसांस्कृनतक ि भौिोनलक

ववववधतालाई सम्मान ि आत्मसात् ििी िावष्ट्रर् एकता सं वद्र्धन िनन,ा

– सङ्घीर् एकाइहरूले आ–आफ्नो क्षेत्रानधकािको प्रर्ोि िदाा समन्वर्,

सहकारिता, सहकार्ा ि पिस्पि सहर्ोिमा आधारित कार्ासंस्कृनत अवलम्बन िदै

िाष्ट्रवहत ि जनवहतलाई केन्द्रमा िाखी शासकीर् लाभहरू ववतिर् िनना ।

– हालसम्म ववकास भएका शासन शैलीमध्र्े सबैभन्दा आदशातम् शासकीर्

शैली लोकताश्चन्त्रक पिनत नै हो । प्रनतनननधमूलक लोकतन्त्रमा नािरिकले

जनप्रनतनननधलाई सनम्पेको अनधकाि वा आदे श जननसनकै बेला नािरिकको वहत

प्रनतकूल उपर्ोि भई लोकतन्त्र खतिामा पने जोश्चखम िही िहन्छ । तसथा र्सको

ननििानी ि ननर्न्त्रर् िना आमजनता सदै व विर्ाशील िहननपदाछ

१. ददिो ववकास लक्ष्र् हानसल िना नेपालले ििे का प्रर्ास उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 ववश्वव्र्ापी आनथाक–सामाश्चजक रूपान्तिर् एवं ववकासका हिे क आर्ाममा

कसैलाई पछानड नछोड्ने प्रनतबिताका साथ सन् २०३० सम्म हानसल िने ििी

घोिर्ा िरिएका ववकासका साझा कार्ासूची नै ददिो ववकास लक्ष्र् हनन ् । र्ो

घोिर्ामा १७ लक्ष्र्, १६९ परिमार्ात्मक लक्ष्र् ि २३२ वटा ववश्वव्र्ापी सूचक

ननधाािर् िरिएका छन् । नेपालले पनन र्ी लक्ष्र्प्रनत प्रनतबिता जनाउिँदै आफ्नो

ववश्चशष्ट आवश्र्कताअननसाि परिमाजान िदै लक्ष्र् प्रानप्तका लानि विर्ाशील िहे को

छ ।

ददिो ववकास लक्ष्र् प्रानप्त िना नेपालको प्रर्ास

 क) ददिो ववकास लक्ष्र्को आन्तरिकीकिर्

– चौधौँ र्ोजनादे श्चख ववकासका प्रर्ासमा आन्तरिकीकिर् िरिएको,

– पन्रौँ र्ोजनालाई ददिो ववकास लक्ष्र्को ववस्तृत दस्ताबेजका रूपमा नलइएको,

– बजेट तथा कार्ािम तजनम

ा ा िदाा ददिो ववकास लक्ष्र्अननसाि बजेट

साङ्केतीकिर् िने िरिएको,

– मध्र्मकालीन खचा सं िचनामा ददिो ववकास लक्ष्र् हानसल िना सहर्ोि िने

आर्ोजनालाई उच्च प्राथनमकता ददन सूचक ननमाार् िरिएको,

– प्रादे श्चशक तथा स्थानीर् तहका र्ोजनाको माध्र्मबाट लक्ष्र् हानसल िना तत्

तत् तहका र्ोजना तजनम

ा ा नमनना ददग्दशान तर्ाि िरिएको,

– ददिो ववकास लक्ष्र्को स्थानीर्किर्का लानि क्षमता ववकास तानलम सञ्चालन

िरिएको ।

ख) िावष्ट्रर् र्ोजना आर्ोिबाट ववनभन्न िर्नीनत तथा प्रनतवेदन तर्ाि

– नेपालमा ददिो ववकास लक्ष्र्को वतामान

अवस्था ि भावी कार्ार्ोजना, २०१६–२०३० प्रकाशन िरिएको,

– ददिो ववकास लक्ष्र्को आवश्र्कता पवहचान, लाित अननमान तथा ववत्तीर्

िर्नीनत तर्ाि ििी नेपालका लानि आवश्र्क स्रोत आकलन तथा सम्भाव्र् स्रोतको

पवहचान िरिएको,

– न िाष्ट्रसङ्घको उच्चस्तिीर्
ऐश्चच्छक िावष्ट्रर् समीक्षा प्रनतवेदन तर्ाि ििी सं र्ि

िाजनीनतक मञ्चमा
पेस िरिएको,

– ददिो ववकास लक्ष्र्सम्बन्धी अन्र् ववनभन्न प्रनतवेदन तथा जानकािी पनश्चस्तका

प्रकाशन हनिँदै आएको ।

ि) नीनतित तथा सं स्थाित सं िचना तर्ाि

– ववश्वसनीर् तथा सनदृढ तथ्र्ाङ्क प्रर्ालीको ववकास िना नर्ािँ तथ्र्ाङ्क ऐन जािी

िरिएको,

– तथ्र्ाङ्क प्रर्ालीसम्बन्धी िावष्ट्रर् िर्नीनत तर्ाि ििी कार्ाान्वर्नमा ल्र्ाइएको,

– िावष्ट्रर् सभामा ददिो ववकास तथा सनशासन सनमनतको व्र्वस्था िहे को,

– िावष्ट्रर् तथा प्रादे श्चशक अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कन ददग्दशान ि प्रादे श्चशक तथा

स्थानीर् तहका ददिो ववकास लक्ष्र् सूचकको पवहचान ििी

कार्ाान्वर्नमा ल्र्ाइएको,

– ददिो ववकास लक्ष्र् कार्ाान्वर्न तथा अननिमनका लानि प्रधानमन्त्रीको

अध्र्क्षतामा उच्चस्तिीर् केन्द्रीर् ननदे शक सनमनत िहे को,

– िावष्ट्रर् र्ोजना आर्ोिका उपाध्र्क्षको अध्र्क्षतामा ददिो ववकास लक्ष्र्

कार्ाान्वर्न तथा समन्वर् सनमनत तथा आर्ोिका सदस्र्को सं र्ोजकत्वमा वविर्ित

कार्ासनमनत िठन िरिएको,

– ननिन्ति प्रिनत अननिमन िनाका लानि िावष्ट्रर् तथ्र्ाङ्क प्रोफाइल ववकास ििी

प्रर्ोिमा ल्र्ाइएको ।
– सिकािको एकल प्रर्ासले मात्र ददिो ववकास लक्ष्र् हानसल िना कदठनाइ

हनने भएकाले ननजी, सहकािी, िैसस, सामनदावर्क क्षेत्र ि ववकास साझेदािसिँि ननिन्ति

सहकार्ा ि समन्वर् जरुिी िहन्छ ।

२. ववकासमा जनसहभानिता सम्बन्धमा नेपालमा िहे का नीनतित तथा कानननी

व्र्वस्थाको सश्चषक्षप्त जानकािी ििाउिँदै स्थानीर् शासनमा जनसहभानिता अनभवृवि

िने उपार् उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 आफ्नो जीवन ि दै ननकीलाई प्रभाव पाने नीनत प्रविर्ामा सहभािी भई

सिोकाि िाख्न पाउने अनधकाि हिे क व्र्श्चिमा सनिश्चक्षत िहन्छ भने आफ्ना काम

कािबाही जनभावनाअननरूप सञ्चालन िनना सिकािको कताव्र्का रूपमा िहे को हनन्छ

। जनताको साथ, सहर्ोि, सनझाव, आलोचना, अननमोदनजस्ता कार्ाले शासनलाई

मजबनत पाना सहर्ोि पनग्छ ।

ववकासमा जनसहभानिता सम्बन्धमा नेपालमा िहे का नीनतित एवं कानननी

व्र्वस्था ननम्नाननसाि िहे का छन् :

क) सं वैधाननक व्र्वस्था

– समाननपानतक समावेश्चशता ि सहभानितामूलक नसिान्तका आधािमा

समतामूलक समाज ननमाार् िने,

– ववकास ननमाार्को प्रविर्ामा स्थानीर् जनसहभानिता अनभवृवि िने,

– िावष्ट्रर् ववकासमा र्नवा सहभानिता अनभवृवि िदै िाजनीनतक, आनथाक, सामाश्चजक

ि सांस्कृनतक अनधकािहरूको पूर्ा उपर्ोिको वाताविर्

नसजाना िने,

ख) स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४

– र्ोजना तजनम
ा ा तथा कार्ाान्वर्न िदाा स्थानीर् बनविजीवी, वविर्ववज्ञ, पेसाववद्,

सीमान्तकृत तथा लोपोन्मनख समनदार्लिार्तका सिोकािवालाको अनधकतम

सहभानितामा िननप
ा ने,

– स्थानीर् बानसन्दाको सहभानिता जनट्ने, स्वर्ं सेवा परिचालन िना सवकने तथा

लाित कम लाग्ने आर्ोजना छनोट िननप

ा ने,

– सहभानितामूलक र्ोजना तजनम

ा ा प्रर्ालीअननसाि बस्ती ि टोलस्तिबाट

र्ोजनाको माि सङ्कलन, छनोट एवं प्राथनमकीकिर्मा वडा सनमनतको भूनमका

ननधाािर्,

ि) सनशासन (सञ्चालन तथा व्र्वस्थापन) ऐन, २०६४ ले प्रशासननक कार्ा

सञ्चालन िदाा जनसहभानिता ि स्थानीर् स्रोतको अनधकतम प्रर्ोि िने व्र्वस्था

ििे को छ ।

घ) सावाजननक खरिद ऐन, २०६३ मा लाभग्राही समनदार् वा उपभोिा

सनमनतबाट ननमाार्सम्बन्धी काम ििाउन वा सेवा नलन सवकने व्र्वस्था

िहे को छ ।
 ङ) पन्रौँ र्ोजनाले सबै तहमा समावेशी ि सहभानितामूलक र्ोजना तजनम
ा ा

पिनतको ववकास िने कार्ानीनत नलएको छ ।

स्थानीर् शासनमा जनसहभानिता

– स्थानीर् नीनत, काननन, र्ोजना, बजेट तथा कार्ािमको तजनम

ा ा, कार्ाान्वर्न,

अननिमन एवं मूल्र्ाङ्कनलिार्त स्थानीर् तहबाट सम्पादन हनने कार्ामा सिोकािवाला

जनतालाई सहभािी ििाउने प्रविर्ालाई स्थानीर् शासनमा जनसहभानिता भननन्छ

। स्थानीर् शासनमा जनसहभानिता प्रवद्र्धन िने उपार् ननम्नाननसाि छन् ः

– जनसहभानिता प्रवद्र्धन िने नीनतित, कानननी एवं कार्ाववनधित सं िचना तर्ाि

न ाइ
िने जस्तै िननासो व्र्वस्थापन कार्ाववनध ि िननासो सननव

सं र्न्त्रको व्र्वस्था ।

– स्थानीर् आर्ोजना छनोट िदाा अनधकतम जनसभानिता जनट्ने, जनतालाई

प्रत्र्क्ष लाभ पनग्ने आर्ोजना छनोट िने ।

– आर्ोजना लाित अननमान तर्ाि िदाा स्थानीर् प्रववनध, सीप ि श्रमलाई

प्राथनमकता ददने ।

– र्ोजना कार्ाान्वर्नमा स्थानीर् जनताको अपनत्व नसजाना िने ििी

आर्ोजनाको छनोट ि प्राथनमकीकिर् िने ।

– ननवााचनको माध्र्मबाट स्थानीर् शासनमा जनताको अनधकानधक

सहभानिताका लानि स्थानीर् तहको ननवााचनलाई कम खश्चचल

ा ो बनाउने ।
– समाजका सबै तह ि त्काका माननसको आनथाक एवं मनोवैज्ञाननक रूपमा

सशिीकिर् िनाका लानि लश्चक्षत विा केश्चन्द्रत आर् आजानका कार्ािम सञ्चालन

िने ।

– स्थानीर्बासीमा नकािात्मक सोच, ननश्चष्िर्ता, आलस्र्ताजस्ता अविोधलाई

पन्छाउन सामाश्चजक जाििर् अनभर्ान चलाउने ।

– चेतना ि जाििर्ले स्थानीर् सिकािका विर्ाकलापको स्वानमत्व बोध ििाउने

हनिँदा अथापूर्ा सहभानिताका लानि चेतना अनभवृवि ि क्षमता ववकासका कार्ािम

सञ्चालन िने ।

– कार्ाालर्का भौनतक सं िचनालाई अपाङ्गता भएका व्र्श्चिमैत्री, अशि

नािरिकमैत्री, मवहलामैत्री, बनाउने । र्सो िदाा कार्ाालर्मा आउन चाहने व्र्श्चिलाई

सहज महसनस हनन्छ । सं वाद ि अन्तनत्रिmर्ा िने वाताविर् तर्ाि हनन्छ ।

– सूचना प्रववनध ि नडश्चजटल माध्र्मको प्रर्ोि ििे ि स्थानीर् सिकािका

कामकािबाहीका सम्बन्धमा जानकािी ििाउने, सेवाग्राही सन्तनवष्टको सवेक्षर् िने,

पृष्ठपोिर् नलने ।

– नवप्रवतान एवं अध्र्र्न अननसन्धानबाट जनसहभानिताका नवीन शैलीहरू

ववकास िनाका लानि कार्ािम ि बजेटको व्र्वस्था िने ।

– पािदशी कार्ाव्र्वहाि प्रदशान िने । सूचनाको हकसम्बन्धी ऐनका

व्र्वस्थालाई कडाइका साथ लािू िने ििाउने ।

– स्थानीर् सिकािका विर्ाकलापमा जनताको साथ सहर्ोिले शासनलाई

स्तिीर् बनाउिँछ । तसथा शासनको वैधता ि नािरिक ववश्वास आजान िना पनन

स्थानीर् शासनमा जनसहभानिता प्रवद्र्धन आवश्र्क छ ।

३. सावाजननक खरिद अननिमन कार्ाालर्का काम, कताव्र् ि अनधकाि सश्चषक्षप्तमा

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 सावाजननक ननकार्बाट हनने खरिद कार्ाको अननिमन, ननर्मन ि सावाजननक

खरिद प्रर्ालीलाई व्र्वश्चस्थत िना प्रधानमन्त्री तथा मश्चन्त्रपरििद्को कार्ाालर्अन्तिात

सावाजननक खरिद अननिमन कार्ाालर् िहेको छ । र्स कार्ाालर्का काम, कताव्र्

ि अनधकाि ननम्माननसाि िहे का छन् ः

– खरिदसम्बन्धी नीनत तथा कानननमा सनधािका लानि नेपाल सिकािलाई सनझाव

ददने,

– नर्ािँ प्रकृनतका खरिद ववनधका लानि ननदे श्चशका, कार्ाववनध ि प्राववनधक

मािादशान जािी िने,

– सावाश्चजक खरिद कार्ाका लानि आवश्र्क ववववध कािजातको आनधकारिक

नमनना तर्ाि िने,

– सावाजननक खरिदको तथ्र्ाङ्क सङ्कलन, अननिमन तथा पिीक्षर् िने,

– खरिदपिात् पननिवलोकन िने, ििाउने,

– सावाजननक खरिदमा सं लग्न ननमाार् व्र्वसार्ी, पिामशादाता,

आपूनताकताालिार्तको र्ोग्र्ता ि अननभवको अनभलेख तर्ाि िने,

– ववद्यनतीर् खरिद ननदे श्चशका जािी िने,

– मािअननसाि सावाजननक ननकार्लाई िार् पिामशा प्रदान िने,

– सावाजननक खरिदसिँि सम्बि कमाचािीका लानि प्रश्चशक्षर्को व्र्वस्था िने,

– प्रचनलत कानननववपिीत िने ननमाार् व्र्वसार्ी, पिामशादाता, आपूनताकताा,

कम्पनी, फमालिार्तलाई कालोसूचीमा िाख्ने,

– कालोसूचीबाट फनकनवा िनेसम्बन्धी मापदण्ड तर्ाि िने ि सो मापदण्डअननसाि

कालोसूचीबाट फनकनवा िने,

– खरिदसम्बन्धी वेबसाइट स्थापना ि सञ्चालन िने,

– सावाजननक खरिदसम्बन्धी जानकािीसवहतको बनलेवटन प्रकाशन िने,

– सावाजननक खरिद प्रर्ालीलाई व्र्वश्चस्थत िना सिोकािवालासिँि सनझाव नलने,

– खरिद प्रर्ालीमा सनधाि िना स्वदे शी तथा ववदे शी सहार्ताको समन्वर् िने,

– खरिदववज्ञ प्रमार्ीकिर् िने,

– खरिद कािबाहीको वाविाक प्रनतवेदन नेपाल सिकािमा पेस िने ।

४. सावाजननक ऋर् भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? सावाजननक ऋर्को उद्देश्र्मानथ

प्रकाश पादै र्सको परिचालन िदाा ध्र्ान ददननपने वविर् उल्लेख िननह
ा ोस् ।
 बजेट घाटा पूनता िना सिकािले नलने ऋर्लाई सावाजननक ऋर् भननन्छ ।

सावाजननक ऋर् तत्काल सिकािमानथको दावर्त्वका रूपमा दे श्चखए तापनन

नािरिकबाट सङ्कनलत किबाट िमश भनिानी िरिने हनिँदा अन्ततोित्वा ऋर्को

भाि जनतामानथ नै िहन्छ । र्स्तो ऋर् आन्तरिक ि बाह्य ििी दनई प्रकािको

हनन्छ । ित आनथाक विाको अन्त्र्सम्ममा आन्तरिक तफा नौ खबा ८६ अबा

ि वैदेश्चशक (बाह्य)तफा १० खबा २५ अबा ििी नेपालको कनल सावाजननक ऋर्

२० खबा ११ अबा िहे को छ ।

क) सावाजननक ऋर्को उद्देश्र्

– सिकािी आर् ि व्र्र्बीचको खाडल पूनता िनन,ा

– बृहत् पूवााधाि ननमाार्मा परिचालन ििी ददिो आनथाक वृवि हानसल िनन,ा

– ननजी क्षेत्रको लिानीलाई प्रोत्सावहत िनन,ा

– िोजिािीका अवसि नसजाना िनन,ा

– सावाजननक खचाको माध्र्मबाट अथातन्त्रमा वाश्चछछत ननतजा हानसल िनना ।

ख) सावाजननक ऋर् परिचालन िदाा ध्र्ान ददननपने वविर्

– समवष्टित आनथाक स्थावर्त्व हनने ििी ऋर् उपर्ोि िने,

– िँ ी
पनज ननमाार् ि दीघाकालीन लाभ ददने प्रकृनतका उत्पादनशील ि

िोजिािमूलक क्षेत्रमा परिचालन िने,

– सावाजननक ऋर्लाई सिकािको िाजस्व वृविमा टे वा पनग्ने ििी परिचालन

िने,
– ऋर् परिचालनबाट सािँवा ि ब्र्ाज भनिानी सनननश्चित हनने परिर्ोजना छनोट

उपर्ोि िने,

– साधािर् प्रकृनतका खचा ि अननत्पादक क्षेत्रमा सावाजननक ऋर् लिानी निने,

– सावाजननक ऋर् परिचालन भएका आर्ोजनाको प्रिनत ि खचाको र्थाथा

अवस्था सं सद् ि नािरिकलाई जानकािी ददने,

– सावाजननक ननजी साझेदािीलाई प्रोत्सावहत िने ििी ऋर् परिचालन िने,

– बाह्य ऋर् परिचालन िदाा सहननलर्तपूर्ा ऋर्लाई प्राथनमकता ददने,

– आन्तरिक ऋर् परिचालन िदाा ननजी क्षेत्र बजािबाट ववस्थावपत हनन सक्ने

अवस्थाप्रनत सचेत िहने,

– ऋर् सेवा खचामा कमी ल्र्ाउने ििी सािँवा भनिानीको व्र्वस्था नमलाउने,

– ऋर् भनिानीमा अनतरिि बोझ वा भावी पनस्तालाई असहज नहनने ििी

उपर्नि उपकिर् छनोट ििी ऋर् परिचालन िने ।

५. उपचािात्मक श्चशक्षर् भनेको के हो ? हाल ववद्यालर्मा उपचािात्मक श्चशक्षर्

अवस्था कस्तो िहे को छ ि र्सको उश्चचत प्रर्ोि कसिी हनन

सक्दछ ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 उपचािात्मक श्चशक्षर्को परिचर्

 कमजोि ववद्याथीको नसकाइ उपलश्चब्ध वृवि ििाउने प्रविर्ा उपचािात्मक

श्चशक्षर्

– उपचािात्मक श्चशक्षर् पिनत श्चचवकत्सा शास्त्रबाट श्चशक्षर् नसकाइमा

सनधािात्मक श्चशक्षर् िनाका लानि नभनत्रएको नवीनतम् श्चशक्षर् पिनत हो ।

– उपचािात्मक श्चशक्षर् पिनत श्चशक्षर् नसकाइको िममा पछानड पना िएका

वा नसकाइमा ववशेि समस्र्ा दे श्चखएका बालबानलकालाई अन्र् ववद्याथीले नसकाइ

ििे अननरूप हनने ििी ववश्चशष्ट शैली, तरिका, ववनध प्रर्ोि ििी समान रूपमा नसकाइ

हानसल ििाउने ििी श्चशक्षर् िने पिनत नै उपचािात्मक श्चशक्षर् पिनत हो ।

– र्समा बालबानलकाले श्चशक्षर् नसकाइका िममा िने कमीकमजोिी वा

त्रनवटको पवहचान ििी त्र्सको ननिाकिर्का लानि सनधािात्मक श्चशक्षर्

उपार् प्रर्ोि िरिन्छ ।

– ववद्याथीले भािा श्चशक्षर्का िममा िने ववनभन्न त्रनवटको पवहचान ििी ती

त्रनवटको ननिाकिर्का लानि िरिने श्चशक्षर्लाई उपचािात्मक श्चशक्षर् भननन्छ ।

– र्समा ववद्याथीको नसकाइजन्र् त्रनवट क्षेत्र, नसकाइको स्ति, िनत, रुश्चच, क्षमता,

आवश्र्कताजस्ता पक्ष पवहचान ििी सोही अननकूलका ववश्चशष्ट श्चशक्षर् ववनध तथा

कार्ाकलाप प्रर्ोि ििी श्चशक्षर् िरिन्छ ।

– कक्षाकोठामा सामाश्चजक, भाविक, भौिोनलक, बौविक आदद ववववधतार्नि

ववद्याथी िहे का हनन्छन् । र्स्ता ववद्याथीको वैर्श्चिक नभन्नताअननसाि नसकाइजन्र्

त्रनवट क्षेत्र, नसकाइको स्ति, िनत, रुश्चच, क्षमता, आवश्र्कताजस्ता पक्ष फिकफिक
हनन्छन् । र्स्तो अवस्थामा उनीहरूको नसकाइजन्र् त्रनवट पवहचान ििी सनधािात्मक

