Czym jest realizm prawniczy?

Realizm prawniczy jest nurtem filozoficznym z gałęzi realizmu, który ujmuje prawo jako efekt ludzkich przeżyć i emocji a
zatem część ludzkiego życia psychicznego. Dlatego też istota prawa ma spoczywać w powtarzalnych działaniach jednostek.
Prawa uczymy się poprzez interakcję z innymi ludźmi m.in. w procesie socjalizacji. Charakterystyczne dla tego kierunku jest
przekonanie, że odwyknięcie jednostek od stosowania danego prawa i brak reakcji ze strony instytucji państwowych powinno
prowadzić do utraty jego mocy obowiązywania (z łac. Desuetudo). Kierunek realistyczny sprzeciwia się koncepcjom
pozytywistycznym, jak i prawnonaturalnym. Pierwszym zarzuca przede wszystkim nieuzasadnioną wiarę w teksty prawne,
drugim zad poszukiwanie wzorców prawa poprzez spekulatywne rozważania zamiast rzetelnej analizy praktyki życia
społecznego. Uznawany jest za część socjologicznej jurysprudencji.

Nurty realizmu prawniczego

1. Nurt psychologiczny (Leon Petrażycki) zakłada, że ludzie w rzeczywistości kierują się swoimi przeżyciami i emocjami, a
nie aktami prawnymi. Istota prawa tkwi zatem w przeżyciach ludzkich. Prawo pojmowane jest jako zespół faktów społecznych.
2. Nurt socjologiczny (Karl Nickerson Llewellyn) ważne jest to, jak dana ustawa jest przestrzegana przez osoby stosujące
prawo, np. Sędziego. Istota prawa tkwi zatem w zachowaniach ludzkich. Prawo traktuje jako zespół faktów społecznych. Za
prawo uznaje się wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzalnych zachowaniach ludzi.

Główny przedstawiciel realizmu

Karl Nickerson Llewellyn (1893- 1962)

Głosił on, że zadaniem prawoznawstwa jest badanie tego, jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatele w obrocie
prawnym („prawo jest tym, co urzędnicy, sędziowie lub adwokaci robią ze swoimi sprawami”).
Uznaje, że prawo kształtuje się w procesie podejmowania decyzji sądowej. Ten przedstawiciel realizmu uznał bowiem, że
życie społeczne ulega ciągłym zmianom i treść norm jest stale opóźniona w stosunku do aktualnych stosunków społecznych,
dlatego też w procesie stosowania prawa jest ono dopasowywane do realiów społecznych. Llewellyn uważał, że odwoływanie
się do norm lub precedensów pełni tylko funkcję uzasadnienia decyzji już podjętych, służy racjonalizacji tych decyzji. To co
rzeczywiście tę decyzję kształtuje jest przedmiotem badań empirycznie zorientowanej nauki o prawie np. Socjologii prawa.

Z realizmu prawnego można wyróżnić najbardziej znane jego rodzaje: realizm polsko-rosyjski, realizm amerykański i
realizm skandynawski.

Realizm polsko-rosyjski czyli, psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego

Źródłem prawa są dla niego zjawiska psychiczne wśród których szczególne znaczenie przypisywał emocjom etycznym, które
odczuwane są przez nas w postaci narzucającego się poczucia powinności postępowania w określony sposób. Według
Petrażyckiego emocje etyczne mogą mieć charakter jednostronnie imperatywny, są to tzw. Emocje moralne (wyłącznie
zobowiązujące), odczuwane jako nakazujące się zachować w określony sposób wobec innego podmiotu, ale bez poczucia by
się to temu podmiotowi od nas należało. Emocje etyczne mogą być też imperatywno-atrybutywnymi, są to tzw. Emocje
prawne (uprawniająco-zobowiązujące) - gdy odczuwane są jako nakazy zachowania się wobec kogoś innego, połączone z
odczuciem, iż ten ktoś mógłby domagać się owego zachowania jako mu należnego. Prawo sprowadza się według
Petrażyckiego do emocji imperatywno-atrybutywnych, norma prawna z kolei jest tylko „projekcją przeżycia emocji”.
Realizm amerykański

Realizm amerykański zakładał, że prawo jest zmienne i w głównej mierze tworzone przez sądy oraz że prawo samo w sobie
nie jest celem, ma służyć osiąganiu określonych celów. Wyraźnie odróżniano w nim law in books (prawo w książkach) od law
in action (prawo w działaniu). Law in books to, tradycyjne prawo pozytywne badające przepisy zawarte w tekstach prawnych.
Nie zostało ono odrzucone przez żadnego z przedstawicieli realizmu amerykańskiego, lecz główny nacisk kładziono na prawo
w działaniu – czyli na faktycznie podejmowane przez urzędników i sędziów decyzje. W przeciwieństwie do law in books nie
można nauczyć się go badać analitycznie, a jedynie poprzez obserwacje. Realizm amerykański zakładał również, że
zadaniem prawoznawstwa jest badanie czynników wpływających na decyzje podejmowane przez osoby związane z prawem
(sędziowie, urzędnicy, prawnicy). Postulowano także zastąpienie dotychczasowych ogólnych pojęć i reguł pojęciami i
regułami kazuistycznymi, uwzględniającymi zmienność sytuacji prawnych i kwalifikacji prawnych.

Przedstawiciel:
Oliver Wendell Holmes Jr.
Był jednym z sędziów Sądu Najwyższego, w swojej pracy „Ścieżka prawa” sformułował tezę, że aby zrozumieć czym jest
prawo, należy popatrzeć na nie z perspektywy „złego człowieka”. Gdy przyjmiemy perspektywę przestępcy to zrozumiemy, że
nie jest on zaciekawiony założeniami, oraz metodami dedukcji, interesują go konsekwencje, czyli to co uczyni sąd w danej
sprawie. Uwypuklono rolę czynników traktowanych dotychczas jako akcydentalne, np. poglądów politycznych sędziego lub
jego uprzedzeń.

Realizm skandynawski

Kładzie nacisk na prawo w działaniu (realizm amerykański) ,funkcjonowanie prawa w społeczeństwie (nurt socjologiczny), a
zwłaszcza analizę społecznych skutków norm prawnych, oraz na aspekty psychologiczne prawa ( nurt psychologiczny).
Podkreślano w nim, że wtedy, kiedy prawo jest czymś rzeczywistym, musi być możliwość empirycznego (doświadczenia)
zbadania tego prawa. Jeżeli prawo będziemy utożsamiać z zespołem reguł, to nie będzie to empiryczne, nie będzie nosić
cech niepowtarzalności i sprawdzalności, a tego wymaga od prawa realizm skandynawski. Według skandynawskich realistów
pojęcia takie jak moralność i sprawiedliwość są całkowicie subiektywne i zależą od wielu czynników np. Poglądów
politycznych czy statusu społecznego.

Przedstawiciele:
Axel Hägerström – ojciec realizmu skandynawskiego. Odrzucił pojęcie prawa naturalnego. Wierzył, że pojęcia prawne i ich
wartości powinny być oparte na badaniach, obserwacji i doświadczeniach. Odrzucał jakiekolwiek reguły o charakterze
metafizycznym.

Alf Ross – jego zdaniem norma ma prawo bytu wówczas, gdy jako taka może i prawdopodobnie zostanie użyta przez organ
stosujący prawo i będzie miała wpływ na jego decyzję. Dowodził, iż pojęcia, na których opiera się całe prawo – takie, jak np.
„uprawnienie”, „roszczenie” , „własność” – są wyrazami pozbawionymi znaczenia.