Dorota Kubacka-Jasiecka

Interwencja kryzysowa

Pomoc w kryzysach
psychologicznych
Wydawcy: Iwona Zarzycka, Bożenna Żółtowska

Redaktor: Mieczysława Decewicz

Opracowanie typograficzne serii: Marek Stańczyk
Projekt okładki i stron tytułowych: Dominik Krajewski
Fotografia na okładce: archiwum Autorki
Indeks osób: Zdzisława Ziembińska

ISBN: 978-83-60807-62-0

© Copyright by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne

Warszawa 2010

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.

Grupa Kapitałowa WSiP S.A.
00-696 Warszawa, ul. J. Pankiewicza 3

www.waip.com.pl
 Spis treści
Wprowadzenie 17

Część I
Kryzys psychologiczny 23

ROZDZIAŁ 1. Pojęcie kryzysu psychologicznego

(emocjonalnego) 25
ROZDZIAŁ 2. Od stresu do kryzysu 31
ROZDZIAŁ 3. Wydarzenia krytyczne i ich rola
w etiologii kryzysu 41
3.1. Charakterystyka wydarzeń krytycznych 41
3.2. Krytyczne wydarzenia a kryzysy emocjonalne 45

ROZDZIAŁ 4. Teorie i konceptualizacje kryzysu 48

4.1. Kryzys emocjonalny – zaplecze teoretyczne 48
4.2. Konceptualizacje kryzysu 50
4.2.1. Kryzys jako utrata lub zachwianie równowagi 50
4.2.2. Kryzys jako zablokowanie lub brak w zasobach
jednostki nawykowych, dotychczas dostępnych
strategii zaradczych i obronnych adekwatnych
do sytuacji zagrożenia 51
4.2.3. Konceptualizacja kryzysu jako momentu zwrotnego,
krytycznego, przełomowego, wymuszającego
konieczność zmiany życiowej 51
4.2.4. Konceptualizacja kryzysu jako zagrożenia (utraty)
sensu oraz utrwalonego systemu wartości 53
6

4.2.5. Kryzys jako zagrożenie koncepcji własnej osoby

i tożsamości 53

ROZDZIAŁ 5. Rozważania nad przebiegiem kryzysu 55

ROZDZIAŁ 6. Dwuwartościowość kryzysu
i drogi jego rozwiązywania 59
ROZDZIAŁ 7. Kryzysy w stresie chronicznym 65
7.1. Stres chroniczny a kryzys 65
7.2. Kryzysy chroniczne – kryzysy nierozwiązane? 67

ROZDZIAŁ 8. Rodzaje kryzysów psychologicznych

(emocjonalnych) 70

Część II
Indywidualna pomoc w kryzysie 75
ROZDZIAŁ 1. Złożony rodowód interwencji
kryzysowej 77
1.1. Korzenie interwencji w kryzysie 77

ROZDZIAŁ 2. Założenia i ogólne idee interwencji

kryzysowej 83
2.1. Paradygmaty konstytuujące współczesną konceptualizację
interwencji kryzysowej 84
2.1.1. Paradygmat salutogenetyczny w interwencji kryzysowej 84
2.1.2. Rozwojowa perspektywa w kompleksowym
podejściu do problematyki kryzysu i interwencji 85
2.2. Ogólne idee interwencji kryzysowej 86
2.2.1. Kryzys – normalna reakcja na wydarzenia krytyczne 87
2.2.2. Aktywizowanie i zwiększenie mocy klientów w interwencji
kryzysowej 88
2.2.3. Czas otwarcia na interwencję 89
2.2.4. Wielostronność oddziaływania i eklektyczny
paradygmat interwencji kryzysowej 90
2.2.5. Problematyka wartości i promowanie zmian
w interwencji kryzysowej 91
 7

2.3. Ogólne zasady interwencji w kryzysie 92

ROZDZIAŁ 3. Relacja wsparcia interwencyjnego 97

ROZDZIAŁ 4. Modele interwencji kryzysowej 102
4.1. Konteksty i znaczenie terminu interwencja kryzysowa 103

ROZDZIAŁ 5. Rozpoznanie i ocena (diagnoza)

kryzysu 106
5.1. Rozpoznanie i ocena kryzysu 106
5.2. Rozpoznawanie i ocena stanów transkryzysowych 116