श्चशक्षर् िनाका लानि उपचािात्मक श्चशक्षर् पिनतको प्रर्ोि िननप

ा दाछ ।

– र्समा ववद्याथीको आवश्र्कताअननरूप नसकाइमैत्री वाताविर् तर्ाि पािी

र्ोजनाबि श्चशक्षर् िननप

ा दाछ । र्सबाट ववद्याथीका नसकाइजन्र् समस्र्ाको समाधान

ििी उनीहरूको नसकाइ उपलश्चब्ध बढाउन सवकन्छ ।

उपचािात्मक श्चशक्षर् पिनतको आवश्र्कता

– बालबानलकाको नसकाइजन्र् समस्र्ा पवहचान ििी समाधान िना,

– सनधािात्मक श्चशक्षर् िना,

– कमजोि ववद्याथीको नसकाइ उपलश्चब्ध बढाउन,

– वैर्श्चिक नभन्नताअननसाि श्चशक्षर् िना,

– प्रभावकािी श्चशक्षर् र्ोजना ननमाार् ििी श्चशक्षर् िना,

– शैश्चक्षक क्षनत न्र्ूनीकिर् िना,

– श्चशक्षर् ववनध ि कार्ाकलापमा ववववधता ल्र्ाई श्चशक्षर् िना,

– नसकाइमैत्री वाताविर्मा श्चशक्षर् िना,

– नसकाइका िममा बालमनोववज्ञानको पूर्ा सम्बोधन िना,

– नसकाइ सहजीकिर् प्रविर्ामा सनधाि ल्र्ाउन,

– शैश्चक्षक िनर्स्ति अनभवृवि िना आदद ।

हाल ववद्यालर्मा उपचािात्मक श्चशक्षर्को अवस्था

– नसकाइमा कमजोि िहे का ववद्याथीको पवहचान िना नसवकनन,

– पवहचान भएका ववद्याथीलाई नसकाइ सहजीकिर् िना श्चशक्षकले स्पष्ट र्ोजना

ववकास निनन,ा

– ववद्याथीको ववववधताअननसािका श्चशक्षर् ववनध तथा कार्ाकलाप चर्नमा

अन्र्ोल कार्म हनन,न

– नसकाइको उत्कृष्ट स्थलका रूपमा कक्षाकोठा व्र्वस्थापन निरिनन,

– ववद्याथीलाई नसकाइ प्रत्र्क्ष सहभािी नििाई श्चशक्षक केश्चन्द्रत श्चशक्षर् िनना

– नसकाइ सहजीकिर्मा ननिन्ति मूल्र्ाङ्कन तथा पृष्ठपोिर्को प्रर्ोि निरिनन,

– श्चशक्षकमा उपचािात्मक श्चशक्षर् ि र्सको प्रर्ोि िने सचेतना कमी िहे को,

– केही श्चशक्षकले नसकाइ सहजीकिर्मा उपचािात्मक श्चशक्षर् पिनत प्रर्ोि ििे

पनन अनधक श्चशक्षकले प्रर्ोि िना झन्झट मान्ने ििे का आदद ।

१. पन्रौँ आवनधक र्ोजनाले पवहचान ििे का र्ोजनाका च ननौती ि अवसिहरू

उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 पन्रौँ आवनधक र्ोजना २५ विे दीघाकालीन सोचसवहत तजनम

ा ा भएको र्ोजना

हो । दीघाकालीन सोच हानसल िने ददशामा पन्रौँ र्ोजनालाई आधाि र्ोजनाका

रूपमा नलइएको छ । चालू पन्रौँ र्ोजनाले पवहचान ििे का र्ोजनाका च ननौती ि

अवसि र्स प्रकाि छन् :

क) च ननौतीहरू

– समन्र्ावर्क आनथाक वृवि ि नािरिकको जीवनमा िनर्ात्मक सनधाि िनन,ा

– िनर्स्तिीर् भौनतक पूवााधािको ववकास ि उपभोिमा वृवि िनन,ा

– दक्ष मानव सं शाधनको ववकासिािा उत्पादनशील िोजिािीको अवसि वृवि

ििी जनसाश्चषख्र्क लाभको उपर्ोि िनन,ा

– ववत्तीर् सङ्घीर्ताको कनशल कार्ाान्वर्न ििी समष्टीित आनथाक स्थावर्त्व

कार्म िनन,ा

– सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहको कार्ा श्चजम्मेवािी पूिा िना साधन स्रोतको लाित

अननमान, ववतिर्, जनशश्चि एवं सं स्थाित प्रबन्ध िनना ।

ख) अवसिहरू

– सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहमा विर्ाशील सिकाि ि सं स्थाित स्थावर्त्व,

– तहित सिकािका बीचमा ददिो ववकास, समृवि ि सनशासनका क्षेत्रमा

प्रनतस्पधी भावना,

– न को ववकासमा उपर्ोिको उच्च

उपलब्ध जनसाश्चषख्र्क लाभलाई मनलक

सम्भावना,

– लिानी केश्चन्द्रत िना सहज वाताविर् ननमाार्,

– प्राकृनतक, भौिोनलक, जैववक, पर्ााविर्ीर्

तथा सामाश्चजक सांस्कृनतक ववववधताको बहनआर्ानमक उपर्ोि,

– ननजी क्षेत्रको लिानी, व्र्ावसावर्कता ि प्रनतस्पधाात्मक क्षमता अनभवृवि,

– िँ ी ननमाार्
सामनदावर्क क्षेत्रको उत्पादनशील क्षेत्रमा परिचालनिािा िावष्ट्रर् पनज

।
२. स्थानीर् कार्ापानलका भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? स्थानीर् कार्ापानलकाको

ननवााचन एवं िठन प्रविर्ा उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 स्थानीर् तहको कार्ाकारिर्ी अनधकािको प्रर्ोि िने ननकार्लाई स्थानीर्

कार्ापानलका भननन्छ । र्सअन्तिात िाउिँ कार्ापानलका तथा निि कार्ापानलका

पछान ् । सं ववधानको धािा २१५ ि धािा २१६ तथा स्थानीर् तह ननवााचन ऐन,

२०७३ का आधािमा र्ी ननकार्को ननवााचन एवं िठन प्रविर्ा दे हार्बमोश्चजम हनने

व्र्वस्था िहे को छ ः

क) िाउिँ कार्ापानलकाको िठन

– प्रत्र्ेक िाउिँपानलकामा एक जना िाउिँ कार्ापानलका अध्र्क्ष िहन्छन् ।

ननजको अध्र्क्षतामा िाउिँ कार्ापानलकाको िठन हनन्छ ।

– िाउिँ कार्ापानलकामा अध्र्क्षसिँिै एक जना उपाध्र्क्ष, प्रत्र्ेक वडाबाट

ननवााश्चचत वडाध्र्क्ष, िाउिँ सभाका सदस्र्ले आफूहरूबाट ननवााश्चचत चाि जना मवहला

सदस्र् ि दनलत वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट िाउिँ सभाले ननवााश्चचत दनई जना

सदस्र् िहन्छन् ।

– अध्र्क्ष, उपाध्र्क्ष ि वडाध्र्क्षको ननवााचन िाउिँपानलका क्षेत्रनभत्रका

मतदाताले एक पद एक मतको आधािमा िो्र् मतदानिािा पवहलो हनने ननवााश्चचत

हनने ननवााचन प्रर्ालीअननसाि िरिन्छ ।

– िाउिँ कार्ापानलकाका चाि मवहला सदस्र् िाउिँ सभाका सदस्र्ले

आफूहरूमध्र्ेबाट िो्र् मतदानिािा चाि जना उम्मेदवािलाई ददने एक एक मतको

आधािमा सबैभन्दा बढी मत ल्र्ाउने चाि जना ननवााश्चचत हनने ननवााचन प्रर्ालीअननसाि

ननवााश्चचत हनन्छन् ।

– दनलत वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट ननवााश्चचत हनने सदस्र्हरू िाउिँ सभाका

सदस्र्ले िो्र् मतदानिािा दनई जना उम्मेदवािलाई ददने एक÷एक मतको आधािमा

सबैभन्दा बढी मत ल्र्ाउने दनई जना ननवााश्चचत हनने ननवााचन प्रर्ालीअननसाि ननवााश्चचत

हनन्छन् ।

ख) निि कार्ापानलकाको िठन

– प्रत्र्ेक नििपानलकामा एक जना निि कार्ापानलका प्रमनख िहन्छन् ।

ननजको अध्र्क्षतामा निि कार्ापानलकाको िठन हनन्छ ।

– निि कार्ापानलकामा प्रमनखसिँिै एक जना उपप्रमनख, प्रत्र्ेक वडाबाट ननवााश्चचत

वडाध्र्क्ष, निि सभाका सदस्र्ले आफूहरूबाट ननवााश्चचत पािँच जना मवहला सदस्र्

ि दनलत वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट निि सभाले ननवााश्चचत दनई जना सदस्र्

िहन्छन् ।

– प्रमनख, उपप्रमनख ि वडाध्र्क्षको ननवााचन नििपानलका क्षेत्रनभत्रका मतदाताले

एक पद एक मतको आधािमा िो्र् मतदानिािा पवहलो हनने ननवााश्चचत हनने ननवााचन

प्रर्ालीअननसाि हनने िछा ।

– निि कार्ापानलकाका पािँच मवहला सदस्र् निि सभाका सदस्र्ले

आफूहरूमध्र्ेबाट िो्र् मतदानिािा पािँच जना उम्मेदवािलाई ददने एक एक मतको

आधािमा सबैभन्दा बढी मत ल्र्ाउने पािँच जना ननवााश्चचत हनने ननवााचन

प्रर्ालीअननसाि ननवााश्चचत हनन्छन् ।

– दनलत वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट ननवााश्चचत हनने सदस्र्हरू निि सभाका

सदस्र्ले िो्र् मतदानिािा तीन जना उम्मेदवािलाई ददने एक/एक मतको

आधािमा सबैभन्दा बढी मत ल्र्ाउने तीन जना ननवााश्चचत हनने ननवााचन

प्रर्ालीअननसाि ननवााश्चचत हनन्छन् ।

– र्सिी स्थानीर् कार्ापानलकाको िठन भई पािँच विा जनताको सेवा िने अवसि

प्राप्त हनन्छ ।

३. वनबाट प्राप्त िोर्ल्टी िकम उपर्ोिका सम्भाववत क्षेत्रहरू के के हनन

सक्दछन् उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 वन क्षेत्रको िोर्ल्टी िावष्ट्रर् वन ि सं िश्चक्षत क्षेत्रबाट प्राप्त हनने िदाछ ।

सं ववधानत िावष्ट्रर् वनको परिचालन तथा व्र्वस्थापन प्रदे श सिकाि ि सं िश्चक्षत

क्षेत्रको सञ्चालन एवं व्र्वस्थापन नेपाल सिकािबाट हनने व्र्वस्था छ । प्राकृनतक

स्रोतको परिचालन िदाा िावष्ट्रर् वनबाट प्राप्त हनने िोर्ल्टी प्रदे श सिकाि ि सं िश्चक्षत

क्षेत्रबाट प्राप्त हनने िोर्ल्टी सङ्घ सिकािबाट सङ्कलन भई सङ्घीर् ववभाज्र् कोिमा
जम्मा हनिँदै आएको छ । िावष्ट्रर् प्राकृनतक स्रोत तथा ववत्त आर्ोिले ववकास ििे को

ढािँचाअननसाि वनबाट सङ्कनलत िोर्ल्टी िकमको बािँडफािँट हनिँदै आएको छ । साथै

आर्ोिले वन क्षेत्रबाट प्राप्त िोर्ल्टीलाई उपर्ोि िनाका लानि सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर्

तहलाई सनझावसमेत ददिँदै आएको पाइन्छ ।

वनबाट प्राप्त िोर्ल्टी उपर्ोिका सम्भाववत क्षेत्रहरू

– नाङ्गा डािँडा, खाली जग्िा, आिलािी एवं पवहिोबाट क्षनत पनिेको वनमा

वृक्षिोपर् िना एवं हरिर्ाली प्रवद्र्धनसम्बन्धी कार्ा िना,

– अश्चग्न ननर्न्त्रर् िे खा ननमाार्सम्बन्धी कार्ा िना,

– पवहिो ननर्न्त्रर् कार्ा िना,

– जलाधाि क्षेत्र सं िक्षर् कार्ा िना,

– ददिो वन व्र्वस्थापनसम्बन्धी कार्ा िना,

– वन्र्जन्तन ि मानवबीचको िन्ि व्र्वस्थापनका लानि पूवााधाि ननमाार् िना,

– वन्र्जन्तनबाट भएको मानवीर् एवं बालीनालीको क्षनतका लानि िाहत तथा

क्षनतपूनता प्रदान िना,

– सं िश्चक्षत क्षेत्रनभत्र आवश्र्क पूवााधाि ननमाार् एवं ममात सम्भाि िना,

– जैववक ववववधता, वन्र्जन्तन ि नतनको वासस्थान तथा दनलभ

ा वन्र्जन्तन ि

वनस्पनतको सं िक्षर् तथा व्र्वस्थापन िना,

– जडीबनटी खेती तथा हरित एवं िैिकाष्ठ उद्यम प्रवद्र्धन िना,

– मध्र्वती क्षेत्रका बानसन्दाका लानि आर्मूलक कार्ािम सञ्चालन िना,

– वन पैदावािको सं िक्षर् एवं ददिो उपर्ोिसम्बन्धी सचेतनामूलक कार्ािम

सञ्चालन िना,

– पर्ाापर्ाटन प्रवद्र्धनसम्बन्धी कार्ा िना,

– प्राकृनतक सम्पदाको अनभलेखीकिर् िना,

– वन पैदावािको अवैध चोिी ननकासी ननर्न्त्रर्सम्बन्धी कार्ा िना ।

– र्सिी वनबाट प्राप्त िोर्ल्टीलाई वन क्षेत्रको ववस्ताि, सं िक्षर्, व्र्वस्थापन ि

ददिो उपर्ोि सनननश्चित िनाका लानि उपर्ोि िना सवकन्छ ।

४. ववश्चशष्टीकिर् तानलका भनेको के हो ? र्सको छोटो परिचर् ददननहोस् ।

र्सको प्रर्ोि वकन िरिन्छ ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 ववश्चशष्टीकिर् तानलकाको परिचर् प्रश्नपत्र ननमाार्को प्रमनख आधाि :

ववश्चशष्टीकिर् तानलका

परिचर् : पाठ्यिमले अपेक्षा ििे का नसकाइ उपलश्चब्धअननरूप पिीक्षर्ीर् पक्ष

ा न्दा अिानड कनन कनन ववधा ि क्षेत्रबाट प्रश्न

ननधाािर् ििी प्रश्नपत्र ननमाार् िननभ

बनाउने, ज्ञान, बोध, व्र्ावहारिक सीप ि उच्च दक्षता तहका प्रश्नहरू कनत ि कस्ता

बनाउने, जम्मा प्रश्नसषख्र्ा कनत हनने, उत्ति ददननपने प्रश्न के कनत हनने तथा प्रश्नहरूको

अङ्कभाि ि समर् कनत हनने भनी तर्ाि पारिएको तानलकालाई ववश्चशष्टीकिर् तानलका

भननन्छ ।
 प्रनतववम्बन : जननसनकै वविर्को मूल्र्ाङ्कनमा ववश्चशष्टीकिर् तानलका महìवपूर्ा

माननन्छ । र्समा पाठ्यिमको उद्देश्र्अननसाि प्रश्नपत्र, पिीक्षा ि मूल्र्ाङ्कन

प्रनतववश्चम्बत भएको हनन्छ ।

भूनमका : पाठ्यिमको उद्देश्र्अननरूप मूल्र्ाङ्कन िना, मूल्र्ाङ्कनलाई

ववश्वसनीर्ता, प्रामाश्चर्कता, ववभेदकारिता, ववववधता, व्र्ाप्तता, स्तिर्नि बनाउन ि

वविर्वस्तनित सन्तनलन नमलाई मूल्र्ाङ्कन िना ववश्चशष्टीकिर् तानलकाको महìवपूर्ा

भूनमका

िहे को हनन्छ ।

अननवार्ाता : र्ो पिीक्षर् ववनध, प्रविर्ा, साधन ि स्रोत छनोट िना ि प्रश्न

ननमाार्मा त्रनवटिवहत पिीक्षर् र्ोजना तर्ाि पाना अननवार्ा माननन्छ । त्र्सैले

मूल्र्ाङ्कनको समग्र पक्षलाई प्रभावकािी, र्ोजनाबि तथा व्र्वश्चस्थत िना ववश्चशष्टीकिर्

तानलका महìवपूर्ा माननन्छ ।

वविर्ित वैधता : पाठ्यिमका उद्देश्र् प्राप्त हनने ििी पाठ्यिमका सबै

वविर्वस्तन समेटेि पाठ्यिमिािा ननददाष्ट मूल्र्ाङ्कन प्रविर्ा अपनाई मूल्र्ाङ्कनका

साधनका रूपमा पिीक्षालाई प्रर्ोिमा ल्र्ाउन ववश्चशष्टीकिर् तानलकाको महìवपूर्ा

भूनमका िहे को हनन्छ । र्सले श्चशक्षक तथा प्रश्नपत्र ननमाार्कताालाई प्रश्नपत्र बनाउिँदा

वविर्वस्तनित वैधता ननधाािर् िना ननदे श्चशत िदाछ ।

ननदे श्चशका : ववश्चशष्टीकिर् तानलका नमनना प्रश्नपत्र ननमाार्कताा ि उत्तिपनश्चस्तका

पिीक्षर्कतााका लानि एक प्रकािको मािादशान वा ननदे श्चशका पनन हो । त्र्स्तै

श्चशक्षकले श्चशक्षर् प्रविर्ा सञ्चालन िदाा पनन कनन वविर्वस्तन, कसिी, कननै उद्देश्र्

प्रानप्तका लानि िने भन्ने मािाननदे श पनन र्स तानलकाले िदाछ । र्समा पाठ्यिमको

उद्देश्र्अननसाि पिीक्षा ि मूल्र्ाङ्कन प्रनतववश्चम्बत भएको हनन्छ ।

ववश्चशष्टीकिर् तानलकाको आवश्र्कता ि प्रर्ोि

– पाठ्यिममा ननधाािर् ििे का तहित सक्षमता तथा कक्षाित नसकाइ उपलश्चब्ध

पूिा िनाका लानि ववश्चशष्टीकिर् तानलका ननमाार् िना आवश्र्क छ । र्सका साथै

पाठ्यिमका सम्पूर्ा पक्ष समेट्ने ििी प्रश्नपत्र तर्ाि पाना ि सोहीअननसाि पिीक्षा

सञ्चालन एवं पिीक्षर् ि पृष्ठपोिर् प्रदान िना र्सको आवश्र्कता िहे को छ ।

मूलत ववश्चशष्टीकिर् तानलकाको आवश्र्कतालाई ननम्नाननसाि प्रस्तनत िना सवकन्छ

१. शैक्षश्चर्क र्ोजना ननमाार् िना

सबै प्रकािका शैक्षश्चर्क र्ोजना तर्ाि पाना ववश्चशष्टीकिर् तानलकाले सहर्ोि

पन¥र्ाउिँछ । ववद्याथीको नसकाइ उपलश्चब्ध मापन िना आवश्र्क मूल्र्ाङ्कन सामग्री

कस्तो हनन,े कनत अङ्कभािको हनने ि प्रश्नसषख्र्ा के कस्ता हनने भन्ने कनिा शैक्षश्चर्क

र्ोजनामा िाख्न ववश्चशष्टीकिर् तानलकाले

सघाउ पन-र्ाउिँछ ।

२. प्रश्नपत्र ननमाार् िना

एक ननश्चित अवनधनभत्र पाठ्यिम वा उद्देश्र्अननरूप ववद्याथीका नसकाइ

उपलश्चब्ध मूल्र्ाङ्कन िना नसकाइका तहअननसाि प्रश्नहरूका प्रकाि ि सषख्र्ा, अङ्कभाि,

समर् आदद र्समा िाश्चखने हनिँदा प्रश्नपत्र ननमाार् िना ववश्चशष्टीकिर् तानलकाले सहर्ोि

पन¥र्ाउिँछ ।

३. ववद्याथीको नसकाइमा अनभवृवि िना

– ववश्चशष्टीकिर् तानलकामा नसकाइका कनन कनन तहलाई मापन िने ि हिे क

तहका नसकाइलाई कनत अङ्कभाि ददने भन्नेजस्ता कनिा िाश्चखएको हनन्छ । तसथा

श्चशक्षर् नसकाइ विर्ाकलापमा र्ी कनिालाई सामञ्जस्र् कार्म ििाउन सकेमा

ववद्याथीको नसकाइ उपलश्चब्ध वृवि हनन्छ । ववश्चशष्टीकिर् तानलकामा ज्ञान, बोध,

व्र्ावहारिक सीप तथा उच्च दक्षता मापन िने ििी प्रश्नहरू तहअननसाि ननमाार् िने

प्रविर्ा उल्लेख हननाले र्स तानलकाको प्रर्ोिबाट ववद्याथीको नसकाइमा अनभवृवि

िना सवकन्छ ।

– िँ ाहरूका आधािमा ववश्चशष्टीकिर् तानलकाले श्चशक्षक, ववद्याथी ि

उश्चल्लश्चखत बनद

प्रश्नपत्र ननमाार्कताालाई नसकाइ, पिीक्षा ि मूल्र्ाङ्कन कार्ा सञ्चालन िना

ननम्नाननसािको सहर्ोि पन-र्ाउिँछ :

(क) ववद्याथीित आवश्र्कता

– ववद्याथीमा सम्पूर्ा ववधा ि क्षेत्र समेटेि पढ्ने बानीको ववकास िना,

– ववद्याथी–ववद्याथीबीचको उपलश्चब्ध तनलना िना,

– ववद्याथीको नसकाइमा अनभवृवि िना,

– ज्ञान, बोध, व्र्ावहारिक सीप तथा उच्च दक्षताका प्रश्नबािे परिश्चचत हनन ।

(ख) श्चशक्षकित आवश्र्कता

– पाठको उद्देश्र् ि ववद्याथीको उपलश्चब्धका बीच तनलना िना,

– शैक्षश्चर्क र्ोजना ननमाार्मा मूल्र्ाङ्कनका प्रश्न तर् िना,

– ववनभन्न ववधा वा क्षेत्रबाट सोनधने प्रश्नअननसाि श्चशक्षर् िना,

– पाठ्यिमका उद्देश्र् एवं वविर्वस्तनका सम्पूर्ा क्षेत्रअननसाि श्चशक्षर् िना ।

(ि) प्रश्नपत्र ननमाार्कतााित आवश्र्कता

– पाठ्यिमका उद्देश्र् एवं वविर्वस्तनका सम्पूर्ा क्षेत्र ि ववधा समेटेि प्रश्न

ननमाार् िना,

– समर्, पूर्ााङ्क ि प्रश्नसषख्र्ा तर् िना,

– कनन ववधा वा क्षेत्रबाट के कस्ता ि कनत प्रश्न ननमाार् िने भन्नेबािे ननदे श

िना,

– सबै सीप ि दक्षता समेट्ने ििी प्रश्नपत्र ननमाार् िना,

– प्रश्नपत्र ननमाार्कताा ि श्चशक्षकलाई पथ प्रदशान िना,

– प्रश्नपत्रलाई वैज्ञाननक ि व्र्वश्चस्थत बनाई

एकरूपता ल्र्ाउन,

– पिीक्षामा ववश्वसनीर्ता ल्र्ाउन आदद ।

ननष्किा

– पिीक्षाको स्तिीर्ता, एकरूपता ि वैधताका लानि ववश्चशष्टीकिर् तानलकाले

महत्वपूर्ा भूनमका ननवााह ििे को हनन्छ । र्समा नसकाइ ि पिीक्षाका सम्पूर्ा पक्ष

समेवटएको हननपन छा । पाठ्यिमका सम्पूर्ा क्षेत्रबाट प्रश्न ननमाार् िना सवकने ििी
ज्ञान, बोध ि अन्र् तहका प्रश्नहरू ननमाार् िना, प्रश्न सषख्र्ा, समर् ि अङ्क ननधाािर्

िना तथा मूल्र्ाङ्कन िने प्रविर्ासमेतलाई ननधाािर् िने हनिँदा श्चशक्षर् नसकाइ

सहजीकिर् प्रविर्ामा ववश्चशष्टीकिर् तानलकाको महत्वपूर्ा भूनमका िहे को हनन्छ ।

१. िावष्ट्रर् सभा सदस्र् िठन तथा ननवााचन प्रविर्ाका बािे मा उल्लेख िननह
ा ोस् ।

 िावष्ट्रर् सभा नेपालको सङ्घीर्

सं सद्को मानथल्लो सदन हो । र्समा प्रदे श सभाका सदस्र्, िाउिँपानलकाका अध्र्क्ष

ि उपाध्र्क्ष तथा नििपानलकाका प्रमनख ि उपप्रमनख िहे को ननवााचक मण्डलिािा

ननवााश्चचत ५६ जना ि नेपाल सिकािको नसफारिसमा िाष्ट्रपनतबाट मनोनीत कम्तीमा

एक जना मवहलासवहत तीन जना ििी कनल ५९ जना सदस्र् िहन्छन् । िावष्ट्रर्

सभाका सदस्र्को पदावनध छ विाको हनन्छ । र्ो स्थार्ी सदन भएकाले एक नतहाई

सदस्र्को पदावनध प्रत्र्ेक दनई विामा समाप्त हनन्छ । तसथा प्रत्र्ेक दनई विामा

िावष्ट्रर् सभाको ननवााचन िर्रननप

ा ने अवस्था िहन्छ ।

िावष्ट्रर् सभाको िठन तथा ननवााचन प्रविर्ालाई नेपालको सं ववधान ि िावष्ट्रर् सभा

सदस्र् ननवााचन ऐन, २०७५ ले आधाि प्रदान ििे का छन् । िावष्ट्रर् सभामा ननवााश्चचत

हनने ५६ जनाको ननवााचन ननम्नअननसाि हनन्छ :

