Architektura i sztuka średniowiecza

Wprowadzenie
Przeczytaj
Model 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 8, Miasta i mieszczaństwo

średniowiecza (do schyłku XV wieku), oprac. R. Heck, Warszawa 1959.
Źródło: Postanowienia siódmego (nicejskiego) soboru ekumenicznego z 787 roku, [w:]
Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500, oprac. Jan Białostocki,
wybór Jan Białostocki, Warszawa 1988, s. 214.
Źródło: Poglądy Bernarda z Clairvaux na temat sztuki, [w:] Wł. Tatarkiewicz, Historia estetyki,
t. II, Wrocław 1962, s. 220.
 Architektura i sztuka średniowiecza

We wczesnym średniowieczu zaznaczył się regres w sztuce budowlanej. Po okresie

renesansu karolińskiego pojawił się nowy styl architektoniczny zwany romańskim. Łączył
on cechy budownictwa rzymskiego, bizantyjskiego i karolińskiego. W XI w. rozprzestrzenił
się po całej Europie.

Późne średniowiecze przyniosło znaczące zmiany: masywne budowle romańskie zastąpiły

smukłe, wznoszone ku niebu, konstrukcje gotyckie. Powoli odchodzono od obronnej
funkcji świątyń na rzecz ich piękna. Zyskiwało też na znaczeniu budownictwo świeckie
(ratusze, wieże, mury obronne itp.). Rzeźba i malarstwo z zasady pozostawały
podporządkowane religii chrześcijańskiej.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Scharakteryzujesz uniwersalizm kultury średniowiecznej.

Ustosunkujesz się do twierdzenia, że epoka średniowiecza była okresem „ciemnych
wieków”.
Wymienisz najważniejsze cechy architektury romańskiej i gotyckiej z podkreśleniem
różnic między tymi stylami.
Wskażesz powody zmian w architekturze średniowiecza oraz opiszesz, na czym one
polegały.
Przeczytaj

Architektura i sztuka w średniowieczu bazowała na dokonaniach starożytności. W Europie

południowo‐wschodniej, pozostającej pod panowaniem lub wpływem Bizancjum,
wykorzystywano budowle z czasów Cesarstwa Rzymskiego, przerabiając je m.in. na kościoły.
W części zachodniej, silniej dotkniętej najazdami plemion barbarzyńskich, z czasem
powstawały oryginalne konstrukcje, dając początek nowym stylom architektonicznym.

Styl przedromański
We wczesnym średniowieczu, do IX‐X wieku, panował styl nazywany przez historyków
„przedromańskim”. W tym okresie powstawały małe kościoły w kształcie walca ze
stożkowatym dachem, czyli tzw. rotundy. W czasach Karola Wielkiego, na przełomie VIII i IX
wieku częste były nawiązania do architektury bizantyńskiej, a pośrednio też do rzymskiej
(np. kaplica pałacowa w Akwizgranie).

Kaplica pałacowa w Akwizgranie to jeden z najważniejszych zabytków sztuki karolińskiej; wzorowana jest na
bizantyjskim kościele San Vitale w Rawennie oraz kościele św. Sergiusza i Bachusa w Konstantynopolu. Dobór
wzorców był celowy, miał na celu upamiętnienie ponownie zjednoczonego cesarstwa rzymskiego. Widok
współczesny.
Wyjaśnij, dlaczego architekci karolińscy czerpali wzorce z Bizancjum.
Źródło: fot. Lokilech, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wczesnośredniowieczne budowle w Europie Zachodniej były masywne, charakteryzowały

się małymi oknami (wskazuje to na ich funkcję obronną), drewnianymi stropami,
a podstawowym materiałem, z których je wykonywano był kamień.

Styl romański
Na początku drugiego tysiąclecia pojawił się w Europie Zachodniej styl romański, który
w XI w. rozprzestrzenił się po całym kontynencie. W architekturze cechował się ciężką
bryłą z potężnymi murami i nielicznymi, niewielkimi oknami, które miały pomóc
w odpieraniu ataków z zewnątrz.