ROZDZIAŁ 6. Przebieg, zasady szczegółowe i strategie

indywidualnej interwencji kryzysowej 118
6.1. Praca interwencyjna w modelu Hoff 119
6.2. Stadia pracy interwencyjnej w kryzysie w ujęciu Robertsa 122
6.3. Przebieg indywidualnej interwencji w kryzysie
według trójetapowego modelu Rhine’a i Weissberga 123
6.3.1. Pojęcie „więzi pracy” 123
6.3.2. Gromadzenie informacji 125
6.3.3. Rozwiązywanie problemu 126
6.4. Model Jamesa i Gillilanda 128
6.5. Interwencja pojedynczej sesji i kilku sesji 130
6.5.1. Model sześciu kroków interwencji kryzysowej
pojedynczej sesji 131
6.5.2. Interwencja kryzysowa kilku sesji (spotkań) 134
6.6. Techniki i strategie oddziaływania w interwencji
kryzysowej 136
6.6.1. Prymat problematyki kryzysu nad strategiami
interwencji 136
6.6.2. Paradygmat kompetencyjny interwencji kryzysowej 138
6.6.3. Kognitywne restrukturowanie, zmiana perspektywy
a zmiany postawy 140
6.7. Interwencja w kryzysach „chronicznych” 143
6.8. Interwencja w sytuacjach wymagających
natychmiastowej pomocy; problemy zagrożenia
dla osób interweniujących 144
6.8.1. Interwencja w trybie ratunkowym (emergency) 144
6.8.2. Zagrożenie interweniujących napaścią fizyczną 145
8

ROZDZIAŁ 7. Klienci i osoby interweniujące

w kryzysie 149
7.1. Klienci interwencji kryzysowej 149
7.2. Interweniujący w kryzysie 150
7.2.1. Rola interweniujących: profesjonalistów,
paraprofesjonalistów, wolontariuszy 150
7.2.2. Motywacja do pomocy innym ludziom
i jej wartość interwencyjna 154
7.2.3. Osobowość i umiejętności interweniujących 155
7.2.4. Kompetencje społeczne w pracy interwencyjnej 158

Część III
Uniwersalne strategie zmagania się i oddziaływania
w interwencji kryzysowej 163
ROZDZIAŁ 1. Wsparcie społeczne jako podstawa
oddziaływania interwencyjnego 165
1.1. Wsparcie społeczne – sposoby jego ujmowania 165
1.2. Wsparcie społeczne strukturalne i funkcjonalne 166
1.3. Mechanizmy działania wsparcia 168
1.3.1. Wsparcie społeczne w modelu Kaniastego i Norrisa 169
1.4. Wsparcie społeczne a zmaganie się z kryzysem 171
1.4.1. Zjawisko paradoksu wsparcia 173
1.4.2. Mobilizacja i deterioracja wsparcia 174
1.5. Wsparcie spostrzegane a wsparcie otrzymywane 177
1.6. Wsparcie pożądane. Problemy dopasowania wsparcia 177
1.7. Wsparcie społeczne a właściwości osobowości 179
1.8. Wsparcie społeczne – podejście kulturowo-ekologiczne 180
1.9. Wsparcie w ramach grup samopomocy 182
1.9.1. Początki i idee ruchu 182
1.9.2. Zalety i mechanizmy wsparcia grupowego 183
1.9.3. Cele i rodzaje grup samopomocy 185

ROZDZIAŁ 2. Poszukiwanie i przeżywanie sensu

w zmaganiu się z kryzysem i traumą 188
2.1. Poszukiwanie i przeżywanie sensu wydarzeń jako strategia
adaptacyjna 188
 9

2.2. Poszukiwanie sensu a zmaganie się z wydarzeniami

krytycznymi i traumatycznymi 190
2.3. Mechanizmy psychologiczne warunkujące zdrowotne
i adaptacyjne efekty poszukiwania i doświadczania sensu 195
2.4. Interwencja kryzysowa a poszukiwanie sensu 197

ROZDZIAŁ 3. Inicjowanie zmian w życiu osobistym

jako zadanie interwencji kryzysowej 199
3.1. Kryzys emocjonalny jako źródło przemian 200
3.2. Problemy realizacji przemian osobistych 202
3.3. Postawy wobec zmian osobistych 206
3.4. Modele zmiany osobistej 210

Część IV
Podejście kategorialne w interwencji kryzysowej:
kategorie kryzysów psychologicznych, ich
charakterystyka, mechanizmy i wskazania
interwencyjne 217
ROZDZIAŁ 1. Podejście indywidualne a podejście
kategorialne w interwencji kryzysowej 219
ROZDZIAŁ 2. Kryzysy rozwojowe 222
2.1. Kryzysy rozwojowe 222
2.2. Problemy rozwoju 223
2.3. Koncepcja rozwoju psychospołecznego Eriksona 225
2.4. Kryzysy kształtowania tożsamości 228
2.5. Kryzysy wieku dojrzałego 231
2.5.1. Kryzysy „połowy życia” 234
2.6. Wskazania prewencji i interwencji w kryzysach rozwoju 241
2.6.1. Wykorzystanie potencjału rozwojowego 241
2.6.2. Problemy prewencji kryzysu wieku dojrzałego 242
2.6.3. Problemy interwencji w kryzysach rozwoju 243
2.6.4. Możliwości rozwoju w kryzysie z perspektywy
założeń i celów interwencji kryzysowej 246
2.7. Kryzysy związku – małżeńskie i rodzinne – jako kryzysy
normatywne 247
10