प्रत्र्ेक प्रदे शमा िठन हनने ननवााचक मण्डलले प्रत्र्ेक प्रदे शका लानि िो्र्

मतदानबाट समान आठ जना सदस्र् ननवााश्चचत िदाछन् ।

ननवााचक मण्डलमा िहने प्रदे श सभा सदस्र्को मतभाि ४८ ि िाउिँपानलका तथा

नििपानलकाबाट प्रनतनननधत्व िने सदस्र्को मतभाि १८ िहेको छ । र्द्यवप र्ो

मतभाि पनछल्लो जनिर्नाको आधािमा परिवतान हनन सक्ने अवस्था िहन्छ ।

ननवााचक मण्डलका प्रत्र्ेक सदस्र्ले दे हार्का चाि समूहका लानि दे हार्मा उल्लेख

ििे बमोश्चजम आठ जनासम्मलाई मतदान िना सक्दछन् ।

क) मवहला समूहबाट प्रनतनननधत्व िने सदस्र्का लानि ददइने एक–एक मतको

आधािमा सबैभन्दा बढी मत प्राप्त िने तीन जना,

ख) दनलत समूहबाट प्रनतनननधत्व िने सदस्र्का लानि ददइने एक मतको आधािमा

सबैभन्दा बढी मत प्राप्त िने एक जना,

ि) अपाङ्गता भएका व्र्श्चि वा अल्पसषख्र्क समनदार्बाट प्रनतनननधत्व िने

सदस्र्का लानि ददइने एक मतको आधािमा सबैभन्दा बढी मत प्राप्त िने एक

जना,

घ) अन्र् सदस्र्का लानि ददइने एक–एक मतको आधािमा सबैभन्दा बढी मत

प्राप्त िने तीन जना,

कननै एक जना सदस्र्को पद रिि भई पदपूनताका लानि ननवााचन िदाा जनन समूह

ि तरिकाबाट ननवााश्चचत भएको हो, सोही समूह ि तरिकाबमोश्चजम मतदाताले ददने

एक मतको आधािमा सबैभन्दा बढी मत ल्र्ाउने एक जना ननवााश्चचत हनने ििी

ननवााचन िना‘पदाछ ।
ननवााचनको नमनत ननवााचन आर्ोिको पिामशामा नेपाल सिकािले तोकी िाजपत्रमा

प्रकाशन िननप
ा ने व्र्वस्था िहे को छ ।

२. स्थानीर् तहको प्रशासकीर् प्रमनखसम्बन्धी कानननी व्र्वस्था उल्लेख िदै

प्रचनलत कानननले व्र्वस्था ििे अननसाि प्रमनख प्रशासकीर् अनधकृतको काम, कताव्र्

ि अनधकाि उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 नेपालको सं ववधानले िाज्र्शश्चिलाई सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहमा बािँडफािँट ििी

अभ्र्ास िने प्रबन्ध ििे को छ । स्थानीर् तहलाई शासकीर् एकाइका रूपमा

परिभावित ििी कार्ाकारिर्ी, व्र्वस्थापकीर् ि सीनमत न्र्ावर्क अनधकाि प्रदान

िरिएको छ । स्थानीर् सिकािको प्रशासकीर् प्रमनखका रूपमा प्रमनख प्रशासकीर्

अनधकृत नामको पद िहने व्र्वस्था स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐनमा छ । साथै

प्रमनख प्रशासकीर् अनधकृतको ननर्नश्चि कानननबमोश्चजम हनने ि सो नहनञ्जल

े सम्मका

लानि ननजामती सेवाको अनधकृत कमाचािीलाई प्रमनख प्रशासकीर् अनधकृतको

श्चजम्मेवािी प्रदान िने व्र्वस्था िहे को छ । स्थानीर् कानननबाट काम, कताव्र् ि

अनधकाि नतोकेसम्मका लानि स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐनले प्रमनख प्रशासकीर्

अनधकृतको काम, कताव्र् ि अनधकाि ननम्माननसाि हनने भनी उल्लेख ििे को पाइन्छ

– स्थानीर् सभा ि कार्ापानलकाको सश्चचव भई कार्ा िने ,

सभा ि कार्ापानलकाको ननर्ार् कार्ाान्वर्न िने , ििाउने,

अध्र्क्ष वा प्रमनखको ननदे शनमा िही वाविाक बजेट तथा कार्ािम तजनम
ा ा, कार्ान्वर्न,

अननिमन ि मूल्र्ाङ्कन िने, ििाउने,

कोि तथा आनथाक कािोबािको वहसाब, अनभलेख दनरुस्त िाख्ने, िाख्न लिाउने,

लेखापिीक्षर् ििाउने ि बेरुजन फस्र्र्ोट िने, ििाउने,

आर्ोजनाको फिफािकका लानि प्रनतवेदन तर्ाि ििी कार्ापानलकामा पेस िने,

चलअचल सम्पश्चत्तको सं िक्षर् िने, लित िाख्ने तथा लित अद्यावनधक िने, िना

लिाउने,

अध्र्क्ष वा प्रमनखको ननदे शनमा सभा ि कार्ापानलकाको बैठक बोलाउने ि

बैठकसम्बन्धी कार्ा िने, िना लिाउने,

कार्ापानलकाको ननर्ार् प्रमाश्चर्त िने,

सभा ि कार्ापानलकाको ननर्ार्को अनभलेख सनिश्चक्षत िाख्ने,

न्र्ावर्क सनमनतबाट भएको नमलापत्र तथा ननर्ार्सम्बन्धी नमनसल सं िक्षर् िने , िना

लिाउने,

िाउिँपानलका तथा नििपानलकाको आनथाक तथा प्रशासननक ननर्न्त्रर् िने,

खरिद र्ोजना तर्ाि ििी खरिदसम्बन्धी कार्ा िने, ििाउने,

सभा ि कार्ापानलकाले तोकेका कार्ा वा अनधकाि प्रत्र्ार्ोजनबमोश्चजम प्राप्त

श्चजम्मेवािी ननवााह िने ।

र्सिी प्रमनख प्रशासकीर् अनधकृतको ननर्नश्चिको सम्बन्धमा कानननबमोश्चजम हनने

भननए तापनन कनन तहले काननन बनाउने भन्नेमा स्पष्टता िहे को दे श्चखिँदैन । तथावप
काम, कताव्र् ि अनधकाि स्थानीर् कानननले स्पष्ट पाने भनी प्रस्ट रूपमा उल्लेख

भएको पाइन्छ ।

३. सङ्घीर् शासन व्र्वस्थालाई प्रभावकािी बनाउन नेपाल सिकाि ि प्रदे श

सिकािले स्थानीर् सिकािलाई सहर्ोि िननप

ा ने वविर्हरू प्रचनलत कानननको

व्र्वस्थालाई ववचाि िदै उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 नेपालको सं ववधानले सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहमा श्चजम्मेवािी बािँडफािँट ििे को

छ । र्ी कार्ा श्चजम्मेवािी सहकारिता, सहअश्चस्तत्व, समन्वर् ि पिस्पि सहर्ोिको

नसिान्तमा आधारित िही सम्पादन िननप

ा ने अवस्था िहे को छ । सं ववधानको धािा

२३२ (८) ले नेपाल सिकािले आफैँ वा प्रदे श सिकािमाफात िाउिँ कार्ापानलका

वा निि कार्ापानलकालाई सं ववधान ि सङ्घीर् कानननबमोश्चजम आवश्र्क सहर्ोि

िना ि ननदे शन ददन सक्ने तथा त्र्स्तो ननदे शनको पालना िनना िाउिँ कार्ापानलका

वा निि कार्ापानलकाको कताव्र् हनने भनी उल्लेख ििे को छ । स्थानीर् सिकाि

सञ्चालन ऐनले र्सलाई थप व्र्वश्चस्थत िदै नेपाल सिकाि ि प्रदे श सिकािले

स्थानीर् सिकािलाई दे हार्का वविर्मा सहर्ोि िननप

ा ने भनी उल्लेख ििे को छ ।

– िाउिँपानलका तथा नििपानलकाको वाविाक र्ोजना तथा बजेट तजामा सनरु

न िावै बजेट सीमा ि िावष्ट्रर् तथा प्रादे श्चशक प्राथनमकता एवं मापदण्डसवहतको
हननअ

मािादशान उपलब्ध ििाउने,

– स्थानीर् तहको क्षेत्रानधकािमा पने समानान्ति सं िचना खािे ज ििी

िाउिँपानलका ि नििपानलकाको वविर्ित शाखाको क्षमता ववकास िने ,

– वविर्ित मन्त्रालर्ले आफ्नो अनधकाि क्षेत्रअन्तिातका आर्ोजना सञ्चालन

िदाा सम्बश्चन्धत िाउिँपानलका तथा नििपानलकासिँि समन्वर् िने,

– नेपाल सिकाि ि प्रदे श सिकािको क्षेत्रानधकािमा पने कननै आर्ोजनामा

लाित प्रभावकारिता ि ददिोपनासमेत ववचाि ििी िाउिँपानलका तथा नििपानलकाबाट

कार्ाान्वर्न ििाउने ि त्र्सका लानि स्रोतसाधनको हस्तान्तिर् िने,

– नेपाल सिकािले नमनना कानननको ढािँचा ननमाार् ििी स्थानीर् काननन ननमाार्मा

सहर्ोि िने,

– िाउिँपानलका तथा नििपानलकाको ननर्ार् कार्ाान्वर्नमा सहर्ोि िने,

– िाउिँपानलका तथा नििपानलकाको सशिीकिर्का लानि आवश्र्क प्राववनधक

वा व्र्वस्थापकीर् सहर्ोि उपलब्ध ििाउने,

४. ववद्यनतीर् मतदान (ई–भोवटङ) भन्नाले के बनश्चझन्छ ? ववद्यनतीर् मतदानका

फाइदा ि बेफाइदा उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 ववद्यनतीर् मतदान र्न्त्र प्रर्ोि ििी वा इन्टिनेटको माध्र्मबाट हनने मतदान

कार्ालाई ववद्यनतीर् मतदान भननन्छ । र्समा ननवााचन अनधकािीको ननििानीमा

मतदान स्थलमा िाश्चखएका ववद्यनतीर् मतदान र्न्त्रबाट मतदाता स्वर्ं उपश्चस्थत भई

मतदान िने प्रविर्ा तथा सं सािको जनन कननै स्थानबाट मतदाताले इन्टिनेट उपर्ोि

ििी ननवााचन अनधकािीसमक्ष मत जाहे ि िने प्रविर्ा अवलम्बन हनन्छ ।

क) फाइदा

मतदान, मतिर्ना ि मतपरिर्ाम घोिर्ा िना कम समर् लाग्ने,

मतदान ि मतिर्नाको िल्ती न्र्ूनीकिर् हनने,

बदि मत न्र्ून वा शून्र् हनन,े

फिक क्षमता भएका वा ननिक्षि व्र्श्चिको मतदानमा पहनिँच वृवि हनने,

ननवााचनमा हनने धािँधली वा बनथ कब्जा हनने सम्भावना न्र्ून हनने,

वाताविर्ीर् दृवष्टले उपर्नि हनने,

ववद्यनतीर् प्रर्ालीमा तथ्र्ाङ्क सनिश्चक्षत हनने हनिँदा प्रविर्ाित त्रनवट सच्र्ाउन सवकने,

दीघाकालमा नमतव्र्र्ी ठहरिन सक्ने ।

ख) बेफाइदा

सीनमत सषख्र्ाका उम्मेदवाि ि पदका लानि मात्र प्रर्ोि िना सवकने,

आममतदाताको चेतनास्ति ि प्रववनधप्रनतको उन्मनखता न्र्ून भएका कािर्

व्र्ावहारिक उपादे र्ता कम हनन सक्ने,

प्रववनधजन्र् हे िाफेिी ि छलछामको

जोश्चखम िहने,

ह्याकिबाट ननवााचनमानथ आिमर् हनने खतिा िहने,

सनरुमा महिँिो पने ि प्रववनध ममात खश्चचल

ा ो हनन सक्ने अवस्था िहने,

न का कम्पनीको पहनिँच भई
महìवपूर्ा िावष्ट्रर् सूचना तथा तथ्र्ाङ्कमा बाह्य मनलक

न को सावाभौमसत्ता ि सनिक्षामा च ननौती ननश्चम्तने जोश्चखम िहने ।

मनलक

५. ददिो ववकास लक्ष्र्अन्तिात भोकमिी अन्त्र्सम्बन्धी लक्ष्र् कार्ाान्वर्न िना

स्थानीर् तहले के कसिी र्ोिदान िना सक्दछन् ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।
 सन् २०३० सम्ममा हानसल िने ििी तर् िरिएका ववकास ि समृविका

सत्रवटा ववश्वव्र्ापी साझा कार्ासूची नै ददिो ववकास लक्ष्र्हरू हनन ् । ददिो

ववकासका १७ वटा लक्ष्र्मध्र्े लक्ष्र् नम्बि दनई ववश्वबाट भोकमिी अन्त्र् िने

वविर्सिँि सम्बश्चन्धत छ । र्सले सन् २०३० सम्म भोकमिीको अन्त्र् िने, खाद्य

सनिक्षा ि उन्नत पोिर् उपलब्ध िने ि ददिो कृवि प्रवद्र्धन िने लक्ष्र् नलएको छ ।

स्थानीर् तहहरूको सं वैधाननक श्चजम्मेवािीलाई ववचाि िदाा स्थानीर् तहहरूले ददिो

ववकास लक्ष्र् नम्बि दनई कार्ाान्वर्न िने सम्बन्धमा िना सक्ने र्ोिदान र्स प्रकाि

उल्लेख िना सवकन्छ ः

स्थानीर् तहमा कृवि तथा पशनपालनसम्बन्धी नीनत ि कानननको तजनम

ा ा तथा

कार्ाान्वर्न,

कृवि तथा पशनपालनको बजाि ववकास,

कृवि सडक, साना नसिँचाइ आर्ोजनाजस्ता स्थानीर् पूवााधािको ननमाार् तथा ननर्नमत

ममात सम्भाि,

कृवि जनमन, स्थानीर् चिन तथा सावाजननक पती जग्िाको ननर्मन तथा व्र्वस्थापन,

कृवि प्रसाि सेवा सञ्चालन ििी कृविको आधनननकीकिर्, बजािीकिर् ि

व्र्वसार्ीकिर् िना प्रोत्साहन,

पशनपालन ववकास कार्ािममाफात पशन नश्ल सनधाि तथा व्र्वस्थापन, पशन बीमा तथा

ऋर्को सहजीकिर्, पशनपन्छीजन्र् सेवा ि पशनस्वास्थ्र् सेवाको व्र्वस्थापन,

पशन हाटबजाि, पशन वधशाला तथा श्चचस्र्ान िृहको ननर्मन तथा व्र्वस्थापन,
स्थानीर् तहमा खाद्य असनिक्षा तथा कनपोिर् पवहचान िना र्ससम्बन्धी सूचना तथा

तथ्र्ाङ्क प्रर्ालीको ववकास ि उपर्ोि,

ववद्यालर् तथा स्वास्थ्र् चौकीमाफात पोिर् कार्ािम सञ्चालन, समन्वर् ि सहर्ोि,

स्थानीर् स्तिमा उत्पाददत वस्तनको उपभोि, खाद्य वस्तनको पोिर् तìवको सं िक्षर्,

खाना खाने व्र्श्चिित आनीबानीमा सनधािसम्बन्धी श्चशक्षा ि सचेतना ववस्ताि,

स्थानीर् स्तिमा विर्ाशील ननजी क्षेत्र, सहकािी, िैिसिकािी सं स्था ि सामनदावर्क

सङ्घसं स्थासिँि समन्वर् ि सहकार्ा ।

६. ननजी क्षेत्र भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? ननजी क्षेत्रका ववशेिताहरू चचाा िननह

ा ोस् ।

 नाफा कमाउने उद्देश्र्सवहत व्र्श्चि, समूह वा सं स्थािािा स्थावपत तथा

सञ्चानलत औद्योनिक, व्र्ापारिक एवं व्र्ावसावर्क सं स्थालाई समष्टीमा ननजी क्षेत्र

भननन्छ । व्र्श्चिित तविले सञ्चानलत साना तथा मझौला व्र्वसार्, साझेदािी फमा,

व्र्ावसावर्क घिानािािा सञ्चानलत ठू ला उद्योि, नाफा बािँड्ने उद्देश्र्सवहत सं स्थावपत

कम्पनीहरू तथा औद्योनिक, व्र्ापारिक, व्र्ावसावर्क हकवहतको पैिवी िना स्थापना

िरिएका वविर्ित सङ्घ, सङ्गठनहरू ननजी क्षेत्रको दार्िानभत्र पदाछन् । ननजी

क्षेत्रलाई अथातन्त्रको इश्चन्जनका रूपमा समेत नलइन्छ । र्सले सिकािको नीनतित

दार्िानभत्र िही वस्तन तथा सेवाको उत्पादन, ववतिर् तथा व्र्वस्थापन िदाछ ।

पूवााधाि ववकासमा सिकािसिँि साझेदािीसमेत िछा ।

ननजी क्षेत्रका ववशेिता

मननाफाका लानि लिानी ििी उद्यम स्थापना ि सञ्चालन िने,

वस्तन तथा सेवाको िनर्स्ति ि मूल्र्मा प्रनतस्पधाा िने,

उद्यमशील सं स्कृनत प्रवद्र्धन ि जोश्चखम मोल्ने क्षमता,

नमतव्र्र्ी ि कार्ाकनशल कार्ाशैली,

अननसन्धान, ववकास, नवप्रवतानमाफात व्र्ावसावर्क सफलतामा जोड,

िर्नीनतक र्ोजना ननमाार् ि कार्ाान्वर्न,

स्रोत साधनको महत्तम उपर्ोि,

ननतजामूलक अननिमन ि मूल्र्ाङ्कन,

बजािोन्मनख ि ग्राहककेश्चन्द्रत व्र्वहाि,

िोजिािी ि िाजस्व नसजाना,

सं स्थाित सामाश्चजक उत्तिदावर्त्वप्रनत सचेत,

उश्चल्लश्चखत वविर्हरू आदशा ननजी क्षेत्रका ववशेिता हनन ् । मनलक

न को िाजनीनतक,

आनथाक, सामाश्चजक एवं कानननी परिवेशअननसाि ननजी क्षेत्रका चरित्र फिक–फिक

हनन सक्दछन् । नाफा बढाउने सोचले अनभप्रेरित हनिँदा सिकािी नीनत ि कानननको

परिपालना निने, कानननका नछद्र खोजी फाइदा नलने, प्रनतस्पधाा सीनमत पाने, िाजस्व

छली िने, कामदाि एवं श्रनमकको श्रम शोिर् िनेजस्ता िलत अभ्र्ासमा सं लग्न

हनने जोश्चखम पनन र्स क्षेत्रसिँि िहन्छन् । तसथा सिकािको ननर्मन क्षमता सनदृढ

ििी स्वच्छ, प्रनतस्पधी ि श्चजम्मेवाि ननजी क्षेत्रको ववकास िनना आवश्र्क दे श्चखन्छ ।

. नेपालमा िाष्ट्रपनत ि उपिाष्ट्रपनतको ननवााचन सम्बन्धमा के कस्तो प्रावधान

िहे को छ ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।
 नेपालको सं ववधानको धािा ६२ मा िाष्ट्रपनतको ननवााचनसम्बन्धी व्र्वस्था छ

। धािा ६९ ले उपिाष्ट्रपनतको र्ोग्र्ता, पदावनध ि ननवााचन प्रविर्ा िाष्ट्रपनतसिह

हनने उल्लेख ििे को छ । धािा २४६ ले ननवााचन आर्ोिको काम, कताव्र् ि

अनधकािमा िाष्ट्रपनत ि उपिाष्ट्रपनतको ननवााचन सञ्चालन, िे खदे ख, ननदे शन ि ननर्न्त्रर्

िने भन्ने उल्लेख छ । िाष्ट्रपनत तथा उपिाष्ट्रपनतको ननवााचन प्रविर्ालाई नेपालको

सं ववधान ि िाष्ट्रपनत तथा उपिाष्ट्रपनतको ननवााचनसम्बन्धी ऐन, २०७४ ले ननदे श

ििे का छन् । जसअननसाि ननवााचन प्रविर्ा ननम्नाननसाि िहे को छ ः

– न न्दा कम्तीमा एक
ननवााचन आर्ोिले िाष्ट्रपनतको पदावनध समाप्त हननभ

मवहनाअश्चघ वा कननै कािर् पद रिि भएमा सोको एक मवहनानभत्र ननवााचन हनने

ििी ननवााचनको नमनत तोकी नेपाल सिकािलाई जानकािी ििाउने व्र्वस्था ननवााचन

कानननमा िहे को छ । िाष्ट्रपनतको ननवााचन नमनत तोवकएको सूचना िाजपत्रमा

प्रकाशन ििे पिात् ननवााचन आर्ोिबाट ननवााचन कार्ािमको सूचना प्रकाशन ििी

ननवााचन प्रविर्ा अिानड बढ्छ ।

– सं ववधानअननसाि िाष्ट्रपनत ि उपिाष्ट्रपनतको ननवााचनका लानि सङ्घीर् सं सद्का

सदस्र् ि प्रदे श सभाका सदस्र् िहे को ननवााचक मण्डल िहने व्र्वस्था छ ।

– ननवााचक मण्डलका सदस्र्ले िो्र् मतदानबाट िाष्ट्रपनत ि उपिाष्ट्रपनतको

ननवााचन िछान ् ।

– ननवााचन प्रर्ोजनका लानि सङ्घीर् सं सद् सदस्र्को मतभाि ७९ ि प्रदे श सभा

सदस्र्को मतभाि ४८ िहे को छ । र्स्तो मतभाि कनल जनसषख्र्ालाई सङ्घीर्

सं सद् सदस्र् वा प्रदे श सभा सदस्र् सषख्र्ाले भाि ििी आएको भािफललाई पनन

१००० ले भाि ििी ननकानलन्छ ।

– ननवााचक मण्डलको तत्काल कार्म िहे को कनल मतको बहनमतबाट िाष्ट्रपनत

तथा उपिाष्ट्रपनत ननवााश्चचत हनन्छन् ।

– पवहलो ननवााचनमा कसैले बहनमत प्राप्त िना नसकेमा सबैभन्दा बढी मत प्राप्त

िने दनई जनाबीच प्रनतस्पधाा ििाउन पनन मतदान ििाइन्छ । कनल मतको

५० प्रनतशत मत प्राप्त िने उम्मेदवाि

ननवााश्चचत हनन्छन् ।

– दोस्रो पटकबाट समेत ननवााश्चचत हनन नसकेमा पनन तेस्रो पटक मतदान हनन्छ

। र्स्तो मतदानमा खसेको कनल सदि मतको बढी मत प्राप्त िने उम्मेदवाि

िाष्ट्रपनत तथा उपिाष्ट्रपनतको पदमा

ननवााश्चचत हनन्छन् ।

– मत बिाबि भएमा ननवााचन आर्ोिले िोला हाली ननर्ार् िदाछ । सो ननर्ार्

ििी छनोट भएको उम्मेदवािले एक मत बढी प्राप्त ििे को माननन्छ ।

२. कार्ासम्पादन सम्झौता/किाि भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? कार्ासम्पादन

सम्झौता÷किाि सम्बन्धमा नेपालमा भएका नीनतित एवं कानननी व्र्वस्था जानकािी

ििाउननहोस् ।
 कामको िनर्स्ति, समर्सीमा, लाित, परिमार्, श्चजम्मेवािी, जवाफदे वहता तथा