Wieże budowane były na planie kwadratu

i miały półkoliste sklepienia (pod koniec
średniowiecza również krzyżowe). Kościoły
budowano na planie krzyża łacińskiego,
zwróconego na wschód. Najczęściej były to
budowle trzynawowe: nawy były oddzielone
od siebie bogato zdobionymi kolumnami,
nawa główna była dwukrotnie szersza od
bocznych, a nawy podłużne przecinała nawa
poprzeczna zwana transeptem. Po
przeciwnej stronie wejścia nawa główna
kończyła się półokrągłą apsydą, zamykającą
prezbiterium z ołtarzem. Wewnętrzne ściany
kościołów pokryte były freskami, a w oknach
instalowano witraże.
Kościół św. Andrzeja w Krakowie jest przykładem
architektury romańskiej. Wzniesiono go pod koniec
Zasięg architektury romańskiej wykroczył
XI w. dzięki staraniom wojewody krakowskiego –
daleko poza granice Cesarstwa Zachodniego,
palatyna Sieciecha; początkowo służył
benedyktynom. Mimo przeróbek, zachował obejmując także Europę
pierwotną bryłę romańską o charakterze obronnym. Środkowo‐Wschodnią i Skandynawię. Dotarł
Jest dwuwieżową bazyliką, złożoną nawet – wraz z Krzyżowcami - do Syrii
z jednoprzęsłowego korpusu, transeptu oraz i Palestyny. Dzięki temu po raz pierwszy od
prezbiterium zamkniętego apsydą. Mury zbudowane czasów starożytnych ukształtował się
są naprzemiennie z wapienia i piaskowca. Widok
jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak
współczesny.
rozległe terytoria.
Wskaż elementy pochodzące z okresu późniejszego
niż romański.
Nazywanie wczesnośredniowiecznego stylu
Źródło: fot. Zygmunt Put, Wikimedia Commons, licencja: CC
BY-SA 4.0. „romańskim” rozpowszechniło się dopiero
w XIX wieku. Czas jego trwania jest różny dla
poszczególnych państw; najwcześniej pojawił się na terenach dzisiejszej Francji
i zachodnich Niemiec, nieco później we Włoszech. Pierwsza odeszła od niego Francja (już
w połowie XII wieku), w innych krajach styl ten trwał jeszcze przez całe XIII stulecie. Na
ziemiach polskich pojedyncze rotundy romańskie powstały jeszcze w pierwszej połowie
XIV wieku, m.in. istniejące do dziś: kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Stroni k.
Oleśnicy (woj. dolnośląskie) czy romańska rotunda w Grzegorzowicach (woj.
świętokrzyskie).

Romańska rotunda w Grzegorzowicach koło Nowej Słupi w Górach Świętokrzyskich, ufundowana jako
siedziba zakonu benedyktynów przez rycerza Nawoja herbu Topór. Jej ściany zostały wzniesione
z nieociosanego kamienia prymitywną techniką i pierwotnie nie były tynkowane. Mury mają ponad metr
grubości, a okna są małe, wysoko umieszczone. Widok współczesny.
Oceń, czy budowla ma charakter obronny.
Źródło: fot. Jakub Hałun, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Malarstwo i rzeźba w średniowieczu były - podobnie jak architektura – związane

z kwestiami religijnymi. Rzeźby wykonywano najczęściej z kamienia, rzadziej z brązu lub
drewna. Zwykle były one jedynie uzupełnieniem dla konstrukcji architektonicznych, np.
wypełniały miejsce na portalach (nad wejściem do kościoła), w zagłębieniach ścian, na
trzonach kolumn.

Przedstawiano zazwyczaj sceny ze Starego Testamentu, motywy roślinne i zwierzęce oraz

opatrzone komentarzem sceny z Nowego Testamentu (tzw. Biblia dla ubogich). Te ostatnie
pełniły rolę edukacyjną, miały przybliżać postaci lub zdarzenia – sens przekazu był
ważniejszy od estetyki. W rezultacie ludzkie sylwetki ukazywano tak, aby mieściły się
w polu przedstawienia, dzięki czemu uzyskiwały one nierealistyczne proporcje.

Malarstwo nie było zbyt popularne. Ścienne malowidła zdobiły niektóre kościoły we Francji
(np. Saint‐Savin‐sur‐Gartempe w Nowej Akwitanii), Niemczech (np. Schwarzrheindorf,
obecnie dzielnica Bonn) i Hiszpanii (np. Taüll w Katalonii). We Włoszech, zapewne pod
wpływem Bizancjum, rozpowszechnione były mozaiki (m.in. w Wenecji czy Palermo na
Sycylii).
Pochodzące z XII wieku malowidła ścienne w kościele Doppelkirche St. Maria und Clemens Schwarzrheindorf
w Bonn w Niemczech, w dawnym opactwie benedyktyńskim. Widok współczesny.
Wskaż widoczne na freskach cechy malarstwa romańskiego.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Styl gotycki
Późne średniowiecze przyniosło zmiany w dominującym stylu architektonicznym.
Masywne konstrukcje romańskie zostały zastąpione przez strzeliste i smukłe budowle
gotyckie. Związane to było m.in. z rosnącym poczuciem bezpieczeństwa (mniej wojen
i konfliktów), spowodowanym coraz większą rolą państwa, które sprawniej kontrolowało
podległe mu terytoria. W stabilniejszych warunkach można było odejść od obronnej funkcji
świątyń na rzecz ich piękna.