2.7.1. Uwarunkowania kryzysów rodzinnych 249

2.7.2. Problemy zmagania się z kryzysami małżeńskimi
i rodzinnymi; wskazania terapeutyczne i interwencyjne 252

ROZDZIAŁ 3. Kryzysy utraty i żałoby 266

3.1. Kryzys utraty i żałoby; doświadczenie utraty
w biegu życia 266
3.1.1. Reakcje i procesy żałoby 268
3.1.2. Mechanizmy doświadczania straty 273
3.1.3. Zaprzeczanie stracie 274
3.1.4. Żałoba antycypowana 275
3.1.5. Naruszenie poczucia tożsamości 276
3.1.6. Procesy identyfikacji ze zmarłym 276
3.2. Proces „pracy żałoby” 276
3.3. Interwencja i pomoc w kryzysach żałoby 277
3.3.1. Model transformacji smutku Schneidera 277
3.3.2. Umieranie – możliwość towarzyszenia i pomocy 280
3.3.3. Pomoc i interwencja w kryzysie utraty i żałoby 281
3.3.4. Interwencja wobec rodziny w żałobie 285
3.3.5. Wskazania pomocy dzieciom 285

ROZDZIAŁ 4. Kryzysy suicydalne 291

4.1. Kryzys suicydalny w kontekście rozważań
o autodestruktywności 291
4.2. Intencjonalność aktów suicydalnych 293
4.3. Cena zdrowia i życia 297
4.4. Ucieczka od Ja i awersywnej samoświadomości 298
4.5. Syndrom presuicydalny – jego korzenie, przyczyny
i mechanizmy 299
4.6. Interwencja w kryzysach suicydalnych 306
4.6.1. Konieczność pomocy w kryzysie suicydalnym 306
4.6.2. Zapobieganie samobójstwom 308
4.6.3. Formy interwencji kryzysowej w kryzysach
suicydalnych 311
4.6.4. Interwencja kryzysowa po samobójstwie dokonanym 313
4.6.5. Autopsja psychologiczna: techniki postwencji 314
 11

ROZDZIAŁ 5. Przemoc jako źródło kryzysu

emocjonalnego 332
5.1. Pojęcie przemocy 332
5.2. Sprawcy przemocy – dążenie do kontroli i mocy 333
5.3. Przemoc w relacjach partnerskich 337
5.4. Przemoc rodzinna 341
5.5. Wskazania interwencyjne w stanach kryzysowych
na tle sytuacji przemocy 350
5.5.1. Interwencja wobec kobiet-ofiar relacji przemocy 350
5.5.2. Interwencja wobec dzieci-ofiar przemocy domowej 357
5.5.3. Interwencja kryzysowa w schronisku dla ofiar
przemocy 359
5.5.3. Leczenie sprawców przemocy 360
5.6. Przemoc w szkole jako potencjalne źródło kryzysu 368
5.7. Wskazania prewencyjne i interwencyjne wobec przemocy
szkolnej 374

ROZDZIAŁ 6. Kryzysy emocjonalne powiązane

z przemocą seksualną 378
6.1. Kryzys napaści seksualnej (gwałtu) 378
6.1.1. Problemy ogólne 378
6.1.2. Motywacja gwałtu 380
6.1.3. Reakcje ofiar napaści seksualnej 383
6.1.4. Zachowanie rodziny i bliskich 385
6.2. Nadużycie seksualne wobec dzieci 388
6.2.1. Problemy ogólne 388
6.2.2. Nadużycie seksualne w rodzinie (zjawisko kazirodztwa) 390
6.2.3. Interwencja wobec ofiar napaści seksualnej
i molestowania 391
6.3. Praca z ofiarami gwałtu 392
6.4. Praca z rodziną ofiary gwałtu 396

ROZDZIAŁ 7. Zespoły i kryzysy traumatyczne 408

7.1. Psychologiczna problematyka urazu psychicznego
(traumy) 408
7.2. Przebieg i objawy stresu potraumatycznego 413
7.3. Mechanizmy psychopatologiczne zespołu stresu
pourazowego 418
12

7.4. Zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz ostry stres

pourazowy (ASD) 422
7.4.1. Kryteria diagnostyczne PTSD 423
7.5. Kryzysy traumatyczne 427
7.5.1. Zagrożenie Ja i tożsamości w kryzysach
traumatycznych 430
7.6. Koncepcje mechanizmów przezwyciężania
skutków traumy 433
7.7. Wskazania interwencji i terapii wobec zaburzeń
stresu pourazowego 437
7.7.1. Relacja interwencyjna w zaburzeniach stresu
pourazowego 437
7.7.2. Ogólne wskazania interwencji w kryzysach
traumatycznych 440
7.7.3. Paradygmaty leczenia zaburzeń potraumatycznych 443
7.7.4. Wsparcie społeczne i grupy samopomocy
w kryzysach traumatycznych 456