प्रोत्साहन सनववधा वकटान ििी मापनर्ोग्र् सूचकको आधािमा कामको मूल्र्ाङ्कन

िने ििी सङ्गठन ि कमाचािीबीच िरिएको सम्झौतालाई कार्ासम्पादन

सम्झौता÷किाि भननन्छ । सङ्गठनको उद्देश्र्, कार्ाक्षेत्र तथा कमाचािीको

कार्ाववविर्समेतलाई आधाि मानी र्स्तो सम्झौता िरिन्छ । र्सले ननतजा,

जवाफदे वहता ि श्चजम्मेवािी सनननश्चित िना महìवपूर्ा भूनमका ननवााह िना सक्छ ।

कार्ासम्पादन किाि सम्बन्धमा नीनतित तथा

कानननी व्र्वस्था

क) नेपालको सं ववधानले सावाजननक प्रशासनलाई स्वच्छ, सक्षम, ननष्पक्ष,

पािदशी, भ्रष्टाचािमनि, जनउत्तिदार्ी ि सहभानितामूलक बनाउिँदै सनशासनको

प्रत्र्ाभूनत िने नीनतित सोच नलएको छ ।

ख) ननजामती सेवा ऐन, २०४९ ले ववभािीर् प्रमनख, कार्ाालर् प्रमनख वा

अन्र् पदमा सरुवा वा पदस्थापन िदाा सम्बश्चन्धत पदानधकािीसिँि कार्ासम्पादन

सम्झौता ििी पदस्थापन िना सक्ने भनी उल्लेख ििे को छ ।

ि) ननजामती सेवा ननर्मावली, २०५० ले कार्ासम्पादन सम्झौता िने

पदानधकािीहरू ि कार्ासम्पादन सम्झौतामा खनलाउननपने वविर्वस्तन उल्लेख ििे को

छ । जसअन्तिात लक्ष्र्, बजेट, जनशश्चि, अनधकाि, समर्सीमा, ननतजा, मूल्र्ाङ्कन

सूचकाङ्क, सम्झौता िद्द िने अवस्थालिार्तका वविर् िहे का छन् ।

 घ) सनशासन (सञ्चालन तथा व्र्वस्थापन) ऐन, २०६४ ले नेपाल सिकािले

ा ने कननै काम ननश्चित अवनध ि परिमार्मा उपलश्चब्ध हानसल िने ििी

सम्पादन िननप

सम्पादन िननप
ा ने अवस्था वा िावष्ट्रर् प्राथनमकता प्राप्त कार्ािम वा आर्ोजना

कार्ाान्वर्न िना कननै पदानधकािीसिँि कार्ासम्पादन किाि ििी श्चजम्मेवािी ददन

सवकने कनिा उल्लेख ििे को छ ।

ङ) सनशासन (सञ्चालन तथा व्र्वस्थापन) ननर्मावली, २०६५ ले काम वा

श्चजम्मेवािीको वकनसम ि प्रकृनत, क्षेत्र, िनर्स्ति ि परिमार्, समर्सीमा, पदानधकािीले

पाउने सनववधा, कार्ासम्पादन तानलका, प्रनतवेदन ि मूल्र्ाङ्कन आधािजस्ता ववविर्

खनलाई किाि िननप

ा ने भनी उल्लेख ििे को छ ।

च) आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन, २०७६ ले बजेट

तथा कार्ािम कार्ाान्वर्नका लानि ववभािीर् प्रमनख वा श्चजम्मेवाि व्र्श्चिले

सश्चचवसिँि ि कार्ाालर् प्रमनख वा श्चजम्मेवाि व्र्श्चिले ववभािीर् प्रमनखसिँि आवश्र्क

प्रनतफल सूचकसवहत कार्ासम्पादन किाि िननप

ा ने व्र्वस्था ििे को छ ।

छ) आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ननर्मावली, २०७७ ले

कार्ासम्पादन किािमा खनलाउननपने वविर् ि पनिस्कृत िने मापदण्ड उल्लेख ििे को

छ ।

ज) प्रदे श सनशासन ऐन तथा ननर्मावलीले प्रदे श सिकािका ननकार्मा

कार्ासम्पादन किाि ििी कार्ासम्पादन ििाउन सवकने व्र्वस्था ि सोको प्रविर्ा

उल्लेख ििे का छन् ।

– झ) सावाजननक पदानधकािीको कार्ासम्पादन ननदे श्चशका, २०७९ ले

सावाजननक पदानधकािीलाई सनश्चम्पएको कार्ा, सिकािको नीनत तथा कार्ािम ि

वाविाक बजेट ि वाविाक कार्ातानलकाबमोश्चजमको कार्ा सम्पादन िना पदानधकािीसिँि

कार्ासम्पादन सम्झौता िना सवकने व्र्वस्था ििे को छ । साथै कार्ासम्पादन

मूल्र्ाङ्कनबापत प्राप्त ननतजालाई पनिस्काि वा कािबाही नसफारिस िना तथा सेवा

सता कानननबमोश्चजमको कार्ासम्पादन मूल्र्ाङ्कन िना आधाि नलन सवकने वविर्

उल्लेख ििे को छ ।

३. खनला सिकाि भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? शासनमा पािदश्चशत

ा ाको महत्व

सम्बन्धमा आफ्ना धािर्ा िाख्ननहोस् ।

 सिकािको नीनत, काननन, र्ोजना ि बजेट तथा कार्ािम तजनम

ा ा तथा

कार्ाान्वर्नलिार्तका समग्र शासकीर् विर्ाकलाप पािदशी, जवाफदे ही एवं

जनसहभानितामूलक बनाई लोकतन्त्र ि समावेशी ववकासलाई सनदृढ पाना विर्ाशील

िहने सिकािलाई खनला सिकाि भननन्छ । खनला सिकािका ववशेिता ननम्नाननसाि

हनन्छन् ः

– विर्ाकलाप पािदशी हनन्छन्, नािरिकले सिकािका कामकािबाही, बजेट तथा

कार्ािमसम्बन्धी सूचना सहज रूपमा प्राप्त िना सक्छन्,

– सिकाि नािरिकप्रनत जवाफदे ही हनन्छ,

– नािरिकका आवश्र्कता सम्बोधन िना सिकाि विर्ाशील िहन्छ,

– समावेशी तथा जनसहभानितामूलक कार्ासंस्कृनत अवलम्बन हनन्छ,

– सिकािबावहिका पात्रसिँि सहकार्ा िना सिकाि तत्पि िहन्छ,

– नािरिकसिँिको छलफल ि पिामशाबाट सेवामा नवीनपन ल्र्ाउन सिकाि

प्रर्त्नशील िहन्छ,

– सिकािी कामकािबाहीमा नवीन प्रववनधको प्रर्ोि एवं नवप्रवतानका लानि

सिकाि प्रर्त्नशील िहन्छ ।

शासनमा पािदश्चशत
ा ाको महत्व

– सिकािका कामकािबाही सिोकािवाला नािरिकले सहज रूपमा जानकािी

पाउने अवस्था नै शासनमा पािदश्चशत

ा ा हो । र्सले सावाजननक ननकार्का

कामकािबाहीमा सिोकािवाला नािरिकको ननवााध पहनिँचको अवस्थालाई इवङ्गत

िदाछ । साथै कानननबमोश्चजम िोपनीर्ता कार्म िननप

ा ने वविर्लाई पनन र्सले

स्वीकाि ििे को हनन्छ । र्सको महìव ननम्नाननसाि िहे को छ ः

– शासकीर् जवाफदे वहता प्रवद्र्धन िना,

– सिकािलाई ननिङ्कनश हननबाट िोकी नािरिकमनखी शासन सञ्चालन िना,

– नािरिकका हकअनधकािको सं िक्षर्, सं वद्र्धन ि प्रचलन ििाउन,

– शासकीर् विर्ाकलापमा जनसहभानिता

अनभवृवि िना,

– सेवा प्रदार्कलाई कामप्रनत श्चजम्मेवाि ि

जवाफदे ही बनाउन,

– सेवालाई कम खश्चचल
ा ो ि लाितप्रभावी बनाउन,

– नीनत ननमाार् ि कार्ाान्वर्नमा नवप्रवतान ल्र्ाउन,

– अननर्नमतता ि भ्रष्टाचाि ननर्न्त्रर् िना,

– सावाजननक कोि परिचालनमा नमतव्र्वर्तता ि जवाफदे वहता कार्म िना,

– नािरिकलाई असल शासनको प्रत्र्ाभूनत ििाई सिकािप्रनतको ववश्वास

बचाइिाख्न,

– सिकािका महìवपूर्ा सूचनाको सं िक्षर् िना ।

४. रिट भनेको के हो ? नेपालको सं ववधानमा उश्चल्लश्चखत रिटका प्रकािको परिचर्

ददननहोस् ।

 कननै काम िना वा निनाका लानि अदालतबाट जािी हनने ववशेिानधकािर्नि

आदे श रिट हो । िाज्र्तफाबाट हनन सक्ने नािरिक हकअनधकािको हननववरुि

उपचािका रूपमा रिट जािी िरिन्छ । र्सको माध्र्मबाट िाज्र्का ननकार्को

कार्ा पननिवलोकन भई सम्बश्चन्धत ननकार् ि पदानधकािीहरूको कार्ामा प्रभावकारिता

ल्र्ाउनसमेत सहर्ोि पनग्दछ । सं ववधानप्रदत्त मौनलक हक उल्लङ्घन भएमा धािा

१३३ बमोश्चजम सवोच्च अदालतबाट ि धािा १४४ बमोश्चजम उच्च अदालतबाट

तल उश्चल्लश्चखत पािँच प्रकािका रिट जािी ििी सं वैधाननक उपचाि प्रदान िने

व्र्वस्था छ । साथै अको उपचािको व्र्वस्था

नभएको वा भएको व्र्वस्था पनन अपर्ााप्त वा प्रभावहीन दे श्चखएको अन्र् कननै कानननी

हकको उपचािका लानि पनन रिटमाफात उपचाि प्रदान िरिन्छ । त्र्स्तैििी

सावाजननक हक वा सिोकािको वववादमा समावेश भएको कननै सं वैधाननक वा

कानननी प्रश्नको ननरुपर् िनासमेत उपर्नि आदे श

जािी िरिन्छ ।

सं ववधानमा उल्लेख भएका रिटका प्रकाि

क) बन्दी प्रत्र्क्षीकिर्– िैिकानननी रूपमा थननामा िहे को व्र्श्चिलाई

तनरुन्तै थननाबाट स्वतन्त्र िनू ा भनी जािी िरिने आदे श बन्दी प्रत्र्क्षीकिर् हो ।

सं ववधान ि कानननववपिीत कननै पनन व्र्श्चिलाई थननामा िाखी व्र्श्चिित स्वतन्त्रताको

अपहिर् भएमा सोबाट छन टाउन र्ो रिट जािी िरिन्छ ।

ख) पिमादे श– कानननबमोश्चजमको कननै काम िनू ा भनी जािी िरिने आदे श

पिमादे श हो । कननै सिकािी अनधकािीले कानननववपिीत व्र्श्चिको हक, अनधकाि

तथा सनववधा हनन ििे को श्चस्थनतमा

पीनडतको हक प्रचलन ििाउने उद्देश्र्ले कननै कार्ा िनू ा भनी सवोच्च ि उच्च

अदालतबाट र्ो रिट जािी िरिन्छ ।

ि) उत्प्रेिर्– सं ववधान ि कानननववपिीत कननै कार्ा भएमा वा कननै

ननकार्ले िैिकानननी आदे श तथा फैसला ििे मा सो बदि ििाउन जािी िरिने आदे श

नै उत्प्रेिर् हो ।
 घ) प्रनतिेध– तल्लो तहका अदालतले अनधकािक्षेत्रभन्दा बावहि िई कननै

ननर्ार् वा फैसला ििे मा त्र्स्तो ननर्ार्लाई बदि िना जािी िरिने आदे श नै प्रनतिेध

हो ।

ङ) अनधकािपृच्छा– कानननले तोकेको र्ोग्र्ता नपनिेको व्र्श्चि सावाजननक

पदमा पनिेमा पदबाट बखाास्त िना ि नबनाकािर् कननै व्र्श्चिलाई पदबाट हटाइएमा

पनन पदस्थापन िना जािी िरिने आदे श नै अनधकािपृच्छा हो ।

५. स्थानीर् तहको आनथाक कािोबािको लेखा ि लेखापिीक्षर्सम्बन्धी कानननी

व्र्वस्था स्पष्ट पाननह

ा ोस् ।

 सं ववधानले ननददाष्ट ििे को कार्ा श्चजम्मेवािी पूिा िना स्थानीर् सिकािलाई

कानननबमोश्चजम कि लिाउने ि उठाउने अनधकाि प्राप्त छ । र्सिी सङ्कलन ििे को

िाजस्व, नेपाल सिकाि तथा प्रदे श सिकािबाट प्राप्त अननदान ि िाजस्व बािँडफािँट

िकमलाई आफ्नो आफ्नो सश्चञ्चत कोिमा आम्दानी बािँधी िाख्ननपने हनन्छ । वाविाक

आर्–व्र्र् पेस िने, सश्चञ्चत कोिबाट खचा िने, खचाको लेखा िाख्ने, प्रनतवेदन िने,

आन्तरिक एवं अश्चन्तम लेखापिीक्षर् िनेसम्बन्धी व्र्वस्था सं ववधान ि सङ्घीर् काननन

तथा स्थानीर् कानननले ननधाािर् ििे बमोश्चजम हनने व्र्वस्था िहे को छ । स्थानीर्

सिकाि सञ्चालन ऐनले स्थानीर् तहको कािोबािको लेखा ि लेखापिीक्षर् सम्बन्धमा

र्स प्रकािको व्र्वस्था ििे को छ :

 क) आनथाक कािोबािको लेखासम्बन्धी व्र्वस्था

– िाउिँपानलका तथा नििपानलकाको लेखा प्रर्ाली तथा िाजस्व ि खचा

शीिाकको विीकिर् नेपाल सिकािले ननधाािर् ििे अननसाि हनन्छ ।

– कािोबािको लेखा महालेखा ननर्न्त्रर्को कार्ाालर्को नसफारिसमा महालेखा

पिीक्षकबाट स्वीकृत ढािँचामा िाख्ननपदाछ ।

– स्थानीर् कोिबाट भएको खचा िकमको चौमानसक प्रिनत सो अवनध समाप्त

भएको १५ ददननभत्र प्रमनख प्रशासकीर् अनधकृतले कार्ापानलका बैठकमा

पेस िननप
ा दाछ ।

– िाउिँपानलका, नििपानलका तथा वडा कार्ाालर्ले आफूले ििे को आर् ि

व्र्र्को ववविर् प्रत्र्ेक मवहनाको ७ ितेनभत्र सावाजननक िननप

ा दाछ ।

– स्थानीर् सश्चञ्चत कोिमा भएको आर्–व्र्र्को चौमानसक शीिाकित ववविर्

तर्ाि ििी सङ्घीर् अथा मन्त्रालर्, प्रदे श अथा मन्त्रालर् ि िावष्ट्रर् प्राकृनतक स्रोत

तथा ववत्त आर्ोिमा पठाउननपदाछ ।

– आर्–व्र्र्को लेखा िाख्ने श्चजम्मेवािी पाएको व्र्श्चिका कािर् नेपाल सिकाि,

प्रदे श सिकाि वा स्थानीर् तहलाई कननै हानन, क्षनत वा नोक्सानी भएमा श्चजम्मेवाि

व्र्श्चिबाट असनलउपि हनने

व्र्वस्था िहे को छ ।

ख) लेखा पिीक्षर्सम्बन्धी व्र्वस्था

– महालेखा पिीक्षकबाट आफ्नो आर्–व्र्र्को अश्चन्तम लेखापिीक्षर्

ििाउननपदाछ ।

– कानननबमोश्चजम आफ्नो आर्–व्र्र्को आन्तरिक लेखा पिीक्षर् ििाउननपदाछ

– आन्तरिक लेखा पिीक्षर्बाट दे श्चखएका कैवफर्त सम्बश्चन्धत अनधकािीले

न न्दा अिावै सम्पिीक्षर् ििाउननपदाछ ।

अश्चन्तम लेखापिीक्षर् हननभ

– र्सिी स्थानीर् तहको आनथाक कािोबािको

सम्बन्धमा प्रचनलत कानननले श्चजम्मेवाि व्र्श्चि जवाफदे ही हननपन ने, पािदश्चशत

ा ा ि

स्वच्छता कार्म िननप

ा नेजस्ता सैिाश्चन्तक मान्र्तालाई आत्मसात् ििे को दे श्चखन्छ

१. नेपालमा अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालन िने सन्दभामा ववकास

साझेदािको सं लग्नतालाई कसिी ननदे श िरिएको छ ? उल्लेख िननह

ा ोस्।

 नेपालले ववकास सहार्ताको प्रभावकारितासम्बन्धी सन् २००५ को पेरिस

उच्चस्तिीर् सम्मेलन ि त्र्सपनछ सम्पन्न सबै उच्चस्तिीर् बैठकमा सहभानिता

जनाउिँदै आएको छ। सहार्ता प्रभावकारितासम्बन्धी पेरिस घोिर्ापत्रलिार्तका

अन्तिाावष्ट्रर् समझदािीमा ऐक्र्बिता पनन व्र्ि िदै आएको छ। वर्नै घोिर्ा ि

समझदािीसमेतलाई आत्मसात् िदै अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता परिचालन नीनत,

२०७६ जािी भएको छ। र्स नीनतले नेपालमा सहार्ता परिचालनका सन्दभामा

ववकास साझेदािको सं लग्नतालाई ननम्नबमोश्चजम ननदे श ििे को छ :

– ववकास साझेदािले सहार्ता ि र्सबाट सञ्चालन हनने आर्ोजनालाई िावष्ट्रर्

ववकास र्ोजना ि प्राथनमकतासिँि आबि िने,

– ववकास साझेदािलाई आवश्र्कताअननसाि समन्वर् सं र्न्त्रमा सहभािी हनने

व्र्वस्था

िना सवकने,

– ववकास साझेदािले सबै प्रकािको सहार्तालाई िावष्ट्रर् ि क्षेत्रित ववकास

ढािँचासिँि आबि ििाई स्पष्ट ननतजा प्राप्त हनने ििी नन सता रूपमा परिचालन िना

प्राथनमकता ददने,

– न ान िना सवकने ििी अनग्रम

सबै वकनसमका सहार्तासम्बन्धी सूचना पूवाानम

रूपमा सहार्ता सूचना प्रर्ालीमा उपलब्ध ििाउने,

– सहार्ताको सञ्चालन खचा घटाउने ििी सहार्ताको खण्डीकिर् िोक्न नेपाल

सिकािलाई सघाउने,

– ववितको क्षेत्रित सहार्ता अवधािर्ा कार्ाान्वर्नको अननभवका आधािमा

अन्र् क्षेत्रमा पनन र्सको ववस्ताि िना सहर्ोि िने ,

– नेपालको िावष्ट्रर् प्रर्ाली ि सङ्गठन सं िचनासिँि आबि भई सिकािी सं स्थाको

नेतत्ृ वमा स्थानीर् क्षमता ि स्वानमत्व भाव अनभवृवि हनने ििी कार्ािम कार्ाान्वर्न

िने,

– न
ववकास साझेदािले सं र्ि न
नमसन ि सं र्ि ववश्लेिर्ात्मक अध्र्र्नको

कार्ालाई प्रभावकािी ढङ्गले अिानड बढाउने,

– ववकास साझेदािले कननै पनन प्रकािको अन्तिाावष्ट्रर् ववकास सहार्ता प्रवाह

िदाा अथा मन्त्रालर्माफात िने।

२. लोकताश्चन्त्रक मूल्र् ि मान्र्ताहरू उल्लेख िदै सूचनाको हकले लोकतन्त्रको

सनदृढीकिर्मा कसिी र्ोिदान िना सक्छ ? स्पष्ट पाननह

ा ोस्।

 लोकताश्चन्त्रक व्र्वस्थामा िहे का आधािभूत नसिान्त, िनर् वा ववशेितालाई

लोकताश्चन्त्रक मूल्र् मान्र्ता भननन्छ। लोकतन्त्र ि र्सको व्र्ावहारिक अभ्र्ासमा

र्ी िनर् प्रनतववश्चम्बत भएमा मात्र जनतामा लोकतन्त्रको वास्तववक अननभनू त हनन

सक्छ।

लोकताश्चन्त्रक मूल्र् ि मान्र्ता

जनतामा ननवहत सावाभौमसत्ता,

आवनधक ननवााचन,

बानलि मतानधकाि,

बहनलवाद ि बहनदलीर् प्रनतस्पधाा,

बहनमतको शासन ि अल्पमतको सम्मान,

नािरिक स्वतन्त्रता ि मानव अनधकाि,

मौनलक हकको प्रत्र्ाभूनत,

पूर्ा प्रेस स्वतन्त्रता,

स्वतन्त्र, ननष्पक्ष ि सक्षम न्र्ार्पानलका,

शश्चि पृथकीकिर्, ननर्न्त्रर् ि सन्तनलन,

ववनधको शासन,

सामाश्चजक न्र्ार् ि समावेश्चशता।

सूचनाको हकले लोकतन्त्रको सनदृढीकिर्मा पन-र्ाउने र्ोिदान

लोकतन्त्रमा शश्चिको स्रोत जनता हनन्छन्। लोकसम्मनतअननसाि शासन सञ्चालन

िनना जनप्रनतनननधको कताव्र् हनन्छ। सूचनाको हकले शासकीर् पात्रलाई अझै बढी

जनभावनाअननरूप िाज्र् सञ्चालन िना ननदे श्चशत िछा।

सूचनाको हकले शासकीर् विर्ाकलापमा नािरिकको पहनिँच स्थावपत िछा। र्सबाट

सावाजननक पदानधकािीमा जनताप्रनतको श्चजम्मेवािी ि जवाफदे वहता बोध हनन्छ।

सूचनामा सहज पहनिँचमाफात आफ्ना प्रनतनननध ि सिकािले ििे का कामकािबाहीको

ननिन्ति खबिदािी िना सहर्ोि पनग्छ।

सूचनाले नािरिक चेतनास्ति अनभवृवि िछा। नािरिकलाई आफ्नो अनधकाि ि

कताव्र्को

बोध हनन्छ।

नािरिक जािरुक हनन्छन्। आफ्ना नािरिक, िाजनीनतक, आनथाक, सामाश्चजक एवं

सांस्कृनतक अनधकािका बािे मा सदै व चनाखो िहन्छन्।

सूचनालाई आफ्नो प्रमनख शश्चि ठानी व्र्श्चिित लाभका लानि उपर्ोि िने

कमाचािीतन्त्रीर् कार्ा सं स्कृनत परिवतान िना सहर्ोि पनग्छ।

सावाजननक ननकार्का सूचनामा जनताको पहनिँच वृविसि

िँ ै कामकािबाही पािदशी

बन्दछन्।

अननर्नमतता ि स्रोतसाधनको च नहावट िोक्न सम्भव हनन्छ।

ननवााचनमा स्वच्छ ि सक्षम व्र्श्चि छनोट िना सहर्ोि पनग्छ।

ववनधको शासन स्थापना िना सहर्ोि पनग्छ।

शासनप्रनत नािरिक ववश्वास िवहिहन्छ।

३. नेपालको सं ववधानले लोकसेवा आर्ोिको सानबकको कार्ाक्षेत्र ि भूनमकालाई

के कसिी ववस्ताि ििे को छ ? उल्लेख िननह

ा ोस्।

 नेपालको सावाजननक क्षेत्रका लानि चावहने र्ोग्र् ि क्षमतावान् जनशश्चि

छनोट िना लोकसेवा आर्ोिको ववश्चशष्ट र्ोिदान िहे को छ। नेपालको सं ववधानले

सङ्घीर् सं िचनाबमोश्चजम कमाचािी भनााका लानि आर्ोिको

अनतरिि प्रदे श लोकसेवा आर्ोिको पनन व्र्वस्था ििे को छ। साथै लोकसेवा

आर्ोिको सानबकको क्षेत्रानधकािलाई र्स प्रकाि ववस्ताि ििे को छ ः

– सङ्घीर् ननजामती सेवाका पदमा मात्र नभई नेपाल सिकािबाट ननवृश्चत्तभिर्

प्राप्त िने सबै सेवाका पदमा आर्ोिको पिामशानबना स्थार्ी ननर्नश्चि नहनने,
– सनिक्षा ननकार् सम्बि सेवाहरू, अन्र् सङ्घीर् सिकािी सेवा ि सङ्गदठत सं स्थाका