Idea budowania wysokich wież, pnących się

„ku niebu” wiązała się z dążeniem do
„bliskości Boga”. W stylu gotyckim wzniesiono
większość europejskich katedr, choć w tym
czasie rozwijała się też architektura świecka,
głównie mieszczańska.

Gotyk, który przed drugą połową XII wieku

pojawił się we Francji, a następnie
rozprzestrzenił się w całej Europie, miał
w doskonały sposób odzwierciedlać boską
naturę i ułatwić wielbienie Boga. Dachy
budowli gotyckich były niezwykle
strome. W lekkich, ażurowych ścianach
pojawiły się wielkie okna. Elegancję gotyku
podkreślały elementy ozdobne, np. witraże,
dzięki którym świątynie wypełnione były
wielobarwnym światłem. Powtarzające się we
wnętrzu świątyni pionowe linie i duża
odległość od sklepienia sprawiały, że wzrok
przybysza kierował się ku górze. Zewnętrzne
mury kościołów zdobiono wypalanymi na
ciemno cegłami, które układano we
wzory geometryczne. Świątynie dekorowane
były delikatnymi detalami.

Fasada gotyckiej katedry w Reims

w północno-wschodniej Francji. Widok
współczesny. Katedra Notre-Dame w Reims została
zbudowana w latach 1211–1300 na miejscu
poprzedniej świątyni z 401 r. Świątynia uznawana
jest za jedną z najbardziej harmonijnych
i klasycznych w proporcjach gotyckich katedr. Jak
myślisz, dlaczego?
Źródło: fot. Yann Grossel, Wikimedia Commons, licencja: CC
BY-SA 3.0.

Gotyckie witraże w Sainte-Chapelle (Świętej Kaplicy) w centrum dawnej siedziby królewskiej na wyspie Cité
w Paryżu. Mają one po 15 m wysokości i przedstawiają sceny biblijne. Razem jest 1134 witraży. Widok
współczesny.
Wyjaśnij, jaki był cel umieszczania witraży w oknach gotyckich świątyń.
Źródło: fot. Oldmanisold, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Dominującym kształtem pozostawał łuk ostry. Wprowadzono sklepienia krzyżowo‐żebrowe

oraz cieńsze filary wsparte od zewnątrz przyporami. Strzeliste okna wypełniano koronkową
siatką, czyli maswerkiem. Elementem dekoracyjnym były bogato zdobione portale oraz
rozety (okrągłe witrażowe okna). Budynki były trzynawowe: bazylikowe – o niższych
nawach bocznych - i halowe, o jednakowej wysokości naw.

W stylu gotyckim wznoszono także budowle świeckie: zamki, ratusze, budynki

uniwersyteckie, hale targowe i domy mieszkalne. Budowano głównie z kamienia (Francja,
Anglia) lub z cegły (Niemcy, Polska). Doskonalono mury obronne (barbakany), wznoszono
mosty zwodzone i wieże. W dolnych partiach murów pojawiły się otwory strzelnicze dla
ustawionych po wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.

Gotyk w Polsce

Za najwcześniejszą budowlę w stylu gotyckim na ziemiach polskich historycy uznają

kaplicę św. Jadwigi w Trzebnicy na Dolnym Śląsku, zbudowaną w latach 1268‐69. Do
najważniejszych zabytków architektury tego okresu w Polsce należą m.in. kościół
Mariacki i katedra na Wawelu w Krakowie, Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi
Panny w Gdańsku, kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu, Dom
Kopernika w Toruniu i zamek krzyżacki w Malborku.


Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku, zwana powszechnie
Bazyliką Mariacką. Uznawana jest za największy ceglany kościół na świecie. Jej budowa
trwała ponad półtora stulecia (1346-1502). Widok współczesny.
Źródło: fot. Gyddanyzc, Wikimedia Commons, domena publiczna.
W budownictwie miejskim zaczęły zyskiwać na znaczeniu ratusze, czyli siedziby władzy
lokalnej. W północnej części kontynentu powielany był schemat, wedle którego na parterze
umieszczone były pomieszczenia handlowe, sale obrad znajdowały się na piętrze,
a w podziemiach lokowano więzienia. Uzbrojenie gromadzono w oddzielnych
pomieszczeniach zwanych arsenałami, a amunicję w prochowniach. Na obrzeżach miast
pojawiły się pierwsze szpitale.

Szpital św. Ducha w Lubece, zbudowany w 1286 roku. Widok współczesny.