ROZDZIAŁ 8. Kryzysy środowiskowe

(katastroficzne) 468
8.1. Katastrofy i kataklizmy 468
8.2. Skutki katastrof i reakcje na kryzysy katastroficzne 473
8.3. Fazy (stadia) zmagania się z doświadczeniem katastrofy 476
8.4. Czynniki wpływające na powrót do równowagi
w sytuacjach katastrofy 479
8.5. Interwencja kryzysowa w sytuacji katastrofy 481
8.5.1. Zasady ogólne interwencji w sytuacji katastrofy 481
8.5.2. Zespoły ratownictwa interwencyjnego
w sytuacji katastrofy 483
8.6. Interwencja prewencyjna wobec katastrofy 487
8.7. Interwencja indywidualna wobec ocalałych 487
8.7.1. Interwencja pojedynczej sesji w sytuacjach
katastroficznych 490
8.7.2. Przedłużające się konsultacje z ocalałymi z katastrofy 492
8.7.3. Interwencja kryzysowa wobec społeczności
dotkniętej katastrofą 493
8.7.4. Spotkania typu debriefing dla społeczności 494
8.7.5. Strategie interwencji wobec służb ratownictwa i służb
kryzysowych uczestniczących w katastrofie 495
 13

Część V
Interwencja kryzysowa w kontekście społecznym 505
ROZDZIAŁ 1. Systemowe podejście do kryzysu
i interwencji kryzysowej 507
1.1. Interwencja w paradygmacie psychosocjokulturowym
Hoff 508
1.2. Paradygmat rozwojowo-ekologiczny interwencji
kryzysowej 510

ROZDZIAŁ 2. Służby interwencji kryzysowej 513

2.1. Początki formalnej pomocy w kryzysie 513
2.2. Wielostronna pomoc w kryzysie 515
2.3. Służby kryzysowe 517
2.4. Służby wsparcia społecznego 518
2.5. Nowe zadania służb wsparcia społecznego 522
2.6. Instytucje interwencji kryzysowej 524
2.7. Problemy patologizacji służb sieci wsparcia społecznego 525
2.8. Bezpieczeństwo w placówkach interwencji kryzysowej 528

ROZDZIAŁ 3. Interwencje telefoniczne jako pierwsza

pomoc w kryzysie 531
3.1. Rozwój sieci służb telefonicznych 531
3.2. Problematyka klientów korzystających z telefonów
zaufania 532
3.3. Przebieg i strategie interwencji telefonicznych 533
3.4. Trudności interwencji telefonicznej 539

ROZDZIAŁ 4. Interwencja kryzysowa na rzecz

społeczności 542
4.1. Od prewencji społecznej do interwencji kryzysowej 542
4.2. Interwencja kryzysowa – działanie w społeczności 545
4.3. Interwencja na rzecz przemian społecznych 549
14

ROZDZIAŁ 5. Wybrane problemy interwencji

w społeczności 556
5.1. Postawy obojętności społecznej wobec krzywdzonych
i cierpiących 556
5.2. Postawa „wielkiej podwójności” pokrzywdzonych 558
5.3. Obronny charakter postaw społecznych 559
5.4. Problematyka wartości i zróżnicowanie kulturowe
społeczności 563
5.5. Edukacja dla interwencji w społeczności 567
5.6. Psychologia i psychologowie w służbach interwencji
kryzysowej na rzecz społeczności 570
5.6.1. Nowe zadania psychologii stosowanej 570
5.6.2. Psychologowie a interwencja kryzysowa w społeczności 572
5.6.3. Edukacja psychologów na rzecz interwencji kryzysowej 574

Część VI
Wybrane problemy interwencji kryzysowej 579
ROZDZIAŁ 1. Dylematy i pułapki interwencji
kryzysowej 581
1.1. Dylemat ideologiczny – „struganie kołków czy dziurek”? 582
1.2. Dylemat oferowania pomocy 583
1.3. Dylemat wzmacniania bezradności 584
1.4. Dylemat granic interwencji i zaangażowanie interwenta 585
1.5. Dylemat roli interweniującego 586
1.6. Dylemat złudzeń i nadziei 587
1.7. Pułapki interwencji kryzysowej 589

ROZDZIAŁ 2. Obciążenia w działalności

interwencyjnej; przeciwdziałanie traumie
i wypaleniu interweniujących 593
2.1. Problemy traumatyzacji pośredniej 594
2.2. Zespół wypalenia sił w interwencji kryzysowej 597
2.3. Problemy służb ratunkowych 600
2.4. Wspieranie ratowników i interweniujących 603
 15