सेवाका पदमा पदपूनताका लानि नलइने नलश्चखत पिीक्षा सञ्चालन िने,

– सङ्गदठत सं स्थाका सेवाका कमाचािीको सेवाका सतासम्बन्धी काननन, बढन वा ि

िँ
ववभािीर् कािबाही सम्बन्धमा अपनाउननपने सामान्र् नसिान्तको वविर्मा आर्ोिसि

पिामशा नलने,

सङ्घीर् ननजामती सेवा ि प्रदे श ननजामती सेवाका पदबीच सेवा परिवतान वा

िँ को
स्थानान्तिर् िना‘पने अवस्थामा उम्मेदवािको उपर्निताको वविर्मा आर्ोिसि

पिामशालाई अननवार्ा िरिएको छ।

ति श्चशक्षक सेवा आर्ोि ि ववश्वववद्यालर्बाट हनने पदपूनतालाई लोकसेवा आर्ोिको

क्षेत्रानधकािबावहि िाश्चखएको छ।

४. नेपालको सं ववधानले तर् ििे को िाज्र्को िाजनीनतक उद्देश्र् उल्लेख

िननह
ा ोस्।

 नेपालको सं ववधानको भाि ४, धािा ५० मा िाज्र्का ननदे शक नसिान्त

उल्लेख िरिएको छ। जसमा िाज्र्को िाजनीनतक उद्देश्र् र्स प्रकाि िहे को छ

– नेपालको स्वतन्त्रता, सावाभौमसत्ता, भौिोनलक अखण्डता ि स्वाधीनतालाई

सवोपरि िाख्ने,

नािरिकको श्चजउ, धन, समानता ि स्वतन्त्रताको सं िक्षर् िने,

कानननको शासन, मौनलक हक तथा मानव अनधकािको मूल्र् ि मान्र्ता, लैवङ्गक

समानता, समाननपानतक समावेशीकिर्, सहभानिता ि सामाश्चजक न्र्ार्को माध्र्मबाट

िावष्ट्रर् जीवनका सबै क्षेत्रमा न्र्ार्पूर्ा व्र्वस्था कार्म िने,

लोककल्र्ार्कािी िाज्र् व्र्वस्था स्थापना िने,

पिस्पि सहर्ोिमा आधारित सङ्घीर्ताका आधािमा सङ्घीर् एकाइहरूबीचको सम्बन्ध

सञ्चालन िने,

स्थानीर् स्वार्त्तता ि ववकेन्द्रीकिर्को आधािमा शासन व्र्वस्थामा समाननपानतक

नसिान्तलाई आत्मसात् िने,

लोकताश्चन्त्रक अनधकािको उपभोि िना पाउने अवस्था सनननश्चित िना सङ्घीर्

लोकताश्चन्त्रक िर्तन्त्रात्मक व्र्वस्था सनदृढ िने।

५. सामाश्चजक ववकृनत ननमूल

ा िना वडा सनमनतको के कस्तो भूनमका िहने

ठान्ननहन्न छ ? आफ्नो धािर्ा प्रस्तनत िननह

ा ोस्।

 समाज ि मानव सभ्र्ताको ववकासका बाधकका रूपमा िहे का धमा, सं स्कृनत,

प्रथा, पिम्पिा तथा प्रचलनजन्र् अभ्र्ासलाई सामाश्चजक ववकृनत भननन्छ। दाइजो

प्रथा, छाउपडी प्रथा, छन वाछूत, धामी, झािँिी एवं बोक्सी प्रथा, बालवववाह,

कनलतलिार्तका सामाश्चजक व्र्वहाि नेपाली समाजमा सामाश्चजक ववकृनतका रूपमा

िहे का छन् । स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४ ले वडा सनमनतलाई ददएको

अनधकािसमेतलाई ववचाि िदाा सामाश्चजक ववकृनत ननमूल

ा
िना वडा सनमनतले दे हार्को भूनमकामा िही कार्ा िना सक्छ :

क) सामाश्चजक–सांस्कृनतक रूपान्तिर्को नेतत्ृ वकतााको भूनमका

बालवववाह, बहनवववाह, बालश्रम, लैवङ्गक वहं सा, दाइजो, छाउपडी ि कमलिी

प्रथालिार्तका सामाश्चजक ववकृनत ि समस्र्ाको अन्त्र् िने ििाउने,

कनिीनत ि कनसं स्काि हटाई स्थानीर् मौनलकता झश्चल्कने सांस्कृनतक िीनतरिवाजलाई

सं िक्षर् तथा प्रवद्र्धन िने,

असल सं स्कृनतको अननसिर् िना ि खिाब सं स्कृनतलाई त्र्ाग्नका लानि समनदार्लाई

प्रोत्साहन िने

ख) असल चालचलन ि व्र्वहािको प्रवद्र्धनकतााका रूपमा

स्थानीर् समनदार्का चाडपवा, भािा सं स्कृनतको ववकासका लानि कला, नाटक,

जनचेतनामूलक तथा सांस्कृनतक कार्ािम िने ििाउने,

पनस्तकालर्, वाचनालर्, सामनदावर्क नसकाइ केन्द्र, बालक्लब तथा बालसञ्जाल

सञ्चालन ि व्र्वस्थापन ििी समाजको चेतनास्ति अनभवृवि िने,

स्थानीर् क्लबमाफात खेलकनद कार्ािम सञ्चालन ििी र्नवालाई दनव्र्र्सनमा फस्न

नददने,

ि) सामश्चजक ववकृनत न्र्ूनीकिर् कार्ाको कनशल व्र्वस्थापकको रूपमा

वडानभत्र आनथाक तथा सामाश्चजक रूपमा पछानड पिे का समनदार्को अनभलेख िाखी

सामाश्चजक ि आनथाक उत्थान िने,

अनौपचारिक श्चशक्षा कार्ािम, श्चशशन स्र्ाहाि तथा प्रािश्चम्भक बालववकास केन्द्र

सञ्चालन ि व्र्वस्थापन िने,

ववनभन्न समनदार्बीच सामाश्चजक सद्भाव ि सौहादाता कार्म िने,

६. सावाजननक खरिदका सै िाश्चन्तक मान्र्ता उल्लेख िदै ती मान्र्ता नेपालको

सावाजननक खरिदसम्बन्धी कानननले के कसिी अवलम्बन ििे को पाउननहन्न छ ? चचाा

िननह
ा ोस्।

 सावाजननक वहत प्रवद्र्धन िना सावाजननक कोिको उपर्ोि ििी हनने खरिद

सावाजननक खरिद हो। सावाजननक खरिदमा हनन सक्ने अननर्नमतता ननर्न्त्रर् ििी

सावाजननक कोिको सदनपर्ोि िना सावाजननक खरिदको प्रविर्ा ि ननतजालाई

दृवष्टित ििी केही सैिाश्चन्तक मान्र्ता ववकनसत भएका छन्। जसलाई ननम्नाननसाि

उल्लेख

िना सवकन्छ :

सावाजननक खरिदका सैिाश्चन्तक मान्र्ता

क) खरिद ववनधको परिपालना : खरिदसम्बन्धी काननन तजामा ििी खरिद प्रविर्ा

ननधाािर् िने ि सोको परिपालना िननप

ा ने।
ख) समान अवसि : कानननले तोकेको र्ोग्र्ता पनिेका सबैलाई नबनाभेदभाव

खरिद कार्ामा सहभािी हनने अवसि प्रदान िननप

ा ने।

ि) प्रनतस्पधाा : खरिदकतााले प्रनतस्पधाात्मक वाताविर् नसजाना ििी प्रनतस्पधााबाट

लाभ नलननपने। खरिदमा सहभािी हनन चाहने सबैलाई खरिद प्रविर्ामा सहभािी

ििाई उच्च प्रनतस्पधाा कार्म िने।

घ) नमतव्र्वर्तता : सावाजननक खरिद ििी वस्तन तथा सेवा प्राप्त िदाा वस्तन तथा

सेवाको मूल्र् उश्चचत एवं बजाि ननधाारित हननपन ने।

ङ) इमानदािी : खरिद कार्ामा सं लग्न पदानधकािीले आफ्नो ज्ञान, सीप ि

दक्षताको उच्चतम प्रर्ोि ििी खरिद कार्ालाई सम्पन्न िननप

ा ने। व्र्श्चिित लोभ,

लालच ि स्वाथाबाट टाढा िहननपने।

च) मौदद्रक मूल्र् साथाकता : नािरिकले नतिे को प्रत्र्ेक रुवपर्ािँको सदनपर्ोि हनने

ििी सावाजननक खरिदबाट ननतजा, ददिोपना ि प्रभावकारिता हानसल हननपन ने।

छ) पािदश्चशत
ा ा : कानननबाट िो्र् िाख्ननपनेबाहेकका सावाजननक खरिदका सूचना

आम रूपमा सावाजननक िने। खरिदका प्रविर्ा सबैलाई सहज रूपमा जानकािी

हनने व्र्वस्था िने।

ज) जवाफदे वहता : सावाजननक खरिदमा सं लग्नहरू सिोकािवालाप्रनत जवाफदे ही

हननपन ने। कानननले तोकेको श्चजम्मेवािी ननवााह नििे मा दण्ड सजार्को भािीदाि

हननपन ने।
झ) असल आचिर् : सावाजननक खरिदमा सं लग्न पदानधकािी, बोलपत्रदाता,

पिामशादाता, आपूनताकताालिार्त सबैले उच्च पेसाित नैनतकता प्रदशान िनूप

ा ने।

नेपालको सावाजननक खरिदलाई व्र्वश्चस्थत िना सावाजननक खरिद ऐन तथा

ननर्मावली जािी भएका छन्। र्ी कानननले मानथ उश्चल्लश्चखत नसिान्तलाई

दे हार्अननसाि आत्मसात् ििे को पाइन्छ :

– खरिद ववनध ि प्रविर्ा कानननबाट ननधाारित,

खरिदसम्बन्धी काननन, बोलपत्रदाताको पूवर्

ा ोग्र्ता तथा बोलपत्रसम्बन्धी कािजात

आम रूपमा प्रकाशन ििी पािदश्चशत

ा ा कार्म िरिने,

बजाि मूल्र् ववश्लेिर् ििे ि लाित अननमान तर्ाि ििी त्र्सैमा प्रनतस्पधाा ििाइने,

खरिद कार्ाका लानि अनग्रम रूपमा नडजाइन, ड्रइङ, स्पेनसवफकेसन स्वीकृत ििी

खरिद कार्ा अिानड बढाइने,

सावाजननक रूपमा सूचना प्रकाशन ििी खरिदको प्रविर्ामा सहभानिताका लानि

आह्वान िरिने,

कानननले तोकेका र्ोग्र्ता पनिेका सबैलाई नबनाभेदभाव खरिद कािबाहीमा सहभािी

हनने अवसि प्रदान,

ववद्यनतीर् माध्र्मबाट बोलपत्र खरिद एवं पेस िने सवकने व्र्वस्थासिँिै खरिदका

अवसिमा नबनाभेदभाव पहनिँच ववस्ताि भएको,

खरिद कार्ामा नमतव्र्वर्तताका लानि न्र्ूनतम मूल्र्ावङ्कत सािभूत रूपमा प्रभावग्राही

बोलपत्र छनोट िने कानननी व्र्वस्था िरिएको,

ननर्ार्कताा ि ननजको अनधकाि कानननिािा प्रस्ट पारिएको,

तोवकएको श्चजम्मेवािी इमानदािीपूवक

ा पूिा निने पदानधकािीका लानि कािबाही

हनने व्र्वस्था िहे को,

खरिदमा सं लग्न कमाचािीको आिचर्सम्बन्धी ननर्महरू कानननले व्र्वस्था ििे को,

र्सिी नेपालको खरिद कानननले सावाजननक खरिदका प्रचनलत नसिान्तलाई

आत्मसात् ििी सावाजननक खरिदलाई समार्ाननकूल ि सान्दनभाक बनाउन खोजेको

दे श्चखन्छ।

१. कार्ा श्चजम्मेवािी बािँडफािँट भनेको के हो ? तहित सिकािबीच कार्ा श्चजम्मेवािी

बािँडफािँट िदाा अवलम्बन िने नसिान्तहरू उल्लेख िननह

ा ोस्।

बहनतहित सिकाि िहने शासकीर् सं िचनामा सावाजननक कार्ालाई तहित

सिकािको श्चजम्मामा तोक्ने कार्ालाई कार्ा श्चजम्मेवािी बािँडफािँट भननन्छ। र्सबाट

तहित सिकािको श्चजम्मेवािी वकटान भई सेवा प्रवाहको सनननश्चितता, ववश्वसनीर्ता

ि जवाफदे वहतामा सहर्ोि पनग्छ । अन्तिसिकािी सम्बन्धमा हनने अश्चस्थिता, अन्र्ोल

ि अस्पष्टता हटाउन मद्दत पनग्छ । आफ्ना क्षेत्रानधकािनभत्रका कार्ासम्पादन िना

आवश्र्क पने काननन, सङ्गठन, जनशश्चि, ववत्तीर् स्रोतको व्र्वस्थापन िने आधाि

प्राप्त हनन्छ।
कार्ा श्चजम्मेवािी बािँडफािँटका नसिान्त :

तहित सिकािबीच कार्ाश्चजम्मेवािी बािँडफािँटलाई ननम्न नसिान्तका आधािमा टन ङ्गो

लिाउने िरिन्छ :

दक्षता ि सश्चन्नकटता, आर्तनको अथा लाभ,

लाभ ि लाितको भौिोनलक नसमानाबावहि हनने प्रवाहको अवस्था, समानता,

समावेश्चशता ि समन्र्ार्,

समवष्टित आनथाक स्थावर्त्व,

िावष्ट्रर् लक्ष्र् ि प्राथनमकता, जवाफदे वहता ि क्षमता, सहकारिता, समन्वर् ि

सहअश्चस्तत्व,

नीनत, मापदण्ड, िनर्स्ति, ननर्मन, ववत्तीर् स्रोत, सेवाको उत्पादन तथा ववतिर्जस्ता

वविर्।

२. सावाजननक–ननजी साझेदािी एकाइको परिचर् ददिँदै र्सका काम, कताव्र् ि

अनधकाि उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 सावाजननक–ननजी साझेदािी अवधािर्ाअन्तिात कार्ाान्वर्न हनने परिर्ोजनाको

सम्भाव्र्ता अध्र्र्न, लिानीकताा छनोट, ननमाार्, सञ्चालनलिार्तका वविर्मा

सहजीकिर् िना लिानी बोडाको कार्ाालर्मा िहने एकाइ सावाजननक–ननजी

साझेदािी एकाइ हो । सावाजननक–ननजी साझेदािी अवधािर्ालाई कार्ाान्वर्न िना

र्स एकाइको ववश्चशष्ट भूनमका िहन्छ । र्स एकाइको भूनमका ि कार्ाक्षेत्रलाई

कानननिािा नै ननधाािर् िरिएको छ । सावाजननक ननजी साझेदािी तथा लिानी ऐन,

२०७५ ले र्स एकाइलाई दे हार्अननसािका काम, कताव्र् ि अनधकाि प्रदान ििे को

छ ः

क) सावाजननक–ननजी साझेदािीसम्बन्धी नीनतित वविर्मा कार्ानीनत, कार्ाववनध ि

ननदे श्चशका बनाई बोडासमक्ष पेस िने,

ख) सावाजननक–ननजी साझेदािीका परिर्ोजना कार्ाान्वर्न िने लिानीकताालाई

िार्, सनझाव वा पिामशा ददने तथा मािादशान िने,

ि) सावाजननक–ननजी साझेदािीसम्बन्धी आसर्पत्र आह्वान, पूवर्

ा ोग्र्ता तथा

प्रस्ताव आह्वानपत्र तथा परिर्ोजना सम्झौताको मस्र्ौदा तर्ाि िने तथा आह्वान

िने,

घ) सावाजननक–ननजी साझेदािीमा सञ्चानलत हनने परिर्ोजनाको परिर्ोजना बैङ्क

तर्ाि ििी अध्र्ावनधक िने,

ङ) सावाजननक–ननजी साझेदािीमा कार्ाान्वर्न हनने परिर्ोजनाको सम्भाव्र्ता

अध्र्र्न, परिर्ोजना तर्ािी वविर्का ववविर्को मूल्र्ाङ्कन ििी िार् प्रनतविर्ा ददने,

च) सावाजननक–ननजी साझेदािीमा सञ्चानलत परिर्ोजनाको कार्ाान्वर्न अवस्थाको

अननिमन तथा मूल्र्ाङ्कन ििी िार् प्रनतविर्ा ददने,

छ) सावाजननक–ननजी साझेदािीमा कार्ाान्वर्न हनने परिर्ोजनाको साझेदाि छनोट

िने प्रविर्ा तर्ाि ििी लािू िने,

ज) अन्तिाावष्ट्रर् सावाजननक–ननजी साझेदािीका असल अभ्र्ास तथा अननभव

सम्बन्धमा अननसन्धान िने तथा नेपालमा सावाजननक–ननजी साझेदािी ढािँचाका

लानि उपर्नि हनने वविर् अवलम्बन िने,

झ) सावाजननक–ननजी साझेदािीमा कार्ाान्वर्न हनने आर्ोजनाको तर्ािी तथा

कार्ाान्वर्नमा लिानीकताालाई आवश्र्क सहर्ोि िने,

ञ) सावाजननक–ननजी साझेदािीका परिर्ोजनासिँि सम्बश्चन्धत सूचना सङ्कलन ििी

अनभलेखीकिर् िने,

ट) लिानी बोडा वा सोको कार्ाालर्ले तोकेका कार्ा िने,

३. शासनको परिचर् ददिँदै सनशासनका लानि कार्ाालर् प्रमनखको के कस्तो भूनमका

िहन्छ उल्लेख िननह

ा ोस्।

 न को आनथाक सामाश्चजक रूपान्तिर्का लानि शासकीर् शश्चि ि

मनलक

न को मूल कानननबाट ननदे श्चशत

स्रोतसाधनको अभ्र्ास िने ववनध शासन हो। र्ो मनलक

हनन्छ। सं ववधानले तर् ििे को ढािँचा ि ववनधमा आधारित िही सिकाि, र्सका अङ्ग

् सिकािको नीनत तथा कार्ािमको

ि ननकार्ले तोवकएको श्चजम्मेवािी ननवााह िछान।

कार्ाान्वर्न िना काननन, सङ्गठन, जनशश्चि, स्रोतसाधनको व्र्वस्था िरिएको हनन्छ।

सिकािबावहि िहे का पात्रहरूसमेत शासनमा सहकतााका रूपमा िहन्छन् ।

सनशासनका लानि कार्ाालर् प्रमनखको भूनमका :

सिकािका नीनतहरूको कार्ाान्वर्नसिँिै नािरिकको जीवन ि दै ननकीमा आएको

सकािात्मक परिवतान ि सोको सनखद अननभनू त सनशासन हो। नािरिकलाई शासनको

सनखद अननभनू त ददलाउन सिकािका सबै ननकार्को भूनमका महत्वपूर्ा हनन्छ। र्ी

ननकार्ले सेवा प्रदार्क, ववकास व्र्वस्थापक, ननर्ामक, सं र्ोजक एवं सहजकतााका

् कार्ाालर् प्रमनखले सनशासनका लानि

रूपमा सिकािी नीनत कार्ाान्वर्न िछान।

ननवााह िने भूनमका ननम्नाननसाि िहन्छ ः

क) आफू बहाल िहे को कार्ाालर्को व्र्वस्थापन, दै ननक कार्ा सञ्चालन तथा सो

कार्ाालर्मा कार्ाित कमाचािीको सनपरिवेक्षर् तथा

ननर्न्त्रर् िने,

ख) आफू बहाल िहे को कार्ाालर् तथा अन्तिातका कमाचािीलाई काज खटाउने,

िाजपत्र अनवङ्कत कमाचािीलाई एक कार्ाालर्बाट अको कार्ाालर्मा सरुवा िने ,

ि) उत्कृष्ट ि प्रशंसनीर् कार्ा िने आफ्नो कार्ाालर्को कमाचािीलाई ग्रेड थप

वा निद पनिस्कािका लानि ववभािीर् प्रमनखसमक्ष नसफारिस िने,

घ) आफू बहाल िहे को कार्ाालर्बाट जनसाधािर्लाई प्रदान िरिने सेवा

प्रभावकािी बनाउने,

ङ) कार्ाालर्को वाविाक कार्ािम तर्ाि ििी प्रस्ताव िने , स्वीकृत कार्ािमको

ननतजामूलक कार्ातानलका बनाई कार्ासम्पादन िने, सञ्चानलत कार्ािम ि

आर्ोजनाको काम तोवकएको लाित ि समर्नभत्र सम्पन्न िना लिाउने,

च) मातहतको ननकार् वा आर्ोजनाको स्थलित ननिीक्षर् िने, कार्ािम ि

आर्ोजनाको प्रिनत ववविर् माि िने, समीक्षा िने, समस्र्ा समाधानका लानि पहल

िने,

छ) बहाल िहे को कार्ाालर् ि मातहतका ननकार् वा आर्ोजनामा आनथाक

अननशासन कार्म िने,

ज) मातहतका ननकार् वा आर्ोजनाबाट हनने उदाहिर्ीर्, उपर्ोिी, अन्वेिर्ात्मक

वा अननसन्धानात्मक कार्ाको प्रोत्साहन िने,

झ) आफू बहाल िहे को कार्ाालर्, मातहतको ननकार् वा आर्ोजनामा सिकािी

नीनत, काननन ि कार्ािमववपिीत कार्ा हनन लािेको जानकािी प्राप्त भएमा वा

ननिीक्षर्को िममा दे श्चखएमा सो कार्ा िोक्न सम्बश्चन्धत पदानधकािीको ध्र्ानाकिार्

ििाउने,

ञ) मातहतका कार्ाालर्को प्रशासननक कामकािबाहीमा समन्वर् िने ,

ट) आफ्नो कार्ाक्षेत्र एवं कमाचािी प्रशासनसिँि सम्बश्चन्धत कानननले तोकेका कार्ा

िने।

अत कार्ाालर्को समग्र व्र्वस्थापनको अश्चन्तम जवाफदे वहता कार्ाालर् प्रमनखले

वहन िननप
ा ने हननाले आफ्नो कार्ाालर्मा सनशासन कार्म िाख्न ननिन्ति प्रर्ासित

िहननपछा।
४. ननजीकिर् भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? ननजीकिर्बाट हनने फाइदा उल्लेख िदै

नेपालमा ननजीकिर्सम्बन्धी के कस्ता ववनध िहे का छन् ? जानकािी ििाउननहोस्।

 सिकािी ननर्न्त्रर्मा िहे का प्रनतष्ठानको स्वानमत्व ि ननर्न्त्रर् ननजी क्षेत्रमा

हस्तान्तिर् िने काम ननजीकिर् हो। अथातन्त्रमा ननजी क्षेत्रको सहभानिता ि

ववकासमाफात िावष्ट्रर् अथातन्त्रमा ननजी क्षेत्रको भूनमका ववस्ताि िने काम पनन

ननजीकिर् हो। सन् १९८० ि १९९० को दशकमा ववश्वव्र्ापी रूपमा दे खा

पिे को उदािीकिर्को लहिसिँिै नेपालमा पनन ननजीकिर्को नीनत अवलम्बन

िरिएको पाइन्छ।

क) ननजीकिर्का फाइदा :

अथातन्त्रमा ननजी क्षेत्रको भूनमका ववस्ताि भई अथातन्त्र प्रनतस्पधी हनने,

अथातन्त्रमा ननजी लिानी आकविात भई उत्पादन ि उत्पादकत्व बढ्ने,

िँ ी, प्रववनध ि व्र्वस्थापकीर् कौशल नभनत्रने,

ववदे शी पनज

उपभोिालाई वस्तन तथा सेवा छनोटको दार्िा फिावकलो हनने,

सिकािी लिानीबाट सञ्चानलत औद्योनिक एवं व्र्ावसावर्क प्रनतष्ठानको दक्षता ि

उत्पादकत्व वृवि हनन,े

सिकािलाई ववत्तीर् ि प्रशासननक भाि कम पने,

सिकािी स्रोतसाधनलाई आनथाक सामाश्चजक पूवााधाि ननमाार् िना, सामाश्चजक न्र्ार्

कार्म िना उपर्ोि िना सवकने।

ख) ननजीकिर्का ववनध :

नेपालमा ननजीकिर्का लानि ननजीकिर् ऐन, २०५० कार्ाान्वर्नमा िहे को छ।

र्स ऐनले उल्लेख ििे अननसाि ननजीकिर्का ववनध ननम्माननसाि छन् ः

प्रनतष्ठानको सेर्ि सवासाधािर्, कमाचािी, कामदाि, कम्पनीलाई नबिी ििे ि,

प्रनतष्ठानलाई सहकािीकिर् ििे ि,

प्रनतष्ठानको सम्पश्चत्त नबिी ििे ि,

प्रनतष्ठानको सम्पश्चत्त भाडामा ददएि,

प्रनतष्ठानको व्र्वस्थापनमा ननजी क्षेत्रलाई सहभािी ििाएि,

ननजीकिर् सनमनतको नसफारिसमा नेपाल सिकािले उपर्नि दे खेका अन्र् ववनध

अवलम्बन ििे ि।

न को अथातन्त्रले
ननजी क्षेत्रको सहभानिता ि प्रनतस्पधी क्षमताको ववकासबाट मनलक

लाभ नलन सक्ने कनिा ववश्वका ववकनसत अथातन्त्रले पनवष्ट ििे का छन्। नेपालले

न को ववकासका लानि ननजी क्षेत्रको

पनन लिानीको वाताविर्मा सनधाि िदै मनलक

लिानी अनभवृवि िननप

ा ने दे श्चखन्छ।

५. आर्ोजना बैङ्कले आर्ोजना सनशासनका लानि कसिी र्ोिदान पन-र्ाउिँछ ?