Wskaż cechy świeckiego budownictwa w stylu gotyckim.
Źródło: fot. Arnold Paul, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
Obraz francuskiego malarza Jeana de Beaumetza Chrystus na krzyżu z modlącym się kartuzem, powstały
w latach 1390-95.
Na podstawie ilustracji wymień cechy gotyckiego malarstwa.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rzeźba i malarstwo gotyckie, miały z reguły charakter religijny. Powstawały liczne posągi
Chrystusa, postaci świętych, a zwłaszcza Marii, Matki Bożej. Rzeźby zwykle były
realistyczne, naturalnej wielkości. Jednak styl ewoluował: początkowo postacie
przedstawione przez artystów były sztywne i wydłużone, co wskazywało na obecne wciąż
wpływy tradycji romańskiej. Od końca XII i początku XIII w. rzeźby wyraźnie zyskały na
przestrzenności i realizmie. W ekspresji twarzy i pozach zaznaczył się wpływ sztuki
antycznej.

Rozwijało się także malarstwo ścienne (freski) i książkowe (miniatury). Pod koniec
średniowiecza pojawiło się malarstwo sztalugowe, poza obrazami religijnymi powstawały
także portrety. Artyści z czasem coraz bardziej odchodzili od statycznych wzorców, nadając
postaciom dynamiki. Chętnie prezentowali też sceny męki i tortur, okaleczone
i zdeformowane cierpieniem ciała Zbawiciela i świętych – ich realizm sprawiał, że
przedstawione sceny wydawały się okrutne. Pozostająca w służbie Kościoła sztuka
średniowieczna coraz częściej podejmowała też tematykę świecką.

Słownik
apsyda

(łac. apsidis - sklepienie, łuk, pętla) pomieszczenie na rzucie półkola lub wieloboku,
dostawione do bryły świątyni, otwarte do jej wnętrza

barbarzyńcy

(łac. barbarus - cudzoziemiec) w starożytności określenie osób niecywilizowanych, spoza

kręgu cywilizacji grecko‐rzymskiej (np. Germanów, Scytów, Wandalów), później
ogólniejsze określenie plemion dzikich, pierwotnych, nie znających kultury europejskiej

Bizancjum

skrótowe określenie Cesarstwa wschodniorzymskiego, później Cesarstwa

Bizantyńskiego, określające średniowieczne, greckojęzyczne państwo, kontynuujące
tradycje cesarstwa rzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu (obecnie Stambuł),
w okresie największego rozkwitu, w VI wieku, zajmującego Azję Mniejszą, Bałkany, Italię
i Północną Afrykę (niemal całe wybrzeże Morza Śródziemnego, wraz z wyspami)

Karol Wielki
 król Franków i Longobardów z dynastii Karolingów, cesarz rzymski od 800 roku, twórca
europejskiego zjednoczonego imperium, błogosławiony Kościoła katolickiego

krzyż łaciński

podstawowa i najbardziej rozpowszechniona forma krzyża chrześcijańskiego, symbol

ukrzyżowania Jezusa Chrystusa, dla chrześcijan jest znakiem zbawienia, miłości Boga
i zwycięstwa

nawa

(łac. navis - łódź, statek) część kościoła, znajdująca się pomiędzy prezbiterium
a przedsionkiem (kruchtą), przeznaczona dla wiernych do modlitwy

palatyn

(łac. palatinus - pałacowy) zarządca dworu królewskiego, mógł zastępować monarchę

przy wydawaniu sądów, w Polsce tę funkcję spełniał wojewoda

prezbiterium

(łac. presbyterium - starszyzna, rada starszych) przestrzeń kościoła, przeznaczona dla

duchowieństwa oraz służby liturgicznej, zwykle wydzielona od reszty świątyni
podwyższeniem, wyodrębniająca się wizualnie z bryły kościoła

Słowa kluczowe
średniowieczna Europa, kultura średniowieczna, budowle sakralne, gotyk, kościoły,
katedry, sztuka romańska, sztuka gotycka, średniowiecze

Bibliografia
J. Jarosz, Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.

A. Kręc, J. Noskowiak, B. Zapiór, Vademecum maturzysty. Historia, Kraków 2016.

T. Manteuffel, Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 1998.

R. W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Model 3D

Polecenie 1

Zapoznaj się z modelem gotyckiej katedry i wykonaj dołączone do niego polecenia.

