106
brzeża piaszczysty wał w strefie kipieli (strefa,
7.8. Procesy litoralne,
czyli rzeźbotwórcza działalność mórz i jezior
1. Działalność rzeźbotwórcza morza:
a) niszcząca działalność fal morskich (abrazja) – proces
polegający na niszczeniu brzegu morza przez fale na
skutek ścierania, rozkruszania i rozdrabniania mate-
riału skalnego, z którego jest zbudowany brzeg:
 zachodzi na wybrzeżach wysokich,
 zależy od:
 siły fal uderzających o brzeg,
 pionowego zasięgu oddziaływania fal,
 wielkości pływów,
 odporności skał,
 mechanizm i formy: Ryc. 7.20
2. Wybrzeże – wąski pas na styku lądu z morzem, kształ-
 strome, pionowe urwisko to klif (faleza),
 uderzające o brzeg fale morskie tworzą zagłębie-
nie w dolnej części klifu, zwane niszą abrazyjną,
 nawis skalny obrywa się, a wiec brzeg się cofa,
 powstaje platforma abrazyjna, czyli warstwa,
gdzie gromadzi się materiał pochodzący z nisz-
czenia klifu, u jego podstawy,
 jej przedłużeniem w wodzie jest platforma aku-
mulacyjna, która powstaje w wyniku przenosze-
nia drobniejszego materiału przez cofające się fa-
le,
b) budująca działalność fal morskich polega na prze-
mieszczaniu się wzdłuż brzegu materiału niesionego
przez morze i jego osadzaniu:
 zachodzi na wybrzeżach płaskich (niskich),
 mechanizm i formy: Ryc. 7.21
 plaża (A) – płaski, piaszczysty odcinek wybrzeża
powstający w miejscach, gdzie fale wyrzucają na
brzeg więcej materiału niż są go w stanie zabrać,
 wał brzegowy (B) – wzniesienie zbudowane
z piasków i żwirów gromadzących się w końco-
wym miejscu zasięgu fal,
 wał burzowy (C) – wał usypywany przez fale
morskie, który wyznacza ich maksymalny zasięg
podczas sztormu,
 wydmy nadmorskie (D) – powstają na zapleczu
plaży, poza zasięgiem największych fal, pod
wpływem wiatru,
 mielizna (rewa) (E) – długi, równoległy do wy-
w której powracające fale zderzają się z falami
kierującymi się do brzegu),
 lido – piaszczysty wał wystający ponad poziom
morza, tworzący się, gdy fale załamują się daleko
od brzegu i tam osadzają niesiony materiał,
 laguna – część morza między lido a wybrzeżem,
c) działalność akumulacyjna prądów przybrzeżnych:
Ryc. 7.22
 mierzeja – piaszczysty wał odcinający wody zatoki
od pełnego wybrzeża, np. Mierzeja Wiślana:
 prądy przybrzeżne transportują materiał,
 załamania linii brzegowej (zatoki) spowalniają
prądy przybrzeżne,
 wiatr słabnie, następuje akumulacja piasku,
 wewnątrz powstają jeziora przybrzeżne,
 kosa – „niedomknięta” mierzeja, np. Kosa Helska,
wewnątrz której powstaje zalew, np. Zal. Wiślany.
Najwyższy klif świata znajduje się na hawajskiej wyspie Molokai i jest
pozostałością obsuniętej góry wulkanicznej (1010 m n.p.m.).
Najdłuższą mierzeją na świecie jest Mierzeja Arabacka na Ukrainie
(112 km) oddzielająca Siwasz od M. Azowskiego.
towany przez działalność fal morskich, pływów i prądów
przybrzeżnych:
Ryc. 7.23
a) elementy:
 brzeg – obszar położony pomiędzy liniami najniższe-
go i najwyższego stanu wody; w tym obszarze stykają
się ze sobą powierzchnie lądu i morza, a wyznaczona
przez ten styk linia nazywana jest linią wody:
 górny – rzadko zalewany przez fale przyboju,
 dolny – górna część podwodnego stoku brzegowe-
go odsłaniana jedynie przy niskich stanach morza,
 podbrzeże – pas będący stale pod powierzchnią wo-
dy, często obejmujący wcześniejsze, zatopione formy
brzegowe,
 nadbrzeże – pas będący stale ponad zasięgiem współ-
czesnych wahań wody,
b) rodzaje:
 niskie: mierzejowo-zalewowe, lagunowe, koralowe,
namorzynowe,
 strome: dalmatyńskie, riasowe, fiordowe, szkierowe,
 zanurzone – powstałe w wyniku zalania form rzeź-
by terenu podczas transgresji morskiej, które są
zwykle wybrzeżami podlegającymi erozji, np. fior-
dowe, szkierowe, riasowe, dalmatyńskie, klifowe,
 wynurzające się – powstałe wskutek regresji morskiej
i są to zwykle wybrzeża nadbudowywane, np. lima-
nowe, mierzejowe, lagunowe, deltowe, koralowe,
 Tom I: Geografia fizyczna ogólna 107

c) typy genetyczne:
talasogeniczne (utworzone przez procesy falowe i pływowe) limanowe
klifowe ● powstają w wyniku
● wysokie, opadające ku odcięcia przez niskie
morzu stromą ścianą, wały lejkowatych ujść
● efekt abrazji morskiej, rzek, najczęściej na ob-
● Wolin, Jastrzębia Góra, szarach płytowych,
przylądek Północny, ● tworzą się limany –
Portugalia, Anglia S, słone jeziora
Rugia, ● wybrzeże Ukrainy,
mierzejowo-zalewowe Morze Azowskie, Zat.