ROZDZIAŁ 3. Interwencja kryzysowa a inne formy

pomocy i terapii w kryzysie 607
3.1. Interwencja kryzysowa a pomoc psychologiczna 608
3.2. Interwencja kryzysowa a terapie krótkoterminowe 611

Bibliografia 621
Indeks osób 638
Indeks rzeczowy 647
Wykaz ramek 651
Wykaz rysunków 653
Wykaz bloków rozszerzających 655
Wykaz przypadków ilustrujących wybrane kryzysy 657
 Wprowadzenie

Kryzysy manifestują się wieloma wymiarami, kształtami i kolorami …

Interwencja w kryzysie stanowi wyzwanie najwyższej próby.
B.S. Liese (1995, s. 51)

„Już nie mam siły”, „Moje życie się załamało”, „Wszystko się sypie” – skargi
wyrażone tymi słowami opisują stan emocjonalny nazywany kryzysem psycho-
logicznym. Inne zwroty: „Nie mogę tego dłużej wytrzymać”, „Wóz albo przewóz”,
„Moje życie znalazło się na krawędzi”, „Czuję się, jakbym balansował na ostrzu
noża” charakteryzują bolesne odczucia utraty równowagi emocjonalnej oraz
kontroli nad własnym życiem. Doświadczenie kryzysu żąda od nas aktywnego
przeciwdziałania, krytycznych decyzji, fundamentalnych przemian. Jak pisze
Persaud, „… sercem każdego kryzysu jest jakaś zmiana” (1998, s. 402).
Dla Persauda „Sztuka radzenia sobie z kryzysem polega ogólnie na zwalcza-
niu bolesnych konsekwencji negatywnych wydarzeń, które podważają nasze po-
czucie panowania nad własnym życiem” (1998, s. 382). Zmaganie się z sytuacją
kryzysu może zasadniczo przebiegać na dwu drogach: możemy przystąpić do
rozwiązywania problemów będących źródłem występujących trudności i kry-
zysu poprzez powodowanie zmian w otaczającym środowisku „… albo musimy
zmienić coś w sobie, przystosowując się do nowych okoliczności, aby przestały
być tak bolesne. Albo zmieniamy świat, albo sami się zmieniamy. Często trzeba
zrobić trochę jednego i trochę drugiego. Jeśli nie uczynisz żadnej z tych rzeczy,
to nie uporasz się z trudnościami” – ostrzega Persaud, lapidarnie ujmując istotę
zmagania się z kryzysem (1998, s. 399).
Zadanie uporania się z kryzysem możemy podjąć sami, możemy też odwołać
się do wsparcia emocjonalnego osób bliskich: rodziny i przyjaciół lub skorzy-
stać z pomocy profesjonalistów. Pomoc i wsparcie w kryzysach psychologicznych
udzielane przez profesjonalistów, czasami wolontariuszy, nazywamy interwencją
kryzysową.
Interwencja kryzysowa to stosunkowo nowa dziedzina pomocy i oddziały-
wania na rzecz potrzebujących – jej początki przypadają na lata 50., a rozwój na
lata 60. ubiegłego wieku. Początkowo była identyfikowana z krótkoterminowym
wsparciem, głównie psychologicznym, później także z wszechstronną pomocą
w kryzysach emocjonalnych (psychologicznych) i innych poważnych problemach
życiowych. Wkrótce, wskutek połączenia rozmaitych nurtów oddziaływania
18 Wprowadzenie