11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1

plan krzyża
Kościoły gotyckie powstawały na planie krzyża łacińskiego, z jedną dłuższą
belką skierowaną na wschód i przecinającą ją krótszą belką. Krótsza
odpowiadała transeptowi, zaś na planie dłuższej znajdowała się nawa wraz z
prezbiterium. Plan krzyża odsyłał do symbolu ukrzyżowanego Chrystusa.
Belka pozioma pod względem symbolicznym oznaczała zjednoczenie ludzi ze
wszystkich stron świata i wskazywała na uniwersalny charakter religii
chrześcijańskiej. Belka pionowa natomiast wskazywała na zjednoczenie sfery
sakralnej ze światem ludzkim.
układ bazylikowy
W okresie gotyku kościoły miały układ bazylikowy. Charakteryzował się on
występowaniem środkowej, wysokiej nawy głównej oraz dwóch
zlokalizowanych po jej bokach niższych naw bocznych. Od nawy głównej
przedzielał je rząd arkad. Drugim typem świątyń występującym w okresie
architektury gotyckiej był popularny układ halowy. Cechował się on
występowaniem naw bocznych o takiej samej wysokości jak nawa główna.

strzelistość
Cechą charakterystyczną świątyń gotyckich była strzelista sylwetka. Kościoły
osiągały ogromne rozmiary, nierzadko przekraczając nawet 200 m wysokości.
Strzelistość budynków sakralnych była możliwa do osiągnięcia dzięki
zastosowaniu sklepień krzyżowych i krzyżowo-żebrowych, które nie były tak
ciężkie i nie musiały opierać się na grubych murach, jak to miało miejsce w
przypadku świątyń romańskich. Pod względem symbolicznym strzelistość
była wyrazem dążenia jej twórców do Boga.

przypory
Na zewnątrz kościołów stawiano przypory, zwane też skarpami. Miały one
formę pionowych elementów przylegających ściśle na zewnątrz do murów
świątyni lub bardziej wystających pod kątem ostrym. Celem ich zastosowania
było wzmocnienie ścian budynku, podtrzymujących ciężar sklepienia.

wieże fasadowe
Fasada stanowiła główną wizytówkę świątyni gotyckiej. Zwykle była ona
bardzo dekoracyjna, bogato zdobiona i pełniła funkcje reprezentacyjne. Tutaj
znajdowało się wejście w formie rzeźbionego portalu, otoczone najczęściej
rzeźbami figuratywnymi lub zdobione ornamentem roślinnym. Ponad
portalem wznosiły się równie bogato zdobione wieże, najczęściej dwie.

maswerki
W górnych partiach okien w kościołach gotyckich znajdowały się
geometryczne wzory kute w kamieniu lub w cegle. Wypełniały one puste
przestrzenie okien, pełniąc przede wszystkim funkcje dekoracyjne.

pinakle
Nad przyporami naw bocznych najczęściej znajdowały się pinakle. Były to
kamienne wieżyczki, dekorowane żabkami (czyli kamiennym narożnymi
ozdobami), zwieńczone kwiatonami i iglicą.

rozeta
Nad portalem w części fasadowej świątyni umieszczano często rozety.
Nazywano w ten sposób okrągłe otwory okienne, wypełnione najbardziej
reprezentacyjnym witrażem oraz maswerkiem.

okna
Okna w architekturze gotyckiej były ogromne, zamknięte od góry ostrym
łukiem. Dzięki nim ściany budowli sprawiały wrażenie lekkości. Wpuszczały
one też większą ilość światła do wnętrza, oświetlając zatopione dotychczas w
półmroku wnętrza kościelne. Światło miało wymowę symboliczną –
 światłością był sam Chrystus; poprzez wpuszczanie do wnętrza światła,
jednocześnie zapraszano do niego Boga.

sklepienia
Jednym z rodzajów sklepień występujących w architekturze gotyckiej było
sklepienie krzyżowe. Powstało ono na planie kwadratu w wyniku przecięcia
dwóch kolebek. Podparte było na czterech filarach lub słupach. Przekątne
podpory spływające w dół przejmowały cały ciężar sklepienia. Z czasem
rozwinęło się ono w sklepienie krzyżowo-żebrowe, z wyraźnymi
zaznaczonymi liniami przenikania kolebek. Sklepienie to umożliwiało
zmniejszenie rozmiarów ścian zewnętrznych, a przez to swobodniejsze
kształtowanie przestrzeni wewnętrznej.

łuki
Elementem charakterystycznym dla budowli gotyckich były ostrołuki,
powstające z przecięcia dwóch fragmentów okręgu. Dzięki nim nawy boczne
mogły być węższe od nawy głównej. Ostrołuk występował w oknach, w
portalach, jak również w rozwiązaniach przestrzeni wewnątrz świątyni.

Polecenie 2

Wyjaśnij symbolikę architektury kościołów gotyckich. Odwołaj się co najmniej do dwóch

elementów. Które z rozwiązań stosowanych w architekturze gotyckiej uznał(a)byś za
najbardziej rewolucyjne, które z nich przyczyniło się do zmiany oblicza budownictwa
sakralnego?