उल्लेख िननह
ा ोस्
 आवश्र्कता ि तथ्र्का आधािमा आर्ोजना पवहचान, छनोट, मूल्र्ाङ्कन ि

प्राथनमकीकिर् ििी तर्ाि िरिएको लिानीर्ोग्र् आर्ोजनाको सषग्रह आर्ोजना

बैङ्क हो। िावष्ट्रर् प्राथनमकता ि आवश्र्कताका आधािमा आर्ोजना छनोट ििी

तोवकएको लाित, समर् ि िनर्स्तिमा आर्ोजना सम्पन्न िनालाई आर्ोजना

िँ ीित
सनशासनका रूपमा बनझ्न सवकन्छ। नेपालमा अननत्पादनशील क्षेत्रमा हनने पनज

खचालाई ननर्श्चन्त्रत ििी स्रोतसाधनको िर्नीनतक उपर्ोि िना आनथाक कार्ाववनध

तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐन, २०७६ ले बजेट ववननर्ोजनपूव ा आर्ोजनाहरू

आर्ोजना

बैङ्कमा समावेश िननप

ा ने व्र्वस्था ििे को छ।

आर्ोजना सनशासनमा आर्ोजना बैङ्कको र्ोिदान :

आर्ोजना बैङ्कको अवधािर्ालाई कार्ाान्वर्न ििी र्सलाई सिकािी बजेट प्रर्ालीको

अनभन्न अङ्ग बनाउन सवकएमा नेपालको आर्ोजना सनशासनमा र्सले ननम्नाननसाि

र्ोिदान िना सक्दछ :

स्रोत ववननर्ोजनमा दक्षता हानसल िना मद्दत िछा , आर्ोजना कार्ाान्वर्नमा

कार्ाकनशलता हानसल हनन्छ,

आर्ोजना छनोटकताा ि कार्ाान्वर्नकताालाई उत्तिदार्ी बनाउिँछ,

आर्ोजना सनशासनमाफात ववत्तीर् अननशासन कार्म िना मद्दत िछा,

रुग्र् परिर्ोजनालाई पनन प्राथनमकीकिर् ििी कार्ाान्वर्नमा लैजान आर्ोजना

बैङ्कले सहर्ोि िछा।

तथ्र्मा आधारित भई ननर्ार् िने सं स्कृनत सं स्थाित हनिँदै जान्छ,

मापदण्डनबना हताि–हताि आर्ोजनाको छनोट िने, जनताको वास्तववक माि ि

आवश्र्कतानबना नै स्वाथाप्ररे ित आर्ोजनाको पवहचान ि छनोट हनने, पूवत

ा र्ािीनबना

नै आर्ोजना कार्ाान्वर्नमा लैजानेजस्ता ववितको परिपाटीको अन्त्र् िना सहर्ोि

िछा,

ववदे शी लिानीकताा ि दातृ ननकार्समक्ष आर्ोजना प्रस्तनत िना सहर्ोि िछा,

स्रोतसाधनलाई प्रनतफल प्राप्त हनने ििी ववननर्ोजन िना सघाउने हनिँदा लिानीको

औश्चचत्र्ता पनवष्ट िना सवकन्छ।

आर्ोजनाहरू तोवकएको समर् ि लाितमा सम्पन्न हनन नसक्दा सावाजननक स्रोतको

उत्पादनशील क्षमता ि अवसि िनम्दछ। आन्तरिक तथा बाह्य स्रोत परिचालन

प्रभावकािी हनन सक्दै न। अत िावष्ट्रर् र्ोजना आर्ोिमा िहने िावष्ट्रर् आर्ोजना बैङ्क,

लिानी बोडामा िहने आर्ोजना बैङ्क ि प्रदे श तथा स्थानीर् तहहरूमा स्थापना हनने

तत् तत् तहका आर्ोजना बैङ्कको स्थापना एवं प्रभावकािी सञ्चालन िना जरुिी

दे श्चखएको छ।

६. नेपालको सिकािी क्षेत्रमा बेरुजन बढ्ननका कािर् तथा र्सका प्रभाव उल्लेख

िननह
ा ोस्।
 प्रचनलत काननन, मान्र्ता ि नसिान्तववपिीत आनथाक कािोबाि ि सोको

लेखाङ्कन एवं प्रनतवेदन भएको भनी लेखापिीक्षर्का िममा औल्ँ र्ाएको वविर् बेरुजन

हो। नेपालमा बेरुजन बढ्ननका कािर् ि र्सका प्रभाव ननम्नाननसाि छन् ः

क) बेरुजन बढ्ननका कािर् :

दबाब ि प्रभावर्नि कार्ावाताविर् कार्म िहनन,

कमाचािीबाट खचा ववनध प्रविर्ाका बािे मा स्पष्ट अडान ि धािर्ा िाख्न नसक्नन,

कमाचािीमा पर्ााप्त ज्ञान, सीप, दक्षता ि आचिर्को कमी हनन,न

कानननी प्रावधानहरू अस्पष्ट ि आपसमा बाश्चझएका कािर् बेरुजनका सम्बन्धमा साझा

बनझाइ नहनन,न

कानननको व्र्ाख्र्ामा ननवहत स्वाथा िहनन,

आन्तरिक ननर्न्त्रर् प्रर्ाली कमजोि हनन,न

सिकािी कािोबािलाई पूर्ा रूपमा ववद्यनतीर् प्रर्ालीमा रूपान्तिर् ििी िश्चर्तीर्

शनिता ि पािदश्चशत
ा ा कार्म िना नसक्नन,

दण्ड ि पनिस्काि पिनत प्रभावकािी नहनिँदा बेरुजनलाई हलनका ढङ्गले नलने प्रवृश्चत्त

कार्म िहनन,

सङ्घीर्ता अननकूलको साझा बनझाइ ि कार्ाप्रर्ाली स्थावपत नहनिँदा अन्तिसिकािी

ववत्तीर् हस्तान्तिर्को परिचालनबाट तल्ला तहमा बेरुजन िकम बढ्दै जानन,

बेरुजन ननर्न्त्रर् ि आनथाक अननशासन प्रवद्र्धन िाजनीनतक कार्ाकािीको

प्राथनमकतामा नपना,

सावाजननक लेखा सनमनतले सविर्ता नदे खाउनन।

ख) बढ्दो बेरुजनले पाने प्रभाव :

सावाजननक स्रोतसाधनले उत्पादनशील क्षमता ि अवसि िनमाउने,

सिकाि ि सिकािी सं र्न्त्रप्रनत नािरिकको ववश्वासमा कमी आउने,

सिकािी सं र्न्त्रप्रनत दातृ ननकार्को ववश्वासमा कमी भई अन्तिाावष्ट्रर् ववकास

सहार्ता घट्न सक्ने,

वैदेश्चशक सहार्ताबाट सञ्चानलत आर्ोजनामा शोधभनाा प्रानप्तमा समस्र्ा आउने,

ा पन ने,
बेरुजन सम्पिीक्षर् ि फस्र्र्ोटमा सिकािी स्रोतसाधन, समर् ि परिश्रम खश्चचन

आनथाक अननशासन, पािदश्चशत

ा ा, जवाफदे वहता, इमानदारिताजस्ता पक्ष कमजोि हनन िई

शासनले वैधता िनमाउने,

बेरुजनको अङ्क बढ्दै जाननले सावाजननक ननकार्को कमजोि आनथाक अननशासन ि

न ि
उच्च ववत्तीर् जोश्चखमको अवस्थालाई श्चचत्रर् िछा। बेरुजनले पाने प्रभाव मनलक

नािरिकको वहत अननकूल दे श्चखिँदैन।

१. ववदे शी लिानी भनेको के हो ? ववदे शी लिानीकतााले नेपालमा लिानी िना

सक्ने तरिकाहरू जानकािी ििाउिँदै नेपालमा ववदे शी लिानी खनला निरिएका

क्षेत्रसमेत उल्लेख िननह

ा ोस ।
 मननाफा आजान िने उद्देश्र्ले ववदे शी लिानीकतााले कननै मनलक
न मा िने

लिानीलाई ववदे शी लिानी भननन्छ। र्स्तो लिानी प्रत्र्क्ष वैदेश्चशक लिानी तथा

पोटाफोनलर्ो लिानीको रूपमा आउने िछा । वैदेश्चशक लिानी तथा प्रववनध

हस्तान्तिर् ऐन, २०७५ अननसाि ववदे शी व्र्श्चि, फमा, कम्पनी, िैिआवासीर् नेपाली,

िँ ी, प्रववनध
ववदे शी सिकाि, अन्तिाावष्ट्रर् सं स्था, सङ्गदठत सं स्थालिार्तले नेपालमा पनज

तथा अन्र् लिानी ल्र्ाउन सक्छन्। र्स ऐनले नेपालमा ननम्न तरिकाबाट ववदे शी

लिानी हनन सक्ने व्र्वस्था ििे को छ ः

क) न
ववदे शी लिानीकतााले एक्लै वा सं र्ि रूपमा नेपालमा ववदे शी लिानी िना

सक्छन्। र्स्तो लिानी नेपालमा स्थावपत उद्योिमा लिानी ििे ि वा नेपाली

नािरिकसिँि सं र्ि
न रूपमा उद्योि स्थापना ििी प्राप्त हनन सक्छ ।

ख) ववदे शी लिानीकतााले नेपालमा स्थावपत उद्योिको जार्जेथा वा सेर्ि खरिद

ििे ि लिानी िना सक्छन्।

ि) नलज लिानीको रूपमा ववदे शी लिानीकतााले हवाईजहाज, पानीजहाज, ननमाार्

उपकिर्लिार्तका उपकिर्मा तोवकएको सीमानभत्र िही लिानी िना सक्छन्।

घ) ववदे शी लिानीकतााले नेपालमा स्थावपत उद्योिमा प्रववनध हस्तान्तिर् ििे ि

लिानी िना सक्छन्।

ङ) ववदे शमा सं स्थावपत उद्योिले नेपालमा शाखा उद्योि स्थापना वा ववस्ताि ििी

लिानी िना सक्छन्।

च) िँ ी लिानी कोि (भेन्चि क्र्ावपटल फन्ड)
सं स्थाित ववदे शी लिानीकतााले पनज

खडा

िँ ीमा लिानी िना सक्छन्।

ििी उद्योि वा कम्पनीको स्वपनज

छ) िँ ी लिानी कोि खडा ििे का ववदे शी लिानीकतााले नधतोपत्रको दोस्रो

पनज

बजािमाफात सूचीकृत नधतोपत्रमा लिानी िना सक्छन्।

ज) िँ ी बजािमा
नेपालमा सं स्थावपत कम्पनी वा सङ्गदठत सं स्थाले ववदे शी पनज

नधतोपत्र जािी ििी ववदे शी लिानी नभनत्रन सक्छ।

ववदे शी लिानी ननिेध िरिएका औद्योनिक तथा व्र्ावसावर्क क्षेत्रहरू ः

कृविजन्र् उत्पादनका ववनभन्न क्षेत्र जस्तै पशनपालन, माछापालन, दनग्ध उत्पादन,

फलफूल, तिकािी आदद,

घिे ल न तथा साना उद्यम,

व्र्श्चिित सेवा व्र्वसार् जस्तै नसलाइ, कटाइ, ड्राइनभङ पेसा व्र्वसार्,

सनिक्षा तथा सामरिक महìवका सामग्री उत्पादन जस्तै जैववक, िासार्ननक, आर्ववक,

वववकिर्जन्र् हातहनतर्ाि,

पर्ाटनमा सं लग्न राभल एजेन्सी, पथप्रदशाक, होमस्टे लिार्तका ग्रामीर् पर्ाटन

उद्योि,

घिजग्िा खरिद नबिी व्र्वसार्, खनद्रा व्र्ापाि, आन्तरिक कनरिर्ि, स्थानीर् क्र्ाटरिङ,

मननचेन्जि ि िे नमटे न्स सेवा,

आमसञ्चाि माध्र्महरू तथा िाष्ट्र भािाको चलश्चचत्र व्र्वसार्,

व्र्वस्थापन, लेखा, इश्चन्जननर्रिङ, कानननी पिामशा सेवा तथा भािा, सङ्गीत,

कम््र्नटिसम्बन्धी तानलम,

एकाउन्न प्रनतशतभन्दा बढी ववदे शी लिानी हनने पिामशा सेवाहरू।

न को तीव्र आनथाक ववकासको लानि ववदे शी लिानी आवश्र्क

ववकासशील मनलक

माननन्छ। सबै क्षेत्रमा ववदे शी लिानी खनला िदाा बहनिावष्ट्रर् ननिमले घिे ल न उद्योि

व्र्वसार् तथा िै थाने ज्ञान, सीप ि मौनलकतालाई ववस्थावपत िने जोश्चखम पनन

िहन्छ । तसथा, ववदे शी लिानीसम्बन्धी नीनतहरू तजनम

ा ा िदाा र्स्ता पक्षहरूमा उश्चचत

न ि नािरिकको वहत अनभवृवि िननप

तालमेल नमलाई मनलक ा छा ।

२. नेपालमा जलसम्पदाको महत्व के कस्तो िहे को पाउननहन्न छ ? उल्लेख

िननह
ा ोस्।

 नेपालका ववनभन्न भूभािमा िहे का नदीनाला, तालतलैर्ा, तातोपानी कनण्ड,

पानीका मनहान, कनवा, पोखिीलिार्तका प्रकृनतप्रदत्त स्रोतहरू नै नेपालका जलसम्पदा

् नेपालको सं ववधानले जलस्रोतको बहनउपर्ोिी ववकास िने नीनत नलएसिँिै

हनन।

जलसम्पदाको बहनआर्ानमक महìव उजािि भएको छ । नेपालको जलसम्पदाको

महìवलाई आनथाक, सामाश्चजक, पर्ााविर्ीर् एवं भौिोनलक रूपमा विीकिर् ििी

ननम्नाननसाि उल्लेख िना सवकन्छ ः

क) आनथाक महत्व ः
जलववद्यनत ् उत्पादन ि ववतिर्बाट ऊजााको माि पूनता भई व्र्ापाि घाटा

न्र्ूनीकिर्मा सहर्ोि पनग्ने,

नसिँचाइ परिर्ोजना ननमाार् ििी कृवि क्षेत्रको उत्पादन ि उत्पादकत्व वृवि िना

सवकने,

मत्स्र्पालनबाट आर् आजान िना सवकने,

खानेपानी उद्योि स्थापना ििी स्वच्छ वपउने पानी ननर्ाात िना सवकने,

मनोिञ्जनात्मक ि साहनसक पर्ाटन जस्तै ¥र्ाश्चफ्टङ, बोवटङ, बञ्जी जश्चम्पङमा

आन्तरिक ि बाह्य पर्ाटक आकविात िना सवकने,

न को पूवााधाि ववकासका लानि चावहने ननमाार् सामग्रीको प्रानप्त ि ननिन्ति

मनलक

आपूनता हनन,े

उल्लेश्चखत कार्ाबाट सिकािले िोर्ल्टी ि कि सङ्कलन ििी आर् वृवि िना सक्ने,

ख) सामाश्चजक महत्व ः

मानव ि अन्र् जीवजन्तनको जीवनका लानि आवश्र्क खानेपानीको उपलब्धता हनने,

जलर्ातार्ातमाफात नािरिकको दै ननकीलाई सहज तनल्र्ाउन सवकने,

ववनभन्न आददवासी जनजानतका धानमाक एवं सांस्कृनतक आस्था ि ववश्वासले ननिन्तिता

पाउने,

मानव सभ्र्ताको ऐनतहानसक पक्ष नदी प्रर्ालीसिँि िािँनसएि आउने।

ि) पर्ााविर्ीर् महत्व ः
जैववक ववववधताको सं िक्षर् हनने,

पर्ााविर्ीर् सन्तनलन कार्म हनने,

वाताविर्ीर् तापिममा हनने सक्ने चिम उतािचढावलाई ननर्न्त्रर् िना सहर्ोि

पनग्ने,

जलचि सञ्चालनमा सहर्ोि पनग्ने।

घ) भौिोनलक महत्व ः

नदी, ताल, कनण्ड आददका माध्र्मबाट कननै भूभािको पवहचान एवं श्चचनािी हनने,

प्रदे श तथा स्थानीर् तहहरूको भौिोनलक सीमानाको रूपमा नदी तथा खोलालाई

आधाि माननने,

अन्तिाावष्ट्रर् सीमानाको रूपमा समेत नदीलाई आधाि माननने।

– जलसम्पदाको प्रच निताको दृवष्टले नेपाल ववश्वमै अग्रपश्चषिमा आउिँछ। र्सको

बहनआर्ानमक महìवलाई बनझेि सं वैधाननक ननदे शनअननसाि जनसहभानितामा

आधारित स्वदे शी लिानीलाई प्राथनमकता ददिँदै जलस्रोतको बहनउपर्ोिी ववकास

िना‘ अत्र्ावश्र्क दे श्चखएको छ ।

३. िाउिँपानलका तथा नििपानलकाले अन्र् पानलकासिँि साझेदािी वा सं र्ि

न

व्र्वस्थापनमा कार्ा िना सक्ने वविर्हरू के–के िहे का छन् ? उल्ले ख िननह
ा ोस्।
 नेपालले सहकारितामूलक सङ्घीर्ताको अवलम्बन ििे को छ। सं ववधानले सङ्घ,

प्रदे श ि स्थानीर् तहबीचको सम्बन्ध सहकारिता, सहअश्चस्तत्व ि समन्वर्को

नसिान्तमा आधारित हनने उल्लेख ििे को छ । र्स नसिान्तलाई स्थानीर् तहबीचको

सम्बन्धमा पनन प्रर्ोि िना सवकन्छ । स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐन, २०७४ ले

लाित न्र्ूनीकिर्, स्रोत साधनको अनधकतम उपर्ोि वा प्रभावकािी सेवा प्रवाहको

दृवष्टले उपर्नि दे श्चखएमा िाउिँपानलका तथा नििपानलकाले साझेदािी वा सं र्ि

न

व्र्वस्थापनमा काम िना सक्ने व्र्वस्था ििे को छ । ऐनले ििे को व्र्वस्थाअननसाि

त्र्स्ता वविर् ननम्न

छन् ः बृहत् पूवााधाि ननमाार्, ठू ला मेनसन तथा औजाि खरिद ि व्र्वस्थापन,

ववपत् व्र्वस्थापन,

र्ातार्ातको सञ्चालन तथा व्र्वस्थापन,

फोहोिमैला ववसजानस्थल वा प्रशोधन प्रर्ालीको ववकास ि सञ्चालन,

दमकल तथा एम्बनलेन्स सेवाको सञ्चालन,

बस्ती ववकास तथा भू–उपर्ोि र्ोजना,

पर्ाटन, प्रववनध तथा सं स्कृनतको

प्रवद्र्धन ि ववकास,

न उद्यम,
सं र्ि

आधािभूत तथा माध्र्नमक तहको प्राववनधक श्चशक्षाको सञ्चालन, प्रवद्र्धन ि ववकास,

स्थानीर् बजाि व्र्वस्थापन ि वाताविर् सं िक्षर्,

अन्ति स्थानीर् तह भनिनी सम्बन्ध,

असल अभ्र्ास ि अननभवको आदानप्रदान,

भौनतक तथा आनथाक सहर्ोि।

मानथ उल्लेख िरिएबाहे क स्थानीर् तहहरूले उपर्नि ठानेका अन्र् वविर्मा पनन

न व्र्वस्थापनमा कार्ासञ्चालन िना सवकने व्र्वस्था िहे को छ।

साझेदािी वा सं र्ि

४. ा ने कननै पािँचवटा आचिर् ि पािँचवटा नैनतक

ननजामती कमाचािीले पालना िननप

दावर्त्व उल्लेख िननह

ा ोस्।

 िाज्र् कोिबाट पारिश्रनमक प्राप्त िने ििी िाष्ट्र ि जनताको सेवा िना ननर्नि

् कमाचािीको कार्ाव्र्वहाि नािरिकमैत्री

नेपाली नािरिक ननजामती कमाचािी हनन।

हनने अपेक्षा िरिएको हनन्छ । र्स सम्बन्धमा ननजामती सेवा ऐन ि ननर्मावलीले

ननजामती कमाचािीको आचिर् ि नैनतक दावर्त्वहरू उल्लेख ििे का छन् ।

क) ननजामती कमाचािीले पालना िने पािँचवटा आचिर् ः

कार्ाालर्को समर्पालन ि ननर्नमतता,

अननशासन ि आज्ञापालन,

िाजनीनतमा भाि नलन नहनने,

सिकािको स्वीकृनत बेिि कसैबाट दान, उपहाि, चन्दा आदद प्राप्त िना ि सिकािी

कामसिँि सम्बश्चन्धत व्र्श्चिसिँि सापटीसमेत नलन नहनन,े

तोवकएको ननकार्मा आफ्नो सम्पश्चत्तको ववविर् ददननपने।

ख) ननजामती कमाचािीले पालना िने पािँचवटा नैनतक दावर्त्व ः

सेवाग्राहीहरू प्रनत समान वकनसमको व्र्वहाि िने,

िाष्ट्र ि जनताको बृहत्ति वहतलाई प्राथनमकता ददने,

आधािभूत मानवीर् मूल्र् ि मान्र्ताप्रनत सम्मान िने,

सावाजननक सम्पश्चत्तको सं िक्षर् िने,

साधन ि स्रोतको नमतव्र्वर्तापूवक

ा प

रिचालन िने।

५. समाननपानतक ननवााचन प्रर्ाली भनेको के हो ? र्स प्रर्ालीका फाइदा ि

बेफाइदा उल्लेख िननह

ा ोस्।

 शासकीर् तहमा समाननपानतक समावेशी नसिान्तअननसाि प्रनतनननधत्व सनननश्चित

ििाउन अवलम्बन िरिएको ननवााचन प्रर्ाली समाननपानतक ननवााचन प्रर्ाली हो।

र्स ववनधमा एउटै ननवााचन क्षेत्रबाट बहनसदस्र् ननवााश्चचत हनने ििी ननधाािर् िरिएको

ननवााचन क्षेत्रबाट प्राप्त ििे को कनल सदि मतको प्रनतशतको आधािमा दल वा

उम्मेदवािको ववजर्ी स्थान टन ङ्गो लिाइन्छ । उदाहिर्का लानि नेपालको कनल

भूभािलाई एक ननवााचन क्षेत्र मानी प्रनतनननध सभा सदस्र्तफा ११० जना सदस्र्

र्स प्रर्ालीबाट ननवााश्चचत िरिन्छ ।

क) फाइदाहरू ः

उम्मेदवािको ननवााचन क्षेत्र फिावकलो हनने हनिँदा श्चजम्मेवािी पनन व्र्ापक हनन्छ।
मत कम खेि जान्छ। अनधकांश जनमतको कदि हनन्छ।