i wspierania pokrzywdzonych przez los: osób które utraciły bliskich, targnęły się
na własne życie, stały się ofiarami wypadków, rozbojów czy przemocy, a także
dyskryminowanych ekonomicznie i społecznie ofiar systemu społecznego, roz-
szerzył się zakres stawianych zadań i celów. W aktualnym ujęciu interwencja
kryzysowa, ukierunkowana mniej lub bardziej bezpośrednio na szeroko rozu-
miany kryzys emocjonalny, wykracza poza indywidualne oddziaływanie, pracę
z klientem. Dostarcza wieloaspektowej i interdyscyplinarnej pomocy osobom
w kryzysie, stawiając sobie za cel rekonstrukcję wspierających więzi rodzinnych
i społecznych. Jako dziedzina oddziaływania prewencyjnego, promuje przemiany
społeczne i polityczne celem ochrony godności i praw jednostki, poprawy jakości
życia oraz adaptacji społecznej.
Scharakteryzowanie interwencji kryzysowej jako szeroko rozumianej pomo-
cy w kryzysie psychologicznym wymaga przybliżenia zjawiska kryzysu. Kryzysy
psychologiczne stanowią część ludzkiego losu – towarzyszą procesom rozwoju
fizycznego, procesom dojrzewania, również osób dorosłych, występują w sytu-
acjach żałoby – odchodzenia najbliższych – wywołujących cierpienie, na które
jesteśmy narażeni, póki żyjemy ... Pierwsza część opracowania została poświę-
cona teorii kryzysu rozumianego jako ostry stan zaburzenia równowagi emo-
cjonalnej rozwijający się w przebiegu interakcji stresowej: stan nierównowagi
o znaczeniu krytycznym, zwrotnym, przełomowym, wymuszający istotne prze-
miany własnej egzystencji, koncepcji własnej osoby i tożsamości.
O aktualnym kształcie interwencji kryzysowej zadecydowały złożony rodo-
wód tych oddziaływań oraz wykorzystanie współczesnych paradygmatów nauk
humanistycznych i społecznych. Idee i cele szeroko rozumianej interwencji kry-
zysowej zostały przedstawione w początkowych rozdziałach drugiej części opra-
cowania, a jej specyfika, w porównaniu z innymi formami oddziaływania pomo-
cowego – w części szóstej.
Współczesną interwencję kryzysową cechuje ekologiczne, systemowe po-
dejście do zjawisk kryzysowych, m.in. uwzględnianie społecznych źródeł trud-
ności przystosowania i kryzysów psychologicznych. Stawia to przed praktyką
interwencyjną zadania udzielenia, oprócz indywidualnej pomocy, wielostronne-
go oraz interdyscyplinarnego wsparcia osobom cierpiącym i pokrzywdzonym,
ofiarom systemu społecznego i dyskryminacji społecznej (prewencja drugiego
stopnia). Tym problemom oraz instytucjonalnym rozwiązaniom w interwencji
kryzysowej poświęcam piątą część opracowania. Charakteryzuję w niej proble-
my pionierskich służb pierwszej pomocy telefonicznej, organizację sieci wspar-
cia służb kryzysowych i wsparcia społecznego, zadania ośrodków interwencji,
schronisk i hoteli jako placówek o charakterze interwencyjnym.
 Wprowadzenie 19

Interwencja kryzysowa może również pełnić rolę prewencji pierwotnej –

obejmować profilaktykę stanów kryzysowych i patologicznych, pomoc na rzecz
osób potencjalnie zagrożonych nieprzystosowaniem i ryzykiem kryzysowym.
Konceptualizacja interwencji kryzysowej jako prewencji pierwszego rzędu – idee
pracy i pomocy świadczonej na rzecz zdrowia społeczności rozpowszechnione
w Stanach Zjednoczonych – w Polsce pozostaje raczej w kręgu idei, dobrych
chęci i postulatów. Realizacja tego nurtu interwencji wymaga nie tylko spore-
go zaplecza finansowego, ale przede wszystkim zmiany świadomości społecznej.
Konieczne jest przygotowanie i wykształcenie profesjonalnej kadry osób inter-
weniujących, ale przede wszystkim przestawienie się psychologów i innych pro-
fesjonalistów interwencji na działalność na rzecz społeczności lokalnej, otwarcie
się na możliwości i nadzieje pokładane w tym nurcie działalności interwencyjnej.
Te kwestie zostały omówione w części piątej.
Systematyczne przedstawienie interwencji kryzysowej jako indywidualnej
pomocy w kryzysie okazało się niełatwym zadaniem. Z jednej strony, profesjo-
naliści dążą do wypracowania systemu uniwersalnych, standardowych zasad
i strategii postępowania, możliwych do wykorzystania w każdym indywidual-
nym kryzysie, we wszystkich kategoriach reakcji kryzysowych. Równocześnie
jednak uznanie relacji wsparcia – szczególnej więzi między osobą interweniującą
a klientem w kryzysie – za podstawę oddziaływania interwencyjnego pomniej-
sza znaczenie standardowych, ściśle określonych strategii i technik. Spontanicz-
ne, wysoce zindywidualizowane empatyczne interakcje aktywizują i wspierają
zablokowane przez kryzys wewnętrzne zasoby i potencjał rozwojowy. Zasada
prymatu sytuacji kryzysu nad technikami i strategiami interwencji zakłada, że
interwencja kryzysowa powinna dysponować możliwie szerokim wachlarzem
ogólnych, elastycznych strategii postępowania, pozwalających na interwencję
wobec rozmaitych rodzajów kryzysu, jednak z uwzględnieniem indywidualnych
właściwości i oczekiwań klientów.
W konsekwencji w interwencji kryzysowej funkcjonują bardzo ogólne zasady
pomocy, z bardziej szczegółowymi wskazaniami odnoszącymi się do poszcze-
gólnych rodzajów kryzysu. Te ostatnie są ściśle powiązane z kategorią kryzysu
– treścią problemów określających dany typ kryzysu oraz mechanizmami za-
chowania uwikłanymi w konkretne reakcje kryzysowe. Ogólne zasady i strategie
interwencji oraz relacje wsparcia między osobami interweniującymi a klientami
przedstawiam w drugiej części książki.
Część trzecią poświęciłam wybranym, mającym uniwersalne znaczenie stra-
tegiom oraz czynnikom zmagania się w stanach kryzysowych: wsparciu spo-
łecznemu, poszukiwaniu sensu i znaczenia wydarzeń krytycznych, przemianom
20 Wprowadzenie