Twoja odpowiedź
Polecenie 3

Wybierz jakąś świątynię gotycką - znaną ci lub pochodząca z twojej najbliższej okolicy -
i opracuj wycieczkę po jej wnętrzu. Twoją grupą docelową są uczniowie szkoły podstawowej.
Zastanów się, jakie cele powinno mieć takie oprowadzanie i jakim językiem
powinieneś/powinnaś się zwracać do uczestników wycieczki.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przeanalizuj zamieszczoną poniżej ilustrację i wskaż zdania prawdziwe oraz fałszywe.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Autorem ołtarza przedstawionego na rysunku był Wit
 
Stwosz.

Ołtarz znajduje się w katedrze wawelskiej w Krakowie.  

Ołtarz został wykonany w stylu romańskim.  

Ćwiczenie 2 輸

Do ilustracji przyporządkuj właściwy podpis.

Ćwiczenie 3 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedz na pytania.

“ Postanowienia siódmego (nicejskiego) soboru

ekumenicznego z 787 roku

[...] Wyrób ikon nie jest wynalazkiem malarzy, lecz stanowi wyraz
uznanych zasad Kościoła katolickiego. Wszystko, co jest dawne,
zasługuje na szacunek, rzecze święty Bazyli, a świadectwo tego mamy
i w starożytności naszej instytucji i w naukach naszych natchnionych
Ojców, a mianowicie, że gdy oglądali oni ikony w kościołach świętych,
byli z tego zadowoleni, a gdy sami kościoły budowali, umieszczali w nich
ikony. [...] Idea i tradycja pochodzą więc od nich, a nie od malarza;
dziedzina malarza jest bowiem ograniczona do jego sztuki, gdy zasady
działania oczywiście należą do Świętych Ojców, którzy podejmowali
budowę. Imię Chrystus wskazuje na boskość podobnie jak i na ludzkość
– dwie doskonałe natury Zbawiciela. Nauczono chrześcijan
przedstawiać obraz Chrystusa w zgodzie z Jego widzialną naturą, a nie
z tą, która sprawia, iż nie jest widzialny; ta druga bowiem nie daje się
opisać i wiemy z Ewangelii, że nikt nigdy Boga swymi oczami nie
oglądał. Skoro więc przedstawia się Chrystusa zgodnie z Jego ludzką
naturą, jest rzeczą oczywistą, że chrześcijanie – jak to wykazała Prawda
– uznają zgodność obrazu widzialnego z archetypem tylko co do imienia,
leczenie co do natury; a tymczasem ci nierozumni ludzie mówią, że nie
ma różnicy między obrazem i jego pierwowzorem i przypasują
tożsamość natury rzeczom, które posiadają natury odmienne. Któż nie
Wyśmieje ich głupoty? [...]

Źródło: Postanowienia siódmego (nicejskiego) soboru ekumenicznego z 787 roku, [w:] Myśliciele, kronikarze i artyści o
sztuce. Od starożytności do 1500, oprac. Jan Białostocki, wybór Jan Białostocki, Warszawa 1988, s. 214.
Nazwij, scharakteryzuj i wymień główne strony sporu, do którego odnosi się cytowane źródło.

Wyjaśnij, jakie stanowisko w tej sprawie zajął sobór nicejski oraz przedstaw argumenty, na
które się powołał.

Ćwiczenie 4 輸
Ćwiczenie 5 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i na podstawie jego treści wykonaj zamieszczone pod nim
polecenia.

“ Poglądy Bernarda z Clairvaux na temat sztuki

Wystawia się na pokaz bardzo piękny obraz jakiegoś świętego lub

świętej i wierzy się, że tym większy święty, im bardziej kolorowy. Biegną
ludzie i całują, wzywa się do składania darów i bardziej podziwiają
piękno, niż czczą świętość. Jak sądzisz, czego się szuka w tym
wszystkim, skruszenia pokutników, czy podziwu oglądających?
O próżności nad próżnościami, bardziej jeszcze szalona niż próżna!
Ściany Kościoła błyszczą złotem, a biedacy w nim golizną. Kościół
kamienie przyobleka złotem, a synów swych porzuca nagich...
W klasztorach, w obliczu braci czytających, jaki sens mają te śmieszne
potworności, dziwne jakieś brzydkie piękno i piękna brzydota. Cóż robią
tam nieczyste małpy, dzikie lwy i potworne centaury, półludzie,
pręgowane tygrysy, co robią walczący żołnierze i grający na trąbkach
myśliwi? Nie mówię o olbrzymiej wysokości domów bożych,
o nadmiernej ich długości, zbędnej szerokości, zbytkownym
wyposażeniu, przesadnych malowidłach, które, ściągając wzrok
modlących się, rozpraszają jednocześnie ich uczucie. (…) Ale mniejsza
o to, niech już tak będzie na chwałę bożą.