न को जनसाश्चषख्र्क बनावटअननसाि प्रनतनननधत्व सम्भव हनन्छ।

मनलक

च ननावमा भाि नलने अनधकांश िाजनीनतक दलको प्रनतनननधत्व हनन्छ। र्द्यवप

िाजनीनतक श्चस्थिताका नाममा थ्रेसहोल्ड प्रनतशत ननधाािर् िने प्रचलन पनन

िवहआएको छ।

िाजनीनतक दललाई शश्चिशाली बनाउिँछ।

िाजनीनतक दलको लोकवप्रर्ताले बढी मत बटन ल्न सहर्ोि पनग्छ।

च ननाव खश्चचल
ा ो ि भश्चड्कलो हनने सम्भावना कम हनन्छ।

ख) बेफाइदाहरू ः

कोटाबमोश्चजम उम्मेदवािी ददन ि उम्मेदवािको पवहचान िना कदठन हनन्छ,

जनमतलाई ववजर्ी स्थानमा रूपान्तिर् िने ववनध जवटल हनन्छ,

धेिै दलले भाि नलन सक्ने हनिँदा मतपत्र लामो ि भद्दा हनन सक्छ,

उम्मेदवाि ि जनताबीच प्रत्र्क्ष सम्बन्ध नहनिँदा जवाफदे वहता कमजोि हनन सक्छ,

उम्मेदवािको सूचीमा िाजनीनतक दलको ननर्न्त्रर् हनने हनिँदा जनताको भन्दा दलको

छनोट प्राथनमकतामा पने हनन्छ,

दलको आन्तरिक लोकतन्त्र कमजोि भएको एवं िाजनीनतक नेतत्ृ व इमानदाि

नभएको अवस्थामा धनवाद, िनटवाद, नातावादजस्ता ववकृनत दे खापने जोश्चखम िहन्छ।

६. सं वैधाननक इजलास भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? सं वैधाननक इजलासको

क्षेत्रानधकािबािे जानकािी ििाउिँदै र्सको प्रर्ोि के कसिी िरिन्छ ? उल्लेख

िननह
ा ोस्।

 नेपालको सङ्घीर् शासन प्रर्ालीमा तहित सिकािको क्षेत्रानधकाि वववाद,

िम्भीि सं वैधाननक व्र्ाख्र्ाको प्रश्न जोनडएको वववादलिार्तका सं ववधान

कार्ाान्वर्नसम्बि वववादमा न्र्ार् ननरूपर् िना सवोच्च अदालतमा िहने

इजलासलाई सं वैधाननक इजलास भननन्छ । र्स्तो इजलासमा प्रधानन्र्ार्ाधीश ि

न्र्ार् परििद्को नसफारिसमा प्रधानन्र्ार्ाधीशले तोकेका अन्र् चाि जना न्र्ार्ाधीश

िहन्छन् । नेपालको सं ववधानको धािा १३७ ि सवोच्च अदालत (सं वैधाननक

इजलास सञ्चालन) ननर्मावली, २०७२ अननसाि र्स इजलासको क्षेत्रानधकाि ि

क्षेत्रानधकािको प्रर्ोिसम्बन्धी व्र्वस्था ननम्माननसाि िहे को छ ः

क) सं वैधाननक इजलासको क्षेत्रानधकाि ः

मौनलक हकउपि अननश्चचत बन्दे ज लिाइएको वा अन्र् कननै कािर् सं ववधानसिँि

बाश्चझएको काननन वा त्र्सको कननै भाि बदि घोवित िने,

सङ्घीर् कानननसिँि बाश्चझएका प्रादे श्चशक वा स्थानीर् काननन तथा प्रदे श कानननसि
िँ

बाश्चझएका स्थानीर् काननन वा त्र्स्ता कानननको कननै भाि बदि घोवित िने,

सङ्घ ि प्रदे श, प्रदे श ि प्रदे श, प्रदे श ि स्थानीर् तह तथा स्थानीर् तहबीचको अनधकाि

क्षेत्रको वविर्मा नसश्चजत

ा वववाद ननरूपर् िने,

सङ्घीर् सं सद् वा प्रदे श सभा सदस्र्को ननवााचनसम्बन्धी वववाद ननरूपर् िने,

सङ्घीर् सं सद्का सदस्र् वा प्रदे श सभाका सदस्र्को अर्ोग्र्तासम्बन्धी वववाद

ननरूपर् िने,

सवोच्च अदालतमा ववचािाधीन कननै मनद्दामा िम्भीि सं वैधाननक व्र्ाख्र्ाको प्रश्न

समावेश भएकोमा प्रधानन्र्ार्ाधीशले तोकी पठाएका वववाद ननरूपर् िने,

ख) सं वैधाननक इजलासको क्षेत्रानधकािको प्रर्ोि ः

इजलासको क्षेत्रानधकािको प्रर्ोि प्रधान न्र्ार्ाधीशसवहत इजलासका सबै

न्र्ार्ाधीशबाट सामूवहक रूपमा हनने,

इजलासबाट आदे श वा फैसला हनिँदा

कननै न्र्ार्ाधीशले आफ्नो छन ट्टै िार्समेत व्र्ि िना सक्ने,

न्र्ार्ाधीशहरूको िार् बाश्चझई एकमत हनन नसकेमा बहनमत न्र्ार्ाधीशको िार्लाई

इजलासको ननर्ार् माननने,

वववाद ननरूपर्को िममा आवश्र्कताअननसाि सनरु अदालतलाई भए सिहको

अनधकाि ि कार्ाववनधको प्रर्ोि िना सक्ने,

इजलासले मनद्दा मानमलाको िोहमा ििे को आदे श वा फैसला नै अश्चन्तम हनने।

र्सिी सं ववधानले तोकेको क्षेत्रानधकाि नभत्र िही ननर्मावलीमा उल्लेख

प्रविर्ाअननसाि सं वैधाननक इजलासले वववादको ननरूपर् िछा।

१. तलब भनेको के हो ? ननजामती कमाचािीको तलब भत्ता पननिवलोकन

सम्बन्धमा के कस्तो व्र्वस्था िहे को छ ? उल्लेख िननह

ा ोस्।
 सिकाििािा प्रस्तनत सेवा, सता तथा सनववधामा मञ्जनिी जनाई िाष्ट्रसेवा िने तीव्र

् आफूलाई
इच्छासवहत सिकािी सङ्गठनमा प्रवेश िने व्र्श्चिहरू कमाचािी हनन।

सनम्पेको काम ििे बापत प्रचनलत कानननअननसाि कमाचािीले प्राप्त िने पारिश्रनमक

तलब हो। िाष्ट्रसेवा नै पेसा भएकाले कमाचािी ि ननजको आश्चश्रत परिवािको जीवन

ननवााह िना पनग्ने ििी तलबमान ननधाािर् िना‘पने मान्र्ता छ । नेपालमा ननजामती

कमाचािीको तलब, भत्ता ि तथा अन्र् सनववधा पननिवलोकन िना एक तलब भत्ता

पननिवलोकन सनमनत िहे को छ। र्स सनमनतको सं िचना र्स प्रकाि िहे को छ :

क) नेपाल सिकािको मनख्र्सश्चचव – अध्र्क्ष

ख) सश्चचव, अथा मन्त्रालर् – सदस्र्

ि) सश्चचव, सामान्र् प्रशासन मन्त्रालर् – सदस्र्

र्स सनमनतले प्रत्र्ेक विा उपभोिा मूल्र् सूचीका आधािमा महिँिी भत्ता ननधाािर्

ििी नेपाल सिकािलाई नसफारिस िने ि प्रत्र्ेक तीन विामा तलब, भत्ता ि अन्र्

सनववधा पननिवलोकन िने व्र्वस्था िहे को छ। सनमनतको नसफारिसको आधािमा

नेपाल सिकािले प्रत्र्ेक विा वृवि हनने उपभोिा मूल्र् सूचीको ७५ प्रनतशतसम्म

िकम प्रत्र्ेक विा भत्ताका रूपमा कमाचािीलाई प्रदान िने व्र्वस्था िहे को छ।

कननै विा महिँिी असाध्र्ै बढी भई त्र्स्तो भत्ता िकम सनरु तलबको २५ प्रनतशत

वा सोभन्दा बढी हनन िएमा २५ प्रनतशत िकमलाई तलबमा समार्ोजन ििी बािँकी

िहे को िकमलाई भत्ताका रूपमा प्रदान िने व्र्वस्था ननजामती सेवा ऐनमा िहे को

छ।
२ पवहलो हनने ननवााश्चचत हनने ननवााचन प्रर्ालीबािे स्पष्ट पादै र्स प्रर्ालीका

फाइदा ि बेफाइदा उल्लेख िननह

ा ोस्।

 अन्र् उम्मेदवािले भन्दा बढी मत प्राप्त िने उम्मेदवाि ननवााश्चचत हनने ननवााचन

प्रर्ालीलाई पवहलो हनने ननवााश्चचत हनने ननवााचन प्रर्ाली भननन्छ। र्स प्रर्ालीमा

उम्मेदवाि ववजर्ी हनन बहनमत ल्र्ाउन आवश्र्क पदै न। प्रनतस्पधी उम्मेदवािको

तनलनामा एक मत मात्र बढी भए पनन उम्मेदवाि ववजर्ी भएको माननन्छ। र्ो

प्रर्ाली एक ननवााचन क्षेत्रबाट एक जना मात्र ननवााश्चचत हनने ििी ननधाािर् िरिएको

ननवााचन क्षेत्रमा प्रर्ोि िरिन्छ । नेपालको प्रनतनननध सभामा १६५ ननवााचन

क्षेत्रबाट ननवााश्चचत हनने सदस्र् र्ही प्रर्ालीबाट ननवााश्चचत हनन्छन्। र्स प्रर्ालीका

फाइदा ि बेफाइदा ननम्नाननसाि छन् :

क) फाइदाहरू

मतदान ि मतिर्ना िना सश्चजलो हनन्छ,

स्वतन्त्र उम्मेदवाि पनन ननवााचनमा भाि

नलन पाउिँछन्,

मतदाताले धेिै जनाबाट क्षमतावान् ि इमानदाि व्र्श्चि छनोट िने अवसि पाउिँछन्,

मतदाता ि उम्मेदवािको प्रत्र्क्ष सम्बन्ध हनने हननाले प्रत्र्क्ष जवाफदे वहता सनननश्चित

हनन्छ,
जनताले आफ्ना प्रनतनननधलाई नसधै प्रश्न िना सक्छन्,

कननै िाजनीनतक दलको स्पष्ट बहनमत आउने बढी सम्भावना हनने हनिँदा सं सदीर्

व्र्वस्थामा श्चस्थि सिकाि सम्भव हनन्छ,

क्षेत्रीर् ि स्थानीर् िाजनीनतक दल पनन शासन सत्तामा भाि नलन सक्ने अवस्था

िहन्छ।

ख) बेफाइदाहरू

धेिै मत खेि जाने सम्भावना िहन्छ। जनताले जाहे ि ििे को मतको आंश्चशक मात्र

कदि हनन्छ,

कम लोकवप्रर् मतले पनन उम्मेदवािले ववजर् हानसल िना सक्दछ। ववजर्ी

उम्मेदवािको ववपक्षमा बढी मत हनन सक्दछ,

श्चजत्नेले सबै पाउने ि हानेले सबै िनमाउने अवस्था िहन्छ,

जनसाश्चषख्र्क बनोटअननसािको प्रनतनननधत्व नहनन सक्छ। अल्पसषख्र्कको

प्रनतनननधत्व न्र्ून िहन सक्छ,

दलको लोकवप्रर्ताको कदि नहनने

अवस्था िहन्छ।

िाजनीनतक दलको दशान, नसिान्त, घोिर्ापत्र आदद िौर् भई व्र्श्चिका ननजात्मक

ववशेिताहरू जस्तै– विा, भूिोल, जात, धमा, नलङ्गजस्ता वविर् प्रधान हनन सक्दछन्।

ा ो ि भश्चड्कलो हनने सम्भावना िहन्छ। ननवााचन प्रर्ालीलाई नै ववकृत

खश्चचल
बनाउन सक्छ।

मवहला, सीमान्तकृत ि ववपन्न समनदार्का माननसको प्रनतनननधत्व कमजोि हनने

सम्भावना िहन्छ।

पूर्ा रूपमा पवहलो हनने ननवााश्चचत हनने ननवााचन प्रर्ाली अवलम्बन ििे को अवस्थामा

कननै एक दलको स्पष्ट बहनमतको सिकािको सम्भावना िहन्छ ति नेपालले नमश्चश्रत

ननवााचन प्रर्ाली अवलम्बन ििे का कािर् कननै एक दलले स्पष्ट बहनमत प्राप्त िना

कदठन हनने अननमान िरिएको छ।

३. िाज्र् शश्चि भनेको के हो ? नेपालको सं ववधानले िाज्र्शश्चिलाई के कसिी

बािँडफािँट ििे को छ ? उल्लेख िननह

ा ोस्।

 िाज्र्को कार्ाकारिर्ी, व्र्वस्थापकीर् ि न्र्ावर्क शश्चिलाई समग्रमा

िाज्र्शश्चि भननन्छ। र्ी शश्चिहरू िमश िाज्र्का तीन अङ्ग कार्ापानलका,

व्र्वस्थावपका ि न्र्ार्पानलकामा ननवहत हनन्छन् । नेपालको तीन तहको सङ्घीर्

सं िचनामा िाज्र्शश्चिको प्रर्ोि सं ववधान तथा कानननबमोश्चजम सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर्

्
तहले िछान। िाज्र्शश्चिले अवश्चशष्ट अनधकािसमेतलाई जनाउिँछ। नेपालको

सं ववधानले िाज्र्शश्चिको बािँडफािँट र्स प्रकाि ििे को छ ः

क) िाज्र्शश्चिको लम्बीर् बािँडफािँट

नेपालको सङ्घीर् सं िचना सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तह ििी तीन तहको िहे को छ।
तीनै तहको अनधकाि सं ववधानमा नलवपबि िरिएको छ।

कार्ाकारिर्ी ि व्र्स्थापकीर् शश्चिलाई तीन तहमा बािँडफािँट िरिएको छ। र्स्तो

शश्चिको प्रर्ोि सं ववधानको अननसूचीमा उल्लेख ििे अननसाि हनन्छ। सं ववधानको

अननसूची–५ मा सङ्घ, अननसूची–६ मा प्रदे श ि अननसूची–८ मा स्थानीर् तहको

एकल अनधकािको सूची ननददाष्ट िरिएको छ। अननसूची–७ मा सङ्घ ि प्रदे शको

साझा अनधकािको सूची ि अननसूची–९ मा तीनै तहको साझा अनधकािको सूची

िहे को छ।

न्र्ार्पानलकाको शश्चिलाई ववभाजन िरिएको छै न। तीनै तहमा कार्ाकारिर्ी ि

व्र्वस्थापकीर् ननकार्हरू िहे पनन न्र्ार्पानलकालाई एकीकृत स्वरूपमा िाश्चखएको

छ।

एकल अनधकािको प्रर्ोि सं ववधान ि आ–आफ्नो सभाले बनाएको कानननबमोश्चजम

िननप
ा छा।

सङ्घ ि प्रदे शको साझा अनधकािको प्रर्ोि सं ववधान, सङ्घीर् काननन ि प्रदे श

कानननबमोश्चजम िननप
ा छा।

तीनै तहको साझा अनधकािको प्रर्ोि सं ववधान, सङ्घीर् काननन, प्रदे श काननन ि

िाउिँसभा वा निि सभाले बनाएको कानननअननसाि िननप

ा छा।

साझा अनधकािको वविर्मा प्रदे श तथा स्थानीर् तहले काननन बनाउिँदा िमश

िँ नबाश्चझने ििी बनाउननपछा।

सङ्घीर् काननन ि प्रदे श कानननसि
ख) िाज्र्शश्चिको समतलीर् बािँडफािँट

शश्चि पृथकीकिर्को नसिान्तअननसाि िाज्र्शश्चिलाई कार्ापानलका, व्र्वस्थावपका ि

न्र्ार्पानलकाले प्रर्ोि िने ििी ववभाजन िरिएको छ।

सङ्घमा सङ्घीर् कार्ापानलका ि

दि–सदनात्मक सङ्घीर् व्र्वस्थावपका िहने व्र्वस्था िरिएको छ।

प्रदे शमा प्रदे श कार्ापानलका ि एक सदनात्मक प्रदे श व्र्वस्थावपका िहने व्र्वस्था

िरिएको छ।

स्थानीर् तहमा स्थानीर् कार्ापानलकाका रूपमा िाउिँकार्ापानलका तथा

नििकार्ापानलका िहे का छन्। त्र्स्तै स्थानीर् व्र्वस्थावपकाका रूपमा िाउिँ सभा

तथा निि सभा िहे का छन्। न्र्ावर्क सनमनतलाई सीनमत वववाद ननरूपर् िने

अनधकाि िहे पनन र्सलाई एकीकृत न्र्ार्पानलकाको अङ्गका रूपमा स्वीकाि

िरिएको छै न।

कार्ाकािी ननकार्को स्वेच्छाचारितामानथ अङ्कनश लिाउन तथा स्वतन्त्र है नसर्तमा

िही कार्ासम्पादनमा सहर्ोि िना १३ वटा सं वैधाननक ननकार्को िठन िरिएको

छ।

४. कि बक्र्ौता भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? कि बक्र्ौता असनली िना के कस्ता

प्रविर्ा ि कािबाहीहरू अवलम्बन िरिन्छ ? उल्ले ख िननह

ा ोस्।
 किदाताले आफ्नो कि ववविर्अननसाि बनझाउननपने िकम समर्मै नबनझाएको वा

कि पिीक्षर् तथा अननसन्धानबाट थप कि ननधाािर् भएको िकम सम्बश्चन्धत

कानननले तोकेको म्र्ादनभत्र दाश्चखला नििी बािँकी िहे को िकमलाई कि बक्र्ौता

भननन्छ। कि बक्र्ौताअन्तिात आर्कि बक्र्ौता, मूल्र् अनभवृवि कि बक्र्ौता,

् र्स्तो बक्र्ौता िकममा वाविाक १५ प्रनतशतका

अन्त शनल्क बक्र्ौता आदद पछान।

दिले ब्र्ाज िर्ना हनने कानननी व्र्वस्था िहे को छ । कि बक्र्ौता असनली िना

अवलम्बन िरिने प्रविर्ा ि कािबाही ननम्न छन् :

क) प्रािश्चम्भक प्रविर्ा

कि बक्र्ौता दाश्चखला निने किदातालाई प्रािश्चम्भक रूपमा सूचना सम्प्रेिर् ििे ि

बक्र्ौता कि दाश्चखला िनाका लानि अननिोध िरिन्छ। र्सअन्तिात ननम्न कार्ा

पछान ् ः

कि बक्र्ौता ववविर् खनलाई हनलाक तथा इमेलमाफात पत्राचाि िने,

कार्ाालर्को सूचना पाटी एवं वेब साइटमा सूचना प्रकाशन िने,

सङ्कलन भ्रमर्हरू िने,

बक्र्ौताका बािे मा आनधकारिक रूपमा किदाता वा ननजको प्रनतनननधलाई जानकािी

ददई भपााइ ििाउने,

बक्र्ौता भनिानीका लानि प्रनतबिता माि िने।

ख) अश्चन्तम तहको कानननी प्रविर्ा

मानथ उश्चल्लश्चखत प्रािश्चम्भक प्रविर्ाबाट बक्र्ौता नबनझाएमा आवश्र्कताअननसाि

ननम्नअननसािका कानननी कािबाही ििी बक्र्ौता असनली िरिन्छ ः

आर्ात–ननर्ाात तथा खरिद–नबिी कािोबाि िोक्का िना लेखी पठाउने,

सम्पश्चत्त खोजी ििी िोक्का िने,

त्र्स्तो सम्पश्चत्तउपि दाबी कार्म िने तथा नललाम िने,

मौज्दातमा िहे को वस्तन नललाम िने,

बैङ्क तथा ववत्तीर् सं स्थामा भएको किदाताको िकमबाट कट्टा िना लिाउने,

नेपाल सिकाि वा नेपाल सिकािको स्वानमत्व भएको कननै सङ्गदठत सं स्था वा

स्थानीर् तहहरूबाट किदाताले पाउने िकम भए कट्टा िना लिाउने,

र्ात्रा अननमनत िोक्का िाखी नेपालबावहि जान िोक लिाउने,

ननकार्को हकमा अनधकृत कमाचािीलाई श्चजम्मेवाि बनाउने, (आर्कि ऐनको दफा

१०७ अननसाि)

प्रापकबाट किको असनली िने, (आर्कि ऐनको दफा १०८ अननसाि)

िकम बनझाउननपने व्र्श्चिबाट कि असनल िने,

कननै तेस्रो व्र्श्चिले किदातालाई नतना‘पने िकम दाबी िने,

िैिबानसन्दा व्र्श्चिको हकमा एजेन्टबाट असनलउपि िने,

न उपिमको हकमा सं र्ि

सं र्ि न वा छन ट्टाछन ट्टै रूपमा श्चजम्मेवाि बनाउने,

श्चजल्ला अदालतमा मनद्दा चलाउने,

किदाताले समर्मा कि दावर्त्व भनिान निदाा एकानति सिकािलाई समर्मा

िाजस्व प्राप्त हनन सक्दै न भने अकोनति किदातालाई ब्र्ाज तथा शनल्कका कािर्

अनतरिि ववत्तीर् भाि पना जान्छ। र्स्तो प्रवृश्चत्त बढ्दै जािँदा अथातन्त्रमा ववत्तीर्

जोश्चखमको खतिा पनन बढ्दै जान्छ। तसथा र्स्ता वविर्मा कि कार्ाालर् ि

किदाता सं वेदनशील हननपन छा।

५. मध्र्मकालीन खचा सं िचना भनेको के हो ? स्थानीर् तहको मध्र्मकालीन

खचा सं िचना ननमाार् सम्बन्धमा के कस्ता नीनतित, कानननी एवं सं स्थाित सं िचना

िहे का छन्, जानकािी ििाउिँदै स्थानीर् तहको मध्र्मकालीन खचा सं िचना ननमाार्का

चिर्हरूसमेत उल्लेख िननह

ा ोस्।

 सीनमत स्रोतसाधनलाई प्राथनमकता प्राप्त क्षेत्रमा ववननर्ोजन ििी वाश्चछछत

ननतजा हानसल िने उद्देश्र्सवहत प्रर्ोिमा ल्र्ाइएको सावाजननक ववत्त व्र्वस्थापनको

औजाि नै मध्र्मकालीन खचा सं िचना हो। र्सले आवनधक र्ोजनाका लक्ष्र् प्राप्त

िना उपलब्ध स्रोतसाधनलाई दक्षतापूवक

ा ववननर्ोजन िने आधाि तर्ाि िछा।

र्ोजनाका लक्ष्र् प्राप्त िने ददशामा वाविाक बजेट तथा कार्ािमलाई ननदे श्चशत िछा ।

र्समा मध्र्मकालीन ववत्त खाका, खचा खाका ि ननतजा खाका समावेश िरिन्छ।

स्थानीर् तहको मध्र्मकालीन खचा सं िचना ननमाार्का नीनतित, कानननी ि सं स्थाित

सं िचनाहरू तथा तजनम

ा ासम्बन्धी प्रविर्ाित चिर् र्स प्रकाि छन् ः
क) नीनतित एवं कानननी सं िचना

नेपालको सं ववधानले स्थानीर् तहलाई आफ्नो अनधकाि क्षेत्रको आनथाक

अनधकािसम्बन्धी वविर्मा काननन बनाउने, वाविाक बजेट बनाउने, ननर्ार् िने, नीनत

तथा र्ोजना तर्ाि िने ि त्र्सको कार्ाान्वर्न िना सक्ने कनिा उल्लेख ििे को छ।

स्थानीर् सिकाि सञ्चालन ऐनमा िाउिँपानलका तथा नििपानलकाले स्थानीर्

ववकासका लानि आवनधक, वाविाक, िर्नीनतक, वविर्क्षेत्रित मध्र्मकालीन तथा

दीघाकालीन र्ोजना बनाई लािू िननप

ा ने व्र्वस्था छ।

अन्तिसिकािी ववत्त व्र्वस्थापन ऐनमा स्थानीर् तहले प्रत्र्ेक विा सावाजननक

खचाको अननमाननत ववविर् तर्ाि िननप

ा ने ि र्स्तो ववविर् तर्ाि िदाा आिामी तीन

विामा हनने खचा प्रक्षेपर्सवहतको मध्र्मकालीन खचा सं िचना तर्ाि िना‘पने व्र्वस्था

िहे को छ।

आनथाक कार्ाववनध तथा ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व ऐनमा िावष्ट्रर् स्रोत अननमान सनमनतले

सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तहको कनल िावष्ट्रर् स्रोत अननमान िननप

ा ने व्र्वस्था छ । र्स

व्र्वस्था कार्ाान्वर्न िना सबै स्थानीर् तहको स्रोत अननमान आवश्र्क िहे काले

स्थानीर् तहले मध्र्मकालीन खचा सं िचना तर्ाि िननप

ा ने आवश्र्कता िहे को छ।

सङ्घीर् मानमला तथा सामान्र् प्रशासन मन्त्रालर्ले तर्ाि ििे को स्थानीर् तहको

मध्र्मकालीन खचा सं िचना ददग्दशान, २०७८ ले मध्र्मकालीन खचा सं िचना

तजनम
ा ाको प्रविर्ाित वविर्लाई ददशाननदे श ििे को छ।
ख) सं स्थाित सं िचना

स्रोत अननमान तथा बजेट सीमा ननधाािर् सनमनत

मध्र्मकालीन खचा सं िचना कार्ादल

वविर्ित र्ोजना तजनम

ा ा सनमनत

ि) मध्र्मकालीन खचा सं िचना तजा‘माका प्रविर्ाित चिर्

चालू आवनधक र्ोजना ि वाविाक ववकास कार्ािम समीक्षा,

नत्रविीर् खचाको प्रक्षेपर्सवहत बजेट आकाि ि स्रोत आकलन,

बजेट सीमा ननधाािर् तथा बािँडफािँट,

बजेट सीमा ि मािादशान स्वीकृनत तथा सम्प्रेिर्,

वविर् क्षेत्रित मध्र्मकालीन खचा सं िचनाको प्रािश्चम्भक मस्र्ौदा तर्ािी,

वविर्ित र्ोजना तजनम

ा ा सनमनतमा मध्र्मकालीन खचा सं िचनाको मस्र्ौदामानथ

छलफल,

मध्र्मकालीन खचा सं िचनाको अश्चन्तम मस्र्ौदा तर्ािी,

मध्र्मकालीन खचा सं िचनाको स्वीकृनत।

र्सिी मानथ उश्चल्लश्चखत नीनतित तथा कानननी प्रावधानको कार्ाान्वर्न िना सं स्थाित

सं िचना विर्ाशील बनाई उश्चल्लश्चखत प्रविर्ा अवलम्बन ििी मध्र्मकालीन खचा

िँ ै सभाबाट स्वीकृत ििे पिात्

सं िचना तर्ाि िरिन्छ। प्रत्र्ेक विा वाविाक बजेटसि

र्ो दस्ताबेजले वैधाननकता प्राप्त िछा।

१. नेपालको सावाजननक खचा व्र्वस्थापनमा दे श्चखएका समस्र्ा पवहचान िदै

सावाजननक खचाको कनशल ि ननतजामूलक व्र्वस्थापन िने उपार् नसफारिस िननह

ा ोस्

 सावाजननक वहतका लानि सिकािले िने खचालाई सावाजननक खचा भननन्छ

। नािरिकप्रनत सिकािको आधािभूत दावर्त्व ननवााह िना सावाजननक खचा अपरिहार्ा

माननन्छ । लोककल्र्ार्कािी िाज्र् व्र्वस्थाको स्थापना िने सं वैधाननक ददशा

ननदे शसिँिै सावाजननक खचाको माि बढ्दै िएको छ । र्सैकािर् सिकािको व्र्र्

अननमान बसे नन बढ्दै िएको दे श्चखन्छ । तथावप वाविाक बजेटले अननमान

ििे अननसािको परिमार्, िनर्स्ति ि समर्मा सावाजननक खचा हनन नसक्दा नािरिकले

ू िने ििी खचाको प्रभावकारिता हानसल हनन सकेको छै न ।

अननभत

 नेपालको सावाजननक खचा व्र्वस्थापनामा दे श्चखएका समस्र्ा

– नेपालको सावाजननक खचा व्र्वस्थापनमा र्ोजना, स्रोत ववननर्ोजन, खचा,

लेखाङ्कन, प्रनतवेदन, आन्तरिक ननर्न्त्रर्, पिीक्षर्लिार्तका वविर्मा नीनतित,

व्र्वस्थापकीर् ि व्र्वहािित समस्र्ा छन् । र्ी समस्र्ालाई समग्रमा ननम्नाननसाि

उल्लेख िना सवकन्छ ः

– आवनधक र्ोजनाका सोच, लक्ष्र्, तथा अपेक्षाहरू महìवाकाषक्षी हनन,न

– वाविाक बजेट तथा कार्ािमले र्ोजनालाई अननसिर् िना नसक्नन,

– साधािर् खचा ि ववकास खचा ववननर्ोजनका आधाि ि मापदण्ड पालना नहनन,न

– िँ ीित ववननर्ोजन
साधािर् खचा बसे नन बढ्दै जानन ति तनलनात्मक रूपमा पनज

बढ्न नसक्नन,

– सावाजननक खचामा नमतव्र्वर्ता ि प्रभावकारिता वृवि िने मापदण्डको

परिपालना हनन नसक्नन,

– सञ्चालनमा िहे का आर्ोजनाहरू ननधाारित समर्, लाित ि िनर्स्तिमा सम्पन्न

नहनन,न

– आर्ोजना अननशासन कार्म िना नसक्दा िमाित, अधनिा एवं रुग्र्

आर्ोजनाको सषख्र्ा बढ्दै जानन,

– िँ ीित खचा कम हनन,न भएको खचासमेत अश्चन्तम

ववननर्ोजनको तनलनामा पनज

चौमानसक तथा अश्चन्तम मवहनामा हनने प्रवृश्चत्त बढे सिँिै खचाको िनर्स्तिीर्ता कमजोि

हनन,न

– प्रनतबिताअननरूप वैदेश्चशक सहार्ता प्राप्त हनन नसक्नन, समर्मा शोधभनाा िना

नसवकनन,

 सावाजननक ऋर्को कनशल परिचालन

िना नसक्नन,

– खचाको समर्मै लेखाङ्कन ि प्रनतवेदन िने ििी कमाचािी ि पदानधकािीलाई

जवाफदे ही

बनाउन नसक्नन,
– तीनै तहका सिकािको प्रनतवेदन प्रर्ालीलाई एकीकृत ििी व्र्वश्चस्थत िना

नसक्नन,

– आन्तरिक ननर्न्त्रर् ि आन्तरिक लेखा पिीक्षर्लाई च नस्त बनाई अननर्नमतता

ि च नहावट ननर्न्त्रर्

िना नसक्नन,

– महालेखापिीक्षकले औल्ँ र्ाएको बेरुजन फस्र्र्ोट ििी ववत्तीर् उत्तिदावर्त्व वहन

निदाा आनथाक अननशासनहीनता बढ्दै जानन,

– सावाजननक ननकार्का पदानधकािीमा व्र्ावसावर्कता, नैनतकता, इमानदारिता ि

सदाचारिता कमजोि हनन,न

– सावाजननक खचाको कनशल ि ननतजामूलक व्र्वस्थापन िने उपार्हरू

मानथ उश्चल्लश्चखत समस्र्ाका कािर् सावाजननक खचाको कनशल ि ननतजामूलक

व्र्वस्थापन हनन सकेको छै न । तसथा दे हार्का उपार् अवलम्बन ििे ि समस्र्ालाई

समाधान िना सवकन्छ ः

– मध्र्मकालीन खचा सं िचनालाई तीनै तहका सिकािमा सं स्थाित िने ,

– साधािर् ि ववकास खचा ववननर्ोजनका स्पष्ट आधाि ि मापदण्डहरू ननधाािर्

ििी कडाइका साथ पालना िने । र्स वविर्मा सदनमा समेत व्र्ापक छलफल

िने । सं सदीर् ननििानी बढाउने,

– सावाजननक खचामा नमतव्र्वर्ता, कार्ाकनशलता ि प्रभावकारिता अनभवृवि िने

व्र्ावहारिक उपार् खोजी ििी परिपालना िने,

– साधािर् खचा न्र्ूनीकिर् िदै ववकास खचा ववननर्ोजनमा वृवि िने,

– आर्ोजना सनशासन कार्म िना परिर्ोजना बैङ्कमा समावेश आर्ोजनामा मात्र

स्रोत ववननर्ोजन िने,

– आर्ोजना प्रमनख ि ननमाार् व्र्वसार्ीलाई कार्ासम्पादनका आधािमा दण्ड ि

पनिस्कािको व्र्वस्था िने,

– आर्ोजना कार्ाान्वर्नमा अन्तिसिकाि, अन्तिननकार् तथा ववकास

साझेदािसिँि समन्वर् िने । कार्ाान्वर्न चिर्का समस्र्ा समर्मै समाधान िने,

– कार्ािम तथा अननिमन प्रर्ालीमा सनधाि िने । तीनै तहका सिकािमा

ननतजामूलक अननिमन पिनत सं स्थाित िने,

– िँ ी ननमाार् ि ददिो प्रनतफल सनननश्चित हनने ििी सावाजननक ऋर्लाई

पनज

परिचालन िने । ऋर् सेवा लाित कम हनने ििी ऋर् परिचालन िने,

– खचाको लेखाङ्कन, प्रनतवेदन पिनतको सनदृढीकिर् िना सूचना प्रववनधको

प्रर्ोिलाई बढाउिँदै लैजाने, जनशश्चिको क्षमता ववकास िने,

– प्रत्र्ेक सावाजननक ननकार्ले आफ्नो कार्ाप्रकृनतअननसािको आन्तरिक

ननर्न्त्रर् प्रर्ाली स्थापना ििी कार्ाान्वर्न िने,

– सावाजननक खचा प्रर्ालीमा पािदश्चशत

ा ा, जवाफदे वहता ि ववत्तीर् अननशासन

प्रवद्र्धन िना सहभानितामूलक खचा व्र्वस्थापन प्रर्ालीको ववकास िने ।

– सावाजननक ननकार्मा सदाचाि सं स्कृनत ववकास िना सं िचनाहरू खडा िने ।

श्चजम्मेवाि पदानधकािीको नैनतकता पिीक्षर् िने प्रर्ाली ववकास िने ।

– सावाजननक खचामा ववननर्ोजन कनशलता, सञ्चालन दक्षता ि ववत्तीर् अननशासन

कार्म ििे ि मात्र र्सको प्रभावकारिता अनभवृवि िना सवकन्छ । अत मानथ

उश्चल्लश्चखत उपार्को अवलम्बन ििे मा सावाजननक खचाबाट वाश्चछछत ननतजा हानसल

िना सवकन्छ ।

२. नेपालको सङ्घीर् व्र्वस्थामा प्रदे श–प्रदे शबीचको सम्बन्धलाई सनमधनि ि

फलदार्ी बनाउन सं ववधानमा के कस्तो प्रबन्ध िरिएको छ ? उल्लेख िननह

ा ोस् ।

 नेपालको सङ्घीर् शासन प्रर्ालीको मूलसं िचना सङ्घ, प्रदे श ि स्थानीर् तह ििी

तीन तहको िहे को छ । सातवटा प्रदे श हनने ििी सं ववधानले सीमाङ्कन ििे अननसाि

प्रदे शहरू अश्चस्तत्वमा आएका छन् । नेपालका लानि प्रदे शहरू ववल्कनलै नवीन

सं िचना हनन ् । प्रदे श–प्रदे शबीचको सम्बन्ध सहर्ोिात्मक ि सनमधनि भएमा मात्र

न को ववकास ि समृविमा प्रदे शले र्ोिदान िना सक्छन् । प्रदे श सं िचनाका

मनलक

कािर् शताब्दीऔदँ े श्चख नमलेि बसेका नेपालीबीच ववभेद ि फाटो ननम्त्र्ाउनन हनिँदैन

। आनथाक–सामाश्चजक सम्बन्धलाई नबिानना पनन हनिँदैन । तसथा प्रदे श–प्रदे शबीचको

सम्बन्धलाई वववादिवहत ि फलदार्ी बनाउन सं ववधानले केही प्रावधान उल्लेख

ििे को छ; जसलाई दे हार्मा प्रस्तनत िरिएको छ ः

– एक प्रदे शले अको प्रदे शको कानननी व्र्वस्था वा न्र्ावर्क एवं प्रशासननक

ननर्ार् वा आदे शको कार्ाान्वर्नमा सहर्ोि िननप

ा ने,
– अको प्रदे शको साझा चासो, सिोकाि ि वहतको वविर्मा सूचना आदानप्रदान

एवं पिामशा िना तथा आफ्नो कार्ा ि ववधार्नका बािे मा आपसमा समन्वर् ि

सहर्ोि ववस्ताि िना सक्ने,

– प्रदे शले काननन बनाई अको प्रदे शको बानसन्दालाई समान सनिक्षा, व्र्वहाि ि

सनववधा उपलब्ध ििाउननपने,

– अन्तिप्रदे श व्र्ापािको सन्बन्धमा वस्तनको ढन वानी वा सेवाको ववस्तािमा

अविोध िना, कि, शनल्क वा महसनल लिाउन वा त्र्स्तो वस्तनको ढन वानी वा सेवाको

ववस्तािमा भेदभाव िना नहनने,

– प्रदे श–प्रदे शबीच उत्पन्न हनन सक्ने िाजनीनतक वववाद समाधान िना

अन्तिप्रदे श परििद् िहने,

– अन्तिप्रदे श परििद्को बैठकमा वववादको वविर्सिँि सम्बश्चन्धत प्रदे शका मन्त्री

ि ववशेिज्ञलाई समेत आमन्त्रर् ििी वववादको शाश्चन्तपूर्ा ि वववेकसङ्गत समाधान

खोश्चजने,

– वववाददत पक्षहरू आपसी छलफलबाट श्चचत्त बनझाउन नसकेमा सं वैधाननक

इजलासबाट समेत वववादको अश्चन्तम ननरूपर् िना सक्ने ।

३. क्र्ाटलि सवपङ ववनध भनेको के हो ? क्र्ाटलि सवपङ ववनधका प्रमनख

ववशेिता उल्लेख िननह

ा ोस् ।
 कननै र्ाश्चन्त्रक प्रकृनतका मालसामानको उत्पादक वा उत्पादकको अनधकृत

वविेताले ननधाािर् ििे को दिमा प्रनतस्पधाा ििाई सावाजननक ननकार्ले मालसामान

खरिद िने ववनधलाई क्र्ाटलि सवपङ ववनध भननन्छ । सावाजननक ननकार्लाई

आवश्र्क पने जवटल ि ववशेि प्रकृनतका र्ाश्चन्त्रक उपकिर् एवं सवािीसाधनहरू

तनलनात्मक रूपमा छोटो अवनधमा खरिद ििी प्रर्ोिमा ल्र्ाउन र्स ववनध अवलम्बन

िरिन्छ । र्स खरिद ववनधका ववशेिता दे हार्मा उल्लेख ििे अननसाि छन् ः

– मालसामानको ननमाार् िने कम्पनी वा उत्पादक वा सोको अनधकृत वविेताले

मात्र खरिदमा सहभानिता जनाउन सक्छन् ।

– र्स ववनधबाट खरिद िना सवकने वस्तनमा हे भी इश्चक्वपमेन्ट, सवािीसाधन,

औजाि, मेनसनिी, उपकिर् ि स्वास्थ्र् सेवामा आवश्र्क पने उपचािजन्र् उपकिर्

जस्तै– एक्सिे , एमआिआई मेनसन आदद िहे का छन् ।

– र्स ववनधबाट खरिद िना सवकने मालसामानको िकमको सीमा तोवकएको छ

। जसमा हे भी इश्चक्वपमेन्ट वा सवािीसाधन मूअकसवहत ६० लाख रुवपर्ािँसम्म,

औजाि, मेनसनिी, उपकिर् वा अन्र् र्ाश्चन्त्रक मालसामान मूअकसवहत २५ लाख

रुवपर्ािँसम्म ि एक्स–िे तथा एमआिआई लिार्तका उपचािजन्र् र्न्त्रको हकमा

मूअकसवहत ४० लाख रुवपर्ािँसम्मको सीमा िहे को छ ।

– उत्पादक कम्पनी वा अनधकृत वविेताको मौजनदा सूची तर्ाि ििी प्रस्ताव

माि ििे ि खरिद कार्ा अिानड बढाइन्छ ।

– कम्पनीले सावाजननक ििे को मूल्र् ि सनववधामध्र्े मूल्र्मा हनने छन ट वा

सनववधामा थप हनन सक्ने वविर्लाई प्रनतस्पधााको आधाि बनाई प्रस्ताव मूल्र्ाङ्कन

िरिन्छ ।

– र्स ववनध प्रर्ोि ििी खरिद िना प्रस्ताव पेस िने प्रर्ोजनका लानि बोलपत्र

जमानत िाख्नन पदै न ।

४. सङ्घीर् सश्चञ्चत कोिमानथ व्र्र्भाि भन्नाले के बनझ्ननहन्न छ ? के कस्ता खचाहरू

सङ्घीर् सश्चञ्चत कोिमानथ व्र्र्भाि हनने िछा ? उल्ले ख िननह

ा ोस् ।

 सङ्घीर् सश्चञ्चत कोि परिचालन िदाा सङ्घीर् सं सद्को स्वीकृनतबेिि पनन खचा

िना सवकने वविर्सिँि सम्बश्चन्धत व्र्र्लाई सङ्घीर् सश्चञ्चत कोिमानथ व्र्र्भाि भनेि

बनश्चझन्छ । नेपालको सं ववधानको धािा ११८ ले सङ्घीर् सश्चञ्चत कोिमानथ व्र्र्भाि

हनने भनी दे हार्का वविर्सिँि सम्बश्चन्धत खचा उल्लेख ििे को छ ः

क) ननम्न व्र्श्चिहरूको पारिश्रनमक तथा

सनववधाको िकम

िाष्ट्रपनत ि उपिाष्ट्रपनत,

प्रधानन्र्ार्ाधीश ि सवोच्च अदालतका न्र्ार्ाधीश,

न्र्ार्परििद्का सदस्र्,

प्रनतनननध सभाका सभामनख ि उपसभामनख,

िावष्ट्रर् सभाका अध्र्क्ष ि उपाध्र्क्ष

सं वैधाननक ननकार्का प्रमनख ि पदानधकािी

प्रदे श प्रमनख ।

ख) ननम्न कार्ाालर्को प्रशासननक व्र्र्

िाष्ट्रपनत वा उपिाष्ट्रपनतको कार्ाालर्,

सवोच्च अदालत,

न्र्ार्परििद्,

सं वैधाननक ननकार् ि

प्रदे श प्रमनखको कार्ाालर्

ि) नेपाल सिकािको दावर्त्वको ऋर्सम्बन्धी व्र्र्भाि,

घ) नेपाल सिकािको ववरुि अदालतबाट भएको फैसला वा आदे शअननसाि

नतननप
ा ने िकम,

ङ) सङ्घीर् कानननबमोश्चजम सङ्घीर् सश्चञ्चत कोिमानथ व्र्र्भाि हनने िकम ।

५. कार्ा ववविर् भनेको के हो ? ननजामती सेवामा कार्ाित कमाचािीको कार्ा

ववविर् सम्बन्धमा प्रचनलत कानननमा के कस्तो व्र्वस्था िरिएको छ ? उल्लेख

िननह
ा ोस् ।

 कननै ननश्चित पदले सम्पादन िननप

ा ने काम, प्रर्ोि िना सक्ने अनधकाि, ननवााह

िननप
ा ने कताव्र्, श्चजम्मेवािी तथा उत्तिदावर्त्व सम्बन्धमा स्पष्ट रूपमा वकटान ििी

कमाचािीलाई प्रदान िरिने ववविर्पत्रलाई कार्ा ववविर् भननन्छ । सङ्गठनको

स्वीकृत कार्ा ववविर्का आधािमा ननजामती सेवाका ववनभन्न पदले सम्पादन िने

कार्ा पवहचान ििी प्रत्र्ेक कमाचािीको कार्ा ववविर् तर्ाि ििी पदस्थापनासिँिै

प्रदान िननप
ा छा । र्द्यवप व्र्वहािमा र्स्तो अभ्र्ास वविलै दे श्चखन्छ । ननजामती

सेवा ऐन ि ननर्मावलीले कमाचािीको कार्ा ववविर्सम्बन्धमा उल्लेख ििे का

वविर्वस्तन र्स प्रकाि छन् ः

क) ननजामती सेवा ऐन, २०४९ को व्र्वस्था

– सिकािले स्वीकृत ििे को सङ्गठनको कार्ा ववविर्को आधािमा सम्बश्चन्धत

सश्चचव, ववभािीर् प्रमनख तथा कार्ाालर् प्रमनखले प्रत्र्ेक ननजामती पदको कार्ा ववविर्

तर्ाि ििी लािू िननप

ा ने,

– कमाचािीको पदस्थापन पत्रसिँिै र्स्तो कार्ा ववविर् ि कार्ा ववविर्अननसािको

कामको मूल्र्ाङ्कन िने सूचकाङ्कसमेत उपलब्ध ििाउननपने ।

ख) ननजामती सेवा ऐन, २०५० को व्र्वस्था

– तोवकएको ढािँचाको कार्ा ववविर् सम्बश्चन्धत सश्चचव, ववभािीर् प्रमनख ि

कार्ाालर् प्रमनखले लािू ििी त्र्सको एकप्रनत सामान्र् प्रशासन मन्त्रालर्मा

पठाउननपने,

– तोवकएका पदको कार्ा ववविर् तोवकएका पदानधकािीहरूले स्वीकृत िने ।

जस्तै– मनख्र्सश्चचवको नेपाल सिकािले; सश्चचव वा सोसिहको पदको मनख्र् सश्चचवले;

मन्त्रालर्, सश्चचवालर्, आर्ोि वा केन्द्रीर्स्तिका ननकार्का कमाचािी वा ववभािीर्

प्रमनखको सम्बश्चन्धत सश्चचवले, श्चजल्ला वा इलाकास्तिका कार्ाालर्का िाजपत्रावङ्कत

कमाचािीको सम्बश्चन्धत ववभािीर् प्रमनखले तथा ती कार्ाालर्का िाजपत्र अनवङ्कत वा

श्रे र्ीववहीन पदको कार्ा ववविर् कार्ाालर् प्रमनखले स्वीकृत िने ।

– ननर्मावली प्रािम्भ भएको छ मवहनानभत्र सम्बश्चन्धत पदानधकािीले कार्ा

ववविर् स्वीकृत ििी लािू िरिसक्ननपने,

– कार्ा ववविर्मा मूल्र्ाङ्कन िना सवकने वस्तनित आधाि ि सूचकाङ्क तोक्ने,

– कार्ा ववविर् लािू भए÷नभएको अननिमन िने,

– कार्ा ववविर् लािू निने सश्चचव, ववभािीर् प्रमनख वा कार्ाालर् प्रमनखलाई

अश्चख्तर्ािवालाले सचेत ििाउने तथा ववभािीर् कािबाहीसम्म

िना सक्ने,

– कार्ा ववविर्मा उल्लेख भएका सूचकाङ्कको कार्ाप्रिनतको आधािमा

सनपरिवेक्षकले कमाचािीको कार्ा सम्पादन मूल्र्ाङ्कन िने,

– िाजपत्रावङ्कत कमाचािीले आफ्नो पदको कार्ा ववविर्का आधािमा आफूले

िने कामको वाविाक कार्ार्ोजना बनाई पवहलो चौमानसकनभत्र कार्ाालर् प्रमनखबाट

स्वीकृत ििाई सोअननसाि कार्ा सम्पादन िने ।

– र्सिी प्रचनलत कानननले प्रत्र्ेक ननजामती पदको कार्ा ववविर् तर्ाि ििी

लािू िनेसम्बन्धमा नेतत्ृ वलाई श्चजम्मेवाि ि जवाफदे ही बनाएको छ । िाजपत्रावङ्कत

श्रे र्ीका कमाचािीलाई स्वर्ं प्रेरित भई कार्ा ववविर्अननरूपको वाविाक कार्ार्ोजना

बनाई कार्ासम्पादन िना ि सनपरिवेक्षकलाई कार्ा ववविर्मा उश्चल्लश्चखत सूचकाङ्कका

आधािमा कमाचािीको कार्ा सम्पादन मूल्र्ाङ्कन िना ननदे श्चशत ििे को छ