koncepcji Ja, tożsamości i egzystencji jako warunkom konstruktywnego pokona-

nia kryzysu, readaptacji i dalszego rozwoju.
W interwencji kryzysowej współwystępuje podejście reprezentujące poziom
indywidualny (właściwości osobowości klienta, oddziaływanie w pewnym sen-
sie abstrahujące od specyfiki rodzaju przeżywanego przez niego kryzysu) oraz
podejście kategorialne (poziom) (traktowanie klienta jako osoby reprezentują-
cej daną kategorię kryzysu, stosowanie przewidzianych dla tej kategorii strate-
gii pomocy). Podejście kategorialne omawiam w części czwartej, przedstawiając
poszczególne kategorie kryzysu wraz ze wskazaniami interwencyjnymi: kryzysy
rozwojowe, kryzysy utraty i żałoby, kryzysy suicydalne, kryzysy będące następ-
stwem przemocy, kryzysy traumatyczne oraz katastroficzne (środowiskowe).
Charakterystyki kryzysów poszerzyłam psychologicznymi rozważaniami doty-
czącymi uwarunkowań i mechanizmów regulacyjnych zachowań powiązanych
z problemami leżącymi u podstaw danego rodzaju kryzysu. Ukazanie tła okre-
ślonych zjawisk kryzysowych wydaje się ważne w świetle podstawowej roli re-
lacji wsparcia interwencyjnego, opierającej się w znacznej mierze na osobistych
zasobach i odwołującej się do intuicji oraz twórczej inwencji interweniujących.
Część szósta ukazuje trudności i obciążenia związane z dostarczaniem
wsparcia i pomocy w ramach oddziaływania interwencyjnego. Szczególne ob-
ciążenie stanowią charakterystyczne dla interwencji dylematy wynikające z ma-
ło precyzyjnych wskazań interwencyjnych, często wzajemnie sprzecznych, oraz
z pewnej niespójności ogólnych idei i zasad interwencji. Dylematy, przed który-
mi stają interweniujący, wymagają każdorazowo indywidualnych rozstrzygnięć,
uwzględniających wyjątkowy charakter każdego jednostkowego kryzysu.
Interwencja w kryzysie stawia interweniującym szczególnie wysokie wy-
magania: osobiste zaangażowanie, tolerancja, twórcza zindywidualizowana ak-
tywność i intuicja, odpowiedzialność, zadbanie o bezpieczeństwo klienta, wła-
sne oraz innych osób. Z perspektywy skuteczności oddziaływania stosunkowo
największe niebezpieczeństwo niosą postawy obronne w obliczu cierpienia ofiar
oraz zachowania przeciwprzeniesieniowe interweniujących, a także procesy wy-
palenia sił, prowadzące do poczucia bezradności i zniechęcenia. Ważne jest więc
„wspieranie wspierających” – pomoc dla pracowników służb kryzysowych i so-
cjalnych oraz ratowników z pierwszej linii oddziaływania kryzysowego.
Opracowanie uzupełniają schematy, ilustrujące omawiane koncepcje, tezy
czy wątki, ramki, akcentujące lub podsumowujące niektóre ważne treści, oraz
bloki rozszerzające, które zawierają dodatkowe informacje.
Rozważania teoretyczne wspierają zamieszczone w części czwartej opisy
przypadków kryzysu i interwencji, które zostały przygotowane przez pracow-
ników naukowych Instytutu Psychologii Stosowanej oraz Collegium Medicum
 Wprowadzenie 21

Uniwersytetu Jagiellońskiego1. Pochodzą one z praktyki interwencyjnej i tera-

peutycznej autorów, którym dziękuję za trud opracowania i przygotowania tych
materiałów do druku. Opisy przypadków ilustrują oddziaływania i pomoc udzie-
loną klientom w kryzysach emocjonalnych reprezentujących następujące rodzaje
kryzysu:
■ kryzys rodzinny, w sytuacji rozpadu więzi małżeńskiej,

■ kryzys żałoby i utraty,

■ kryzys suicydalny, na tle odroczonej reakcji i żałoby,

■ kryzys powiązany z zamachem samobójczym,

■ napaść seksualna w przebiegu stresu chronicznego,

■ kryzys powikłany chorobą psychosomatyczną,

■ kryzys u ofiary kazirodczego nadużycia seksualnego,

■ kryzys traumatyczny w następstwie urodzenia niepełnosprawnego dziecka.