Źródło: Poglądy Bernarda z Clairvaux na temat sztuki, [w:] Wł. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. II, Wrocław 1962, s. 220.

Napisz, jakie stanowisko w sprawie bogactwa architektury i wystroju świątyń zajął autor
przekazu, a następnie przedstaw jego argumentację.
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj zamieszczone pod nim polecenia.

“
Wiedeń zamknięty jest pierścieniem murów, długim na 2000 kroków
i ma duże przedmieścia, które również otoczone są rowami i wałami.
Miasto samo też otoczone potężnym rowem, oraz szerokim i wysokim
wałem. Poza rowem znajdują się grube i wysokie mury z licznymi
wieżami i przedmurzami, dogodnymi do obrony. Domy mieszczan są
obszerne i ozdobione bogatą ornamentacją, mimo to jednakże trwałe
i mocne. Wszakże tam spotyka się sklepione bramy i szerokie
dziedzińce. Na miejscu trykliniów [sala jadalna] znajdujemy tam jednak
pokoje do ogrzewania, które zwą się izbami, a które konieczne są do
przebycia srogiej zimy. Okna ze szkła wpuszczają światło, bramy zaś są
przeważnie z żelaza (...) Ulice są wybrukowane twardymi kamieniami,
tak koła wozów nie mogą ich ryć z łatwością. Dla Boga najwyższego
i świętych w niebie poświęcone są wspaniałe, obszerne kościoły,
zbudowane z ciosanego kamienia, o wysokich sklepieniach, godne
podziwu z powodu całych szeregów kolumn. Jest też w nich wiele i to
cennych relikwii świętych, oprawnych w złoto, srebro i drogie kamienie.
Kościoły są ozdobione wspaniale i zasobne w sprzęty (...)

Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 8, Miasta i mieszczaństwo średniowiecza (do schyłku XV wieku),
oprac. R. Heck, Warszawa 1959.

Wymień składniki systemu obronnego Wiednia.

Rozstrzygnij, czy cytowany opis dotyczy Wiednia wczesno- czy późnośredniowiecznego.

Uzasadnij swoją odpowiedź.
Ćwiczenie 7 難
1.

2.

3.

4.

5.

1. Długi korytarz okalający wewnętrzny dziedziniec.

2. Półkoliste lub ostrołukowe pole nad drzwiami.
3. Duży kolisty otwór okienny w szczytach lub nad portalami.
4. Nisza ołtarzowa na zamknięciu chóru.
5. Element systemu obronnego, stanowiący rozwiniętą formę przedbramia.
Ćwiczenie 8 難

Przeanalizuj poniższe ilustracje i wykonaj zamieszczone pod nimi polecenia.

Ilustracja nr 1

Źródło: Aniacra, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Ilustracja nr 2

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Do ilustracji dobierz odpowiadające im nazwy.

Ilustracja nr 1 Drzwi płockie

Ilustracja nr 2 Drzwi gnieźnieńskie

Wskaż zdania prawdziwe.

 Drzwi płockie stanowią zabytek kultury romańskiej

 Drzwi gnieźnieńskie przedstawiają losy Pięciu Braci Męczenników.

 Drzwi gnieźnieńskie zostały wykonane w stylu gotyckim

 Drzwi gnieźnieńskie zostały wykonane metodą na wosk tracony.

Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Architektura i sztuka średniowiecza

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XIII. Kultura średniowiecza. Uczeń:
4) charakteryzuje sztukę romańską i gotycką.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje uniwersalizm kultury średniowiecznej;

omawia najważniejsze cechy architektury romańskiej i gotyckiej z podkreśleniem
różnic między tymi stylami;
wskazuje powody zmian wprowadzonych w architekturze średniowiecza;
określa, czy można mówić o epoce średniowiecza jako okresie „ciemnych wieków”.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm;
lekcja odwrócona.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

 analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Architektura i sztuka średniowiecza”. Prosi uczestników zajęć
o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” tak, aby podczas lekcji mogli w niej
aktywnie uczestniczyć i wykonywać polecenia.
2. Nauczyciel poleca uczniom, aby przygotowali prezentację w oparciu o informacje
zawarte w sekcji „Przeczytaj”, aby w fazie wstępnej przedstawić ją na forum klasy. Może
podzielić klasę na dwie części – pierwsza skupia się na sztuce romańskiej, druga na
gotyckiej.