● powstałe na skutek Gwinejska,
odcinania przez mierzeję glaciogeniczne
zatoki od otwartego (ukształtowane przez wcześniejszą działalność lodowców)
morza, fiordowe
● Pobrzeże Słowińskie, ● powstają w wyniku
Kosa Helska, Mierzeje zatopienia przez morze
Kurońska), zachodnia dolin U-kształtnych
część M. Azowskiego, polodowcowych i sta-
lidowo-lagunowe nowią fiordy – głębokie,
● powstałe na obszarach kręte i wąskie zatoki,
o dużej amplitudzie ● Norwegia, Nowa Ze-
pływów, landia, Grenlandia,
● tworzą równoległy do Szkocja, Alaska, Chile,
wybrzeża wał piaszczy- fierdowe – wybrzeża z zatokami o ścianach dość stromych,
sty – lido oraz lagunę, ale niezbyt wysokich (30-50 m) powstałe przez zalanie mo-
● włoska cz. Adriatyku, rem niezbyt głębokich dolin lodowcowych na wyżynach,
Zat. Meksykańska, np. bałtyckie wybrzeże Szwecji, Chile,
E wybrzeże Florydy, ferdowe – liczne rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lądu
wattowe i wpadające do morza powstałe przez zalanie morzem obsza-
● powstałe na równin- rów akumulacji polodowcowej i ponacinaniem rynnami,
nych fragmentach wy- np. wschodnie wybrzeże Danii, okolice Nowego Jorku,
brzeży, gdzie znaczne szkierowe (szerowe)
obszary są okresowo ● powstają w wyniku
odsłaniane i zalewane zatopienia przez morze
przez pływy, obszaru polodowcowe-
● W. Północnofryzyjskie, go, na którym występują
tombolowe mutony, w efekcie czego
● powstają wskutek tworzą się niezbyt wy-
połączenia wyspy z sokie skaliste wysepki,
lądem poprzez materiał ● wybrzeże Finlandii
piaszczysty (mierzeję), i Szwecji u wylotu
która jest efektem prą- Zat. Biskajskiej, Alaska,
dów przybrzeżnych, tektogeniczne
● niedaleko Neapolu, (ukształtowane przez procesy tektoniczne)
riasowe
fluwiogeniczne (ukształtowane przez procesy rzeczne)
● powstałe na skutek
deltowe
zatopienia dolin wcię-
● powstałe w miejscach
tych w zrównane i od-
ujścia rzek, gdzie proce-
młodzone masywy sta-
sy budujące są silniejsze
rych gór, biegnących
niż niszczące,
prostopadle do brzegu,
● piaszczyste półwyspy,
● Irlandia, Bretania,
● delta Wisły, Nilu,
Hiszpania, Portugalia,
Missisipi, Leny, Dunaju,
Chiny, Islandia, Krym,
Mekongu, Gangesu,
estuariowe dalmatyńskie
● powstałe w miejscach (kanałowe)
ujścia rzek, gdzie proce- ● powstają na skutek
sy budujące są słabsze zatopienia sfałdowanych
niż niszczące, masywów górskich
● głęboko wcięte doliny, położonych równolegle
które nie mają charakte- do wybrzeża: antykliny –
ru zatok, pasma wzgórz, synkliny
● ujście Sekwany, Tami- – zatoki,
zy, Loary, rzeki św. ● Chorwacja, Kalifornia,
Wawrzyńca,
Ryc. 7.24-7.30 Ryc. 7.31-7.35
108

organogeniczne (kształtowane przez organizmy żywe) 4. Działalność wód w zbiornikach morskich i jeziornych:
rafowe (koralowe) a) rodzaje osadów:
Ryc. 7.36
● powstają jako efekt rozwo-  lądowe (mineralne i organiczne) – przyniesione przez
ju koralowców w ciepłych rzeki, lodowce, wiatry, fale morskie i pływy,
wodach strefy między-
 organiczne – szczątki roślin i zwierząt,
zwrotnikowej:
 wulkaniczne – materiał erupcji podmorskich,
● rafy przybrzeżne –
 chemiczne – materiał wytrącany z wody lub powstałe
w formie platformy wy-
w wyniku przemiany już istniejących związków,
stępującej bezpośrednio
przy brzegu, b) rozkład osadów w wodach morskich:
● rafy barierowe – tworzą- m p.p.m. rodzaje osadów
ce wyspy oddzielone piaski, żwiry, muły, piaskowce, zlepień-
od brzegu laguną, 0-20 ce, mułowce, wapienie, margle, gipsy,
● atole – rafowe pierście- dolomity, pokłady soli
nie otaczające laguny po- 20-200 piaski, materia organiczna
wstałe nad pogrążonym 200-5000 muły i iły
pod wodą wulkanem, > 5000 muły i iły, konkrecje metali
● Australia, Malediwy, c) rozkład osadów w wodach jeziornych:
Karaiby, Oceania, rośliny osady
namorzynowe pas turzyc torf turzycowy
(mangrowe) pas trzcin i sitowia torf trzcinowy
● niskie, znajdujące się pas rdestów i lilii wodnych torf gytiowy
w strefie znacznych pływów, pas roślin podwodnych gytia i muł jeziorny
● są porośnięte roślinnością
przystosowaną do życia
w wodzie,
● korzenie podporowe za-
trzymują osady, co prowa- 7.9. Cykle rozwoju rzeźby terenu,
czyli o kolejnych fazach rozwoju rzeźby
dzi do przyrastania wybrze-
ża,
● obszary międzyzwrotni-
kowe: Brazylia, N Australia, 1. Stadia rozwoju rzeźby powierzchni Ziemi:
Indonezja, wyspy Pacyfiku a) początkowe – powierzchnia terenu (niekoniecznie płaska),
która uległa wypiętrzeniu wskutek procesów wewnętrz-
i Oceanu Indyjskiego
nych, na której rozwija się silna erozja,
3. Działalność rzeźbotwórcza jezior: Ryc. 7.37
b) młodociane – formy terenu są silnie rozczłonkowane, stoki
a) wody jezior oddziałują na brzegi podobnie jak wody są strome, doliny są wąskie,
morskie, lecz ich siła jest znacznie słabsza, a ponadto c) dojrzałe – zmniejsza się erozja, która zostaje zastąpiona
brzegi jezior nie są zazwyczaj modelowane przez proce- przez akumulację, natomiast stoki są coraz bardziej łagod-
sy, w których bierze udział sól, niejsze, a w rzekach dominuje erozja boczna,
d) zgrzybiałe – powstaje rozległy obszar o niewielkich różni-
b) fale wiatrowe są mniejszej skali, pływy są właściwie nie-
cach wysokości, pozostają pojedyncze ostańce:
zauważalne, natomiast powszechne są zjawiska sejszy,  taka powierzchnia nazywana jest penepleną – płaska lub fa-
c) w transporcie materiału pomagają prądy wiatrowe lista powierzchnia o małych różnicach wysokości, utworzo-
i przepływowe (tworzone w wyniku dopływu wód rzeki na w wyniku długotrwałego działania procesów niszczą-
do jeziora), cych, która powstaje w długich okresach pozbawionych ru-
d) elementy morfologiczne misy jeziornej: chów tektonicznych,
 powstaje ona bardzo rzadko, gdyż zanim nastąpi całkowi-
 litoral (strefa przybrzeżna) – strefa oddziaływania fal
te zrównanie powierzchni Ziemi, czynniki wewnętrzne
jeziornych, doprowadzą do ponownego podniesienia lądu, czyli od-
 brzeg – najwyżej położona część misy jeziornej, która młodzenia rzeźby.
otacza strefę brzegową,
2. Rodzaje cyklów rzeźby powierzchni Ziemi:
 pas brzegowy – brzeg i strefa przybrzeżna:
a) fluwialno-denudacyjny:
 pobrzeże – składające się z części wynurzonej i zata-  normalny: wciosy → doliny płaskodenne → ostaniec
pianej; strefa największej aktywności wód jeziornych,  na obszarach o budowie płytowej: kaniony → głębokie
w której następuje przemieszczanie się osadów, kaniony → ostaniec,
 mielizna (ławica) brzegowa – utworzona w wyniku  na obszarach o budowie monoklinalnej: obniżenie i zrów-
falowania, składająca się z części rozmywanej (abra- nanie → kuesta (próg) → kotlina,
zyjnej) i namywanej (akumulacyjnej),  na obszarach o budowie fałdowej: zrównanie i inwersja
 odsypisko – przedłużenie mielizny w toni jeziora, rzeźby,
 na obszarach o budowie zrębowej: zapadliska i zręby →
e) formy działalności jezior: pagórek → ostaniec,
 delty (w kształcie stożków i wachlarzy),  na obszarach wulkanicznych: stożek wulkaniczny → obni-
 ławice – piaszczyste wały prostopadłe do linii brze- żenie → nek,
gowej, które powstają gdy ciek wpływający do jeziora b) krasowy: leje → doliny i uwały → mogoty i polje,
ma tak dużą siłę transportową, że przez pewien czas c) pustynny: ostańce i pedyment → zrównanie,
płynie wśród wód jeziora, niosąc materiał skalny, d) glacjalny: żłoby → żłoby i granie → nunataki,
 terasy jeziorne – wskazują na zmiany poziomu wód e) peryglacjalny: spełzywanie i zrównanie terenu.
w zbiorniku.