Dwa przypadki wzbogacają równocześnie rozważania piątej części opraco-

wania – ilustrują szerokie podejście interwencji kryzysowej, uwzględniające tezy
paradygmatów społeczno-kulturowego i ekologicznego – wielostronną pomoc
i interwencję w społeczności:
■ wielostronna interwencja wobec ofiar przemocy (handel ludźmi),

■ interwencja kryzysowa w społeczności lokalnej (w sytuacji śmierci lokato-

rek w wyniku pożaru mieszkania).

Przytoczone przypadki ilustrują strategie postępowania interwencyjnego

w wybranych rodzajach kryzysu oraz oddziaływanie interwencyjne w społeczno-
ści. Rozważane łącznie, wspierają przedstawione w opracowaniu tezy stanowiące
pewnego rodzaju przesłanie współczesnej teorii kryzysu i interwencji w kryzysie:
■ Kryzys emocjonalny najczęściej nie jest prostą, bezpośrednią reakcją na

wydarzenia krytyczne, ale rozwija się na tle trwającej od dłuższego cza-

su, obciążającej sytuacji stresowej, wywołanej wieloma czynnikami, często
natury rodzinnej; powoduje to trudności określenia podstawowej proble-
matyki klienta, a zatem rodzaju kryzysu, wobec którego zostaje podjęta
pomoc interwencyjna.
■ Osoby prowadzące interwencję korzystają z wielu różnorodnych technik

i strategii pomocy oraz oddziaływania interwencyjnego, a nawet terapeu-

tycznego – z terapii krótkoterminowych.

1
Imiona klientów i inne dane mogące pozwolić na ich identyfikację zostały całkowicie zmienione.
22 Wprowadzenie

Współczesne czasy mimo korzyści i udogodnień cywilizacyjnych niosą wiele

niepokoju, napięcia i zagrożeń zarówno dla jednostek, jak i grup społecznych,
a nawet całej ludzkości. Występowanie kryzysów psychologicznych o rozmaitej
problematyce, głębi i złożoności staje się coraz częstsze. W większości przypad-
ków radzimy sobie z nimi sami, odwołujemy się do pomocy i wsparcia rodziny
czy przyjaciół. Sytuacja staje się poważna, a czasem groźna, jeżeli ze swoimi trud-
nościami i cierpieniem pozostajemy sami. Problematyka pomocy i interwencji
w kryzysie jest więc ciągle aktualna, angażuje przedstawicieli różnych profesji
zainteresowanych losem, jakością życia i szeroko rozumianym zdrowiem spo-
łeczności.

Niniejsza monografia jest pierwszym tak obszernym, a równocześnie syn-

tetycznie ujmującym problematykę kryzysu psychologicznego oraz interwencję
w kryzysie opracowaniem powstałym na gruncie polskim. W zamierzeniu adre-
satami książki, mogącej pełnić rolę podręcznika, są studenci ostatnich lat studiów
psychologicznych oraz wszelkich nauk społecznych (pedagogika, socjologia, me-
dycyna, pielęgniarstwo, zdrowie publiczne itp.), słuchacze studiów podyplomo-
wych1, pracownicy służb socjalnych, ratownicy medyczni, strażacy, policjanci,
duchowni zaangażowani w działalność interwencyjną. Lista ta obejmuje również
praktykujących psychologów i psychoterapeutów, pomagających klientom w sta-
nach kryzysowych.
Mam nadzieję, że niniejsza monografia, zwiększając poziom umiejętności
i kompetencji osób niosących pomoc innym, pozwoli na poszerzenie wiedzy do-
tyczącej tego obszaru trudnych ludzkich doświadczeń, a równocześnie przyczy-
ni się do rozwoju w Polsce interwencji kryzysowej jako dziedziny stosowanych
badań naukowych, rozpowszechnienia idei i założeń współczesnej interwencji
kryzysowej, jako praktyki indywidualnej oraz jako prewencyjnej i interwencyjnej
działalności społecznej.

Dorota Kubacka-Jasiecka
Kraków, 30 stycznia 2009 r.

1
Studia podyplomowe z problematyki interwencji kryzysowej, zarówno o charakterze doskonalącym, jak
i kwalifikacyjnym, cieszące się sporym zainteresowaniem, prowadzi Instytut Psychologii Stosowanej UJ od
8 lat. Słuchacze zainteresowani działalnością interwencyjną rekrutują się z rozmaitych grup zawodowych,
wielu z nich zajmuje się działalnością pomocową i interwencyjną zawodowo lub społecznie. Studia pody-
plomowe w tym zakresie niedawno podjęto również w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie.
 Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.