Faza wstępna:

1. Prowadzący lekcję wyświetla na tablicy temat lekcji. Określa cel zajęć i informuje
uczniów o ich planowanym przebiegu.
2. Raport z przygotowań. Zalogowany na platformie nauczyciel, przy użyciu raportu,
kontroluje przygotowanie uczniów do lekcji: weryfikuje, którzy uczniowie zapoznali się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca, aby uczniowie w parach
opracowali mapy myśli związane z tematem. Wybrana osoba z danej pary przedstawia
przygotowane propozycje, a ochotnik zapisuje je na tablicy. Pozostali uczniowie się do
nich odnoszą i uzupełniają je o swoje propozycje.

Faza realizacyjna:
 1. Nauczyciel przypomina o prezentacjach przygotowanych przez uczniów przed lekcją.
Poleca dwu wybranym osobom (lub ochotnikom) zaprezentowanie swoich prac przed
resztą klasy. Po prezentacji uczniowie krótko dyskutują o prezentacji, dodają
informacje, które ich zdaniem warto uwzględnić. Prowadzący może korygować
odpowiedzi i uzupełniać informacje.
2. Praca z multimedium („Model 3 D”). Nauczyciel prosi, aby wybrany uczeń przeczytał
polecenie nr 2: „Wyjaśnij symbolikę architektury kościołów gotyckich. Odwołaj się co
najmniej do dwóch elementów. Które z rozwiązań stosowanych w architekturze
gotyckiej uznał(a)byś za najbardziej rewolucyjne, które z nich przyczyniło się do zmiany
oblicza budownictwa sakralnego?”. Następnie prosi uczniów, aby podzielili się na
4‐osobowe grupy i opracowali w nich odpowiedzi. Po ustalonym wcześniej czasie
przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika) grupy prezentuje
propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel
w razie potrzeby uzupełnia odpowiedź.
3. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie wykonują w parach ćwiczenia od 1 do 4,
które zostały wyświetlone na tablicy. Nauczyciel śledzi na platformie postępy
uczestników zajęć, sprawdza poprawność wykonanych zadań, omawiając je wraz
z uczniami.
4. W kolejnym kroku uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia interaktywne 5 i 6.
Wyniki pracy omawiane są na forum i komentowane przez nauczyciela.

Faza podsumowująca:

1. Zalogowany na platformie nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte

w sekcji „Wprowadzenie”. Wybrany uczeń odczytuje cele lekcji, następuje wspólne
omówienie: co udało się osiągnąć, do czego warto wrócić, czego nie udało się
zrealizować i dlaczego. Później nauczyciel analizuje przebieg lekcji i przeprowadza
ewaluację, z której wnioski wykorzysta w przyszłości.
2. Prowadzący omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów.
Ocenia przedstawione na początku lekcji uczniowskie prezentacje.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotuj uzasadnienia poprawnych

odpowiedzi.
2. Wykonaj polecenie nr 3: „Wybierz jakąś świątynie gotycką - znaną ci lub pochodząca
z twojej najbliższej okolicy - i opracuj wycieczkę po jej wnętrzu. Twoją grupą docelową
są uczniowie szkoły podstawowej. Zastanów się, jakie cele powinno mieć takie
oprowadzanie i jakim językiem powinieneś/powinnaś się zwracać do uczestników
wycieczki.” z sekcji „Model 3D”.

Materiały pomocnicze:

J. Jarosz, Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.

A. Kręc, J. Noskowiak, B. Zapiór, Vademecum maturzysty. Historia, Kraków 2016.

T. Manteuffel, Historia powszechna: średniowiecze, Warszawa 1998.

R. W. Southern, Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat
Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

Wskazówki metodyczne:

Cały e‐materiał może być wykorzystany do realizacji zajęć metodą odwróconej klasy. Wtedy
uczniowie zapoznają się z informacjami w sekcji „Model 3 D” i przygotowują swoje
propozycje odpowiedzi. W szkole następuje czytanie i ocena koleżeńska opracowań
uczniów.

Spis ilustracji:

Ćwiczenie 1 - ilustracja 1: Ołtarz w Kościele Mariackim w Krakowie; domena publiczna,

Wikimiedia Commons.
Ćwiczenie 2 - ilustracja 1: Romański kościół, Opactwo Cystersów w Sulejowie; CC
BY‐SA 4.0, Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 2 - ilustracja 2: Istambuł; CC BY 2.0, Flickr - kawanet, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 2 - ilustracja 3: Kościół Hagia Eirene; domena publiczna, Wikimedia
Commons.
Ćwiczenie 2 - ilustracja 4: Kościół w Kutnej Horze; lic. edukacyjna, budzowski.org
Ćwiczenie 8 - ilustracja 1: Drzwi płockie; CC BY‐SA 4.0, Aniacra, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 8 - ilustracja 2: Drzwi gnieźnieńskie; domena publiczna, Wikimedia
Commons.